Malzeme Bilimi I

BLM 5: Mekanik zellikler-ekme Testi

NEM :Mekanik zellikler mhendislik uygulamalarnda yaygn olarak kullanlrlar. Hemen hemen btn mhendislik dallar, zellikle malzeme ile yakndan ilgilenenler, malzemeyi tanmak, mekanik zelliklerini tespit etmek, deney yapmak ve sonularn irdelemek zorundadr. Yine malzemelerden yaplan her trl alet ve eyann kalite kontrol ve verimli bir ekilde seri retimi, ancak mekanik deneylerden faydalanlarak gerekletirilebilir. rnein, malzeme mukavemeti, konstrksiyon ve makinalarn mr ve verimlilii ile ilgili ok nemli bir zelliktir. Mekanik deneylerle tespit edilen bu zellik, dizaynlarda malzeme seimini etkileyen en nemli faktrlerden biridir. Mekanik deneylerin kullanlma yerleri zetlenecek olursa, aadaki ana amalar sralanabilir: Belirli bir dizayn iin kullanlacak malzemenin uygun olup olmadnn tespit edilmesinde, Yeni bir dizaynda, eitli malzemelerden hangisinin daha uygun olacann tayin edilmesinde; Belirli zelliklerdeki, malzemelerden yaplm alet ve cihazlarn kalite kontroln de, performanslarnn tayininde ve kullanlar srasnda ortaya kan aksaklklarn tespit ve giderilmesi ile ilgili almalarda; Malzeme bilimi ile ilgili teorik almalarda ve teorik kurallarn pratie uygunluunun tespitinde.

ELAST K DEFORMASYON (Esnek ekil Deiimi)

nce 1. Initial Az kuvvet 2. Small load Atom bonds balar stretch uzar L

3. Unload kaldr !

Kuvveti

return tonceki Atomlar initial dner ! duruma

F Bir metale bir eksenli ekme kuvveti uygulandnda, metalde ekil deiimi meydana gelir. Kuvvet kaldrldnda, metal eski boyutlarna dnerse metalin elastik deformasyon veya esnek ekil deiimi gsterdii sylenir. Elastik deformasyon srasnda metalin atomlar ilk yerlerinden oynatldklar halde bu oynama onlarn yerlerini deitirecek kadar fazla deildir. Bu nedenle, metalin elastik deformasyon gstermesine neden olan kuvvet kaldrldnda metal atomlar ilk yerlerine dnerler ve metal balangtaki eklini alr. Metal, seramik gibi malzemelerde elastik deformasyon srasnda uygulanan kuvvet ile ekil deiimi (mesela, uzama L) arasnda lineer iliki vardr. Kauuk gibi baz plastiklerde ise lineer olmayan elastik iliki vardr. Buna anelastik deformasyon denir.

Elastik geri dnebilir, demektir!

Linear-elastik Lineer elastic (r.Metal) Non-LinearLineer olmayan elastik (r. elastic Kauuk) L

Uzama

PLAST K DEFORMASYON (Kalc ekil Deiimi)

1. Initial nce Kuvvet 2. Small load Balar bondsuzar ve stretch dzlemler & planes kayar shear
Atomlar yer deitirir !

Kuvveti 3. Unload kaldr !

Dzlemler planes kaym still durumda sheared kalr !
Atomlar ilk yerlerine geri dnmez !

Plastik, kalc demektir!

Metal tam olarak eski boyutlarna dnemeyecek kadar ekil deitirdiyse metalin kalc ekil deiim (plastik deformasyon) gsterdii sylenir ve metal atomlar kalc olarak balangtaki yerlerinden uzaklar, yeni yerlerine yerleirler. Eer kuvvet var ise toplam deformasyon (r.uzama) elastik ve plastik deformasyona eittir.

elastic + plastik L Elastik + plastic

L plastik plastic
Kuvvet

F
Lineer Elastik

Lineer linear Elastik elastic

Yk kaldrldnda elastik deformasyon sfr olur, sadece plastik deformasyon kalr.

linear elastic
L plastik plastic

GEOMETR ve PERFORMANS
plik F= F= (F / Kesit Alan ip) >> (F / Kesit Alan halat)
Bir iplik belli bir yk (r.50 kg) altnda kopabilir. Fakat, ok sayda iplikten oluan halat ayn yke dayanr. pliin kesit alan kk olduu iin birim kesit alanna den kuvvet halattakinden ok daha byktr. Bu yzden iplik kopar. Birim kesit alana den kuvvete, gerilme denir. Gerilme, byklkten bamsz olduu iin mhendislikte kuvvet yerine gerilmenin kullanm daha anlamldr.

Bir ok iplikten rlm halat

MHEND SL K GER LMES (Stres)

Mhendislik gerilmesi, kuvvetin orijinal alana blnmesi ile hesaplanr.
ekme gerilmesi Tensile stress, :
Ft

ekme kuvveti (tensile force)

Kayma gerilmesi , : Shear stress

Ft
Area, Alan A

F Fs

Alan A Area,

=
Ft

Ft Ao

Kayma kuvveti (shear force)

=
Fs F Ft

original area Yk ncesi ilk alan

(original area) N/mm2= 1 MPa, 1

Fs Ao

Yk ncesi ilk alan

Gerilme birimi: 1

Kgf/mm2=9.81

Mpa

Yukarda Ao kesitine sahip bir kpe tek eksende yzeye dik Ft ekme kuvvetinin uygulandn dnelim. Bu kpn stndeki mhendislik ekme gerilmesi , yzeye dik uygulanan kuvvetin balang kpn kesit alanna blm eklinde tanmlanr. Bu gerilme, normal gerilme olarak da tanmlanr.

Yukardaki kpte gsterildii gibi yzeye a yaparak uygulanan kuvvetin iki bileeni vardr. Bir bileeni yzeye dik veya normal (Ft), dieri (Fs) ise yzeye paraleldir. Mhendislik kayma gerilmesi, yzeye paralel kuvvetin orijinal yzey alanna blnmesi ile elde edilen gerilmedir.

OK B L NEN GER LME HALLER

Basit gerilme: kablo

F
F Ao
M

A o = cross sectionalalan Yk ncesi kesit

Teleferik (photo courtesy P.M. Anderson)

Basit kayma: aft

Ac M

Fs

Ao

Fs = Ao
2R
M=Moment Not: Burada = M/AcR.

D ER B L NEN GER LME HALLER (1)

Basit basma:

Ao

Canyon Bridge, Los Alamos, NM

(photo courtesy P.M. Anderson)

Balanced Rock, Arches Kayalar dengede National Park

(photo courtesy P.M. Anderson)

F Ao

Not: Kolon burada basma gerilmesi altnda (Basma gerilmesi < 0 olup her zaman eksi iaretlidir )

D ER B L NEN GER LME HALLER (2)

ki-eksenli gerilme: Hidrostatik basma:

Basnl tank
(photo courtesy P.M. Anderson)

Suda balk

Fish under water

(photo courtesy P.M. Anderson)

> 0 z > 0

h< 0
eksende basma gerilmesi var !

MHEND SL K EK L DE M (Gerinme)
ekme ekil deiimi:
Uzunluktaki deiim
Anlk uzama

F
L/2

= L Lo

Li-L = o Lo
F

Lo

Li Gerinme, birimsizdir.

lk uzunluk

L/2

Yukarda gsterildii gibi, bir kpe bir eksenli kuvvet uygulandnda kp kuvvet ynnde uzar. Bu uzamaya gerinme denir. ekme kuvveti etkisiyle oluan mhendislik ekil deiimi, numunenin boyunda kuvvet ynnde meydana gelen deiikliin numunenin balang boyuna blmne eittir. Birok durumda, mhendislik ekil deiimi, uzun (r.200 mm) bir numunenin lm boyu ad verilen ve genellikle 50 mm uzunluundaki bir ksmnn uzamasndan belirlenir.

Sanayideki uygulamalarda mhendislik ekme ekil deiimi 100 ile arplarak yzde ekil deiimi veya yzde uzamaya dntrlr.

ekme Yanal ekil deiimi ve Poisson Oran:

ekme gerilmesi, yandaki ekilde gsterildii gibi, bir metal numuneye uygulandnda, elastik uzama (zynnde deformasyon) gerilme ynnde olur . Bu uzamadan dolay uygulanan gerilmeye dik yatay ynlerde (x ve y ynleri) bzlmeler grlr. Bu bzlmeler neticesinde x ve y ynlerinde basma ekil deiimleri (x ve y) olur. Eer uygulanan gerilme tek eksenli ise, x=y dir. Yanal ekil deiimin, gerilme ekseni ynndeki ekil deiimine oran Poisson Oran olarak tanmlanr. Poisson oran her malzeme iin sabit bir deerdedir. Birimsizdir.

nce

Gerilim altnda

Poisson oran, : metal: ~ 0.33 seramik: ~0.25 polimer: ~0.40

Bzlmeler (x ve y ) eksi, uzama ise art iaretlidir. Dolays ile Poisson Oran art iaretlidir.

Kayma ekil Deiimi

Gerilme ncesi Kayma gerilmesi uygulandktan sonra

= tan = a / h

Kayma ekil deiimi , a kayma yer deitirmesinin kaymann etkiledii h mesafesine blmne eittir. Saf elastik kaymada gerilme ile ekil deiimi arasndaki orant

=G
olup G elastik kayma modldr. Kayma modl kayma gerilmesi-ekil deiimi dorusunun eiminden bulunabilir.

EKME TEST
ekme testleri metal ve alamlarnn dayanmlarn belirlemek iin kullanlr. Bu testte metal numune nispeten ksa zamanda ve sabit bir hzda, kopuncaya kadar ekilir. Yandaki ekilde bir numunenin nasl ekildiini gstermektedir.Deney paasnn uzama zerindeki kuvvet ve bu kuvvete karlk gelen uzama miktar kaydedilir. ler Kuvvet ve uzama verileri, mhendislik gerilmesi ve ekil deiimine dntrlerek ekme diyagram elde edilir.

Tipik ekme testi cihaz

load cell yk hcresi

specimen Numune

Hareketli ene moving cross head

Adapted from Fig. 6.3, Callister 6e. (Fig. 6.3 is taken from H.W. Hayden, W.G. Moffatt, and J. Wulff, The

ekme testi animasyonu

Structure and Properties of Materials, Vol. III, Mechanical Behavior, p. 2, John

Wiley and Sons, New York, 1965.)

ekme testi-Numune ve ekme diyagram

Tipik ekme numunesi

Kopma
L0=50 mm

Gerilme Uzama
ekme testinde elde edilen kuvvet verileri mhendislik gerilmesi verilerine evrilebilir ve yukardaki ekilde gsterilen mhendislik gerilmesi- ekil deiimi (uzama) erisi elde edilir.

Deneyde kullanlan numune trleri deiiktir. Kaln kesitli metaller iin 12 mm apnda yuvarlak numuneler yaygn olarak kullanlr. nce kesitli levhalar iin yass ekme test numunesi hazrlanr. ekme deneylerinde en yaygn lm boyu 50 mmdir.

ekme testi ile elde edilen mhendislik mekanik zellikleri

Mhendislikte nemli olan metal ve alamlarn, ekme deneylerinden elde edilebilecek, mhendislik tasarmlarnda yaralanlan mekanik zellikleri unlardr: Elastik (Elastik) modl veya Young Mdl=E=Dorunun eimi Akma dayanm*=a=Plastik deformasyonun balad gerilme=Plastik deformasyon balad kuvvet/Orijinal kesit alan ekme dayanm==En yksek gerilme=Fmax/orijinal alan Kopma dayanm= k=Kopma gerilmesi=Kopma kuvveti/orijinal alan Kopmada uzama==(Uzunluktaki deiim/ilk uzunluk) Kopma alan daralmas=AD=Kesit alanndaki deiim/ilk kesit alan
Kopmada toplam uzama=t= elastik+ plastik Kopma sonras uzama= plastik ekme dayanm, Kopma dayanm, k

Gerilme ()

1. 2.

Akma dayanm*, a

3. 4. 5.

Eim=Elastik modl

Kopma sonras uzama, p

Kopmada toplam uzama, t

ekil deiimi veya uzama ()

6.

*:Akma dayanm lm iin ayrntl bilgi ileride verilmitir.

Elastik Modl, E
ekme testini ilk ksmnda metal esnek olarak (elastik) ekil deitirir. Yani, numune zerindeki yk kaldrldnda numune balang uzunluuna dner. Metallerde en byk elastik ekil deitirme ounlukla %0.5 den azdr. Metal ve alamlar, genel olarak, gerilmeekil deitirme erisinin elastik blgesinde, gerilme-ekil deitirme arasnda Hooke Kanunu ile tanmlanan dorusal bir bantya uyar.

Young modl olarak da bilinir

Gerilme

E 1

Birim:GPa

Hooke Kanunu:

=E

ekil deiimi Linear-

Burada E elastik modl olup gerilme-ekil deitirme dorusunun eiminden hesaplanabilir. Elastik modl yksek olan malzemeler nispeten eilmezdir. elikler 207 GPa civarnda Elastik Modle sahipken aluminyum alamlarnn Elastik Modl 69-76 GPa arasndadr. Atomlar arasnda ba enerjisi arttka (erime noktas arttka) Elastik Modl artar (Blm 2ye bak). nemi: Elastik modl, malzemenin rijitlik (esnemezlik) lsdr. Yksek elastik modle sahip rijit malzeme, elastik ykleme altnda boyut ve eklini korur. Eer, mil ve yatak yapm tasarlanyorsa ok kk boyutsal toleranslar gerekli olabilir. Mil elastik olarak ekil deitirirse, ok youn srtnme ve anmaya neden olabilir.

ELAST K MODL: KIYASLAMA

Metal/ Alam
1200 10 00 800 600 400

Grafit Seramik Polimer Yariletken

Diamond

Kompozit /fiber

E(GPa)

200 10 0 80 60 40

Tungsten Molybdenum Steel, Ni Tantalum Platinum Cu alloys Zinc, Ti Silver, Gold Aluminum Magnesium, Tin

Si carbide Al oxide Si nitride Si crystal

<100> <111>

Carbon fibers only

CFRE(|| fibers)*
Aramid fibers only

E ceramics > E metals >> Epolymers

Based on data in Table B2, Callister 6e. Composite data based on reinforced epoxy with 60 vol% of aligned carbon (CFRE), aramid (AFRE), or glass (GFRE) fibers.

Glass -soda Concrete

AFRE(|| fibers)*
Glass fibers only

G FRE(|| fibers)* GFRE* G raphite CFRE * G FRE( fibers)* CFRE( fibers) * AFRE( fibers) *

10 9 Pa

20 10 8 6 4 2 1 0.8 0.6 0.4 0.2

Polyester PET PS PC PP HDP E PTF E LDPE

Epoxy only

Wood( grain)

Akma dayanm, metallerin ve alamlarn tensile stress, ekme gerilmesi, belirli miktarda plastik deformasyon y Yzde 0.2 akma gsterdikleri dayanm olarak mhendislik a dayanm, a tasarmlar iin nemli bir deerdir. Akma dayanm, fark edilebilir kalc (Plastik) deformasyonun olduu gerilmedir. Gerilme- Belirgin akma gstermeyen ekil deitirme erisinde elastik (esnek) malzemede deformasyonun bitip plastik (kalc) akma dayanm deformasyonun balad keskin bir nokta tespiti engineeringekil deiimi, Mhendislik strain, olmadndan, akma snr belirli bir plastik p = 0.002 deformasyonun (kalc ekil deiiminin, r.% nemi: Kullanm esnasnda, uygulanan kuvvete 0.1-0.2) olduu nokta olarak kabul edilir. dayanabilecek paralar (r. motor krank mili) tasarlanyorsa, paralarda kalc ekil deitirme (plastik Yandaki ekilde ekme erisinde akma deformasyon) olmamas gerekir. Bunun iin yksek dayanm yzde 0.2 plastik deformasyonun akma dayanml malzeme seilmeli veya uygulanan olduu nokta olarak kabul edilmitir. nce kuvvetin akma dayanmnn altnda gerilim salamas ekme erisinin 0.002 ekil deiimi iin byk kesitli paralar kullanlmaldr. noktasndan elastik ksma paralel bir izgi izilir ve bu izginin erinin st noktasn Dier taraftan, ekillendirme veya ekil deitirme kestie yerde ekil deiimi eksenine paralel gerektiren baz paralarn retiminde, uygulanan gerilim, izilir. Bu dorunun gerilme eksenini kestii malzemenin eklinde kalc bir deiiklik oluturmas nokta yzde 0.2 kalc ekil deiimindeki iin, akma dayanmn stnde olmaldr. akma dayanmdr.

AKMA DAYANIMI,a

AKMA DAYANIMI, a

Baz malzemelerde (bihassa dk ve orta Gerilme karbonlu eliklerde ) elastik deformasyon bitip st-akma plastik ekil deitirmeye balamadan nce, noktas deiik akma olay ile karlanr. Yandaki ekilde gsterildii gibi bu malzemelerde akma olay gerilmenin bir st akma noktasna erimesiyle balar, sonra gerilme bir alt noktaya Akma dayanm, a der. Bu tip akma olay, malzemedeki, ara yer Alt-akma atomlarnn dislokasyonlar etrafnda kmelemesi noktas nedeniyle, dislokasyonlarn kilitlenmesi ve serbest kalmas ile izah edilmektedir. st akma noktasndaki gerilme st akma dayanm, alt akma noktasndaki gerilme ise alt-akma dayanm olarak %Uzama tanmlanr. Genellikle, birden fazla alt akma noktalar olduu iin, akma dayanm olarak bu noktalardaki ortalama gerilme alnr.

Belirgin akma gsteren malzemede akma dayanm tespiti

AKMA DAYANIMI: KIYASLAMA

Metal/ Metals/ Alloys alam
20 00 Graphite/ Grafit/ Ceramics/ seramik Semicond Polymers Composites/ fibers

Steel (4140) qt

Yield strength, y (MPa)

10 00 700 600 500 400 300 200

lm zor, nk ekme testinde akmadan nce krlma olur!

Ti (5Al-2.5Sn) a W (pure) Cu (71500) cw Mo (pure) Steel (4140) a Steel (1020) cd Al (6061) ag Steel (1020) hr Ti (pure) a Ta (pure) Cu (71500) hr

Hard ekme testinde seramik lm zor, nk to measure, in ceramic matrix and epoxy matrix composites, since matris ve epoksi matris kompozitte akmadan in tension, fracture usually occurs before yield. nce krlma olur!

Hard to measure, since in tension, fracture usually occurs before yield.

elik

y(ceramics) >> y(metals) >> y(polymers)

Oda T deerleri
Based on data in Table B4, Callister 6e. a = annealed=tavlanm hr = hot rolled=scak haddelenmi ag = aged=yalandrlm cd = cold drawn=souk ekilmi cw = cold worked=souk ilemli qt = quenched & tempered= Su verilmi&temperli

Akma Dayanm,a

100 70 60 50 40 30 20
Tin (pure) Al (6061) a

dry

PC Nylon 6,6 PET humid PVC PP HDPE

Saf Sn

LDPE

10

EKME DAYANIMI, D
ekme dayanm, mhendislik gerilme-uzama erisindeki en yksek gerilmedir. ekil deitirme (uzama) ekme dayanmna kadar numune boyunca uniform olur. Fakat, pek ok snek malzemede ekil deitirme ekme dayanmna eriildikten sonra uniform olmaz. Kesittte blgesel daralma (boyun verme) olur. ekil deitirmeye dk kuvvetle devam edilir ve orijinal alan A0 dan hesaplanan mhendislik gerilmesi azalr. ekme dayanm, boyun vermenin balad (yandaki ekilde M noktas) gerilmedir.
Uniform ekil deiimi Uniform olmayan ekil deiimi
Adapted from Fig. 6.11,

ekme TS dayanm

Callister 6e.

stress

Typical response of a metal Bir metalin tipik ekme erisi

Seramik malzemede ekme dayanm, atlak ilerlemesi balad andaki gerilmedir. Polimerik malzemede ise strain ekme dayanm polimer zincirleri paralel ynde ekil deiimi uzadnda ve kopmaya yakn olduu andaki gerilmedir. nemi: Ulalmadan nce ok fazla plastik deformasyon gsterdiinden ekme dayanm, snek malzemelerinin mhendislik tasarmlarnda pek kullanlmaz. Fakat, en yksek ekme dayanm malzemede bulunan kusurlar hakknda bilgi verebilir. Eer, metal gzenek ve kalntlar ieriyorsa, bu kusurlar metalin ekme dayanmnn dmesine neden olur. ekme dayanm, malzeme seimi veya imalat iin nemsizdir. Akma dayanm ise nemlidir, nk metalin ekil deitirip deitirmeyeceini belirler.

10

EKME DAYANIMI: KIYASLAMA

Metals/ Alloys 5000 3000 2000 10 00 Graphite/ Ceramics/ Semicond Polymers Composites/ fibers
C fibers Aramid fib E-glass fib Steel (4140) qt Diamond W (pure) Ti (5Al-2.5Sn) a Steel (4140) a cw Si nitride Cu (71500) Cu (71500) hr Al oxide Steel (1020) Al (6061) ag Ti (pure) a Ta (pure) Al (6061) a Si crystal
<100>

Tensile strength, TS (MPa)

AFRE (|| fiber) GFRE (|| fiber) CFRE (|| fiber)

300 200 100 40 30 20 10

TS (ceram) ~TS (met) ~ TS (comp) >> TS (poly) Oda T deerleri

Based on data in Table B4, Callister 6e.

ekme Dayanm

Glass-soda Concrete Graphite

Nylon 6,6 PC PET PVC PP HDPE LDPE

wood(|| fiber) GFRE ( fiber) CFRE ( fiber) AFRE( fiber)

a = annealed=tavlanm hr = hot rolled=scak haddelenmi ag = aged=yalandrlm cd = cold drawn=souk ekilmi cw = cold worked=souk ilemli qt = quenched & tempered= Su verilmi&temperli
AFRE, GFRE, & CFRE = aramid, glass, & carbon fiber-reinforced epoxy composites, with 60 vol% fibers.

wood ( fiber)

L Lo %Uzama = f %EL x100 Lo

Sneklik, malzemenin dayanabilecei en byk ekil deitirme miktardr. ki ekilde ifade edilir:Kopmada yzde uzama ve yzde alan daralmas. Kopmadaki yzde uzama ve kesit alan daralmas, sadece snekliin belirlenmesi iin deil, metalin kalitesinin bir gstergesi olduu iin de nemlidir. Eer metalde gzenekler ve kalntlar varsa ve metalin ar stlmas metalin yapsn bozmusa, deney parasnn yzde uzamas veya yzde kesit alan daralmas normalde olmas gerekenden daha dk olacaktr. Sneklik, hem tasarmclar hem de imalatlar iin nemlidir. Bir parann tasarmcs en azndan belli bir sneklik sergileyen malzemeyi tercih edebilir. Bylece uygulanan kuvvet ok yksek olsa bile para krlmadan nce ekil deitirebilir. malat iin snek malzemeler gereklidir. Bylece karmak ekilli paralar, ilenme srasnda kopma ve/veya krlma olmakszn elde edilebilir. Yzde uzama: Genellikle sneklik arttka yzde uzama artar. ekme deneyi srasnda deneydeki numunenin uzamas uzama lerle srekli olarak llr. Kopmadan sonraki uzama (Lf) ise krlan numune paralar bir araya getirilerek kumpasla llr.Yzde uzama u eitlikten hesaplanr:

SNEKL K

Lo

Ao

Test ncesi uzunluk (Lo) ve kesit alan (Ao)

Af

Lf

Test sonras uzunluk (Lf) ve kesit alan (Af)

Yzde alan daralmas: Metalin sneklii kesit alanndaki yzde daralma ile de ifade edilir. Yzde kesit alan daralmas u bant ile bulunur.

% AD =

Ao A f x100 Ao

11

SNEKL K-GEVREKL K
ki farkl malzemeye ait gevrek ve snek davran gsteren ekme erileri Mhendislik Gerilmesi

Gevrek Orta snek

Mhendislik Gerilmesi

ngineering

smaller %EL Daha kk %UZ, Gevrek if %EL<5%) (brittle<%5 UZ larg er %EL Daha byk (ductile if eer %UZ (Snek %EL>5%) %UZ>%5) Engineering tensile Mhendislik ekil deiimi, strain,

Snek
Ayn malzemeye ait ekme erilerinin kyaslanmas

Snek malzemelerde %uzama (%UZ) deerleri %5 in stndedir. Gevrek malzeme ise dk uzama (<%5) deerleri gsterir. ok gevrek malzemelerin kopma noktalarnda akma, ekme ve kopma dayanm ayn olur. Adapted from Fig. 6.13,
Callister 6e.

Mhendislik ekil deiimi, Ayn malzeme deiik metalurjik ilemlere veya mikroyaplara sahip olmasndan dolay farkl ekme erileri gsterebilir. Yukarda, snek, orta snek ve gevrek davran gsteren ayn malzemeye ait ekme erileri grlmektedir.

Metallerin tipik ekme zellikleri

Akma Dayanm Metal alam Cu Pirin Fe Ni elik Ti Mo ekme Dayanm Sneklik, %Uzama

Al

Akma dayanm ve ekme dayanm sl ve mekanik ilemlere, emprite miktarna bal olarak deiir. Fakat, Elastik Modl nispeten bu etkilerden bamszdr. Akma ve ekme dayanmlar ve Elastik Modls scaklk arttka azalr, sneklik ise artar.

12

TOKLUK
Birim hacimdeki malzemeyi koparmak iin gerekli enerjidir. Yaklak olarak Gerilmeekil Deitirme erisinin altndaki alan ile ifade edilir. Tokluun yksek olmas iin hem mukavemetin (dayanmn) hem de snekliin yksek olmas gerekir. Gevrek malzemeler yksek akma ve ekme dayanmlarna sahip olmasna ramen sneklik dk olduu iin dk tokluk deerleri gsterir. Buna karlk yksek uzama gsteren polimerik malzemelerin dayanmlar dk olduundan tokluk deerleri de dk olur.

Engineering Mhendislik tensile ekme stress, gerilmesi,

smallerkk tokluk (Seramik) Daha toughness (ceramics) larg er toughness Daha byk tokluk (metals, PMCs)

(metal)

smaller toughnessDaha kk tokluk unreinforced (takviyesiz polimer) polymers

Engineering tensile strain, Mhendislik ekil Deiimi

Gerek Gerilme-Gerek ekil Deiimi

Mhendislik gerilme-ekil deitirme erisinde ekme dayanmndan sonra (boyun vermeye baladnda) mukavemette (gerilmede) dme olduu grlr. Gerekte byle deildir; Mukavemette art vardr. Deformasyonun olduu boyun verme blgesinde kesit alan hzla azalr. Bu da numunenin kuvvet tama kabiliyetinde azalmaya neden olur. Mhendislik gerilmesi, test ncesi orijinal kesit alanna blnerek bulunmas nedeni ile kesit alanndaki azalmann etkisini gz nne almaz. Gerek gerilme (g), uygulanan kuvvetin o andaki kesit alanna (Ai) blnmesi ile bulunur ve mhendislik gerilmesinden daha yksektir. Gerek gerilme ve ekil deiimi aadaki eitliklerle verilir:
Gerilme Gerek ekme erisi

Mhendislik ekme erisi

ekil deiimi

g=F/Ai
Gerek ekil deitirme (g) ise

g=dL/Lo=ln(Li/Lo)=ln (Ao/Ai)
Deformasyon srasnda hacim sabitttir:

AiLi=AoLo
Burada Li=anlk gerek uzunluk, Ai=anlk gerek kesit alandr.

ln(Ao/Ai) ifadesi boyun verme baladktan sonra kullanlmaldr. Yukardaki ekilde gerek gerilme-ekil deitirme erisi mhendislik erisi ile kyaslanmtr. Gerek gerilme, kuvvetin azalmasna karn gerek alan ok azaldndan dolay boyun vermeden sonra artmaya devam eder. Mhendislik tasarmnda gerek gerilme ve ekil deitirme deerleri kullanlmaz. nk akma dayanm aldnda malzeme ekil deitirmeye balar. Fakat, aratrmalarda gerek gerilme-ekil deitirme erilerine ihtiya olmaktadr.

13

Soru 1 -12 mm apndaki bir alminyum ubua, 1000kgf kuvvet uygulanmaktadr. ubuk zerindeki mhendislik gerilmesini kg/mm2 ve MPa cinsinden hesaplayn. Cevap 1-

rnek Problemler-1

F 1000kgf Kuvvet = = = 8.85kgf / mm 2 lk kesit alan Ao ( )(12mm) 2 4 1kgf / mm 2 = 9.81MPa = 9.81x8.85 = 86.74MPa

Soru 2- Ticari saflktaki, 1.20 cm geniliinde, 0.10 cm kalnlnda ve 20 cm uzunluunda bir alminyum numunenin orta ksmndaki lm boyu iaretleri birbirinden 50 mm uzaklktayken ekmeden sonra bu uzaklk 67.0 mm olmaktadr. Numunenin mhendislik ekil deiimini ve yzde uzamasn hesaplayn. L - L 0 67mm 50mm Cevap 2- Mh. ekil Deiimi = = = 0.34 %Uzama = 0.34x100 = %34 L0 50mm Soru 3- Uzunluu 305 mm olan bakr 276 MPa gerilme ile ekiliyor. Eer deformasyon tamamen elastik ise uzamay hesaplayn. E Cu=11.0x104 MPa. Cevap 3- Deformasyon tamamen elastik olduu iin uzama (L) ilk uzunluk L0 arasndaki bant Hooke kanunundan bulunabilir. Burada Lo=305 mmdir. L=?

= E = (

L (276 MPa )(305mm) ) E L = = 0.76mm Lo (11.0 x104 MPa )

rnek Problemler-2
Soru 4- Aadaki koullarda ekme deneyi uygulanan dk karbonlu bir eliin mhendislik gerilme ve ekil deitirme deerlerini, gerek gerilme ve ekil deitirme deerleriyle kyaslayn. Numuneye uygulanan yk=75 000N; Numune ap=12.0 mm; Numunenin yk altndaki ap=11.1 mm

Cevap 4-

Balang alan Yk altndaki alan Hacim sabit Mhendislik gerilmesi Mhendislik ekil deiimi Gerek gerilme Gerek ekil deitirme

Ao = d 2 = (12mm)2 = 113.04mm 2 4 4 Ai = (11.1mm)2 = 96.72mm 2 4 L A Ai Li = Ao L veya i = o 0 L Ai 0 F = 75000 N = 663.48MPa = Ao 113.04mm2 L L 2 A = L = i 0 = o 1 = 113.04mm 1 = 0.168 L Lo Ai 2 96.72mm 0 F = 75000 N = 775.43MPa = Ai 96.72mm 2 A 2 L = ln i = ln 0 = ln 113.04mm = ln1.168 = 0.155 L Ai 2 96.72mm 0

14

rnek Problemler-3
Soru 5- ap 10 mm olan silindirik pirin ubua ekme testi uygulanacaktr. Deformasyon tamamen elastik ise apta 2.5x10-3 mmlik deime olmas iin uygulanmas gereken kuvveti hesaplayn. Epirin=10.1x104 Mpa, v=0.35

Di

apta azalma olduu iin - iaretli

z
Lo

x =

D D i D o 2 .5 x10 3 mm = = = 2 .5 x10 4 Do Do 10 mm

Li x

( 2 .5 x10 4 ) = 7 . 14 x10 4 v 0 . 35 = z E = ( 7 . 14 x10 4 )(10 . 1 x10 4 Mpa ) = 72 . 1Mpa

z =

Do

z =

L Li Lo = Lo L0 D Di Do = Do Do

Do 2 10 mm 2 ) = 72 .1Mpa ( ) = 5663 N 2 2 1MPa = 1 N / mm 2 F = Ao = (

x =

Soru 5- Pirin numuneye ait aadaki gerilme-ekil deitirme diyagram, ekme testi ile elde edilmitir. Buradan (a) Elastik modl, (b) %0.2 akma dayanm, (c) ilk ap 12.8 mm olan silindir numunenin tayabilecei en yksek yk (kuvvet) ve (d) 345 MPa gerilme altnda 254 mm boyundaki ubuk ne kadar uzar. (Byk eklin iindeki kk diyagram ekme diyagramnn ilk ksmnn bytlm halidir.) Cevap 5- (a) Elastik modl, diyagramda elastik dorunun
eiminden bulunur. 2 1 (140 0) MPa E= = = = 105 Mpa 0.0014 0 2 1 (b) Kk diyagramda gsterildii gibi elastik doruya 0.002 ekil deiiminde izilen paralel dorunun eriyi kestii noktadaki gerilme %0.2 akma dayanm 250 MPadr. (c) ekme erisinin tepe noktas maksimum gerilmeyi (ekme dayanm) verir. Buradan aadaki iliki ile en yksek kuvvet hesaplanr.
2 2 Do 12.8mm 4 F = Ao = = 450Mpa = 5.79 x10 N 2 2

rnek Problemler-4

(d) ekme erisinde 345 Mpa gerilmeye karlk (A noktas)

gelen ekil deiimi () yak. 0.06 olarak bulunur. Aadaki ilikiden uzama miktar (L) hesaplanr. L = L = (0.06)(254mm) = 15.24mm o 1psi=1 in karede pound kuvvet=0.006895Mpa

15

Terimleri bil !
Elastik deformasyon Plastik deformasyon Anelastik deformasyon Mhendislik gerilmesi Mhendislik ekil deiimi (gerinme) Poisson oran Kayma gerilimi Kayma ekil deiimi ekme erisi Elastik modl Akma dayanm

ekme dayanm Kopma dayanm Kopmada uzama Kesit alan daralmas Sneklik Gevreklik Tokluk Gerek gerilme Gerek ekil deiimi(gerinme)

dev
1. ap 12.7 mm olan bir deney ubuu 9513 kgf ykle yklenmitir. ubuun ap bu yk altnda 11.43 mm ise (a) mhendislik gerinmesini ve mhendislik ekil deiimini hesaplayn. (b) Gerek gerilmeyi ve gerek ekil deiimini hesaplayn. Cevap: (a) 737 MPa, 0.234; (b) 910 MPa, 0.21 Aadaki mhendislik gerilme-ekil deiimi deerleri %2 Clu alamsz karbon eliinden elde edilmitir. (a) mhendislik gerilme-ekil deiimi (gerinme) erisini izin. (b) Alamn ekme dayanmn hesaplayn.(c) Kopmadaki %uzamay hesaplayn. Cevap: (b) 525MPa; (c) %19

2.

16

dev
3. Aadaki mhendislik gerilme-ekil deiimi deerleri %2 Clu alamsz karbon eliinden elde edilmitir. (a) mhendislik gerilme-ekil deiimi (gerinme) erisini izin. (b) Alamn %0.2 akma dayanmn hesaplayn.(c) Bu eliin Elastik Modln hesaplayn. Cevap: (b) 442 MPa; (c)193x103 MPa

4. Bir pirin alamnda plastik deformasyon 345 Mpada balamaktadr. Elastik modl=10.3x104 Mpadr. (a) Kesit alan 130 mm2 olan bir numunede plastik deformasyon olmadan ne kadar kuvvet(yk) uygulanmaldr. (c) Eer orijinal (test ncesi) uzunluk 76 mm ise plastik deformasyon olmadan numune ne kadar uzar ? Cevap: (a) 44850 N; (b) 0.25 mm 5. ap 10 mm olan silindirik bir metal numune ekme kuvveti uygulanarak elastik olarak deforme edilmitir. 15 000 Nluk kuvvet, numunenin apnda 7x10-3 mmlik azalmaya yol amaktadr. Bu metalin Poisson orann hesaplayn. E=105 Mpa. Cevap: v=0.367

17