KAYSERY OKUMAK: Gstergebilimsel Yaklamla Bir ehrin Analizi1

Aslhan DOAN TOPU

Gazi niversitesi letiim Fakltesi Radyo TV Sinema Blm Aratrma Grevlisi zet Bu almada, arlkl olarak Kayserinin btnsel anlamn oluturan en kk birimler olan geleneksel evler ve evlerden yola klarak ehirdeki dier referans noktalar (Erciyes Da, Kayseri Kalesi gibi), gstergebilimsel yaklamn sunduu olanaklarla analiz edilecektir. Bylece tarihsel bir bak yerine, Kayseri, farkl bir adan ve dzanlamlarn yan sra yananlamsal dzeyde de yorumlanmaya allacaktr. Kayserinin anlambilimsel incelemesini yapabilmek iin ehri okumaya balarken, gsterenlerine bakmak gerekir. Tm ehirlerde olduu gibi gerekte hangi kltrel ya da ruhsal btn iinde olunursa olunsun, gsterilenlerin ve gsterenlerin farkl anlamlar tayabileceini ve kenti gstergebilimsel bakla okurken sonsuz eretilemeler zinciriyle kar karya kalndn hatrlamak yerinde olacaktr. Gemite pskrtt lavlaryla, bugn ise bu gcnn verdii azametle, ehrin hakimi gibi duran Erciyes, onunla bir kartlk ilikisi yaratan Kale, yklmamak iin direnen kiliseler, Koca Sinann eserleri, gemiin izlerini tayan geleneksel evler ve bugnn yaplar ile Kayseri, okuyucuyu sonsuz anlamlara ulatrr. Kayseriyi gemiin ve bugnn gsterenlerini sergileyen bir iir gibi okumak, ehrin yzyllardr biriktirdii anlamlar farkl bir bakla amlamaktr. Bu almada Kayseri ehrini gstergebilimsel olarak anlamlandrrken, Roland Barthes ve Umberto Eco, kuramsal temel olarak alnmaktadr. Anahtar Kelimeler: Gstergebilimsel Yaklamla Kayseri, Gstergebilim ve ehir, Kayseriyi Okumak, Kayseriye Anlambilimsel Bak, ehir ve Anlambilim. Abstract Focusing on the smallest unit of a city, houses, this study aims at analysing Kayseri and its spesific reference points such as Erciyes Mountain and the castle with semiological terms. I believe, this world provide a different perspective on Kayseris historical background. To analyse Kayseri on a semiological level, first of all we should distinguish the signifiers of the city. While doing this, on should be aware of the fact that, both signifiers and signifieds have different meaning, and we are faced with and endless chain of metaphors.
1

Bu alma, 1996-1997 retim dneminde Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstit Sinema ve Televizyon Yksek Lisans Program erevesinde Prof. Dr. Seil Bker tarafndan ynetilen Grnt ve Anlam Dersi dnem almasnn gzden geirilmesiyle hazrlanmtr

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

Apart from basic concepts of semiological approach, two key thinkers theories are approriated in this study: the relationship between function and sign (Umberto Eco); and two levels of signification (Roland Barthes). Within this context, Kayseri as a cultural sign and its units (the castle, Erciyes mountain and traditional houses) are analysed with semiological approach. Keywords: Kayseri and Semiotic Approach; Semiology and City; Reading Kayseri; Kayseri and Semantic Approach; Semantics and City. Tan trksnden doar mekann sessizlii 2

1. Giri Bu alma, genelde Kayseri ehri, zelde ise yazarn zihnindeki Kayseri imgesini oluturan, geleneksel Kayseri evleri, Erciyes Da ve Kayseri Kalesi zerinedir. almada Kayseriye mimari veya sanat tarihi disiplinlerinin bak asyla deil, gstergebilimsel yaklamn salad olanaklarla, iletiim bilimleri disiplininden baklmaktadr. Bir ehir, grnr, somut, maddi zelliklerinin yannda, her eyden nce ve te deiik kltrlerden szlerek gelmi olan soyut anlamlar da tar. Kltr kavramnn szlklerdeki tanm genelletirilecek olursa, kltrn, tarihsel ve toplumsal gelime sreci iinde yaratlan maddi ve manevi deerler ile bunlarn sonraki kuaklara iletilmesi sreci olduu sylenebilir. Bu srete kltrn aktarm, soyutlama ve simge kullanma ile byk oranda da dil ile dizge oluturarak gerekleir. nsan var olduu hemen her durum iinden seimler yapar, bir dizge oluturur. Davransal dizge, dilsel dizge ve dier dizgeler uzlamsaldr yani mutlak deildir, deiebilir3. Toplumsal anlamlarn paylam ve aktarm toplumsal uzlamay zorunlu klmaktadr. nsann rettii, kulland ya da setii her ey karsndakilere bir anlam iletir. Bu nedenle insanla ilgili, insana ait olan hemen her ey bir iletiim sreci ierisinde anlamlandrlp, deerlendirilebilir ve incelenebilir. Bu almada, gstergebilimsel yaklamn temel kavramlar kullanlmaktadr. Bunlarn yan sra ilev ve gsterge ilikisi asndan Umberto Eco, anlamlandrma sreci asndan ise Roland Barthes temel alnmaktadr. almann odakland geleneksel Kayseri evleri, Erciyes Da ve Kayseri Kalesi, Econun yan sra Barthesin kuramsal baknn merkezi olan ve anlamlandrmann iki dzeyi olarak ifade edilen ikili yap temel alnarak zmlenecektir. almada bu bak as ve gstergebilimsel yaklamla bir kltrel gsterge olarak Kayseri ve onu oluturan birimler (geleneksel Kayseri evleri, Erciyes Da ve Kayseri Kalesi) incelenmektedir.

ENGLAND, Richard (1992). Geleneksel Kayseri Evleri iinde. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. Fatma ERKMAN, (1987). Gstergebilime Giri. stanbul: Alan Yaynclk, ss. 33.

238

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

2. Kavramsal ereve Gstergebilim, tm kltr grnglerinin birer gsterge dizgesi olduu varsaymndan hareket eder ve dizgelerin ierdikleri anlam ortaya karmaya alr. Gsteri sanatlarnda inceleme nesnelerinin birincil ilevleri kullanm deil, seyir ilevidir. Bildiriim yan daha baskndr. Ta andaki ilk maara imgesi4 anmsanacak olursa maara ile ilgili soyut rnein nce bireysel dzeyde ifrelendii ve sonra da ifrelenen maaraya ilikin imgelerin izilerek baka insanlara iletilebilmesinin mmkn olduu bilinmektedir. Mimari ifre bylece grsel bir ifre retmi olur ve maara ilkesi bildiriimsel ilikilerin konusu, nesnesi durumuna gelir ve bylece Econun5 Barthesten alntlayarak sz ettii ey gereklemi olur: Toplum olutuu anda her kullanm kendi kendisinin gstergesi olur. Bu almann snrlar ierisinde zellikle geleneksel Kayseri evleri , Erciyes Da ve Kayseri Kalesi mimari bir ifre olarak deil, grsel bir gsterge olarak ele alnmaktadr. Bu almada kullanlan gstergebilimsel yaklama gre gsterge, kltrel bir balamda ifrelenmi olan gsterilene gnderme yapan ve ayn zamanda da gsterileninin pratik olarak var olmasn mmkn kld ileve karlk gelmektedir. Buna gre gsteren ve gsterilen birbirinden ayrdr ve gsterenler gsterilenlerden bamsz olarak alglanp betimlenebilirler. Gsterilenler de gsterenleri anlamlandrmak iin kullanlan belli anlamlandrma kalplarna (ifreleme) gre deiebilirler. Mevcut bildiriim ilikilerinin yapsal rnekleri olarak sunulan ifreler, dzanlamsal ve yananlamsal gsterilenler, mimariyle ilgili bildiriimsel zmlemenin iinde6 yer ald gstergebilimsel dzlemin snrlarn oluturur. Bu snrlar ierisindeki mimari nesneler, yalnzca gsteren dzlemindeki nesnelerdir yani somut gsterilenlerdir. Bildirdii anlam asndan bakldnda bir mimari gsterge, kullanm nesnesi olarak; kesin ve uzlamsal bir dz anlama sahip gsterileni olan bir gsterendir. Bir evin birincil gsterileni, dzanlamsal boyutta bir yaam alan olmasdr. Ancak mimari gstergenin ilevsel klnabilmesi dzanlam dzleminde bile olsa gemi ifrelendirme srelerine ve uzlamlara dayanyor olmas gerekmektedir. Yani yaratlan mimari gsterge, nceden bilinen uzlamlarla anlamlandrlamazsa alglanamaz kullanlamaz. Ancak gstergeye farkl bir ilev yklenmise, dz anlam dzleminde artk o gsterge baka bir ileve gnderme yapar7 Dzanlam, anlamlandrmann birinci dzeyidir ve bu dzey gstergenin gstereni ve gsterileni arasndaki ilikiyi ve gstergenin dsal gereklikteki
4

5 6

Umberto ECO, (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari Gstergebilime Giri iinde. ev. Fatma Erkman. stanbul: Alan Yaynclk, ss. 88-89. Umberto ECO, (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari, ss. 89-90. Umberto ECO, (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari Gstergebilime Giri iinde. ev. Fatma Erkman. stanbul: Alan Yaynclk, ss. 96-97 Ayn ss. 99.

239

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

gndergesiyle ilikisini betimler8. Dz anlam, anlamlandrma iine dahil olan herkes tarafndan ayn karsamalarn yaplmasna olanak tanr. Bir ev, hangi mimari sluba gre ina edilmi olursa olsun dzanlamsal dzlemde, onu gren ve anlamlandrma srecine katlan herkes iin ncelikle barnma ihtiyacn karlayan bir yapdr. Yananlam ise Barthesin9, anlamlandrmann ikinci dzeyi olarak gsterdii ve gstergenin kullanclarn duygularyla ya da heyecanlaryla ve kltrel deerleriyle bulutuunda meydana gelen etkileimi betimlemektedir. Farkll yaratan yananlamlardr. Yananlam, toplum tarafndan paylalabilir ve byk lde nedensizdir (arbitrary) ve bir kltre zgdr. Yananlamalar ou kez dzanlam gibi okunabilmektedir. Gstergebilimsel zmleme bu yanl okumann dzeltilmesi olanan sunmaktadr. Mimari gsterge de dier gstergeler gibi sahip olduu birincil ilevlerini imleyen dzanlamlarnn yan sra simgesel bir ileve, yananlama da sahip olabilir. Mimari gsterenlerin dzanlamsal ya da yananlamsal ilevlerinin birbirinden daha nde ya da nemli olduunu sylemek ok da doru olmayacaktr. nk zaman ierisinde nesnelerin birincil ve ikincil ilevleri yer deitirebilir. Bu durum, gsterenin dzanlamsal okumasnn yananlamsal boyutta ortaya kan yorumlardan veya yananlamsal dzeyde yaplan yorumlarn gsterenin dzanlamnn dierinden stn olmas anlamna gelmez. Toplum olutuu anda her kullanm, kendi kendisinin gstergesi olur10.Bu dnceden yola karlarak gerekletirilmeye bu almada, kltrel bir gsteren olarak Kayseri ehrini okuma denemesinin, dzanlamsal dzeyde yaplabilecek olan deerlendirmelerin yannda yananlamsal dzlemde baka bir grme biimi alternatifi sunaca dnlmektedir. 3. Gstergebilim Inda Kayseriyi Okumak Barthes11, yalnz ehir uzamnn deil genel olarak insan uzamnn, her zaman bir anlam tadn sylemektedir. nsann yaad yer (yani oikuemene) bakml olma durumlar, yansmalar, yer kartlklar ve paradigmalaryla gerek bir sylem oluturmaktadr.

10

11

FISKE, John (1996). letiim almalarna Giri. ev.Sleyman rvan. Ankara: Ark. ss.116 Aktaran FISKE John (1996). letiim almalarna Giri. ev.Sleyman rvan. Ankara: Ark. ss.116 Umberto ECO, (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari Gstergebilime Giri iinde. ev.Fatma Erkman. stanbul: Alan Yaynclk, ss. 89-90. BARTHES, Roland (1993). Gstergebilimsel Serven. ev: Mehmet-Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ss.183

240

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

ehir bir sylemdir, Kayseri de. Kendi sakinleriyle konuan, bizim orada yaayarak, dolaarak, bakarak kendisiyle konutuumuz bir sylem. Kayseri ehrini okumaya balarken tm ehirlerde olduu gibi gerekte hangi kltrel ya da ruhsal btn iinde olunursa olunsun, gsterilenlerin her zaman bakalar iin gsterenler, gsterenlerin de gsterilenler anlamna geleceini ve sonsuz eretilemeler zinciriyle kar karya olunduu unutmamaldr12. Kayseri ehrinin anlambilimsel incelemesi iin sylemin tmce yapsna , Kayserinin gsterenlerine bakmak gerekir. Gemite pskrtt lavlaryla, bugn ise bu gcnn verdii azametle, ehrin hakimi gibi duran Erciyes, yklmamak iin direnen kiliseleri, Koca Sinann eserleri ve gnmz yaplar bu tmcenin gsterenleridir. Kayseri ehrini okurken Victor Hugonun eski sezgisini de yeniden yaanr sanki. Kayseri bir yazdr; ehri dolaan , kullanan, okuyan, biz, hepimiz de kendi zorunluluklar ve yer deitirmelerine gre szcenin paralarn ayrp bunlar gizlice kendine gre gerekletirmek isteyen bir okura benzeriz. Ve bir ehirde, Kayseride dolaldnda , herkes, bir tek dizesini deitirildiinde karlalacak olan Queneaunun 100 000 Milyon iir inin (100 000 millions de poemes ) okuru durumundadr13. Kayseri ehir uzamnda kesintili ses birimler ile anlambirimler olan bir yap tamaktadr. Tarihi gemii youn olan baka ehirler kadar olmasa da, kentte modern yaamn ilevsel gereklilikleri ile kentin tarihinden gelen anlamsal yk arasnda kolay fark edilmeyen bir atma vardr. Kayseri tarihine bakldnda Eski Tun devrinde Anadolunun nemli ehirlerinden biri olduu grlmektedir. Daha sonralar kentin dokusunda etkili olan bir dnem gelmi, 4.yy. da tamamen Hristiyanlam bir ehir olmutur. Seluklularn, Moollarn ve Osmanllarn ynetimlerine girmi. Bu dnemden sonra Anadolunun nemli kentlerinden biri olan Kayseri, 16. ve 17. Yzyllarda halknn bete ikisini Gregoryen Ermeniler ve Ortodoks Rumlarn oluturduu bir nfusa sahiptir14. Birbirinden bu kadar farkl uygarlklara ev sahiplii yapm olan ehirde, bu kltrlerin ve kartlklarn izleri en ok mimari yaplarda bulunabilir. Kayseride kartlk ilikisi youn olarak hissedilir. Gemile bugnn, yeni ile eskinin kartl. Kentin ortasnda dnn bir elisi gibi duran Kayseri Kalesi, geceleri klandrlm yzyle uzamndan kopmu, bugnn ltl dnyasnn bir gstergesidir artk. Yapda kaleye ait burlar, kaplar vb. gsterenler vardr. Ancak bugn, kale olarak kullanlmad iin bu gsterenlerin ilevleri yerine geti12

13 14

BARTHES, Roland (1993). Gstergebilimsel Serven. ev: Mehmet-Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ss.185 Ayn ss.185. MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar ss.12

241

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

rilmemekte, gsterilen olarak bir belirsizlik domaktadr. Kale artk, ucuz mallarn satld bir alveri mekandr. Orada kaleye ait gsterenler bulunduu halde bir alveri mekanna ait gsterenler yoktur. Eco nun belirttii gibi bir mimar ya da tasarmc isterse dahi olsun yaratt yeni biim eer daha nceden mevcut olan ifrelendirme srelerine dayanmyorsa bu biimi ilevsel klamaz. te Kayseri Kalesi de bugn, gemite yaratlan ifrelendirme srelerine dayanmayan kullanm ile varln srdrmektedir.15 Bir ehrin ilevleri, sralanabilecek eit gelerden kurulu bir doku deil de gl geler ve yansz gelerden ya da dilbilimcilerin dedii gibi belirgin geler ile belirgin olmayan gelerden kurulu bir doku olduunu syleyen Barthes n bu szlerine Kayseride Kale ve Erciyes Da karlk verir gibidir. Erciyes snm volkanik bir da olmasnn dnda insanlarn hayatnda deiik ilevleri ile var olmaktadr. Kayseride nemli bir referans noktasdr Erciyes. ok eskiden beri imarda, evlerin yapmnda kullanlan yonu ta Erciyesten elde edilmektedir. Gnmzde ise, insanlar sahip olduu toz kar iin yine Erciyese komaktadrlar16. Dzanlam dzleminde Erciyes snm volkanik bir da iken yananlam dzleminde insanlarn yzyllardr hayran olduu,kimi zaman korktuu, sanki Tanrnn byklk ve ihtiamnn bir gstereni gibidir. Lynch17, her ehirde insann gerek anlamda yaamaya ve onu biimlendirmeye balamasndan itibaren , belirgin gelerle belirgin olmayan gelerin kartl, almakl ve yanyana dizilmesinden oluan anlamlamann temel bir ritmi olduunu, btn bunlarn yan sra bir de anlamlama ile gerekliin kendisi arasnda, en azndan da anlamlama ile nesnel corafi gereklik( haritalarn gereklii) arasnda son bir atma olduunu syler Gerekten de haritaya baklacak olursa, yani nesnellie gvenecek olunursa Kayseride birbirine bitiik iki mahallenin ehir uzamnda birbirinden ayrld grlr. Bir mahalle gnmz ehircilik anlayna gre ina edilmiken, dieri dokular bozulmaya ve kimliini kaybetmeye balam olsa dahi dierine oranla eski ve gelenekseldir. Ama bu szde bitiik mahalleler nesnellie zt olarak ehir uzamnda birbirinden ayrlrlar. Tavukuolu mahallesi hemen yan bandaki Keikapudan anlamsal ieriiyle ayrdr artk. Anlam blnmesini daha ileri gtrmek gerekirse (ki Barthese gre gerekir) okuyucu buradaki evlere ynelmelidir.

15

16

17

Bu almann gerekletirildii dnemde (1996-1997) Kayseri Kalesi, iinde ucuz mallarn satld bir al veri merkezi olarak kullanlmaktayd. almada gerekletirilen yorumlarn ve varlan sonularn bu aklama nda deerlendirilmesi nemlidir. MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. ss.24. BARTHES, Roland (1993). Gstergebilimsel Serven. ev: Mehmet-Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ss.181.

242

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

Uzun tmceler sralamas iinde kk tmce paracklarnn ayrt edilmeye allmas gibi ehirde mahalleler, mahallelerde de evlerin dzenlenii ayr ayr incelenmelidir. Mahallelerde genellikle bir eme ya da bir meydan (merkez) vardr. Her ev, bu merkeze yollarla baldr. Anadoluda kmaz denilen ama aslnda belli bir merkeze kan bu yollar dier gelerle balantl konumlarna gre gsterendir. evrili olduklar insan boyundaki duvarlarla bir merkeze balanan kmazlar, bitmeyen deikenlikleri ve birbirinden farkl oluuyla, her szckle farkl bir anlam kazanan szler gibidir. Gsterenler, sanki iinde yaanlan adan baka bir a temsil etmektedir. Yzyllarca bir arada yaayan iki kltrn gstergeleri Kayseride bu mahallelerde, bu evlerdedir. Aslnda Barthesin syledii gibi burada da gsteren avcl geici bir giriimdir ancak. Geleneksel Kayseri evleri planlar ve sokakla ilikileri incelendiinde insan boyundan biraz yksek duvarlarla (gvenlik salama ve mahremiyet duygularyla yapld belli olan) evrilidir. Bu evlerin, az sayda ve kk pencereleri vardr ve yonu tandan yaplmlardr18. Geleneksel ev, Batnn ve gnmzdeki dncenin aksine sahibinin maddi gcn yanstan bir gsterge deildir. Evlerin iine girildiinde Mslmanlk ve Hristiyanln ortak gsterenleri bulunabilir. Hristiyan ve Mslman evleri ufak detaylarda birbirinden ayrlr. Odalara bakldnda genel olarak ilevlerinin ak, ne iin yapldnn belli olduu grlmektedir. Kendi iinde deiik adlar olan odalarn ilevleri de farkldr. Farkl etnik kkenlerden gelen ustalar tarafndan yaplan evlerin en nemli birimleri sofalardr. Sofalar, bu evlerde ev dzenine yn veren bir datm mekan konumundadr. Dier tm odalara alan sofalar, ailenin da alan bir gsterenidir. Sofa bugnn salonlar gibidir. Evlerin ve sofalarn ortak zellii pencere ve kaplarnn ynnn kuzeye dnk olmasdr. Bu dzenleme slami anlaya uygun bir dzenlemedir. Hangi eve gidilirse gidilsin insanlar ynlerini rahata bulabilirler. Burada Econun belirttii gibi dzanlamn kesin ve uzlamsal olan bir gstereni vardr: kble. Sofalarn bir baka ve nemli zellii de en gzel duvarn hep gney ynndeki olmasdr. Demeden tavana kadar zenle oyulmu ve etkileyici bir mihrap grevini yklenmitir19. Bu duvarn dzanlam dzleminde birincil ilevi slami inana uygun olarak kbleyi temsil etmesi iken yananlam dzleminde ise bu duvar, Tanrnn yceliini temsil ederek ,Ona duyulan sevginin ve hayranln bir gstergesidir.

18

19

MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. ss.24. MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. ss.40.

243

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

Evlerde harem ad verilen odalar, eve yabanc erkekler geldiinde kadnlarn oturmalar iin dzenlenmitir. slami anlaytan gelen bir anlayla dzenlenen bu odalar, gndzleri ev halknn kadn erkek ayrm olmakszn bir arada oturduu, dinlendii ortak alan olarak kullanlmaktayd. Dier odalarda olduu gibi haremde de ahapla kapl ( zarlar) duvarlar ve tavan, ok amal kullanma ak (kk bir banyo, yklk gibi) gmme dolaplar, sedirler vardr. Harem odasnn, dzanlamsal boyutta gnmzn oturma odasn karlad sylenebilir. Selamlk , bu evlerde yer alan odalardan bir dieridir. Daha ok aile dndan gelen erkeklerin arland bir yerdir, yan sra selamln evin erkeklerinin i grmeleri yapt oda olarak ikincil bir ilevi daha vardr. Harem ve selamlk odalarnn toplumsal yapdaki erkek egemen anlay ve yaamn buna gre dzenleniini temsil ettii yananlamsal karmlardr. Evlerde, ierinin dardan grlmesini engelleyen, duvarlarla evrilmi bir avlu vardr (kk bahe). Evin sokaa bakan pencereleri azdr ama avluya bakan ok sayda pencere vardr. zellikle evlerde yaayan kadnlarn ak alan ihtiyalarn gidermek zere dzenlenmitir20. Avlunun evresinde kk ad verilen, yar kapal olarak ina edilmi olan oturma birimleri bulunur. Evlerin bazlarnda duruma gre hizmetli odalar ve byk depolar vardr. Depolar Mslman evlerinde ev halknn kalabalkl ile orantl iken Hristiyan evlerinde neredeyse evin oturum alanna yaylmlardr. Dzanlam dzleminde depo, erzak koyacak , mahzen olarak kullanacak bir alan olarak tanmlansa da, yananlam asndan bakldnda etnik ve dini kkenlerinden dolay gayr Mslimlerin korunma duygularn gstermektedir. Uzun bir tmce iindeki kk tmce paracklarn ayrt etmeye devam edersek, evlerin d ksmlarna da bakmak gerekir. Tm yaplarda kullanlan malzeme ortaktr. Asyadan gelen ahap geleneine, kerpi (tula) eklenmi ve bunlar Anadolunun ana malzemesi olan ta ile birlemi, evlerde ahap+kerpi+ta dan oluan bir doku yaratmtr21. Evlerin d cephelerinde abartl olmayan bir ssleme anlay hakimdir. Bu sslemelerin yananlam ya da ikincil ilevlerinin olduu aktr. Sslemelerde ounlukla stilize edilmi bitki ve hayvan figrleri (slami anlay insann resmedilmesine izin vermez) grlr. Yan sra yine Anadoluya yakn kltrlerden geerek gelmi olan aslan figrleri ile Trk slam kltrnn gstergesi olan cami tasviri ve Hristiyanlktan gelen melek figrleri de yer alr. Geleneksel Kayseri evlerinde kmalar ahap+ta+demir malzemeden yaplmtr. Birincil ilevi asndan bu kmalar eve destek verme grevi grr. Bu kmalar, yllardan beri mimaride Ay kz eli belinde ifadesi ile dile getirilen, izimi yapldnda eli belinde bir kz figr ortaya kan bir slupta yaplmlar-

20

21

KKERMAN, nder. (1991). Trk Evi. Turkish Houses. stanbul: Temel Matbaaclk.ss.54 BAYBURTLUOLU, Zafer. (1996*)

244

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

dr22. kmalarda grlen bu figr ayn zamanda d cephe zerinde dier figrlerle birlikte de resmedilmitir. kmalara ikincil ilev asndan bakldnda, Trk kltrnde kadnn yeri ve kadnn hayatn her alannda bulunduuna dair bir yananlam artrd sylenebilir. Evlerde yananlam asndan en youn yerlerden biri olan erbetlikler, odann ortasnda bir odak noktas gibi dolap zerinde duvara gml bulunmaktadr. erbetliklerin nii bir apsis grnmndedir. Apsis birinci ilevi asndan odaya servis yapmakta kullanlan bir tezgah grevi grrken dzanlamsal olarak dua edilen bir alandr. Evlerin i ksmlarnda erbetlikler dnda ok ilevli dolaplar da vardr. Dolaplarn stleri de duvarlar gibi ahap zarlarla kapldr. Zarlardaki motifler ve boyamalar da byk zenle yaplmlardr23. Kayseri de hemen bir ok yerde yzyllar ncesinden gelen Hristiyan ve Trk Mslman kltrn izlerini bulmak olasdr. Geleneksel Kayseri evlerini Kayseriden bamsz dnmek kukusuz mmkn deildir. Modernin gemile kyasna girimemek gerekir. ehir bir anlamlar btnne sahiptir. Barthesin24 belirttii gibi, ehre ilikin olarak gerekletirilen bu anlambilimsel yaklam abas iinde, gstergelerin oyunu ve her ehrin bir yap oluturduu dncesi anlalmaya allmaldr. Kayseri, belli bir konu zerine odaklanmam, gemiin ve bugnn gsterenlerini sergileyen bir iirdir. Kendisini dinleyen, okumak isteyen herkese sonsuz armlar sunar. 4. Sonu Bu almada Kayseri ehri, geleneksel Kayseri evleri, Erciyes Da ve Kayseri Kalesi gstergebilimsel yaklam nda bir anlamlandrma, okuma pratiine tb tutulmutur. Kayseri ehrinin gsterenleri olarak kabul edilen alt birimler, dz anlamlarnn yan sra, anlamn ikincil dzeyi olan yananlamsal boyutta da deerlendirilmitir. Bylelikle, bu gsterenlerin birincil ilevleri dolaymyla sahip olduklar anlamlarn dnda kalan anlamlar da ortaya karlmaya allmtr. Toplum olutuu anda her kullanm, kendi kendisinin gstergesi olur25 dncesinden hareket ederek, kltrel bir gsteren olarak Kayseri ehrine baka bir grme biimi ile baklmtr.

22 23

24

25

Ayn. MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. . BARTHES, Roland (1993). Gstergebilimsel Serven. ev: Mehmet-Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ss.187. Umberto ECO, (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari, ss. 89-90

245

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 18 Yl : 2005/1 (237-246 s.)

Bu almann, kent sosyolojisi veya mimarlk alanndan deil, iletiim bilimleri disiplininden kaynakl bilgiler dorultusunda gerekletirildii ve Kayserideki tarihi ve corafi gsterenlerin (geleneksel Kayseri evleri, Erciyes Da ve Kayseri Kalesi) gstergebilimsel bir okuma ile snrlandrld gzden karlmamaldr. Hi kukusuz Kayseri zerine sylenecek her sz ve gerekletirilecek her alma ile Kayseri ile ilgili literatr giderek zenginleecek ve ardndan yeni almalar gelecektir. KAYNAKA BARTHES, Roland (1993). Gstergebilimsel Serven. ev: Mehmet-Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ECO, Umberto (1987). lev ve Gsterge Gstergebilim Asndan Mimari Gstergebilime Giri iinde. ev.Fatma Erkman. stanbul: Alan Yaynclk. ENGLAND, Richard (1992). Geleneksel Kayseri Evleri iinde. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. ERKMAN, Fatma (1987). Gstergebilime Giri. stanbul: Alan Yaynclk. FISKE, John (1996). letiim almalarna Giri. ev.Sleyman rvan Ankara: Ark. MAMOLU, Vacit. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. stanbul: Trkiye Halk Bankas Kltr Yaynlar. KKERMAN, nder. (1991). Trk Evi. Turkish Houses. stanbul: Temel Matbaaclk. KAYNAK K Prof. Dr. Zafer BAYBURTLUOLU E.. F.E.F Sanat Tarihi Blm Bakan ve Gzel Sanatlar Fakltesi Kurucu Dekan (1993-2000) Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu Bakan1996-1997 * Kayseriyi Okumak balkl bu alma dncesi ve bu dncenin bir makale biiminde ortaya kmasnn temeli, 1996 ylnda Sn. Z. Bayburtluolu ile yaplan alma ve syleiye dayanmaktadr.

246