BAKIR ALAIMLARI EL KTABI

Hazrlayan

Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

I I I . Bask
Salam Metal tarafndan bakr alamlar kullanclar iin hazrlanmtr. Tel: (0212) 671 23 31 (PBX) Faks: 549 59 75 www.saglammetal.com

Yayn No.: 6 Bu kitabn yaym hakk Salam Metal San. Tic. A..'ne aittir. Kitabn hi bir blm izin alnmadan elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilip veya deitirilip kullanlamaz.
Grafik - bask : Yonca Ajans - Ofset Matbaaclk Tel: (0212) 544 82 17

NDEKLER nsz .................................................................................................................................................... Salam Metal Hakknda ..................................................................................................................... rn eitlerimiz ................................................................................................................................. Blm 1 Bakr Alamlarnn retimi ve Snflandrlmas .................................................................................... 1.1- Doal Yataklar ve Cevher karlmas ..................................................................................... 1.2- Ticari Saf Bakr eitleri ............................................................................................................ 1.3- Saf Bakrn Kullanm Alanlar .................................................................................................... 1.4- Bakr Alamlarnn Snflandrmas ......................................................................................... 1.5- Bakr Alamlarnn retimi ....................................................................................................... 1.6- Bakr ve Alamlarnn Dkmnde Kullanlan Ergitme Ocaklar ...................................... 1.7- Dkme Uygun Bakr Alamlarnn Avantajlar ................................................................... Pirinler ...................................................................................................................................................... 2.1- Alfa Pirinler ................................................................................................................................ 2.2- Beta Pirinler ............................................................................................................................... 2.3- Yksek Mukavemetli Pirinler (Cuprass Serisi zel Pirinler) ........................................... 2.4- Pirinlerin Kullanm Alanlar ..................................................................................................... Bronzlar ...................................................................................................................................................... 3.1- Kalay Bronzlar ........................................................................................................................... 3.2- Alminyum Bronzlar ................................................................................................................ 3.3- Nikel Bronzlar ............................................................................................................................ SERT BAKIR ALAIMLARI ...................................................................................................................... 4.1- Berilyum Bronzlar ...................................................................................................................... 4.2- Bakr - Nikel - Silisyum - Krom Alam: Cupro NS - Cupro NSM .................................... 4.3- Bakr - Krom (CuCr): Cupro C ................................................................................................... 4.4- Bakr - Krom - Zirkonyum Bronzlar (CuCrZr): Cupromax .................................................... 4.5- Bakr - Zirkonyum (CuZr): Cupro Z ........................................................................................... 4.6- Sert Bakr Alamlarnn Kullanm Alanlar ............................................................................... 4.6.1 Diren Kayna Teknolojisi ..................................................................................................... 4.6.2 Punta Kayna .......................................................................................................................... 4.6.3 Diki Kayna (Seam Welding) ............................................................................................. 4.6.4 Projeksiyon Kayna (Projection Welding) ........................................................................ 4.6.5 Yakma Aln Kayna: (Flash Butt Welding) ........................................................................ 4.6.6 Kaynak Edilecek Malzemelerin Cinsine gre Elektrotlarn Seimi ................................ 4.6.7 Diren Kaynanda Kullanlan Ekipmanlar ........................................................................ 4.7- Sert Bakr Alamlarnn Kalplkta Kullanm ....................................................................... 4.8- Sert Bakr Alamlarnn Erozyon Elektrotlarnda Kullanm ................................................ 4.9- Demir elik Sektrnde Sert Bakr Alamlar Kullanm ..................................................... 4.10-Sert Bakr Alamlarnn Gvenlik Gerelerinde Kullanm ................................................. 5 6 7 9 11 12 13 15 19 23 25 27 30 31 31 32 33 35 37 53 55 57 59 59 60 61 62 63 66 76 77 77 77 79 81 86 89 92

Blm 2

Blm 3

Blm 4

Blm 5

REFRAKTER METALLER ........................................................................................................................ 93 5.1- Tungsten (Wolfram - W) ............................................................................................................ 96 5.2- Molibden (Mo) ............................................................................................................................ 97 BAKIR ALAIMLARI LE LGL TERMLER ........................................................................................... 99 BLG SAYFALARI ...................................................................................................................................... 105

Blm 6 Blm 7

Hakan Koak : 1964 ylnda Erzurum'da dodu. lk ve orta renimini burada yapt. 1986 ylnda stanbul Teknik niversitesi, Sakarya Mhendislik Fakltesi'nden metalrji mhendisi olarak mezun oldu. 1989 ylnda, malzeme mhendislii alannda stanbul Teknik niversitesi Kimya Metalurji Fakltesi'nde "Sert Bakr Alamlar" isimli teziyle yksek lisansn tamamlad. 1989 - 1997 yllar arasnda takm elikleri ve bakr alamlar konusunda sat mhendislii ve teknik mdrlk grevlerinde bulunduktan sonra, 1997 yl sonunda Salam Metal'i kurdu ve gelitirdi. e-mail : hakan.kocak@saglammetal.com

NSZ
nsanolunun madenle tanmas ta devrine kadar uzanr. Bu dnemde kullanlan ilk madenler; doada talar arasnda bulunan altn, gm, bakr ve meteorik demir paralar idi. Ancak bunlar hibir metalurjik ilem yaplmadan, tpk dier talar gibi kullanlmaktayd. Bu durum M.. 4.000'lerde, bundan yaklak 6.000 sene ncesi dnemde deiti ve muhtemelen bir tesadf sonucu bir mleki frnnda, malahit tandan bakr elde edildi. Bylece, doal bakrn dnda, bakr ilk kez ergitilerek elde edilmi oldu. Bakra % 10 orannda kalay katnca onun daha kolay ilendiinin fark edilmesi olduka uzun zaman almasna ramen, M.. 2400 ile M..2000 yllar arasndaki zaman diliminde gerekleen bu keif, bulunduu dnemin adnn Bronz a olarak deimesine neden olmutu. O alardan gnmze dein bronzlar modern yntemlerle ve deiik alamlarda retilerek, ok geni kullanm alanlarna sahip olmutur. Elinizdeki kitab, 1989 ylnda .T.. Kimya-Metalrji fakltesinde sunduum Sert Bakr Alamlar konulu yksek lisans tezi ile balayp daha sonra bu alamlarn lkemizde sat ve uygulama alanlar bulmas konusunda devam eden yaklak 18 yllk almalarmdan edindiim notlardan seerek oluturdum. Bu kitapta 4000 yl nce insanolunun kefettii bakr alamlarnn gnmzde geldii seviyeyi greceksiniz. 1998 ylnda lkemizde bir ilk olarak yaynlanan, u gnlerde 8. basksn yaptmz ve 3 yabanc dile evrilen Takm elikleri El Kitabnda olduu gibi; bu kitapta da teorik bilgilerden ok sanayide kullanlabilecek pratik bilgilere nem verdim. Bylelikle iin pratiinde alan insanlara bir bavuru kitab oluturmay hedefledim. Salam Metal'in 10 yllk gemiinde edindiimiz en deerli tecrbe; verimli ve kaliteli bir imalat gerekletirebilmek iin kiilerin malzeme seimi ve ileme konusunda donanml olmas gerektiidir. Sanayi de yaygn kullanlan bakr alamlarn, zelliklerini ve kullanm alanlarn ele alan bu kitap; saf bakr ve pirinler gibi bilinen malzemelerin dnda, hakknda fazla bilgi bulunmayan alamlar ve dier zel alamlar hedef almtr. Bir rnek verecek olursak; kalay ve alminyum bronzlar ok bilinen alamlar olmasna ramen seimleri konusunda sanayicilerimizin ve sektrle ilgili kiilerin ulaabilecei pratik bir kaynaa fazla rastlanlmamaktadr. Bu adan Bakr Alamlar El Kitab bu konuda pratik ve rasyonel bilgileri ieren bir kaynak olarak bir ilki gerekletirmektedir. Eer, retimde yaygn olarak kullanlan ve gn getike daha fazla kullanm alan bulan bakr alamlarn ve zelliklerini daha iyi renebilirsek, eminim ki, hepimizin ii kolaylaacak; bylelikle sorunsuz ideal kaliteye daha da ok yaklaabileceiz. Bu kitab hazrlarken bana deneyim ve destekleriyle her zaman yardmc olan Metalurji Yk. Mhendisi Nurettin Aras'a ve kitabn ortaya kmasnda yaklak 2 yldr aba gsteren, sabrl almalarn unutmayacam, Sait angr ve Yonca Ajans Matbaaclk Ltd. ti. personeline, her an iin yardmlarn grdm Salam Metal alanlarna teekkr bir bor bilirim. Ayrca evdeki almalarmda bana yardmc olan eime, ocuklarm Kaan ve Zeynep'e de destekleri iin teekkr ederim.

24 Mays 2006

Sayglarmzla Hakan KOAK

Metalurji Yk. Mh.

temin eder.

Mays 2006

Blm 1

BAKIR ALAIMLARININ RETM ve SINIFLANDIRILMASI

Bakrdan dklm boa ve geyik kursu (M.. 2500) Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Blm 1 SAF BAKIR VE RETM Bakr, bugnn ve yarnn malzemesi Bakr, insanlar tarafndan kullanlan ilk metal, alar boyunca kullanm asndan da demirden sonra ikinci metaldir. Tarih ncesi dnemde bulunmutur ve yaklak M.. 4000'den, hatta daha nceden balayarak kullanld dnlmektedir. Bakr-kalay bronzunun M.. 2400 ylndan bu yana kullanld bilinmektedir. Bakr inko alam olan pirincin ise Roma mparatorluundan nce kullanlmaya baland tahmin edilmektedir. Bakr ve alamlarnn gnmze kadar en nemli mhendislik malzemeleri olarak kalmasnn sebebi, korozyon dayanmlarnn, mkemmel elektrik ve sl iletkenliinin, cazip grnnn, snekliinin ve ekillendirme kolaylnn sayesindedir. Gmten sonra en iyi elektrik iletkenliine ve gm ile altn arasnda ok yksek s iletkenliine sahiptir. 1.1- Doal Yataklar ve Cevher karlmas: Roma dneminde byk blm Kbrs adasnda karlan bakr, gnmzde dnyann pek ok yerinde karlsa da, dnyann en ok bakr reten lkesi, ili'dir. Onu, ABD, Kanada, Rusya, Zaire, Zambiya ve Peru izler. Trkiye'nin dnya retimindeki pay ise, % 0.40'n altndadr. Trkiye'de bakr filizi ileten balca ocaklar, Etibank'n Ergani ve Kre-Aky ocaklar ile Karadeniz Bakr letmeleri'nin Murgul, Kre-Bakibaba ve Kutlular ocaklardr. Bakr ieren temel mineraller aadaki gibi sralanabilir: Maden: Kalkopirit Kuprit Malahit Azurit Doal Bakr Renk: Pirin sars Krmz Yeil Mavi Krmz

Bakr ieren 160'tan ok mineral bilinmektedir. Dnya bakr yataklarnn yars kalkopirit filizi biimindedir. Bu temel minerallerden saf bakrn retim kademeleri, ekil 1'deki ematik resimde gsterilmitir.

BAKIR ngilizce : Copper Latince : Cuprum Sembol : Cu Atom Numaras : 29 O Ergime Scakl : 1083 C -1 Isl letkenlii : 4.01 Wcm -6 -1 Genleme Katsays : 16.8x10 mm

11

Bakr retim kademeleri u ekilde zetlenebilir: Bakr cevherinin ocaktan karlmas ve hazrlanmas tme Flotasyon (zenginletirme) Ergitme ile mat ve curufa ayrtrlmas Konvertr de hava fleme ile mattan bilister bakr retimi Anot frnnda anot bakra dntrme Elektrolizle katot bakr yapm Katot bakrn ergitilerek kle haline getirilmesi ve sata sunulmas

CEVHER CEVHER HAZIRLAMA KIRMA TME FLATASYON

BAKIR FLATASYON KONSANTRES CURUF

MAT ERGTME CURUF ATII

BLSTER ANOT FIRINI ANOT DKM MAKNES

KONVERTERDE LEME ANOT BAKIRI

KATOTLAR ELEKTROLZ KATOT FIRINI DKM MAKNES BAKIR MAMLLER

ekil-1: ematik Bakr retim Kademeleri

1.2- Ticari Saf Bakr eitleri: Ticari bakrlar ierdii oksijen miktarna gre snfa ayrmak mmkndr. Bnyesinde % 0.04 - 0.05 oksijen ihtiva eden bakr. Deokside edilmi bakr. Bu tr bakr oksijen ihtiva etmez, fakat bir miktar dezoksidan ilaveleri ierir. Oksijensiz elektrolitik bakr. Bu tip bakr oksijen ve deoksidan kalntlar iermez. Yukarda belirtilen ticari bakrlarn tm % 99'dan fazla bakr (Cu) ierir. Bakr oksijenden artmak iin deoksidan katk elementleri kullanlr. En nemli deoksidan elementleri u ekilde sralanr:
12

inko (Zn), fosfor (P), silisyum (Si), kalsi-yum (Ca), berilyum (Be), alminyum (Al), magnezyum (Mg) Bu oksijen giderici elementlerin bakr bnyesinde fazla olmas elektrik iletkenliini bir hayli drmektedir. Oksijensiz bakr elekrolitik rafine bakrn daha fazla artlarak oksijen ihtiva etmeyen ortamlarda dkm neticesinde elde edilir. Deiik trdeki ticari bakrlarn mikro yaplar ve bakrn safiyetini bozan elementlerin elektrik iletkenliine olan etkileri yandaki grafikte verilmitir.
100 80 yi letebilme Yzdesi 60 40

Sn Ni Fe Sn Al P Si Be As

Ag Zn Cd Ni

20

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

Element Yzdeleri

ekil-2: Elementlerin Elektrik letkenliine Tesiri: (Elektrik iletkenliine en zararl element fosfordur.)

Elektrolitik Bakr Cinsi

Cu-ETP (Cu %99.9) Cu-DHP (Cu %99.9) Cu-OF (Cu %99.95)

Sertlik (HB)

ekme Mukavemeti (MPa)

Akma Kopma Uzamas Is letkenlii Mukavemeti (Tavlanm) W (mk) (MPa)

Younluk (g/cm2)

Elektrik letkenlii

60 65 65

200

120 100 100

32 35 35

350 350 350

8.9 8.9 8.9

100 85 102

200 - 250 200 - 250

Tablo-1: eitli bakr cinslerinin mekanik ve fiziksel zellikleri

1.3- Saf Bakrn Kullanm Alanlar: Elektrik iletkenlii ile korozyon direncinin ykseklii ve kolay ilenebilirliinden dolay deiik endstrilerde kullanlmaktadr. Saf bakrn balca kullanm alanlar aada verilmitir : Bakr tel Motor bobini Jeneratrler Transformatrler Elektrikli trenlerin havai hatlar Troleybs baralar Endstrilere ve evlere elektrik enerjisi nakleden iletim hatlarnda Radyatrler ve ya soutucular Yksek frn tyer, yastk radyatr ve monkilerin yapmnda Ark ocaklarnn elektrod tutucu ve kollarnn yapmnda.

13

BAKIRIN MADENDEN VE HURDADAN BALAYARAK, NHA SEKTRLERE DAILIMI

HURDA BAKIR

CEVHER BAKIR

RAFNE BAKIR

RETLM BAKIR HURDANIN ALAIM ER RETLM METAL ALAIM ELEMENTLER

DER SANAYLER %3

ENERJ SANTRALLER %1

DKMHANELER %8

PRN FABRKALARI % 42

UBUK FABRKALARI % 46

naat % 15

Elektrik ve Elektronik rnler % 28

Endstriyel Makine ve Ekipmanlar % 28

Ulam Ekipmanlar % 10

Tketim ve Genel rnler % 10

Dier %9

ekil-3

14

1.4 Bakr Alamlarnn Snflandrmas Bakr ieren alamlar demir d metaller grubuna dahildir. Demir d metallerin genel bir snflandrmas aada verilmitir.
DEMR DII METALLER

ALMNYUM ve ALAIMLARI

BAKIR ve ALAIMLARI

KURUN, NKEL KALAY, NKO vs.

DVME ALAIMLARI

DKM ALAIMLARI

PRNLER

BRONZLAR

ALMNYUM BRONZLARI

ALMNYUM BAKIR SLS MAGNEZYUM VS.

ALMNYUM SLS MAGNEZYUM

SOUK LEME

SICAK LEME

DKM

DVME

DKM

DVME

ekil-4: Demir D Alamlarn Snflandrmas

aretleme: Saf metallerin gsteriliinde yaygn olarak kimyasal sembolden sonra saflk derecesi arlk yzdesi cinsinden ifade edilir; rnein Zn 99.99 gibi. Bundan farkl olarak bakrda saflk derecesi, A'dan F'ye kadar olan harfler vastasyla iaretlenir. Bu iaretlemeye gre F-Cu, A-Cu'dan daha saftr. E-Cu (elektrolitik bakr) iin, sadece elektrik iletim kabiliyeti l olarak alnr. Oksijensiz bakr cinsleri ise, semboln nne yazlacak bir S harfi ile gsterilir. rnein SF-Cu, %99.9 saflk derecesine sahip olan bir oksijensiz bakrdr.
Basnl Dkm Esas Metal Alam Elementleri Esas Metal Alam Elementleri ekme Mukavemeti 450...600 N/mm2

GD - CuZn 15 Si 4
% 81 Bakr % - Oran belirtilmez % 15 inko % 4 Silisyum % 89 Bakr % - Oran belirtilmez

CuAl 8 FeF 45
% 8 Alminyum % 3 Demir % - Oran belirtilmez.

Bir Dkm Alamnn aretlenmesi

Bir Dvme Alamnn aretlenmesi

15

Saf bakra ilave edilebilen elementler unlardr: Alminyum, arsenik, berilyum, kadmiyum, krom, kobalt, demir, kurun, manganez, nikel, oksijen, fosfor, silisyum, gm, kkrt, tellr, kalay, inko ve zirkonyum. Bu alam elementlerinin saf bakra olan etkileri ise aadaki ematik resimde gsterilmitir.
MUKAVEMET

Fe Cr Al Si Mn P Zr Ni Zn Sn
RENK DEM

Zn

Sn

KOROZYON DAYANIMI

Ni Pb Te S Zn
LENEBLRLK

Cu
Al AINMA

Ni
Mn

Al Sn As

Fe Si Ag Si
DAYANIMI

Cd Sn

ekil-5: Alam Elementlerinin Etkileri

Saf bakra ilave edilen alam elementlerinin salayaca avantajlara gre aadaki gruplara ayrlabilir. Mukavemet Artrc Alam Elementleri Krom (Cr) Silisyum (Si) Alminyum (Al) Manganez (Mn) Fosfor (P) inko (Zn) Demir (Fe) Zirkonyum (Zr) Kalay (Sn) Nikel (Ni) Berilyum (Be) Kobalt (Co)

Korozyon Dayanmn Artrc Alam Elementleri Bakr asil metaldir, ama altn veya dier deerli metallerin tersine baz ortamlarda korozyona dayanmayabilir. Baz bakr alamlarnn hidrojen gevreklii veya gerilme korozyonuna dayanm zayftr. Nikel (Ni) Arsenik (As) Alminyum (Al) Demir (Fe) Kalay (Sn) Silisyum (Si) Manganez (Mn)
16

Anma Dayanmn Artrc Alam Elementleri Alminyum (Al) Kalay (Sn) Gm (Ag) Berilyum (Be) Silisyum (Si) Kobalt (Co) Kadmiyum (Cd) lenebilirlii Artrc Alam Elementleri Tellr (Te) Kkrt (S) Kurun (Pb) inko (Zn) Renk Deitirici Alam Elemetleri Baz bakr alamlar dekoratif amal da kullanlabilir. zel bir renk ve yzey alamlandrma yaplarak, mekanik zelliklerle birlikte uyumlu olarak ortaya kartlabilir. inko (Zn) Nikel (Ni) Kalay (Sn) Bakr ve Alamlarnn Snflandrlmas: Bakr Gelitirme Derneine gre (CDA), bakr ve bakr alamlar aadaki ekilde snflandrlmtr. Dvme Bakr ve Alamlar: Souk ve scak durumda, haddeleme veya dvme yoluyla talasz olarak biimlendirilirler. ubuklar, saclar, borular, teller ve profiller bu gruptaki bakr ve alamlarndan retilir. Saf bakr Bakr inko alamlar (pirinler) Bakr inko kurun alamlar (kurunlu pirinler) Bakr inko kalay alamlar (kalay bronzlar) Fosfor Bronzlar Bakr alminyum alamlar (alminyum bronzlar) Bakr silisyum alamlar (silisyum bronzlar) Bakr nikel ve bakr nikel inko alamlar (nikel gm) Dkm Bakr ve Alamlar: Uygun Dkm niteliklerine sahiptir. Bu alamlar dkm paralar iin kullanlr. Dkm bakr Deiik trde dkm pirinleri Dkm manganez bronz alamlar Dkm bakr inko silisyum alamlar Dkm bakr kalay alamlar Dkm bakr kalay kurun alamlar Dkm bakr alminyum alamlar Dkm bakr nikel ve bakr nikel inko alamlar
17

zel Sert Bakr Alamlar : Bakr krom alamlar (CuCr) Bakr krom zirkonyum alamlar (CuCrZr) Bakr berilyum alamlar (CuBe) Bakr kobalt berilyum alamlar (CuCoBe) Bakr nikel silisyum alamlar (CuNiSi) Bakr alminyum demir alamlar (CuAlFe) Bakr alminyum demir manganez alamlar (CuAlFeMn) Bakr alminyum demir nikel manganez alamlar (CuAlFeNiMn) Bakr tungsten alamlar (CuW)

1200

1000

ekme Mukavemeti (N/mm2)

800

600

400

200

10

20

30

40

50

60

letkenlik (m/W mm2) ekil-6: Bakr alamlarnn elektrik iletkenlii ve ekme mukavemeti

Dkme Uygun Bakr Bazl Alamlarn Katlama Aralna Gre Snflandrlmas: Saf bakrn aksine bakr alamlar scaklk aralnda katlamaya balar. yleki scaklk likids scaklnn altna dnce katlama balar ve scaklk solids scaklna eriince katlamas tamamlanr. Solids scakl alamn tamamen katlat ve likids scakl ise katlamann balad scaklktr. Katlama sistemine gre, bakr bazl alamlar gruba ayrlr. 1.Grup: Dar katlama aral olan alamlar. Bu grubun katlama aral 50 C0'dir. 2.Grup: Orta katlama aral olan alamlar. Bu grubun katlama aral 50-100 C0'dir. 3.Grup: Geni katlama aral olan alamlar. Katlama aral 100 C0'den fazladr.

malat ve Kullanma Hakknda Tantc Harfler G- Dkm (Genel) GD- Basnl Dkm GK- Kokil Dkm GZ- Savurma Dkm (Santrifuj Dkm) GC- Devaml Dkm V- n Alamlama GL- Kayar Metal LLehim Lg- Yatak Metali

Terkip Hakkndaki Karakteristikleri (Tantc aretleri) Kimyasal Semboller Al Alminyum Cu Bakr Ni Nikel Pb Kurun Zn inko eriin arlk yzdeleri cinsinden karakteristik saylar rnein: Mg 3 % 3 Magnezyum Zn 25 %25 inko

zel Nitelikler veya lem Durumlar Hakknda Ksa aretler

ekme mukavemeti
F...ekme mukavemeti (Karakteristik says ile) rnein F42 ekme mukavemeti Rm= 420...480 2 N/mm gibi

Hafif metallerde ilave iaretler

a Ka wa g zh Wh Sertletirilmi Souk sertletirilmi Scak Sertletirilmi Tavlanm ekilmi (ekme sertlii) Haddeden geirilmi (hadde sertlii)

Tablo-2: Metal Alamlarnn Tanmlar

18

1.5- Bakr Alamlarnn retimi: Uygun maliyetli dkm tasarmn etkileyen ve fizik prensibine dayanan alt parametre dkmclkte ok nemlidir. Bunlar bir sistem olarak tatbik edilir ve dkm tasarmnn geometrisini ynlendirir. Bu parametreler u ekilde sralanr. Dkm zellikleri: 1- Sv kalma sresi 2- Katlama bzlmesi tipi (tektik, ynl ve eeksenli olmas) ve katlama bzlmesi hacmi (kk, orta ve fazla oluu) 3- Cruf ve oksit oluturma eilimi 4- Dkm scakl Yapsal zellikler: 5- Elastisite modl (dkm geometrisinin salaml) 6- Kesit modl (alamn salaml) Bakr alamlar kuma, kabuk kum kalbna, kokil kalbna, kimyasal kuma ve savurma kokil kalbna dklerek deiik ekillerde dkm paralar elde edilir. Kuma Dkm (Sand Casting) : En ok kullanlan dkm yntemlerinden biri olup, ergitilmi metalin sktrlm bir kum kalp iindeki bolua dklmesine denir. Nihai dkmn ekline yakn bir aa veya metal model kum iindeki boluun elde edilmesinde kullanlr. Sktrlm kumun bozulmamas iin modele koniklik verilir.

Resim-1: Kum kalplama makinesi ile kum kalp yapm

Resim-2: ndksiyon ocandan dkm alnmas

19

Kuma dkmn aamalar bir sonraki sayfada verilmitir. Kuma dkmn temel kademeleri: Dklecek parann teknik resminin izimi Model yapm Maa yapm Kuma kalplama Ergitme ve dkm Temizleme Metal dkm ileminin en nemli avantajlar aada sralanmtr: Dahili ve harici kompleks paralarn dkmne msaittir. Neticesinde birok ilemler, rnein tornalama, dvme, haddeleme ve kaynak ilemleri asgariye indirilmekte veya elimine edilmektedir. Fiziksel zelliklerinden tr baz metaller yalnzca dkmle ekillenebilmektedir. Bu tr metaller scak ilenerek ubuk, levha haline getirilemezler. Resim-3: Kuma dkm Metal dkm seri retime uygun bir ilemdir. ok byk, ar metal paralar kolayca dklebilmek-tedir. Baka metodlarla byk paralarn yapm ekonomik olmad gibi daha zor ilemleri gerektirmektedir. Dkm ilemi, daha elverili fiziksel ve mekanik zelliklerin elde edilmesine msaittir. yi kaydrc yatak kaliteleri metallerin dkm ile elde edilir.

Resim-4: Salam Metal Gebze-ekerpnar'daki Bakr Alamlar fabrikas

20

KUMA DKM AAMALARI

MODELHANE Model Yapm KALIPLAMA BL. Kalp Yapm OCAK BLM Malzeme Tama arj Yapma Ergitme Curuf ekme Alam lavesi Dkm Alma Ocak Tamiri Pota Tamiri SPEKTROGRAF Spektral Analiz DKM PLATFORMU Metal Dkm Kalp Bozma TEMZLEME BL. Yolluk Ayrma Talama Kaynak Isl lem Tornalama MUAYENE ve TEST BOYAMA ve AMBALAJ STOK SAHASI Sevkiyat
ekil-7 21

MAA BLM Maa Yapm Maa Piirme Maa Pskrtme

Kum Tesisi Kum Islah

Dn

Kullanlm Kum

Savurma Dkm (Centrifugal Casting) : Savurma dkm i ve d yzeyleri dzgn olan byk apl petrol nakil borular, su nakil borular, st veya kimyasal depolama tanklarnn yapmnda kullanlr. Telefon, sokak ve caddelerin aydnlatma direklerinin yapmnda da olduka yaygn kullanlmaya balanmtr. Kalplkta, paslanmaz saclarn derin svama kalplar da bu yntemle retilir. Savurma dkmn avantajlar aada sralanmtr. Demir ve demir d metal ve alamlarnn dkmne elverilidir. Szdrmayan bir hayli yksek hidrolik basnlara dayankl dkmlerin yapmna msaittir. Dkm paralar porozite ihtiva etmez Malzeme yaps daha skm olduundan krlmakszn ar yklere dayanr. Dier dkm metodlaryla elde edilen fiziksel zelliklerden % 30 daha stn zellikler elde edilir. Saysz ebatlarda, ekillerde ve miktarlarda ekonomik dkm paralarnn yapmna elverilidir. Salam Metal'da retilen alminyum bronzlarnn yuvarlak kesitli olanlar savurma dkm yntemi ile retilmektedir. Uzman mhendis kadromuzun gelitirdii makinemiz ile metalurjik adan, daha homojen, gzeneksiz ve boluksuz para imalat daha kolay yaplabilmektedir. Savurma dkmn basit bir ematik ekli aada verilmitir.

Resim-5: Savurma dkm prensibi

Resim-6: Savurma boru yapm

Dkm yaplan tipik metaller: Bakr ve bakr alamlar Nikel alamlar Alminyum ve alamlar elik

Kabuk Kalba Dkm (Shell Moulding) : Bu metod, kuma dkmn gelitirilmi bir ekli olup, ok ince kabuk kalp ierisine ergimi metal veya alam dklr. Dkm yaplacak parann her iki yarsnn metal modeli yaplarak plak model zerine balanr. Yolluk ve kclarda metal plak model zerine sabitlenir. Model ve plak model birlikte 250-350 C0ye stlr. Bilahare zel hazrlanm kum ve
22

organik reine karm stlm modelle temas ettirilerek iki paral kabuk kalp elde edilir. Bu iki yarm kalp bir araya getirilerek ierisine ergitilmi metal veya alam dklr. Bu metodla dklen paralarn yzeyi ok temiz olmaktadr. Metal (Kokil) Kalba Dkm (Permanent Mould Casting) : Bu dkm metodunda metal kalplar ierisine ergimi metal dklr. Dkm ncesi metal kalplar stlr ve i yzeyleri zel kalp boyas ile boyanr. Bu dkm metodu,kuma dkme nazaran daha ekonomiktir. Dier avantajlar; dkm yzeyinin ok temiz olmas, dkm llerinin hassas ayarlanmas ve dkmn mekanik zelliklerinin daha stn olmasdr. 1.6- Kullanlan Ergitme Ocaklar: Ergitme ocann grevi, en ekonomik koullarda, kalitede ve istenen scaklkta bir metal veya alamn ergitilmesini salamaktr. Bakr ve alamlarn ergitilmesinde kullanlan ocaklar ok eitlidir. Ergitmede kullanlan ocaklar; kmr, fuel-oil veya elektrikle almaktadr. Balca tiplerini aadaki ekilde zetlemek mmkndr. 1- Potal Ocaklar: Bu ocaklarda metal ve alam grafit pota iinde ergimekte ve ergidiinde pota kska yardm ile dar alnp dkm yaplmaktadr. Her alam iin ayr pota kullanlmamasnn aadaki olumsuz zellikleri kanlmazdr. Potal ocaklarn dezavantajlar aadaki ekilde sralanr. 1- Dzensiz ergitme ve olumsuz alma ortam yaratmaktadr. 2- Oluan gazlar, sv metal kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir. 3- Homojen bir alam elde edilmesi ve alamn iindeki elementlerin kontrol bir hayli zordur. 4- Oksitlenme ile alam elementlerinin kayb bir hayli fazladr. 5- Scaklk kontrol zordur. 6- kan dumanlar hava kirliliine yol aar.
Resim-7: Kabuk kalp ve maalar

Resim-8: Kokil Kalba Dkm

23

Bu dezavantajlar yznden potal ocaklar, giderek daha az tercih edilmektedirler. lkemizde ok hassas olan baz paralarn (punta kaynaklarda kullanlan elektrotlar gibi) bile potal ocaklarda dklen alamlarla retilmesi Salam Metal'in indksiyon ocana dayanan kaliteli retimi ile yeni bir dneme girmitir. 2- ndksiyon Ergitme Ocaklar: Demir d dkmhaneleri iin, zel olarak gelitirilen grafit, kil grafit ve silisyum karbr potalarla alabilen orta frekansl indksiyon ergitme ocaklar gelimi lkelerde kullanlmaya balanmtr. ndksiyon ergitme ile homojen alamlar elde edilir. Dier rezistansl ocaklara gre blgesel ar scaklk ykselmesi olmadndan metal firesi ok daha dktr. ndksiyon ergitme ocaklarnn dier ocaklara olan stnlkleri: Daha Temiz Ergitme Kalite stnl Daha iyi evre Koullar Daha Yksek Verim Otomatik Balatma Hzl Ergitme Tabii Kartrma Dk Refrakter Anmas letme artlar Asndan stnlk Enerji Tasarrufu

Resim-9: ndksiyon oca

Resim-10: ndksiyon oca gvde ksm

Salam Metal'in rettii bakr alamlarnn yksek kaliteli olmasnda birinci etken olan indksiyon frn hava kirliliine sebep olmaz.
Resim-11: ndksiyon oca nden grnm

24

1.7- Dkme Uygun Bakr Alamlarnn Avantajlar: Dkm bakr alamlar ok kullanml alamlardr. Dier metallerin aksine kullanclara saysz avantajlar salar. Dkm alamlar kolayca dklr, ilenir, lehimlenir, kaplanr ve deiik deerlerde fiziksel ve mekaniksel zellikler elde edilir. Dkm bakr alamlarnn ortak fiziksel ve mekaniksel zellikleri aada verilmitir. yi korozyon dayanm: Uzun kullanm sresi salar ve uzun dnemde masraflar azaltr. Uygun mekanik zellikler: Bu zellikler yumuak ve dvlr saf bakrdan sertletirilmi ve temperlenmi eliin mekanik zelliklerine sahip mangan bronzuna kadar geni deerleri kapsamaktadr. Yksek s ve elektrik iletkenlii: Bu zellik gm hari dier metallerden daha yksektir. Alamlama ile bakrn iletkenlii dmesine ramen, s ve elektrii dier korozyona dayanml malzemelerden ok daha iyi geirir. Deniz organizmalarn nleme direnci: Deniz suyunda mevcut organizmalarn oalmasn nler. Bu zellik alamla azalmasna ramen bir ok alamlar bu zellii uygun snrlarda tutarlar, rnein bakr-nikel alam. Dk srtnme ve anma oranlar: rnein yksek kurunlu kalay bronzundan yaplan yataklar elikten daha az anrlar. yi dklebilirlik: Btn bakr alamlar kuma dklebilir ve ou savurma, srekli dkm ve kokile dkm de yaplabilmektedir. yi ilenebilirlik: Kurunlu bakrlar, yksek devirlerde ok kolay ilenirler. Dkm sonras ileme kolayl: Mkemmel yzey kalitesi ve tolerans kontrol kolayca salanr. Geni alam seenei: Belli bir kullanm yeri ve tasarm iin ok deiik eitte alamlar kullanlabilir.

SALAM METAL'DEN HER E UYGUN

Souk elikleri
Extra Nr.45 (1.1730) Kalp hamilleri iin ideal elik EPM 2 (1.2162) Civa elii yerine, daha yksek anma dayanm CPPU (1.2379) 4 mm'ye kadar saclarn kesme ve bkme kalplarnda CPW (1.2436) 2 mm'ye kadar saclarn kesme ve bkme kalplarnda VNC 4 (1.2767) 4 mm ve st kaln saclarn kesme ve bkmnde WP 7 V Hem 60 - 62 RC sertlikte, hem tok, PVD kaplama imkan CPOH Anma dayanm ve tokluk bir arada, PVD kaplama imkan CPR ok yksek anma dayanml, 63 - 64 RC'de kullanlabilir.

Toz Metal rn PMD M-4 Souk elikleri

PMD 10 PMD 23

25

Blm 2

PRNLER

Hitit dneminde (M.. 2500) dkm teknii ile yaplm geyik heykeli Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Blm-2 PRNLER Bakrn (Cu) inko (Zn) ile deiik oranlarda birleerek yapm olduu alamlara pirin ad verilir. Pirin malzemelere, rengi sar olduu iin lkemizde "sar" da denir. Mukavemet ve korozyon dayanm zellikleri ok yksek olan pirinlerin, i yap ve mekanik zellikleri inko miktaryla orantldr. Bakr ve inko yalnzca hadde deil ayn zamanda dkm alamlarnda da bakrn en nemli alam trdr. Demir d tm bakr alamlarnn en nemlisidir ve mhendislikte ok fazla kullanlmaktadr. Endstriyel pirinler bakr ve inko ilavelerinin dnda dier alam elementlerini de ierirler. Pirinlerin en nemli zellikleri, atmosferik korozyona direnli olmas, scak ve souk ekillendirilmesi, derin ekilmeye, scak dvlmeye ve preslenmeye uygunluu ve kolay lehimlenme zelliine sahip olmalardr. Pirinlerin bir ok avantajlar vardr. Bu, avantajlarn en nemli olanlar aada sralanmtr. stn ileme zellii. ekici renk zellii yi s ve elektrik iletkenlii. Anma dayanm zelliklerinde azalma olmadan 200 C0 altnda zelliklerinde azalma olmamas tekrar kullanlma zellii. Gne n ile renk deitirmemesi Kolay kaynak olma Uygun maliyetli malzeme Kolay dvlebilirlii yi mukavemet zellikleri Kvlcm karmaz yi korozyon dayanm Deiik ekil ve ebatlarda temin kolayl Pirinlerin eitli mikro yaplar aada verilmitir. (Resim-12)

Pirin (dkm yaps): % 97.0-98.0 Cu, % 1.9-3.0 Zn lek boyut uzunluu: 500 mikron

Pirin (dvlm): % 89-90.0 Cu, % 8.9-11.0 Zn lek boyut uzunluu:125 mikron

Pirin (Dvlm): % 84-86 Cu, %13.9- 16 Zn lek boyut uzunluu: 25 mikron

Endstride kullanlan malzemelerde bakr miktarnn en az % 54 olmas zorunludur. Daha dk bakr miktarlarnda malzeme ok sert ve krlgan olur. Pirinler iki ana gruba ayrlr: % 61'den fazla bakr ieren alfa alamlar % 54 - 61 bakr ieren alfa + beta alamlar
29

Bakr inko alamlarnn zelliklerini alfa ve beta fazlar belirler. rnein alfa alamlar souk ekillendirilmeye ve beta alamlar scak ilemeye (dvmeye, ekstrzyona) msaittir. 2.1- Alfa Pirinler: Bu tr pirinler souk haddeleme ile levha, tel ve boru yapmnda kullanlr. Kzl Pirinler : % 5 ila 20 arasnda inko ieren pirinler bu grupta yer almaktadr. Sar pirince gre korozyon direnci daha iyi olup inkosuzlama ve gerilmeli korozyona kar daha dayankldr. ok yaygn olarak kullanlan dk inkolu pirinler, ticari bronz (% 95 Cu - % 5 Zn), kzl pirin (% 90 Cu - % 10 Zn), dk pirin (% 80 Cu - % 20 Zn)'dir. Parlak metal olarak da bilinen % 95 Cu - % 5 Zn (ticari bronz) alam bakrdan daha yksek dayanma sahiptir. Jetonlar, madalyalar, madeni para, yakma kaplar, amblemler, elektrik dmeleri ve yksek parlaklkta altn kaplamalarn yapmnda kullanlmaktadr. Kzl pirin (% 90 Cu - % 10 Zn), souk ve scak deformasyon zellii son derece iyi olan bir alamdr. Kostm, mcevherat, ruj kab, dvme malzeme, ekillendirme ve vida yapm gibi uygulamalarda kullanlmaktadr. Kzl pirin (%85 Cu - % 15 Zn), elektrik iletim paralarnda, vida yuvalarnda, soketlerde, pullarda, kondansatrlerde, s deitirici tplerde iletim borularnda, radyatr peteklerinde ve benzeri birok alanda kullanlmaktadr. Dk pirin (%80 Cu - % 20 Zn), gzel grnml metal ileri, madalyalar, termostat kaplar, enstrmanlar, ekillendirilebilir paralar ve derin ekme paralarnda kullanlmaktadr. 70/30: stn ileme zelliinden dolay kovan pirinci olarak da bilinir. Alamn demir, kurun, bizmut, arsenik ve antimuan iermemesi ve dolaysyla ok saf olmas gereklidir. Souk haddeleme sonras tavlama tane yapsn iyiletirir ve mukavemeti artar. Tavlama scakl 600-650 C0dir. Alfa pirinleri genellikle souk ekillendirilmi olarak sata sunulmaktadr. 85/15: Bu tr pirinler, mermi kovan, derin svanm kaplar ve ucuz mcevherat yapmnda kullanlr. 63/37: Standart bir pirin tr olup souk presleme ilerinde kullanlr. 70/30 pirin trnden daha ucuzdur. Souk ilemeden sonra tavlanrsa kristal yaps 70/30 pirince benzer. Ms 63 olarak da bilinir.
30

Resim-13: Pirin ubuklar

2.2- Beta Pirinler: Bu pirinler ikinci gruba girerler ve dkme, scak haddelemeye, ekstrzyona ve scak preslemeye uygundurlar. Souk olarak ta haddelenebilmektedir. 60/40: En stn zelliklere sahip pirin trdr. Alfa + beta kristallerinden oluur. Muntz metal olarak bilinir. Bu pirincin tipik zellikleri aada verilmitir. Dkm olarak: Maksimum ekme Dayanm : 34.1-38.75 kg /mm2 Kopma uzamas % : 40-45 Brinell Sertlik, HB : 90-100 Kurunlu Pirin: Pirinlere kurunun ilavesi ileme zelliklerini iyiletirir. Scak ekillendirme ileri ve ekstrzyon ubuklar yapmnda % 56-61 bakr, %1.5-3.5 kurun ve kalan inko ieren alam kompozisyonu kullanlr. Bu alamn mukavemet zellikleri ile Muntz metal zellikleri arasnda bariz bir fark yoktur. Pirince kalay ilavesi baz pirinlerin zellikle inko eksilmesine kar korozyon dayanmn artrr. Kurunlu pirincin mikro yaps (Resim-14) :

Dklm kurunlu pirin analizi : Cu:%59-64, Zn:34.5-40.0, Pb:%0.8-1.4

Dklm ve scak ekilmi analizi : Cu %59-62, Zn 36.5-40.0 Sn %0.5-1.0, Pb %0.2, Fe %0.10

2.3- Yksek Mukavemetli Pirinler (Cuprass Serisi zel Pirinler): Pirincin mekanik zelliklerini artrmak amacyla, bakra inkonun dnda nikel, mangan, demir, kalay ya da silisyum elementleri katlabilir. zel pirin ad verilen bu alamlarda ilave elementlerin toplam miktar % 5'i gemez. Bu elementler uzama zelliklerine fazla etki etmeksizin ekme mukavemetini artrr. Birden ok element ieren bu alamlara yksek mukavemetli pirinler denir. Salam Metal'de yksek mukavemetli pirinlerin tr imal edilmektedir.
31

Salam Metal tarafndan retilen zel pirinler: Dkm Pirinleri: Baz nemli dkm pirinlerin kimyasal, fiziksel ve mekanik zellikleri aadaki tabloda verilmitir.
Salam Metal tarafndan retilen zel pirinler (Tablo-3)

Malzeme Cuprass 1 Cuprass 2 Cuprass 3

CuZn35Al1
(DIN 1709-1981)

Cu

Fe

Al

Mn

Zn

ekme D. Uzama Sertlik % HB kg/mm2

56-65 0.5-2.0 0.5-2.0 0.3-3.0 Kalan 55-66 0.5-2.5 1.0-3.0 0.3-0.4 Kalan 60-67 1.5-4.0 3.0-7.0 2.5-5.0 Kalan

50 62 75

18 14 5

120 160 190

CuZn34Al2
(DIN 1709 1981)

CuZn25Al5
(DIN 1709 1981)

Kullanm Alanlar (Tablo-4)

Cuprass 1 Orta derecede kayma zellii vardr. Hadde tezgahlarnda ve vidal preslerde bask somunu olarak kullanld gibi gemi pervanelerinde de kullanlr. Yksek mukavemetli sert bir malzemedir. Durgun yk altnda alan Cuprass 2 konstrksiyon paralar, makine paralar vs. de kullanlr. Cuprass 3 Yksek mukavemetli sert bir pirintir. Yksek ve dk devirlerde alan yataklar, sonsuz vida ve dili imalinde kullanlr.

2.4- Pirinlerin Kullanm Alanlar: % 5-20 inko ieren pirinler renk zelliinden tr ssl metal ilerinde, ucuz mcevherat ve mimari maksatlarda tercihen kullanlr. % 70-30 inko ieren pirinler fazla uzama kabiliyeti istenen tel, ubuk, mermi kovan ve kondansatr boru yapmnda kullanlr. % 40-43 inko ieren pirinler alfa-beta pirinleri olarak bilinir ve daha az uzama kabiliyetine sahiptir, fakat ok kolay ilenebilirler. Bu tr pirinler ekstrzyona, haddelemeye, scak dvmeye ve preslemeye msaittirler. Kalplkta ve makine imalatnda ihtiya duyulan yksek sertlikteki Cuprass serisi pirinler Salam Metal stoklarnda muhtelif llerde bulunmaktadr.
Resim-15 32