Oik 638

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI
DPT: 2627 - K: 638
MADENCLK ZEL HTSAS KOMSYONU RAPORU

METAL MADENLER ALT KOMSYONU BAKIR-PRT ALIMA GRUBU RAPORU
ANKARA 2001
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan
Madencilik K Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Bakr-Pirit alma Grubu Raporu
ISBN 975 19 2861-3 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 500 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/metalmad/oik638.pdf
NSZ
Devlet Planlama Tekilatnn Kurulu ve Grevleri Hakknda 540 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, ktisadi ve sosyal sektrlerde uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, aratrma yapmak, tedbirler gelitirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama Tekilatna, Kalknma Plan almalarnda yardmc olmak, Plan hazrlklarna daha geni kesimlerin katksn salamak ve lkemizin btn imkan ve kaynaklarn deerlendirmek zere srekli ve geici zel htisas Komisyonlarnn kurulaca hkmn getirmektedir. Babakanln 14 Austos 1999 tarih ve 1999/7 sayl Genelgesi uyarnca kurulan zel htisas Komisyonlarnn hazrlad raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan hazrlk almalarna k tutacak ve toplumun eitli kesimlerinin grlerini Plana yanstacaktr. zel htisas Komisyonlar almalarn, 1999/7 sayl Babakanlk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulmu olan tzk ve Mstearlmzca belirlenen Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri dikkate alnarak tamamlamlardr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin salanmas, sanayilemenin baarlmas, uluslararas ticaretteki paymzn ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ekonomide toplam verimliliin arttrlmas, sanayi ve hizmetler arlkl bir istihdam yapsna ulalmas, isizliin azaltlmas, salk hizmetlerinde kalitenin ykseltilmesi, sosyal gvenliin yaygnlatrlmas, sonu olarak refah dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas hedeflenmekte, lkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Topluluu ve dnya ile btnleme amalanmaktadr. 8. Be Yllk Kalknma Plan almalarna toplumun tm kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel htisas Komisyonu kurularak salanmaya allmtr. Planlarn demokratik katlmc niteliini glendiren zel htisas Komisyonlar almalarnn dnya ile btnleen bir Trkiye hedefini gerekletireceine olan inancmzla, konularnda lkemizin en yetikin kiileri olan Komisyon Bakan ve yelerine, almalara yaptklar katklar nedeniyle teekkr eder, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn dilerim.
NDEKLER YNETC ZET ....................................................................................................................... 3 1.GR......................................................................................................................................... 10 2. DNYADA MEVCUT DURUM............................................................................................ 11 2.1. Dnya Bakr Rezervleri.......................................................................................................... 11 2.2. Tketim .................................................................................................................................. 16 2.2.1. Bakrn Tketim Alanlar .................................................................................................... 16 2.2.2. Tketim Miktar ve Deerleri ............................................................................................. 18 2.2.3. Tketim Alanlarnda Beklenen Gelimeler......................................................................... 18 2.3. retim..................................................................................................................................... 23 2.3.1. retim Yntemi ve Teknolojisi........................................................................................... 23 2.3.2. rn Standartlar ................................................................................................................. 33 2.3.3. Sektrde retim Yapan nemli Kurulular........................................................................ 33 2.3.4. retim Miktarlar ve Deerleri ........................................................................................... 33 2.3.5. Mevcut Kapasiteler ve Kullanm Oranlar .......................................................................... 44 2.3.6. Maliyetler ............................................................................................................................ 44 2.4. Uluslararas Ticaret ................................................................................................................ 47 2.4.1. Gmrk Vergileri, Tavizler................................................................................................. 47 2.4.2. hracat- thalat ..................................................................................................................... 47 2.4.3. Fiyatlar ................................................................................................................................ 47 2.4.4. AB Ticareti .......................................................................................................................... 48 2.4.5. Komu lkelerin Ticareti.................................................................................................... 48 2.4.6. Kafkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde (KOATC) Bakr .................................... 48 2.5. stihdam .................................................................................................................................. 50 3. TRKYE'DE DURUM ......................................................................................................... 50 3.1. rnn Trkiye'de Bulunu ekilleri..................................................................................... 50 3.1.1. Porfiri Bakr Yataklar......................................................................................................... 51 3.1.2. Volkanojenik Masif Slfit (VMS) Yataklar....................................................................... 54 3.2. Trkiye Ekonomik Bakr Rezervleri ...................................................................................... 56 3.3. Tketim .................................................................................................................................. 59 3.3.1. Tketim Alanlar ................................................................................................................. 59 3.3.2. Tketim Miktar ve Deerleri............................................................................................... 59 3.4. retim..................................................................................................................................... 60 3.4.1. retim Yntemi ve Teknolojisi........................................................................................... 60 3.4.2. rn Standartlar ................................................................................................................. 61 3.4.3. Sektrdeki Kurulular ......................................................................................................... 61 3.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanm Oranlar .......................................................................... 62 3.4.5. retim Miktar ve Deerleri................................................................................................. 62 3.5. D Ticaret Durumu................................................................................................................ 67 3.5.1. Gmrk Vergileri ve Tavizler ............................................................................................. 67 3.5.2. thalat................................................................................................................................... 67 3.5.3. hracat.................................................................................................................................. 67 3.5.4. Stok Durumu ....................................................................................................................... 68
3.5.5. Fiyatlar ................................................................................................................................ 68 4. TRKYEDEK MEVCUT DURUMUN DEERLENDRLMES............................... 68 4.1. Yedinci Plan Dnemindeki Gelimeler.................................................................................. 68 4.2. Sorunlar .................................................................................................................................. 70 4.3. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama ................................................................. 70 5. SEKZNC PLAN DNEMNDE BEKLENEN GELMELER .................................... 71 5.1. Genel Politika......................................................................................................................... 71 5.2. Talep Projeksiyonu................................................................................................................. 71 5.2.1. Yurt Ii Bakr Konsantresi Talep Projeksiyonu .................................................................. 71 5.2.2. Pirit Talep Projeksiyonu...................................................................................................... 72 5.3. retim Projeksiyonu .............................................................................................................. 73 5.4. hracat Projeksiyonu............................................................................................................... 73 5.4.1. Bakr hracat Projeksiyonu.................................................................................................. 73 5.4.1. Pirit hracat Projeksiyonu.................................................................................................... 74 5.5. thalat Projeksiyonu................................................................................................................ 74 5.6. Teknolojik Alanda Beklenen Gelimeler ............................................................................... 79 5.7. Dier Sektrlerle likisi ........................................................................................................ 79 5.8. Planlanan Yatrmlar .............................................................................................................. 79 5.9. Muhtemel Yatrm Alanlar .................................................................................................... 79 6. TRKYEDE MADENCLN GELMES N STRATEJ NERLER ......... 80 6.1. Arama nerileri..................................................................................................................... 80 6.2. letme nerileri..................................................................................................................... 81 6.3. Yabanc Sermayeli Trk irketleri ve zel Sektr Destekleme nerileri........................... 83 6.4. Maden Mevzuat nerileri .................................................................................................... 85 6.5.evre Sorunlar ve neriler .................................................................................................... 87 7. KAYNAKLAR......................................................................................................................... 89
MADENCLK ZEL HTSAS KOMSYONU

Bakan Raportr Koordinatr : smail Hakk ARSLAN : Ergn YT : Pnar ZEL - ET GM A.. - ET HOLDNG A.. - DPT
METAL MADENLER ALT KOMSYONU

Bakan Bakan Yrd. Raportr Raportr : Prof.Dr.Gven NAL : Sabri KARAHAN : Dr. Vedat OYGR : Hseyin BREK - Yurt Madenciliini Gel. Vakf - TMMOB Maden Mh. Odas - Eurogold Madencilik A.. Devlet statistik Enstits
BAKIR-PRT ALIMA GRUBU
Bakan Bakan Yrd. Raportr yeler
: Erden YKSEL : Yavuz ULUTRK : Firuz ALZADE : Selahattin ANA Atilla AKYILDIZ Bahri YILDIZ Taner SUBAI Nedim LENER Muammer AHN
Yeni Anadolu Min. Mad. San. MTA Gn.Md. Yeni Anadolu Min. Mad. San. Enerji ve Tabii Kayn. Bak. KB Gn. Md. Dardanel Madencilik A.. Ber-Oner Maden A. . Yeni Anadolu Min. Mad. San. Eti Holding A..
YNETC ZET Bakr Bakrn insanlk tarihinde kullanlmas ok eski alarda balamtr. nsanlar, bakr gnlk yaamlarnda ss eyas, silah ve el sanatlarnda kullanm olup uygarlk ilerledike bakra olan ihtiya daha da artmtr. Gnmzde tketimi 13 milyon tonun zerine kan bakr en ok kullanlan ikinci metal durumuna gelmitir. Bakra olan devaml talep art endstrilemedeki gelimelerle orantldr. Bakrn endstrileme ve makinalamadaki yeri artk tartmasz kabul edilmi olup, geen on ylda Tayland'n ihtiyac drt kat, Gney Kore'nin kat artm, in'deki talep patlama noktasna gelmitir. Gelecekte de Gney Amerika ve Dou Avrupa lkelerinin bakra olan taleplerinde nemli artlar olaca tahmin edilmektedir. Gelimi lkelerde kii bana yllk bakr tketimi 10 kg'dr. Bu rakam az gelimi lkelerde 1-2 kg arasnda deimektedir. Yksek elektrik ve s iletkenlii zellikleri bakr, elektrik santrallar ve iletken malzemenin vazgeilmez girdisi haline getirmektedir. Souk hava makina ve tehizatnda, paslanmaz zelliinden tr nakliye vastalarnda ve d kaplamalarda bakrn byk kullanm alanlar bulunmaktadr. Bunlara ilaveten bakrn kaynak ilerinde, metalurjide ve bronz retiminde nemli yeri olup, daha bir ok kullanm alanlarn saymak mmkndr. En geni kullanm alanlar srasyla; elektrik retim ve iletimi ile ilgili tesislerde, inaatta, ulam makina ve tehizatndadr. Bundan on yl nce bakra olan ihtiya hi de bu kadar nemli grlmemekte ve bakrn yerine kullanlabilecek bir ok ikame maddesi ileri srlmekteydi. Alminyum, plastik, fiber-optik gibi malzemeler bakr yerine kullanlm, ancak bakra duyulan ihtiya ve talepte hibir azalma olmam, bilakis devaml artma grlmtr. Sonuta, ekonomik gelimelere bal olarak hayat standardnn srekli ykseldii gnmz dnyasnda bakra olan talebin devaml olarak artaca, baz kullanm alanlarnda ikame malzemesi bulunsa bile bakrn gncelliini daima muhafaza edecei gerei anlalm bulunmaktadr. Bakr rezervi dnyada (metal ierikli) 550,000,000 ton (grnr) ve Trkiyede (metal ierikli) 1,658,715 ton (grnr) olarak tesbit edilmitir. Ayrca Trkiyede, tenr %1in ok altnda olan porfiri ve damar tipi cevherler mevcut olup bugn iin ekonomik grlmemesine ramen bunun metal ierii 2,065,035 Ton bakrdr. Dnya'da bilinen bakr rezervlerinin, 60 yl kadar bakr talebini karlayacak durumda olduu grlmekle beraber, byk madencilik firmalarnn arama programlarnda bakr en bata gelen madendir.
Bu bakmdan gnmzde en fazla aranan maden bakr olup, bakr yata bulma olasl yksek olan ili, Peru, Meksika ve Uzak Dou lkeleri gibi lkelerde byk miktarda arama yatrmlar younlamtr. Dnyada (Hurda dahil Rafine) Trkiyede (Blister Bakr) Dnyada cevher (Metal ierii) Trkiyede cevher (Metal ierii) : 13,384,000 ton (1997 W.M.S.) : 35,800 ton (1998) : 11,386,000 ton (1997) : 73,000 ton (1998)
Dnyada bakra olan talep devaml artarken Trkiye'de bilinen bakr rezervleri yllk ihtiyacmz olan bakrn sadece % 50'sini karlayacak oranda tketildii takdirde 2000'li yllarda yeterlidir. Bu nedenle Trkiye'de bakr aramalarna fazlasyla yer verilmesi doal olup, dier lkelerde olduu gibi d kaynak finansmanna ve tecrbeli teknik personel ile maden arama makina ve tehizatna byk miktarda ihtiya bulunmaktadr. Dnyada (Rafine bakr) Trkiyede (Rafine bakr) Trkiyede hurda Bakrdan retilen miktar Trkiyede ithalat yoluyla kullanlan : 13,393,900 ton (1999 W.M.S.) : 207,800 ton : Tketilen bakr %25/yl : 92,400 ton/yl
Jeolojik yaps Trkiye'nin ayn veya benzeri olan lkelerde byk miktarlarda bakr rezervleri tespit edildii halde, lkemizde halen ok kk ldeki rezervlerle yetinmekteyiz. Trkiye'de byk bakr yataklarnn bulunmas olasl ok yksektir. Ancak bu amala arama yapmak isteyen madencilik kurulularna kolaylklarn gsterilmesi gereklidir. Dnya grnr bakr rezervleri, metal ierii olarak 321 milyon ton civarndadr. Bu rezervin % 22'sine sanayilemi lkeler, % 18'ine BDT ve Dou Avrupa lkeleri, %2'sine OECD ve % 58'ine gelimekte olan lkeler sahip bulunmaktadr. Trkiye'nin dnya bakr rezervindeki pay ise % 0,5'tir. Dnya'da 1998 ylnda bakr cevherlerinden 14,147,000 ton rafine bakr retilmitir. retimin % 95'i Bat Dnyasnda, ve % 5'i de eski Dou Bloku'nda gerekletirilmitir. Dnya bakr retiminin % 75'i birincil kaynaklardan (bakr cevherlerinden) ve % 25'i ise ikincil kaynaklardan (hurda, toz ve artk malzemelerden) salanmtr. Birincil kaynakdaki deer, mevcut bakr rezervlerinin her yl %1.2 orannda tketilmekte olduunu gstermektedir. Trkiye'de ise, 1997 ylnda iletilebilir bakr rezervinin % 4.4' tketilmitir. Buradan lkemiz bakr rezervlerinin, dnya ortalamasndan daha byk bir hzla azalmakta olduu dikkate alnrsa 2005 ylna kadar iletilmekte olan mevcut rezerv tamamen bitmi olup geri kalan 800,000 ton rezervin iletilmeye almas elzemdir. Bu nedenle etkin bir arama programnn balatlabilmesi iin yabanc sermayenin cazip hale getirilmesi desteklenmelidir. Aramalar yaplrken, yataklarn uluslararas standartlarda salayacak modern teknolojilerin uygulanmas gereklidir. snflandrlmasna imkan
Dnyada bakr retimi, slfrl ve oksitli bakr cevherlerinin madencilik yntemleri ile karlmas ve zenginletirilmesi ile yaplmaktadr. Slfrl bakr cevherleri genellikle flotasyon yntemi ile zenginletirilerek izabe ilemlerine tabii tutulmak suretiyle blister bakr retilmektedir. Oksitli bakr cevherleri ise genellikle hidrometalurjik ve bakteriyal yntemlerle deerlendirilerek dorudan katot bakr elde edilmektedir. Bakr cevheri ve konsantresi fiyatlarnn tesbitinde, bakr sat fiyatlar baz alnmaktadr. Bakr fiyatlar Londra Metal Borsasnda (LME) ve New York Metal Borsas'nda (COMEX) gnlk olarak belirlenmektedir. Dnya bakr fiyatlar incelendiinde, cari deer olarak fiyatlar artm olmakla beraber, reel bakr fiyatlarnn d eilimi gsterdii grlmektedir. 1993 ylndan bu yana bakr fiyatlarnda nemli dler grlm olup, fiyatlarda 2000-2005 yllarnda ksmi bir art beklenmektedir. Bakr sektrnde, maliyetleri drmek ve daha ekonomik bakr retmek iin acil nlemler alnmas gerei ortadadr. Bu nedenle, Trkiye bakr sektrnde yksek olan retim maliyetlerini drecek ve uluslararas piyasalarda rekabet edebilecek nlemleri almak zorundadr. Dnya bakr cevheri ve konsantresi ticaretinde, deiik lkeler 1998 ylnda yaklak 6,087.4 bin ton bakra edeer bakr cevheri ve konsantresi ihra etmilerdir. ili 2,319.6 bin ton bakra edeer bakr cevheri veya konsantresi ile en fazla ihracat yapan lke olup, bu lkeyi Rusya, Kanada ve Peru izlemektedir. En byk ithalat ise 1,267.1 bin ton bakra edeer bakr cevheri veya konsantresi ile Japonya yapmtr. Japonyay ABD ve Gney Kore izlemektedir. Trkiye ve komularnn bu pazarda nemli yerlerinin olmad grlmektedir. Ancak Trkiye, zaman zaman bakr konsantresi ithal etmitir. Trkiye bakr madenciliinde kamu sektr etkindir. Bu sektrde faaliyet gsteren iki nemli kurulu ET HOLDNG A.. ve KB (Karadeniz Bakr Iletmeleri A..) dir. Bu kurulularn bakr sektrndeki ura alanlar cevher arama, cevher istihsali, cevher zenginletirme ve izabesidir. zabede retilen blister bakr, piyasann ihtiyacnn bir ksmn karlamak iin rafine edilmek zere zel sektr kurulularna pazarlanmaktadr. Trkiye, ihtiyac olan bakr retmek iin yeterli bakr cevherini karma ve zenginletirme olanana henz sahip deildir. Mevcut bakr yataklarnn iletilmeye hazr rezervi, maden iletmeleri ve zenginletirme tesislerimizi etkileyen sorunlar ve yetersizlikler nedeni ile izabe tesislerimizin ihtiyalarn karlayamamaktadr. Bu nedenle KB bakr konsantresi ithal etmektedir.
Trkiyede bilinen rezervlerin byk ksm kamu kuruluu, bir ksm kamu-zel ortakl geri kalanlar zel kurulularn ruhsat altndadr. Bu rezervler toplam 62,870,000 ton % 2.69 Cu iermektedir ve bakr metal deeri olarak 1,697,204 tondur. Bunlarn haricinde ekonomik olamayacak kadar dk tenrl muhtelif maden sahalarnn rezervi 696,582,800 ton ve metal ierii 2,065,035 tondur. KB A.. :
Artvin Murgulda, akmakkaya ve Damar maden yataklarnda ak ocak maden iletmecilii yapmaktadr. retilen tvenan cevher 3,000,000 ton/yl kapasiteli cevher zenginletirme tesisinde ylda ortalama % 22 Cu tenrl 110,000 ton bakr konsantresi retmektedir. retilen bakr konsantresi Samsunda kurulu bulunan 38.800 ton/yl blister bakr kapasiteli tesisinde blister bakr haline getirip piyasaya satmaktadr. Kuruluun Samsun izabesinin fiili olarak yllk bakr konsantre ihtiyac % 22 Cu baznda ortalama 170,000 tondur. Murgul tesisinden temin edilen konsantrenin haricinde kalan miktar, ncelikle yurt ii kaynaklarndan duruma gre de yurt dndan serbest piyasa artlarnda temin etmektedir. Samsun izabe tesislerinde fiili % 35 tesis randman ile retilen ortalama 35,000 ton/yl blister bakr iin % 22 Cu baznda 60,000 ton bakr konsantresini yurt ii ve yurt dndan satn almaktadr. Bylece, KB izabesinin ihtiyac olan bakr konsantre miktarnn yaklak %35ini dardan salamak durumundadr. Dardan salanan bakr konsantre ile yaplan retimler karl olmamakla beraber sabit giderleri karlamas bakmndan nem arzetmektedir. KB Samsun izabesi ana hammaddesini temin eden Murgul maden sahas ve dolaysyla konsantratr rezerv tablosundan da grlecei gibi 2002 yl sonunda rezervin bitmesinden dolay tesisler devre d kalabilecektir. Bu konunun zme kavuturulabilmesi iin Murgul ve evresi KB ruhsatl maden sahalar yabanc uzman firmalara rdevans szlemesi karl verilmi, fakat bugne kadar yeni rezervler ynnden henz olumlu netice alnamamtr. 2002 tarihinden sonra tamamen dardan satn alnacak bakr konsantresi ile alma durumuna gelecek olan Samsun izabesinin bugnk kurulu kapasitesi ile kra gemesi mmkn grnmemektedir. Bu nedenle imdiden gereken nlemlerin alnmas elzemdir. Bunun izabe kapasitesini Dnya standartlarnda yani 100,000 ton/yl kapasitenin stne karmas gerekmektedir. Kuruluun Ynetici ve i says: Maden Sahas ve Konsantratrde Konsantre bakr bana Samsun izabe asit tesisleri Blister bakr bana ii : 800 kii : 7 kii/1000 ton konsantre : 387 kii : 11 kii/1000 ton blister
ET HOLDNG A.. :
Kastamonu Kre letmesinde Aky ve Bakibaba Maden sahalarndan % 95i ak ocak iletmeciliinden retilen yllk ortalama 700,000 ton/yl tvenan cevher, 900,000 ton/yl tesis kapasiteli maden sahas yannda bulunan konsantratr tesisinde ortalama % 15 Cu tenrl yllk ortalamada 42,000 ton/yl bakr konsantresi retilmektedir. retilen konsantre piyasaya serbest piyasa artlarnda satlmaktadr. Konsantratr % 1.60 Cu tenrl tvenan cevher ileyecek ekilde projelendiinden, fabrika giri tenrn tutturabilmek iin dk tenrl ak ocak cevheri ile yksek tenrl yeralt cevherinin paal yaplmas gerekmektedir. Bu nedenle yeralt iletmesi bir an nce hazrlklarnn tamamlanarak tam kapasite ile retim yaplacak hale getirilecektir. - Eti Holdinge ait olup, Kre bakr madeni yatandan daha byk miktarda metal bakr ihtiva eden Siirt-Madenky maden yatanda devletin zelletirme politikas nedeni ile Eti Holding A.. tarafndan yatrm yaplmas dnlmemi, zel sektr aracl ile yatan deerlendirilmesi dnlm fakat zel sektrde kendi ynnden fazla cazip grmemitir. Bu nedenle bu yatan zel sektre cazip hale getirilebilmesi ve yrede can gvenliinin temini zorunludur. Demir Export A..:
Bakr madenciliinde zel sektr olarak Demir Export A.., KBye ait Espiyedeki maden ruhsatl sahalarda rdvans karl yeralt iletmeciliini yapmaktadr. Buradaki maden sahalarndan retilen bakr cevheri ayn yrede (Lahanos) kurduklar 125,000 ton/yl tvenan cevher ileme kapasiteli zenginletirme tesislerinde de zenginletirerek elde ettikleri bakr konsantresini serbest piyasa artlarnda pazarlamaktadr. Tesislerinde bugne kadar yllk ortalamada 9,000 ton/yl % 20 Cu tenrl bakr konsantresi retmilerdir. retimlerinin byk bir ksmn KBne satmlardr. 1997 ikinci yarsndan beri LME bakr fiyatlarnn dklnden dolay retimi durdurmak zorunda kalmlardr. Ber-Oner A..:
Eti Holdinge ait olan Ergani bakr sahas rdevans szlemesi ile Ber-Oner tarafndan iletmektedir. Yllk 40,000 ton % 24 Cu tenrl bakr konsantresi retmektedir. Bu faaliyetler, mevcut rezervin azalmasndan dolay yakn zamanda sona ermesi beklenmektedir. ayeli Madenleri A..:
23.11.1983 tarihinde kurulan irket, ayeli ilesinin Madenky mevkiindeki bakr madenini deerlendirmektedir. irketin % 45 hissesi Eti Holding A..ye ait olup, ortaklar nmet Mining Corp. (Kanada) % 48, Metallgeselschaft (Almanya) % 1 ve Gama Grubu (2 irket) % 6 hisse ile ortaklar oluturmaktadr.
irket yukarda belirtilen rezervlerini yeralt iletme usul ile iletmekte ve ayn yrede kurulu cevher zenginletirme tesislerinde ortalama 800,000 ton/yl tvenan cevher ileyerek 150,000 ton/yl % 22-24 Cu tenrl bakr konsantresi retmekte ve serbest piyasa artlarnda pazarlamaktadr. - Yeni Anadolu Mineral Madencilik ile Dardanel Madencilik: Yeni Anadolu Mineral Madencilik ile Dardanel Madencilik 3-4 yldr geni apta bakr aramacl yapmaktadrlar. Bu zaman zarfnda 8-10 milyon ABD Dolar harcamlardr. Cominco Madencilik A..:
Cominco Madencilik Artvin Cerattepedeki bakr aramalar iin yaklak 15 milyon ABD Dolar harcam ve nemli bir bakr rezervi elde etmitir. Sonu olarak, Trkiye bakr sektrnde; 1. Arama faaliyetlerine ncelik verilerek, ekonomik yeni cevher yataklar bulunup rezervler gelitirilmelidir. 2. Mevcut bakr yataklarnda cevher retim ve zenginletirme faaliyetlerini modernletirerek ve iyiletirerek, daha krl iletmecilik imkanlar salanmaldr. 3. Elektroliz kapasitesi blister retim kapasitesinin yaklak 3 kat olmas nedeniyle, yeterli rezervler bulunmas halinde, yeni izabe tesislerinin kurulmasna ihtiya bulunmaktadr. 4. Halihazrda Trkiyede bakr aramacl yapan byk yabanc sermayeli Trk irketleri ile aramaya ynelik yerli irketlere gerekli destein salanmas ve brokratik engellerin kaldrlmas bakr aramaclnda lkemiz iin byk faydalar salayacaktr. 5. Madencilik urasnn dzenlenmesi (ylda bir defa) yarar salayacaktr. Pirit: Pirit cevheri ve konsantreleri, genellikle slfrik asit retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr. Trkiyede pirit, genellikle bakr cevherlerinin flotasyonu srasnda yan rn olarak elde edilmekte ve gbre fabrikalar tarafndan slfrik asit retiminde kullanlmaktadr. Dnya pirit rezervi, retim, ticaret ve fiyat oluumlar ile ilgili detayl bilgiler salanamam olmakla birlikte, en byk pirit cevheri veya konsantresi reticisi lkeler arasnda spanya, talya, Norve, Finlandiya ve Birleik Devletler Topluluu yer almaktadr.
Trkiye gemi yllarda pirit konsantresi an ithalat yoluyla karlamtr. nmzdeki 2000-2005 plan dnemindeyse, bugnk maliyet ve rn kalitesi standartlarna gre pirit ithalatna ihtiya duyulmayacaktr. Cevher yapsna bal olarak yurt iinde retilen pirit konsantresinin ince taneli olmas, pazarlanmas imkanlarn snrlamaktadr. Tketici firmalarn ince piriti kullanabilmeleri iin yakma nitelerinde deiiklik yapmalar gerekmektedir.
1. GR Bakr insanlarn eski alardan beri eitli amalarla kulland ve gnmzde de sanayinin temel girdileri arasnda yer alan nemli metallerden biridir. Endstride bakrn nemli rol oynamasnn ve eitli alanlarda kullanlabilmesinin nedeni, ok eitli zelliklere sahip olmasdr. Bakrn en nemli zellikleri arasnda yksek elektrik ve s iletkenlii, anmaya kar direnci maddeden ekilebilme ve dvlebilme zellii antikorozif zellikleri saylabilir. Ayrca alamlar ok eitli olup endstride deiik amal kullanlmaktadr. Bakrn Kimyasal ve Fiziksel zellikleri: Simgesi Sertlii Younluu Ergime noktas Kaynama noktas Ergime ss Elektrik iletme zellii : Cu : 2.5-3 : 8.93 gr/cm3 : 1083 oC : 2300 oC : 43 k.cal (1 kgnn ergimesi iin gerekli s) : %99.95
Bakrn Doada Bulunu ekilleri: Bakr doada az miktarda nabit, genellikle slfrl, oksitli ve kompleks halde bulunur. Bakr rnleri: - Tvenan cevher (maden sahasndan km hali) - Konsantre bakr cevheri - Blister Bakr - Rafine bakr - Katot bakr Bakrn Kullanm Alanlar: - Elektrik ve elektronik sanayii %50 Toplam kullanmdaki pay - naat sanayii %17 - Ulam sanayii %11 - Endstriyel ekipmanlarda %14 - Askeri ve dier sanayii kollar %8 Bakrn yerine kullanlabilen rnler, srasyla alminyum, fiber optikler, plastik borular ayrca zel durumlarda baz metal alamlardr.
10
2. DNYADA MEVCUT DURUM Dnyadaki bakr rezervlerinin youn olduu en byk cevher kua Amerikann bats boyunca iliden geerek Peru, Meksikadan sonra, Arizona, New Mexico, Nevada, Utah (ABD) ve Kanaday iine alan jeolojik bir zondur. Sz konusu bu kuak zerindeki rezrvler Bat dnyas bakr retiminin % 50sini temsil etmektedir. Porfiri tipi bakr rezervleri ayn zamanda Pasifik halkasnn gney-bats boyunca uzanan kuak iinde bulunur ki bu kuaktan getii lkeler Endonezya, Papua Yeni Gine ve Filipinlerdir. Ayn tip cevherler ieren dier bir kuak Avrupann gney-dousundan ran ve Pakistana uzanr. Afrikadaki en nemli rezervler sedimanter bakr kua olarak ktann ortasnda yer alr. Ayrca olduka byk boyutlardak masif slfrl rezervler Kanadann dousunda, Amerikann Kuzeyinde, spanyada Namibyada, Gney Afrikada ve Avustralyada yer alrlar. Magmatik tipi rezervler ise, Kanadann dousunda Sudbury blgesinde younlamtr. Dou Bloku lkeleri arasnda Eski Sovyetler Birlii ve inde nemli derecede porfiri rezervler mevcut olup, Polonyada sedimanter tipi rezervler mevcuttur. 2.1. Dnya Bakr Rezervleri Dnya grnr bakr cevheri rezervlerinin, Cu ierii olarak 650 milyon ton civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu rezervlerin yzde olarak dalm Tablo 1 ve lkelere gre dalmlar da Tablo 2'de verilmitir. Dnya grnr bakr rezervlerinin halen 340 milyon tonunun iletilebilir rezerv olduu kabul edilmektedir. U.S. Geological Survey, dnya (grnr + muhtemel + mmkn) rezervlerini 1,6 milyar ton olarak tahmin etmektedir. Ayrca okyanus diplerindeki manganez yumrularnda da 690 milyon ton bakr potansiyeli bulunmaktadr. Dnya bakr rezervlerini porfiri, volkanogenik masif slfit ve sedimanter bakr yataklar oluturur. Yeni byk bir bakr cevheri yatann, aramalar sonucunda rezerv ve tenrnn tesbiti iin 5-7 yl gibi bir sreye ihtiya bulunmaktadr. Buna ilaveten fizibilite etd, mevzuata ilikin formalitelerin yerine getirilmesi, ayrntl mhendislik projeleri ile gerekli hazrlk ve tesis yatrmlarnn tamamlanmas da 2-4 yl srmektedir. Bu nedenlerle, halen bilinen yataklarn dnda yeni maden yataklarnn bulunup iletmeye alnmas 10 yl gibi bir zaman alacaktr. Tablo 4de byk rezervli gncel bakr projeleri grlmektedir. Bu projeler tamamlandnda 3.6 milyon ton bakr cevheri iletmeye hazr hale getirilecektir.
11
Tablo 1. Dnyada bakr rezervlerinin dalm Sanayilemi lkeler OECD BDT ve Dou Avrupa Gelimekte Olan lkeler TOPLAM % Pay 24 26 16 34 100
Tablo 2. Dnya bakr rezervleri (Cu ierii) (Milyon Ton) LKELER ABD Avustralya Kanada ili in Indonezya Kazakistan Meksika Peru Macaristan Rusya Zambiya Dier lkeler DNYA TOPLAMI REZERV 45 7 10 88 18 19 14 15 19 20 20 7 50 340 BAZ REZERV 90 23 23 160 37 25 20 27 40 36 30 13 105 650
Kaynak: Mineral Commodity Summaries, 1998
12
Tablo 3. Balca byk rezervli gncel bakr projeleri LKE VE PROJE ABD- Santa Cruz ABD- Robinson Copper ABD- Montanore KANADA- Windy Craggy KANADA- Louvicourt REZERV (Milyon ton) 1000.0 201.4 135.0 327.0 TENR 0.55 % 0.61 % 0.38 gr/t 0.78 % 71.99 gr/t 1.40 % 0.21 gr/t 3.77 gr/t 0.07 % 3.89 % 1.95 % 1.20 gr/t 30.65 gr/t 0.69 % 0.83 % 1.42 % 1.28 % 18.13 gr/t 0.04 % 0.85 % 1.10 % 0.27 gr/t 0.62 % 0.45 % 0.14 gr/t 1.30 % 1.39 % METAL Cu Cu Au,Ag Cu Ag Cu Au Ag Co,Zn Cu Zn Au Ag Cu Cu Cu Zn Ag Mo Cu Cu Au Cu Cu Au Cu Cu METAL Cu erii (Bin ton) 550 123 105 458
26.5
103
PERU- Michiquillay PERU- Quellaveco PERU- Antamina
600.0 434.5 114.6
414 360 163
L- Radomiro Tomic L- Candelaria L- Zaldivar L- Andacollo L- Quebrada Blanca L- Cerro Colorado
7.17 403.0 616.0 530.0 93.7 87.0
65 443 382 239 122 121
Kaynak: Metals Economics Group Strategic Report,1998
13
Tablo 4. Rezervi 500 milyon tonun zerinde olan baz porfiri bakr yataklar YATAIN YER VE ADI ABD Bagdad Morenci Safford-Kennecott San Manuel-Kalamozoo Butte Santa Rita Bingham CEBU ADASI Atlas KANADA Lornes Valley Copper MEKSIKA El Arco La Caridad PANAMA Cerro Colorado PAPUA YENI GINE Frieda River Panguna PERU Santa Rosa L Chuquicamata El Abra El Teniente REZERV (Milyon ton) 800 500 2,000 1,000 500 500 1,700 1,100 500 900 600 750 2,000 800 1,000 1,000 10,000 1,200 8,000 Cu (%) 0.50 0.90 0.50 0.74 0.80 0.95 0.71 0.55 0.41 0.48 0,60 0,67 0.60 0.46 0.47 0.55 0.56 0.70 0.68 Mo (%) 0.030 0.007 0.015 0.053 0.015 0,020 0.015 0.005 0.005 0.060 0.040 Au (gr/ton) Var 0.06 0.20 0.48 Ag (gr/ton) 0.6 Var 4.6 Var 1,6 -
14
TABLO-5: Baz sedimanter bakr yataklar ve tenrleri YATAGIN YER VE ADI ABD White Pine Creta Nacimiento ALMANYA Mansfeld AVUSTRALYA Mount Isa BDT Lidokan BOLIVYA Corocoro FAS Talaat N Oumare Tizert Amadous Tiferki KAZAKISTAN Dskezkazgan POLONYA Lubin ZAIRE Tenko Fungurume Shaba ZAMBIYA Chingola Konkola Rokana Bwana Mkubwa Luanshya Mufulira Chibuluma REZERV (Milyon ton) 550,00 1,500 11,000 75,00 143,00 1.000,00 7,00 0,58 2,00 0,53 0,25 1.000,00 1.000,00 350,00 281,00 186,00 118,00 0,72 128,00 117,00 6,80 Cu (%) 1,20 2,00 0,65 2,90 3,10 b.y. 5,00 2,70 1,93 2,04 1,88 1,50 2,00 4,50 3,14 3,68 2,37 3,60 2,44 3,11 4,68
15
TABLO-6: BDT Cumhuriyetlerinde bakr rezervlerinin ierik olarak dalm BAZ REZERV (Bin Ton) 2.340 860 972 17.388 3.996 28.350 54.000 REZERV (Bin Ton) 1.665 592 666 11.914 2.738 19.425 37.000 % PAY 4,5 1,6 1,8 32,2 7,4 52,5 100,0
Azerbaycan Ermenistan Grcistan Kazakistan Kirgizistan zbekistan Rusya Tacikistan Ukrayna BDT TOPLAMI KAYNAK:
1)US Bureau of Mines, 1998; 2) Dorian and Borisouich, 1998,
2.2. Tketim 2.2.1. Bakrn Tketim Alanlar Bakr, stn fiziksel ve kimyasal zelliinden dolay endstride yaygn olarak kullanlmaktadr. Sektrlere gre bakr tketiminin dalm TABLO-7'de verilmitir. TABLO-7: Bakr tketiminin sektrel dalm DNYA ABD JAPONYA (%) (%) (%) Elektrik ve Elektronik Sanayi 50 25 52 naat Sanayi 17 39 15 Ulam Sanayi 11 11 11 Endstriyel Ekipman 16 15 15 Dierleri 6 10 7 (Kimya, Kuyumculuk, Boya San. ve Turistik Eya gibi)
ALMANYA (%) 54 14 11 14 7
16
Bakr ikame eden rnler: - Fiber -Optik: Haberleme malzemesinde bakr tel yerine. - Plastik borular: naat sektrnde bakr borular yerine. - Alminyum: Otomobil radyatrleri ve elektrik aletleri yapmnda bakr yerine. - Ayrca titanyum, karbon erii, paslanmaz elik, inko ve cam bakr yerine kullanlabilir. Bakr ikame rnlerinin kullanm alanlar aada ayrntl olarak aklanmtr: naat Teli Pazarnda Alminyum: ABD'de bakr tketiminin en byk ksm inaat sektrndedir. Bakr ikamesinde alminyum kullanm azalmtr. 20 yl nce hafif olmasndan dolay alminyum kullanmnn tercih edilmesi nedeni ile pazar pay % 69'a kadar den bakrn pay, bugn % 92'ye ykselmitir. Alminyum kullanm emniyet nedenleri ile azalmtr. Elektrik kutularna alminyum telin balanmas, ksa devreler dolaysyla bina yangnlarna neden olmutur. Atk Su Pazarnda Plastik: ABD'de s ile atk su tesisatlarnda bakr kullanm bu metalin ikinci byk tketim alandr. Plastik borularn konutlar dnda kullanm artmasna ramen bakr bu pazardaki nemini korumaktadr. Konut ii atk su tesisatlarnda ise bakr hal % 90 ile en byk kullanm payna sahiptir. Bu alanda plastik kullanm, baz problemlere de yol amaktadr. zellikle krlan PVC borularnn tespiti ve tamiri pahal olmaktadr. Bakrn bakteri ldrc zellii varken, plastik, bakterilerin oalmas iin uygun bir ortam yaratmaktadr. Bu nedenle plastik borularn konut ii kullanm orannn ykselmesi olasl azdr. Tesisatlarda plastik kullanm % 50 oranndadr. zellikle belediyelerin ana su hatlarnda plastik kullanm, orann bu dzeye ykselmesinde en nemli etken olmutur. Telekominikasyon Pazarnda Fiber-Optikler : Bakrn kullanmn en fazla tehdit eden malzeme fiber-optiklerdir. Bununla beraber telekominikasyon pazar sadece 225 bin ton'luk bir tketim kapasitesine sahiptir. Fiber-optik. 2,925- 3,150 milyon ton'luk toplam bakr tketiminin ancak % 7-8'ini ikame edebilecektir. Metallgeselshaft kaynakl bir beyana gre; fiber optikler, dnya toplam bakr pazarnn sadece % 5 payna sahiptir. Buna ramen 1979 ylndaki maksimum tketimle kyaslandnda, bakrn telekominikasyon pazarnda kullanm % 50 azalmtr. Bunun en nemli nedeni, fiber optik kablolarla gnderilen elektromanyetik sinyal saysnn bakra oranla byk lde artmasn salayan teknolojik gelimeler olmutur. letiimde byk kapasitelere ulalmas, fiber-optiklerin yolunu amtr. ok kanall teknoloji (multiplexing) ve ince tel lerler (gauges) bakr tketimini dren nemli faktrlerdir. Bylece telefon santrallerinde bakr kullanm azalmtr.
17
Bununla beraber, giderek incelen ince lerlerin krlma problemlerini beraberinde getirecei grlmektedir. Fiber-optik genelde uzun mesafe iletiim hatlarnda kullanlmaktadr. Bu sahada bakr hemen hemen hi kullanlmamaktadr. Bina ii iletiim hatlarnda kullanlmasyla bakr, telekominikasyon pazarnda ancak % 7'lik bir paya sahip olabilmitir. Bu alanda da fiberoptik kullanm artmaya balamtr. te yandan, birka yldan beri bakr tel kullanmnda nemli oranda art meydana gelmitir. Bu konuda, uluslararas kurulular Copper Development Association (CDA) ve International Copper Development Association (ICDA) devreye girmeye balamlardr. Bakr gelecekte bekleyen en byk tehlike, sper iletkenlerin endstriye girmesidir. Zira sper iletkenler endstriye girdiinde, mevcut elektrik motorlar tamamen deieceinden bakrn nemli bir tketim alan ortadan kalkacaktr. 2.2.2. Tketim Miktar ve Deerleri Dnya rafine bakr tketimi, 1998 ylnda 13,393.9 bin ton olmutur. 1994-1998 yllar arasnda dnya rafine bakr tketimleri TABLO-8'de verilmitir. Tablodaki deerler birincil ve ikincil kaynaklardan rafine edilerek tketilmis rafine bakr miktarn gstermektedir. Hurda bakrn dorudan kullanm bu deerlerin dnda tutulmutur. nemli bakr tketicisi lkelerin dnya tketimindeki paylar ise TABLO-9'da gsterilmitir. Baz lkelerde kii bana den bakr tketimi TABLO-10'da verilmitir. 2.2.3. Tketim Alanlarnda Beklenen Gelimeler Dnya bakr talebi 1940'li yllarda 2 milyon ton iken 1960'l yllarda 5 milyon tona, 1980'li yllarda 9 milyon tona ulamtr. Halen bu talebin yaklak %18'i hurda bakrdan karlanmaktadr. 2000'li yllarda Dnya bakr talebinin 15 milyon ton civarnda olaca tahmin edilmektedir. 2000 ylna kadar dnya ve ABD talebi TABLO-11'de verilmitir.
18
TABLO-8: Dnya rafine bakr tketimi (Bin Ton) LKELER AFRKA Misir... Gney Afrika Zaire.. Zambia.. Zimbabwe. Dier Afrika.. Toplam.. AMERKA Kanada . ABD... Arjantin.. Brezilya. ili.. Meksika. Peru... Venezuela. Dier Amerika.. Toplam.. ASYA Hong Kong Hinditan.. Endonizya... Iran. Japonya Malezya. Filipinler. Sudi Arapistan. Singapur Gney Kore.. Tayvan.. Taylan Trkiye.. Dier Asya Toplam.. 1994 4.3 84.0 16.0 15.3 1.9 121.5 199.3 2.678.1 56.2 180.9 86.3 210.0 34.7 14.1 11.1 3,470.7 3.4 137.0 59.8 43.6 1.374.9 105.8 44.7 105.0 20.0 476.2 547.0 173.0 108.0 25.0 3,223.4 1995 4.0 81.6 13.0 15.6 1.2 115.4 189.7 2.534.4 47.7 197.6 87.7 171.9 30.1 18.0 2.0 2,707.1 4.8 116.4 85.0 47.5 1414.5 113.6 54.6 125.0 20.0 539.6 563.2 147.5 139.0 25.2 3,396.1 1996 4.0 75.7 16.0 15.4 1.0 112.1 218.3 2.621.4 49.6 233.1 91.0 192.0 21.8 21.3 10.0 3,458.5 4.8 140.0 104.9 54.1 1479.6 143.9 43.4 145.0 13.7 598.4 543.7 154.6 160.0 20.0 3,606.1 1997 3.6 81.8 16.0 15.4 1.0 117.8 224.8 2.790.0 52.1 257.6 79.7 251.9 40.0 23.0 10.0 3,729.1 4.8 160.0 85.0 56.4 1440.9 159.6 45.0 150.0 10.0 620.6 587.8 151.9 188.0 20.0 3,680.0 1998 4.3 75.0 16.0 14.0 1.0 110.3 246.2 2.883.0 56.3 301.4 83.6 341.0 55.0 23.0 17.0 4,006.5 4.8 200.0 64.3 66.0 1254.8 133.0 38.0 160.0 26.3 559.8 584.2 83.7 207.8 20.0 3,402.7
KAYNAK: World Metal Statistics, 1999
19
TABLO-8: Dnya rafine bakr tketimi - DEVAM (Bin Ton) AVRUPA 32.2 25.0 23.3 Avusturya.. 332.2 362.4 407.7 Belika.. 0.1 0.2 Danimarka 95.2 87.4 82.8 Finlandiya. 518.2 539.5 513.3 Fransa.. 960.0 1.065.8 996.5 Almanya 86.0 84.0 73.0 Yunanistan Irlanda... 503.8 498.0 480.0 Italya.. 33.6 31.4 18.6 Hollanda 0.8 0.9 Norve... 1.6 0.1 7.0 Portekiz. 191.0 174.5 178.0 Ispanya. 143.6 142.8 143.4 Isve.. 6.1 5.2 5.2 Isvire 396.0 397.9 377.3 Ingiltere. 44.3 50.4 50.0 Yugoslavya.. 3,344.7 3,465.5 3,356.1 Toplam.. OKYANUSYA Avustralya 141.0 165.0 160.0 Yeni Zelanda... 7.0 9.3 9.8 Toplam.. 148.0 174.3 169.8 DER LKELER 0.2 0.4 0.3 Arnavutluk 22.0 15.2 17.3 Bulgaristan.. ekoslavakya 9.5 11.6 12.8 ek Cumhuriyeti 29.9 25.9 Slovakya 24.6 11.9 15.5 13.8 Macaristan... 213.0 225.5 Polonya 151.0 21.9 Romanya. 26.8 26.7 B.D.T 42.0 5.6 Kazakistan 72.0 165.0 187.0 Russia.. 191.7 1.2 Ukranya... 6.7 0.9 zbekistan.. 11.0 10.0 10.0 5.0 4.9 4.8 Dier Eski RusT. 1.143.4 1.192.7 in. 797.7 16.0 16.8 16.0 Dier. 1,709.5 1,345.2 1,721.5 Toplam.. DNYA TOPLAMI 11,664.9 12,151.92 12,400.7
30.0 329.1 0.1 107.0 558.4 1039.4 95.0 520.7 33.7 0.4 1.4 202.6 158.1 7.5 408.3 43.0 3,534.7 160.0 6.3 166.3 0.2 11.1 13.0 26.8 13.3 230.0 15.1 15.9 165.0 1.2 10.0 4.8 1269.7 16.8 1,792.9 13,020.8
34.0 324.2 112.0 582.8 1137.9 100.5 590.0 50.0 0.4 0.1 235.0 167.1 7.4 374.1 32.9 3,748.4 155.0 6.3 161.3 0.2 16.2 13.0 27.5 15.1 265.6 16.2 16.0 165.0 0.9 10.0 4.8 1397.4 16.8 1,964.7 13,393.9
20
TABLO-9: Dnya tketiminde lke paylar (1998) Pay (%) ABD Japonya Almanya Fransa Italya Ingiltere Belika Trkiye(208 Bin Ton) Kanada in Rusya Toplam Asya Toplam Avrupa KAYNAK: World Metal Statistics, 1999 21.5 9.37 8.50 4.35 4.40 2.79 2.42 1.55 1.84 10.43 1.23 25.41 27.99
21
TABLO-10: Baz lkelerde kii bana bakr tketimleri (Kg/Kii) LKELER Arjantin Brezilya Kanada ili in Fransa Almanya Hindistan Italya Japonya Meksika Peru Polonya Kore Tayvan Ingiltere ABD Rusya Trkiye 1994 2.0 1.7 9.1 3.8 0.5 7.2 13.1 0.2 7.3 10.5 1.5 2.3 6.5 6.2 10.5 5.8 8.8 4.6 b.y. 1995 1.4 1.2 9.1 3.4 0.4 7.3 13.0 0.1 7.8 10.8 1.5 1.5 6.6 6.4 10.2 5.8 9.0 4.4 b.y. 1996 0.8 1.3 8.3 3.3 0.5 8.3 13.8 0.2 8.0 11.7 1.6 1.5 7.5 5.9 15.6 5.6 8.9 4.1 b.y. 1997 0.7 0.9 6.8 3.4 0.5 8.4 14.2 0.2 8.3 12.7 1.5 1.4 4.5 7.6 12.9 5.5 8.6 3.4 b.y. 1998 0.8 1.1 6.8 3.5. 0.5 8.4 15.5 0.2 8.3 13.0 1.5 1.3 4.0 7.9 19.3 4.7 8.1 3.1 3.0
KAYNAK:
1) World Bureau of Metal Statistics ve 2) International Monetary Fund, 1999
22
TABLO-11: 1998 - 2005 Ylna Kadar Dnya ve ABD Bakr Talebi (Bin Ton) 1998-2005 EN MMKN YKSEK 3,500 2,800 17,000 15,000 13,900 12,000 3,200 2,900
Amerika Dnya Birincil Ikincil
1998 TALEB 2,151 10,330 8,425 1,905
EN DK 2,400 13,000 10,800 2,200
ARTI HIZI (%) 1.9 2.7 2.6 3.0
2.3. retim 2.3.1. retim Yntemi ve Teknolojisi Bakr madencilii ak ve kapal iletme yntemleri ile yaplmaktadr (TABLO-12). %1-2 Cu ieren slfrl cevherler, flotasyon yntemi ile zenginletirilmektedir. Bu ilemlerde, cevherdeki bakr genelde %80'in zerinde metal randmanlar ile zenginletirilerek %15-25 Cu ieren bakr konsantreleri elde edilmektedir. Daha sonra bu konsantrelerden konvansiyonel izabe yntemleri ile (reverber+ konverter veya fla+ konverter) %99 Cu ieren blister bakr retilmekte ve daha sonra blister bakr, rafinasyon ilemlerine tabi tutularak elektrolitik bakr retimi gerekletirilmektedir. Dnya bakr retiminin yaklak %15'i hidrometallurjik uygulamalarla gerekletirilmekte olup, genellikle oksitli bakr cevherleri yerinde (in-situ) veya yn li (heap liing ) ilemleri ile deerlendirilmektedir. Li ilemleri ile zeltiye alnan bakr daha sonra zeltide "solvent ekstraksiyon+ elektrowinning" ile metal bakr olarak kazanlmaktadr. Son yllarda bakr fiyatlarnn dk seyretmesi sonucunda flotasyon maliyetlerinin mmkn olduunca drlmesi amacyla yaplan aratrmalar lei bytp maliyetleri drmeye yneliktir. Flotasyon tesislerinde uygulamaya giren byk hacimli selller, kolon flotasyonu ve HG sellleri bugn iin en ok kullanlanlardr. Bunlarn genel olarak avantajlar aada belirtilmitir; 1- Yksek tenrl konsantre elde edilmesi, 2- Enerji maliyetlerinin drlmesi, 3- Akm emasnn sadeletirilerek i denetimini kolaylatrmas, 4- Yatrm tutarlarn (inaat, elik konstruksiyon vb,) azaltmas
23
Dier bir nemli gelime ise, bilgisayar merkezli tam otomasyona geitir. Bylece, operatr ve teknisyen yanlglarnn etkisi azaltlrken, tenr ve randmanda nemli artlar ve/veya kararllk (stabilizasyon) salanmaktadr. Dnyada pirit, ya dorudan pirit yataklarndan ya da bakr, kurun, inko cevherlerinin flotasyonla zenginletirilmesi srasnda yan rn olarak elde edilmektedir. Slfrik asit retimi iin kullanlan pirit cevher veya konsantrelerinde, en az %46 S tenr istenmektedir.
24
TABLO-12: Dnyadaki nemli bakr iletmeleri ile ilgili baz bilgiler (1998 yl)
LKE VE MADEN RETM YNTEM YILLIK RAFNE BAKIR RETM (Bin Ton) 1 2 -3 -103 123 42 3 13 -1 1 103 10 63 119 25 12 -318 -84 19 -55 114 13 63 52 2 70 9 95 57 163 227 36 2,001 Tvenan Cevher Tenr (%Cu) -----0.62 0.78 --0.64 ---0.40 --0.28 ---0.63 -0.36 --0.64 -5.90 1.12 --0.5 -0.67 -0.68 0.70 -retim Maliyeti (c/lb) -----82 68 --98 ---74 --85 ---46 -76 --81 -74 93 --42 -61 -54 ---
ABD Emerald Isle Johnson Van Dyke Yerington Sanchez Mission Ray Ray (SX/EW) Silver Bell (SX/EW) Troy Carlotta Coeur Galena Bagdad Bagdad (SX/EW) Cyprus Miami Sierrita/Twin Buttes Sierrita/Twin Buttes (SX/EW) Other Cyprus Copper Flat Bingham Canyon Flambeau Pinto Valley Pinto Valley (SX/EW) Robinson San Manuel (SX/EW) San Manuel/Kalamazoo Superior White Pine Continental Bisbee Dump Leach Tyrone (SX/EW) Tyrone Chino Chino (SX/EW) Morenci (SX/EW) Morenci/Metcalf Toplam
-----A A --K ---A --A ---A -A --K -K K --A -A -A ---
25
TABLO-12: Dnyadaki nemli bakr iletmeleri ile ilgili baz bilgiler- DEVAM (1998 yl)
LKE VE MADEN RETIM YNTEM YILLIK RAFINE BAKIR RETM (Bin Ton) Tvenan Cevher Tenr (%Cu) retim Maliyeti (c/lb)
Avustralya Benambra Girilambone Mt. Isa Mt Lyell

Nifty Olympic Dam Parkes Selwyn Dierleri Toplam Botswana esitli Madenler Brezilya esitli Madenler Bulgaristan esitli Madenler in esitli Madenler Endonezya Ertzberg/Grasberg Fas esitli Madenler Filipinler San Antonio Biga/Carmen Sipalay Dizon Lepanto (I&II) Makayan Philex Dierleri Toplam Finlandiya Pyhasalmi Vihanti Toplam
K -K K
-K ----
--179 23
-71 -11 93 377 22 29 44 410 310 17 10 47 33 15 14 -16 14 149 7 4 11
8.50 -3.25 1.46

-3.30 ----
--61 97
-70 ----
K ---AK -A AK A A K -K --
0.70 ---1.63 -0.40 0.38 0.59 0.28 1.28 -0.27 --
95 ---49 --99 100 96 86 -96 --
K K
0.80 0.32
88 117
26
LKE VE MADEN RETM YNTEM YILLIK RAFNE BAKIR RETM (Bin Ton) 6 2 2 10 57 29 11 97 18 32 120 42 195 21 6 21 4 107 12 7 10 23 22 5 4 5 39 -50 80 823 31 Tvenan Cevher Tenr (%Cu) 0.45 --retim Maliyeti (c/lb) 116 ---
spanya Aznacollar Alfredo/Cerro Colorado Dierleri Toplam sve Aitik Viscaria Dierleri Toplam Kanada Goldstream Les Mines Selbaie Kidd Creek Sudburry Highland Valley Fin Flon Ruttan Snow Lake Namew Lake Sudbury (Crean Hill) Manitoba Bell Brunswick Gaspe Geco Matagami/Isle Dieu Heath Steele Equity Gibraltar Louvicourt Island Copper Dierleri Toplam Malezya Mamut Ranau
A ---
A K --
0.39 2.75 --
89 95 --
K K K -A K K -K K K A K K K K -A A K A --
4.00 3.10 3.35 -0.44 2.12 1.20 -0.65 0.91 0.91 0.68 0.38 2.35 1.60 0.45 -0.22 0.34 -0.30 --
-78 72 -80 97 120 -68 91 91 56 104 70 101 -144 84 81 -111 --
--
--
--
27
LKE VE MADEN RETIM YNTEMI YILLIK RAFINE BAKIR RETIMI (Bin Ton) 14 213 -213 113 158 33 54 50 13 421 424 164 1 165 29 882 Tvenan Cevher Tenr (%Cu) -0.85 -retim Maliyeti (c/lb) -55 --
Norve eitli Madenler Papua Yeni Gine Ok Tedi Bouganville Toplam Peru Toquepala Cuajone Cobriza Cerro Verde (I&II) Tintaya Dierleri Toplam Polonya eitli Madenler Portekiz Neves Corvo Dierleri Toplam Romanya eitli Madenler Rusya eitli Madenler
-A A
A A K A A --
0.83 0.85 1.17 1.60 1.93 --
96 66 106 -75 --
-K --
-10.62 --
-68 --
---
---
---
Trkiye eitli Mademler Yugoslavya eitli Madenler Zaire eitli Madenler Zambiya ZZCM Grubu Zimbabve eitli Madenler
---AK K
31 83 159 479 12
---2.11 0.75
---50 120
28
LKE VE MADEN RETIM YNTEMI YILLIK RAFINE BAKIR RETIMI (Bin Ton) 43 31 167 10 24 275 57 39 692 94 142 346 76 145 33 29 28 371 19 15 ---25 ---Tvenan Cevher Tenr (%Cu) 0.61 -0.65 7.50 -retim Maliyeti (c/lb) 70 -60 ---
Meksika Cananea Cananea (SX/EW) La Caridad Maria Dierleri Toplam Mogolistan esitli Madenler Namibya esitli Madenler ili Chuquicamata Salvador Andina El Teniente Mantos Blancos Diputada Pudahuel Carolina de Michilla El Indio Escondida Los Pelambres Lince Quebrada Blanca Cerro Colorado La Candelaria Ojos del Salado Zaldivar Radomiro Tomic El Abra
A -A K --
-K A K AK K AK A A -K A K ---A -----
--1.25 0.93 1.24 1.15 1.35 ---3.00 2.85 1.55 ---------
--60 90 81 76 65 ---89 43 72 55 --------
Collahuasi Dierleri Toplam

Gney Afrika Palabora O'Okiep Platinum Mines Black Mountains Dierleri Toplam
--AK K -K --
-116 2,131
142 33 18 3 3 199
--0.52 1.60 -0.43 --
--44 79 -102 --
29
LKE VE MADEN RETIM YNTEMI YILLIK RAFINE BAKIR RETIMI (Bin Ton) 55 104 10 114 Tvenan Cevher Tenr (%Cu) 1.15 --retim Maliyeti (c/lb) 157 ---
Hindistan Hindistan Copper ran Sar Chesmeh Dierleri Toplam
AK A --
NOT: 1) c = 0,01 Dolar, 1998 yl ABD ortalama Dolar kuru 263,000 TL, 2) A:Ak iletme, K:Kapal iletme, AK:Ak+ Kapal iletme, (--):Bilgi yok KAYNAK: US Bureau of Mines, 1998
Bakr Cevherlerinde Li Yntemi Bakr cevherlerinde li yntemi, pasada, planlanm cevher ynlarnda ve yerinde olmak zere ekilde uygulanr. Pasa ve ynlarda uygulanan li ilemi birbirlerine benzer. Zayf asidik zeltiler yna yavaa beslenerek bakr zeltiye geirilir. Ortamda slfrl mineraller varsa, zayf asit, havann ynn iinden yukar doru hareketi srasnda doal olarak elde edilir; aksi takdirde zeltiye slfirik asit ilave edilir. Planl ynlarn optimum ykseklii malzeme zellikleri, toporafya ve hava ak ihtiyalarna bal olarak deiir. Genelde 40-60 m.lik ykseklik uygulanr. Ynn kaplad alan, toporafyaya ve zelti akna baldr. Ortamda kil varsa veya li edilecek malzeme krlmsa, ar skmay ve dolaysyla geirgenlik azalmasn nlemek iin daha az ykseklikte ynlama (5-15 m.) yaplr. Li zeltilerinin yn ve pasa zerinde datlmasnda muhtelif yntemler kullanlrsa da en yaygn yntem datc fiskiye kullanmdr. Li zeltilerinin ak hzlar, 1.0- 3.0 g/Lt bakr konsantrasyonu elde edilinceye kadar deitirilir. Killi ortamda ok yksek ak oranlar, yn iinde kanallarn gelimesine yani ksa devreye yol aarak, istenmeyen zelti dalmna sebep olabilir. Li sisteminde bakr kazanmn belirleyen en nemli faktr cevherin minerolojik zellikleridir. Mevcut pasa ynlar genelde dk tenrl slfrl cevherlerdir. Byle bir evrede, eer ortama hava verilirse, doal bakteri bymesi meydana gelecek ve oluan bakteriler li ilemine yardmc olacaktr.
30
Slfrl li iin asit ilavesine ihtiya ok az veya hi olmayabilir. Ancak kazanm, oksit mineralleri ieren pasalara oranla ok uzun srede gerekleir. % 50'den fazla kazanm oranna ulamak iin 3-5 yl gerekebilir. Pasa boyutu, li ileminde bakr kazanmn belirleyen bir sonraki en nemli faktrdr. %0.25'den fazla tenrl bakr cevherleri iin 1.3 cm altna krlm olan cevherlerde kazanm bir yldan daha az bir srede % 70'den daha fazla olabilir. Bakr zeltilerinin Solvent Ekstraksiyonu Bu prosesde bakr, demir ve dier katyonlar ieren zayf asitli li zeltisi bakr seimli olarak zeltiden alan bir organik "solvent" ile kartrlr. Bu organik madde bakr bnyesine alr. Daha sonra kuvvetli asitle ykandnda bakr zeltiye konsantre biiminde geer. Li zeltisindeki bakr konsantrasyon genelde 1-3 g/lt. arasndadr. Herhangi bir solvent ekstraksiyon ileminde karlalan byk glkler genelde zelti iindeki dzensizliklerden meydana gelir. Yksek seviyede klor ieren li zeltilerinde, organik zeltinin ilave olarak ykanmas gerekir. Organiklerin, asit almay mteakip zeltiye verilmesi ise dier bir sorundur. Li in En Uygun Mineraller Kuprit hari bakr oksit mineralleri, slfrl minerallerden kalkosin ve kovelin li iin en uygun minerallerdir. Bakr oksit minerallerinden malahit, azurit ve atakomitte % 70-90 aras bakr kazanm birka ay iinde mmkn olabilir. Li lemini Etkileyen Dier Mineralojik Faktrler Ortamda piritin bulunmas, asit retimi iin yardmc olabilir. Karbonlu killer, kalsiyumlu mineraller, dolomit, ve biotit (asit absorpsiyonu yznden) ilemi zorlatrrlar. Klorlu mineraller solvent ekstraksiyonu srasnda sorun yaratrlar. Demirli minerallerin ortamda olmasnn etkisi ok fazla deildir. Ancak, okside demir (Fe+2, Fe+3) ise ok nemlidir. nk, ilemde demir iyonlar deitirme ilemini yapar. Salml yapdaki cevherlerde li daha uzun srede olur. Li iin doal vadiler ve dier ukur yerler, yeralt su tablasnn altnda deilse, idealdir. Yerinde Li Geirgenlik ve mineral znebilirlii yerinde li iin gerekli artlar olutururlar. Byk faylar ilemin uyguland yatakta ar zelti kaybna neden olabilir. Yataktaki dolomit, kalsit, biotit ve kil minerallerinin varl, yerinde lii zorlatrr.
31
Elektrowinning Bakr ykl elektrolit, katlan organikleri ayrma ilemine sokulur. Organik maddeden arnm elektrolit s deitiricisinden geirilerek zelti ss artrlp su, harcanm elektrolit ve reaktiflerin ilave edildii sirklasyon tanklarna gelerek buradan elektroliz hcrelerine pompalanr. Elektroliz esnasnda kurun anotun anmasn engellemek iin bu safhada genelde kobaltl slfat ilave edilir. Bakr, bakrdan yaplm katod zerinde veya paslanmaz elik katod zerinde toplanr. Maden Optimizasyonu Konsantratr-li cut-off (baaba) tenr % 0,5 Cu civarndadr. Yatrm miktar 1 ton/yl iin 1,000- 2,500 $ dr. On yldan daha uzun tesis mrlerinde amortisman miktar, 90-250 $ arasnda deiir. Minimum yllk kapasite, kabaca, 5 bin ton olup, tesis standardizasyonu asndan artlar 15 bin ton olarak dnlmelidir. Yatrm maliyetlerini etkileyen faktrler; -Su, -Li zeltisi konsantrasyonu, -Li zeltisindeki dier partikllerin seviye ve cinsi, -Tesiste kullanlan teknolojinin seviyesi, -klim, olarak sralanabilir. letme Maliyetleri Dorudan iletme giderleri, genelde 330-450 $ arasndadr. Toplam retim maliyeti ise 550780 $ dzeyindedir. Dorudan maliyetlerde ana girdiler; -% 15 silik, -% 45 Pompalar iin g, -% 15 Bakm, -% 25 Yedek para olarak kabul edilmitir. Pasalarda li ilemi yaplmas durumunda, dorudan giderlerin dalm ise; -% 15 silik, -% 25 Pompalar iin g, -% 10 zelti datm ve toplama sistemi bakm, -% 50 Slfirik asit ve ilave su olarak kabul edilmitir. Bakr retiminin ardndan yeil alan dzenlemesi de yaplmas durumunda, toplam retim maliyetinin, artan yatrm ve dolaysyla amortisman nedeniyle 990-1350 $/ton/yl arasnda gerekleecei hesaplanmstr.
32
nmzdeki Yllarda Teknolojik Trend ve Bunun Snrlar Teknolojinin geliimi yeni metotlarn bulunmasndan ok, mevcutlarn iyiletirilmesinde olacak gibi grnmektedir. Bu alanlarn; -Solvent ekstraksiyonlarda kullanlan mixer/settler tasarm, -zeltiden bakr kazanm, -Paslanmaz elik plakalarn elektrowinning'de kullanm, -Li teknikleri-cevher para boyutu, ak oran, yn yerletirimi, -Yar-hareketli solvent ekstraksiyon/elektrowinning tesisleri, olaca sanlmaktadr. 2.3.2. rn Standartlar Sektrn retmi olduu ara rn bakr ve pirit konsantresidir. Bu rnlerde aranlan standart, rnn kullanld teknolojiye gre deiiklik arz etmektedir (izabe, kavurma). 2.3.3. Sektrde retim Yapan nemli Kurulular Bakr retimi yapan nemli kurulular TABLO-13'de verilmitir. 2.3.4. retim Miktarlar ve Deerleri Dnya bakr cevheri retimi TABLO-14'de, Dnya blister bakr retimi TABLO-15'de, dnya rafine bakr retimi TABLO-16'da, Dnya hurda bakr kazanm TABLO-17'de, pirit konsantresi retiminde nemli lkeler ise TABLO-18'de verilmitir.
33
TABLO-13. Rafine bakr retimi yapan nemli kurulular lke Firma Yeri AFRIKA G.Afrika Zaire Zambiya
Kapasite (ton) 125.000 160.000 175.000 260.000 230.000 110.000 135.000 150.000 300.000 160.000 105.000 170.000 140.000 380.000 190.000 230.000 160.000 230.000 90.000 180.000 60.000 200.000 110.000 263.000 435.000 285.000 390.000 380.000 65.000 260.000 140.000 192.000 240.000 180.000
-Palabora Mining -Gecamines -J.Roan Consolidated Copper Mines Ltd. -II. NChango Consolidated Copper Mines Ltd.
Palabora Lumumbashi Luili Shituru Mufulira Luanshya NDola Chingola Kitwe Carteret El Paso Hayden Tacoma Amarillo Anoconda Great Falls Miami Garfield Hurley San Manuel Ayo Marenci Douglas Noranda Montreal Ilo Chuquicamata El Pazo Laurel Hill Caletores Sari esme Hitachi Saganoseki Naoshima
AMERKA ABD KANADA PERU L
-U.S. Metals Refining Co. -Asarco Incorporated -The Anoconda -Inspiration Consol. Copper Co. -Kennocot Copper -Magma Copper Co. -Phelps Dodge Co. -Noranda Mines Ltd. -Canadian Copper Refiners Ltd. -Southern Peru Copper Corp. -Codelco-Cia. De Cobre Salvador SA -Phelps Dodge Refining Corp. -Minera El Teniente S.A.
ASYA Iran Japonya
-National Iranian Copper Inc. -Nippon Mining Co. Ltd. -Mitsubishi Metal Corp. Codelcosdad
34
TABLO-13. Rafine bakr retimi yapan nemli kurulular- DEVAM lke Firma Yeri
AVRUPA Almanya Avusturya Belika Bulgaristan Finlandiya Fransa Ingiltere Ispanya Isve Italya Norve Polonya -Norddeutsche Affineria -DuisburgerKupferhtte Httenwerke -Kayser A.G. -Berliner Kupfer-Raffin G.m.b.H. -V.E.W. Mansfeld (Kombinat W. P) -V.E.W. Kupfer und Blech-walzwerk -Michael Niederkirchner -Montanwerke-Brixlegy G.m.b.H -Metullurgie Hoboken-Overpelt -Metallo-Chimiq ve S.A. -"Georgi Damyonow" -Usine de Medet -Outokumpu O.Y. -Ste Francaise d'Affinaage de Cuivre -Cie. Generale d'Electroyse du -Palais -Ste Francaise de Recup.Metallurgique -Affinerie du Sud-Quest -British Copper Rafiners Ltd. -Enfield Rolling Mills Ltd. -Enkington Copper Rafiners Co. Ltd. -Actic Ltd. -McKechine Brothers Ltd. -Rio Tinto Patino -Electrolisis del Cobre S.A. -Industrias Revenidas Minero Me. S.A. -Bolidens Grov Aktiobolag -Motecatini Edion -A. Tonalli e Co Delta -Fakonbridge Nikkelverk A.S. -A.S. Sulitjelma Gruber -Zeklady Hutnicze Spopienice -Kombinat Gorniczo hutniezy -Hutamedzi Glokow Hamburg Lnen Duisburg Berlin-Wilmers Eisleben Hettated Ilsenburg Brixlegy Hoboken Beerse Pirdot Medet Harjavalta Pori Poissy Le Palais Le-Blanc-Mesnic Toulouse Rescot (Lancs) Widnes (Lancs) Brimsdown Waisale (Staffs) High-Blantyre Widres (Lancs) Rio Tinto Palencia Barcelona Asua Ronnskar Porto Marghera Fadema Dugnamo Serravalie Serivia Kristiansad Sulitjelma Pers Katowice Miedz Glokow
Kapasite (ton)
75.000 75.000 30.000 15.000 25.000 30.000 20.000 24.000 60.000 35.000 40.000 20.000 50.000 11.000 32.000 6.000 4.000 35.000 20.000 66.000 15.000 26.000 70.000 70.000 12.000 2.500 14.000 65.000 8.000 5.000 3.000 26.000 6.600 70.000 25.000 40.000
35
TABLO-14: Dnya bakr cevheri retimi (Cu ierigi) (Bin Ton) LKELER AFRKA Botswana Fas Mozambik Namibiya G. Afrika Zaire Zambia Zimbabwe Toplam.. AMERKA Kanada ABD Arjantin Bolivya Brezilya ili Kolombiya Meksika Peru Toplam.
ASYA
1994 22.8 13.4 29.4 183.9 30.0 384.4 9.4 673.3 616.8 1,796.0 0.1 39.7 2,219.9 2.6 297.7 365.5 5,338.3 45.9 333.9 117.9 6.0 25.3 4.8 4.3 116.2 39.8 694.1
1995 20.5 13.6 26.3 194.7 35.0 341.9 8.0 640.0 726.3 1,849.1 0.1 48.9 2,288.6 2.8 337.7 405.0 5,854.5 47.0 461.7 102.2 2.4 20.8 6.0 4.4 108.1 0.8 43.4 796.8
1996 23.3 15.1 14.5 191.6 40.2 339.7 10.1 634.5 688.4 1,918.4 0.1 44.2 3,115.8 2.2 340.7 484.2 6,594.0 1.7 47.8 525.9 107 1.1 20.2 6.0 3.0 61.6 0.8 52.2 827.9
1997 20.7 15.4 20.3 185.6 39.6 331.2 6.8 619.6 659.5 1,940.0 30.4 0.2 39.6 3,392.0 1.8 389.9 503.0 6,956.4 3.9 37.2 548.3 118.7 0.9 18.9 6.0 49.0 0.7 64.6 848.2
1998 22.1 10.7 7.7 187.8 35.0 378.8 6.0 648.1 705.0 1,860.0 170.3 33.5 3,686.9 2.0 379.0 483.3 7,320.0 4.9 48.0 809.1 128.3 1.1 17.9 3.2 46.5 0.8 73.9 1,133.7
Kbrs Hindistan Endonezya Iran Japonya Malezya Miyanmar Omman Pakstan Filipinler Sudi Arabistan. Gney Kore.. Trkiye Toplam
36
TABLO-14: Dnya bakr cevheri retimi (Cu ierigi) (Bin Ton)- DEVAM LKELER
AVRUPA Finlandiya Fransa.. Makedonya. Norve. Portekiz Ispanya Isve ngiltere Yugoslavya. Toplam..
1994
9.5 10.0 7.7 130.4 4.9 79.4 74.4 316.3
1995
9.5 10.0 6.8 129.7 22.4 83.6 74.6 336.6
1996
9.3 13.5 7.4 109.9 37.5 71.7 69.5 318.8
1997
8.5 13.0 6.7 106.5 37.8 86.6 87.4 346.5
1998
9.5 9.5 2.7 114.6 37.0 73.7 84.6 331.6
OKYANUSYA Avustralya Yeni Zelanda Toplam.. DIER LKELER Arnavutluk Bulgaristan Slovakya Macaristan Polonya Romanya B,D,T Ermenistan Grcistan Kazakstan Russia.. zbekistan.. in Kba Moulistan Dier
415.6 209.3 624.9
378.5 212.7 591.2
548.0 186.7 734.7
558.0 111.5 669.5
607.0 151.6 758.6
2.2 75.5 424.0 26.0 0.5 2.3 215.4 573.3 80.0 395.6 2.0 119.2 12.0
4.2 75.5 431.0 24.5 1.7 5.8 232.6 525.9 80.0 445.2 2.0 120.2 12.0
2.7 84.8 472.6 24.3 1.9 6.9 237.5 520.0 64.0 439.1 2.2 124.6 12.0
0.2 75.5 414.8 22.6 1.5 5.0 316.2 510.0 74.4 495.5 1.0 125.3 12.0 2054.0 11,494.2
2.3 75.5 436.2 18.9 2.2 5.0 337.6 518.0 70.0 486.8 1.0 127.8 12.0 2093.3 12,285.3
1992.6 1960.6 Toplam.. 1928.0 DNYA 9,574.9 10,179.7 11,102.5 TOPLAMI KAYNAK: World Metal Statistics, November 1999
37
TABLO-15: Dnya blister bakr retimi* (Bin Ton) LKELER AFRKA Namibya Gney Afrika Uganda Zaire (1) Zambia (1) Zimbabve Toplam AMERKA Kanada ABD Brezilya ili Meksika Peru Toplam ASYA Hindistan Iran Japonya Umman Pakistan Filipinler G. Kore Tayvan Trkiye Toplam 1994 29.8 158.3 29.3 265.2 18.2 500.8 560.5 1,715.0 150.4 1,260.4 276.9 315.0 4,278.2 51.2 131.8 1,122.0 31.2 200.3 135.2 30.4 1,702.1 1995 29.8 154.4 25.0 237.7 17.5 474.4 613.7 1,600.6 151.2 1,293.8 298.1 347.3 4,304.7 40.3 106.1 1,168.5 34.2 2.0 242.2 151.3 24.4 1,769.0 1996 20.4 148.4 40.2 262.0 18.0 489.0 612.7 1,639.4 168.3 1,355.6 300.8 327.5 4,404.3 45.3 99.1 1,233.4 23.3 4.8 201.7 157.1 30.3 1,795.0 1997 25.0 163.6 39.6 264.2 18.0 510.4 626.5 1,720.0 177.1 1,389.6 360.0 326.4 4,599.6 51.4 99.0 1,350.4 22.8 206.2 151.3 32.5 1,913.6 1998 8.7 153.2 35.0 255.1 18.0 470.0 624.5 1718.0 167.2 1,403.1 337.0 357.1 4,606.9 107.6 124.0 1,303.6 24.4 7.5 198.1 280.8 34.5 2,080.5
38
TABLO-15: Dnya blister bakr retimi*-DEVAM (Bin Ton) 1994 AVRUPA Avusturya Belika Finlandiya Fransa Almanya Norve spanya sve Yugoslavya Toplam OKYANUSYA Avustralya DIER LKELER(2) Arnavutluk Bulgaristan ekoslovakya Slovakya Macaristan Polonya Romanya SSCB Kazakistan Rusya zbekistan in Dier Toplam DNYA TOPLAMI 49.6 147.6 98.2 4.5 292.2 39.4 188.4 102.7 86.6 1,009.2 325.0 1995 53.4 151.9 88.3 2.6 304.9 34.3 160.0 106.5 87.4 989.3 216.2 1996 65.4 157.3 150.3 2.3 385.4 33.9 270.9 125.0 125.2 1,315.7 261.3 1997 73.0 142.5 159.0 2.8 349.1 32.9 312.7 128.4 119.4 1,319.8 208.8 1998 54.8 138.4 156.0 2.8 330.2 31.7 330.0 125.4 119.4 1,288.7 231.0
1.5 89.4 22.0 403.6 25.3 283.9 506.7 90.0 482.4 20.0 1,924.8 9,740.1
2.9 74.5 22.0 410.2 23.4 265.5 540.0 95.0 538.0 20.0 1,991.5 9,745.1
1.4 90.0 22.0 414.8 28.3 268.8 570.0 100.0 645.0 20.0 2,160.3 10,425.5
90.0 21.6 430.5 29.0 316.0 630.0 115.6 657.4 20.0 2,310.1 10,861.5
1.6 119.5 21.6 432.2 18.7 336.0 630.0 106.2 667.2 20.0 2,353.0 11,030.1
NOT- (*):Tablo cevher, konsantre ve dier birinci malzemelerden elde edilen blister bakr ve anot bakrn gstermektedir. Ayrca tabloya hurdadan retilmi ikincil blister miktarlar da dahil edilmitir. (1) Li katotlar dahil. (2) Yalnz birincil retim. KAYNAK: World Metal Statistics, November, 1999
39
TABLO-16: Dnya rafine bakr retimi* (Bin Ton) LKELER AFRKA Msr G. Afrika Zaire Zambia Zimbabwe Toplam AMERKA Kanada ABD Arjantin Brezilya ili Meksika Peru Toplam ASYA Kbrs Hinditan Endonisya Iran Japonya Miyanmar Umman Filipinler G.Kore Tayvan Trkiye Toplam 1994 4.0 129.6 29.0 369.5 18.2 550.3 549.9 2,220.0 16.0 170.0 1,277.4 199.5 253.0 4,685.8 49.0 90.2 1119.2 24.2 154.7 222.0 83.0 1,742.3 1995 4.0 131.7 34.7 313.8 17.5 501.7 572.6 2,279.9 16.0 165.0 1491.5 207.5 282.0 5,014.5 39.6 90.4 1,188.0 21.3 158.1 233.2 100.3 1,830.9 1996 4.0 116.0 39.0 317.1 22.0 498.1 559.2 2,346.9 16.0 172.1 1,748.2 246.3 342.0 5,430.7 1.7 39.3 99.1 1,251.4 23.3 155.8 246.2 100.7 1,917.5 1997 4.0 126.5 39.6 327.8 16.1 514.0 560.6 2,450.0 16.0 172.1 2,116.6 297.0 384.1 5,996.4 4.0 65.9 103.5 1,278.7 23.6 146.6 265.0 114.6 2,001.9 1998 4.0 123.1 35.0 306.0 10.0 478.1 562.5 2,460.0 16.0 167.2 2,334.9 445.0 411.4 6,397.0 4.9 134.0 118.5 1277.4 3.2 24.4 152.4 368.8 92.0 2,175.6
40
TABLO-16: Dnya rafine bakr retimi* (Bin Ton)- DEVAM LKELER AVRUPA Avusturya Belika Finlandiya Fransa Almanya talya Norve Portekiz spanya sve ngiltere Yugoslavya 1994 52.5 375.2 69.2 61.0 591.9 84.0 39.4 188.3 103.0 46.7 72.1 1,683.3 1995 53.5 376.0 73.7 64.9 616.1 98.0 34.3 164.2 111.1 51.9 78.5 1,722.2 1996 76.0 386.0 110.7 62.0 670.8 85.8 33.9 264.0 126.4 56.6 104.0 1,976.2 1997 78.0 373.0 116.0 59.1 673.7 85.7 32.9 292.0 128.4 60.4 113.5 2,012.7 1998 72.0 368.0 123.0 45.4 695.9 29.1 31.7 304.3 125.4 53.8 94.4 1,943.0
Toplam OKYANUSYA Avustralya 340.4 266.0 311.4 271.1 285.0 DER LKELER Arnavutluk 2.1 3.0 1.5 1.2 Bulgaristan 26.5 25.5 22.3 34.5 36.8 ekoslovakya Slovakya 17.2 15.4 26.0 26.2 19.9 Macaristan Moolistan Polonya 405.1 405.7 424.7 440.6 446.8 Romanya 22.1 22.0 28.3 22.9 21.0 SSCB Kazakistan 278.5 255.6 267.1 301.1 324.8 Rusya 551.8 560.3 599.2 639.9 656.0 zbekistan 90.0 80.0 80.0 118.2 118.2 in 736.1 1,079.7 1,119.1 1,179.4 1,211.3 Dier 30.0 30.0 30.0 30.0 30.0 Toplam 2,159.4 2,477.2 2,598.2 2,795.8 2,868.3 DNYA 11,161.5 11,812.5 12,732.1 13,591.9 14,147.0 TOPLAMI KAYNAK: World Metal Statistics, 1999 NOT- (*):Tabloda blister bakr, anotlar ve dier birincil malzemelerden elektrolitik bakr retimi deerleri yer almaktadr. Ayrca, Tabloda hurdadan ikincil retim deerleri de yer almaktadr. Ancak, basit ergitme ilemi ile elde edilen bakr retimi hari tutulmutur.
41
TABLO-17. Dnya hurda bakr kazanm (Bin Ton) KNCL ELEKTROLTK BAKIR RETM AMERKA Kanada ABD Arjantin Brezilya Meksika Toplam ASYA Japonya G.Kore Toplam AVRUPA Avusturya Belika Finlandiya Fransa Almanya talya Ispanya Isve ngiltere Yugoslavya Toplam OKYANUSYA Avustralya TOPLAM 1994 1995 1996 1997 1998
45 405 16 8 474 92 10 102 50 148 6 37 339 84 40 24 36 17 781 24 1,381
91 352 16 4 463 125 10 135 53 217 3 58 369 98 34 24 43 17 916 24 1,538
83 375 16 4 478 111 12 123 65 245 2 56 355 61 59 32 44 44 963 24 1,588
99 383 16 4 502 136 12 148 65 216 2 56 376 81 24 33 51 17 921 24 1,595
73 314 16 2 405 132 12 144 65 216 2 42 384 16 65 35 47 17 889 24 1,462
42
TABLO-17. Dnya hurda bakr kazanm- DEVAM (Bin Ton) RETCLERCE 1994 1995 1996 DORUDAN HURDA BAKIR KULLANIMI (1) AFRKA 24 24 30 Gney Afrika 9 4 4 Dier 33 28 34 Toplam AMERKA Kanada ABD Brezilya Dier Toplam ASYA Japonya Dier Toplam AVRUPA Avusturya Benelux (2) Fransa Almanya Yunanistan talya Portekiz skandinavya (3) spanya svire ngiltere Yugoslavya Toplam 38 975 54 104 1,171 1,192 285 1,477 20 32 80 137 12 314 6 56 24 31 88 35 835 42 990 54 104 1,190 1,220 300 1,520 20 32 80 153 12 429 6 57 18 33 81 35 956 39 986 66 117 1,208 1,190 320 1,510 20 32 70 237 12 381 57 20 30 81 36 976
1997
1998
24 9 33 39 1,055 66 117 1,277 639 360 999 20 32 57 302 12 413 57 30 29 69 36 1,057
24 9 33 39 1,055 66 117 1,277 570 360 930 20 32 57 238 12 483 57 24 29 65 36 1,053
OKYANUSYA 21 22 22 24 36 Avustralya TOPLAM 3,553 3,718 3,749 3,388 3,314 TOPLAM Hurda Kullanm 4,934 5,256 5,337 4,983 4,776 NOT- (1): Ingot seklinde hurdalar kapsar. (2): Belika, Lksemburg ve Hollanda'y kapsar. (3) Danimarka, Finlandiya, Norve ve Isve'i kapsar. KAYNAK: World Metal Statistics, November,1999
43
TABLO-18: Pirit konsantresi retiminde nemli lkeler (Bin Ton) LKELER Norve Finlandiya Isve Italya Ispanya Portekiz 1994 242 738 301 836 894 166 1995 303 672 253 806 748 98 1996 306 724 89 550 628 -1997 ------1998 -------
KAYNAK: Mining Annual Review, 1999 2.3.5. Mevcut Kapasiteler ve Kullanm Oranlar Sektrde faaliyet gsteren kurulularn kurulu kapasiteleri TABLO-13'de verilmitir. esitli kaynaklardan derlenen TABLO-19, Dnya bakr madenciliinde kapasite kullanmn gstermektedir. TABLO-19: Dnya bakr madenciliinde kapasite kullanm YIL KAPASTE (Bin Ton) 9,670 10,200 10,230 11,540 11,860 12,400 12,900 MADEN RETM (Bin Ton) 9,426 9,414 10,087 11,031 11,386 11,500 11,700 KAPASTE KULLANIMI % 97.4 92.3 98.6 95.5 96.0 92.7 90.6
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
KAYNAK : World Metal Statistics , 1999 2.3.6. Maliyetler Baz lkelerde ortalama bakr retim maliyetleri TABLO-20'de verilmitir.
44
TABLO-20: 1998 'da baz lkelerde bakr ortalama maliyetleri (Cent/lb rafine bakr) Maliyet Kalemleri Iletme Adedi Maden Iletme Zenginletirme Izabe/Rafin.nakl. Yan rn Kredii Net Iletme Maliy. Vergiler Net Maliyet Yatrmn Kazanm Toplam retim Mal
AVUSTR. KANADA L PERU FILIPIN. ABD ZAIRE ZAMBIA DIER ORTALAMA
3 36 15 20 -19 52 ? 52 10 62
17 35 32 38 -54 51 ? 51 12 63
8 17 18 11 -5 40 1 41 11 52
5 23 23 39 -7 77 2 79 14 94
8 28 36 18 -39 49 4 53 10 63
17 17 27 34 -10 53 1 54 6 60
4 39 21 24 -29 65 1 66 4 70
9 40 30 37 -9 86 9 95 8 102
34 33 33 24 -31 71 2 73 21 94
105 26 26 24 -19 57 2 59 11 70
KAYNAK: US Bureau of Mines, 1998
45
2.4. Uluslararas Ticaret Bugn, endstriyel hammaddelerde olduu gibi bakr metaline olan talebi de global ekonomik artlar belirlemektedir. Bundan tr herhangi bir blgedeki bakr talebi o blgedeki ekonomik artlara bal olarak bir dalgalanma arzetmektedir. Ayrca oluan metal talebi teknolojik gelimeler ve yatrm hacmi ile de orantl olarak deimektedir. Bakr, dnya bakr pazarnda konsantre bakr, blister / anot bakr ve rafine (katot) bakr olarak alclar ile satclar arasnda ticari bir ilem grmektedir. 2.4.1. Gmrk Vergileri, Tavizler Bakr cevher ve konsantreleri ile pirit konsantresi iin AB'nun Ortak Gmrk Tarifesi (GATT) tm lkeler iin sfrdr. Bu rnler iin herhangi bir taviz de (koruma, tercihli rejim) bulunmamaktadr. 2.4.2. hracat- thalat Dnya bakr cevher ve konsantresi ticareti (ithalat-ihracat) TABLO-22'de, dou-bat cevher ve konsantresi ticareti TABLO-23'de yllar itibariyle, lkeler baznda, bakr ierii olarak verilmitir. 2.4.3. Fiyatlar Bakr cevher ve konsantre fiyat tesbitinde, bakr sat fiyatlar baz alnmaktadr. Bakr sat fiyatlar Londra Metal Borsasnda (LME) /ton olarak ve New York Metal Borsasnda (COMEX) U.S. cent/lb olarak her gn belirlenmektedir. Bakr sat fiyatlar, LME'de 1982 ylna kadar, Grade A Copper Wirebars, 1982 ylndan sonra ise yksek saflkta bakr (Higher Grade Copper), yani katot bakr baz alnarak belirlenmitir. Comex'te ise, fiyatlarda 1973 ylna kadar Wirebars daha sonra ise katot bakr baz alnmtr. Bakrda zaman fiyat ilikisi, LME ve COMEX gerek fiyatlar ve 1993-1998 rayilerine gre fiyatlar TABLO-21'de verilmitir. Bakr fiyatlar, arz talep durumuna gre ini ve klar gstermitir. Son 6 ylda en yksek bakr deeri 1995 ylnda 2,937 US$/tona ulamtr. En dk deeri ise 1993 ylnda, 1,578 US $/ton olmutur.
47
TABLO-21: Yllk Bakr Metal Ortalama Fiyatlar YIL 1993 1994 1995 1996 1997 1998 LME (1,2) US$/Ton 1,578 2,314 2,937 2,291 2,277 1,820
KAYNAK : World Metal Statistics, 1998. 2.4.4. AB Ticareti AB lkelerinden spanya'nn dndaki lkelerin bakr cevher ve konsantresi retimleri nemli miktarda deildir. Dnya rafine bakr retiminin % 11'ini (1998 ylnda 1,949 bin ton) AB lkeler yapmaktadr. AB lkelerinin rafine bakr ihtiyalar ise 3,800 bin ton olup, bu lkeler ihtiyalar olan bakr konsantresini ve blister bakr ithalat yoluyla karlamaktadrlar. 2.4.5. Komu lkelerin Ticareti Komu lkelerin bakr cevher ve konsantresi ile pirit konsantresi ticaretinde nemli bir pazara sahip olmadklar grlmektedir 2.4.6. Kafkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde (KOATC) Bakr KOATC'de halen iletilmekte olan veya iletilebilir ve ekonomiye kazandrlabilir nitelikte eitli madenlerin bulunduu bilinen bir gerektir. Bunlardan bakrla ilgili kaynaklar her lke iin aada verilmitir. Azerbaycan Azerbaycanda bakr retimi yoktur ve bakr ihtiyacn ithalat yolu ile karlamaktadr. Filizay maden yatanda 95-96 milyon ton maden rezervi belirlenmi olup, % 0.5-1.0 Cu, %1.5-2.0 Pb, % 3.5-4.0 Zn, 0.6 g/t Au, 50 g/t Ag iermektedir. Filizay yata civarnda rezervi kk baka yataklarda bulunmaktadr. Kada, Ketek, Sagator, ve Karaay bunlardan bazlardr. Kazakistan Kazakistanda altn, gm, bakr, kurun, inko, asbest, berilyum, bizmuth, kadmiyum, krom, demir, magnezyum, molibden, renyum, titan, tungsten ve uranyum bulunmaktadr.
48
Kazakistan bakr rezervleri asndan dnyada 4. srada, bakr retimi asndan ise 7. sradadr. Bakr retimi Balka glnn kuzeyinde ve iki byk retim ve izabe konusunda faaliyet gsteren iletmeler grubunun olduu Betbaktala lndedir. Jezkazak ve Kunrad gibi byk bakr cevheri yataklar yllardan beri almaktadr. Bunlarn yannda Zhaman-Aibat, Zhylandying Group, Aktogai, Aidarly, Boschekul, Koksai, Samarskoe, Kaskyrkazgan ve Chatyrkuldur. KOATC ierisinde en zengin yeralt kaynaklarna sahip olandr. Eski SSCB'deki toplam bakr rezervinin yaklak %50'ine sahip olup, bu miktar 1998 itibariyle yaklak 23 milyon tondur. Eski SSCB'deki blister bakr retiminin, yine 1991 itibariyle, yaklak % 30'u olan 307 bin tonluk ksmn gerekletirmektedir. Cezkazgan maden ve metalurji kompleksi, bakr tenrndeki de ramen, retime devam etmektedir. Krgzistan Kk apl fakat olduka youn alan bir madencilik sektrne sahiptir. Krgzistan antimuan, civa, molibden ve altn retimi yapmaktadr. Makmal (10.3 Mt, 5.5 g/t) , Kumtor (80.5 Mt, 4.4 g/t), Dzheru (8.3 Mt, 5.5 g/t), ve Tadly belli bal altn yataklardr. Bunlarn dnda bakr-altn yataklar (Tadly Bulak, Andash, Aktash, Choruz, Mirouov, Dolpran, Bozym Cank ve Duru-Tegerek) ve kalay tungsten yataklar (Trudovoe, Uchkomshon, Saray Bulak, Ad-tash ve Kensu) da mevcuttur. zbekistan Maden kaynaklar bakmndan olduka zengindir. Bunlarn balcalar bakr, altn, inkokurun, alminyum, fluorit, arsenik, uranyum, tungsten, kaolin, kkrt, grafit, ve mermerdir. Takent blgesinde bakr, inko, kurun, tungsten ve molibden yataklar, Kzlkum lnde ise altn yataklar mevcuttur. zbekistandaki bakr yataklar porfiri tipte olup, bir ok saydaki bakr yatann yalnzca ikisi iletilmektedir. Bakr cevheri retiminin % 80 i kalmaktadr, % 15i ise Sar Chelku madenlerinden elde edilmektedir. zbekistan'in bakr rezervleri 800 milyon ton civarndadr. Ortalama tenr %0,56 Cu olup, en nemli bakr madeni Almalyk'tadr. Takent'ten 50 km uzaklkta bulunan Almalyk'e bal Kalmalyk'deki bakr yataklarndan ylda yaklak 140 bin ton metal bakr edeerli ve %0,62 Cu tenrl 23 milyon ton cevher retimi yaplmaktadr. 1997 ylnda 6,800 ton metalik bakr retimi gerekletirilmi olup, Almalyktaki izabe tesisi 250-300 bin ton retim kapasitesine sahiptir. Bu tesislerin % 47.5inin yabanc sermayeye satlmas planlanmaktadr. % 3.5 i sat ve kalannn da Devlet hissesi olmas dnlmektedir. Trkmenistan Trkmenistann iletilebilen balca kaynaklar; doal gaz, petrol, sodyum slfat, krom, slfr, kurun, bentonit, iyod, kkrt, potasyum, kaya tuzlar, baz ve nadir metaller, solestin ve maden sulardr. Kurun-inko cevherlemeleri kk yataklar ve zuhurlar eklinde olup, nemli bakr madeni yata bulunmamaktadr.
49
Trk Kurulularnn KOATC lkelerinde Madencilik Alannda Karlatklar Balca Sorunlar; -Mevzuat yetersizlii ve eksiklii, -Bilgi eksiklii ve temininde zorluklar, -Sermaye yetersizlii ve finansman zorluu, -letiim altyapsnn zorluu, olarak sralanabilir. 2.5. stihdam Dnyada bakr madenciliinde istihdam durumu hakknda bilgi bulunamamtr. 3. TRKYE'DE DURUM 3.1. rnn Trkiye'de Bulunu ekilleri Trkiye'de bata MTA olmak zere yerli ve yabanc sermayeli irketler tarafndan ett edilen 650'ye yakn bakr mostras bulunmaktadr. Genellikle magmatk kkenli olan cevherlemeler jeolojik zelliklerle kaya trlerine gre kken ve parajenez ynnden farkllklar gsterirler. Bakr ve pirit cevherleri genellikle, ya bakr-pirit ya da Cu-Pb-Zn-Pirit zuhurlaryla birlikte bulunur. Bakr yataklarmz jenetik olarak su ekilde snflandrlabilir; 1. Porfiri bakr yataklar, 2. Masif slfit yataklar, 3. Hidrotermal damarlar ve kontakmetasomatk yataklar. Hidrotermal ve kontakmetasomatik yataklar sayca en ok olup, rezerv ynnden byk deildirler. Porfiri tip yataklarda, rezerv ve tenr ynnden iletilebilir dzeyde deillerdir. Buna karlk masif slfit yataklar lkemizin bakr madencilii asndan nemlidir. Murgul, ayeli-Madenky, Lahanos, Ergani, Siirt-Madenky, Cerattepe ve Kre lkemizde bilinen en nemli masif slfit bakr yataklardir. Alp orojenik kuanda yer alan Trkiye'de, bakr yataklar drt ana metalojenik provens ierisinde grlr. Bunlardan birincisi ve en nemlisi Makedonya-Balkanlar'dan gelerek stranca'dan sonra Karadeniz'den geerek Sinop yaknlarndan itibaren Dou Karadeniz boyunca devam eden, Kafkaslar ve ran zerinden Himalayalara doru uzanan kuaktr. Bu kuakta porfiri bakr yataklar ve Kuroko tipi masif slfit yataklar yaygndr. kinci srada, Kbrs zerinden gelerek skenderun-Hakkari arasnda devam eden ve daha sonra ran'a geen Gneydou Anadolu Ofiyolit Kua yer alr. Bu metalojenik provenste Kbrs tipi masif slfit yataklar bulunur. nc metalojenik provens, Kbrs tipi masif slfit yataklarnn yer ald Bat Karadeniz Blgesi'ndeki Kre yresidir.
50
Asidik plutonizmaya bal hidrotermal damar ve kontakmetasomatk Cu-Pb-Zn yataklarnn bulunduu Kuzeybat Anadolu Blgesi drdnc metalojenik provensi oluturur. Trkiye'de iletilen ve ekonomik olduu belirlenen yataklarn tm bu metalojenik blgeler iinde yeralmaktadr. Dier blgelerimizdeki deiik tipteki cevherlemeler dk tenrl ve kk rezervlidir. Pb-Zn yataklarnda bulunan bakr cevherlemeleri ikinci derece olup, bunlar Balya, Sisorta, avat, Asarcik, Bulancak, Glkyde olduu gibi, genellikle asidik pltonizmaya bal damar ve sanmlar eklilndedir. st Kretase ile Eosen-Oligosen yal dasitik, andezitik volkanizmayla ilgili lav ve tflerde oluan baz yataklar zellikle Kuzey Anadolu fayna paralel dou bat dorultusu boyunca grlmektedir. orum ve ankr illerinde oluk, Konaky, Hacosman ve Tahtaliky'de bulunan zuhurlar jipsli OligoMiyosen serilerinde yeralan sedimanter kkenli sekonder oluuklar olup, yumrular halinde dalm ok nemsiz oluuklardr. 3.1.1. Porfiri Bakr Yataklar Porfiri bakr yata teriminin ekonomik ve jeolojik olmak zere iki anlam vardr. Ekonomik anlamda; Porfiri yataklar, %0.8 Cu tenrl ve ortalama rezervi 500 milyon ton'dan fazla olup, bunlar az miktarda molibden, altn ve gm ieren, ak iletme veya yeralt iletmecilii ile iletilebilen yataklardr. Jeolojik anlamda; Porfiri yataklardaki cevherleme, orta veya asidik, porfirik dokulu, sokulum kayalaryla kkensel olarak balantl olmal ve bu kayalara, salm, damarck ve asal tipteki birincil bakr cevherlemesi elik etmelidir. Cevherlemeyle birlikte, genellikle iten darya doru potassik, fillik, arjillik ve propilitik hidrotermal alterasyon zonlanmas grlmelidir. Alterasyon yannda, porfiri bakr yataklarnda hidrotermal breler de oluabilir. Dnyadaki porfiri bakr yataklar tektonik konumlarna gre iki ana kategoride incelenirler; 1. Ada yaylarnda oluan porfiri bakr yataklar 2. Kta kenarlarnda oluan porfiri bakr yataklar Porfiri bakr yataklar, kta kenarlarnn ve ada yaylarnn magmatik kuaklarnda bulunurlar. Bu kuaklarda, yitim zonu boyunca okyanus kabuunun derinlere dalmasyla ksmi ergimesi sonucu kalkalkalen volkanizma oluur. Bu nedenle belirtilen kuaklarda, ogunlukla bazalt, andesit, dasit, riyolit ve felsik ignimbritlerle temsil edilen kalkalkalen volkanizma yaygndr. Bu volkanik kayalar iinde genellikle benzer bilesimli batolitler veya kk apli sokulumlar grlr. Ada yaylarndaki porfiri yataklar subvolkanik (diorit, dasit ve andezit porfir, vb.) sokulumlarla ilgilidir. Kta kenarlarnda oluan porfiri bakr yataklar molibdence, ada yaylarnda oluanlarsa altn bakmndan zengindir.
51
Dnya zerinde bilinen ve ekonomik olarak iletilen porfiri bakr yataklar And (Bat Amerika), Filipinler ve Alp orojenik kuaklarnda bulunmaktadr. And orojenik kua kta kenarlarnda oluan porfiri bakr yataklarn, Filipinler orojenik kua ada yay tipi porfiri yataklarn ve Alp orojenik kuaysa iki yatak tipini birlikte ierir. TABLO-22'de bu kuaklar zerinde bulunan nemli porfiri bakr yataklar ve bunlarla karlatrmak amacyla Trkiye'de bulunan porfiri yataklar gsterilmitir. And kuana ait porfiri yataklarnn ortalama tenrleri, birincil cevherlemenin tenr ile kalnl 300 m'ye kadar varan ikincil zenginleme zonunun tenrlerinin ortalamasolarak verilmitir. lkemizdeki porfiri bakr yataklar Balkanlardan balayarak Istranca masifi ve Karadeniz'den geerek ran ve Himalayalara kadar uzanan Alp orojenik kua iinde irdelenmektedir. Kuak zerinde Bor ve Maydenpek (Yugoslavya), Medet (Bulgaristan), Sar esme (ran) gibi kta kenarlarnda olumu, And kuandakilere benzer ve ekonomik olarak iletilen porfiri bakr yataklar bulunmaktadr. Bunlardan Maydenpek'de 20m ve Sar esme'de 10m kalnlnda ikincil zenginleme zonu olumutur. Alp kua zerinde bulunan Dereky-Krklareli ve Bakray (Merzifon) porfiri yataklar And tipi kta kenar porfiri yataklarna yakn zellikler gstermektedir. Bunlarn ortalama tenrleri Balkanlardaki porfiri yataklarna gre dktr (TABLO-22).
52
TABLO- 22: Dnya'daki nemli porfiri yataklar ve jeotektonik konumlar

Kta kenarlarnda oluan porfiri bakr yataklar Yatak Ad Yaklak Ortalama ve Yeri Rezerv Tenr (Milyon (%) ton) Chuqicamata >500 1.7 Cu ili Broden >500 2.25 Cu ili 0.05 Mo El Salvador >500 1.5 Cu ili Toquepala >500 0.9 Cu Peru Bingham >500 0.75 Cu Utah 0.05 Mo Ray >500 0.8 Cu Arizona Inspiration >500 0.9 Cu Arizona Bor 90 <1 Cu Yugoslavya Maydenpek 500 0.6 Cu Yugoslavya Medet >150 0.66 Cu Bulgaristan Sar esme ran Dereky Krklareli Bakray Merzifon 450 200 200 0.4 0.27 Cu+Mo 0.2 Cu+Mo Ada yaylarnda oluan Porfiri bakr yataklar Yatak Ad Yaklak Ortalama ve Yeri Rezerv Tenr (Milyon (%)-(gr/t) ton) Santo 328 0.34 Cu Thomas II 0,61 Au 1,5 Ag Dizon 105 0.43 Cu 0.003 Mo 0.93 Au 2.5 Ag Tapian 177 0.52 Cu 1991'de Kapandi 0.12 Au 0.4 Ag Atlas 860 0.42 Cu Lutopan 0.027 Mo 0.31 Au Sipalay 740 0.49 Cu Canabit 0.015 Mo 0.050 Au 1.5 Au Gzelyayl 154 0.3 a Cu+Mo Maka 0.0210,002 Mo Ulutas 20 0.4 Cu Ispir Balcl 140 0.2 Cu Yusufeli Kafan 145 0.25 Ermenista Cu+Mo n
Kuak Ad
Kuak Ad
And Kua And Kua And Kua And Kua And Kua And Kua And Kua Alp Kua Alp Kua Alp Kua Alp Kua Alp Kua Alp Kua
Filipinler Kua
Filipinler Kua
Filipinler Kua
Filipinler Kua Filipinler Kua
Alp Kua Alp Kua Alp Kua Alp Kua
NOT: Filipin tipi dk tenrl (tenr %0,5 Cuin altnda) cevher yataklarnda retim maliyetleri 1,25 $/libre zerinde olup, ou iletmeler kapanm durumdadr.
53
Alp orojenik kuann Samsun'dan Grcistan snrna kadar olan kesimi Pontid metalojenik kua olarak adlandrlr ve Istrancalarn tersine, Filipin tipi ada yay kuan oluturur. Bu ada yay kua Hazar denizine kadar devam eder. Filipinler kuanda Santa Thomas II, Dizon, Tapian, Atlas-Lutopan, Sipalay-Canabit gibi porfirik bakr yataklar iletilmektedir. Ayn zelliklere sahip Dou Karadeniz blgesinde ise imdiye kadar bulunan GzelyaylaMaka, Uluta-spir, Balcl-Yusufeli porfiri bakr yataklar ise dk tenrleri nedeniyle ekonomik deildir. Ada yay kuaklarnn dier bir zellii de bu kuaklarda porfirik bakr yataklanmasnn yannda Kuroko tipi volkanojenik masif slfit (VMS) yani masif bakr cevherlemelerinin de bulunmasdr. Alp orojenik kuanda yer alan Dou Toroslar, anakkale-Balkesir ve Ktahya blgesi, porfiri bakr yataklanmas iin jeolojik adan uygun ortamlar olutururlar. Bunlardan Keban porfiri yata bu kuak iersinde bulunmu bir yataktr. Orta Anadolu blgesinde, Kazakistan ve zbekistan'da olduu gibi kta ii porfiri yataklarnn varl muhtemel grlmektedir. Porfiri bakr kuaklarnda, ayrca porfiritik sokulumlarn karbonat kayalar kestii yerlerde skarn tipte bakr yataklanmas bulmak mmkndr. Bu tip yataklanma iin Dou Toroslar ve Orta Anadolu uygun ortamlar oluturmu olabilir. 3.1.2. Volkanojenik Masif Slfit (VMS) Yataklar Volkanik kkenli masif slfit yataklar volkanik-tortul kaya birimleri ierisinde tabaka biimli- merceksi, masif, pirite zengin baz metal (Cu-Pb-Zn) ierikli slfit ktleleridir. Bir volkanik kkenli masif slfit yata, stte ounlukla merceimsi bir masif cevher ktlesi ile altta volkanik ve volkano-tortul keller iindeki asal (stockwork) ve salm zonlardan oluur. Bu volkanik yan kayalar Kbrs, Ergani ve Kre yataklarnda olduu gibi bazik (Kbrs tipi yataklar) ya da Dou Karadeniz'deki gibi riyolit-dasit bileimli asidik kayalar (Kuroko tipi yataklar) olabilir. Trkiye bakr retiminin tm volkanojenik masif slfit yataklarndan (Ergani, Kre, Murgul, ayeli, vb.) salanmaktadr. Yurdumuzdaki volkanojenik masif slfit kuaklar, Kuroko tipi ve Kbrs tipi yataklar olarak iki blmde incelenecektir. a) Kuroko Tipi Bakr Yataklar (Dou Karadeniz Blgesi) Japonya'daki Hokkada adasnn bat ksmndaki "yeil tf" blgesindeki Miyosen yal ada yay geliimine bal olarak oluan denizalt asidik volkanizmas ile sk genetik ilikiler gsteren ve Cu-Pb-Zn ieren stratiform tipindeki masif slfit yataklar, Kuroko tip yataklar olarak adlandrlr. Dou Karadeniz yresindeki (Ordu-Grcistan snr) masif slfit tipi yataklar da bu yataklara byk benzerlik gsterirler. Bu yzden Dou Karadeniz blgesinde bulunan masif slfit yataklar (Lahanos-Espiye, ayeli, Kutlular, Murgul, Cerattepe, vb.) Kuroko tipi veya Pontid tipi olarak adlandrlrlar.
54
Dou Karadeniz blgesinde bulunan Kuroko tipi yataklar, st Kretase yal ada yay geliimine bal olarak oluan kalkalkalen tipi denizalt volkanizmasnn asidik lav ve piroklastlarnn (aglomera, bre, tfbre, tf, volkanik kl veya ounlukla bunlarn karm) en st kesimlerde oluur ve volkano-tortul kayalar tarafndan rtlr. Yataklar dasit veya riolit domlar ile ilikili olup, bu domlarn patlama merkezlerinden balayp kenarlarna doru ve asidik piroklastiklerin en gen kesimlerinde uyumlu veya yar uyumlu olarak oluurlar. Grcistan snrndan Samsun'a kadar uzanan yaklak 50 km. geniliindeki ky eridini kapsayan Dou Karadeniz Blgesi, Jura-Alt Kretase ve st Kretase yal volkaniklerle Tersiyer yal intrzif ve volkanikleri ieren karmak magmatk yaydan olumutur. Btn ekonomik Cu-Pb-Zn yataklar st Kretase volkanik ve piroklastikleri iinde yeralmaktadr. Bu volkanik serilerin dizilimi aadan yukar doru yledir; Alt Bazik Seri Asidik Seri st Bazik Seri Tersiyer Granitoidleri Gen Volkanik Seri Bazik seriler bazalt, andezit, spilit lav ve piroklastlaryla, kumta aratabakal kiretalarndan; asidik seri ise dasit, keratofir, riyolit, andezit lav ve piroklastlarndan olumulardr. Tersiyer yal gen intrzyon ve dayklar bu serileri kesmitir. Blgedeki Cu cevherlemeleri ounlukla asidik volkanizma ile yar derinlik kayalarna bal olarak gelimitir. Bu kayalarin tf, bre ve lavlar ierisinde yer alan Cu yataklar masif, as, sanml ve damar tiplerindedir. Yataklarda pirit, bakr, zaman zaman inko, kurun, altn, gm ve barit bulunur. Propilitleme, serizitleme, kloritleme, silisleme, karbonatlama ve baritleme alterasyonlar yaygndr. Ordu'dan Grcistan snrna kadar uzanan blgedeki ada yay geliimine bal olarak olumu st Kretase'deki asidik (dasit, riyolit) volkanizmanin merkezleri, Kuroko tipi masif slfit yataklarnn aranmasnda hedef alanlardrlar. Asidik volkanizmanin ardndan oluan bazik (andesit, bazalt) volkanizma, nceki cevherlemelerin byk ksmn rtmtr. Bugn belirlenen yataklar, bazik volkaniklerin anmas sonucu asidik volkanizmann yzeyledii yerlerdir. b) Kbrs Tipi Masif Slfit Yataklar (Gneydou Anadolu Ofiyolit Kua) Kbrs'in Trodoos ofiyolit kua iinde irili ufakl birok bakr yata bulunur. Trodoos ofiyolit karma, ultrabazk ve bazik kayalardan olumu bir ekirdek ile bunun zerine gelen ve etrafn saran yastk lav biriminden olumu olup, st Kretase yal Parapedhi sedimanter serisi tarafndan uyumsuz olarak rtlmtr.
55
Bugn ekonomik olarak iletilebilen slfrl bakr yataklarnn byk ksmnn bakr ierii % 1'in zerindedir. Oksitli cevherlerde ise, bakr ierii % 0,3'n zerindeki yataklar li yntemiyle ekonomik olarak iletilebilmektedir. Masif slfitler mercek biiminde olup, ounlukla alt yastk lav birimi ile ilikili olarak bu birimin zerindeki ukurlar ierisinde yer alr. Bylece bunlar, ya iki yastk lav birimi arasnda veya alt yastk lav birimi ile tortullar arasnda bir konumda bulunurlar. Bu mercekler yersel olarak demirce zengin, manganezce fakir olan ve yer yer slfit mineralleri ieren okr (ochres) adl kimyasal tortullarla rtlr. Masif cevher ktleleri, alta doru silislemi ve brelemi yastk lavlar iinde baca biimindeki ams damar ve salm cevher zonlarna geerler. Bunlar pirit, kalkopirit, sfalerit, kovelin, dijenit ve markasit cevher minerallerini oluturur. Bakr ynnden nemli olan bu kuak Hakkari'den skenderun'a kadar uzanmaktadr. Ofiyolitler Gneydou Anadolu'da, Toros'lar tektonik biriminin gneyinde Bitlis Ptrge masifleri ile Kenar Kvrmlar tektonik birimleri arasndaki bindirme kuanda yeralrlar. Ofiyolitler, serpantin, peridotit, gabro, diabaz, spilit ve flilerden ibarettir. Bazik kayalarn zerinde amurtal, rtl sedimanlar grlmektedir. Bitlis masifi metamorfitleri, EosenMiyosen yal fililer zerine itilmitir. Cevherlemeler, ofiyolit istifteki diabaz, spilit gibi bazik volkanik kayalarn lav, yastk lav, aglomera ve tfleri ile zerlerine gelen sedimanlarn dokananda yeralmaktadr ve denizalt volkanizmas ile olumu Kbrs tipi volkano-sedimanter oluuklardr. Ergani ve SiirtMadenky bu kuan en nemli yataklardr. Trkiye'nin byk blmnde yzeyleyen ofiyolitik alanlar da Kbrs tipi masif slfit yataklar iin hedef alan oluturmaktadrlar. Kre'deki Kbrs tipi bakr yata bir kuak oluturmayp, ofiyolitler iinde bulunan masif bir bakr yatadr. 3.2. Trkiye Ekonomik Bakr Rezervleri lkemiz bakr rezervleri ile ilgili alsmalar MTA Genel Mdrlg, Eti Holding A.., KB ve zel sektr tarafndan yrtlmektedir. Trkiye, bakr rezervleri asndan Karadeniz ve Gneydogu Anadolu Blgeleri olmak zere iki nemli blgeye sahiptir. Trkiye grnr bakr rezervi, 01.01.2000 tarihi itibariyle Cu ierii olarak 1,697,204 tondur. lkemizde bulunan nemli bakr yataklar ile ilgili ayrntl bilgi TABLO-23'de verilmitir.
56
TABLO- 23:Trkiye Ekonomik Bakr Rezervleri

L Artvin Artvin Artvin Artvin Artvin anakkale Elazi Giresun Giresun Kastamonu Rize Siirt Sivas Trabzon Trabzon TOPLAM LES Murgul Murgul Murgul Merkez Merkez Ergani Espiye Tirebolu Kre ayeli irvan Koyuluhisar Of Yomra KY/MEVK Damar akmakkaya Akeren Cerattepe Seyitler Arapuuran Anayatak Lahanos + Kzlkaya Harky Bakibaba + Aky Madenky Madenky Kan Kotarakdere Kanky REZERV (Bin Ton) 2,503 5,714 582 3,900 2,465 1,230 600 2,402 498 12,339 10,900 14,500 964 963 3,310 62,870 Cu (%) 1.24 0,84 2.24 5.20 1.41 1.25 1.71 2.40 1,90 2.05 4.61 3.00 1.73 1.31 1.11 2.69 Zn (%) TENR Au (g/t) 1.23 - 2.73 - Ag (g/t) 219 25.3 BAKIR (Ton) 31,137 47,997 13,000 202,800 34,752 15,375 12,000 57,528 8,740 252,950 502,490 435,000 16,683 12,600 36,741 1,697,204 KURULU KB KB KB COMINCO ZEL AKOL Eti-Ber-Oner KB KB ET HOLDNG AYELBAKIR ET HOLDNG MENKA KB BER-ONER
4.70 - - 2.42 7,50
NOT: (01.01.2000) Bugnk artlarda ekonomik olmayacak derecede tenr %1in altnda olan porfiri tipi byk rezervler ve iletme kurulamayacak kadar kk rezervli muhtelif maden sahalarnn rezervi toplam olarak 696,582,000 ton ve metal ierii 2,065,035 tondur.
57
3.3. Tketim 3.3.1. Tketim Alanlar lkemizde retilen bakr konsantrelerinin yarsna yakn miktar lkemizin tek izabe tesisi olan Samsun izabe tesisinde ilenmektedir. Samsun izabe tesisi serbest piyasa artlarnda alt iin bakr konsantresini ithal etmektedir. Pirit konsantresi Gbre Fabrikalar A..(TGSA), Toros Gbre A.., ve Eti Holding A.. Bandrma slfrik asit tesislerince tketilmektedir. 3.3.2. Tketim Miktar ve Deerleri lkemizin yllara gre bakr konsantre tketim miktarlar TABLO-24'de verilmitir. Pirit tketimi slfrik asit tesislerinin alma durumuna gre deimektedir. TABLO-25'de 1994-1998 yllar arasnda esitli kurulularn pirit tketim miktarlar verilmitir. TABLO-24: Bakr konsantresi tketim miktarlar Yurt
YIL MIKTAR (Ton)
inde
TENR (%)
retilen
%20 Cu BAZINDA (Ton)
thal
MIKTAR (Ton)
Edilen
TENR (%) %20 Cu BAZINDA (Ton) Toplam
1998 1997 1996 1995 1994 1993
152,292 119,872 149,370 119,669 151,515 107,764
20.48 20.74 21.46 20.74 21.17 20.45
155,947 124,307 160,274 124,096 160,378 110,188
14,024 35,682 9,388 10,728 6,923 29,790
25.15 30.54 24.02 23.96 24.24 24.62
17,637 54,486 11,274 12,852 8,390 36,671
173,582 178,793 171,548 136,948 168,768 146,859
KAYNAK: KB ve Eti Holding A..
TABLO-25: Pirit tketim miktarlar (Bin Ton)
59
TGSA YILLAR 1998 1997 1996 1995 1994 (Samsun) 131 98 95 117 86
TOROS GBRE Ceyhan Mersin 148 147 131 114 50
Eti Holding A.. Bandrma 36 64 70 49 43
TOPLAM 315 309 296 280 179
KAYNAK : KB, Eti Holding A.. 3.4. retim Trkiyede bakr-pirit maden iletmecilii, Devlet kuruluu olarak Eti Holding A.., KB ile zel sektr olarak ayeli Madenleri A.., Demir Export A.., ve Ber-Oner A.. tarafndan yaplmaktadr. 3.4.1. retim Yntemi ve Teknolojisi retim yapan kurulularn retim yntemleri u ekildedir; KB'nin Murgul iletmelerinde ak ocak maden iletmeciliiyle cevher retimi ve flotasyon yntemiyle konsantre retimi, Eti Holding A..'nin Kre iletmelerinde Aky ocanda ak ocak maden iletmeciliiyle cevher retimi ve flotasyon yntemiyle konsantre retimi, ve KB'nin 1991 ylnda Eti Holding A..'ne devrettii Bakibaba ocanda yeralt metoduyla retim yaplmaktadr. ayeli Madenleri A.. ayeli Madenkyde yeralt maden iletmecilii yaparak rettii cevheri, flotasyon yntemi ile zenginletirmektedir. Demir Export A.. Espiye Lahanosta yeralt yntemiyle retii cevheri ayn yredeki flotasyon tesisinde zenginletirmektedir. Ber-Oner A.. Eti Holding A..nn Ergani Maden sahasnda (Rdevans karl) ak ocak iletmelii yaparak retii cevheri flotasyon yntemi ile zenginletirmektedir.
60
3.4.2. rn Standartlar Yurdumuzdaki bakr cevherleri konsantratrlerde zenginletirilip, yaklak % 15 ile % 25 Cu ieren konsantreler elde edilmekte ve izabe tesislerimizin kullanmna sunulmaktadr. Dnya piyasalarnda %20 Cu deerinin zerinde bakr ieren konsantreler tercih edilmektedir. Halen, lkemizde retilen bakr konsantreleri (Kre hari) uluslararas spesifikasyonlara uygundur. Murgul letmesinde elde edilen bakr konsantresi ile pirit konsantresinin standart analizleri aadak gibidir.
Element Bakr Konsantre (%) 21-25 39.68 1.52 33.8 g/t 1.75 ppm 0.015 0.04 0.1 Pirit Konsantre (%) 0.66 42-46 3.10 1.50 ppm 0.015 0.007 0.01 0.17 Element Bakr Konsantre (%) 31.64 0.80 1.18 g/t 0.32 0.04 0.007 0.03 0.07 Pirit Konsantre (%) 43.36 0.9 0.22 0.07 -
Cu S SiO2 Ag Se(DL:0,01) Hg Co Ti Mo Ni Ca Al
Fe Zn Au As Te(DL:0.015) Pb Bi Mn Ba Mg Cr
lkemizde pirit retimi genelde bakr flotasyon tesislerinden yan rn olarak elde edilmektedir. Piritin esas kullanm alan slfrik asit retimi olup, kullanlan piritin zellikleri tesiste kullanlan teknolojiye gre deiiklik gsterebilmektedir. lkemizde bakr madenciliinin satlabilir ilk rn olan bakr konsantresini lkemizin tek izabe tesisine sahip olan KB tesislerinde izabe etmektedir. Eti Holding A.., ayeli Madenleri A.., Ber-Oner A.. ve Demir Export A.. rettikleri bakr konsantrelerini serbest piyasa artlarnda oluan (LME) fiyatlara gre pazarlamaktadrlar. 3.4.3. Sektrdeki Kurulular lkemizde bakr ve pirit cevheri ve konsantresi retimi, Eti Holding A.., KB, ayeli Madenleri A.., Demir Export ve Ber-Oner A.. tarafndan yaplmaktadr. Bakr sektrndeki istihdam durumu ve kurulularn sermayeleri TABLO-26'da verilmitir.
61
TABLO-26: Sektrdeki kurulularn istihdam ve sermaye byklkleri KURULU KB A.S. Eti Holding A..- Kre ayeli Madenleri A.. Demir Export A.. * Ber-Oner A.. STHDAM (Kii) 1423 450 387 120 150 SERMAYE (Milyon TL) 12,500,000 170,000 6,480,000 225,000 1,150,000
* Bugn iin bakr fiyatlarnn dk oluundan dolay retim yaplmamaktadr. KAYNAK : Eti Holding A.., KB, ayeli Madenleri A.., Demir Export, ve Ber-Oner 1999 lkemizde halen iletilen bakr madeni iletmelerinin iki adedi kamu kurulularna ait olmak zere drt adedi yerli sermayelidir. Ancak Eti Holding A..'ne ait Rize ayeli bakr yatann iletilmesi, yabanc ve yerli firmalardan oluan bir ortaklk (joint-venture) eklindedir. 3.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanm Oranlar Trkiye bakr cevheri ile bakr ve pirit konsantre retim kapasiteleri TABLO-27'de verilmitir. 3.4.5. retim Miktar ve Deerleri Trkiye bakr cevheri retim miktarlar TABLO-28'de, konsantre retim miktarlar TABLO29'da, pirit konsantresi retimi de TABLO-30'da verilmitir.
62
TABLO-27: Trkiye bakr cevheri, bakr ve pirit konsantresi kurulu kapasiteleri

Ber-Oner Ergani Miktar Tenr (Ton) % Cu 950,000 1.24 40,000 24.0 Eti Holding A.. Kre Miktar Tenr (Ton) % Cu 930,000 1.73 90,000 460,000 15.0 46 % S KB A.. Murgul Miktar Tenr (Ton) % Cu 3,200,000 1,00 132,000 130,000 22,00 42 %S ayeli Mad. A.. ayeli Miktar Tenr (Ton) % Cu 840,000 4.70 110,000 50,000 22.00 47%S Demir Export Espiye Miktar Tenr (Ton) % Cu 125,000 3.38 9,000 20,0 TOPLAM Miktar (Ton) 6,045,000 381,000 640,000 Tenr % Cu 1.71 20.50 45.26%S
RN Bakr Cevheri Bakr Konsantre Pirit Konsantre
KAYNAK: Eti Holding A.., KB, ayeli Mad. A.., Demir Export A.. ve Ber-Oner A.. 1999
63
TABLO-28: Trkiye bakr cevheri retimi

Ergani* Kre** Murgul Kutlular*** Demir Exp. A.. Espiye**** Miktar (Ton) 22,023 16,782 57,837 105,973 86,792 Tenr % Cu 3.07 3.04 3.39 3.40 3.48 ayeli Mad. A.. ayeli Miktar (Ton) 98,200 485,815 654.000 761,608 707,992 Tenr % Cu 4.48 3.66 3.26 4.71 4.56 TOPLAM
YIL 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Miktar (Ton) 268,000 163,500 162,000 387,489 398,500 551,500
Tenr % Cu 1.35 1.54 1.20 1.43 1.08 1.35
Miktar (Ton) 610,425 627,650 307,992 538,141 559,500 742,820
Tenr % Cu 1.57 1.32 1.34 1.06 1.35 1.17
Miktar (Ton) 2,972,000 3,076,721 2,606,250 3,090,259 2,528,171 2,786,089
Tenr % Cu 1.00 0.98 0.96 0.88 0.84 0.95
Miktar (Ton) 99,000 108,284 111,630 -
Tenr % Cu 2,71 2,39 2,14 -
Miktar (Ton) 3,971,448 4,091,137 3,261,694 4,775,862 4,334,571 4,788,401
Tenr % Cu 1.18 1.18 1.63 1.33 1.66 1.56
* 1995 ylndan itibaren Ber-Oner A.. tarafndan devir alnarak retim yaplmaktadr. ** KB Kre Bakibaba Yeralt letmesi Ocak 1991 sonu itibariyle Eti Holding A..'ye devredildiinden, bu iletmenin verileri tmyle Eti Holding A.. Kre retimleri iine dahil edilmitir. *** 1996 ylndan itibaren cevher rezervinin bitmesinden dolay tesis kapatlmtr. **** LME Bakr fiyatlarnn dmesi neticesinde faaliyetlerini durdurmutur.
64
TABLO-29: Trkiye bakr konsantresi retimi

Ergani* Miktar (Ton) 13,600 10,492 3,514 22,633 25,319 23,811 Tenr % Cu 19,59 19,28 21.00 19.70 23.08 23.14 Kre Miktar (Ton) 41,005 35,094 32,000 23,500 42,400 42,400 Tenr % Cu 15.24 16.65 17.70 17.24 16.38 17.25 Murgul Miktar (Ton) 114,350 117,509 98,628 100,317 80,659 103,349 Tenr % Cu 22.55 22.43 22.31 22.99 22.48 22.18 Kutlular** Miktar (Ton) 12,325 11,918 12,010 Tenr % Cu 16.07 15.57 14.47 Demir Exp. A.. Miktar (Ton) 2,303 1,482 6,872 12,316 10,308 Tenr % Cu 19.40 19.61 20.42 20.66 20.35 ayeli Mad A..*** Miktar Tenr (Ton) % Cu 13,360 23.00 61,548 22.63 80,678 21.40 128,876 22.69 113,393 23,99 TOPLAM Miktar (Ton) 183,505 189,855 214,572 239,444 287,562 282,943 Tenr % Cu 20.23 19.16 21.12 21.46 20.48 22.25
YIL 1993 1994 1995 1996 1997 1998
KAYNAK: Eti Holding A.., KB, ayeli Mad., Demir Exp. ve Ber-Oner *1995 Ylndan itibaren Ber-Oner A.. tarafndan devir alnarak retim yaplmaktadr. ** 1996 Ylndan itibaren cevher rezervinin bitmesinden dolay tesis kapatlmtr. *** 1994 ylnda retime balamtr.
65
TABLO-30: Trkiye pirit konsantresi retimi ET HOLDNG KB Kre* Murgul Kutlular* Miktar Tenr Miktar Tenr Miktar Tenr YIL (Ton) %S (Ton) %S (Ton) %S 1993 61,664 46.00 40,331 46.86 35,000 44.40 1994 31,000 45.90 58,578 44.91 31,350 41.22 1995 131,000 46.66 69,511 43.78 14,200 42.15 1996 181,000 44.30 96,661 44.47 1997 213,000 44.09 77,289 44.86 1998 214,300 46.92 83,564 44.62 KAYNAK : Eti Holding A.., KB
TOPLAM Miktar Tenr (Ton) %S 136,995 45.84 120,928 44.21 214,711 45.43 277,661 44.36 290,289 44.30 297,864 46.27
* 1996 ylndan itibaren cevher rezervinin bitmesinden dolay tesis kapatlmtr. KAYNAK : Eti Holding A.., KB * 1996 ylndan itibaren cevher rezervinin bitmesinden dolay tesis kapatlmtr. 3.5. D Ticaret Durumu 3.5.1. Gmrk Vergileri ve Tavizler lkemizde bakr ve pirit konsantresi ithalatnda 1993 ylnda AB ve EFTA lkeleri iin gmrk vergisi CIF bedelinin %1'i ve dier lkeler iin %2'si olup, ayrca hammaddelerin ithalatnda fon bulunmamaktadr. AB'ye ynelik sanayi rnleri ihracatnda AB gmrk vergisi uygulamamaktadr. Bu hammaddelerin ihracat, vergi iadesi kapsam dnda tutulmaktadr. 3.5.2. thalat a) Bakr Konsantre thalat 7.Be Yllk Plan dneminde KB A.. tarafndan 106,535 ton ortalama %24 Cu tenrl bakr konsantre ithalat yaplmtr. 3.5.3. hracat Trkiye 1994 -1998 yllar arasnda bakr konsantresi ihra etmitir.
67
3.5.4. Stok Durumu lkemizde bakr konsantresi ve pirit konsantresi stoklar nemli miktarlarda deildir. 3.5.5. Fiyatlar Bakr sektrnde, mevcut kamu kuruluu olarak yalnz KB A.. cevher retiminden blister bakra kadar olan bir retim zincirine sahip olduundan ve rettikleri konsantreyi kendi izabe tesislerinde hammadde olarak kullandklarndan bilinen anlamda cevher ve konsantre fiyat olumamtr. Trkiye'de blister bakr fiyatlar ise LME'ye gre belirlenmektedir. Gemi plan dneminde lkemizde yurt ii pirit fiyatlar, retici kurulularla alc kurulular arasnda retim maliyetleri de gz nne alnarak pazarlk yntemi ile belirlenmitir. 4. TRKYEDE MEVCUT DURUMUN DEERLENDRLMES 4.1. Yedinci Plan Dnemindeki Gelimeler Bu dnemde Eti Holding A.. ve KB tarafndan bakr ve pirit konsantresi retiminde aadaki gelimeler salanmtr: a) Eti Holding A.. Kre Pirit letmesi Kre'de 37 milyar TL (i para+d para) harcama yaplarak 1987 yl sonlarnda ylda 930 bin ton % 1,73 Cu tenrl cevher ileyerek, 90 bin ton % 15 Cu tenrl bakr konsantresi ve 460 bin ton % 46 S tenrl pirit konsantresi retecek konsantratr tesisleri devreye alnmtr. Ak iletme ve konsantratrde iyiletirme yatrmlar sonulanm, tesisi tam otomatize edecek olan yatrmn byk ksm gerekletirilmi olup, yeralt iletmesi ihzarat program halen devam etmekte ve retim ak iletmeden salanmaktadr. Konsantratrn proses suyu darboazn gidermek zere bir su baraj yaplmtr. retilen bakr konsantresi, yurt ii talep dorultusunda KB Samsun zabe Tesisinde ilenmektedir. Ancak baz teknik sorular nedeyle henz bakr konsantre tenr % 15'e kartlamamtr. Pirit konsantresi ise Eti Holding A.. Bandrma Slfrik asit tesislerine verilmekte, ayrca genelde yurt iindede TGSA Samsun, Akdeniz Gbre A.ye satmaktadr. b) KB Murgul letmesi Eti Holding A..'tan yatrm safhasnda devir alnp 1990 ylnda KB tarafndan tamamlanan Damar konsantratr tesisinde, % 1 Cu tenrl 900 bin Ton/yl cevher ilenmesi hedeflenmi olmasna ramen, bu kapasiteye eriemeyecei dncesi ile tesisin alstrlmas ekonomik bulunmamtr. 1987 yl fiyatlaryla 16 milyon Dolar d para olmak zere, 33 Milyar TL yatrmla tevsi ve modernize edilen ve 1988 yl Haziran aynda devreye alnan Murgul maden iletmesi ve konsantratr tesisinde ise hedeflenen kapasitelerin zerine klmtr.
68
Pirit konsantresindeki retim dklg, piritte talep edilen tenrn yksek tutulmas ve pirit sat iin pazar bulunamamasndan kaynaklanmtr. MTA'nn yapt arama ve sondajlarda kayda deer bir rezerv art salanamamtr. Yedinci 5 Yllk Plan Dneminde Murgul zabe Tesisleri, ekonomik mrn tamamlam olmas, gnn artlarnda ekonomik retim yapamay, Samsun Tesislerinin konsantre ihtiyac ve evre sorunlar nedeniyle altrlmamtr. c) Espiye-Lahanos, Kzlkaya ve Harky Her yatak KB tarafndan Demir Export A.ye rdevans karl verilmitir. Bu firma 500 ton/gn tvenan kapasiteli Lahanos madeni yannda yeni bir konsantratr tesisi kurmu, 60-70 ton/gn % 20-22 Cu tenrl, ve 10-12 ton/gn % 48 Zn tenrl konsantrelerin retimine balam, ancak bakr fiyatlarnn 1,700 Dolar seviyesine dmesi sonucu 1997 ikinci yarylnda faaliyetini durdurmutur. d) Rize-ayeli letmesi Rize ili ayeli ilesi Madenky mevkiinde bulunan % 2,5 Cu ve % 6,5 Zn tenrl 30 milyon ton rezervli cevher yatan iletmek zere 23.11.1983 tarihinde Eti Holding A.., Gama, Phelps Dodge of Turkey tarafndan ayeli Bakr letmeleri A.. kurulmustur. Firma madencilik ve sondaj aramalarnn ardndan fizibilite etdlerini yapm ve konsantratr kurma aamasna gelmitir. Yatan iletilebilir rezervi % 4.61 Cu, % 7,5 Zn, % 0,4 Pb tenrlerinde 10.9 milyon ton kadardr. Kurulan konsantratr tesisi 1994 ylnda retime balamtr. % 4.20 Cu ve % 7.50 Zn ihtiva eden 700 bin ton/yl cevher ilenmitir. Bu projede % 22-24 Cu tenrl 110-128 bin ton/yl bakr konsantresi ve % 60-70 Zn tenrl 70 bin ton inko konsantresi retimi gerekletirilmitir. Yaplan bakr konsantre retimi serbest piyasa artlarnda pazarlanmaktadr. e) Siirt-Madenky Siirt-Madenky yatann jeolojik rezervi %0,3 Cu cut-off hesabyla, %2,03 Cu, %0,66 Zn, %27,38 S tenrlerinde 24 milyon ton kadardr. Ancak, yaplan almalar sonucunda %1,26 cut-off hesabiyla %3 Cu, %1,06 Zn ve %26,75 S tenrlerinde 14,5 milyon tonluk bir rezervin iletilebilir olduu saptanmtr. Bu yatakta alt yap ve inkonun bakr kosantresinden ayrlamamas gibi sorunlar bulunmasnn yannda Devletin zelletirme politikas nedeni ile Eti Holding A.. tarafndan yatrm yaplmas dnlmemi, zel sektrde kendi ynnden fazla cazip grmemitir.
69
4.2. Sorunlar a) Maden iletmeleri ve konsantratr tesislerinde retimler her ne kadar kapasite deerlerinin altnda gereklemise de, Yedinci Be Yllk Plan Dneminde bunlarn byk bir ksm rehabilite edilerek yaklak kurulu kapasitelerine ulatrlmtr. lkemizde maden iletmecilii ve cevher zenginletirme branlarnda yeterli say ve dzeyde teknik eleman bulunmaktadr. Mevcut maden iletmelerimiz iin geni kapsaml teknoloji transferi ihtiyac yoktur. Ancak, VII. Kalknma Plannda da ifade edilen yresel problemler ve koordinasyon bozukluu sorunlar devam etmitir. Politik mdahaleler sz konusu sorunlar yaratmakta olup, retim kaybna ve yanl yatrmlara sebebiyet vermektedir. b) 1989 ylnda rehabilitasyonu tamamlanan KB Samsun zabe tesisinde %17 Cu tenrl konsantre ilenerek 38 bin ton/yl blister bakr retimi ngrlmstr. Ancak tesisteki ksmi sorunlar nedeniyle bu retim daha dk dzeylerde gereklemitir. c) Trkiye'de yeterli pirit bulunmasna ramen pirit konsantresi ithali ilgintir. Pirit konsantresi retimi, bakr konsantresi retimi srasnda yan rn olarak elde edilmektedir. Fiyat belirlenmesinde sadece operasyon maliyeti esas alnmasna ramen pazar bulunamamaktadr. Pirit konsantrelerindeki SiO2 miktarnn % 2nin altina drlmesi halinde, piritten slfirik asit iin SO2 gaz elde edilirken, yanma ssndan termik enerji elde edilmesi ve pirit klnde bulunmas muhtemel kymetli minerallerin kazanlmas dnlmelidir. d) Kre tesisinde retilen pirit konsantresinde silis oran ok dk olduu iin yukarda adlandrlan ekillerde yararlanlmas dnlebilir. e) lkemizde baz metal ve deerli metal yataklarnn aranmasnda yeterli teknolojiye sahip olmadmz, daha nce ilgili kurulularn arayp da cevherleme bulamad baz yerlerde yabanc sermayeli Trk irketlerin olumlu sonular elde ettikleri grlmektedir. Bu alanda hzla yeni arama teknolojilerini kazanmamz bir zorunluluktur. 4.3. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama 1994 ylnda 9.74 milyon ton olan dnya blister bakr retimi, 1998 ylnda yaklak 11.03 milyon tona ulamtr. 1998 yl iin bakr cevheri veya konsantresi retiminin metal ierii olarak yaklak 12,29 milyon ton civarnda gereklemitir. 1998 ylnda Trkiye'de % 1,56 Cu tenrl 4,788,401 ton bakr cevheri ilenerek %21,25 Cu tenrl 282,934 ton bakr konsantresi retilmistir. Eldeki 38,800 ton/yllk izabe kapasite gz nne alndnda, bakr konsantresi a grlmektedir. Trkiye blister bakr talebi projeksiyonu gznne alndnda blister bakr retim kapasitesi yetmedii gibi yeterli kapasitede izabe tesislerine ulalmas halinde de yurtii mevcut bakr konsantre miktar yetersiz kalaca aka grlmektedir.
70
Avrupa Birliinde, Portekiz ve spanya dnda bakr cevher ve konsantresi retimi yaplmamaktadr. Ayrca, spanya rettii blister bakrn altda birini dardan temin ettii bakr konsantresinden salamaktadr. Topluluk d lkelerden bir ksm kendi rettii konsantrenin tamamn kulland gibi bir ksm da retim fazlasn serbest piyasa artlarnda pazarlanmakta ve bu miktar ok byk bir yekn tutmamaktadr. Bu durumda Trkiye'nin ihtiya duyaca bakr konsantresi annn tmn Avrupadan karlamas mmkn deildir. 5. SEKZNC PLAN DNEMNDE BEKLENEN GELMELER 5.1. Genel Politika Sekizinci plan dnemi iin sektrn genel politikas aadak ekilde olmaldr; a) Sektr reorganize edilerek, mevcut tesislerin daha rantabl ve kurulu kapasitelerine ulaacak ekilde ve AB lkelerinin retim maliyetleriyle rekabet edebilecek dzeyde almalar salanmaldr. b) Bilinen cevher yataklarndan Siirt-Madenky ve Artvin Cerattepenin nmzdeki yllarda ekonomiye katk salamas iin en ksa zamanda iletmeye almas almalar hzlandrlmaldr. Dnya borsas sat fiyatlarnn dkl nedeniyle geici olarak faaliyetlerini durdurmu tesislere de gerekli destekler salanmaldr. c) 2000'li yllar iin gereksinim duyulacak metalik bakr miktarna edeer olabilecek miktarda bakr konsantresi retilebilmesi amacyla, yeni rezervlerin ortaya karlmas almalarnn hzlandrlmas salanmaldr. d) Bakr konsantresi retimi srasnda yan rn olarak elde edilen ve slfrik asit hammaddesi olan piritin, lke ihtiyalar gznnde tutularak her tesiste deerlendirilmesi tevik edilmelidir. e) Sektrn ihtiya duydugu kalifiye teknik eleman ve isi yetitirilmesi ve salanmas sorunu, madencilik sektr iin gelitirilecek bir personel rejimi iinde ele alnmaldr. 5.2. Talep Projeksiyonu 5.2.1. Yurt i Bakr Konsantresi Talep Projeksiyonu Yurt ii kurulu blister kapasitesi KB A.. nin Samsunda kurulu olan 38,800 ton/yl kapasitesi kadardr. Ekonomik olmay nedeniyle devred tutulan KB Murgul ve Ergani izabe tesislerinin yerine daha modern ve kapasiteli tesisler kurulmas, bilhassa yurtiinde retilecek bakr konsantre miktarna dolaysyla yeni-byk maden rezervlerinin bulunmasna baldr.
71
Yurt ii bakr konsantresi talep projeksiyonu, izabe kapasitesi ve lkenin blister bakr talebi projeksiyonu gz nne alnarak TABLO-31'de verilmitir. Projeksiyon deerleri gemi yllardaki bakr talep erisi ve AB baznda asgari fert bana dmesi gereken birim sarfiyat gznne alnarak, nfus artna endekslenerek tespit edilmitir. Bu talep projeksiyonu deerlendirildiinde ilk aamada yurtii bakr talebini karlamak iin yeni byk maden yataklarnn bulunmas ve bunun iin yeni ve kalc sistemler getirmemiz gerekmektedir. kinci aamada retilecek byk kapasitelere ugun ekilde izabe tesisleri veya edeer teknolojileri gelitirmemiz gerekmektedir. Gelecek be ylda politikalar bu hedeflere gre tesbit edilmelidir. TABLO-31: Yurtii bakr konsantresi talep projeksiyonu MEVCUT IZABE TESISLERININ RETIM HEDEFLERINE GRE (Ton) Blister Bakr Konsantre 35,000 183,000 35,000 183,000 35,000 183,000 35,000 183,000 35,000 183,000 35,000 183,000 35,000 183,000 YURT BLSTER BAKIR HTYACI (Ton) 200,000 212,000 225,000 238,000 253,000 268,000 284,000
YILLAR 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
KAYNAK: Eti Holding A.., KB, ayeli Madenleri , Demir Export, ve Ber-Oner NOT: 1) zabe metal kurtarma radmanlar% 95 olarak kabul edilmitir. 2) Bakr konsantresi ihtiyac % 20 Cu tenrl konsantre baznda verilmitir. 3) Blister %99.2 Cu olarak kabul edilmitir.
5.2.2. Pirit Talep Projeksiyonu Pirit kullanan slfirik asit fabrikalarnn pirit taleplerinin TABLO-32'deki gibi olaca tahmin edilmektedir.
72
TABLO- 32: Slfrik asit tesislerinin pirit konsantresi talep projeksiyonu (Bin Ton) TGSAS Toros Gbre Mersin 100 100 100 100 100 100 100 EGE Gbre zmir 30 30 40 40 40 40 40 ETI HOLDING A..* Bandrma Slf. Asit 58 58 58 58 58 180 180 Bagfa
YIL 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Samsun 110 138 160 160 160 160 160
Bandr ma -
THAL TOPLAM 268 296 318 318 318 440 440
NOT-(*): skenderun + Mersin Fabrikas 5.3. retim Projeksiyonu Trkiye bakr cevheri retim hedefleri TABLO-33'de verilmi olup; 1999 ylnda %1.66 bakr tenrl 5,159,000 ton, 2000 de 5,070,000 ton, 2001-2002'de 9,167,000 ton ve 2003-2005 yllar arasnda ise 5,640,000 ton retim hedeflenmitir. Trkiye bakr konsantresi retim hedefleri TABLO-34'de verilmi olup; 1999 ylnda %20.78 Cu tenrl 260,191 ton, 2000'de 298,000 ton, 2001-2003 arasnda 734,000 ton ve 2004-2005 arasnda ise 354,000 ton retim hedeflenmitir. Trkiye pirit konsantresi retim hedefleri TABLO-35'de verilmi olup; 1999 ylnda %45S tenrl 228,000 ton, 2000 ylnda 266,000 ton, 2001-2003 arasnda 298,000 ton, 2004-2005 arasnda ise 420.000 ton retim hedeflenmitir. 5.4. hracat Projeksiyonu 5.4.1. Bakr hracat Projeksiyonu TABLO-36'da yurt ii blister bakr retim tahminleri, yurt ii konsantre retim tahminleri ve ikisi arasndaki fark yer almaktadr. Tablodan grlecei gibi, 1999-2002 yllar arasnda talep fazlas konsantre mevcuttur. Bu yllar iinde yurt ii izabe kapasitesi artrlmad takdirde ihracat mmkn olabilecektir. 2003-2005 yllar arasnda Murgul Maden sahasnn rezervi
73
tkeneceinden, dolaysyla konsantratr tesisi devre d kalacandan izabe ihtiyacn karlamak iin yurtdndan konsantre ithalat gerekecektir. 5.4.1. Pirit hracat Projeksiyonu Genelde pirit konsantresi retiminde yurtii piyasada arz fazlas mevcut olduundan pazar bulunabildii takdirde ihracat mmkn grnmektedir. 5.5. thalat Projeksiyonu Daha nce bahsedildii gibi yurt ii kurulu blister bakr retim kapasitesi KB A..nin kurulu kapasitesi olan 38,800 Ton/Yl blister bakrdr. Buna gre konsantre ihtiya projeksiyonu hazrlanmtr. Yurtii konsantre retim talep projeksiyonu ile yurtii retim projeksiyonu arasndaki iliki TABLO-36'da gsterilmitir. Tablodan da grlecei gibi mevcut izabe retim tahminleri gz nne alndnda bakr konsantresi ithalat ihtiyac 2003 ylna kadar bulunmamaktadr. Ancak KB A.. serbest piyasa artlarnda altdan bugn iin de yurtii konsantre piyasas artlarna gre ithalat yapabilmektedir.
74
TABLO- 33: Trkiye bakr cevheri retim hedefleri ETBANK Ergani * Kre
YIL Miktar (Ton) Tenr %Cu Miktar (Ton) Tenr %Cu
KB A.. Murgul
Miktar (Ton) Tenr %Cu
Demir Exp.A..
Miktar (Ton) Tenr %Cu
AYEL A...
Miktar (Ton) Tenr % Cu
TOPLAM
Miktar (Ton) Tenr % Cu
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
454,000 300,000 300,000 -
1.56 1.47 1.47 -
930,000 930,000 930,000 930,000 930,000 930,000 930,000
1.73 1.73 1.73 1.73 1.73 1.73 1.73
2,935,000 3,000,000 3,000,000 2,217,000 -
0.80 0.96 0.96 0.96 -
110,000 110,000 110,000 110,000
3.38 3.38 3.38 3.38
840,000 840,000 840,000 840,000 840,000 840,000 840,000
4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7
5,159,000 5,070,000 5,070,000 4,097,000 1,880,000 1,880,000 1,880,000
1.66 1.75 1.75 1.96 3.15 3.15 3.15
KAYNAK: Eti Holding A.., KB, ayeli.Mad., Ber-Oner, Demir Exp. NOT: 01.01.1999 tarihi itibariyle * 1995 tarihinden itibaren Ber-Oner A.. almaktadr.
75
TABLO-34: Trkiye bakr konsantresi retim hedefleri Ergani * Miktar Tenr YIL 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
(Ton) (%Cu)
Eti Holding A.. Kre Miktar Tenr

(Ton) (%Cu)
KB A.. Murgul Miktar Tenr

(Ton) (%Cu)
AYEL A... Miktar

(Ton)
Tenr
(%Cu)
DEMR EXPORT Miktar Tenr

(Ton) (%Cu)
TOPLAM Miktar
(Ton)
Tenr
(%Cu)
13,000 24,000 24,000 -
22.0 22.0 22.0 -
45,300 53,000 53,000 53,000 53.000 53,000 53,000
15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
91,891 111,000 111,000 82,000 -
22.0 22.0 22.0 22.0 -
110,000 110,000 110,000 110,000 110,000 110,000 110,000
22 22 22 22 22 22 22
14,000 14,000 14,000 14,000
21.0 21.0 21.0 21.0
260,191 298,000 298,000 259,000 177,000 177,000 177,000
20.78 20.75 20.75 20.51 19.82 19.82 19.82
KAYNAK: Eti Holding A.., KB, ayeli.Mad., Ber-Oner, Demir Exp. * 1995 ylndan itibaren Ber-Oner A... almaktadr.
76
TABLO-35: Trkiye pirit konsantresi retim hedefleri Ergani Miktar Tenr (Ton) (%S) Kre* Murgul Demir Exp. A.. Miktar Tenr (Ton) (%S) ayeli Mad. A.. Miktar Tenr (Ton) (%S) TOPLAM Miktar Tenr (Ton) (%S) 228,000 45 266,000 45 298,000 45 298,000 45 298,000 45 420,000 45 420,000 45
YIL 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Miktar Tenr Miktar Tenr (Ton) (%S) (Ton) (%S) 193,000 45 38,000 42 173,000 45 100,000 42 205,000 45 100,000 42 228,000 45 75,000 42 298,000 45 420,000 45 420,000 45 -
KAYNAK: Eti Holding A.., KB NOT- (*): Kurulu kapasitesi 460.000 Ton/yl olan tesis iin, 250,000 ton/yl retim hedeflenmitir. Talep olmas halinde ayelinde retilecek 200 000 Ton/yl %47 S tenrlu Pirit konsantresi piyasaya sata sunulabilecektir
77
TABLO-36: Bakr retim tahminleri ve ihracat projeksiyonu

RETIMI PLANLANAN BLISTER BAKIR RETIMI PLANLANAN BLISTER BAKIR IIN KONSANTRE IHITYACI BAKIR KONSANTRESI RETIM HEDEFLERI FARK HRACAT
Miktar Miktar Tenr (Ton) (Ton) (%Cu) 1999 32,000 167,000 20.0 2000 35,000 183,000 20.0 2001 35,000 183,000 20.0 2002 35,000 183,000 20.0 2003 35,000 183,000 20.0 2004 35,000 183,000 20.0 2005 35,000 183,000 20.0 KAYNAK : Eti Holding A.. ve KB
YIL
Miktar (Ton) 270,000 309,000 309,200 265,000 175,000 175,000 175,000
Tenr (%Cu) 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
Miktar (Ton) +103,000 +126,000 +126,000 +82,000 -8,000 -8,000 -8,000
Deer ($) +23,690,000 +28,980,000 +28,980,000 +18,860,000 -1,840,000 -1,840,000 -1,840,000
NOT: 1) zabe tesisleri metal kurtarma randman % 95 ve blister bakr ierii % 99.2 Cu kabul edilmitir. 2) Konsantre fiyat ortalama 230 ABD $/ton kabul edilmitir (1999 yl ortalamas)
78
5.6. Teknolojik Alanda Beklenen Gelimeler Halen bakr madencilii ve zenginletirilmesi sektrnde uygulanmakta olan teknolojilerin ksa vadede alternatifleri bulunmamaktadr. Ancak bakr fiyatlarnn gerilemesi, retim maliyetlerinin dsrlmesini gndeme getirmektedir. Zenginlestirme tesislerinin en byk girdisi elektrik enerjisi olup, lkemizde bu enerjinin ok pahal olmas (8 c / kwh) retim maliyetini artran en nemli husustur. Ayrca, madencilik aamasnda retim kapasitelerinin artrlmas, modern delme-patlatma tekniklerinin uygulanmas, ve daha byk kapasiteli ar i makinalarnn kullanlmas da retim maliyetlerini drmek asndan gndeme gelmitir. 5.7. Dier Sektrlerle likisi Bakr cevher ve konsantresi reticisi olan KB rettii bakr konsantresini kendi bakr izabe tesislerinde kullanlmaktadr. Yllk ilaveten ihtiya duyduu bakr konsantre miktarn serbest piyasa artlarnda i ve d piyasalardan karlamaktadr. Eti Holding A.., ayeli Madenleri A.., Ber-Oner A.., Demir Export A.. retii bakr konsantresini serbest piyasa artlarnda yurtii ve yurtdna pazarlamaktadr. Eti Holding retii pirit konsantresini kendine ait Asit ve piyasadaki gbre tesislerine pazarlamaktadr. KB.A.., ayeli Madenleri A.. gibi kurulular pazar bulmalar durumunda pirit konsantrelerini asit retimi gayesiyle gbre fabrikalarna satabileceklerdir. Slfrik asit, lkemizde arlkl olarak gbre sektrnde ve az miktarda kimya sektrnde kullanlmaktadr. 5.8. Planlanan Yatrmlar Sektrde, bu plan dnemi iin planlanm yeni bir yatrm yoktur. Siirt-Madenky yatann degerlendirilmesine ilikin almalar devam etmektedir. almalarn, bu plan dneminde yatrma dnmesi muhtemel grlmektedir. 5.9. Muhtemel Yatrm Alanlar Etd almalar sren Eti Holding A..'nin Siirt-Madenky yataklarnn zelletirilerek yatrm yaplmasna karar verilmesi halinde, madencilik ve cevher zenginletirme alanlarnda yeni kapasite ilavesi sz konusu olabilecektir.
79
6. TRKYEDE MADENCLN GELMES N STRATEJ NERLER 6.1. Arama nerileri Trkiye retimi, bakr talebinin yaklak olarak %20'sini karlamaktadr. 2000'li yllarda bakr talebinin daha da artaca dikkate alnrsa, bakr arama ve gelitirme projelerine nem verilmesinin gereklilii aka ortaya kmaktadr. Bugn, yllk blister bakr retimimiz yaklak 35-40 bin ton olup, yllk tketim 200 bin ton'dur. Bu nedenle halihazrda aramalar tamamlanm Siirt-Madenky ve Artvin-Cerattepe bakr projelerinin gerekli incelemeler tamamlanarak bir an nce retime alnmalarnda fayda grlmektedir. lkemizde bakr madenciliinin yurt ii tketim iin yeterli olabilecek dzeyde gelimemi olmasnn ana sebebi, iletilebilir tenrl ve byk rezerve sahip porfiri ve volkanojenik masif slfit tipi yataklarn, tespit edilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede bakr madencilii bgne kadar, genelde kolay bulunabilen ve kolay iletilebilen, yzeyde belirgin mostras olan yataklara ynelik olmutur. Halen iletilmekte olan madenlerimizin ounun eski zamanlardan beri bilinip, iletilmekte olduu bilinmektedir. 9 bin senelik madencilik gemii olan Anadoluda kolay bulunabilen ve kolay iletilebilen bakr madenlerinin bulunup iletilmi olmalar doaldr. Bunun sonucu olarak, yeni maden yataklarnn bulunup iletilmeleri giderek zorlamakta, madencilik almalar daha fazla bilgi ve yatrm gerektirmektedir. te yandan, halen iletilmekte olan, bakr madenlerimiz ile ilgili bilgilerin yeterli olup olmad tartlmaktadr. Bir bakr yata ile ilgili bilinmeyenlerin tamamnn balangtaki arama almalar srasnda ortaya konulmas mmkn deildir. Mmkn olsa bile, ou halde ekonomik deildir. lk aamada bakr yatann iletilmesi iin gerekli asgari rezervin saptanmas sz konusudur. Trkiyede madencilik almalarnda genelde yaplan budur. hmal edilen ise, iletme annda jeolojik haritalama ve detay etdlerin yaplmas ve bilinen veriler ve gereken teknoloji kullanlarak yatan devamn bulmak iin arama almalarnn srdrlmesidir. Trkiye karmak, fakat maden yataklar ynyle ilgin jeolojiye sahiptir. Bu ilgin ve potansiyel vadeden jeolojisi dikkate alnarak, lkemizde yzeyde mostra vermeyen yataklar ve bilinen madenlerin devamlarn, uygun maden yata oluum modelleri nda, yani yeni teknikler ve teknolojiler kullanlarak aratrlmas gerekli grlmektedir. Dier pek ok konuda olduu gibi, jeoloji bilimide her geen gn aamalar kaydetmekte, maden yataklar ile ilgili bilgiler gelimekte, cevherleme oluum modelleri yenilenmektedir. Bir maden iin gemite ihmal edilmi baz jeolojik veriler, elde edilen yeni veriler ve ekonomik artlar deerlendirildiinde ok nemli olabilmektedir. Bu nedenle bilinen maden yataklar ile ilgili eldeki jeolojik verilerin yeni gelimeler nda detaylandrlarak yeniden yorumlanmas gerekmektedir.
80
lkemizdeki bakr iin potansiyel alanlar gz nne alnarak buralarn hem devlet ve hem de zel sektr eliyle yeni yntem ve teknolojiler kullanlarak aramalarn srdrlmesi gerekmektedir. Trkiye'de yzeylenen ve iletilebilir bakr yataklarnn ou bilindii iin, yzeylenmeyen byk ekonomik masif slfit, porfiri ve skarn tipindeki yataklarn ortaya konabilmesi gerekmektedir. Bu amala oluturulacak bir master bakr arama projesi erevesinde, porfiri ve masif slfit tipi yataklarn bulunduu metalojenik kuaklar, bu blgelerdeki bilinen yataklarn zelliklerinden yola klarak oluturulan jeolojik yatak modelleri nda geni kapsaml aramalarla ett edilmelidir. Devlet madencilik sekrnde uluslararas standartlara uygun altyap hizmetlerini madenciyi tevik edecek bir anlay iinde vermeye ynelmelidir. Bu nedenle belirlenen metalojenik kuaklarda porfiri ve masif slfit bakr yataklarnn aramalarnda kullanlabilecek ayrntda, 1:25,000 lekli jeolojik harita alm, Cu, Au, Mo, Zn, Pb, As, Ag, Sb ve W elementlerini ieren jeokimya etdleri, 1:100,000 lekli gravite, manyetik ve elektromanyetik haritalar ve uzay fotoraflarndan elde edilecek bilgilerle hedef alanlar belirlemeye ynelik almalarn yaplmas gereklidir. Madencilikte fizibil projeler retebilmek iin aramalara arlk vermek ve bu alanda devlet destei salamak arttr. Arama faaliyetinin sonucunda ekonomik bir rezervin ortaya karlamamas ihtimali vardr. Bilindii gibi baz yataklar sondaj aamalarndan sonra fizibil bulunmamakta, o zamana kadar yaplan tm harcamalar boa gitmektedir. Maden arama faaliyetleri uzun zamana ve olduka byk giderlere malolmakta, ayrca sonucu bakmndan da risk tamaktadr. Aramalardaki byk riskten dolay Trkiyede zel sektr aramalara pek yanamamaktadr. Bu nedenle madencilik konusunda yabanc sermayenin tevik edilmesi ve yerli irketlerle ortaklklarn aranmas, aramalarn desteklenmesi ve arama giderlerinin vergiden muaf tutulmas, maden aramalarna yeni bir ivme kazandracaktr. Gerek Maden leri Genel Mdrlnn elinde bulunan sahalarn, gerekse KB, Eti Holding A.. gibi kamu kurulularnn elinde bulunan ve aramalara kapal olan tm sahalarn bir an nce aramalara almas, arama almalarnn hzlandrlmas iin yararl olacaktr. 6.2. letme nerileri Aramalarn devaml olarak yaplmas, bir madencilik kuruluunun geleceinin gvenli ve salkl olmas bakmndan ok nemlidir. Bir taraftan arama yaplrken, dier taraftan iletilen sahalardaki rezervler tketilmektedir.
81
letmede ilenen cevher miktarna gre tesbit edilecek belirli bir cevher rezervi iin tketim pay uygulamaya konulmal ve pay gelir vergisinden muaf tutularak vergiden nceki brt kardan dlmelidir. Rezerv tketim paynda biriken para ilave bir yeni rezervin bulunmasnda kullanlmal veya iletmecinin arama yatrm giderlerini karlamaldr. lkemizde yeni aramalar iin yeterli kaynak yaratlamamakta ve bakr aramalar yeterince yaplamamaktadr. Siirt-Madenky ve Artvin-Cerattepe bakr yataklarnn iletmeye alnmas iin gerekli almalar tamamlanarak Trkiye'nin ihtiyac olan bakr konsantresinin bu kaynaklardan salanmasna allmaldr. Elde edilen rnlerin orta derece ve daha ileri bir mamul haline getirerek katma deerin lkede kalmasnn salanmas ve bylece sanayinin gelitirilmesini salamaldr. Maden yataklarnn teknolojik gereklere uygun olarak iletilmesi ve bylece daha uzun bir sre istifade edilmesinin salanmas. Sektrde aratrmalara hz verilmelidir. Tesislerde verim arttrc almalarn ncelikle yaplmas salanmaldr. Trkiye'de slfrl bakr cevherleri, bnyelerinde Co, Au, Ag, Zn, Pb, vb. nemli elementleri de iermektedir. Cevherlerdeki Zn ve Pb eer ekonomik tenrde iseler, flotasyonla zenginletirme srasnda ayr ayr konsantreler halinde elde edilebilirler (Rize-ayeli ve Siirt-Madenky). Cevherlerdeki Co, Au ve Ag'e gelince, bu elementler bnyesinde bulunduklar mineral ve tane boyutuna bal olarak, flotasyon srasnda bakr ve pirit konsantresinde belirli oranlarda dalmaktadrlar. Bilindii gibi, bakr konsantresindeki Au ve Ag izabe srasnda blister bakrda, Co ise konverter curuflarnda kalmaktadr. Blister bakrdaki Au ve Ag rafinasyon srasnda anot amurlarnda toplanmakta ve bu amurlarn deerlendirilmesi srasnda kazanlmaktadr. Pirit konsantrelerindeki Au, Ag ve Co, slfrik asit eldesi iin piritlerin kavrulmasndan sonra geri kalan kllerde toplanmaktadr. Blister bakr ihtiyacnn lkemizde retimini salamak iin mevcut izabe tesislerinin kapasitesi artrlmal ve Dou Karadeniz blgesinde 150,000 ton/yl kapasiteli yeni bir bakr izabe tesisi kurulmaldr. Maden yataklarnn bulunduu cra yerlerde altyapnn getirilmesi ve kentler dnda yeni i sahalarnn almas, ve o kentlerin kalknmasna yardmc olunmas gerekmektedir. Halen, Dnya nn bir ok lkesinde hatta, Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanya gibi Balkan lkelerinde bakr yataklar iin kesim ierii (cut off grade) % 0.3 Cu olup bazen daha da aa deerlerdeki bakr yataklar yan rnler de deerlendirilerek iletilmektedir. Yugoslavya bakr madencilii ve metalurjisine 1920li yllarda Trkiye ile birlikte balamtr. Yugoslavyada bgn % 0.1-0.2 Cu ieren yatakler iletilmekte ve Trkiyenin 5 misli kadar blister bakr retimi gerekletirmektedir.
82
Trkiyenin de Krklareli civarndaki Demirky ve Erzurum spir porfiri bakr yataklar gibi bulunmu yataklar, yeni bir anlayla ele alp, deerlendirmelidr. Cevher retim maliyetleri Dnya standartlar dzeyine (0.51-1.0 $/ton) drlmelidir. lkemizde madenlerin % 90 ak ocak olarak altndan ve bundan sonra porfiri yataklar iin de ak ocak projeleri yaplacandan, ak ocak retim maliyetlerinin drlmesi byk nem arzetmektedir. Bunun iin bata eitim olmak zere, delme- patlatma, kaz-ykleyici makinalar, nakliye sistemleri, ele alnarak en uygun projeler yaplmaldr. Trkiyede bulunan bakr flotasyonu tesislerinin yksek performans ve verimle altrlmas ile metal kayplarnn azaltlmas ve alnacak nlemlerle maliyetlerin drlmesi gerekmektedir. Bakr flotasyonu ve buna benzer cevher yaplarna uygun son teknoloji tesisleri elemanlarnn eitimi, son temizleme kademelerinde kolon flotasyonu uygulanarak bakr konsantrelerinin Cu ieriklerinin artrlmas, enerji kullanmnn en alt dzeye indirilmesi ile tesislerde performans art dolaysyla maliyet d salanacaktr. Bakr cevherlerindeki (Co, Au, Ag, Ni, In, Ge gibi) yan rnler tmyle kazandrlmal, anot amurlarn Trkiyede ileyecek tesisler kurulmaldr. Yeni bakr projelerinde yan rnlerin kazanlmas da gz nne alnmaldr. 6.3. Yabanc Sermayeli Trk irketleri ve zel Sektr Destekleme nerileri Madencilik gerek arama, gerek iletme ve gerekse elde edilen rnlerin pazarlanmas gibi her safhada bir ok zorluklar olan ok riskli bir sektrdr. zellikle teknolojik ve sosyoekonomik bakmndan lkeye olan katks lokomotif grevi phesiz ok byktr. Bu nedenle madencilerin dier sektrlerden ayrcalkl dnlerek desteklenmesi elzemdir. Son 15 ylda lkemizde tm arama faaliyetleri aktif olarak Eti Holding A.. ve MTA dnda byk bir ounluu % 100 yabanc sermayeli Trk irketleri tarafndan yaplmaktadr. Yeni Anadolu Mineral Madencilik ile Dardanel Madencilik 3-4 yldr geni apta bakr aramacl yapmaktadrlar. Bu zaman zarfnda 8-10 milyon ABD Dolar harcamlardr. Cominco Madencilik Cerattepe bakr aramalar iin yaklak 15 milyon ABD Dolar harcam ve nemli bir bakr rezervi elde etmitir. Uzun sren maden aramalar iin d kredi kullanlarak yaplan yatrmlarda, Trk parasnn deer kaybndan ileri gelen kur fark nedeniyle byk zorluklarla karlalmaktadr. yatrm harcamalarnda ise, faiz oranlarnn yksek oluu yatrmcy byk lde mali ynden darboaza sokmaktadr. Bilinen maden rezervlerinin iletilebilmesi iin yatrmlarn tatmin edici llerde desteklenmesi salanmaldr.
83
Arama ve iletme dnemlerine ait her trl harcama KDV'den muaf tutulmaldr. Zira, bir maden yatann aranp bulunmas, grnr rezervin belirlenmesi ve iletmeye alnmas genellikle 10 yl civarnda bir sreye ihtiya gstermektedir. Bu nedenle yaplan harcamalar, ok uzun bir dnem sonunda bir katma deer yaratm olacaktr. Yatrmlarn geri deme sresi 3-10 yl gibi bir zaman alabilmektedir. Metal fiyatlarndaki dklk ve istikrarizlk bakr reticilerini olduka tedirgin etmektedir. Buna ilaveten iletme masraflar sat fiyatlarnn % 70-80'ine karlk gelmekte olup, kalan % 30-20 lik gelirden vergi dahil gerekli demeler yaplmaktadr. Yabanc sermayeden devlet hi vergi almasa dahi % 80 gibi bir mebla yurt iinde sarfedilmektedir. Bu yzden, zel bir vergi kanununun karlmas, madencilii desteklemek ve yurt ekonomisindeki katksn ykseltmek bakmndan inceleme konusu yaplmaldr. sizlii azaltmak iin madencilie nem verilmelidir. Madenlerin bulunduu yreler ounlukla mahrumiyet yerleri olup, madenlerin iletmeye alnmas ile o yrenin kalknmasna ve gn nlenmesine yaplacak katk dier sektrlere nazaran ok daha byk olacaktr. % 100 yabanc sermayeli irkete, uluslararas ekonomi ve enflasyon dikkate alnarak kur uygulanmas sistemi yabanc sermayenin devamll bakmndan mutlaka uygulanmaldr. Madencilie verilecek destek politikalarnn anlaml olabilmesi iin yapsal teviklerin uzun vadeli, konjonktrel teviklerin ise sratli iletilebilen ksa vadeli teviklerden olumas, ayrca teviklerin reel bazda uygulanp enflasyon etkilerinden kurtulmas gerekmektedir. Yol yapm, enerji temini ve haberleme gibi yatrmlara, ilgili kurulularn destek ve katlmlar salanmaldr. Stok deerleri, her yl reel bedelleri zerinden muhasebe kaytlarna dahil edilmelidir. DDY istasyonlar ve limanlardaki ykleme ve boaltma tesisleri ilgili kurulularca yaplmal, mevcut olanlarn kapasiteleri arttrlmaldr. DDY cevher tama tarifeleri, yurt d rekabet gcn olumsuz etkilemeyecek ekilde dzenlenmelidir. Liman cretleri ise ,TL baznda ve uluslararas rayilere uygun olarak tesbit edilmelidir. Yurt dndan lkemize ylda yaklak 50 bin ton blister veya hurda bakr kaak olarak sokulmaktadr. Rafine edildikten sonra yine kaak olarak ucuza satlan bu bakrlar, blister bakr reticilerinin pazar kaybna ve vergi bakmndan da Devletin zararna sebep olmaktadr. Bu durumu nleyici bir tedbir olarak "Bakr Alm ve Satm Borsas" kurulmaldr. Bu kurumun dnda kaak bakr alc ve satclarna ar cezalar getirilerek reticilerin haklar korunmaldr. Maden arama, iletme ve tesis kurmak zere, zel sektr ve yabanc sermaye, mevzuat ve finansman asndan zendirilmelidir.
84
Madenciliin cazip bir yatrm kolu haline gelmesi stabilizasyonu ve bymesi iin istikrarl politika izlenmesi, vergi dzenlemelerinin yaplmas, madencilie zarar verebilecek her trl olumsuzluklara kar (hukuki, sosyal, siyasi kararlar) gvence verilmesi gerekmektedir. Madenciliin yreye salad sosyal ve ekonomik katklar gznne alnarak dier sektrlere gre 15 puan daha fazla olan ar vergilendirilmenin drlmesi nem arz etmektedir. Madencilik faaliyetlerinden alnacak vergilerde madenin bulunduu blgedeki belediyeye denen vergi gibi, belirli bir oranda kurumlar vergisinden de drlerek bu miktar kadar verginin madenin bulunduu blge iline denmesi, madencilik faaliyetinin blgede benimsenmesini ve yresel destein alnmasn salayacaktr. Madencilikte salanacak desteklerin adilane ekilde verilebilmesi iin gerekli ynetmeliklerin hazrlanmas ve verilecek desteklerin daima ihracat destekleyecek mahiyette olmas nem arz etmektedir. Madencilik faaliyetlerinin dier yatrm kollarna gre daha cazip hale gelmesi iin, devlet gerekli ekonomik tedbirleri, destekleri (parasal, altyap, yol, su, elektrik) salanmaldr. Metal madenciliinin entegrasyona gidebilmesi, dolaysyla glenmesi iin rafine ve elektrolitik bakr reten firmalarn maden-konsantre ve izabe tesisi kuracak ekilde organize olmalarna olanak salayacak ekilde tevik edilmesi gerekmektedir. Gnmzde madencilik sektrnde olumayan yerli sermayenin, yabanc sermaye ile JV veya dier organizasyonla olumas veya yatrmc yabanc sermayenin lkemize gelmesi iin gerekli dzenlemelerin yaplmas, mevcut yabanc sermaye kanununun T.C yapsna uygun hale getirilmesi ve toplumumuzun da bu konuda net ve ak olarak bilinlendirilmesi byk nem arzetmektedir. 6.4. Maden Mevzuat nerileri lkemizde kamu ve zel kurulularca iletilen maden sahalar hukuken devletin hkm ve tasarrufunda bulunmasna ramen, Maden leri Genel Mdrlgnn personel ve dier imkanlarnn yetersizlii nedeniyle gerei gibi kontrol edilememektedir. Gerekli kontroln temini amac ile iletmecilerin iletme projeleri uygulamalar Maden leri Genel Mdrlgnce yeterince denetlenerek yeralt kaynaklarnn israf nlenmelidir. Cevher zenginletirme tesislerinde artklar miktar ve metal ierii bakmndan ok defa dizayn limitlerinin zerinde olmasna ramen, bu durum kontrol edilmediinden yine milli servette ar kayplar meydana gelmektedir. Bu nedenle bu durumlar gzleyebilecek yeni kontrol mekanizmalar gelitirilmelidir.
85
Baz kurulularda, artklardaki ekonomik deeri bulunan yan rnler ilave bir yatrm gerektirecei ileri srlerek deerlendirilmemektedir. Bu balamda da kaynaklarn iletilmesi zendirilmeli ve gerekli denetlemeler yaplmaldr. Arama ruhsat ile birlikte, zel mlkiyet konusu olmayan kamuya ait mahallerde, prospeksiyon tr aramalar iin gerekli izinler verilmi saylmaldr. Zira, aa kesimi, yol yapm ve patlayc madde kullanm gibi konularda ayrca izin alnmas zaten yasa gereidir. Brokratik sorunlarn giderilmesi, madencinin madencilik faaliyetlerine balamak iin, ilgili Bakanlk dnda, evre, Orman, Tarm, Salk, ileri Bakanlklar ve Mahalli darelerden izin alma zorunluklarnn kaldrlmas gerekmektedir. Maden yataklarn zerindeki hak ve hukukun, retim ve pazarlamann, devlete kontrol edilerek muhafaza edilmesi gereklidir. Madencilik almalarnda ihtiya duyulan patlayc maddelerin muhafaza ve depolanmas iin mevzii imar plan istenmektedir. ki yl nce getirilen bu ykmllk, meskun yerlerden uzakta bulunan maden iletmeleri iin zaman kaybna neden olmaktadr. Patlayc madde deposu belediye imar hudutlar iinde bulunan iletmeler iin mevzii imar plan yaplmas kabul edilebilir, bunun dndak blgelerde gereksiz grlmektedir. Patlayc madde tznde yeralan Patlayc Madde Deposu Gvenlik Konular ile ilgili olan mevzuat maden iletmesinin iini kolaylatracak ekilde revize edilmelidir. Maden arama ve iletme ruhsatlar verilirken yeterlilik aranmamaktadr. Arama ruhsatlar iin bu durum kabul edilebilir ancak madenin iletilebilmesi iin yeterince bilgi ve sermaye birikiminin olmas gereklidir. Bakr sektrnde u rnler ve yeni rnlerin retilmesine ynelik teknolojilerin gelitirilmesi veya transferi gerekmektedir. Bakr reticileri birliince oluturulacak fon aracl ile teknolojik, ekonomik, evresel ve benzeri aratrmalarn yaplmas byk nem arzetmektedir. Yugoslavyada Bor kenti yaknnda kurulan Bakr Aratrma Enistits konu iin iyi bir rnek oluturmaktadr. Mevcut yasalara gre madencilik sektr ile ilgili kamu kurulular ayr ayr Bakanlklara bal olduundan, bu kurulular kendi aralarnda uyumlu bir alma yapamamaktadrlar. Bu durumun dzeltilmesi ve koordine edilebilmesi iin Madencilik ile ilgili btn faaliyetlerin byk bir organizasyon altnda toplanmas, dier kurulularla ilgili irtibatlar ve kurulularn yapaca yasa ve ynetmeliklerin madencilik faaliyetlerini engellememesi hatta desteklemesinin teminat altna alnmas iin Madencilik Bakanlnn kurulup madencilik sektrnn tek at altnda toplanmas yararl olacaktr. Madenciliin gereklilii, yurt ekonomisine katks, istihdam yaratmas, stratejik zellii vs konularnda siyasi otoriteler ve her trl medya ilgili kurulularca yeterli ekilde bilgilendirilmelidir.
86
Trkiye'de zel sektr madenciligi genellikle istenilen dzeyde gelimemitir. Sermayesi kt, teknolojiden uzak, ihtisaslamaya imkn tanmayan, yzlerce irili ufakl daank irketin byk ounluu mostra madenciligi yapmaktadr. Yeralt iletmecilii yapan firma says ok azdr. Bu sektre tannacak zendirici desteklerle, bu irketlerin birleerek sermaye yaps gl irketlere dnmeleri temin edilmelidir. letilmekte olan maden yataklarmzn yeterli pirit potansiyeline sahip olmasna ramen, Trkiye, gemi yllarda pirit ithal etmek zorunda kalmtr. Halen baz tesislerimizde pirit konsantresi pazarlanamadndan retilememektedir. Pirit pazar sorununun zmlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas gerekmektedir. 6.5.evre Sorunlar ve neriler Madencilikle ilgili genel evre sorunlar, dorudan ve dolayl olarak iletmelerin hergn karlat sorunlardr. evre sorunlar daha balangta iletmenin etkiledii orman ve tarm alanlarnn istimlak zorunluluu ile karmza kmaktadr. Balangta iletme iin gerekli yaplarn ina edildii alanlar, iletme aamasnda ise pasa dkm alanlar ile atk barajlarnn oluturulduu alanlarn istimlaki iletmeye maliyet getirici unsurlardr. Ak iletmelerde iletme alan ile hafriyat malzemesinin dkm alanlar dorudan evreyi etkilemekte ve iletmelere maliyet asndan byk yk getirmektedir. Dier yandan iletme alannn tarm ve orman iin tekrar kazanlmasnn maliyeti, toprak kaldrma maliyetinin %70-90 dzeyindedir. Ak iletmelerde patlatma ve yklemeler srasnda oluan tozlar evreyi dolayl olarak etkilemektedir. Baz iletmelerin, piritin kazanmyla ilgili yeterli abay gstermediklerinden atk barajlarnn tamas veya atklarn dorudan derelere braklmas sonucu iletme civarndaki akarsu yataklarnda pirite bal kirlenme meydana gelmektedir. Bunlarn nlenmesi ve kontrol altna alnmas evresel Etki Deerlendirme Ynetmelii (ED) raporu hazrlanrken detayl bir ekilde ele alnmaldr. lkemizde bakr iletmelerinde karlalan ve cezay gerektiren esas evre sorunu, izabe srasnda baca gazlaryla ortaya kan sorunlardr. zellikle SO2 nin yaratt sorunlarla ilgili KB'nin Murgul ve Samsun'daki tesislerinde evre kirlilii ve tarm arazilerindeki bitkilere zarar vermesinden dolay cezai uygulamalarla karlalmtr. Asit tesisi kurulmadan nce Murgul'da, tesis kurulduktan sonra ise hem Murgul hem de Samsun'da slfrik asit fabrikasinin almad gnlerde baca gazlar evreyi etkilemektedir. Bundan sonra yaplacak izabe tesisinde bu gazlar nleyici tedbirler alnmaldr.
87
letmeler, mevzuat hkmlerinin gerektirdii nlemleri almak zere yapacaklar yatrmlarda evre Kanunu ile kurulan evre Kirliliini nleme Fonu'ndan yararlanabilirler. lkemizde dier lkelerde olduu gibi gerek evre koruma bilinci gelitike evre kirliliini nleyici yatrmlarn artmas beklenmektedir. Maden rnlerinin daha ileri kademelerde ilenerek, evreye verilen zararn en aza indirilmesi gerekir. ED raporlar, madenin bulunduu blgede mahallinden alnabilmelidir. Madenlerin iletilmesi ve zenginletirilmesi esnasnda evreye atlan her trl kat gaz ve kimyasal atklarn evrenin kabul edebilecei standartlarnn ilgili uzmanlarca belirlenmesi ve buna bal olarak mevzuattaki dzenlemelerin yaplmas nem arz etmektedir. ED faaliyetlerinin evreyi korumaya ynelik olduu kadar madencilik faaliyetlerinin icrasna da olanak verecek olmasnn temini gayesiyle kurulular aras koordinasyonun salanmas gerekmektedir.
88
7. KAYNAKLAR - DPT, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan, 1994 - Metal Madenler zel htisas Komisyonu Bakr ve Pirit Madencilii Raporu. - Trkiye Maden Politikasi neri raporu, 1998 - zel Komisyon Raporu (Erden Yksel) - Eti Holding A.., 1999 - Gilmour, P., 1982, Grades and tonnages of porphyry deposits in advance in geology of porphyry copper deposits, Univ. of Arizona Press, Tucson, p. 7-35. - K.B.., Karadeniz Bakr letmesi, 1999 - Metals Economic Group Strategic Report, January/Februrary 1998 - Mineral Commodity Summaries, 1998 - Mining Annual Review, 1992-1999 - US Bureau of Mines, 1998, Annual Report 1999 - Copper - World Metal Statistics, November 1999 - YMGV Raporu, Kasm 1999
89

Oik 638

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 638

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI

DPT: 2627 - K: 638

MADENCLK ZEL HTSAS KOMSYONU RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

ISBN 975 19 2861-3 (basl nsha)

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

MADENCLK ZEL HTSAS KOMSYONU

METAL MADENLER ALT KOMSYONU

BAKIR-PRT ALIMA GRUBU

Bakan Bakan Yrd. Raportr yeler

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kaynak: Mineral Commodity Summaries, 1998

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

PERU- Michiquillay PERU- Quellaveco PERU- Antamina

600.0 434.5 114.6

414 360 163

L- Radomiro Tomic L- Candelaria L- Zaldivar L- Andacollo L- Quebrada Blanca L- Cerro Colorado

7.17 403.0 616.0 530.0 93.7 87.0

65 443 382 239 122 121

Kaynak: Metals Economics Group Strategic Report,1998

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

1)US Bureau of Mines, 1998; 2) Dorian and Borisouich, 1998,

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

KAYNAK: World Metal Statistics, 1999

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

1) World Bureau of Metal Statistics ve 2) International Monetary Fund, 1999

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Amerika Dnya Birincil Ikincil

1998 TALEB 2,151 10,330 8,425 1,905

EN DK 2,400 13,000 10,800 2,200

ARTI HIZI (%) 1.9 2.7 2.6 3.0

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

-----A A --K ---A --A ---A -A --K -K K --A -A -A ---

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Avustralya Benambra Girilambone Mt. Isa Mt Lyell

8.50 -3.25 1.46

0.70 ---1.63 -0.40 0.38 0.59 0.28 1.28 -0.27 --

95 ---49 --99 100 96 86 -96 --

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

-78 72 -80 97 120 -68 91 91 56 104 70 101 -144 84 81 -111 --

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

0.83 0.85 1.17 1.60 1.93 --

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

--1.25 0.93 1.24 1.15 1.35 ---3.00 2.85 1.55 ---------