N SZ

Toplumsal deerlere aykr kabul edilen ve sylenildiinde kt izlenimler uyandran kelime ve ifadelerin bu etkiyi en aza indiren kelime ve ifadelerle deiimine gzel adlandrma ad verilir. Btn dillerde grlebilen gzel adlandrma, bir varl veya kavram bilinen yaygn ismiyle sylemek yerine, daha ahlak ve deer yarglarna uygun bir tarzda ve daha yumuak bir ifadeyle sylemek iin rtmece kelimeler de denen farkl kelimelerle dile getirmektir. Bat dillerinde kullanlan euphemism terimi, amalar ynnden ak ve gizli euphemismler diye ikiye ayrt edilir. Bu aratrmamzda euphemism teriminin karl olarak gzel adlandrma terimini tercih ettik. Anlamn gz nne alarak rtmece kelime terimi gizli euphemismler iin kullanlabilir. Kullanm ho karlanmayan kelimeler, eitli konulardaki toplumsal hassasiyeti gsterir. Gzel adlandrmann ortaya k sebebini toplumun inancna, ahlk yapsna, geleneine, rf ve detlerine balamamz mmkndr. Bu deerlere aykr kabul edilen kelime ve kavramlarn ifade edilmesi toplum tarafndan tepkiyle karlanr. Toplumun bir paras olan kiinin bu tepkiyle karlamamas iin gzel adlandrma yoluyla olumu kelimeleri kullanmas; ayn hareket veya kavram dinleyenlerin de anlayabilecei farkl bir slupla dile getirmesi zorunludur. Bu adan, bir dili kullanan insanlarn ahlak anlaylarn, baz deer yarglarn veya inanlarn, toplumun tabu sayd olay, nesne ve kavramlar ortaya karmak, toplumsal nezaket ve inceliini tespit edebilmek iin o dilde yer alan gzel adlandrmalardan faydalanmak gerekir. Bu aratrmamzn amac, zellikle Anadolu azlarnda kullanlan ortak gzel adlandrmalar ortaya karmak, bu ifade tarzna hangi durumlarda bavurulduunu belirlemektir. Gzel adlandrmalar, toplumda hangi ahlak deerlerin n plana ktn, bu deerlere aykr kabul edilen davran ve varlklarn neler olduunu, bu davran ve varlklarn ifade edildii kelimelerin yerine ne tr kelimelerin kullanldn ve bu kelimelerin nasl ortaya ktn tespit etmemize olanak salayacaktr. Gzel adlandrmayla ilgili grlen edebi kelam, rtmece kelime veya ifade, gzelleme, hsn-i ta`br gibi terimlerin gzel adlandrmayla benzerliklerini ve

farkllklarn; argo ve gzel adlandrma arasndaki benzerlikleri ve farkllklar tespit etmek iin gzel adlandrmayla ortaya km kelimeleri belirlemek gerekir. Bunun iin bata Derleme Szl olmak zere, Trke Szlk ve eitli Anadolu azlarndan derlenmi metinleri ieren eserleri tarayarak bulabildiimiz gzel adlandrma rnekleri almamzn malzemesini oluturmaktadr. Konumuzla ilgili olarak daha nce yaplm almalarda tespit edilmi gzel adlandrma rnekleri de szlmzde yer alan kelimelere dahil edilmitir. Bir dilde gzel adlandrma ile ortaya km btn kelimelerin eksiksiz bir szln oluturmak mmkn deildir. nk bu ifade tarz devam eden, kalc olmayan bir ifade tarzdr. Her zaman ve mekn ierisinde farkl kiiler, isimlerini anmay sakncal grdkleri varlk veya kavramlar farkl ekilde ifade ederek bunlar iin yeni kelimeler kullanyor olabilirler. Ayrca gzel adlandrma amacyla da ortaya km olsa, anlam iyice yerlemi bir kelime artk rtmece kelime olmaktan km olabilir. Gzel adlandrma her zaman kelime deiiklii eklinde deil, farkl kelime gruplar veya cmle boyutunda da olabilmektedir. Bu gerekler ve ayrca hepsini taramann zorluu, zaman darl gibi sebeplerle Anadolu Azlarndan derlenmi metinleri ieren tm eserleri tarayamadk. Muhtemel eksikliklerin ho grleceini umuyoruz. Gzel adlandrma ve rtmece kelimelerle ilgili kaynaklarn yetersiz oluu ve bu konuda pek fazla aratrma yaplmam olmas, Trkede var olan gzel adlandrmalarn tespitinde glklerle karlamamza sebep olmutur. Bu aratrmamzn, bundan sonraki almalarda Trkedeki gzel adlandrmalara szlklerde yeterince yer verilmesi ve neminden dolay az incelemelerinde konunun ele alnmas iin bir balang olmasn temenni ediyoruz. almaya katklarndan dolay deerli hocalarm Yard. Do. Dr. Ercan ALKAYAya, Prof. Dr. Ahmet BURANa ve beni Trkede gzel adlandrma konusu zerinde almaya tevik eden, almann her aamasnda bana yol gsteren danman hocam Do. Dr. Ahat STNERe teekkr bir bor bilirim.

Ahmet GECEKUU

II

 NDEK LER Sayfa No N SZ.... NDEK LER KISALTMALAR. ZET GR 1. GZEL ADLANDIRMA. 2. GZEL ADLANDIRMA VE ARGO. 3. GZEL ADLANDIRMA LE EDEB SANATLAR ARASINDAK LG 1. BLM 1. 1. GZEL ADLANDIRMANIN ORTAYA IKI SEBEPLER 1.1.1. Hastalklarla lgili Gzel Adlandrmalar 1.1.2. Korkuyla lgili Gzel Adlandrmalar.. 1.1.3. Ahlk Deerle lgili Gzel Adlandrmalar 1.1.4. nanla lgili Gzel Adlandrmalar. 1.1.5. Kusurlar Gizlemeye Bal Gzel Adlandrmalar 2. BLM 2.1. GZEL ADLANDIRMALARIN YAPISAL ZELL KLER 2.1.1. Basit Kelimeler 2.1.2. Tremi Kelimeler. 2.1.3. Birleik Kelimeler.. 2.1.4. Deyim Halindeki Gzel Adlandrmalar.. 2.2. GZEL ADLANDIRMALARDA ALINTI KEL MELER.. 54 54 57 59 62 67 21 21 29 33 43 47 18 1 15 I III V VI

3. BLM 3.1. Gzel Adlandrmalarn Anlam zellikleri. 71

III

3.1.1. Gzel Adlandrmalarda Anlam Daralmas.. 3.1.2. Gzel Adlandrmalarda Anlam Genilemesi 3.1.3. Gzel Adlandrmalarda Anlam Kaymas. SONU KAYNAKLAR SZLK. GZEL ADLANDIRILAN KAVRAMLAR D Z N .

72 73 74 76 78 80 146

IV

KISALTMALAR KBAYA KA UA KYA ZBK A NYA DA EAK TS DS TA DLT TDK age. agm. agt. F. Fr. ng. Alm. S. s. BAS : Keban, Baskil ve An Yresi Azlar : Kars li Azlar : Uak li Azlar : Ktahya Ve Yresi Azlar : Zonguldak-Bartn-Karabk lleri Azlar : Nevehir ve Yresi Azlar : Diyarbakr Az : Elaz Azna has kelimelerin yap ve anlam zellikleri : Trke Szlk : Derleme Szl : Trk Argosu zerinde ncelemeler : Divan Lgatit-Trk : Trk Dil Kurumu : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez : Farsa : Franszca : ngilizce : Almanca : Say : Sayfa : Byk Argo Szl

ZET Yksek Lisans Tezi Gzel Adlandrma Ahmet GECEKUU Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Gzel adlandrma terimi, toplum tarafndan ho karlanmayan her hangi bir kavram, varl veya hareketi ifade eden kelime veya ifadeler yerine, dinleyenlerin de anlayabilecei daha yumuak bir ifade veya kelimelerle sylenmesi anlamndadr. Daha resm ve kibar ortamlarda konularn arz edilebilir hale getirilme ilemine gzel adlandrma denir. Btn dillerde konumac, duygu ve dncelerini ortama ve kiiliine uygun olarak serbeste tercih ettii kelime ve ifadelerle dile getirir. Toplum tarafndan sylenmesi sakncal grlen kelimelerin yerine farkl kelimeler kullanarak dncelerini rtl bir ekilde ifade eder. te bu almada ama, Trkede rtl ifade yollarn, gzel adlandrma gayesiyle ortaya kan kelimeleri ve bu kelimelerin ortaya k sebeplerini tespit etmektir. letiimde sylenmesi toplum tarafndan kabul grmeyen ifadelerin, eitli kltrel sebepleri ortaya konulmaya allmtr. Derleme Szl, Trke Szlk ve Anadolu azlarndan derlenmi bir ksm metinlerde yer alan gzel adlandrma yoluyla olumu kelimeleri tespit ederek, bu kelimeleri yap, kken ve anlam zellikleri bakmndan inceledik. Ayrca kelimelerin hangi kavram, varlk ve hareketler iin gzel adlandrmaya bavurulduunu gz nne alarak, toplumumuzun tabu gibi grd eyleri belirlemeye altk. Anlam bakmndan, gzel adlandrma iin kullanlan kelimeler iinde farkl bir anlam verilmi kelimelerin oran olduka fazladr. Yaplar bakmndan basit kelimelerin says tremi ve birleik kelimelere gre daha azdr. Trkenin kelime tretme gc gzel adlandrmalarda kullanlan tremi kelimelerde de kendini gstermektedir. Gzel adlandrma iin birok alnt kelime de kullanlmtr. Alnt

VI

kelimelerden yeni kelimeler tretilmi, tretilen bu kelimelere yeni anlamlar yklenmitir. Olumsuz armlar uyandran kelimelerden kanld ve bu kelimelere toplum tarafndan yasak konulduu grlmektedir. Gzel adlandrmalar, korkuyla ilgili gzel adlandrmalar, kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrmalar, ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar ve inanla ilgili gzel adlandrmalar olmak zere drt ana gruba ayrlr. Gzel adlandrmalar ierisinde % 9.05lik bir oran, sylenmesi dinen sakncal grlen veya hurafelerden dolay ortaya kan korku veya ekince sebebiyle adlar sylenmeyen varlk ve kavramlarla ilgilidir. Hayl yaratklar veya uursuz kabul edilen baz hayvanlarda da gzel adlandrma yoluna bavurulmutur. Hortlak, peri gibi yaratklarn isminin anlmamas korkudan ok inan kaynakldr. Korkuyla ilgili gzel adlandrmalarn oran % 10.96dr. Bu gruptaki birleik kelimelerin oran basit ve tremi kelimelere oranla daha fazladr. Korkuyla ilgili gzel adlandrmalar inanla da yakndan ilgilidir. Birok gzel adlandrmay bu iki grupta deerlendirebiliriz. Korku bazen ahlk deerlerle de ilgili olabilir. Ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar grg kurallar ve toplumsal incelikle yakndan ilgilidir. ren, irkin, kaba olaylar, davranlar, nesne veya varlklar toplumun nezket anlaynn sonucu gzel adlandrmalarla ifade edilmektedir. Bu grup ierisinde yer alan baz kavramlar (zina, rvet, hrszlk) inanla da ilgilidir. Kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrmalar ierisinde daha ok bedensel eksiklikler ve baz doal vcut fonksiyonlar yer almaktadr. Hastalklar ierisinde en fazla verem szc iin gzel adlandrma yoluna gidilmitir. Sylenmemesi gereken kelime ile bir baka kelime arasndaki benzerlikler birok gzel adlandrmann ortaya kmasna sebep olmutur. Tespit ettiimiz gzel adlandrmalar Tk toplumunun incelik ve nezketinin aynasdr.

Anahtar kelimeler: Gzel adlandrma, rtmece kelimeler, argo, edeb-i kelm, hsn-i ta`br, dil kltr ilikisi

VII

SUMMARY Master Thesis Euphemism Ahmet GECEKUU University of Frat The Institute of Social Secience And Postgraduate Study in Turkish Language and Literature The term of nicely naming doesnt mean words or statements that states any concepts, creatures or motions that is seen unpleasant by society, but it means using a softer statement or words that can easily understood by the cudience. The process of making subjects presentable in formal and polite envivanment is nicely naming. In All languages, the speaker atates his feelings and thoughts freely appropiate to the envivanment he is in and his personality. Instead of some words seen incanvenient by the society he expresses his thoughts in an obscure way by using differat words. In this issue, the aim is to find the obscure statements in Turkish, to find some words that are revealed through the aim of nicely naming and to find the reasons of these words to be revealed. Various cultural reasons of some words that arent used by the society during the cammication are studied to find. Finding some words which have been produced through nicely naming in texts collected by collecting dictionaries, Turkish dictionary, and thatolian accents, we studied on these words cansidering their st vucturc, root, and meaning. Also cancepts, creatures, or motions, we tried to find taboas in or society. In meaning, the rate of words that are given different meanings in words used for nicely naming is sa high. The numbers of simple words due to their structure are less than derivative and compound ones. The word derivation power of Turkish shows its power again in nicely naming. Also many received words have been used in nicely naming. New words have been derivated from these received ones, and now meaning have been assigned to newly derivaled words.

VIII

It is seen that there is preventation from some words that have negative association and they are prohibited by society. There are four veasans of chaosing nicely; the latter is that nicely naming including fear, the latter is that nicely naming including hiding faults, the third one is nicely naming including ethical cancepts and the last one is that nicely naming incuding faith. % 9.05 of nicelig naming is related to the superstitions in religin br fear and drawback because of the omen. For some imaginary creatures or omenous animals agaih nicely naming is appued. Not mentianing the names of same creatures like ghosts and fairies is not related to the fear, but related to the faith. The rate of nicely naming related to the fear is % 10.96 in this group the rate of compound word is pretty much than the simple and derivative words. Nicely naming including fear is much more related to the faith. We can take in to account huge runge of nicely naming in these two groups. Sometime fear may be related to the ethical concepts. Nicely naming including ethical concepts is closely related to the rules of good manners and objects or creatures are stated by nicely naming as a result of politeness of society Some concepts in this grup such as adultery, bribe, theft are also related to the faith. In nicely naming includiny tiding faults, actually there are physical lacks and some natural body fuuctions. In disecses the word mostly needs to apply nicely naming is tuberculosis.the similarities between the word that shouldnt beused and the other one have let nicely naming accur. The terms in nicely naming that we have found is the mirror of the Turkish societys politeness.

Key Words: Euphemism, slang, metaphor, literary utterance, language and culture relationship

IX

GR 1. GZEL ADLANDIRMA

Anlama ve alglamann en nemli kayna dildir. Dnyay sahip olduumuz kelimelerin lsnde anlamlandrabiliriz ve daarcmzda bulunan kelimeler kadaryla anlayabiliriz. Kullanm olduumuz kelimeler dnce ve davranlarmzn lsdr. Toplumda dilimizle tannr ve toplumu dilimizin izdii snrlar ierisinde tanrz. Toplum iinde uyumlu ve ahenkli bir hayat srebilmenin bal olduu dilimizi yani konumalarmz da toplumun bu konudaki kurallarna gre biimlendirmemiz gerekir. Eskiden beri btn dillerde grlen gzel adlandrmalar Trkede de oka grlen ifade ekilleridir. Ancak Trkenin bu alandaki zenginlii konusunda yaplan almalarn yeterli olduunu sylemek mmkn deildir. Bu tr ifadelerin, o dili konuanlarn inanlarna, ahlk anlaylarna, ruh inceliklerine ve kibarlklarna birinci derecede k tuttuu gz nne alnrsa, bu sahadaki aratrmalarn ne kadar nemli olduu kendiliinden anlalr. Herhangi bir aratrma yaplmadan bile dikkatli bir bakla Trkede lm veya lmek yerine onlarca farkl ifadenin kullanldn grmek mmkndr. Eskilerin edeb-i kelam adn verdikleri gzel adlandrma genellikle rtmece ile e anlaml saylmaktadr. Dilbilim terimleri ile ilgili szlk yazarlarndan Mehmet Hengirmen, rtmece terimi iin gzel adlandrmaya gndermede bulunmaktadr.1 Bat dillerinde genellikle euphemism terimi ile karlanan gzel adlandrma veya rtmece terimini Berke Vardar yle tanmlamaktadr: rtmece (Alm. Euphemismus; Fr. Euphemisme; ng. Euphemism) dolaysz bir biimde sylenmesi uygun grlmeyen bir olguyu rterek dolayl yoldan anlatma (rn. Cinleri belirtmek iin iyi saatte olsunlar demek).2 Mehmet Hengirmen de gzel adlandrma iin u tanm yapmtr: (Alm. Euphemismus; Fr. Euphemisme; ng. Euphemism) Anlam ve arm korkulan, sevilmeyen, irenilen eler tayan szckler yerine, bu armlar engelleyecek bakaca
1 2

Mehmet Hengirmen; Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Szl,Ankara 1999, s. 299 ve 199 Berke Vardar; Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Kitap evi, stanbul 1988, s. 163

szcklerin kullanlmas. rnein verem yerine ince hastalk denmesi.3 Grld gibi iki terim iin yaplan tanm da anlam itibariyle ayndr. Eskilerin edebi kelam iin yaptklar tanmlarn da bu tanmlara yakn bir anlam tamas, gzel adlandrmalarn eskiden beri kullanlageldiini ortaya koymaktadr. Sosyal etkileimde dilin kullanm yntemlerini inceleyen bilim dal olan sosyodilbilimin konusunu oluturan bu ifade tarz Trkede eskiden beri grlen bir ifade eklidir. Thir-l Mevlev edeb-i kelm, fadenin mbtezel ve baya ifadelerden mnezzeh bulunmasdr. diye tanmlayarak, buna aslet ve mmtaziyet isimlerinin verildiini de belirtir. Verdii rnekler arasnda Mehmet Akifin fuha dkn biri iin syledii; Btn kebire tiryki bir kopuk tanrm Ne oldu bilmiyorum, imdi sa deil sanrm. eklindeki beyti ile kendisinin hastalktan dolay kan tkren hemirezdesi iin syledii, Bir hazan renk kmken ruh-i gl-gnuna Gller at ksrk her dem leb-i pr-hnuna. beyitleri yer alr.4 Sleyman Fehmi de edeb-i kelm iin u tanm yapmaktadr: Anlama etki ve kuvvet vermek yahut deersizlik ve bayaln gizlemek gibi baz yararlarn salamak iin bir dncenin zel bir kelimeyle deil, mecaz bir sz dizisi ile tasvir edilmesinden ibarettir. Yazar, tanma ek olarak u aklamalar yapar: Edeb-i kelmn makbul artlar aklk, lllk ve kendine has szlerle kazanlamayan baz fazla yararlarn salanmasdr. Mecaz tabirler, anlamn yzn bir rt altna gizleyerek arayc baklarmz daha ok eker, bize daha ok zevk verir; fakat bu rt, bakmzn ilemesine engel olmamak iin olduka effaf olmaldr. Mecaz tabirler, dncenin gittike daralan ifade ekli olduundan lllk derecesini amadka doal olarak bizi yorar. Halbuki zihin yorgunluu ne kadar oalrsa etki o oranda azalr; bu ekilde lllk de gerekli artlardandr. Bundan baka mecaz tabirler, uygun grlmek iin kendine has kelimelerin temin edemeyecei baz fazla yararlar retmelidir; nk edebiyatta fazla bir etki meydana getirmeyen sanatlar zararl saylr.

3 4

Mehmet Hengirmen, age., s. 199 Tahir-l Mevlev, Edebiyat Lgat, Enderun kitap evi, stanbul 1984, s. 40

Sleyman Fehminin verdii rnekler arasnda da Fuzulinin Hr, dde-i itiyk ap mterassd oldu ki nr- dde-i Zehra gelir. (Huriler arzu gzn ap baktlar ki Zehrann gznn nuru gelir.) beyti dikkat ekmektedir.5 Gzel adlandrma, toplum tarafndan zc, krc, irkin, kaba saylan szck veya ifadelerin ayn anlam alan ierisinde kabullenilebilir szck veya ifadelerle deiimi; toplumun ahlk, din ve rf deerlerine aykr kabul edilen ve sylenildiinde korku, rkme ve irenme gibi kt izlenimler uyandran ifadelerin bu etkiyi en aza indiren kelimelerle veya ifadelerle dile getirilmesi olaydr. Gzel adlandrma sayesinde toplumun veya bireyin korku, rkme, irenme gibi kt izlenim ve armlarnn nlenmesi salanmaya allr. Gzel adlandrmann oluum sebepleri ierisinde korku, rkme, irenme yaratan eylerin, krc ve tatsz durumlarn, ahlka aykr kabul edilen veya sylenmesi ayp saylan varlk, dnce ve duygularn gizlenmesi bulunmaktadr. Gzel adlandrma yoluyla, sert ve kabul edilmeyen bir ifadenin yerine daha yumuak bir ifade kullanlm olur. Dile getirilmek istenen konu veya dnceler ierisinde yer alan yasaklanm / ho grlmeyen kelime ve ifadelerin gzel adlandrma ile herhangi bir dolambal szle sylenmesi sayesinde, resm ortamlarda arzedilebilir hle getirilme ilemi gerekleir. Konuma esnasnda ortama uygun olarak terbiyeli, saygl davranmak; ktlk getireceine inanlan bir varln adn sylememek iin o varlk veya durum bilinen, yaygn olan isminden farkl kelime veya ifadelerle dile getirilir.6 Yukardaki tanm ve rneklerden de, gzel adlandrmann sadece kelimelerden ibaret olmad, muhtelif kelime gruplar eklinde veya cmle boyutunda olabilecei anlalmaktadr. Gzel adlandrmann kelime grubu ve cmle boyutunda grldn de gz nne alrsak, bu tr ifade ekilleri iin rtmece kelime ifadesinin kullanlmas, kelimeden byk gzel adlandrmalar karlamayaca iin eksik kalmaktadr. Bir terim olarak rtmece ile gzel adlandrma terimleri e anlaml tutulmutur. Ancak gzel
Sleyman Fehmi, Edebiyat, Hazrlayan: Do. Dr. Ali Yldrm, Elaz 2004, s. 273-275 Ahat stner, Harput azna has kelimelerin yap ve anlam zellikleri, Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumu, Elaz 1998, s. 455 - 468
6 5

adlandrma kavramnn, rtmece deil de, rtmece kelime terimiyle e deer tutulmas durumunda, bu anlatm tarznn btn rnlerinin ifadesi mmkn olmaz. Belki bu ifade tarzna bal olarak ortaya kan kelimelere rtmece kelime demek mmkndr. Bu terim ancak kelimelerle gerekletirilen gzel adlandrmalarn karl olarak dnlebilir. Eski eserlerde, gzel adlandrmann daha ok estetik kayglarla yapld ne karlmakta ve bu ifade ekillerine edeb sanatlar arasnda yer verilmektedir.7 rtmece kelime ve gzel adlandrmada toplum tarafndan ho karlanmayan kelimelerin dolayl ifadeleri vardr. Gzel adlandrmayla ortaya kan kelime, anlatlmak istenenden ziyade anlatlan zerinde arm yaptrr. Salatalk yerine kullanlan krpe badem ifadesi bunun bir rneidir. Gzel adlandrmann yapl amac korku, rkme, irenme gibi duygular uyandran kelimelerin rtl ifade edilmesiyle birlikte szleri gizlemeye ynelik de olabilir. Aklk veya kapallk bakmndan ve rtl ifadenin maksad bakmndan gzel adlandrmalar ikiye ayrmak mmkndr. Nitekim terimin bat dillerindeki karl olan euphemismler, 1. Gizli euphemismler ve 2. Ak euphemismler olmak zere ikiye ayrt edilmektedir. Gizli euphemismlere rnek olarak, ticar alanda tketiciyi rktmemek,

uzaklatrmamak ya da aldatmak amacyla kullanlan kelime veya ifadeleri verebiliriz. slamc kesimin faiz yerine kr pay demesinde ayn dil oyunu, dinsel gdleme amal bir rtmece vardr. Zamma, fiyat ayarlamas denmesi de ayn biimde gerek iletiyi rten ve alcy yanltmay amalayan dil oyunu rnekleridir. Gizli euphemizmlere tp alannda ortaya kp kullanlagelen bir ok terimi dahil edebiliriz. nsan yaamna son verme, anne karnnda cinayet, oluan hayata saldr krtaj kelimesiyle rtlmeye altrlmtr. Ayn ekilde intihar, cinayet kelimelerinin karl olarak da tenazi kullanlmakta ve bu szck intihar ve cinayet kelimelerinin acmaszln rtmektedir.

Sleyman Fehmi, age.

Gzel adlandrmada toplum tarafndan ho karlanmayan kelimelerin yerine rtl bir ifadenin kullanlmasyla olumsuzluun telafi edilmesinden sz edilebilir, ancak bu ifadeler toplumu yanltmaya ynelik de olabilir. Yanltmaya ya da aldatmaya ynelik bir adlandrmay gzel kavramyla birlikte kullanmak uygun dmedii dnlebilir. Ancak, bu tr ifadeler kandrmaya, aldatmaya ynelik olarak da yaplm olsa, sonuta kt ve ho olmayan bir eyi gzel ifadelerle dile getirmi olmas dolaysyla gzel adlandrmalardan ayr tutmak doru olmaz. Gzel olmayan, yalan ve yanl adlandrmalar btn dillerde grlmektedir. Mesela Bosna sava srasnda Bonaklara uygulanan katliam Srplar tarafndan etnik temizlik olarak adlandrlmtr. Sosyal alanda yer alan, gizli euphemizm rneini ise huzur evi terimi oluturmaktadr. Huzur evlerinin aslnda yal insanlarmza pek huzur verici yerler olduklar sylenemez, fakat yallar yurdu demek yerine, huzur evi demek yneticiler tarafndan tercih edilmektedir. gizli euphemizmlere bat dillerinde bilhassa II. Dnya sava yllar Almanyasnda rastlanmaktadr. Bu dnemlerde Almanyada yalan saylabilecek yzlerce gizli euphemizmler propaganda arac olarak kullanlagelmekteydi. Hitler dneminde, yaplmakta olan zulmler, yalan, fakat gzelletirilmi kelimeler arkasna gizlenmeye allmtr. rnein Reichsaltersheim (=imparatorluk yallar yurdu) anlamn tayan meknlar yal insanlarn zehirlenerek katledildikleri yerlerdir.8 Ak euphemizmlerde gerek iletiyi rten dil oyunu yoktur. Ak euphemizmlerde znt, kabalk ve irkinliklerin etkisini en aza indirmek iin dolayl bir biimde ifade etmek sz konusudur. Gzel adlandrmalarda maksat anlalmamak deildir. Herhangi bir kavram veya olay bilinen isminden farkl bir isimle anlrken, aralarndaki eitli armlardan dolay okuyan veya dinleyenin asl maksad rahatlkla anlamas esastr. Kelimelerin veya sz beklerinin sadece dilbilgisel anlamlarnn deil ayn zamanda baz dilbilimcilerin imal anlam diye adlandrdklar bir duyguyu ifade eden bir ierme, bir his ve deer yargsn da ieren anlamlarnn olduu aktr.

Hayriye Bilginer; Bat dillerinde ve Trkede gzel adlandrmalar, Trk Dili Dergisi, S. 598, Ekim 2001, s. 443444

Euphemism (gzel syleme veya rtmece), pervasz bir szn veya uygun olmayan bir gerein yerine konan yumuak, mphem veya dolambal bir ifadedir (veya ifadenin kullanmdr).9 eklindeki tanmlarda yer alan mphem szc, yani maksadn dinleyen / okuyan tarafndan net olarak anlalmamas daha ok kltrel farkllk gsteren toplumlar iin dnlebilir. Ayrca ayn dili konuan toplumlarda herhangi bir yreye ait olan gzel adlandrmann baka bir yreye yabanc, mphem olabileceini syleyebiliriz. Herhangi bir yrede gzel adlandrma olarak kullanlan bir szck baka bir yrede farkl anlamlarda kullanlabilmektedir. Deiik yrelerde farkl anlamlarda kullanlan szcklerden bazlar unlardr: T:1. Parasz pulsuz. ( *Merzifon ve kyleri Amasya) 2. Dadan yuvarlanan byk kar yn, . (nsen Mara) 3. Saman yn. (ankr; Bdz, Ovasaray orum; Elaz; *Elbistan Mara; *Yldzeli Sivas; *Mucur Krehir) DS, C.X, s.3908 Dam: 1. Toprak daml ev, kulbe, ky evi. (Ulubey *Senirkent Isparta; Gney *Yeilova, Yayla *Tefenni Burdur; decik, Sancaklboz Manisa) 2. Oda. (Gkdere *Akdamadeni Yozgat) 3. Ceza evi. (*Emirda Afyon; - Uak; Ball *Eridir Isparta; Karamanl *Tefenni, *Glhisar Burdur) 4. Kapal yer. (*Emirda Afyon) 5. Hayvan yiyeceinin sakland yer, ambar. (Ball *Eridir Isparta; - Rize ve evresi; *Idr Kars) 6. Yaylada stlerin sakland yer. (Ersis *Yusufeli Artvin) 7. Ahr. (Kunduzlu, Eret, - Afyon; - Uak; *Eridir, *Stler, lyas, Kozluca *Keiborlu Isparta) 8. Baca. (- Sivas; - Kayseri) DS, C.IV, s.1348 Ar: 1. Souktan ileri gelen bir eit hastalk. (Giremez *Ara Kastamonu) 2. Yara, ban gibi hastalklara verilen ad. (Hasanlar *Milas Mula) 3. Tifo. (Gerede Bolu; *Safranbolu Zonguldak; Al *Kre, - Kastamonu; ek *Boyabat Sinop; Gdl *Aya, hlar *Kzlcahamam Ankara) 4. Sr ve koyunlarda scak ve yallktan ileri gelen bir hastalk (- orum; epni *arkla Sivas; *Boazlyan Yozgat) DS, C.I, s.109 Gzel adlandrma toplumsal yaayn rndr. Toplum, davran ve

sylemlerimizin snrlarn belirler. Gzel adlandrmay anlayabilmek, byk oranda toplumun grg kurallarn bilmeye baldr. nsanlar gzel sylemeyi gcendirmekten kanmak iin kullanrlar. Olduka kibar bir dilin kullanlmasn gerektiren resm
9

mit Sylemez; Euphemism, As a Reflection of Culture on Language, Hacettepe niveristesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1993, Yksek Lisans Tezi, s. 35

ortamlarda konumaclar ska kelime daarcn iyiletirme diye adlandrlabilecek bu yolu kullanrlar. Bu tr kanlan bir ifadenin en kibar (belki de en az fark edilir) biimde sylenmesi ynndeki kibarlk eilimi gzel sylemenin bir dier blmdr.10 Resmi olmayan ortamlarda konumalarmz etkileyen tabular geri plana iter ve onlar ifade etmek iin uygun kelime seme konusunda daha hassas davranrz. Gzel adlandrmann ortaya k sebepleri arasnda en bata tabu yer almaktadr. Hemen hemen btn kltrlerde cinsellik, lm, doal vcut fonksiyonlar, belirli hastalklar, e cinsellik, yasak ilikiler ve zihinsel rahatszlklar ile ilgili kelimeler tabu alanlarnn byk bir blmn olutururlar. Tabu, yaplmas ho grlmeyen davranlara yasak getirmekle birlikte bu davranlarn dorudan ifade edilmesine de yasak getirir. Tabu kelimeler veya sz bekleri bir toplumun dncelerinin, deerlerinin veya o toplumun bir parasnn aynasdr. Gzel adlandrma ve sebepleri konusunda yabanc dilbilimcilerin tespitleri de yukarda yer verdiimiz yerli aratrmaclarn tanm ve tespitlerinden pek farkl deildir: Ullmanna gre gzel adlandrmaya gidilmesinin birinci nedeni, insanlarn doal ve doa st olaylara kar olan korkulardr. Gnmz insan dahi cinler anlaca zaman iyi saatte olsunlar demektedir. Gzel adlandrmaya yol aan ikinci neden olarak Ullmann, zc, krc, tatsz, iren durumlarda incelik gstermeyi ele almaktadr. ld yerine Hakka yrd, tuvalete gitmek yerine ihtiya gidermek gibi gzel adlandrmalar bu gruba misal gsterilebilir. Gzel adlandrmaya yol aan bir nc neden ise ahlka aykr, ayp saylan terimlerin dolayl ifadelerle dile getirilmesidir. Doan Aksan da Trkede kullanlan gzel adlandrlmalar ayn sebeplere balamaktadr.11 Tabu, doa st olaylara kar duyulan korkularla ilgili grlebilir; fakat ahlka aykr saylan kavramlar ifade etmek iin kullanlan gzel adlandrmada (zellikle cinsellik konusunda) tabunun etkisi daha fazladr. Grlyor ki gzel adlandrmann ortaya k nedenleri, genellikle toplumun deer yarglarna balanmaktadr. zntye sebep olan, ayp saylan, korkulan kavramlarn yerine kullanlan gzel adlandrmalar belirleyen toplumdur. Toplum tarafndan ho
10 11

mit Sylemez; agt., s. 37 Hayriye Bilginer; agm., s. 441

grlmeyen davranlar yerine getiren ya da sylemleri kullanmaktan saknmayan bireyler zamanla toplumun bir paras olmaktan uzaklarlar. Bu aklamalardan hareketle gzel adlandrmann zelliklerini u ekilde sralayabiliriz: 1. Gzel adlandrma, ho olmayan, olumsuz bir hava yaratan varlk, kavram veya olaylar ifade eden deyimlerin yerine baka deyimlerin kullanlmasdr: igin olmah C.XXII, s.4729 Trksn armak : Birine holanaca szler sylemek, dalkavukluk yapmak. (*Bor Nide) DS, C.X, s.4014 Ar damar atlamak: Utanma hissi kalmamak, utan duyulacak eyleri hi sklmadan yapar olmak, yzsz olmak. TS, C.I, s.130 2. Gzel adlandrma, olumsuz bir durumu daha ho szlerle izah edebilmek, bylece bu olumsuz havay databilmek iin bilinli olarak yaplr: Boazsak (boazl) : Obur, pisboaz. (Yayla *Tefenni Burdur; Demirkap *Susurluk Balkesir Yenice *Emet Ktahya; - Ordu; Sincan *Divrii, Karaz *Gemerek Sivas; *Bor Nide; - el ; *Lleburgaz Krklareli) DS, C.II, s.728 Dzmece Ksmk s.2843 3. Gzel adlandrma ile anlatlmak istenenlerin dinleyenler tarafndan anlalmas : Uydurma, gerek olmayan, sahte. TS, C.I, s.770 : Cimri, pinti. (*Kemalpaa zmir; *Dzce Bolu; : Kin tutmak. (Uluiran *iran Gmhane) DS,

*aramba -Samsun; Hesinke *Merzifon Amasya; Lice Diyarbakr) DS, C.VIII,

gerekir. Baz gzel adlandrma e anlaml kelimelerden faydalanlarak yaplr. Bu durumda ounlukla alnt kelimelerden faydalanlr: Dirayetsiz Entrika Hemoroyit : Bilgi ve tecrbesi olmayan, beceriksiz, kabiliyetsiz, : Dalavere, hile. TS, C.I, s.841 : Basur. TS, C.II, s.1224 zayf, iktidarsz. TS, C.I, s.672

4. Gzel adlandrmaya, kiinin kendisini veya dinleyicisini utantan veya dier duygusal rahatszlklardan korumak iin bavurulur: Umumhne nkbz Gs 5. : Genel ev. TS, C.IV, s.2975 : Peklik, kabzlk. TS, C.II, s.1399 : Meme. TS, C.II, s.1019

Gzel adlandrma. cinsel tabu kabul edilen, ksaca cinsel yasaklar gerek isimleri Aya dar : : Bozuk Orospu ahlkl, olmak. fahie. (*Karaman *al Konya) Denizli)

ile anmamak iin yaplabilir: DS, C.I, s.398 Ayaa kmak DS, C.I, s.397 6. Gzel adlandrma, kibar olmay gerektiren kart cinsiyetlerin bulunduu Def-i hcet Aleste : Abdest bozma, byk abdestini yapma. TS, C.I, s.600 : Yabanc (alt *Gelendost Isparta) DS,C.I, s.211 (Yukarseyit

ortamlarda kaba ifadelerden saknmak iin bavurulan bir ifade tarzdr:

7. Gzel adlandrma kelime, kelime grubu veya cmle hlinde olabilir.

Korkuyla ilgili gzel adlandrmalarn says olduka fazladr. Bunlarn ierisinde sadece lm ve lmek kavramlarn ifade eden gzel adlandrmalar unlardr: son nefesini verdi ayrld hayata gzlerini kapad hakka yrd bizi brakt can verdi irtihal etti vefat etti sonsuzlua gitti gnlerini doldurdu kara topraa girdi dar- bakaya irtihal etti hayat sona erdi hakkn rahmetine kavutu rahmetli oldu sizlere mr hayatn kaybetti toprak oldu gitti yitirdik mevta oldu ahirete g etti daha iyi bir hayata geti mr vefa etmedi yaama veda etti son uykuya yatt ebediyete intikal etti yaratcsnn yanna gitti Trkede lm ve lmek szckleri yerine kullanlan gzel adlandrmalarn yannda kefen ve mezar szckleri iin de pek ok gzel adlandrma kullanlmaktadr. Kefen szc yerine adr (DS, C.III, s.1032), tef (DS, C.XII, s.4745), melez (DS, C.IX, s.3156), yakasz gmlek (DS, C.XI, s.4128); mezar, mezarlk szc yerine hece ta (DS, C.VII, s.2325), hdrlk (DS, C.VII, s.2357), kabir(TS, C.II, s.1467), kabristan (TS, C.II, s.1465), karayer (TS, C.II, s.1547), kara toprak (TS, C.II, s.1557), karadam (DS, C.VIII, s.2641), lahit (TS, C.III, s.1841), sin (DS, C.X, s.3637), trbelik (DS, C.X, s.4013) szckleri kullanlmaktadr. lm ve lm apak belirten ifadeler yerine kullanlan gzel adlandrmalarn temel sebebini korkuyla beraber inanca da balayabiliriz. Mezar szc de lm gibi zc bir kavram dorudan hatrlatt iin bu kavram iin gzel adlandrma yoluna bavurulmutur. Mezar kavram Trklerde ilk olarak saray sz eklinde destanlarda ve halk edebiyatlarnda grlmektedir. Manas Hann mezar, ak-saray, gk-saray ifadeleri ile tantlmtr. Bu destanda mezar iin, saray kertme ev,

10

yani balkonlu saray denmektedir. ok daha kuzeydeki Trk destanlarnda ise, ta saray yerine ta balat ismi kullanlmtr.12 lmn zor kabul edilir oluu lm szc iin birok gzel adlandrmann ortaya kmasna sebep olmutur. Bu adlandrmalar mezar ta yazlarna da yansmtr. Yksel Ersann Sivas ili Yukar Tekke Mezarlndaki mezar talarndan derlemi olduu mezar ta yazlarnda kullanlan gzel adlandrma rnekleri unlardr: Meknm dalar ba oldu, seyrana hacet kalmad, tim ecel erbetini, lokmana hacet kalmad, Yapld em-i saraym, mimara hacet kalmad. Kular son arky besteler dalda Son yolcu kaybolur hazanl yolda. Gelmeyeceini bildiim halde, Gzlerim yollarda seni beklerim.13 lm kavramnn ac ve znt verici durumunu hafifletici bir ifade olan ecel erbetini imek deyimi gzel adlandrmalar ierisinde en fazla gze arpan rneklerdendir. Mezar ta yazlarnda lmn acs erbetle tatlandrlmaya allmtr. fade edilmek istenmeyen olaylar veya nesneler, hayatmzn bir parasdr. Bunlar kabul etmesek bile yaamn bir blmnde bunlarla karlamama ansmz yok gibidir. Zor kabul edilir bir durumun anlatlmasnda zor kabul edilir kelimeler ve ifadeler kullanmak acmza ac katacaktr. zc olaylar dolayl bir ekilde ifade eden gzel adlandrmalar olumsuz etkiyi hafifletici bir grevle karmza kar. Mezar ta yazlarnda lmn soukluu ve zor kabul edilir oluu, lm kavramn ifade etmede kelimeleri veya ifadeleri kullanrken seici olmamza sebep olmutur.

12

Yksel Ersan; Mezar Ta Yazlarnda Gzel Adlandrma Kullanm, 21. Yzyla Girerken Yaznda Dil Kullanmlar (I. Dil, Yazn, Deyibilim Sempozyumu Bildirileri), Pamukkale niveristesi FenEdebiyat Fakltesi Bat Dilleri ve Edebiyat Blm, Temmuz 2001, Denizli, s. 244 13 Yksel Ersan, agm., s. 259

11

lmn olumsuz anlamn ortadan kaldrmak mmkn olmasa bile olumlu armlardan yararlanarak oluturulan yeni anlamn olumsuz etkiyi hafiflettiini grebiliriz. Mezar ta yazlarnda kullanlan gzel adlandrmalarda len kiiye sayg, yaknlarna hrmet ve nezaket anlay hkimdir. lmek szc yerine kullanlan bir baka gzel adlandrma rnei ise kergek bolmak ifadesidir. Kktrk metinlerinde, drt yerde kergek bolmak deyimi gemekte, bu deyim daha nceki aratrmaclarca gerek olmak, lzumlu olmak ve lmek biiminde aklanm bulunmaktayd. Ayn metinlerde lmek kavramyla ilgili szckler ve kergek bolmak zerinde uzun bir alma yaymlayan Osman Nedim Tuna, kergekin bldrcn trnden, kanatlarn gererek uan bir kuun ad olduunu kantlaryla ortaya koymaktadr. Gk dininde (amanizm) len kimsenin ruhunun ku ya da bcek olarak utuuna inanldn belirten aratrc, ayn yaztlarda lmek yerine umak eyleminin de kullanldna dikkati ekmektedir. Bu almayla kergek bolmak (kergek olmak) deyiminin lmek kavramn bir somutlatrmayla dile getiren deyim aktarmal (Fr. Metaphorique) bir anlatm olduu kantlanmtr.14 u szc DLTde bir nesnenin tkenmesi anlamndadr. boyda ne u bar. (Ulusta okluk yznden tkenme yoktur). 15 umak szc gnmzde akln yitirmek, delirmek anlamnda da

kullanlmaktadr. Toplumun uygun grmedii davranlar sergileyen ve toplumun sylenmesini yasaklad veya ho karlamad szleri sylemekte pervasz olan kiiler iin kullanlan umu (akln karm, delirmi) szc gzel adlandrma kapsamnda deerlendirilebilir. Yunus Emrenin lm ve fanilik konularn ieren iirlerinde bir ok gzel adlandrma rneklerine rastlayabiliriz. lmn deheti, korkunluu ve mitsizliini Yunus Emrenin ilk iirlerinde gzel adlandrlm ifadelerle grebiliriz.

14 15

Doan Aksan; Trkenin Szvarl, Engin Yayn evi, Ankara 1996, s. 18 Besim Atalay; DLT Tercmesi, C.III, s. 44

12

Vardm bunlarn katna Baktm ecel heybetine Nice yiit murdna Ermeyben lm yatar Yukardaki drtlkte lm szc yerine ecel eklinde bir gzel adlandrmaya bavurulmutur. Son dizede lm szcyle birlikte kullanlm olmasna ramen yatmak (TS. C.IV, s.3162) szc de len kiiyi belirtmek iin kullanlan bir baka gzel adlandrma rneidir. Gitmi gznn karas Hem ii yoktur duras Kefen bezinin paresi Sne sarlm yatar Buradaki gznn karas gitmek ifadesi, lmek kavramn karlayan gzel adlandrmadr. Yatmak szc de len kiiyi belirtmektedir. Atlar izi tozulu nleri tabl-bazl l gne hkm yazl ol muhteem beler yatar.16 Son dizede lm szcn karlayan yatmak szc Yunus Emrenin iirlerinde skca kulland gzel adlandrma rneklerindendir. Yunus Emrenin son (ermilik, olgunluk) iirlerinde lm umursamazlk vardr. Vuslat midiyle btn korkularn iinden atmtr. Bu iirlerinde de lm kavramn deiik gzel adlandrmalarla ifade etmitir:

16

Ahmet Kabakl; Yunus Emre, Toker Yaynlar, stanbul 1971, s. 116-117

13

Dostdan haber geldi bana duraym andan varaym Kurbanla bu canumu vireyim andan varaym Can vermek (TS, C.I, s.423) lmek szcn karlamakta ve lmn acsn az da olsa hafifletmektedir. ol bir iki arun bezin ne yeni var ne yakas Kaftan edben enme saraym andan varaym Yakasz gmlek, kefen (DS, C.XI, s.4128) yerine kullanlan gzel adlandrmadr. Yukardaki dizede yakasz bez kefen szc yerine kullanlan gzel adlandrma rneidir. Canalc hod geliser emaneti ver deyiser Ben emaneti ssna vereyim andan varaym Can alc, Azrail (DS, C.III, s.854) yerine kullanlan gzel adlandrma rneklerinden birini bizlere vermektedir. Besledim nzik teni terk etmeye derdim an Kara topraa ben an karaym andan varaym17 Yukardaki dizede kara toprak mezar (TS. C.II, s.1557) szc yerine kullanlm gzel adlandrmadr. Yunus Emrenin lm szc yerine kullanlan gzel adlandrmalarn yannda, lm dorudan hatrlatan mezar ve kefen szckleri iin de gzel adlandrma yoluna bavurulduunu grmekteyiz. Gzel adlandrmalar toplumun gemi yaantlarna, tarihine, dinine, rf, adet ve geleneklerine, dier milletlerle ve kltrlerle ilikilerine ksaca, milletin kltrne balayabiliriz.

17

Ahmet Kabakl; age., s. 116-117

14

2. GZEL ADLANDIRMA VE ARGO Argo kelimesi serseri ve klhanbeylerinin kullandklar sz18 anlamndadr. Bu tanmdan hareketle argo yksek statdeki insanlarn kullanm alan dndadr. Resm olmayan ortamlarda kullanlan argo, varln bu ortamlarda srdrr. Argo, hayata gln bir bak asyla bakar. Serseri ve klhanbeylerinin hayata kar umursamazlklar argonun sulu, akac ve gln bir dil olmasna yol amtr. Argo, yaamn her alannda meydana gelen olaylarla birlikte nesnelere kar da alayl bir bak asyla yaklamtr. lm gibi ac bir olay ifade etmede bile alayc bak acsn grebiliriz. Olaylarla birlikte zellikle cinsel organlara kar da sklmaz bir tavr ve normalin stnde bir hayal gcyle ok fakl adlandrmalar ortaya koymaktadr. Belirgin olan argo ifadeler ve gzel adlandrmalar birbirinden ayrmak ok g olmayabilir. zellikle sz ierisinde argoyu gzel adlandrmalardan rahatlkla ayrt edebiliriz. Kelimelerin argo olup olmadn belirlemek bazen ok g olabilir. Bu belirsizlii ortadan kaldrmak iin argonun genel zelliklerini yle sralayabiliriz: 1. 2. 3. 4. 5. Argo, ciddi ve resmi hibir olay ifade etmekte kullanlmaz. Argo szckler, rahatlkla kullanabildiimiz veya kullanmakta tereddt Argo, cidd olamayan ortamlarda zenginleir ve varln srdrr. Argo ifadeler toplumsal yaaya aykrl ifade eder. Argo, ayn sosyal grupta olan insanlar tarafndan kullanlr.

ettiimiz szcklerin e anlamllardr.

Gzel adlandrma ve argo fonksiyonlar bakmndan farkl olmalarna ramen tabu grleri ifade etmede kullanlrlar. Fakat argo terimlerin gzel adlandrma olarak kullanmnda ok fazla seici olmak ve dikkat etmek gerekmektedir; nk bunlarn hepsi
18

Trke Szlk, Milli Eitim Basmevi, stanbul 2002, C.I, s. 139

15

resm olmayan ifadelerdir ve sosyal statleri eit olan insanlarn kullanabilecei szlerdir. Argo terimler dzgn ve uygun bir ekilde kullanlmadka sadece gzel adlandrmann kibarln zedelemez, ayn zamanda sizi dinleyen insanlar gcendirebilecek terbiyesizce bir ifade gibi grlebilir. Bazen gzel adlandrmaya benzeyen havadan sudan konumalara rastlarz. Bu tr konumalar genellikle alt snf ve baz tabulardan rahatsz olan gruplar iinde olur. Erkein cinsel organ iin kullanlan penis ok daha kaba ve iren bir szcn yerini alp gzel adlandrma eklinde kullanlabilir. Argoda cinsel organlar belirtmek iin kullanlan baz ifadeler penis szcne gre daha az iren ve kaba grlmektedir. rnein erkek cinsel organ olan penis ifadesi yerine ufaklk, kk olan gibi terimler kullanmak daha uygun olmakta ve dorudan penis denilmesinin irenliini ortadan kaldrmaktadr. Bir eyi akac veya daha hafif bir manada nakletmek bir yere kadar konumacya daha rahat ve zgr bir atmosferde konuma imkn sunar. Mektep kelimesinin normalde okul manasna geldiini biliriz. Ama argoda rahatszlk verici bir kullanmdan kanmak iin genel ev veya kerhane kelimesi yerine mektep kelimesi tercih edilir. Bazen pasaportunu eline vermek (TS, C.III, s.2269) tabiri iten atlmak ifadesine gre daha yumuak ve akac bir tabir olmasndan dolay konumacnn ve dinleyicinin zerinde ok fazla olumsuz bir etki yaratmaz. Bunun iin iten atld yerine pasaportunu eline verdiler sz daha ok tercih edilir. araklamak szc almak (TS, C.I, s.134) manasna gelip argo bir ifade olmasna ramen almak szcnn su ifade eden ynn tamamiyle ortadan kaldrmasa bile bu suu hafifletmektedir. Gzel adlandrma ve argonun ortak ynlerinden biri de sylenmek istenmeyen ifadenin ekilsel zelliklerini ieren szcklerle dile getirilmesidir. Altboumlu, akrep (DS, C.I, s.230); adr, kefen (DS, C.III, s.1032); iek, hastalk (TS, C.I, s.535); tal ky, mezar (TA , s.100); derikanat, yarasa (DS, C.IV, s.1434); dikkulak, kurt (DS, C.IV,

16

s.1488); eli byk, ay (DS, C.V, s.1715); gezgin, uykuda gezen (DS, C.VI, s.2023); kuyruklu, akrep (DS, C.VIII, s.3020); anadan doma, rlplak (TS, C.I, s.119); avu amak, dilenmek (TS, C.I, s.184) gibi ifadeler gzel adlandrma ierisinde ekilsel zellikler gsteren ifadelerden bazlardr. Gzel adlandrma gibi argoda da sylenmesi uygun olmayan tabu kavramlarn ekilsel zellikleriyle karmza kt grlr. Servi alt (mezar, gmt), kaldrm kuu (kaldrm, sokak, durak gibi yerleri kendisine i yeri edinen hrsz, yan kesici; sokak fahiesi, mterisini sokakta bulmay alkanlk edinmi fahie), ieri dmek (hapse girmek, ceza evine konulmak) gibi szler argo olmakla birlikte gzel adlandrma snrlar ierisinde deerlendirilebilecek ifadelerdir. Halkn gndelik hayatnda belirli nesne ve hareketlerin dile getirilmesi, duygu ve dncelerin belirtilmesi srasnda, bu unsurlarn d yaplar, grnmleri argo ifadelerde ne kar. Bu ifadelerde kiinin d grn ile birtakm varlk ve eyalar arasnda kurulan benzerliklerden faydalanlr. Bu benzetmelerde gzel adlandrmalarda temel kaygy oluturan gzellik ve estetik kaygs yer almaz. Argocu olduka sade, yaln, doal bir mantkla ve ok rahat bir ekilde hi saknmadan bu benzetmelerden yararlanr. Bylece baz insanlarn zellikle baz organlarnn veya vcutlarnn baz blmlerinin d yaplar, yeryzndeki baz bitkilerin meyve veya rnlerinin grnmlerine dayanan biimsel zellikleriyle ilikilendirilmek yoluyla yeni anlamlar kazandrlm birok kelime argoya katlmtr.19 Ceza evinin gzel adlandrmada en fazla kabul gren karl ieri szcdr. ceza evi (TS, C.II, s.1334) iin kullanlan gzel adlandrmalar ierisinde bak asndan kaynaklanan ifade ztl grlmemektedir. Bu szcn argodaki karlklar arasnda hem aslan yata (BAS, s.45) hem de it delii (BAS, s.153) karlnn bulunmas, sz konusu olan ifade ztlnn bir gstergesidir. Gzel adlandrmay argodan ayrabilmenin en nemli yolu toplumsal hassasiyeti bilmektir. Dinleyiciyi krmamak, zmemek, irendirmemek; konumacy toplumdan soyutlamamak iin yasak olan kelimenin veya kelime grubunun yerine kullanlan btn ifadeler gzel adlandrma kapsamndadr.
19

Halil Ersoylu; Trk Argosu zerinde ncelemeler, Leyla ile Mecnun Yaynclk, stanbul 2004, s. 50

17

3. GZEL ADLANDIRMA LE EDEB SANATLAR ARASINDAK

LG

Bir nesneyi veya olay daha farkl bir isimle, farkl szlerle gzel ifade etmek kaygsyla yaplan gzel adlandrma, eski eserlerin bir ksmnda edeb sanatlar arasnda yer alr.20 Gzel adlandrmalarda bazen, varlk veya olay ifade iin baka dillerdeki karlklar olan alnt kelimelerden faydalanlr. Bir ksm gzel adlandrmalarda kullanlan kelimeler, dilde baka bir anlamla yer almaz, sadece yaygn ismi sylenmeyen nesneyi karlar, ya da o nesnenin ad yerine kullanlrlar. Ancak sylenmeyen kelimenin yerini tutan bu sz veya szcklerden bir ksmnn cmle iinde yeni bir anlam kazanmalar sz konusudur. Bu tr gzel adlandrmalarda benzetme, kinaye, mecazl ifade gibi dier bir takm edeb sanatlardan yararlanlr. Yeni bir anlam kazanm bu kelimelerde, yeni anlamla kelimenin asl anlam arasnda bir takm ilgiler, benzerlikler bulunur. Dolaysyla gzel adlandrmalarda benzetme eitlerinden ak istiare, mecaz- mrsel ve kinaye gibi sz sanatlarna rastlamak mmkndr. Mecz- mrsel, Bir sz benzetme amac gtmeden gerek anlam dnda baka bir anlamda kullanma sanat diye tanmlanr. Atasz ve deyimlerde ok rastlanan bu edeb sanata, deyimler halinde grlen gzel adlandrmalarda da ska rastlanmaktadr. Hasan Aktan bu sanat iin verdii rneklerden biri, anlam gzel adlandrmayla ortaya km bir kelimedir: Gzlerinde aksi bir derin hiin Kanadn yaylm rpnmak iin Bu k yolculuk var diyorsa iin Beni de beraber al anneciim Necip Fazl Ksakrek Drtlnde yolculuk kelimesi, lm yerine kullanlarak mecz- mrsel sanat yaplmtr.21 Szlmzde yer alan kelimelerden gzel adlandrma iin mecz- mrsel sanat ile yeni bir anlam kazanm olan kelimelerden bir ka unlardr: Evraksz: Namussuz, erefsiz
20 21

Sleyman Fehmi, age. Hasan Akta, Edeb Sanatlar, mge Kitap evi, Konya 2002, s. 38 - 41

18

Ac yer: l evi Ak az: Geveze Frlama: Pi Ar damar yrtlmak: Utanmamak, terbiyesizlik etmek Ahiret uykusu: lm Gzel adlandrma amacyla oluturulmu, yani yeni bir anlam kazandrlm kelimelerin bir ksmnda da edeb sanatlardan kinaye sanat grlmektedir. Kinaye, benzetme amac tamadan hem gerek, hem de mecz anlamla kullanlan bir kelimenin sz iinde daha ok mecz anlamyla yer almasdr.22 rtmece kelimelerde sz iinde kelimeye yklenen asl anlam yeni anlamdr ki bu anlam kelimenin mecaz anlamdr. Kelimenin asl anlam kaybolmasa bile, kastedilen anlam kesinlikle yerini tuttuu kelimenin anlamdr. Gzel adlandrmalardan; Alk: Dalkavuk Alg: Rvet Allanmak: Sarkntlk etmek Antika: Garip, tuhaf Arkada: E Atc: Aslsz konuan Eli uzun: Hrsz gibi kelimeler kinaye sanatna rnek olarak verilebilecek kelimelerin bir ksmdr. Gzel adlandrmalarda kelimelere yeni bir anlam kazandrlrken, sz konusu nesne, durum veya olay adlandran kelimenin gerek anlam arasndaki benzerlikten faydalanlr. Dolaysyla edeb sanat olarak bu ifadelerde daha ok benzetme sanatlar bulunur. Bu benzetmeler de benzetmenin gelimi ekli olan ve sadece benzeyenle yaplmaktadr. Ak istiare denilen bu edeb sanat klasik iirimizdeki mazmunlarda da grlr. Benzeyen unsurun isminin, benzetilen ismin yerini tutacak ekilde kullanlmas denebilecek bu edeb sanatn tanm, gzel adlandrmalarn tanmna da byk yaknlk gsterir. Szlmzde yer alan kelimelerden ak istiare sanat tayan szcklerden bir ksm unlardr:
22

Hasan Akta, age., s. 42 - 46

19

Ayaz: Kel Batkn: Mflis Bo: Cahil, ie yaramayan ilemek: Yersiz, kaba davranlarda bulunmak Bu edeb sanatlarn dnda bir ksm gzel adlandrmalarn bnyesinde dier benzetme eitleri olan edeb sanatlar tayan gzel adlandrma rneklerini tespit etmek de mmkndr. almamzn temel amacn oluturmad iin, bu blmde gzel adlandrmalarda en ok kinaye, mecz- mrsel ve ak istiare edeb sanatlarnn grldn tespit ederek bunlara birka rnek vermeyi yeterli gryoruz.

20

1. BLM 1. 1. GZEL ADLANDIRMANIN ORTAYA IKI SEBEPLER Gzel adlandrmann yapld yerleri inceleyebiliriz: 1. 2. 3. 4. 5. Hastalklarla lgili Gzel Adlandrmalar Korkuyla lgili Gzel Adlandrmalar Ahlk Deerlerle lgili Gzel Adlandrmalar nanla lgili Gzel Adlandrmalar Kusurlar Gizlemeye Bal Gzel Adlandrmalar ve yapl sebeplerini u balklar altnda

1. 1. 1. HASTALIKLARLA LG L GZEL ADLANDIRMALAR Hastalklarla ilgili gzel adlandrmalar daha ok tedavisi olmayan ya da tedavisi uzun sreli olan hastalklar iin kullanlr. Hastalk adnn sylenmemesi ya da gzel adlandrmayla ifade edilmesi hastann dncesinin farkl yne kaymasna sebep olur. Tberkloz ve czzam gibi baz terimler bulac hastalk olmalarndan dolay kullanmlar kstlanm kelimelerdir. Bu tr kelimeler insanlar korku ve zntye sevk edebilecei iin bu kelimelerin yerine dolayl yoldan hastal ifade eden kelimeler kullanlmaldr. Gzel adlandrmann yapsnda olan naziklik ya da dolayl yoldan ifade etme hastalklar iin de kabul grr ve ypratc olmaz. rnein verem yerine halk arasnda birok rtl ifade kullanlmaktadr: ad belirsiz (DS, C.I, s.66), akarca (DS, C.I, s.139), ince ar (DS, C.VII, s.2537), gelincik (DS, C.VI, s.1979), gzel hastalk (DS, C.VI, s.2178), gzelar (DS, C.VI, s.2243), kel hastalk (DS, C.VIII, s.2732), kurudan (DS, C.VIII, s.3011), ste (DS, C.X, s.3726), ince hastalk (TS, C.II, s.1392), tberkloz (TS,

21

C.IV, s.2943), pke avru (DS, C.IX, s.3343), rken (DS, C.IX, s.3347), ad batas (DS, C.I, s.65), ay (DS, C.I, s.417) szckleri verem yerine kullanlan gzel adlandrma rnekleridir. Kanser yerine incitme beni (TS, C.II, s.1394), yeyilme (DS, C.XI, s.4260) denmesi de kanser hastalnn zc durumunu az da olsa hafifletici bir ifade olur. Gzel adlandrma bu ynyle korkulu ve zc bir durumu hafifletici etkisiyle karmza kar. Gzel adlandrma baz hastalklarda kibarlk gerekesiyle ortaya kar. Edebe aykr ve utandrc baz hastalklar dolayl yoldan ifade etmeye abalarz. rnein frengi hastal kt yara (DS, C.VIII, s.2983), klleme (DS, C.VIII, s.3030), kif (DS, C.VIII, s.2870), erbetleme (DS, C.X, s.3762), yenirce (DS, C.XI, s.4246) eklinde adlandrlr. Hastalklarla, zellikle veremle ilgili gzel adlandrma rneklerine yazl basnmzda ska rastlarz. Hastalklarla ilgili baz gazetelerde yer alan gzel adlandrmalar u ekildedir: ok sevdii einin lmnden sonra evine kapanan ve drt yldr hi dar kmayan Siverekli Sinan elmen (50) zntden kr oldu. elmen eiyle mutlu bir 24 yl geirdi. Bu mutluluk, Hatice elmenin yakaland amansz hastala yenik dmesine kadar srd. Eini topraa verdikten sonra kendini evine hapseden Sinan elmen, yaad znt sonucu geen yl iki gzn de kaybetti.23 Yukardaki ifadede geen amansz hastalk kanser yerine kullanlan gzel

adlandrma rneidir. Ayn cmle ierisinde geen hastala yenik dmek lmek szcn karlayan rtl bir ifadedir. Topraa vermek sznde ise lm ve lmek szcklerinden kanld iin olumsuz etkiyi hafifletici bir durum sz konusudur. Doktorlar kanser kelimesini kullanmak yerine tmr, hcre bymesi, atipik hcre oalmas ifadelerini kullanarak hastaln daha katlanlabilir olaca inancndadr.24

23

Yksel Ersan; Alltagssprache und in den Fachsprachen Der Politik, Der Internationalen Bezehungen und Des Gesundhctswesens Im Deutschen und Trkschen, Hacettepe niveristesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 2000, s. 92 24 mit Sylemez; agt., s. 75

22

Tberklozun tarihesi bir bakma insanln, tbbn tarihesi gibidir. 1882de Kochun basili tanmlamas sadece umutsuz ince hastaln tedavisinde nemli bir adm olmad; bakteriyoloji ve enfeksiyon hastalklarnda da r at.25 Yukardaki paragrafta verem yerine ince hastalk la birlikte tberklozun da kullanldn gryoruz. Baz hastalklar iin kullanlan terimsel ifadeler halk arasnda yaygnlk gstermektedir. Doktorlar arasnda kullanlan tberkloz, hemoroid, hepatit, CA, enfeksiyon gibi terimler toplum tarafndan kabul gren gzel adlandrmalardr. Cerrahpaa Tp Fakltesinin Srekli Tp Eitimi Sempozyumu erevesinde dzenledii ocuk ve Erikinde Baklama Sempozyumunda konuan uzmanlar ocuklarn yzde 90nn alanmas halinde hastalklara kar tam koruma salanacan vurgulad. Baklama uzman Prof. Dr. Necla Akkaya, baz evrelerin Tberkloz asnn etkinlik orann tarttn, bu orann sfr ile yzde 80 arasnda olduunun yaygn kan olduunu belirtti.26 Verem yerine kullanlan tberkloz (TS, C.IV, s.2943) szc sklkla kullanlan tp terimi olarak gzel adlandrma eklinde karmza kmaktadr. Baz hastalklarda korku ve hurafelerin sebep olduu gzel adlandrma olay grlmektedir. zellikle sara hastal iin bu tr kullanmlar yaygndr. Sara yerine kullanlan al basma (DS, C.I, s.207), tutalga (DS, C.X, s.3998), oynatmak (DS, C.IX, s.3303), ar tutmak (DS, C.I, s.111), darlk (DS, C.IV, s.1473) gibi adlandrmalar korku ve hurafelerin sebep olduu rtl ifadelerdir. Korkuyla birlikte inancn da sebep olduu gzel adlandrmalardan biri de alnmak szcdr. nme inmek, deli olmak, cin arpmak, lmek zere olan bir hastann dili pelteklemek (DS, C.III, s.1055) gibi anlamlar olan alnmak szcnde korku ve inanca dayal rtl ifadelerin en gzel rneklerden birini grebiliriz. alnmak szcyle birlikte deitirme szcnde de korku ve inancn gzel adlandrmalardaki etkisini grebiliriz. Raitizm hastal, grbz ve salam bir ocuun birden bire zayflayarak tannmayacak hale gelmesi (eytann deitirdiine

25 26

Yksel Ersan; agt., s. 93 Yksel Ersan; agt., s. 91

23

inanlr.) anlamlarna gelen deitirme (DS, C.IV, s.1402) szcnn gzel adlandrma olarak kabul grmesinde korkudan ok inancn rol vardr. nsanlar birbirlerini rahatsz etmemek, zmemek iin hasta szc yerine rahatsz veya kendini iyi hissetmemek gibi ifadeleri kullanrlar. Doktorlar da bu tr gzel adlandrmalar kullanrlar. rnein, Hastalnz nedir? ya da Arnz var m? gibi cmlelerin yerine Herhangi bir rahatszlk hissediyor musunuz? veya Rahatszlnz nedir? gibi cmleler kullanrlar. Trkede hamile kadn iin kullanlan birok nazik ve kibar ifade tarz vardr. Trkede hamile olmak tercih edilen bir ifade ekli deildir. Onun yerine kullanlan bebek beklemek (TS, C.I, s.280), ar ayakl (DS, C.XII, s.4407), ykl (DS, C.XI, s.4328) gibi gzel adlandrmalar daha ok tercih edilir ve bu szckler hamile szcne gre daha nazik ve kibar bir syleyi ekli olarak kabul grr. Bu tr gzel adlandrmalar grg ve nezaket anlaymzn sonucudur. rnein Trkede kusmak yerine istifra etmek (TS, C.II, s.1425) daha ok tercih edilir. ishal szc yerine srgn (DS, C.X, s.3720), bozgun (DS, C.II, s.751), bozguna dmek (DS, C.II, s.751) szckleri kullanlr. Gzel adlandrmalarn snrlarn belirlemek, hangi szcn veya sz beinin ne tr bir gzel adlandrma olduuna karar vermek bazen ok g olabiliyor. Hastalklarla ilgili veya bir hastaln ismini sylememek iin kullanlan bir gzel adlandrma ayn zamanda korku, inan ve ahlk dnceyle de ilgili olabiliyor. Deli, akl hastas iin kullanlan alnmak szcnn oluum sebebini bazen hastalktan ok inanca balayabiliriz. Bu szcn anlamn cin arpmak la ilikilendirdiimiz zaman inanla birlikte korkunun etkisini de bu gzel adlandrmann ortaya k sebepleri arasnda grebiliriz. Tespit ettiimiz kelime veya deyim halindeki gzel adlandrmalardan hastalklarla ilgili olan gzel adlandrmalar unlardr: ad batas ad bellisiz : Kstebek de denilen ban, kemik veremi, sraca. DS, C.I, s.65 : Verem. DS, C.I, s.66

24

adn eller alsn ar tutmak ar akarca

: 1) Mzmin yara. 2) Olanlk da denilen ateli bir ocuk hastal. 3) Ylan. 4) Akrep. 5) Domuz. DS, C.I, s.66 : Sara hastalna yakalanmak. DS, C.I, s.111 : Tifo. DS, C.I, s.109 : 1) Kemik veremi. 2) Bulac beyin hastal (hayvanlarda). 3) Daima akan ban, sraca, fistl. 4) Deri veremi, czzam. 5) Bel soukluu. DS, C.I, s.139

akl hastal akln bozmak al basma

: Delilik, cinnet. TS, C.I, s.65 : zerine dt konudan baka bir ey dnemez olmak; delirmek. TS, C.I, s.68 : 1) Lousa kadnlarda grlen bir hastalk, lousa hummas. 2) Sara hastal. 3) Sonradan grmelerdeki gurur, kibir, marklk. DS, C.I, s.207

alnm alkn ay byk ksrk can alc iek

: Felli, inme inmi. DS, C.I, s.220 : Ktrm. DS, C.I, s.213 : Verem. DS, C.I, s.417 : Bomaca. DS, C.II, s.833 : 1) ldrc, kahredici. TS, C.I, s.421 2) Azrail. 3) ldrc hastalk. DS, C.III, s.854 : rinli kabarcklar dkerek yzde izler brakan ateli, ar ve bulac bir hastalk. TS, C.I, s.535 Dedim ucadan, Sesin hmaz bacadan, Allah seni gurtarsn, iehden gzlcadan K A, s.276

deitirme

: 1) Raitizm hastal. 2) Grbz ve salam bir ocuun birden bire zayflayarak tannmayacak hale gelmesi. (eytann deitirdiine inanlr.) DS, C.IV, s.1402

diyabet dnk dutargal

: eker hastal, eker. TS, C.I, s.680. : Czzam hastal. DS, C.IV, s.1586 : Saral, saras olan. DS, C.XII, s.4488

25

engi engin

: 1) Nezle. 2) Bademcik iltihab. 3) Sanc, ar. 4) Fel. DS, C.V, s.1753 : 1) Di nezlesi. 2) Genellikle ene altnn ve yzn imesiyle beliren hastalk. 3) Ar hasta, durumu lme yakn olan (kimse). DS, C.V, s.1755

gelincik

: 1) Verem. 2) Kalp hastal. 3) Ylanck hastal. 4) Arpack denilen bir eit gz hastal. 5) Bbrek hastal. 6) Lenfa dm iltihab, boyun sracas. 7) Yzde olan bir eit ban. 8) St ocuklarnda grlen ldrc bir eit hastalk. DS, C.VI, s.1979 9) Bir eit mantar. DS, C.VI, s.1980

gelincikleme gertme gzel hastalk gzenti gzelar habis

: Heyecandan ileri gelen bir eit sinir hastal. DS, C.VI, s.1980 : Kolera hastal. DS, C.VI, s.2113 : Verem. DS, C.VI, s.2178 : Karasevda denilen akl hastal. DS, C.VI, s.2180 : Verem hastal. DS, C.VI, s.2243 : 1) Kt, fen, fsid. 2) Ktlk eden, alak, mfsid. 3) Anormal hastalklara veya kanserli urlara verilen isim. TS, C.II, s.1091

hclayk hnam iars ileze ili ince ar ince hastalk incitme beni inme issice kabaram

: Bomaca. DS, C.VII, s.2356 : Kemik veremi. DS, C.VII, s.2362 : Dizanteri ya da kolera hastal. DS, C.VII, s.2503 : Veremli, hastalkl. DS, C.VII, s.2521 : Haylet, cin, peri. DS, C.VII, s.2522 : Verem, kalp hastal. DS, C.VII, s.2537 : Akcier veremi. TS, C.II, s.1392 : Kanser hastal. TS, C.II, s.1394 : Fel, nzul. TS, C.II, s.1400 : Verem. DS, C.VII, s.2559 : zntden olan sinir hastal, bir eit delilik. DS, C.VIII, s.2581

26

karambarek karabakma karayatal kel hastalk kzdrma kzlck kif kirli paavra kme kt yara kuruyel kuruburu kurudan kusah kukuyruu klleme lepra mall oturag kenli pke avruu rde rken pamukuk

: irpene, kan ban. DS, C.VIII, s.2651 : Kupalaz, difteri. DS, C.VIII, s.2637 : Tifo hastal. DS, C.VIII, s.2654 : Verem. DS, C.VIII, s.2732 : Stma. DS, C.VIII, s.2862 : 1) Kzamk hastal. 2) Bir eit iek hastal. DS, C.VIII, s.2864 : Frengi hastal. DS, C.VIII, s.2870 : Kolera hastal. DS, C.VIII, s.2880 : Kzamk hastal. DS, C.VIII, s.2956 : Frengi. DS, C.VIII, s.2983 : Romatizma. DS, C.VIII, s.3013 : Dizanteri. DS, C.VIII, s.3011 : Verem hastal. DS, C.VIII, s.3011 : Kolera. DS, C.XII, s.4573 : 1) Byk ban. 2) Difteri. DS, C.VIII, s.3016 : Frengi hastal. DS, C.VIII, s.3030 : Czzam. TS, C.III, s.1854 : lletli, hastalkl, sakat, ktrm, hasta. TS, C.III, s.1894 : Ktrm. DS, C.IX, s.3295 : Sreen ksrkl, bronitli. DS, C.IX, s.3315 : Verem. DS, C.IX, s.3343 : Rvet. DS, C.IX, s.3344 : 1) Verem hastal. 2) ksrk. DS, C.IX, s.3347 : Daha ok bebeklerde grlen, dil, az ve boaz evresinde ortaya kan, pamua benzer, iltihapl bir mantar hastal, aft. TS, C.III, s.2252

miskin hastal (illeti) : Czzam.TS, C.III, s.1993

paryand perde inmek punta seime

: Kzamk hastal. DS, C.IX, s.3403 : Katarakt olmak, gz grmez olmak. TS, C.III, s.2289 : Zatrree hastal. DS, C.IX, s.3486 : Frengi, belsoukluu gibi hastalk. DS, C.X, s.3564

27

sedef hastal srt yarma skel ter terleme terletme tilkiburnu topa topak tker tutaklk tutalga tutulmak tberkloz uzunksrk tme vahtsz yataan yatalk yenirce yeyilme yldrm yumrucak zhrevi

: Sedefi andran pulcuklarn belirmesiyle ortaya kan bir deri hastal. TS, C.IV, s.2474 : arbon hastal. DS, C.X, s.3619 : 1) Humma, ateli bir hastalk. 2) Tifo. 3) Zatrree. 4) Sakat. 5) ldrc grip. DS, C.X, s.3675 : Tifo. DS, C.X, s.3888 : 1) Tifo. 2) Akcier hastal. DS, C.XII, s.4753 : 1) Tifo. 2) Zatlcenp. 3) Humma. DS, C.X, s.3893 : Koltuk altnda kan kan ban. DS, C.X, s.3931 : Ktrm. DS, C.X, s.3961 : 1) Bir eit ban. DS, C.XII, s.4768 2) Kabakulak. DS, C.X, s.3962 : Ktrm. DS, C.X, s.3979 : Sara hastal. DS, C.XII, s.4775 : Sara hastal. DS, C.X, s.3998 : Fel olmak. DS, C.X.s. 4001 : Verem. TS, C.IV, s.2943 : Bomaca. DS, C.XI, s.4053 : Zatrree. DS, C.XI, s.4078 : 1) Hasta. 2) Yoksul. DS, C.XII, s.4801 : nme, fel. DS, C.XII, s.4816 : 1) Humma ve benzeri ateli hastalk. 2) Tifo. 3) Zatlcenp. 4) Zatrree. DS, C.XI, s.4199 : 1) Frengi. 2) irpene. 3) Czzam. DS, C.XI, s.4246 : Kanser. DS, C.XI, s.4260 : nme, fel. DS, C.XI, s.4267 : Veba. DS, C.XI, s.4316 : Frengi ve bel soukluu gibi cinsi mnasebetlerle bulaan (hastalk). TS, C.IV, s.3336

28

1. 1. 2. KORKUYLA LG L GZEL ADLANDIRMALAR Korkunun sebep olduu gzel adlandrmalar genellikle lm kavramyla ilgilidir. lm kavramn ifade eden gzel adlandrmalarn temelinde korku ve inan yatmaktadr. Bununla birlikte hayatn kaybeden kiiye sayg duymak veya hayatn kaybeden kiinin yaknlarnn zlmesine sebep olmamak iin byle bir kavramn ifade edilmesinde gzel adlandrma yoluna gidilmektedir. Dil, baz duygu ve dnceleri ifade etmek, bazlarn ise gizlemek amacyla kullanlmaktadr. Baz kavram ve nesnelerin varlklar kabul edilse bile sylenmesi ho karlanmaz. Sylenmesi ho karlanmayan veya yasak kabul edilen kavramlar tabu olarak grlr. Tabu szc aslnda Polonezce bir szck olup yasak olan veya kanlan ey anlamnda kullanlmaktayd. Ullmann ise gnmzde tabu szcnn anlamnn iki zt ynde alglandn vurgulamaktadr. Bir yandan kutsal, tanrya adanm anlamlar olan tabu, dier yandan esrarengiz, yasak, tehlikeli ve belirsiz anlamlarnda kullanlmaktadr.27 Tabu saylan kavramlar grupta deerlendirmek mmkndr: Korkuyla ilgili tabular, ahlk dnceyle ilgili tabular ve zntye sebep olan kavramlarla ilgili tabular. Tabu kavramlar ifade etmenin yollarndan biri de gzel adlandrmadr. Korkuyla ilgili tabular beraberinde korkuyla ilgili gzel adlandrmalar getirmektedir. Din inana gre kt ruhlarn ba olarak nitelenen varlk olan eytan szc yerine iblis, albz, mekir nekir, teccel, elbiz gibi ifadeler kullanlmaktadr. Azrail iin kullanlan alc, can alc, gke ifadeleri ierisinde gke szcnn anlam gkle ilgili, semavi; maviye alar renk; gzel, latif28 eklimdedir. Bu szcn Azrail szc
27

Il nce zyldrm; Trkede rtmece szlkler zerine bir aratrma, Dil Dergisi, S. 50, Aralk 1996, s. 16 28 Trke Szlk, Milli Eitim Basmevi, stanbul 2002, C.II, s. 1021

29

yerine kullanlan bir gzel adlandrma oluunun sebebini korkudan ok toplumun inancna balayabiliriz. Trkede cin szc yerine umac (DS, C.XI, s.4036), sayp (DS, C.X, s.3559), mekir nekir (DS, C.XII, s.4590), iblis (TS, C.II, s.1324), gekin (DS, C.VI, s.1963), gezer (DS, C.VI, s.2022), ili (DS, C.VII, s.2522), uuk (DS, C.XII, s.4781) szckleri kullanlmaktadr. Ayrca cad, hortlak szckleri yerine ubur (DS, C.XI, s.4019), ek (DS, C.IX, s.3356), obur (DS, C.IX, s.3261), hotik (DS, C.VII, s.2419) szckleri tercih edilmektedir. Korkuyla ilgili gzel adlandrmalarn temelinde inan yer alr. Azrail, eytan, cin gibi szcklerin gzel adlandrmaya konu olmasnn sebebini inanca balayabiliriz. Azrail, eytan cin gibi varlklarn olduuna inanmayan kimseler iin bu kavramlar korku yaratmaz ve dolaysyla byle bir inanca sahip olmayanlar bu tr szckleri kullanmaktan kanmazlar. Korkunun inanca ball sadece din konularla ilgili deildir. Korkudan kaynaklanan gzel adlandrmalar yalnzca din konularla snrl kalmamakta ayn zamanda korkulan veya uursuz saylan baz hayvanlar iin de kullanlmaktadr. rnein, rkld, uursuz sayld iin gelincik gibi gzel bir adla alnan hayvann Anadolu azlarnda gelin kadn , mal gelini, gzelce gibi adlar da vardr. Ayn ekilde, Trke de bayku denilen kua Anadoluda hayrl ku, mal kadn gibi adlar verilmesi; ylann baz yrelerde erbetli srngen olarak anlmas; ldrc bir bcek trne karadul; yrtc bir kua akbaba ad verilmesi de rtmece szck rnekleridir. Birok dilde tabu olan hayvanlardan biri de ar dr. oka gre, Trklerde de byle bir inann eskiden beri var olduunu bugn Anadolunun kuzey blgelerinde arya ar sinei denilmesinden anlyoruz.29 Biz bu aratrmamzda uursuzluk kavramnn inanla ilgili olduunu dnerek uursuz saylan hayvanlar iin kullanlan gzel adlandrmalar inanla ilgili gzel adlandrmalar grubuna dahil ettik.

29

Il nce zyldrm; agm., s. 18

30

Uursuz saylan hayvanlarn dnda inantan kaynaklanmayan bir korku duyulan hayvanlar iin kullanlan rtl ifadeleri bu grup ierisinde deerlendirdik. rnein ylan iin evren (DS, C.V, s.1813), uzunbc (DS, C.XII, s.4790), uzun (DS, C.XI, s.4053), yerdegezen (DS, C.XI, s.4250) eklinde gzel adlandrmalar kullanlmaktadr. Bu gzel adlandrmalar insanlara zarar dokunabilecek grnm itibariyle korkulan hayvanlar iin kullanlr. Ylan gibi akrebin de insanlar iin lme sebep olabilecek bir hayvan olmasndan dolay rtl ifadeleri mevcuttur. Akrep iin kullanlan gzel adlandrmalar ierisinde altboumlu, ferik, kuyruklu, terkili ifadelerini grebiliriz. Bunlarn dnda yenge iin ad kt, gsdrga; domuz iin adyaman, dadagezen, gaban, gara canavar, hnzr, kehten bakan ; kurt iin dadaki eklinde gzel adlandrmalar mevcuttur. slamiyete gre isminin anlmas ho karlanmayan domuz szcn inanla ilgili gzel adlandrmalara dahil edebiliriz. Szlmze dahil ettiimiz kelime ve deyimler arasnda korkuyla ilgili olduunu dndmz gzel adlandrma rnekleri unlardr. alc Allah emri anszna uramak atlp gitmek can alc cansz at adr : 1) Azrail. 2) ldrc, devasz hastalk. DS, C.I, s.215 : Deprem, zelzele. DS, C.I, s.223 : Birdenbire lmek. DS, C.I, s.280 : Birdenbire baylmak, lmek. DS, C.I, s.369 : 1) ldrc, kahredici. TS, C.I, s.421 2) Azrail. 3) ldrc hastalk. DS, C.III, s.854 : Tabut. TS, C.I, s.432 : Kefen. DS, C.III, s.1032

bir avu toprak olmak : lmek, topraa kavumak. TS, C.I, s.185

dadagezen (dadaki) : 1) Kurt. 2) Domuz. DS, C.III, s.1324 dnyaya gzlerini kapamak(yummak) : lmek. TS, C.I, s.749 dnyaya ved etmek : lmek. TS, C.I, s.749 el ekmek elbiz engebe esiren : lmek. TS, C.I, s.804 : 1) Smkl bcek. 2) eytan, dman. DS, C.V, s.1704 : Felaket. DS, C.V, s.1752 : Kuduz kpek. DS, C.V, s.1782

31

evran [evren] ferik gidergelmez gcemek

: Byk ylan. DS, C.V, s.1813 : Sar akrep. DS, C.V, s.1846 : lm. DS, C.VI, s.2074 : lmek. DS, C.VI, s.2119

gz topraa bakmak: lmek zere olmak. TS, C.II, s.1049 gnleri sayl (olmak ) : Bir kimsenin lm yakn (olmak). TS, C.II, s.1073 gn yetmek (gelmek) : 1) Vdesi tamam olmak, sonu gelmek, lmek, eceli gelmek. 2) (kadnlar iin) Doum vakti gelmek. TS, C.II, s.1074 hayata gzlerini yummak (kapamak) : lmek. TS, C.II, s.1197 hayatyla demek hece ta hdrlk irtihl kabir kabristan karadeve karadam karayaz karayer karayol kuyruklu lahit c : Hayatna mal olmak, lmek. TS, C.II, s.1198 : Mezar ta. DS, C.VII, s.2325 : Mezarlk. DS, C.VII, s.2357 : Dnyadan hirete gme, lm, vefat. TS, C.II, s.1415 : Mezar, sin. TS, C.II, s.1467 : Mezarlk. TS, C.II, s.1465 : lm, ecel. DS, C.VIII, s.2642 : Mezar. DS, C.VIII, s.2641 : lm. DS, C.XII, s.4535 : Mezar, sin; toprak, kara toprak. TS, C.II, s.1547 : lm. DS, C.VIII, s.2655 : Akrep. DS, C.VIII, s.3020 : Mezar, kabir; sanduka. TS, C.III, s.1841 : 1) Kurt, domuz vb. zararl hayvanlar. DS, C.IX, s.3308 2) ocuklar korkutmak iin uydurulmu hayali yaratk, umac. TS, C.III, s.2201; DS, C.IX, s.3308 ruhunu teslim etmek : Can vermek, lmek. TS, C.III, s.2380 salaca sallandrmak sallant sarolan : 1) Tabut. 2) l. 3) Tutukevi. DS, C.XII, s.4664 : Asmak, idam etmek. TS, C.IV, s.2427 : Deprem DS, C.XII, s.4666 : Akrep. DS, C.XII, s.4672

kara topraa a olmak : Mezara girmek, lmek, gmlmek. TS, C.IV, s.2907

32

taban genilemek tef tehlike terkili topraa bakmak topraa dmek topraa girmek toprak olmak ubur uraa gelmek urak uramak umac uzunbc uzun uzunksrk vdesi gelmek yal ip yerdegezen

: lmek. DS, C.X, s.3797 : Kefen. DS, C.XII, s.4745 : Deprem. DS, C.X, s.3861 : Akrep. DS, C.XII, s.4753 : lm yakn grlmek, lm yakn olmak. TS, C.IV, s.2907 : lmek, vurulup lmek. TS, C.IV, s.2907 : Gmlmek, gmlm olmak, lmek. TS, C.IV, s.2907 : lmek, topraa karmak. TS, C.IV, s.2907 : Hortlak. DS, C.XI, s.4019 : Cin, peri tarafndan arplmak. DS, C.XI, s.4026 : Sara, cin arpmas. DS, C.XI, s.4026 : 1) Cine, eytana arplmak. 2) Hastala tutulmak. DS, C.XI, s.4027 : Cin, peri rnei, korkutan ey, yaratk. DS, C.XI, s.4036 :Ylan. DS, C.XII, s.4790 : Ylan. DS, C.XI, s.4053 : Bomaca. DS, C.XI, s.4053 : Eceli gelmek, mr sona ermek. TS, C.IV, s.3036 : Daraac, idam sehpas. TS, C.IV, s.3099 : Ylan. DS, C.XI, s.4250

1. 1. 3. AHLK DEERLE LG L GZEL ADLANDIRMALAR Gzel adlandrmalar ierisinde byk bir orana sahip olan ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar daha ok doal vcut fonksiyonlar, cinsellik, vcut uzuvlar ve yasak ilikilerle ilgilidir. Bunlarla birlikte hrszlk, yalan, dedikodu, faiz, rvet gibi kavramlarn yerine kullanlan rtl ifadeler de ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalardr. Baz doal vcut fonksiyonlar (kusmak, iemek) ve organ adlar (k, meme) dolayl bir ekilde ifade edilir. Kaba yada iren saylabilecek szcklerin rtl bir

33

biimde ifade edilmesinde insanlarn terbiyeli olma abas yatmaktadr. Cinsellik, vcut uzuvlar ve tuvalet terimleriyle ilgili olan szcklerden dorudan sz edilmesi toplum tarafndan ayp saylr. Bu szckleri ekinmeden syleyen kiilerin ahlklii tartlr. Bu szckleri dorudan ifade etmeme ya da dolayl bir biimde syleme insanlarn ahlkl olma abasn gstermektedir. rnein, tuvalet terimlerini incelediimizde kaba olarak kabul edilen ve konuya dikkati eken hel veya kenef szckleri yerine tuvalet, lavabo, wc, yznumara, oo, ayakyolu, kabine, abdesthane, memihane gibi szcklerin kullanldn grmekteyiz. Ayn ekilde i yerine kk aptes, kk su, idrar; kaka yerine byk aptes, dk, gaita; meme yerine gs; kala veya k yerine kaba et, basen; pi yerine gayri meru ocuk; orospu yerine hayat kadn; kerhane yerine genelev; kusmak yerine istifra etmek, karmak szcklerinin kullanlmas da ayn abann rnleridir.30 Edep duygusu gzel adlandrma iin zengin bir kaynaktr. Toplum tarafndan yasaklanm cinsel iliki ierisinde olan kadn ifade etmek iin gzel adlandrma kullanlmtr. rnein oruspu yerine seme (DS, C.X, s.3564), tensuz (DS, C.X, s.3880), toylun (DS, C.X, s.3976), badan kgn (DS, C.XII, s.4446), sinek (DS, C.XII, s.4698), ters ayakkab (DS, C.XII, s.4754), lufte, ellenmi dillenmi (TS, C.I, s.822), vesikal (TS, C.IV, s.3071), malta (DS, C.IX, s.3114), gvende (DS, C.VI, s.2240), eli beratl (DS, C.V, s.1715), ekti (DS, C.V, s.1701), eksiklik, ortaya dmek (TS, C.III, s.2180 TS, C.III, s.2180), hou (DS, C.VII, s.2417), koket (TS, C.II, s.1713), bandrmal (DS, C.II, s.519), ba dar, ayak kars, aspak (DS, C.I, s.347), aya bozuk, aya garncal, kaynak, yollu ifadeleri halk arasnda daha ok tercih edilmektedir. Yasak iliki sonucu doan ocuk iin ise pi kelimesi yerine evlilik d ocuk, smbl, emeksiz, besmelesiz, ekti, handan, frlama, alk, dl, bulduk, ara virdi, katkl, alakrk eklinde ifadeler kullanlmaktadr. Bu szckler ierisinde argo szcklerle benzerlik gsteren ya da argo kabul edilen szckler de gzel adlandrma kapsamndadr. pi szcn dorudan sylemektense o szc gln ya da alayl bir yolla ifade etmek ahlk adan daha uygun grlr.

30

Il nce zyldrm; agm., s. 19

34

Ahlk adan uygun grlmeyen bir konu ise dedikodudur. Dedikoduyla ve dedikodu yapan kiilerle ilgili ok sayda gzel adlandrma mevcuttur. Dedikodu yerine indir kaldr, irdelemeyh, ozan, ek, sylenti, yaygan, yark vermek ; dedikoducu yerine az kara, aktrc, guyruhlu, mimii, mzevir ifadeleri gzel adlandrma olarak kullanlmaktadr. Dolandrclk, alma ve ldrme gibi su eylemlerinin isimleri dolayl olarak sylenilir. Armak (izinsiz bir ey almak), almak kadar zararl deildir. nk her ikisinin de bir ekilde eylemi ifade etmesine ramen armak szc genellikle akac veya gldrc bir duygu ile kullanlr. almak yerine kullanlan abartmak, afartmak, afsunlamak, aktarmak, alaklamak, aparmak, araklamak, avkrmak, skrtmak, kaydrmak urulamak, ourlamah, uclamak, uurmak, uyutmak szckleri almak szcnn su unsurunu az da olsa hafifletmektedir. Anadolu azlarnda hrsz yerine arak (DS, C.I, s.294 ; TS, C.I, s.134), eli akr, eli uzun (TS, C.I, s.811), oru (DS, C.IX, s.3269), our (DS, C.IX, s.3271), ucu (DS, C.XI, s.4020), uurgan (DS, C.XII, s.4781), uru (DS, C.XI, s.4027), uz (DS, C.XI, s.4052); dolandrc yerine alkac (DS, C.I, s.222), ayyar (TS, C.I, s.203), tc (DS, C.XI, s.4080), yatak (DS, C.XI, s.4199); yalanc yerine abac (DS, C.I, s.5), aburgak (DS, C.I, s.35), hozanc (DS, C.VII, s.2425), atc (TS, C.I, s.175), kubuduk (DS, C.VIII, s.2988), kt (TS, C.IV, s.3007); yalan yerine hikye, katakulli (TS, C.II, s.1582), kubur (DS, C.VIII, s.2989), trk (DS, C.IX, s.3360), tandrlama (DS, C.X, s.3819); yalan sylemek yerine atmak (TS, C.I, s.179), hava vurmak (DS, C.VII, s.2309), kara almak (TS, C.II, s.1546), ktr atmak (DS, C.VIII, s.2847), kvrmak (TS, C.II, s.1676), laf atmak (DS, C.IX, s.3058), tretmek (DS, C.X, s.4013), ufatmak (DS, C.XII, s.4782) eklinde rtl ifadeler kullanlmaktadr. Trkede cn ve ldrmek kavramyla ilgili pek ok gzel adlandrma grlmektedir. Cn szc yerine sndrc (DS, C.X, s.3610); ldrmek szc yerine becermek (TS, C.I, s.281), can almak (TS, C.I, s.421), defterini drmek, gtrmek, iini grmek (TS, C.II, s.1436), iini bitirmek (TS, C.II, s.1436), krmacn almak (DS, C.VIII, s.2833), menedilmek (DS, C.XII, s.4591), yemek (DS, C.XI, s.4241) ifadeleri

35

kullanlmaktadr. Bu ifadeler kullanm yerine gre argo ya da gzel adlandrma olabilirler. Toplumun byk bir kesimi tarafndan tepkiyle karlanan birinin lm iin Allahn rahmetine kavutu ifadesi gzel adlandrma olarak kabul grmez ve bu ifadeyi kullanan kiiye de byk bir tepki gsterilir. Bu ifadenin yerine nallar dikti (BAS, s.30) ifadesinin kullanlmas toplum tarafndan daha ok tercih edilir. Bu gibi ifadeler o kii iin gzel bir adlandrma olur. Gzel adlandrmalar toplumdan bamsz olarak dnlmemelidir. Toplumun byk bir tepkisine sebep olan ldrme eylemi iin gzel adlandrma yoluna pek fazla bavurulmam ve bu eylem istenilmeyen kiilerin lm ile sonulannca argo ifadelerden yaralanma yoluna gidilmitir. Bu grup ierisinde deerlendirilen baz gzel adlandrmalar dier gruplarla (korku, inan, hastalk, kusur) ilgili gzel adlandrmalarla ilikili grlebilir. rnein faiz ve rvet iin kullanlan gzel adlandrmalarn ahlk dnceyle ilgili olmasnn sebebi inanca dayanmaktadr. Bunun gibi birok kelime birden fazla gruba dahil edilebilir. Ahlk deerle ilgili gzel adlandrma rnekleri: abartmak abdestsiz ak ad ekici ad ekmek az ak az kara : Armak, almak. DS, C.I, s.12 : Korkmaz, ekinmez, senli-benli, saygsz. DS, C.I, s.17 : Belei, bedavadan geinen. DS, C.I, s.59 : 1) ftirac, mzevvir. 2) Yaygarac. DS, C.I, s.65 : Bir kii ve bir aile iin kt eyler sylemek. DS, C.I, s.65 : 1) Boboaz, geveze, sr tutmaz. 2) Hrsz. DS, C.I, s.116 : 1) Ara bozucu, dedikoducu, kovcu. 2) Kt, kara haber vermekten holanan kimse. 3) Kavgac, dvken. 4) Yalanc. 5) ftirac. DS, C.I, s.118 az yelli akamc aktarma alkac : Yksekten atan, vnen. DS, C.I, s.118 : Her akam iki imeyi det ve alkanlk haline getirmi olan. TS, C.I, s.79 : alma. DS, C.I, s.163 : Karc, dolandrc. DS, C.I, s.222

36

alk

: Birinin her yaptn, her sylediini beenip ven, kabul eden ve doru diye herkese kabul ettirmeye alan kimse, akak, dalkavuk. TS, C.I, s.98

allanmak alfte miyne anadan doma anasnn kz aparmak

: Sarkntlk etmek. DS, C.I, s.224 : ffetsiz, dkn kadn. TS, C.I, s.112 : Baya, ayak takmna yakr tarzda, adice. TS, C.I, s.117 : rlplak. TS, C.I, s.119 : Bakire olmayan kz. DS, C.I, s.253 : almak, armak, alp kamak, habersiz gtrmek. DS, C.I, s.284

ar damar atlamak : Utanma hissi kalmamak, utan duyulacak eyleri hi sklmadan yapar olmak, yzsz olmak. TS, C.I, s.130 arak aray aspak armak ana fina atc ayaa kmak bana kmek : Hrsz. DS, C.I, s.294 ; TS, C.I, s.134 : Dedikoducu. DS, C.I, s.301 : Temiz olmayan, derbeder kadn. DS, C.I, s.347 : almak, kimsenin haberi olmadan alp gtrmek. TS, C.I, s.165 : Gizli dost, flrt, oyna. TS, C.I, s.168 : Aslsz eyler uydurup syleyen, yalanc. TS, C.I, s.175 : Orospu olmak. DS, C.I, s.397 : Birinin rzna gemek. DS, C.II, s.559 yola srklemek. TS, C.I, s.266 besmelesiz bire bin katmak cebine indirmek aktrc apkn : ocuklar hakknda pi manasnda kullanlan bir svme. TS, C.I, s.306 : Bir eyi olduundan fazla gstermek, mblaa etmek. TS, C.I, s.349 : ( para iin ) Hakk olmad halde kendine mal etmek. TS, C.I, s.445 : Dedikoducu, fitneci. DS, C.III, s.1045 1) Gelip geici aklar peinden koan kimse. 2) Haylaz, yaramaz, serseri, derbeder, haar. TS, C.I, s.488

batan kmak (karmak) : Kt yola sapmak, ahlk bozulmak; ayartmak, kt

37

enesi kuvvetli ilesiz dalalet dekolte dem ekmek demagoji dilci dili gll dost tutmak dost dkn dzen dzmece

: ok konuan, sz sylemekten yorulmayan, geveze. TS, C.I, s.513 Utanmaz, ahlksz (Kimse). DS, C.III, s.1217 : Doru yoldan sapma, kma, yolunu arma, azma. TS, C.I, s.577 : Ak sak. TS, C.I, s.609 : ki imek, iret etmek. TS, C.I, s.614 : Halk dalkavukluu. TS, C.I, s.615 : Laf tayarak ara amaya alan kimse. DS, C.IV, s.1492 : Yze kar iyi konuan fakat arkadan kt olan kimse, ikiyzl. DS, C.IV, s.1494 : (Erkek veya kadn) Evlilik d iliki kurmak. TS, C.I, s.706 : Evlilik d iliki kuran erkek veya kadn. TS, C.I, s.705 : Deer ve haysiyetini kaybetmi; itibardan dm. TS, C.I, s.753 : Hile, dolap. TS, C.I, s.769 : Uydurma, gerek olmayan, sahte. TS, C.I, s.770 TS, C.I, s.791

eri bakmak(eri gzle bakmak) : Kin, hiddet veya kt dnce ile bakmak. el amak eli akr eli uzun ellenmi dillenmi emeksiz ergi eteine eri evlilik d evraksz genel ev : Dilenmek. TS, C.I, s.803 : Hrsz. DS, C.V, s.1716 : Hrsz. TS, C.I, s.811 : Kt hretli, iffetsiz (kadn). TS, C.I, s.822 : 1) vey evlat, evlatlk. 2) Hizmeti. DS, C.V, s.1732 3) Evlilik d ocuk, pi. DS, C.XII, s.4495 : Fahie. DS, C.V, s.1768 : Kt kadn. DS, C.V, s.1796 : Meru olmayan, kanuna uymayan, gayri meru. TS, C.I, s.876 : Namussuz, erefsiz (kimse). DS, C.V, s.1813 : Resm olarak izin verilmi fuhu yeri, umumhne, kerhne. TS, C.II, s.989

38

grmek gvende handan haram

: Gizlice cinsel ilikide bulunmak, zina etmek. DS, C.VI, s.2164 : Kt yola den kadn. DS, C.VI, s.2240 : Babas belli olmayan, pi. DS, C.VII, s.2272 : Pi. DS, C.VII, s.2283 TS, C.II, s.1151

harama ukur zmek : Nikhsz olarak birisiyle cinsi mnsebette bulunmak. Hav ilimek indir kaldr ii piirmek ilenti iletmek : Arzu ve hevesine uyan, keyfince hareket eden, hafif mizal; uar, hoppa. TS, C.II, s.1187 : Irza gemek. DS, C.VII, s.2528 : Dedikodu. DS, C.VII, s. 2540 : Aralarnda gizlice anlamak. TS, C.II, s.1435 : Faiz. DS, C.VII, s.2564 : aka ve birtakm yalanlarla birini kandrmak ve gln duruma drerek elenmek. TS, C.II, s.1441 kabak iei gibi almak : ekingenlik ve utangalktan syrlarak ar davranlarda bulunmak. TS, C.II, s.1464 kaamak kara almak kara katkl kaydrmak kaynak kazanc kefellesi kdm klnmak knal : Ho karlanmayacak bir eyi ara sra gizlice yapma. TS, C.II, s.1471 : Birine iftira etmek, birinin adn ktye karmak. TS, C.II, s.1546 : ftira, leke. DS, C.VIII, s.2637 : 1) Kark, ar olmayan, hileli. 2) Evlilik d ocuk, pi. DS, C.VIII, s.2684 : almak, karmak. DS, C.VIII, s.2699 : Yosma, oynak kadn. DS, C.VIII, s.2705 : Dilenci, ingene. DS, C.VIII, s.2710 : Utanmaz, arsz. DS, C.VIII, s.2719 : Rvet. DS, C.VIII, s.2787 : Yaltaklanmak, boyun emek. DS, C.VIII, s.2799 : Ahlksz. DS, C.VIII, s.2805

39

kirlenmek kirtik

: (Kadn iin) Irzna geilmek, namusuna zarar gelmek. TS, C.II, s.1700 : Rvet. DS, C.VIII, s.2883 olmak, onlarla dp kalkmak. TS, C.II, s.1770

kucaktan kucaa dolamak (gezmek) : (kadn iin) Pek ok kimsenin sevgilisi laf atmak lubali lpc mayas bozuk mektep grmemi mezhebi geni muhabbet tellal : Yalan sylemek. DS, C.IX, s.3058 : Kaytsz, umursamaz, ciddiyetsiz, saygsz, pervasz. TS, C.III, s.1848 : 1) Hazr yiyici, belei. 2) Rvet alan kimse. DS, C.IX, s.3095 : Karaktersiz, kt yaradll, soysuz. TS, C.III, s.1916 : Kaba, saygsz, cahil, terbiyesi kt. TS, C.III, s.1932 : Namus, iffet, ahlk vb. konularda fazla serbest ve hogrl olan (kimse). TS, C.III, s.1972 : Bir erkein bir kadnla bulumasn salayan, bu ii meslek edinmi kimse. TS, C.III, s.2008 mnasebette bulunmak : Cinsi yaklamda bulunmak. TS, C.III, s.2049 mrtekip mstehcen mzevir mzmehel nne yemek naylon orulamah ortaya dmek oynadanlh oynamak : ( para, kazan karl olarak ) Kt, uygunsuz iler yapan; rvet yiyen, rvet alan, rveti. TS, C.III, s.2054 : Ak sak, edep veya haya duygularna aykr; yakksz. aykr; yakksz. TS, C.III, s.2060 : Sz gtrp getiren, ara bozan. TS, C.III, s.2070 : kili, sarho. DS, C.XII, s.4601 : Yakksz bir davranta bulunmak, uygunsuz bir i yapmak. TS, C.III, s.2083 : Dzme, sahte. TS, C.III, s.2091 : almak. DS, C.IX, s.3269 : (Kadn iin) Fahie olmak, orta mal olmak, sokaa dmek. TS, C.III, s.2180 : kiyzllk. DS, C.XII, s.4618 : Kanun d cinsel iliki kurmak. DS, C.IX, s.3302

mercimei frna vermek : Gizlice ak ilikisi kurmak. TS, C.III, s.1946

40

oynamak ozan tlemek knmek ler nlk rn z kara para dnmek payal pek yzl

: Kadn ve erkek nikahsz yaamak. DS, C.IX, s.3302 : 1) Geveze. 2) Sersem, aptal. 3) Dedikodu, drlt. DS, C.IX, s.3305 : Birisini kandrp bir bakasna kar kkrtmak. DS, C.IX, s.3324 : Birinin yaptklarn, sylediklerini yineleyerek alay etmek. DS, C.IX, s.3327 : Ara bozucu, fitne. DS, C.IX, s.3329 : Kt kadn. DS, C.IX, s.3341 : Rvet. DS, C.IX, s.3354 : St bozuk, kt soydan gelen (kimse). DS, C.IX, s.3373 : Rvetle i yaplmak, rvet verilmek. TS, C.III, s.2256 : Kendini beenmi, kibirli. DS, C.XII, s.4640 : 1) Sklmaz, utanmaz, yzsz. TS, C.III, s.2282 2)Utanmadan, sklmadan her eyi konuan. DS, C.IX, s.3422

perdesi yrtk (syrk): Utanmaz, arlanmaz. TS, C.III, s.2289 salma seme slegen sz sav smbl st bozuk : 1) Gebe kadn ocuunu drmek. 2) Yellenmek, gaz karmak. DS, C.XII, s.4667 : Kt yolda kadn. DS, C.X, s.3564 : ok konuan, geveze. DS, C.X, s.3677 : Dedikodu. DS, C.X, s.3685 : Evlilik d doan ocuk, pi. DS, C.X, s.3709 : Kt soydan gelmi kimse, soysuz, karaktersiz, aalk. TS, C.IV, s.2640 at atafat igin talamak tandrlama taba tava kapa tensuz : Sz tayan, at. DS, C.X, s.3751 : Dalkavuk, yze glen. DS, C.XII, s.4721 : Onurlu, kibirli. DS, C.X, s.3787 : Boumak, kavga etmek. DS, C.X, s.3814 : Dedikodu, aslsz sz. DS, C.X, s.3819 : Edepsizce, saygszca. DS, C.X, s.3839 : kiyzl adam. DS, C.X, s.3845 : Kt (kadn iin). DS, C.X, s.3880

41

terkisalat ters ayakkab tok tretmek uar ukur zmek uurgan uurmak umumhne ustalk uygunsuz

: 1) Terbiyesiz. 2) Beceriksiz. DS, C.X, s.3892 : Kt yolda kadn, erkek. DS, C.XII, s.4754 : Kibirli, burnu byk. DS, C.X, s.3946 : Uydurmak. DS, C.X, s.4013 : eitli elencelere dkn, apkn; sefih. TS, C.IV, s.2959 : Cinsel yaklamada bulunmak. DS, C.XI, s.4022 : Hrsz. DS, C.XII, s.4781 : almak, armak. DS, C.XI, s.4023 : Genel ev. TS, C.IV, s.2975 : Kurnazlk, dzencilik. DS, C.XI, s.4043 : Kt davranlarda bulunan, irkin veya zararl hareketler yapan, terbiyesiz, ahlk sz, yoldan km. TS, C.IV, s.2989

trksn armak : Dalkavukluk yapmak. DS, C.X, s.4014

uygunsuz nlenmek stne yatmak vesikal

: Kt yola sapm (kadn iin). DS, C.XI, s.4049 : 1) Dile dmek, ad ktye kmak. 2) Onurlanmak, kibirlenmek. DS, C.XI, s.4066 : Borcunu dememek, aldn geri vermemek. DS, C.XI, s.4077 : Kendisine fuhu iin resm makamlarca izin verilmi kadn. TS, C.IV, s.3071

yaknlk gstermek : Cinsel birlemeye yanamak. DS, C.XI, s.4129 yaknlk yollu : Cinsel iliki. DS, C.XI, s.4129 : Kt yola dm kadn. DS, C.XI, s.4290

42

1. 1. 4. NANLA LG L GZEL ADLANDIRMALAR Bu gruba giren gzel adlandrmalarn bir ksm ilh varlklarn isimleriyle ilgilidir. Bu isimlerin sayg ve hrmet nedeniyle sylenmemesi veya sylenildiinde inanlarna gre sayg bildiren szcklerle birlikte kullanlmamas toplum tarafndan ho karlanmaz. lahi varlklarn isimleri baz toplumlarda tabu olarak kabul edilir ve dolayl bir sylem kullanlr. Bu dolayl sylem ngilizcede Lord Franszcada Sergneur ve dier modern biimleriyle bulunmaktadr. Bu durum mslmanlarda ayn olmasa da baz durumlarda ve yerlerde Tanrnn isminin sylenmesinden dikkatle kanlr. Ayrca, Tanr nn adn her duyduklarnda inanlarn ifade etmek iin kendiliinden birka kelime sylerler.31 Trkede Allahn isminin dorudan kullanlmas kanlan bir durum deildir. Bazen Allahn ismiyle birlikte celle ve al, celle nuh, celle callh eklinde szler kullanlr. Bu gibi szlerin Tanr veya Allah isimleriyle birlikte kullanlmamas tepkiyle karlanmaz. Allah ya da Tanr ad yerine kullanlan baz szler gzel adlandrma saylabilir. Allah ad yerine, Rahman, esirgeyici, Rahim, balayc, Reuf, efik, merhametli, Rab, Mevla, hda, sahip, efendi, Hakteala, inkr mmkn olmayan yksek varlk, Halik-i azam, Byk yaratc, Cenab Hak, nkar mmkn olmayan varlk, Halik- i Lemyezel, ebed yaratc gibi gzel adlar kullanlr.32 Bu grup ierisinde deerlendirilebilecek bir konu da sara hastal dr. Halk arasndaki bir inana gre cin arpmas olarak grlen bu hastaln yerine ar tutmak (DS, C.I, s.111), eser (DS, C.V, s.1780), tutalga (DS, C.X, s.3998), tutalk, urak (DS, C.XI, s.4026) szckleri kullanlr. cin arpmak szc yerine kullanlan alnmak (DS, C.III, s.1055), erimek (DS, C.V, s.1773), erlenmek (DS, C.V, s.1775), urakl (DS, C.XII, s.4782), uramak (DS, C.XI, s.4027) szckleri ierisinde urakl szc sara hastal yerine kullanlan urak szc ile ilgili olup cin arpmak ve sara hastaln inan ynnden birbirine balamaktadr.
31 32

mit Sylemez; agt., s. 32 Il nce zyldrm; agm., s. 17

43

Cin, peri, hortlak gibi szcklerin tabu saylmasnn kaynanda da inan vardr. nantan kaynaklanan bir korkuyla bu gibi kavramlarn dile getirilmemesi dolaysyla bu szcklerin yerine kullanlan rtl ifadeleri, korkuyla ilgili gzel adlandrmalar grubuna dahil edebiliriz. Cin, peri gibi varlklarn hayl olduunu dnen bir insann bunlara kar herhangi bir korku duymadan, bunlar dolaysz bir biimde ifade etmesi mmkndr. Halk arasnda baz hayvanlarn adlarnn anlmasnn uursuzluk getireceine inanlr. Trke Szlkte, uursuzluk szc Baz olaylarda grlen ve insana ktlk getirdiine inanlan belirti veya baz nesnelerde var olduuna inanlan g, kademsizlik eklinde anlamlandrlmtr.33 Halk arasnda ismi anld zaman uursuzluk getireceine inanlan bayku ve yarasa gibi hayvanlarn adlar yerine pek ok gzel adlandrma kullanlmaktadr. Yarasa yerine akamck kuu, deri kanat, karanlk kuu, kay kanat, kelebek, peee, gece kuu szckleri kullanlmaktadr. Bayku szc yerine kullanlan gzel adlandrmalardan bazlar u ekildedir: n kuu, cnk kuu, glnku, gonguluk hac kuu, hayrl ku, hmmatun, hpbkku, ishak, kln, kuuruk, kukumav, malkadn, muratk, ren kuu, plavck, pou, uu, uu kuu, uluku, viranguu, yapalah, devletli nanla ilgili gzel adlandrmalarn bazlar korkuyla da ilgili olabilir. Bu gzel adlandrmalar iki grup iinde de deerlendirilebilir. nanca bal olarak olumu gzel adlandrmalar: ahiret uykusu akamck kuu alc ask can alc : lm. TS, C.I, s.55 : Yarasa. DS, C.I, s.162 : 1) Azrail. 2) ldrc, devasz hastalk. DS, C.I, s.215 : 1) Faiz. 2) ingene. DS, C.I, s.342 : 1) ldrc, kahredici. TS, C.I, s.421 2) Azrail. 3) ldrc hastalk. DS, C.III, s.854
33

ahireti (br dnyay) boylamak : lmek. TS, C.I, s.55

Allahn davetine icabet etmek : lmek, dnyay terk etmek. TS, C.I, s.104

Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara 1988, s. 1512

44

alnmak

: 1) Cin arpmak. 2) lmek zere olan hastann dili pelteklemek. 3) Deli olmak. DS, C.III, s.1055

dadagezen (dadaki) : 1) Kurt. 2) Domuz. DS, C.III, s.1324 don deimek dnyadan gmek ecel erbeti imek erimek erlenmek erleikli esrk gara canavar gecekuu geinmek gergek bulmak gezer glnku goncolos gke hackuu hayrl ku hnzr hmmatun hpbkku iblis ili iliik iliyer ishak karanlkkuu : lmek. DS, C.IV, s.1559 : lmek. TS, C.I, s.748 : lmek. TS, C.I, s.776 : eytan, cin arpmak. DS, C.V, s.1773 : Cin arpmak. DS, C.V, s.1775 : Cin arpm. DS, C.V, s.1775 : 1) Cin, peri arpm (kimse). 2) Saral. DS, C.V, s.1787 : Domuz. DS, C.VI, s.1918 : Yarasa. DS, C.VI, s.1958 : lmek. DS, C.VI, s.1962 : lmek. DS, C.VI, s.2000 : 1) Cin, peri, l ruhu v.b. hayl eyler. 2) Geceleri kt niyetle dolaan kimse. DS, C.VI, s.2022 : Bayku. DS, C.VI, s.2042 : Hortlak. DS, C.VI, s.2100 : 1) Melek. 2) Azrail. DS, C.VI, s.2135 : Bayku. DS, C.VII, s.2248 : Bayku. DS, C.VII, s.2317 : 1) Domuz. 2) Pis ve kat yrekli, gaddar, hain. TS, C.I, s.1243 : Bayku. DS, C.VII, s.2450 : Bayku. DS, C.VII, s.2450 : eytan. TS, C.II, s.1324 : Haylet, cin, peri. DS, C.VII, s.2522 : Bo inanca gre cin arpm kimse. DS, C.VII, s. 2527 : Bo inanca gre cinli, perili, uursuz yer. DS, C.VII, s.2529 : Bayku. DS, C.VII, s.2555 : Yarasa. DS, C.VIII, s.2651

45

kay kanat keinmek kehten bakan kelebek kesegen kln korkut kt hayvan kukumav kpe binmek malkadn mekir nekir moza muratk obur orak

: Yarasa. DS, C.VIII, s.2701 : lmek. DS, C.VIII, s.2716 : Domuz. DS, C.VIII, s.2722 : Yarasa. DS, C.VIII, s.2726 : 1) Fare. 2) Erkek domuz. DS, C.VIII, s.2760, 2761 : Bayku. DS, C.VIII, s.2798 : Cin, eytan gibi hayl yaratklar. DS, C.VIII, s.2926 : Domuz. DS, C.VIII, s.2982 : Bayku. DS, C.VIII, s.2992 : Byclk, cadlk yapmak. DS, C.VIII, s.3040 : Bayku. DS, C.IX, s.3113 : 1) Cin, eytan. 2) Hortlak. DS, C.XII, s.4590 : Domuz yavrusu. DS, C.IX, s.3212 : Bayku. DS, C.IX, s.3220 : Hortlak. DS, C.IX, s.3261 : 1) nana gre cin, peri arpmas. DS, C.XII, s.4609 2) Nedeni bilinmeyip cinlerin arptna inanlan hastalk. DS, C.IX, s.3269

orak c

: Cin. DS, C.IX, s.3285 : 1) Kurt, domuz vb. zararl hayvanlar. DS, C.IX, s.3308 2) ocuklar korkutmak iin uydurulmu hayali yaratk, umac. TS, C.III, s.2201; DS, C.IX, s.3308

ren kuu ek sayp srsra teccel uuk urakl uu uukuu uluku

: Bayku. DS, C.IX, s.3346 : 1) Dedikodu, abartma. 2) Hortlak. DS, C.IX, s.3356 : Peri, cin. DS, C.X, s.3559 : Yarasa. DS, C.X, s.3618 : eytan. DS, C.X, s.3856 : Cin, peri. DS, C.XII, s.4781 : arplm, inmeli (kimse). DS, C.XII, s.4782 : Bayku. DS, C.XI, s.4028 : Bayku. DS, C.XII, s.4783 : Bayku. DS, C.XI, s.4035

46

viranguu yaz yer yazc yazmak

: Bayku. DS, C.XI, s.4105 : Cehennem, sin. DS, C.XI, s.4121 : Byc. DS, C.XII, s.4817 : By yapmak. DS, C.XII, s.4817

1. 1. 5. KUSURLARI G ZLEMEYE BALI GZEL ADLANDIRMALAR Kusur szc eksiklik, noksan; hata, zr, ayp, sakatlk; su, kabahat; olumsuz, yersiz davran; taksrt; gevek davranma, geveklik gsterme; ihml, tedbirsizlik. (TS, C.II, s.1803) anlamlarn karlamaktadr. Bu grupta bedensel eksiklikler, sakatlklar, toplum iinde adnn anlmas yasaklanan baz doal vcut fonksiyonlar, insanlarn yapsndan kaynaklanan davransal bozukluklar gibi konulara ait gzel adlandrmalar yer almaktadr. Bedensel eksiklikleri (kr, topal, sar, dilsiz) olan kiilere bu eksikliklerini hissettirmemek iin gzel adlandrma yoluna bavurulmutur. Topal szc yerine aksak; topallamak yerine bacan ekmek ifadesi daha ok tercih edilir. kr olmak yerine gz snmek; sar ve dilsiz yerine ahraz, dilsiz yerine kazak eklinde kullanlan ifadeler insanlarn bu eksikliklerini hissedip zlmemesi iin ortaya km gzel adlandrmalardr. Baz durumlarda gzel adlandrma olarak nitelendirdiimiz szcklerin bedensel eksiklikleri olan insanlar rahatsz ettii grlr. kr szc yerine kullanlan grme engelli; sar szc yerine kullanlan iitme engelli gibi ifadeler gzel adlandrma olarak kullanlmaktadr. Fakat bu gibi eksiklikleri olan insanlar kendileri iin kullanlan engel ve eksiklik szcklerini kabul etmemekte, bu eksikliklerini vcudun dier organlaryla veya duyularyla kapattklarn dile getirmektedirler. Tembel, beceriksiz, korkak, cimri, geveze gibi szckler zellikle toplum ierisinde kullanld zaman insanlar rahatsz eder ve onlarn gcenmesine ve alnmasna sebep olur. Tembel szc yerine yavaak, abahan, ak azl, mez,; beceriksiz szc yerine

47

akbakan, kamak, azak; korkak szc yerine ksmk, ktmr, an, avgn; geveze szc yerine yn az, abzambak gibi gzel adlandrmalar kullanlmaktadr. Doal vcut fonksiyonu olan kusmak szc iin de bhrmek, kaytarmak, istifra etmek, mek, mek, yrek etmek eklinde gzel adlandrmalar kullanlmaktadr. ishal szc yerine bozgun, bozguna dmek, degin, srgn, gveleme, iyindirik, zars, trmek, ivil, tersi bozuk, trlemek, yak gibi szckler gzel adlandrma olarak kullanlmaktadr. Kusurlar gizlemek iin kullanlan gzel adlandrma rnekleri: abzambak ak az aba ar ayakl ar canl ( kanl ) ar gvde ahraz akbakan akgz alagz alazlk all akln m anahal atak ayaz ayda : Sama sapan, gelii gzel konuan. DS, C.I, s.23 : 1) Boboaz, geveze. 2) Aptal, salak. 3) Tembel. DS, C.I, s.58 : Kel, sasz. DS, C.I, s.85 : Gebe, ykl. DS, C.XII, s.4407 : Tembel, miskin, uyuuk. TS, C.I, s.40 : iman, hantal vcut. TS, C.I, s.40 : 1) Dilsiz, sar ve dilsiz. 2) Aklsz, ahmak. DS, C.I, s.133 : Beceriksiz, budala. DS, C.I, s.141 : Korkak, budala, ahmak. DS, C.I, s.149 : Korkak. DS, C.I, s.187 : Sa kmayan ba, kel. DS, C.I, s.204 : 1) Sakat. 2) kr, gzleri grmez, m. 3) illetli, sk sk gelerek rahatsz eden bir hastal olan. TS, C.I, s.97 : Ktrm. DS, C.I, s.213 : Kr. TS, C.I, s.113 : Ayba (kadnlarda). DS, C.XII, s.4418 : 1) Bunak. 2) Yalanc. DS, C.I, s.365 : Kel, seyrek sal ba. DS, C.I, s.409 : 1) Zayf, clz. 2) Bacaklar arpk. 3) a. DS, C.I, s.410

48

babalanmak babal bacan ekmek bar gemek bahl bellik boazsak bozalak bozgun bozguna dmek bhrmek cam gz cebi crm am devirmek ehre zrd mez dedem akll dem dirayetsiz diyare durumsuz ebe ecene edep yeri emk

: fkelenmek. TS, C.I, s.215 : Sinirli, sinir nbeti geiren. TS, C.I, s.215 : Topallamak, aksayarak yrmek. DS, C.II, s.456 : Zamannda evlenememek, evde kalmak. DS, C.II, s.485 : Cimri, hasis. TS, C.I, s.228 : Kambur. DS, C.XII, s.4453 : Obur, pisboaz. DS, C.II, s.728 : Kel. DS, C.II, s.749 : shal. DS, C.II, s.751 : shal olmak. DS, C.II, s.751 : Kusmak. DS, C.II, s.767 : Agzl, tamahkr. TS, C.I, s.419 : Korkak, dlek, yreksiz. TS, C.I, s.435 : Su, kabahat, gnah. TS, C.I, s.472 : Bilmeden karsndakini gcendirecek sz sylemek, pot krmak, cahilce ve i bozucu sz sylemek. TS, C.I, s.484 : irkin yzl. TS, C.I, s.501 : ok oturan, tembel. DS, C.III, s.1286 : Sersem, bunak, avanak. DS, C.IV, s.1398 : 1) Kadnlarda ay ba, hayz, det, regl. 2) Gz ya. TS, C.I, s.615 : Bilgi ve tecrbesi olamayan, beceriksiz, kabiliyetsiz, zayf, iktidarsz. TS, C.I, s.672 : shal. TS, C.I, s.681 : Fakir. DS, C.IV, s.1608 : ok konuan, geveze. DS, C.V, s.1650 : Cce, ksa boylu. DS, C.V, s.1660 : Edep ve terbiye bakmndan rtlmesi gereken yerler. TS, C.I, s.779 : Kusmuk, mide bulants. DS, C.V, s.1689

bayrambeyi olmak (be olmak, bey olmak) : Midesi bozulmak, ishal olmak:

49

eki eli sk erikin firikleme

: Hoa gitmeyen, somurtkan, ask, glmeyen. TS, C.I, s.801 : ok tutumlu, cimri, pinti. TS, C.I, s.821 : htiyar. DS, C.V, s.1772 : ok iddetli ishal olmak. DS, C.V, s.1870 anlalmak, maskesi dmek. TS, C.II, s.940 Bahi her eyi grmi, bili. Da foyasi medana hacah, o birahi buni, gidi ocuh. DA, s.71

foyas meydana kmak : Gizlenen ktlk ortaya kmak, kt vasfl olduu

gek gelimek gezgin gzl gsl gvdeli gz buu gz snmek hamamc olmak hasl hazan hemoroyit horasan hoylu hkm giymek hkml lat ln lk rat (irat)

: htiyar. DS, C.VI, s.1963 : imanlamak. DS, C.VI, s.1983 : Uykuda gezen (kimse). DS, C.VI, s.2023 : Tembel. DS, C.VI, s.2070 : ri memeli (kadn). TS, C.II, s.1020 : 1) Hmile. DS, C.VI, s.2167 2) Vcutlu, csseli, iri. TS, C.II, s.1039 : Krlk. DS, C.VI, s.2176 : Kr olmak. TS, C.II, s.1049 : Gusl aptesti almas gerekmek, ihtilam olmak. TS, C.II, s.1137 : iman (kimse). DS, C.VII, s.2299 : 1) Fakir. 2) A gzl (kimse). DS, C.VII, s.2322 : Basur. TS, C.II, s.1224 : Eksik, normal olmayan (akl iin). DS, C.VII, s.2409 : Yar deli, dengesiz ( kimse). DS, C.VII, s.2422 : Mahkemece cezalandrlmak. TS, C.II, s.1298 : Hkm giymi olan; cez verilmi olan, mahkm. TS, C.II, s.1300 : Kekeme. DS, C.VII, s.2464 : Korkak. DS, C.VII, s.2470 : a. DS, C.VII, s.2473 : irkin, suratsz. DS, C.VII, s.2488

50

ibi kabkl (kabuklu) kalabalk azl kamak karn olmak kaydur kaytarmak kazak ksmk kssa ktpiyos ktr atmak ktr ktmr kyafet dkn kirli krocak kubat lokma gz mahmt malyemez mantc miskin muhannet nedir kalmak nedirli omzu dk oya

: Alk, apal, hmbl. TS, C.II, s.1324 : Snnetsiz erkek. DS, C.VIII, s.2583 : Geveze, lafa boan, lafazan. TS, C.II, s.1495 : Beceriksiz, tembel, uyuuk. DS, C.VIII, s.2613 : Gebe olmak. DS, C.VIII, s.2667 : Topal. DS, C.VIII, s.2699 : Kusmak, karmak. DS, C.VIII, s.2709 : 1) Dilsiz. DS, C.VIII, s.2710 2) Snnetsiz adam. DS, C.VIII, s.2709 : Cimri. DS, C.VIII, s.2843 : akn, aptal (kimse). DS, C.VIII, s.2844 : e yaramaz, snepe, deersiz, kt. TS, C.II, s.1675 : Yalan sylemek. DS, C.VIII, s.2847 : Kel hastal. DS, C.VIII, s.2847 : Cimri, pinti. DS, C.VIII, s.2848 : Kyafeti kt olan kimse. TS, C.II, s.1678 : (Kadn iin) Ay ba halinde olan. TS, C.II, s.1700 : ocuksuz aile. TS, C.II, s.1759 : Kaba, iman, biimsiz. DS, C.VIII, s.2987 : ri ve dar frlam gz, patlak gz. DS, C.IX, s.3084 ; TS, C.III, s.1864 : Avanak, aptal. DS, C.IX, s.3105 : Cimri. DS, C.IX, s.3114 : Pinti, cimri. DS, C.XII, s.4586 : Beceriksiz, elinden bir ey gelmez, mymnt, uyuuk; tembel. TS, C.III, s.1993 : Korkak, kadn yaradll adam. DS, C.IX, s.3217 : Hastalk, iz brakmak, sakat kalmak. DS, C.IX.s.3243 : zrl, eksik, lekeli. DS, C.IX, s.3243 : Uyuuk, sersem. DS, C.IX, s.3280 : Dalgac, tembel. DS, C.XII, s.4617

51

ozan mek nsz kesiz zen paas dk sk sis sislenmek sofra surat dkn aa ehla tabansz tanku tat tekdamar tepegz t tombul toplu trlemek tutak tutumsuz tm

: 1) Geveze. 2) Sersem, aptal. 3) Dedikodu, drlt. DS, C.IX, s.3305 : Kusmak. DS, C.XII, s.4621 : Doymak bilmeyen. DS, C.IX, s.3321 DS, C.IX, s.3324 : 1) Korkak. 2) Bir eye dayanamayan, katlanamayan. DS, C.IX, s.3325 : Kr. DS, C.IX, s.3371 : Giyimine dikkat etmeyen, pasakl. TS, C.III, s.2246 : Cimri. DS, C.X, s.3605 : Yzdeki il. DS, C.XII, s.4698 : Yz illenmek, lekelenmek. DS, C.XII, s.4698 : Kala. DS, C.X, s.3654 : irkin. DS, C.X, s.3698 : Kr. DS, C.X, s.3751 : Az ve hoa gidecek ekilde a (gz). TS, C.IV, s.2672 : Korkak, yreksiz, dlek, cesaretsiz. TS, C.IV, s.2712 : Aklsz. DS, C.XII, s.4737 : 1) Dilsiz. 2) Kekeme. 3) Tanr. DS, C.X, s.3841- 3842 4) Az konuan. 2) Deli. DS, C.XII, s.4741 : 1) Clz. DS, C.XII, s.4747 2) Korkak. DS, C.X, s.3862 : 1) Sakar (kimse). 2) Herkese atan, kavgac. 3) Yaramaz (ocuk iin). DS, C.X, s.3882 : Parasz pulsuz. DS, C.X, s.3908 : 1) iman; toplu, etine dolgun. 2) Etli, dolgun. TS, C.IV, s.2899 : Vcuta dolgun, imanca. TS, C.IV, s.2904 : 1) Barsak bozulmak, srgn olmak. 2) emek (ocuk ya da hayvan iin). DS, C.X, s.3984 : Cimri. DS, C.X, s.3998 : Msrif. TS, C.IV, s.2939 : Saf, bn. DS, C.X, s.4010

52

ugun uuhlu st st kirlenmek yaka yakal yolsuz ynaz

: Bunak. DS, C.XI, s.4021 : Korkak, korkulu. DS, C.XII, s.4781 : Ayba (kadnlarda). DS, C.XI, s.4074 : Ayba olmak. ( kadn iin). DS, C.XI, s.4076 : Kadn memesi. DS, C.XI, s.4127 : ri memeli kadn. DS, C.XI, s.4127 : Parasz. DS, C.XI, s.4291 : Geveze. DS, C.XI, s.4331

53

2. BLM 2. 1. GZEL ADLANDIRMALARIN YAPISAL ZELL KLER 2. 1. 1. BAS T KEL MELER Gzel adlandrmalar ierisinde kk halinde olan kelimeler bu guruba girer. Basit kelimeler blmnde yer alan kelimeler anlam bakmndan daha ok farkl bir anlam verilmi kelimelerdir. Gzel adlandrmalar, toplumun dnme gcnn rndr. Baz varlk ve nesneler arasndaki benzerliklerden faydalanlarak, bu varlk ve kavramlarn karl olan kelimeler, farkl bir anlamla isimleri sylenmeyen varlklarn isimleri yerine kullanlabilmektedir. iek hastalnn iek eklinde adlandrlmasnn sebebi, bu hastaln yzde brakm olduu izlerle iek arasndaki ekilsel benzerliktir. Hazan szcnde de fakir, yoksul olan insanlarn iinde bulunmu olduklar durum, sonbaharda aalarnn yapraklarnn dklmesine, tabiatn canlln yitirmesine benzetilmitir. Basit kelimeler ierisinde deerlendirebileceimiz gzel adlandrmalardan bazlar u ekildedir: st : Ayba (kadnlarda). (*Eridir kyleri Isparta; Alibeyli *Alaehir Manisa; Tokat, Bozan Eskiehir, Kurunlu ankr; *avat Artvin) (DS, C.XI, s.4074 Yazmak : By yapmak. (*Antakya Hatay) DS, C.XII, s.4817 By yapmak slm dini tarafndan yasaklanm olduu iin by iiyle ilgilenenlere toplum tarafndan ho baklmamtr. Bynn bir eidi olan muska yazmak, yazmak szcnn byclk yapmak szcn rtl bir ekilde ifade etmesine sebep olmutur. Bu gzel adlandrmayla sylenmek istenmeyen by yapmak szc dolayl bir anlatmla yazmak eklinde ortaya kmtr.

54

Ogru (ur): Hrsz. (*Bergama, *Bornova zmir; Keskin Eskiehir; Kastamonu, Amasya; Trabzon; Zarat, rili Bayburt * Sarkam, Selim Kars, abanz *Polatl Ankara; Kker Krehir; Osmaniye Adana) DS, C.IX, s.3269 DLTde ogr eklinde ve hrsz; hrszlk anlamnda kullanlan uru kelimesi u drtlk ierisinde gemektedir. Bekem urup atlaka Uygurdak tatlaka Ogr yavvuz tlaka Kular kibi utmz Atlara bekem vurarak Uygurdaki Tatlara, hrsz, kt itlere kular gibi utuk. DLT, C.I, s.483 Ur szc eer hrszlk kelimesi yerine hafifletici bir ifade olarak kullanlyorsa gzel adlandrmalara dahil edilebilir. Ourlamah, almak, gizlice almak (DS, C.XII, s.4610) anlamndaki szck, yrede bilinmeyen veya kullanlmayan hrszlk kelimesinin karl ise gzel adlandrma saylamaz. ana : Kaynana. U A, s.232 - anann ad ne demi. - ene, hank anama deyon demi. mirezlile de bole laf ede. - gzm senin ga anan va, demi. - biri gocamn anas, biri kendi anam, demi gar. U A, s.232 baba : 1) Byk ve onulmaz ban, veba, dert, hastalk (ilenmelerde): Elinde kolunda babalar ksn. TS, C.II, s.447 2) Czzam. DS, C.XII, s.4438 bo : Bilgisiz, chil; mnsz, gayesiz; faydasz, beyhde; bir ie yaramayan. TS, C.I, s.370

55

dam

: 1) Dansta kavalyenin ei; erkee elik eden kadn. 2) Hapishne, ceza evi; zindan. 3) Ahr. TS, C.I, s.582 ; DS, C.XII, s.4482 nk, benim dama tabi bakmamnzdr. bi daa danam mar. yani, ole horman duyuyom ben de, yapmam. U A, s.225

dem eki dz dl er

: 1) Kadnlarda ay ba, hayz, det, regl. 2) Gz ya. TS, C.I, s.615 : Hoa gitmeyen, somurtkan, ask, glmeyen. TS, C.I, s.801 : Rak. DS, C.IV, s.1643 : Pi. DS, C.IV, s.1575 : Koca, zevc. TS, C.I, s.842 Beara nahrnn arvad bahd ki he buna tenezl eleyen yohdu. Aham geldi eve. Erine dedi men sende galmyacam, art eyliyirem. K A, s.314 var. drd dene gzm mar, bi de olum mar. iyisi baga da anam mar bacm mar, erim mar. NYA, s.216

gaf gu

: Patavatszlk, yersiz ve zamansz sylenen sz veya yaplan davran, pot. TS, C.II, s.946 : Erkein cinsiyet organ. DS, C.VI, s.2202

Farkl bir anlam verilerek gzel adlandrma dncesiyle kullanlan kelimeler arasnda; pasak: smk (DS, C.IX, s.3404); gs: meme (TS, C.II, s.1019) gibi kelimeleri de sayabiliriz.

56

2. 1. 2. TREM KEL MELER Trke kelimelerden treyip dilde farkl bir anlamda kullanlmayan gzel adlandrmalar bu gurup ierisinde deerlendirebiliriz. Tretilmi gzel adlandrmalar u ekilde rneklendirebiliriz; Orulamak (orlamak) : almak. (Amasya-Gaziantep-Ankara) (orulamak); (Vona- Ordu) DS, C.IX, s. 3269 Uygunsuz : Kt davranlarda bulunan, irkin veya zararl hareketler yapan terbiyesiz, ahlksz, yoldan km. TS, C.IV, s.2989 Uymak fiilinden tretilmi uygun szcnn olumsuz ekli olarak karmza kmaktadr. Bu szck Anadolu azlarnda adlam sfat olarak grlmektedir. Uygunsuz: Kt yola sapm (kadn iin). (*Bor-Nide) DS, C.XI, s. 4049 Ksmk: Harcamaktan holanmayan cimri, pinti, hasis. TS, C.II, s.1672 Ksmak fiilinden tretilen bu szck halk arasnda cimri, pinti, hasis szcklerini karlayan sfat olarak kullanlmaktadr. Boazsak (boazl): Obur, pisboaz. (Yayla *Tefenni-Burdur; Demirkap *SusurlukBalkesir; Yenice *Emet-Ktahya; Ordu; Sincan *Divrii, Karaz *Gemerek-Sivas; *Bor Nide; el; *Lleburgaz-Krklareli) DS, C.II, s. 728 boaz isminden -sak yapm ekiyle tretilen boazsak szc Trkede

obur, pisboaz anlamlarndan baka bir anlamda kullanlmamaktadr.

57

steci (isteyici): Dilenci. (*Alaehir- Manisa; Trabzon ile ve kyleri; Uluiran* Siran-Gmhane; Erkinis *Yusufeli-Artvin; *Ermenek, Akalar; *Seydiehir-Konya; *Mut ve kyleri- el; *Fethiye ve kyleri *Milas-Mula) DS, C.VII, s.2554 ; DS, C.XII, s.4525 istemek fiilinden -ci fiilden isim yapm ekiyle tretilen isteci ismi dilenci anlamndan baka bir anlamda kullanlmamaktadr. Anlaysz : 1. Anlama kabiliyeti az olan, kaln kafal, gab. 2. Hlden anlamayan, kat . TS, C.I, s.126 an ismine getirilen la isimden fiil yapm ekiyle anlamak fiili; bu fiile - i fiilden isim yapm eki getirilerek anlay kelimesi oluturulmutur. Anlay szc akl erdirme, tabiat veya bir eserdeki gzellii anlama ve kavrama, idrak, feraset, intikal (TS, C.I, s.126) manasna gelip bu szce getirilen -sz olumsuzluk bildiren isimden isim yapm ekiyle kelime, anlama kabiliyeti az olan, kaln kafal gab; halden anlamayan, kat (TS, C.I, s.126) anlamn kazanmtr. Dzmece : Uydurma, gerek olmayan, sahte. TS, C.I, s.770 Uydurmak anlamnda da olan dzmek fiiline getirilen me fiilden isim yapm ekiyle kelime, yalandan yaplm, uydurulmu, gerek olmayan sahte, taklit (TS, C.I, s.770) anlamn kazanmtr. Dzme ismine getirilen ce isimden isim yapm ekiyle oluturulan dzmece szc uydurma, gerek olmayan, sahte anlamn kazanp gzel adlandrma eklinde karmza kmtr. Byklenmek : Kendini byk grmek; vnerek byklk taslamak. TS, C.I, s.412 Byk ismine getirilen isimden fiil yapm ekiyle oluturulan byklenmek szc bbrlenmek manasndan baka bir manada kullanlmamaktadr. TS, C.I, s.413

58

2. 1. 3. B RLE K KEL MELER Gzel adlandrmalar ierisinde byk bir orana sahip birleik yapl gzel adlandrmalar daha ok kalplam ifadelerle kendini gsterir. Bu grupta olan gzel adlandrmalar u ekilde rneklendirebiliriz: Bahtabakan : Bukalemun: Bahta bakan benim talihimi kara gsteriyor. (Bu hayvann zerine bir kimseye ait bir eyi rtp, biraz bekledikten sonra alr, eer hayvan karardysa bahtnn kt, beyazlamsa iyi olduuna inanlr). (Hachamzal *Tarsus- el) DS, C.II. s.488 Uluku : Bayku. (Honaz-Denizli; Sakarya) DS, C.XI, s.4035 nanla ilgili gzel adlandrmalar ierisinde yer alan bu kelime ulu ve ku szckleriyle birleik bir yap oluturmu ve uursuzluk getireceine inanlan bayku szcn dolayl bir biimde dile getirmitir. Uzunksrk : Bomaca. (anakkale) DS, C.XI, s.4053 Bomaca hastalnn en belirgin zelliklerinden biri olan ksrk ve bu ksrn uzun bir ekilde nbetlee devam etmesi bu kelimelerin birleik bir yap oluturarak bomaca hastaln dolayl bir biimde ifade etme imknn bizlere sunmutur. Karayer (karayol) 1. Mezar, gmt. (Beylerli-Denizli; *BozdoanAydn; Tepeky*, Torbal- zmir; *Alaehir-Manisa; Yeniky-Balkesir; Tokat; Bozan-Eskiehir; * skilip-orum; Amasya;ayaz, *avat-Artvin; *Erci-Van; *Kilis- Gaziantep; Tavanl*, Hafik, Hacilyas, Koyulhisar-Sivas; Nide; *Ermenek- Konya). 2. Cehennemin dibi ( lenlerde kullanlr). (*An- Elaz) DS, C.VIII, s.2655. Ynaz: Geveze. (*Karaman-Konya) DS, C.XI, s.4331. Geveze, boboaz, lafazan, enesi dk, az gevek szckleri yerine kullanlan ynaz ifadesi yn ve az szckleri ile birleik yap oluturmaktadr.

59

Adyaman: 1. Adnn sylemesinde saknca grlen eyler iin kullanlr. (Gaziantep) 2. Ay. (ankr) 3. Domuz. (*Pnarba-Kayseri; *Bor- Nide) 3. Bir eit yara. (Dili * Bolvadin-Afyon) DS, C.I, s.67 Yaman: Kt, dehet veren, korkulan; ho olmayan, fena, mthi. TS, C.IV, s.3121 Korkulan bir hayvan veya znt verici bir hastalk adnn yerine ad szcyle birlikte kullanlan yaman szc birleik kelime oluturup dolayl bir anlatm salamaktadr. ad szcndeki eki iyelik eki olarak grlmektedir. Derleme szlnde ad szcnn drt farkl anlam olduu belirtilmektedir: 1. Serseri, ahmak. 2. kk ocuk. 3. insan iine girmeyen, yabani. 4. Ac anlatan nlem. DS, C.I, s.65 Ho karlanmayan, kt olan varlk veya nesnenin adnn da kt olmasnn sebebi zc, korkun, kaba, iren kabul edilen varlk veya nesneyi dorudan artrmasdr. Bu gibi szcklerin dorudan arm yaptrmasndaki sebep sk kullanlm olmasdr. Sk kullanlan gzel adlandrmalar zamanla dolayl ifade etme zelliini kaybedip insanlarn zntlerini, skntlarn, korkularn hafifletmeyebilirler. Gzel adlandrmayla ortaya km baz birleik kelimeler unlardr: abdesthne aba akbakan akgzl alabacak alaba akgzl . : Ayakyolu, hel, tuvalet.TS, C.I, s.5 : Kel, sasz. DS, C.I, s.85 : Beceriksiz, budala. DS, C.I, s.141 : 1) Agzl, hereyde gz olan. 2) Fesat, hrn. DS, C.I, s.150 : Ahlksz, ara bozucu, dnek, uursuz adam. DS, C.I, s.172 : 1) Karsnn bakalaryla ilgisine gz yuman adam. DS, C.I, s.173 : 1) Agzl, hereyde gz olan. 2) Fesat, hrn. DS, C.I, s.150

60

Bu tr rnekler oaltlabilir. Yani gzel adlandrmalar iinde birleik kelimelerin says olduka fazladr. Ayrca Derleme Szlnde ayr yazlan farkl tamlama ekillerinden olumu aadaki gzel adlandrmalar da hem anlam hem yap itibariyle birleik kelimelere benzemelerinden dolay bunlara dahil edilebilir. Yaz yer: Cehennem, sin. (*An-Elaz) DS, C.XI, s.4121 Yaz szcnn anlam alan ierisinde siyah at ve yiit olmakla birlikte kzlla kara aras renk, esmer anlam da bulunur. (TS, C.IV, s.3098) Bizde en fazla arm uyandran yn kara kavramn karlama yndr. Yani yaz szcnn bize hatrlatt ilk kavram karadr. Onun iin yaz yer veya kara yer gzel adlandrmalar dolayl olarak lm, mezar veya cehennem szcklerini hatrlatmaktadr. Kara szc korku ve znt ifade eden szckler yerine pek ok gzel adlandrma olaynda kullanlm bir szcktr. Karadeve (lm, ecel), kara haber (bir lm veya felaket haberi), karambarek (irpene, kan ban), kara topraa a olmak (lmek), kara yere gitmek (lmek), karadam (mezar), karayaz (lm) vb. Kay kanat: Yarasa. (ine, Tekeler-Aydn; Beyova-ankr; *Reyhanl ve Amik ovas Trkmenleri-Hatay; epni, *Gemerek-Sivas; Akkla, *Bnyan, *Pnarba- Kayseri) DS, C.VIII, s.2701 Gzel adlandrmann bir zellii de sylenmek istenmeyen szcklerin belirtmi olduklar varlk veya nesneleri ekilsel zellikleriyle ifade edebilmesidir. nanla ilgili gzel adlandrmalar ierisinde deerlendirilen kay kanat szc yarasa nn perde eklinde olan deri kanadnn ortaya karm olduu birleik yapl gzel adlandrmadr. Bununla ilgili bir baka rnek ise akrep szc yerine kullanlan alt boumlu ifadesidir. Alt boumlu: Akrep. (*Bozdoan- Aydn; Tavakl * Ezine- anakkale) DS, C.I, s.230 Akrebin alt ksmnda blm blm bir ikinliin olmas akrep szc yerine alt boumlu eklinde bir gzel adlandrma kullanlmasna sebep olmutur.

61

2. 1. 4. DEY M HAL NDEK GZEL ADLANDIRMALAR Kanlan sz veya szckleri ifade etmede deyimlerden ska faydalanrz. Genellikle birden fazla szckten oluan deyimler nadir olarak tek bir szckle de karmza kmaktadr. Szcklerin yan anlamlarnn kullanlmas gzel adlandrmalarn deyimler eklinde ortaya kmasna sebep olmutur. Yalnzca deyimlerine dayanarak bir toplumun btn kltrn inceleyebilir, bu konuda nemli bilgiler karabiliriz. Gzel adlandrmalar ve deyimler ayn dili konuan insanlarn dnme biimini, dnya bakn, inanlarn, gelenek ve greneklerini yanstr. Gzel adlandrmalarda sylenildiinde olumsuz bir etki yaratacak olan varlk kavram ve durumlarn karlnda bu olumsuz etkiyi hafifletebilecek deyimlerin kullanldn gryoruz. Deyim halindeki gzel adlandrmalar, kelime, kelime grubu veya deyimlerin yerine kullanlabilirler. Evlenemeyen kiinin zc durumunu dorudan belirten evde kalmak deyimi yerine kullanlan bar gemek (DS, C.II, s.485) deyimi gzel adlandrma rneidir. ok grlen bu rneklerden bazlar u ekildedir: batan kmak (karmak): Kt yola sapmak, ahlk bozulmak; ayartmak, kt yola srklemek. TS, C.I, s.226 bana kmek ign olmah nlenmek : Birinin rzna gemek. DS, C.II, 559 : Kin tutmak. DS, C.XI, s.4066 : 1.Dile dmek, ad ktye kmak. 2) Onurlanmak, kibirlenmek. DS, C.XI, s.4066 yasdhl konumak : kiyzllk etmek. DS, C.XI, s.4192 ukur zmek : Cinsel yaklamada bulunmak. (*Bor-Nide) DS, C.XI s.4022 byklk taslamak : Kendini stn grmeye almak; bbrlenmek, TS, C.I, s.413

Bu kalplam ifade yasak olmayan bir cinsel yaklam belirtmekte, fakat haram ve ukur zmek ifadeleri birlikte kullanld ve kalplat iin harama ukur zmek ifadesi ukur zmek ifadesindeki yasak olmayan cinsel iliki anlamn zamanla ortadan kaldrmaktadr.

62

Anlama, idrak edebilme yetisi zayf olan biri iin kaln kafal sz yerine kullanlan ben derim bayram haftas; o anlar mangal tahtas ifadesi cmle seviyesinde saylabilecek rtl ifadedir. Yamur olsa kimsenin tarlasna yamaz ve Ne kokar ne bular. Szleri sadece kendini dnen, bencil insanlar anlatan rtl ifadedir. Foyas meydana kmak (Gizlenen ktlk ortaya kmak, kt vasfl olduu anlalmak, maskesi dmek. TS, C.II, s.940) eklindeki gzel adlandrmay takke dt, kel grnd eklinde de ifade edebiliriz. Eylemlerle kurulmu deyimler eklindeki gzel adlandrma rneklerine ska rastlarz. kiyzllk etmek yerine nabza gre erbet vermek; dalkavukluk etmek yerine el etek pmek; usanmak, nefret etmek yerine yaka silkmek; dilenmek yerine avu amak, deyimlerini kullanarak olumsuz bir olay veya kavram dolayl bir ekilde ifade edebiliriz. Gzel adlandrma saylabilecek deyimlerde somutlatrmann nemli rol oynad grlmektedir. Somutlatrma, anlatm g durumlarn somut kavramlar araclyla rneklendirilerek anlatlmasdr. Bir durum bir olay, bir duygu anlatlrken benzeri bir somut rnek yaratmak zere onu adeta belli bir olayla sahneye koyma yoluna gidilir.34 Deyimlerdeki somutlatrma eilimi gzel adlandrmalarn ortaya kmasna katkda bulunmutur. Trkede yaltaklanmak yerine kullanlan kuyruk sallamak (TS, C.II, s.1813) deyimi somutlatrmayla ortaya km gzel adlandrma rneklerinden biridir. Deyimlerdeki somutlatrma eilimiyle ortaya km baz gzel adlandrmalar unlardr: eli uzun (TS, C.I, s.811) eli sopal (TS, C.I, s.811) kuyruk sallamak (TS, C.II, s.1813) Ad batasca (adn eller alsn): 1. Mzmin yara. (Kuzuculuk * Drtyol-Hatay) 2. Olanlk da denilen ateli bir ocuk hastal. (Baklal- Adana) 3. Ylan. (Gaziantep; *Andrn, *Elbistan, *Pazarck, *Gksun-Mara; Kuzuculuk, *Drtyol-Hatay) 4. Akrep.
34

Doan Aksan, Trkenin Gc, Bilgi Yayn evi, Ankara 2001, s. 93

63

(Gaziantep; * Karaman, Konya ve kyleri; Antalya) 5. Domuz. (*Afin, *Elbistan, *Gksun ve kyleri, * Andrn, *Pazarck-Mara) DS, C.I, s.66 Ad batas: Kstebek de denilen ban, kemik veremi, sraca. ( Akla *BnyanKayseri) DS, C.I, s.65 Ad batsn (batas): Hoa gitmeyen kt olan bir varln veya bir nesnenin ad anld zaman sylenilen lnetleme sz. TS, C.I, s.22 Somutlatrma ve benzetme yoluyla sylenmeyecek szleri sylenebilir hale getirme deyimlerde de gzel adlandrma yoluyla kendini gstermitir. Kelime, kelime grubu ya da sz karl olarak kullanlan gzel adlandrma eklindeki deyimlerden bazlarn u ekilde sralayabiliriz: ar hastalk az datmak ar tutmak az kara : Tehlikeli ( ldrc ) hastalk. TS, C.I, s.40 : Kfretmek, azna geleni sylemek, az bozmak. DS, C.I, s.96 : Sara hastalna yakalanmak. DS, C.I, s.111 : 1) Ara bozucu, dedikoducu, kovcu. 2) Kt, kara haber vermekten holanan kimse. 3) Kavgac, dvken. 4) Yalanc. 4) Yalanc. 5) ftirac. DS, C.I, s.118 ahiret uykusu akln bozmak : lm. TS, C.I, s.55 :zerine dt konudan baka bir ey dnemez olmak; delirmek. TS, C.I, s.68 akln karmak (kaybetmek) : Deli gibi olmak, delirmek, ldrmak. TS, C.I, s.68 akln yitirmek anadan doma anasnn gz : Delirmek, ldrmak. TS, C.I, s.68 : rlplak. TS, C.I, s.119 : Kurnaz, iini bilir, akgz. TS, C.I, s.120 sklmadan yapar olmak, yzsz olmak. TS, C.I, s.130 bire bin katmak burnu havada : Bir eyi olduundan fazla gstermek, mblaa etmek. TS, C.I, s.349 : Kendini beenmi, hi bir ey beenmeyen, mtekebbir. TS, C.I, s.402 Allahn davetine icabet etmek : lmek, dnyay terk etmek. TS, C.I, s.104

ar damar atlamak : Utanma hissi kalmamak, utan duyulacak eyleri hi

64

byklk taslamak : Kendini stn gstermeye almak; bbrlenmek. TS, C.I, s.413 can vermek cana kymak can kmak enesi kuvvetli ad ekici ad ekmek : lmek. TS, C.I, s.423 : Adam ldrmek, cinayet ilemek. TS, C.I, s.424 : lmek, ruhunu teslim etmek. TS, C.I, s.425 orda can hi. gafasn kesi ali. KBAYA, s.110 : ok konuan, sz sylemekten yorulmayan, geveze. : 1. ftirac, mzevvir. ( ncirky-*Fethiye-Mula); 2. Yaygarac. ( ncirky, *Fethiye- Mula) DS,C.I, s.65. : Bir kii veya aile iin kt eyler sylemek. (*Elmal-Antalya) DS,C.I, s.65.

65

Gzel adlandrmann yapld yerleri be gruba ayrmtk. Yaplarna gre gzel adlandrmalar, genellikle tek kelime halinde olmayan deyimleri dahil etmezsek grupta deerlendirebiliriz. ncelediimiz kelimeler ierisinde bu gruplara dahil olan gzel adlandrmalarn oranlarn ematik olarak u ekildedir:

Basit kelimeler Yzde Adet

Tremi kelimeler Yzde Adet

Birleik kelimeler Yzde Adet Yzde Adet

Ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar Korku ile ilgili gzel adlandrmalar Hastalklarla ilgili gzel adlandrmalar Kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrmalar nanla ilgili gzel adlandrmalar

7,83

116

25,24

374

21,87

324

54,93

814

0,81

12

3,44

51

6,68

99

10,96

162

1,02

15

6,88

102

3,85

57

11,74

174

2,42

36

7,28

108

3,65

54

13,35

198

1,28

19

3,72

55

4,05

60

9,05

134

13,36

198

46,56

690

40,08

594

66

2. 2. GZEL ADLANDIRMALARDA ALINTI KEL MELER Gzel adlandrmalar ierisinde alnt kelimelerin says olduka fazladr. Gzel adlandrma amacyla kullanlan alnt kelimeler, sylenmek istenmeyen Trke kelimelerin eanlamllardr. Toplumun dncesine gre, bu szckler eanlaml olsa bile, sylenmesi, anlmas ho olmayan varlk ve kavramlarn, anlam herkese bilinen yaygn isimleri kaba ve irkin, onunla ayn anlam olan yabanc kelimenin sylenmesi ise ince ve gzel ifade saylmaktadr. Kusmak szc yerine kullanlan istifra etmek irenmeyi hafifletebilecek bir szcktr. lm, lme szcklerinin kullanlmasndan dolay ortaya kan znty irtihl szc hafifletmektedir. Gzel adlandrmalar ierisinde var olan alnt kelimeleri

ekilde

rneklendirebiliriz: Lhit: Kenarlar ta, tula ve harla rlm, st tonoz ve kapakla kapatlm olan mezar; mezar, kabir; sanduka. TS, C.III, s.1841 Lhit szc mezar szcnn tam olarak eanlamls olmasa bile halk arasnda mezar szc yerine kullanlmaktadr. Mezar szc alnt bir kelime olmasna ramen olumsuz armlar uyandran bir szcktr. Alnt kelimeler gzel adlandrma olarak kullanlabilecei gibi sylenmemesi gereken bir sz de olabilir. Arapa bir szck olan verem yerine halk arasnda ad bellisiz, r hastal, akarca, ince ar, gelincik, gzel hastalk, gzel ar, ince hastalk, kel hastalk, pke avru, rken, ste, ad batas, ay eklinde gzel adlandrmalar kullanlmaktadr. Lubli : Bana ne diyerek hibir eyi kendine vazife edinmeyen, kaytsz,

umursamaz; ciddiyetsiz; saygsz; pervasz. TS, C.III, s.1848 Arapa bir szk olan lubli szc ahlk dnceyle ilgili gzel adlandrma olup kaytsz, umursamaz, ciddiyetsiz; saygsz, pervasz szcklerini dolayl olarak ifade etmektedir.

67

Hnzr : Domuz. TS, C.II. s.1243 nanla ilgili gzel adlandrmalar ierisinde deerlendirilen hnzr szc ayn zamanda domuz szcnn insanlar zerinde yaratabilecei korku, endie ve irenlii hafifletmektedir. m : Kr. TS, C.I, s.113 Arapa bir szck olan m szc insanlarn kusurlarn gizlemek iin ortaya km gzel adlandrmadr. Mrtekip : (Para, kazan karl olarak) Kt, uygunsuz iler yapan; rvet yiyen, rvet alan, rveti. TS, C.III, s.2054 Arapa bir szck olan mrtekip szc ahlk dnce ve inanla ilgili gzel adlandrmalardandr. Toplum, din adan yasak olan rvet szcnn kullanlmasn ho karlamamakta, rvet ve rvetle ilgili kavramlarn ifade edilebilmesi iin alnt kelimelerden yararlanmaktadr. Mteveff : ( nsan iin) lm, l. TS, C.III, s.2068 Ska rastladmz bir szck olan mteveffa Arapa kkenli bir szck olup lm olan insanlarn yaknlarn daha fazla zmemek ya da zntlerini hafifletmek iin kullanlan alnt bir szcktr. lm kavramyla ilgili Arapa birok kelime gzel adlandrma olarak

kullanlmaktadr. lmek yerine kullanlan vefat etmek, mevta olmak, rahmetli olmak bu gzel adlandrmalardan bazlardr. Hemoroyit : * Basur. TS, C.II, s.1224 Franszca bir szck olan hemoroyit szc basur szcnn kabaln hafifletmektedir. Nmert : Korkak, alak, mert olmayan, insaniyetsiz, karaktersiz. TS, C.III, s.2081 Farsa bir szck olan nmert szc ska kullanlan ahlk dnceyle ilgili gzel adlandrmalardandr.

68

Haram: Pi. ( neciler *Mudurnu Bolu) DS, C.VII, s.2283 Dinen yasaklanan btn eyleri ifade eden haram szc pi szcn karlamak iin toplum tarafndan anlam yklenerek oluturulmu gzel adlandrmadr. Bu gzel adlandrmada sylenmek istenmeyen kelimenin daha genel bir ifade tarzyla ortaya ktn syleyebiliriz.

69

Kkenlerine gre incelediimiz gzel adlandrmalar ematik olarak u ekilde gsterebiliriz:

Trke

Alnt

Yzde

Adet

Yzde

Adet

Yzde

Adet

Ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar Korku ile ilgili gzel adlandrmalar Hastalklarla ilgili gzel adlandrmalar nanla ilgili gzel adlandrmalar

29,76

441

25,17

373

54,93

814

6,95

103

3,99

59

10,94

162

7,02

104

4,72

70

11,74

174

4,05

60

74

9,05

134

Kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrmalar

7,22

107

6,12

91

13,34

198

55

815

45

667

70

Trke Alnt

Basit kelimeler Yzde Adet 4,52 67 8,84 13,36 131 198

Tremi kelimeler Yzde Adet 29,69 440 16,87 46,56 250 690

Birleik kelimeler Yzde Adet 20,79 308 19,30 40,08 286 594

Yzde 55 45

Adet 815 447

3. BLM 3. 1. GZEL ADLANDIRMALARIN ANLAM ZELL KLER Btn dillerde baz szcklerin anlamlarnda zamanla deiiklikler meydana gelir. Genel olarak anlam olaylar dediimiz szcklerdeki bu anlam deiiklikleri; anlam daralmas, anlam genilemesi ve anlam kaymas gibi isimlerle ifade edilir. Szcklerin, gerek anlamlarndan kayarak yeni bir anlam vermek zere kalplamas olayna anlam kaymas (anlam deimesi) ad verilir. Anlam kaymalar da, 1. anlam ktlemesi ve 2. anlam iyilemesi diye ikiye ayrlr. ok anlaml bir szcn tek anlaml hale gelmesi veya geni anlaml bir szcn daha snrl bir anlam kapsar duruma gelmesine anlam daralmas denir. Bir szcn dar bir anlamdan daha geni bir anlama gemesine ise anlam genilemesi denmektedir.35 Gzel adlandrma ile oluan kelimelerin byk blmnde, alnt kelimelerin dndaki kelimelerin hemen hepsinde, gerek anlamlarnn dnda, bir benzerlikten yararlanlarak baka bir anlam verecek ekilde kullanlmas esastr. Kelimelerin anlamnn gzel adlandrma esnasnda deitii, daha nce yanstm olduu kavram alanlarndan byk bir blmnn farkllat grlr. Bir szck nesnenin bir blmn gsterirken zamanla gzel adlandrma amacyla kullanldnda yeni bir anlam kazanm olur. Gzel adlandrmalardaki anlam olaylarn belirlemek olduka gtr. Szcklerin zaman ierisinde kaybettii ve kazand anlam tespit etmekle
35

Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002, s. 45-48

71

birlikte bu szcklerin hangi zaman dilimi iinde toplumun ne kadar tarafndan gzel adlandrma olarak kullanldn ortaya karmak, bal bana bir aratrma konusu olabileceinden bu blmde gzel adlandrmalardaki anlam deiikliklerini snrl rneklerle gsterebildik. Gzel adlandrmalardaki anlam olaylarn anlam daralmas, anlam genilemesi ve anlam kaymas olmak zere e ayrabiliriz. 3. 1. 1. GZEL ADLANDIRMALARDA ANLAM DARALMASI Anlam daralmas bazen ok anlaml bir szcn baz anlamlarn kaybetmesi, daha nce btnn ifade ettii bir nesnenin zamanla bir blmn anlatr duruma gelmesi veya baz szcklerin yan anlamlarndan birini yitirmesi ile ortaya karlar. Anlam daralmasyla ortaya km gzel adlandrmalarn says ok olmamakla birlikte bu gruptaki szcklerin daha ok baz anlamlarnn zamanla ortadan kalkmasyla olutuunu grmekteyiz. Bu anlam olaynn bazen de, gzel adlandrma saylabilecek szcklerin veya ifadelerin bazen daha nceki anlamndan syrlmasyla ortaya kt grlmektedir. Baz kelimelerin anlam daralmasyla ortaya kan bir ksm gzel adlandrmalar unlardr: Lvabo : 1. Kum ta, porselen, emaye veya satan yaplm, scak ve souk su musluklaryla donatlm, el, yz, bulak ykamaya yarayan tesisat. 2. Bu tesisatn bulunduu yer, oda. 3. Hel, ayak yolu, tuvalet. TS, C.III, s.1849 Er : 1) Erkek; ergenlik yana gelmi adam; kii, insanolu. TS, C.I, s.842. 2.Koca. (*Idr Kars) DS, C.V, s.1764 Hizmetli : Kapclk, odaclk v.b. iler yapan kimse, mstahdem, hademe. TS, C.II, s.1270 Pasak : 1) Salya, smk. (- Manisa ve evresi). 2. Kir, kf, pas. (- Isparta; Keskin, Tokat Eskiehir; *Takpr - Kastamonu; *Merzifon Amasya; Karknck *Artova Tokat; *Antakya Hatay; - Erzurum; Maksutlu *arkla, amoaa *Divrii, Hacilyas *Koyulhisar Sivas; *Yerky Yozgat; *Bor Nide) DS, C.IX, s.3404

72

abdal baya er gelimek gii gs harem

: Tamahkr, agzl, cimri. DS, C.I, s.16 : Aalk, adi, basit, alak. TS, C.I, s.274 : Koca, zevc. TS, C.I, s.842 : imanlamak. DS, C.VI, s.1983 : Koca, e. DS, C.VI, s.2085 : Meme. TS, C.II, s.1019 : Zevce, e, kar. TS, C.II, s.1157

3. 1. 2. GZEL ADLANDIRMALARDA ANLAM GEN LEMES Anlam olaylarnn bir baka tr olan anlam genilemesi, anlam daralmasnn aksine baz szcklerin anlamnda zaman ierisinde meydana gelen genellemeyi ifade eder. Bir szcn, anlam itibariyle bir nesnenin bir blmn anlatrken zamanla o nesnenin btnn anlatr duruma gelmesine anlam genilemesi denir. Gzel adlandrmalardaki anlam daralmasnda szcn zamanla karlad nesne veya kavramn bir parasn karlar duruma geldiini grmekteyiz. Bu olayda btnn bir barasn anlatan baz szcklerin zaman ierisinde btn ifade edecek bir anlam kazandn grmekteyiz. Szcklerin anlam genilemesinde daha nce var olan anlamnn ortadan kalkmad grlmektedir. Anlam genilemesi bu ynyle anlam kaymasndan ayrlmaktadr. Gzel adlandrmalar ierisinde anlam genilemesiyle ortaya km szcklerin says olduka azdr. Anlam genilemesiyle olumu gzel adlandrmalardan bazlar unlardr: Terkisalat Oturak : 1. Terbiyesiz. (Aladdin *Acpayam Denizli) 2. Beceriksiz, uyuuk. (Aladdin *Acpayam Denizli) DS, C.X, s.3892 : 1. Hela, ayakyolu. (Maksutlu *arkla Sivas) 2. Lazmlk. (*Eridir kyleri Isparta; - Burdur; *Susurluk Balkesir; *Alayunt Ktahya; *Dzce Bolu; *Akyaz evresi Sakarya;

73

- Kastamonu -ankr; - Sinop; *Ladik Samsun; *Merzifon Amasya) DS, C.IX, s.3295-3296 Abdest : 1. Namazn artlarndan biri. Namaz gibi ibadetlerden nce, yz, elleri ve dirsekleriyle beraber kollar ykama, ban drtte birini meshetme ve topuklaryla birlikte ayaklar ykama. 2. Dk, gaita. TS, C.I, s.4 Terkisalat Oturak : 1. Terbiyesiz. (Aladdin *Acpayam Denizli) 2. Beceriksiz, uyuuk. (Aladdin *Acpayam Denizli) DS, C.X, s.3892 : 1. Hel, ayakyolu. (Maksutlu *arkla Sivas) 2. Lazmlk. (*Eridir kyleri Isparta; - Burdur; *Susurluk Balkesir; *Alayunt Ktahya; *Dzce Bolu; *Akyaz evresi Sakarya; - Kastamonu -ankr; - Sinop; *Ladik Samsun; *Merzifon Amasya) DS, C.IX, s.3295-3296

3. 1. 3. GZEL ADLANDIRMALARDA ANLAM KAYMASI Anlam kaymas, bir kelimenin anlamn yitirerek yeni bir kavram yanstr hale gelmesi olaydr. Anadolu azlarnda ska rastladmz gzel adlandrmalarda anlam kaymas olay genellikle belirli bir yreye ait olarak gelimektedir. Bu anlam olay ierisinde deerlendirilebilecek baz gzel adlandrmalarn benzetme ya da somutlatrma yoluyla ortaya kt grlmektedir. Trkedeki zmek eylemi Kktrk yaztlarnda krmak, kesmek, anlamnda grlmekte, bu anlamn yzyllar boyunca geerli olduu gze arpmaktadr. Bugn Trkiye Trkesi yaz dilinde yalnz, aktarmal bir anlamla, insan iin kullanlmas, bir kimseye dert, znt vermeyi anlatmas bu trden bir gelimenin tandr; bir insana dert olacak bir davran, bir tutumu, bir nesneyi krmaya, koparmaya, andrmaya benzeterek bir somutlatrmaya gidilmi, bu somutlatrma genelleince anlam deimesine yol amtr. kullanlmaktadr.
36

Bugn zmek fiilinden tretilen zgn szc hasta

(DS, C.XII, s.4799); zlmek szc inme inmek (DS, C.XI, s.4086) anlamnda

36

Doan Aksan, Her Ynyle Dil, TDK Yaynlar, Ankara 2000, C.III, s. 215

74

Bu

grupta

anlam

iyilemesi

ve

anlam

ktlemesi

eklinde

anlam

deiikliklerine rastlyoruz. Gzel adlandrmalarda anlam iyilemesi olay sz konusu olamaz. nk anlam iyi olan bir szcn sylenmesinde her hangi bir saknca grlmemekte ve gzel adlandrma yoluna gidilmemektedir. Anlam ktlemesi olaynda ise istenmeyen bir durumu ifade etmek iin dolayl bir anlatm yoluna gidilmitir. Anlam kaymas yoluyla ortaya km gzel adlandrma rneklerinden bazlarn u ekilde sralayabiliriz: adr Gezgin Hazan Gmek Seyrek Suluk : Kefen. (Aliky *aycuma Zonguldak) DS, C.III, s.1032 : Uykuda gezen (kimse). (Kars ve kyleri) DS, C.VI, s.2023 : 1. Fakir. (- Yozgat) 2.Agzl (kimse). (- Yozgat) DS, C.VII, s.2322 : lmek. TS, C.II, s.1018 : Akl az, aklsz. (Bayburt *Selim Kars) DS, C.XII, s.4686 : Sidik torbas. (*Mersin ve kyleri el) DS, C.X, s.3692

75

SONU Bat dillerinde euphemism ad verilen gzel adlandrma, insanlar zerinde olumsuz armlar uyandran ve toplum tarafndan adeta yasak konulan sz veya kelimelerin yerine, sz konusu nesne veya durumun edebe ve inanca uygun, olumsuz etkiyi bir nebze ortadan kaldracak kelimelerle ifade edilmesidir. Gzel adlandrma ile gerekleen ifadelerdeki incelik, toplumsal incelikten kaynaklanmakta ve toplumun bu tutumu bireylerin olaylar, varlklar dile getirme ekillerine yn vermektedir. Olaylar ve kavramlarn gzel adlandrma ile ifade edilmesi bireyin dile katm olduu bir inceliktir. Tespit ettiimiz gzel adlandrmalar ierisinde % 9.05lik bir orana sahip olan inanla ilgili gzel adlandrmalar blmnde, sylenmesi dinen sakncal grlen veya hurafelerden dolay ortaya kan korku veya ekince sebebiyle sylenmeyen kelimeler yer almaktadr. Hayl yaratklar veya uursuz kabul edilen baz hayvanlardan bahsedilirken de gzel adlandrma yoluna bavurulmutur. Hortlak, peri gibi yaratklarn isminin anlmamas korkudan ok inan kaynakldr. Uursuz kabul edilen hayvanlarn isimlerinde gzel adlandrmaya gidilmesinin temelinde inan yatmaktadr. zellikle bayku szc iin pek ok gzel adlandrma yoluna bavurulduunu grmekteyiz. Gzel adlandrmalarn ierisinde korkuyla ilgili gzel adlandrmalarn oran % 10.96dr. Bu gruptaki birleik kelimelerin oran basit ve tremi kelimelere oranla daha fazladr. Korkuyla ilgili gzel adlandrmalar inanla da yakndan ilgilidir. Tespit ettiimiz birok gzel adlandrmay bu iki grupta deerlendirmek mmkndr. Korku bazen ahlk deerlerle de ilgili olabilir. Sylenmemesi gereken sz, ou zaman toplumun tepkisinden korkulduu iin sylenmemektedir. Syleni amalar ve sylendikleri ortamlar farkl olmakla beraber argo szcklerle gzel adlandrmalar kesin ekilde ayrmak olduka

76

gtr.

Argo

olan

bir

szck

ayn

zamanda

gzel

adlandrma

maksadyla

kullanlabilmektedir. Ahlk deerlerle ilgili gzel adlandrmalar grg kurallar ve toplumsal incelikle yakndan ilgilidir. ren, irkin, kaba olaylar, davranlar, nesne veya varlklar toplumun nezaket anlaynn sonucu gzel adlandrmalarla ifade edilmitir. Bu grup ierisinde baz kavramlar (zina, rvet, hrszlk) ayn zamanda inanla da ilgilidir. Kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrmalar ierisinde daha ok bedensel eksiklikler ve baz doal vcut fonksiyonlar yer almaktadr. Hastalklar ierisinde en fazla verem szc iin gzel adlandrma yoluna gidilmitir. Baz hastalklar (hemoroyitbasur gibi) kaba grlen vcut organlarn hatrlatt iin kusurlar gizlemeye bal gzel adlandrma grubuna dahil edilebilir. Gzel adlandrmalar iinde, bu tr ifadeler daha ok toplumun dnme gcnn rn olduu iin, farkl bir anlam verilmi kelimelerin oran olduka fazladr. Sylenmemesi gereken kelime ile bir baka kelime arasndaki benzerlikler birok gzel adlandrmann ortaya kmasna sebep olmutur. Yaplarna gre gzel adlandrmalarda basit kelimelerin says dierlerine gre (tremi ve birleik kelimeler) daha azdr. Trkenin kelime tretme gc gzel adlandrmalarda da kendini gstermitir. Trkede gzel adlandrma iin daha ok yeni kelimeler tretilmi, tretilen bu kelimelere yeni anlamlar yklenmitir. Birok alnt kelime ile de birleik kelime oluturularak varlk ve olaylarn sylenmek istenmeyen isimlerinin yerini tutacak ekilde kullanlmtr. Tespit ettiimiz gzel adlandrmalar Tk toplumunun incelik ve nezaketinin aynasdr. Szlk ksmnda ortaya koyduumuz gzel adlandrmalar Trkede ok sayda gzel adlandrmann varln gstermektedir.

77

KAYNAKLAR 1. Aksan, Doan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynevi, Ankara 1996 2. Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, TDK Yaynlar, Ankara 2000 3. Aksan, Doan, Trkenin Gc, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000 4. Akta, Hasan, Edeb Sanatlar, mge Kitap evi, Konya 2002 5. Aktun, Hulki, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002 6. Atalay, Besim, DLT Tercmesi, TDK Yaynlar, Ankara 1999 7. Banarl, Nihad Smi, Trkenin Srlar, Kubbealt Neriyat, stanbul 1996 8. Bilgin, Muhittin, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002 9. Bilginer, Hayriye, Bat dillerinde ve Trkede gzel adlandrmalar, Trk Dili Dergisi, S. 598, Ekim 2001 10. Buran, Ahmet, Keban, Baskil ve An Yresi Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 1997 11. Derleme Szl, TDK Yaynlar, Ankara 1993 12. Ercilasun, Ahmet Bican, Kars li Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 2002 13. Eren, Mehmet Emin, Zonguldak Bartn Karabk lleri Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 1997 14. Ersan, Yksel, Euphemsmus n der Alltagssprache und n den Fachsprachen der Politik, der Internatonalen Bezehungen und des Gesundhetswesens m Deutschen und Trkschen, Hacettepe nviversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 2000 15. Ersan, Yksel, Mezar Ta YazlarndaGzel Adlandrma Kullanm, 21. Yzyla Girerken Yaznda Dil Kullanmlar (I. Dil, Yazn, Deyibilim Sempozyumu Bildirileri), Pamukkale niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Bat Dilleri ve Edebiyat Blm, Temmuz 2001 16. Ersoylu, Halil, Trk Argosu zerinde ncelemeler, Leyla ve Mecnun Yaynlar, stanbul 2004 17. Erten, Mnir, Diyarbakr Az, TDK Yaynlar, Ankara 1994 18. Glensoy, Tuncer, Ktahya Ve Yresi Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988

78

19. Glsevin, Grer, Uak ili Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 2002 20. Hengirmen, Mehmet, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Szl, Engin Yaynlar, Ankara 1999 21. Kabakl, Ahmet, Yunus Emre, Toker Yaynlar, stanbul 1971 22. Korkmaz, Zeynep, Nevehir ve Yresi Azlar, TDK Yaynlar, Ankara 1994 23. zyldrm, Il nce, Trkede rtmece szckler zerine bir aratrma, Dil Dergisi, S. 50, Aralk, 1996 24. Sylemez, mit, Euphemism, as a Reflecton of Culture on Language, Hecettepe niviversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1993 25. Sleyman Fehmi, Edebiyat, Hazrlayan: Do. Dr. Ali Yldrm, Elaz 2004 26. Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara 1988 27. Trke Szlk, MEB Yaynlar, stanbul 2002 28. Tahir-l Mevlev, Edebiyat Lgat, Enderun kitap evi, stanbul 1984 29. stner, Ahat, Harput azna has kelimelerin yap ve anlam zellikleri, Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumu, Elaz 1998 30. Vardar, Berker, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Kitap evi, stanbul 1988

79

SZLK

aba atmak abac abamak

: Kendisini kurtarmak iin suu bakasna yklemek. DS, C.I, s.5 : 1) Atc, yalan yanl syleyen. 2) Bedavadan yiyip ien. DS, C.I, s.5 : 1) irkin bir kz veya kt bir mal kandrma yolu ile birine yamamak. 2) Bir eyi birisine zorla vermek. 3) ftira etmek. DS, C.I, s.8

abartmak abdal abdallanmak abdest abdest bozmak abdesthne abdestsiz abrsz abzambak

: Armak, almak. DS, C.I, s.12 : Tamahkr, agzl, cimri. DS, C.I, s.16 : Dilenmek. DS, C.I, s.16 : Dk, gaita. TS, C.I, s.4 : Kk ya da byk abdestini yapmak, tabii ihtiyacn gidermek. TS, C.I, s.5 : Ayakyolu, hel, tuvalet. TS, C.I, s.5 : Korkmaz, ekinmez, senli-benli, saygsz. DS, C.I, s.17 : Utanmaz, hayasz. DS, C.I, s.22 : Sama sapan, gelii gzel konuan. DS, C.I, s.23 padam, oh Allah heyirli etsin. ocuh dir, ab zambah gonuma. Ben sennen atn ne olduunu soririm. K A, s.178

abiriz (abrez) ablalk abuk aburgak abu acar ac aa acaz

: Abteshne, ayakyolu. DS, C.I, s.23 : vey abla. TS, C.I, s.6 : Sersem, kt adam. DS, C.I, s.32 : Yalanc. DS, C.I, s.35 : vey anne, analk. DS, C.I, s.4 : iman, etli, semiz. DS, C.I, s.39 : Zakkum aac. DS, C.I, s.45 : Duyduu sz, grd olay sabredemeyerek syleyen, boboaz. DS, C.I, s.47

80

ac su ac yer a ardak ak az ak alp salmak ad ekici ad ekmek addrk adem ad batas ad bellisiz ad kt adyaman adn eller alsn

: 1) ban, sivilce ve yann iindeki sar su. 2) Rak. DS, C.I, s.53 : l evi. DS, C.I, s.54 : Hel. DS, C.I, s.58 : 1) Boboaz, geveze. 2) Aptal, salak. 3) Tembel. DS, C.I, s.58 : Belei, bedavadan geinen. DS, C.I, s.59 : (kadn iin) Kyafet ve davranlarnda fazla serbest ve pervasz olmak. TS, C.I, s.19 : 1) ftirac, mzevvir. 2) Yaygarac. DS, C.I, s.65 : Bir kii ve bir aile iin kt eyler sylemek. DS, C.I, s.65 : Orospu, kahpe. DS, C.I, s.65 : Kusur, hata. DS, C.I, s.65 : Kstebek de denilen ban, kemik veremi, sraca. DS, C.I, s.65 : Verem. DS, C.I, s.66 : Yenge. DS, C.I, s.66 : 1) Ay. 2) Domuz. 3) Bir eit yara. DS, C.I, s.67 : 1) Mzmin yara. 2) Olanlk da denilen ateli bir ocuk hastal. 3) Ylan. 4) Akrep. 5) Domuz. DS, C.I, s.66

afacan afal afalak afalsz afartmak afgan afsunlamak a amak aaca aacalk aba

: Bir eyin zehir gibi ac olduunu anlatmakta kullanlr. DS, C.I, s.68 : Aptal, sersem, akn. DS, C.I, s.69 : riyar, sallapati adam. DS, C.I, s.69 : Aklsz, beyinsiz. DS, C.I, s.69 : Hrszlk etmek, armak, almak. DS, C.I, s.70 : Cerahat, irin. DS, C.I, s.71 : Hrszlk etmek, armak, almak. DS, C.I, s.70 : Kadnlar det grdkten sonra hamama gidip temizlenmek. DS, C.I, s.81 : Kpek. DS, C.I, s.79 : Bir i yapana cretinden baka verilen ey, para. DS, C.I, s.79 : Kel, sasz. DS, C.I, s.85

81

a iei ar ayakl ar canl ( kanl ) ar elli ar gvde ar hastalk

: Zakkum. DS, C.I, s.79 : Gebe, ykl. DS, C.XII, s.4407 : Tembel, miskin, uyuuk. TS, C.I, s.40 : Borcunu ge deyen, elinden kolay kolay para kmayan. DS, C.I, s.91 : iman, hantal vcut. TS, C.I, s.40 : Tehlikeli ( ldrc ) hastalk. TS, C.I, s.40 ole oldu bole oldu. ben ar hasdalandm. bakma muhdecin deyo. U A, s.281

arlkl az ba az datmak az kokusu ar tutmak ar arya yatmak az ak az dolu az kara

: Gebe, ykl, dourmas yakn. DS, C.I, s.91 : Yalanc ahitlik yapacak kimseye verilen rvet. DS, C.I, s.95 : Kfretmek, azna geleni sylemek, az bozmak. DS, C.I, s.96 : Kfr, kt, iren sz. DS, C.I, s.97 : Sara hastalna yakalanmak. DS, C.I, s.111 : Tifo. DS, C.I, s.109 : Tifo hastalna tutulmak. DS, C.I, s.111 : 1) Boboaz, geveze, sr tutmaz. 2) Hrsz. DS, C.I, s.116 : Kaba konuan, sven, svmeyi huy edinmi. DS, C.I, s.117 : 1) Ara bozucu, dedikoducu, kovcu. 2) Kt, kara haber vermekten holanan kimse. 3) Kavgac, dvken. 4) Yalanc. 5) ftirac. DS, C.I, s.118

az yelli aharca ahbun ahrak ahtmak ahiret uykusu ahraz

: Yksekten atan, vnen. DS, C.I, s.118 : Daima akan yara. DS, C.I, s.125 : Gbre, fk. DS, C.I, s.126 : Balgam. DS, C.I, s.129 : Kk ocuk i etmek. DS, C.I, s.131 : lm. TS, C.I, s.55 : 1) Dilsiz, sar ve dilsiz. 2) Aklsz, ahmak. DS, C.I, s.133

ahireti (br dnyay) boylamak : lmek. TS, C.I, s.55

82

aile

: Zevce, e. TS, C.I, s.59 Eer bu dene szm yaparsan sen benim ailemsin. Yoh yapamazsan diyir, geldim mi senin boynunu, kelleni kesecem diyir. K A, s.190

ak ana akyava akak akar akll akarca

: vey ana. DS, C.XII, s.4410 : 1) Sinsice hareket eden insan veya hayvan. 2) Arkanl, tembel kimse. DS, C.I, s.164 : abuk meyleden, sebatsz, maymun itahl. DS, C.I, s.137 : radesiz, dnek, duygusuyla hareket eden. DS, C.I, s.139 : 1) Kemik veremi. 2) Bulac beyin hastal (hayvanlarda). 3) Daima akan ban, sraca, fistl. 4) Deri veremi, czzam. 5) Bel soukluu. DS, C.I, s.139

akarcal akbakan akca hac akgz akgzl akd akdk akl gl akl hastal akldak aklgan aktmak akkaya blbl akln bozmak

: 1) Bakasnn malna zarar veren kimse. 2) Bnyece zayf, hastalkl kimse. DS, C.I, s.139 : Beceriksiz, budala. DS, C.I, s.141 : 1) Leylek. 2 Beyaz kartal. DS, C.I, s.144 : Korkak, budala, ahmak. DS, C.I, s.149 : 1) Agzl, hereyde gz olan. 2) Fesat, hrn. DS, C.I, s.150 : Sidik. DS, C.I, s.150 : Kararsz, ikiyzl, sebatsz, dnek. DS, C.I, s.150 : okbilmi kadn. TA , s.22 : Delilik, cinnet. TS, C.I, s.65 : Lazmlk, oturak. DS, C.I, s.150 : Bilgi, ok bilmi. DS, C.I, s.151 : emek. DS, C.I, s.154 : Muaeret adabn bilmeyen, kaba adam. DS, C.I, s.155 :zerine dt konudan baka bir ey dnemez olmak; delirmek. TS, C.I, s.68

akln karmak (kaybetmek) : Deli gibi olmak, delirmek, ldrmak. TS, C.I, s.68

83

akln yitirmek

: Delirmek, ldrmak. TS, C.I, s.68 havz banda oturursun, ah ellerin suya batrrsn, nirde gozel gorsen ahln yitirirsin, bin gidelim Benli Dlber. NYA, s.181

akmk ak sakal

: Atmk, sperma. DS, C.I, s.159 : Ky ihtiyar, ky ihtiyar heyetinin ba; muhtar. TS, C.I, s.75 Gz diyer ki madem ki alacahsn, babama eli gnder. Babas elileri yani ahsakgallar toplar, giderler gzn babasnn evine. yani ahsakgallar toplar, giderler gzn babasnn evine. K A, s.285

aksi akamc akamck kuu akamdan kalma aktarma al basma

: 1) Huysuz, hrn, titiz, inat, muannid. 2) Kt, fen, uursuz, menhs. 3) Ters, zt, muhlif. TS, C.I, s.76 : Her akam iki imeyi det ve alkanlk haline getirmi olan. TS, C.I, s.79 : Yarasa. DS, C.I, s.162 : Geceki sarholuktan henz kurtulmam, sarholuu ve mahmurluu devam eden. TS, C.I, s.78 : alma. DS, C.I, s.163 : 1) Lousa kadnlarda grlen bir hastalk, lousa hummas. 2) Sara hastal. 3) Sonradan grmelerdeki gurur, kibir, marklk. DS, C.I, s.207

ala az ala ala bakmak alabacak alaba alabula alaca alacalk

: Ara bozucu, boboaz, geveze, ikiyzl, dnek. DS, C.I, s.170 : Aptal, alk alk, bn bn bakmak. DS, C.I, s.171 : Ahlksz, ara bozucu, dnek, uursuz adam. DS, C.I, s.172 : 1) Karsnn bakalaryla ilgisine gz yuman adam. 2) Ahmak, sersem, aptal. DS, C.I, s.173 : kiyzl, iki tarafl, pheli adam veya i. DS, C.I, s.174 : Hapishne. DS, C.I, s.175 : 1) Dneklik, ikiyzllk. 2) Bozgun, kargaalk. DS, C.I, s.177

84

alakrk alaklamak alaku alayl alazlama

: 1) Kanun d evlilikten doan ocuk, pi. 2) Akgz, iini bilir. DS, C.I, s.190 : almak, armak. DS, C.I, s.191 : Yaygarac, palavrac. DS, C.I, s.191 : Bilgi kadn. DS, C.I, s.204 : 1) Yzde ve vcutta kan banlar, kzartlar. 2) El, ayak ve yzn kzarp imesiyle meydana gelen hastalk, ylanck. DS, C.I, s.206

alazlk albaba albz alckar alak alduruk alemat aleste alg algn algnclk alguncu alc alcs tutmak alk alnm all alkac alkn

: Sa kmayan ba, kel. DS, C.I, s.204 : Beddua. DS, C.I, s.207 : eytan. DS, C.I, s.208 : irret, edepsiz kadn. DS, C.I, s.208 : Aalk kimse, nmert, tabiat bozuk, ahlk kt, soysuz. TS, C.I, s.88 : Kendini beenmi, kibirli. DS, C.I, s.210 : Ara bozucu, ikiyzl. DS, C.I, s.211 : Yalanc. DS, C.I, s.211 : Rvet, ganimet. DS, C.I, s.212 : 1) Akl alnm, meczup. TS, C.I, s.94 2) Lam, su yolu. DS, C.I, s.214 : Hrszlk. DS, C.XII, s.4415 : Lam temizleyici. DS, C.I, s.214 : 1) Azrail. 2) ldrc, devasz hastalk. DS, C.I, s.215 : ldrc hastala yakalanmak. DS, C.I, s.216 : Sznde durmayan, yalanc, dnek. DS, C.I, s.217 : Felli, inme inmi. DS, C.I, s.220 : 1) Sakat. 2) kr, gzleri grmez, ama. 3) illetli, sk sk gelerek rahatsz eden bir hastal olan. TS, C.I, s.97 : Karc, dolandrc. DS, C.I, s.222 : Ktrm. DS, C.I, s.213

85

alk

: Birinin her yaptn, her sylediini beenip ven, kabul eden ve doru diye herkese kabul ettirmeye alan kimse, akak, dalkavuk. TS, C.I, s.98

allah emri Allah n Evi

: Deprem, zelzele. DS, C.I, s.223 : Kbe. TS, C.II, s.1466 Tam Bayrama on gn kalr kalmaz ihrama girdh, beyazlar geydh. Ordaki ziyaretleri, Allahn Evini tavaf etthtan sora getth Medineye. DA, s.107

Allahn davetine icabet etmek : lmek, dnyay terk etmek. TS, C.I, s.104 allahlk allanmak all pullu aln alnna altboumlu alt parmak alfte alvurcu m : Elinden hi bir i gelmez, ie yaramaz; saf, budala, kendi halinde (kimse). TS, C.I, s.105 : Sarkntlk etmek. DS, C.I, s.224 : Mays bcei, gelin bcei. DS, C.I, s.225 : Yzde yz faizle. DS, C.I, s.228 : Akrep. DS, C.I, s.230 : Uursuz adam. DS, C.I, s.232 : ffetsiz, dkn kadn. TS, C.I, s.112 : Hrsz. DS, C.I, s.235 : Kr. TS, C.I, s.113 Bir gn bi kar koca, ikisinin de gzi ama ble gezilermi. DA, s.81 O herif yle deyinci herif geri dnm. gar demi yolda ben bi ama buldum bahar kor demi. NYA, s.135 amansz : 1) Aman vermez, hi acmayan, cana kyc, ldrc. TS, C.I, s.114 2) Halden anlamaz, zalim. DS, C.I, s.237 miyne amoral amoralizm : Baya, ayak takmna yakr tarzda, adice. TS, C.I, s.117 : Ahlka aykr, ahlk d.TS, C.I, s.117 : Ahlk dclk. TS, C.I, s.117

86

ana

: Kaynana. U A, s.232 - anann ad ne demi. - ene, hank anama deyon demi. mirezlile de bole laf ede. - gzm senin ga anan va, demi. - biri gocamn anas, biri kendi anam, demi gar. U A, s.232

anadan doma ana etinde gezmek

: rlplak. TS, C.I, s.119 : rlplak gezmek. Onun n ne am var, ne etmegim var. Bah bah elbisem de he. Ana etinde geziyerim. Dedi ki ben sana bi ey gredrm. slamlardan gorhiyerim Ben yemn etdim ki kimseye demam. Dedi ki gedersin indi sen gamiren, elbisen toplar, dar tkersin. Yedi gn yedi gece ac susuz yatarsn. r plah, anadan nemli. K A, s.228

anaforcu anahal anakz analk

: Yolsuz kazan peinde koan kimse. TS, C.I, s.120 : Ayba (kadnlarda). DS, C.XII, s.4418 : ksz. DS, C.I, s.249 : 1) Ana yerini tutan kadn ; vey ana. TS, C.I, s.121 tabi analm onun teyzas. babam geld aham o gadar yorulmuum, yuhusuz galmm. KBAYA, s.106 2) Kaynana. DS, C.I, s.249

anasnn gz anasnn kz andr

: Kurnaz, iini bilir, akgz. TS, C.I, s.120 : Bakire olmayan kz. DS, C.I, s.253 : Pis, iren, hantal, kt, uursuz, irkin, miskin, tembel. DS, C.I, s.259 Efendime syliyem, geder ambarry alurum. Hep sienner yiyer tahlmi. Ele bi da yedi bu andrlar. K A, s.227

andz andil andropoz anlaysz

: 1) ffetsiz kadn, orospu, kahpe. 2) Terbiyesiz, utanmaz arsz. 3) Genel ev. DS, C.I, s.261 : Smkl. DS, C.I, s.261 : Erkeklerdeki ya dnm. TS, C.I, s.123 : Halden anlamayan, kat. TS, C.I, s.126

87

ansz anszna uramak antika anzarot apana aparmak

: Pi, gayrimeru ocuk. DS, C.I, s.280 : Birdenbire lmek. DS, C.I, s.280 : Garip, acayip, her zaman rastlanamayacak kadar tuhaf. TS, C.I, s.128 : Rak ve benzeri alkoll ikiler. DS, C.I, s.282 : Apteshne, hel. DS, C.I, s.283 : almak, armak, alp kamak, habersiz gtrmek. DS, C.I, s.284 Bu da oh gezir; bahr ki bulabilmedi; gelir padiaha ikat eliyir ki munnar menim devemi aparplar. Bunnar hrhzdlar. K A, s.272

apsne

: Hel, aptesne. DS, C.I, s.290 sklmadan yapar olmak, yzsz olmak. TS, C.I, s.130

ar damar atlamak : Utanma hissi kalmamak, utan duyulacak eyleri hi an damar yrtlmak : Namus ve iffetini kaybetmek. DS, C.I, s.258 ara hastal ara kedisi arak araklamak : Nezle, grip. DS, C.I, s.293 : Ara bozan, mnfk. DS, C.I, s.295 : Hrsz. DS, C.I, s.294 ; TS, C.I, s.134 : almak, armak. TS, C.I, s.134 ksmek. TS, C.I, s.132 aralk iyisi arap ii aray arbede ark arkran arnak arka olmak arkada : lmeden nce, geici olarak iyileen hasta, lm iyisi. DS, C.I, s.297 : Katr. DS, C.I, s.299 : Dedikoducu. DS, C.I, s.301 : Grltl kavga, patrt. TS, C.I, s.138 : Hrsz. DS, C.I, s.317 : Geveze, grltc. DS, C.I, s.317 : Ykanma yeri, guslhne. DS, C.I, s.320 : Koruyucu, kayrc olmak, destek olmak. TS, C.I, s.142 : Kar, e. DS, C.I, s.325

aralarndan kara kedi gemek : Herhangi bir sebeple birbirine gcenmek,

arka kapdan kmak : (Hastahane iin) lmek.TS, C.I, s.142

88

arpack arsatan artardak artk artis asar ask aspak aa armak aret ana fine at bal atah getirmek atak atak atalk ate gmlei ate pare atc atk lakrd atlp gitmek atmak atlatmak atmak Atmk Avanta avkrmak avruz avu amak

: Taze, ufak hyar. DS, C.I, s.330 : Arsz, utanmaz. DS, C.I, s.332 : Hel, apteshne. DS, C.I, s.334 : Kzln gayrimeru kaybeden kz. DS, C.I, s.334 : Kendini gizleyip rol yapan, olduu gibi grnmeyen kimse, yalanc. TA , s.168 : Arsz, utanmaz. DS, C.I, s.340 : 1) Faiz. 2) ingene. DS, C.I, s.342 : Temiz olmayan, derbeder kadn. DS, C.I, s.347 : Alak, baya, deersiz, di. TS, C.I, s.161 : almak, kimsenin haberi olmadan alp gtrmek. TS, C.I, s.165 : abuka yzgz olup senli benli konuan kimse. DS, C.I, s.362 : Gizli dost, flrt, oyna. TS, C.I, s.168 : Su aygr. DS, C.I, s.367 : Bunamak. DS, C.I, s.364 : Geveze, mblaac. DS, C.I, s.364 : 1) Bunak. 2) Yalanc. DS, C.I, s.365 : 1) Kaynbaba. 2) vey baba. DS, C.I, s.365 : Kzl hastal. DS, C.I, s.367 : Bir cilt hastal, yalanck. DS, C.I, s.368 : Aslsz eyler uydurup syleyen, yalanc. TS, C.I, s.175 : Yersiz, densiz sz. DS, C.I, s.369 : Birdenbire baylmak, lmek. DS, C.I, s.369 : Tartmak, az kavgas etmek. TS, C.I, s.176 : Akln kaybetmek. DS, C.I, s.371 : 1) Yalan sylemek; bilmeden tahmin ederek sylemek. 2) ki imek. TS, C.I, s.179 : Meni, dl. DS, C.I, s.365 : 1) vre, isiz, aylak, kt kimse. 2) Hile. DS, C.I, s.375 : almak, armak. DS, C.I, s.386 : Lazmlk, oturak. DS, C.I, s.391 : Dilenmek, yardm istemek. TS, C.I, s.184

89

aya yolu aya ayaa kmak aya ar aya arl aya dar ayak eskisi ayak ayan ayarsz ayaz ayda ay ayiplemek aymaz ayna tutmak aynac aynasz ayran azl ayran gnll ayvat ayyar baba

: Aptesne, hel, ayak yolu. DS, C.I, s.398 ; TS, C.I, s.189 sabaleyin misafir ayah yoluna geder. KBAYA, s.175 : Rvet. DS, C.XII, s.4431 : Orospu olmak. DS, C.I, s.397 : Gebe. DS, C.I, s.398 : Ykl, hamile. DS, C.I, s.398 : Bozuk ahlkl, fahie. DS, C.I, s.398 : Rezil, kepaze. DS, C.I, s.403 : Haydut, aki. DS, C.I, s.402 : 1) htiyar, yal, koca. DS, C.I, s.406 2) Zakkum. DS, C.I, s.407 : 1) Deli, uursuz. 2) Dnek. 3) Terbiyesiz, edepsiz. 4) Nmussuz. 5) Aalk, karaktersiz. DS, C.I, s.408 : Kel, seyrek sal ba. DS, C.I, s.409 : 1) Zayf, clz. 2) Bacaklar arpk. 3) a. DS, C.I, s.410 : Verem. DS, C.I, s.417 : Zina yapmak. DS, C.I, s.422 : Edepsiz, utanmaz. DS, C.I, s.426 : Kallelik etmek. DS, C.I, s.428 : ine hile kartran, gz boyayp aldatmaa alan, hileci. TS, C.I, s.200 : Uygunsuz, karaktersiz, kt. DS, C.XII, s.4435 : Boboaz, geveze. DS, C.I, s.429 : Maymun itahl, deiken. DS, C.XII, s.4435 : Hel. DS, C.I, s.433 : Dolandrc, hilebaz. TS, C.I, s.203 : 1) Byk ve onulmaz ban, veba, dert, hastalk (ilenmelerde): Elinde kolunda babalar ksn. TS, C.II, s.447 2) Czzam. DS, C.XII, s.4438

babalanmak babal babalk

: fkelenmek. TS, C.I, s.215 : Sinirli, sinir nbeti geiren. TS, C.I, s.215 : vey baba. TS, C.I, s.215

90

bacan ekmek bacak ekitirmek bacaksz

: Topallamak, aksayarak yrmek. DS, C.II, s.456 : lm durumunda, komada olmak. DS, C.XII, s.4438 : Yandan byk davranlar olan ocuklar iin sylenir. TS, C.I, s.216

bacas ttmez olmak : Yuvas dalmak, yok olmak; fakirlemek, ii bozulmak. TS, C.I, s.215 ba ban koparmak barbtn bar gemek bahar bahl bahtabakan : By, byclk, gzba, efsun. TS, C.I, s.220 : Hr, serbest kalmak; ilgisini kesmek. TS, C.I, s.219 : Merhametsiz (kimse). DS, C.II, s.485 : Zamannda evlenememek, evde kalmak: Alinin kznn bar geti. DS, C.II, s.485 : Guslhne. DS, C.II, s.487 : Cimri, hasis. TS, C.I, s.228 : Bukalemun : Bahtabakan benim talihimi kara gsteriyor. (Bu hayvann zerine, bir kimseye ait bir eyi rtp, biraz bekledikten sonra alr, eer hayvan karardysa bahtnn kt, beyazlamsa iyi olduuna inanlr DS, C.II, s.488 bakm evi bakmc bakla balaban balklamak balkrmak balon uurmak balyemez banal bandrmal : Bakma muhta, fakir, kimsesiz, ihtiyar ve sakatlarn bakldklar, kaldklar yer. TS, C.I, s.213 : Falc. DS, C.II, s.492 : Beyaz siyah renkli bir ylan. DS, C.II, s.495 : Mays bcei. DS, C.II, s.496 : Aptes bozmak. DS, C.II, s.505 : Balgam karmak. DS, C.II, s.393 : Aslsz bir haberi yaymak. TS, C.I, s.241 : Cimri, maln yemeyen. DS, C.II, s.512 : Baya, adi. TS, C.I, s.242 : Orospu, hafif merep kadn. DS, C.II, s.519 Hedii ok yeyip bayram beyi olmu. DS, C.II, s.584 bardelhana : Genelev. DS, C.II, s.530

bayrambeyi olmak (be olmak, bey olmak) : Midesi bozulmak, ishal olmak:

91

bardel [bardal, bardil]: Orospu, fhie. DS, C.II, s.530 basit basra baba badan kgn badar bana kmek : Baya, sradan, hi bir zellii olmayan. TS, C.I, s.251 : Kanser hastal. DS, C.II, s.554 : Pezevenk. DS, C.II, s.554 : Yoldan km, kt yolda (kadn). DS, C.XII, s.4446 : Evli olupta orospuluk yapan kadn. DS, C.II, s.559 : Birinin rzna gemek. DS, C.II, s.559 yola srklemek. TS, C.I, s.266 O keden de her gn padiahn ogli geimi. Kz bu oglani ok begeni, ok houna gidi. Fakat batan hartmasnn mmkn olamyacagna inani. DA, s.78 batankara bayolda batkn baya baykara bebek beklemek beberh becermek bedelsiz bedmye behm bekr bel belermek beli almak bellik bertaraf etmek : Koma halinde hasta: Ahmet batan kara yatyor. DS, C.II, s.566 : Zevce, kar, e. DS, C.II, s.567 : Borlarn deyemez hale gelmi ( kimse ), mflis. TS, C.I, s.272 : Aalk, adi, pespaye, basit, alak. TS, C.I, s.274 : 1) Deli. 2) Soytar, maskara. DS, C.XII, s.4450 ; DS, C.II, s.581 : Hamile olmak. TS, C.I, s.280 : Ksa boylu, sevimsiz erkek. TS, C.I, s.280 : ldrmek, iini bitirmek; rzna gemek. TS, C.I, s.281 : Bedeli olmayan, bedeli denmeden yaplan. TS, C.I, s.282 : Soysuz, st bozuk. TS, C.I, s.284 : Hayvanca, hayvan gibi, hayvn, kaba. TS, C.I, s.285 : ok iki ien, ikiye dkn, sarho. TS, C.I, s.288 : Meni, sperma. DS, C.II, s.605 ; TS, C.I, s.288 : emek. DS, C.II, s.614 : drarn tutamaz hale gelmek. TS, C.I, s.289 : Kambur. DS, C.XII, s.4453 : Ortadan kaldrmak, defetmek. TS, C.I, s.305

batan kmak (karmak) : Kt yola sapmak, ahlk bozulmak; ayartmak, kt

92

besmelesiz bezirgn bezzeke bkn bstk btk bzk bire bin katmak bitirim boaz kara boazsak bostan bo boyanmak boylu boynuzlamak bozalak bozgun bozguna dmek bck bceki bhrmek blme bu budayck otu bujma

: ocuklar hakknda pi manasnda kullanlan bir svme. TS, C.I, s.306 : Yahudilere verilen ad. TS, C.I, s.317 : Smkl bcek. DS, C.II, s.653 : Babo, haylaz, kabaday, tecrbeli, apkn. TS, C.I, s.319 : Fare yavrusu. DS, C.II, s.670 : Kadnlarn cinsiyet organ. DS, C.II, s.671 : Sidik. DS, C.II, s.675 : Bir eyi olduundan fazla gstermek, mblaa etmek. TS, C.I, s.349 : Yaman, tuttuunu koparan, klhanbeyi. TS, C.I, s.355 : Boaz koyu renkli bir eit tarla faresi. DS, C.II, s.727 : Obur, pisboaz. DS, C.II, s.728 : Hyar, salatalk. DS, C.XII, s.4463 ; DS, C.II, s.742 : Bilgisiz, chil; mnsz, gayesiz; faydasz, beyhde; bir ie yaramayan. TS, C.I, s.370 : Zkkmlanmak. DS, C.II, s.745 : Gebe. DS, C.II, s.746 : ( kadn ) Kocasn baka bir erkekle aldatmak. TS, C.I, s.377 : Kel. DS, C.II, s.749 : shal. DS, C.II, s.751 : shal olmak. DS, C.II, s.751 : Kt kadn. DS, C.II, s.757 : Pezevenk. DS, C.II, s.755 : Kusmak. DS, C.II, s.767 : Evlerde ykanmak iin ayrlan yer, banyo. DS, C.II, s.768 : K, makat. DS, C.II, s.777 : Eek kengeri. DS, C.II, s.780 : Smk. DS, C.II, s.783

bir avu toprak olmak : lmek, topraa kavumak. TS, C.I, s.185

brtlen karmak : Kusmak. TA , s.25

93

bulama bulduk bulutlanmak

: Tezek. DS, C.II, s.786 : Pi, bulunan ocuk. DS, C.II, s.787 : ( Gz iin ) yi grmemek, yala dolmak, dumanl grmek. TS, C.I, s.397 Dokdora gitduk! Tasiyon olmu gozun gormez dedi. inci bu da bulud gelen goriya. ZBK A, s.111

bulutlu burmak burnu havada bse byk abdest byk ksrk

: yi grmeyen, dumanl gren, bulank ( gz ). TS, C.I, s.397 : Enemek, idi etmek. TS, C.I, s.401 : Kendini beenmi, hi bir ey beenmeyen, marur, mtekebbir. TS, C.I, s.402 : pme, p, pck. TS, C.I, s.403 : Dk, gaita. TS, C.I, s.5 : Bomaca. DS, C.II, s.833 TS, C.I, s.413

byklk taslamak : Kendin stn gstermeye almak; bbrlenmek. cize cam gz : Bahi, ihsan. TS, C.I, s.417 : Agzl, tamahkr. TS, C.I, s.419 olmak. TS, C.I, s.421 can alc can almak : 1) ldrc, kahredici. TS, C.I, s.421 2) Azrail. 3) ldrc hastalk. DS, C.III, s.854 : ldrmek, helak etmek, telef etmek. TS, C.I, s.421 lmek. TS, C.I, s.421 can ekimek can korkusu can vermek : lmek zere bulunmak. TS, C.I, s.421 : lm korkusu. TS, C.I, s.423 : lmek. TS, C.I, s.423 u zuvahlarda ingliya ingliya can verdi. KBAYA, s.86 Allah taala bunun duasn gabl eledi; bu ekile can verdi. K A, s.278 cana kymak : Adam ldrmek, cinayet ilemek. TS, C.I, s.424 can borcu (olmak) (demek) : Uruna seve seve verecei bir can olmak,

can () boazna gelmek : lecek hale gelmek; lm halinde olmak, lmek zere

94

can kmak cansz cansz at carbazan (carbc) criye

: lmek, ruhunu teslim etmek. TS, C.I, s.425 orda can hi. gafasn kesi ali. KBAYA, s.110 : Cann, hayatn kaybetmi, l, can olmayan. TS, C.I, s.432 : Tabut. TS, C.I, s.432 : Eli uzun, hrsz. DS, C.III, s.860 : 1) Eskiden parayla satlp alnan hizmeti kz, halayk. 2) Zevce muameleleri yaplmak zere alnan esir kz, kadn, odalk. TS, C.I, s.433

cebi delik cebn cebine indirmek ceza evi cinleri tutmak crm adr akma aktrc alak alk alm alnmak

: Zrt, parasz, eli bo. TS, C.I, s.445 : Korkak, dlek, yreksiz. TS, C.I, s.435 : ( para iin ) Hakk olmad halde kendine mal etmek. TS, C.I, s.445 : Hapishne. TS, C.I, s.452 : ldrmak, delirmek. TS, C.I, s.462 : Su, kabahat, gnah. TS, C.I, s.472 : Kefen. DS, C.III, s.1032 : remek, yaylmak (hastalk, yara hk.). DS, C.III, s.1045 : Dedikoducu, fitneci. DS, C.III, s.1045 : Deli. DS, C.III, s.1049 : Anas babas belli olmayan. DS, C.III, s.1054 : Gsterili tavr, eda, caka, kurum. TS, C.I, s.480 : 1) Cin arpmak. Geldi yanma ki hdi; diyeler ki cinin de gvdesi saug olurmi. Elimi bele arhasna goydum. Arhasna goyanda bir bele ba yohari yzme bahdi. Dedim ki shmiyim ki beni vurur. alar beni. K A, s.236 2) lmek zere olan hastann dili pelteklemek. 3) Deli olmak. DS, C.III, s.1055

am devirmek

: Bilmeden karsndakini gcendirecek sz sylemek, pot krmak, cahilce ve i bozucu sz sylemek. TS, C.I, s.484

95

apkn arak atk

: 1) Gelip geici aklar peinden koan kimse. 2) Haylaz, yaramaz, serseri, derbeder, haar. TS, C.I, s.488 : Yznumara. DS, C.III, s.1080 : Ask suratl, yz glmez. TS, C.I, s.496 sklmadan yapar olmak; yzsz olmak. TS, C.I, s.130

ar damar atlamak : Utanma hissi kalmamak, utan duyulacak eyleri hi ehre zrd elebi enesi kuvvetli eme evirmek iek : irkin yzl. TS, C.I, s.501 : Homoseksel erkek. DS, C.III, s.1118 : ok konuan, sz sylemekten yorulmayan, geveze. TS, C.I, s.513 : Yznumara. DS, C.III, s.1148 : Hayvanlar iftletirmek EAK. : rinli kabarcklar dkerek yzde izler brakan ateli, ar ve bulac bir hastalk. TS, C.I, s.535 Dedim ucadan, Sesin hmaz bacadan, Allah seni gurtarsn, iehden gzlcadan iek bozuu TS, C.I, s.535 i kamak (dmek) : Yersiz, yakksz olmak. TS, C.I, s.539 ilemek ilesiz ok bilmi drk kel kemek mez n kuu cnk kuu : Olgun bir kimseye yakmayan, yersiz ve kaba davranlarda bulunmak. TS, C.I, s.540 : Utanmaz, ahlksz (Kimse). DS, C.III, s.1217 : Her hususta hakl kmasn bilen kimse, kurnaz; ukal. TS, C.I, s.334 : Sidik. DS, C.III, s.1276 : lm, yokluk. DS, C.III, s.1281 : Cinsi mnasebette bulunmak. DS, C.III, s.1282 : ok oturan, tembel. DS, C.III, s.1286 : Bayku. DS, C.III, s.1288 : Bayku. DS, C.III, s.1288 K A, s.276 : iek hastalndan dolay yz bozulmu, opur ( kimse ).

96

plenmek r dagl

: Kendine menfaat salamak. TS, C.I, s.558 : eytan. DS, C.III, s.1291 : Hrsz. DS, C.III, s.1295 : Gelincik. DS, C.III, s.1325 dalarda ey var, dav lfr. dav lfr deriz biz, sar. da gl vardr, yuvarlak yuvarlak grmz olur. uflar sar olmuyo mu? lele ye grmz derler, da lelesi kekik vadr, ay otu var, yani ada ay dedimiz ay. U A, s.296

dadagezen (dadaki) : 1) Kurt. 2) Domuz. DS, C.III, s.1324

dalalet dam

: Doru yoldan sapma, kma, yolunu arma, azma. TS, C.I, s.577 : 1) Dansta kavalyenin ei; erkee elik eden kadn. 2) Hapishne, ceza evi; zindan. 3) Ahr. TS, C.I, s.582 ; DS, C.XII, s.4482 nk, benim dama tabi bakmamnzdr. bi daa danam mar. yani, ole horman duyuyom ben de, yapmam. U A, s.225

damar bozuk damar krk dal ky dayl dedem akll def-i hcet defnetmek defteri drlmek degin deitirme

: Soysuz, cibilliyetsiz. DS, C.IV, s.1350 : Utanmaz, arlanmaz, namussuz kadn, orospu. DS, C.IV, s.1350 : Mezar, mezarlk. DS, C.IV, s.1377 : eytan. DS, C.IV, s.1389 : Sersem, bunak, avanak. DS, C.IV, s.1398 : Abdest bozma, byk abdestini yapma. TS, C.I, s.600 : (ly) Mezara koymak, topraa vermek, gmmek. TS, C.I, s.601 : lmek, ldrmek. TS, C.I, s.601 : shal. DS, C.I, s.1401 : 1) Raitizm hastal. 2) Grbz ve salam bir ocuun birden bire zayflayarak tannmayacak hale gelmesi. (eytann deitirdiine inanlr.) DS, C.IV, s.1402

97

annesi gan ter iinde kalr. ocuK, ie, annesi, mafolur. veyahuT da deitirmi gibi olur. eerkini bunu ie dip de, ocuk, ocunu ver, ocunu var dedii zaman, dutup o gelene ocu vereversen o zaman deiTiriliyo. ocu enna benna ble yani eiTli, hi yz bell olmacak bi ocuk buluyon yannda. bunu da grdk. gece yars gelmile ble, ama nasl gelmile ble, ama nasl arlnnan geldi ocu ve! ocu ve! dedi, ben de bobas zan (nedip), bobas glnda gelmi. vercam derke ocu, yani ocuk deiTirme oldu, krk gn sona ld ocuk. yaameyo, lyo. deiTirme oluverise. KYA, s.141 dekolte dem dem ekmek demagoji demlenmek derikanat devletli dar hmah darlk olmak darlk dik bal dikkulak dilberduda dilci dili gll dindirmek : Ak sak. TS, C.I, s.609 : 1) Kadnlarda ayba, hayz, det, regl. 2) Gz ya. TS, C.I, s.615 : ki imek, iret etmek. TS, C.I, s.614 : Halk dalkavukluu. TS, C.I, s.615 : ki imek. TS, C.I, s.619 : Yarasa. DS, C.IV, s.1434 : Bayku. DS, C.IV, s.1443 : Aptes bozmak. DS, C.IV, s.1473 : Akl ve ruh hastalklarndan birine yakalanmak. DS, C.IV, s.1473 : Sara hastal. DS, C.IV, s.1473 : nat, kendin beenmi, bildiinden amayan. TS, C.I, s.650 : Kurt. DS, C.IV, s.1488 : Sarmak iei. DS, C.IV, s.1491 : Laf tayarak ara amaya alan kimse. DS, C.IV, s.1492 : Yze kar iyi konuan fakat arkadan kt olan kimse, ikiyzl. DS, C.IV, s.1494 : lmek: Her eyi dnyada brakt, dindirdi gitti. DS, C.IV, s.1501

98

dirayetsiz diriba di aartmak diyabet diyare dizban (dizman) donah dombey

: Bilgi ve tecrbesi olamayan, beceriksiz, kabiliyetsiz, zayf, iktidarsz. TS, C.I, s.672 : Akgz, evik, kurnaz. DS, C.IV, s.1517 : Srtmak. DS, C.IV, s.1520 : eker hastal, eker. TS, C.I, s.680. : shal. TS, C.I, s.681 : eytan. DS, C.I, s.1530,1532 : Rahim, dlyata. DS, C.IV, s.1536 : Manda. DS, C.IV,, s.1551 esgiden hemen bole dn oldu mu, uraya iniveridik. dombey vurudurmak, kz vurudurmak, denek oynamak, allah gali. herkes bire dombey besledi. garlkl vurudurulad. yeniyo, govulad, yeniyo govulad. U A, s.253 dombey gle yaTd m, buynuzlar baTd m, ben esgere gidince, yanna elle yaTd m. KYA, s.148

don deimek dost tutmak dost

: lmek. DS, C.IV, s.1559 : (Erkek veya kadn) Evlilik d iliki kurmak. TS, C.I, s.706 : Evlilik d iliki kuran erkek veya kadn. TS, C.I, s.705 Bu sefer herifler kapyi ali. Birisi kadeyif, birisi tatli, birisi yemek getirdi. De i heralda bunarn dostudur. DA, s.70

dl dndermek dner dnk drc dudak sarktmak dumanl

: Pi. DS, C.IV, s.1575 : Kusmak EAK : Guslhne. DS, C.IV, s.1584 : Czzam hastal. DS, C.IV, s.1586 : Dilenci. DS, C.IV, s.1591 : Somurtmak. TS, C.I, s.726 : ki sarhou; uyuturucu, zellikle esrar sarhou. TA , s.108

99

duraksz durucak durumsuz dut dutalga dutargal dutma dldl dnyadan gmek dnyadan gitmek

: Sebatsz, dnek. DS, C.IV, s.1604 : Sidik: Durucan dutamaz oldu. DS, C.IV, s.1607 : Fakir. DS, C.IV, s.1608 : ok sarho, ar lde ikili. TA , s.26 : Sara. DS, C.IV, s.1611 : Saral, saras olan. DS, C.XII, s.4488 : Uak, yanama, hizmeti. DS, C.IV, s.1612 : Eek. DS, C.IV, s.1627 : lmek. TS, C.I, s.748 : lmek. Atatrh irehmetdih dnyadan getmeseydi, urufu ad olsun, indi btn dvellere gar cihangiridi. K A, s.322

dnyaya gzlerini kapamak(yummak) : lmek. TS, C.I, s.749 dnyaya ved etmek : lmek. TS, C.I, s.749 d azmak dkn dz dzen dzmece ebe ecel erbeti imek ecene ecevit edep yeri efe efsn elemek : htilam olmak. DS, C.IV, s.1638 : Deer ve haysiyetini kaybetmi; itibardan dm. TS, C.I, s.753 : Rak. DS, C.IV, s.1643 : Hile, dolap. TS, C.I, s.769 : Uydurma, gerek olmayan, sahte. TS, C.I, s.770 : ok konuan, geveze. DS, C.V, s.1650 : lmek. TS, C.I, s.776 : Cce, ksa boylu. DS, C.V, s.1660 : Fitne. DS, C.V, s.1660 : Edep ve terbiye bakmndan rtlmesi gereken yerler. TS, C.I, s.779 : 1) Kabaday. TS, C.I, s.781 2) oban kpei. DS, C.V, s.1667 : Sihir, by. TS, C.I, s.785 : Hizmetilik yapmak. DS, C.V, s.1680

100

eri

: Sz ve hareketlerinde doru ve kararl olmayan; gvenilmez, yalan syleyen; doruluktan uzak. TS, C.I, s.791 Dedi ki pekey dedi san doru syleduen eger bi yerden isbat oldusa ki sen ya bi egri adamsn; ya bir hrszlua geldin, ya bi eye seni vuracaum. Dedim her ne edrsen et. Eger ben ergisem, bir bi ey soyuna gelmisem,yahut vuruna gelmisem ganm gatlim kmete helal olsun. K A, s.228

eri bakmak (eri gzle bakmak) : Kin, hiddet veya kt dnce ile bakmak. TS, C.I, s.791 emk ekbir ekdi ekebir [ekemen] ekmek eki ekti el ekmek el amak el bebek gl bebek el darl el koymak elpen elaz elbiz : Kusmuk, mide bulants. DS, C.V, s.1689 : Kendini beenmi kimseler. TS, C.I, s.795 : 1) Yetim ocuk. 2) Yanama, pi, ksz. 3) Serseri, babo. 4) ikiyzl, yze glc. DS, C.V, s.1691 : Kibirli, gururlu. DS, C.V, s.1692 : Birini brakp kamak, savumak, atlatmak. TS, C.I, s.797 : Hoa gitmeyen, somurtkan, ask, glmeyen. TS, C.I, s.801 : 1) Metres, kapatma. 2) Pezevenk, yolsuz birlemelere araclk eden (kimse). DS, C.V, s.1701 : lmek. TS, C.I, s.804 : Dilenmek. TS, C.I, s.803 : Nazl, mark. TS, C.I, s.803 : Cimrilik. TS, C.I, s.591 : Gaspetmek. TS, C.I, s.805 : Kertenkele. DS, C.V, s.1726 : 1) Dedikoducu. 2) Bakasnn szne inanan (kimse). DS, C.V, s.1702 : 1) Smkl bcek. 2) eytan, dman. DS, C.V, s.1704

101

elem eli bayrakl eli beratl

: Istrap, keder, dert, znt, ac, tasa, kayg. TS, C.I, s.819 : irret, edepsiz, kavgac. TS, C.I, s.810 : 1) Halkn kt grd ve su sayd ilerde ok becerikli (insan). 2) Ahlk bakmndan dk kadn. DS, C.V, s.1715

eli byk eli akr eli sk eli sinan eli sopal eli uzun

: Ay. DS, C.V, s.1715 : Hrsz. DS, C.V, s.1716 : ok tutumlu, cimri, pinti. TS, C.I, s.821 : Yalanc, hilekr. DS, C.V, s.1718 : Zorba. TS, C.I, s.811 : Hrsz. TS, C.I, s.811 Drdnciye el uzadanda dedi dur. Eli uzunnuh eleme. Sen iki da isdemidin. Men sana deve k verirem. K A, s.358

eli yz ynm elkalem ellenmi dillenmi emeksiz emirsultan enniyet engebe engi engin

: Arsz, yrtk kii. U A, s.198 : Beceriksiz, tembel. DS, C.V, s.1713 : Kt hretli, iffetsiz (kadn). TS, C.I, s.822 : 1) vey evlat, evlatlk. 2) Hizmeti. DS, C.V, s.1732 3) Evlilik d ocuk, pi. DS, C.XII, s.4495 : Yeil soan. DS, C.V, s.1736 : Benlik, gurur, kendin beenme; bencillik, hodbinlik, egoistlik. TS, C.I, s.833 : Felaket. DS, C.V, s.1752 : 1) Nezle. 2) Bademcik iltihab. 3) Sanc, ar. 4) Fel. DS, C.V, s.1753 : 1) Di nezlesi. 2) Genellikle ene altnn ve yzn imesiyle beliren hastalk. 3) Ar hasta, durumu lme yakn olan (kimse). DS, C.V, s.1755

entrika eptespozan

: Dalavere, hile. TS, C.I, s.841 : Tenya, erit. DS, C.V, s.1764

102

er

: Koca, zevc. TS, C.I, s.842 Beara nahrnn arvad bahd ki he buna tenezl eleyen yohdu. Aham geldi eve. Erine dedi men sende galmyacam, art eyliyirem. K A, s.314 var. drd dene gzm mar, bi de olum mar. iyisi baga da anam mar bacm mar, erim mar. NYA, s.216

ergi erikin erimek eritirmek erkit erlenmek erleikli erotik esemeli eser eserli esiren eskihasr eski

: Fahie. DS, C.V, s.1768 : htiyar. DS, C.V, s.1772 : eytan, cin arpmak. DS, C.V, s.1773 : ki kii arasnda sz geritip gtrmek. DS, C.V, s.1773 : Vcut organlarndan birinin sakatlk ya da noksanl. DS, C.V, s.1774 : Cin arpmak. DS, C.V, s.1775 : Cin arpm. DS, C.V, s.1775 : Ak sak, mstehcen, edep d; cinsiyetle, ehvetle ilgili. TS, C.I, s.849 : Deli. DS, C.V, s.1779 : 1) Sara. 2) Delilik. DS, C.V, s.1780 : 1) Delimen. 2) Sarho. 3) Saral olan (kimse). 4) Gsterili. DS, C.V, s.1780 : Kuduz kpek. DS, C.V, s.1782 : Kulun hastal. DS, C.V, s.1784 : 1) Kene. 2) Kenelerin yapt bir eit koyun, kei ve davar hastal, propilozmos. 3) Tavuk biti. DS, C.V, s.1784

eskilik esma algn esneksiz esrk esrk egimek eteine eri

: Kadnn ahlken dk olmas. DS, C.V, s.1785 : Sersem, aptal. DS, C.V, s.1785 : Az bozuk, saygsz. DS, C.V, s.1786 : Sarho. DS, C.XII, s.4498 : 1) Cin, peri arpm (kimse). 2) Saral. DS, C.V, s.1787 : Surat asmak, surat asarak kfretmek. DS, C.V, s.1791 : Kt kadn. DS, C.V, s.1796

103

eteklemek etine yar ev enlii evdesthne evlilik d evraksz evran [evren] fhi fiyat faka basmak fni fasarya fatmack ferik fndk biber frdnd frlama fikrisbit firikleme flrt

: Dalkavukluk etmek. TS, C.I, s.868 : imanca, etine dolgun. DS, C.V, s.1798 : Bir kimsenin kars, ei. DS, C.V, s.1816 : Hel, tuvalet. DS, C.V, s.1802 : Meru olmayan, kanuna uymayan, gayri meru. TS, C.I, s.876 : Namussuz, erefsiz (kimse). DS, C.V, s.1813 : Byk ylan. DS, C.V, s.1813 : Satta ar, normalin stndeki fiyat. TS, C.II, s.886 : Aldatlmak, aldanmak. TS, C.II, s.887 : lml; gelip geici, sonu gelen ve yok olan. TS, C.II, s.890 : Bo ve mnsz sz. TS, C.II, s.895 : Knkanatllardan kara benekli, krmz renkte, kurtuklar yedii iin faydal saylan bir bcek. DS, C.V, s.1839 : Sar akrep. DS, C.V, s.1846 : Aksi, inat olan ocuk. DS, C.V, s.1853 : Gr ve dncelerini sk sk deitiren, kararsz, sebatsz. TS, C.II, s.917 : Pi. TS, C.II, s.918 : nsann kendisini tesirinden kurtaramad deimez dnce, saplant. TS, C.II, s.925 : ok iddetli ishal olmak. DS, C.V, s.1870 : Kadnla erkek arasdaki hissi yaknlk. TS, C.II, s.934 anlalmak, maskesi dmek. TS, C.II, s.940 Bahi her eyi grmi, bili. Da foyasi medana hacah, o birahi buni, gidi ocuh. DA, s.71

foyas meydana kmak : Gizlenen ktlk ortaya kmak, kt vasfl olduu

ftursuz gaban gaf

: Umursamaz, ekinmez, aldrmaz; bezip usanmaz. TS, C.II, s.944 : Yaban domuzu. DS, C.VI, s.1884 : Patavatszlk, yersiz ve zamansz sylenen sz veya yaplan davran, pot. TS, C.II, s.946

104

ganere ganmaz gapgapcu gapkz gara canavar garsoniyer gaydrmak gaytar gaytarmak gecekuu geinmek

: Yznumara. DS, C.VI, s.1911 : Anlaysz. DS, C.VI, s.1914 : Yamac. DS, C.VI, s.1916 : Hizmeti. DS, C.VI, s.1916 : Domuz. DS, C.VI, s.1918 : Baz erkeklerin evlilik d mnasebetler iin tuttuklar zel ev. TS, C.II, s.956 : Yalan sylemek. DS, C.VI, s.1944 : Hrsz. DS, C.VI, s.1951 : stifra etmek. DS, C.VI, s.1952 : Yarasa. DS, C.VI, s.1958 : lmek. DS, C.VI, s.1962 biz esKidan alt gardaTh. birs gend. Kemal tanrsz. kemaln babas gend. be gz sa. KBAYA, s.136

geinti gekin gek ged geder gedik gelinaba gelinana gelincik

: Dilenci. DS, C.VI, s.1963 : Cin, peri. DS, C.VI, s.1963 : htiyar. DS, C.VI, s.1963 : 1) Dilenci. 2) Fakir, yoksul. TS, C.II, s.974 : Merkep. DS, C.VI, s.1966 : Az yamuk (kimse). DS, C.VI, s.1967 : Yenge. DS, C.VI, s.1978. : vey anne. DS, C.VI, s.1979 : 1) Verem. 2) Kalp hastal. 3) Ylanck hastal. 4) Arpack denilen bir eit gz hastal. 5) Bbrek hastal. 6) Lenfa dm iltihab, boyun sracas. 7) Yzde olan bir eit ban. 8) St ocuklarnda grlen ldrc bir eit hastalk. DS, C.VI, s.1979 9) Bir eit mantar. DS, C.VI, s.1980

gelincikleme gelimek

: Heyecandan ileri gelen bir eit sinir hastal. DS, C.VI, s.1980 : imanlamak. DS, C.VI, s.1983

105

gelitirmek geme

: 1) Dayak atmak. 2) Azarlamak, paylamak, laf aktrmak. DS, C.VI, s.1984 : 1) Fare. 2) Bir eit kstebek. 3) Byk dili (kimse). 4) Boyu bymeyen katr. 5) Koyunlarn zerinde bulunan bit. DS,C.VI, s.1986

genel ev geni mezhepli gergek bulmak ge olmak gevik gevilmek gez (gezinti) gezelemek gezenti gezer gezginci gezinmek gcklanmak glnku grk

: Resm olarak izin verilmi fuhu yeri, umumhne, kerhne. TS, C.II, s.989 : Toplum tarafndan ayp saylan, iyi karlanmayan eylere gz yuman, ahlk deerlere kar kaytsz. TS, C.II, s.990 : lmek. DS, C.VI, s.2000 : lmek. DS, C.VI, s.2007 : Rvet. DS, C.VI, s.2011 : Eilmek, arplmak. DS, C.VI, s.2012 : Ayakyolu, yznumara. DS, C.VI, s.2019 : emek. DS, C.VI, s.2021 : 1) Sebzelerde en ok baklada bulunan bir eit bcek. 2) siz, serseri. DS, C.VI, s.2022 : 1) Cin, peri, l ruhu v.b. hayl eyler. 2) Geceleri kt niyetle dolaan kimse. DS, C.VI, s.2022 : siz. DS, C.XII, s.4508 : Yznumaraya gitmek. DS, C.VI, s.2023 : Cinsi istek uyanmak. TS, C.II, s.1003 : Bayku. DS, C.VI, s.2042 : Babas belli olmayan ocuk, pi. DS, C.VI, s.2057 sevgili. DS, C.VI, s.2057 bi de aam olmu bunun azna ch orba ahtm, koeye depmi. grn biri gelmi. avrad nan alm satm. NYA, s.135

grk ( grg, grh ) : Kadnn yasaya ve treye aykr olarak ilgi kurduu erkek,

gsdrga gzdrma gzl

: Yenge. DS, C.VI, s.2062 : Stma hastal. DS, C.VI, s.2070 : Tembel. DS, C.VI, s.2070

106

gicimik giciyik gidergelmez gii

: Uyuz hastal. DS, C.VI, s.2071 : Ekzama hastal. DS, C.VI, s.2073 : lm. DS, C.VI, s.2074 : Koca, e. DS, C.VI, s.2085 sen bunun mayin ver. bu giisn ii gerda galdn onu da parasn ver. KBAYA, s.84

gitmek

: lmek. TS, C.II, s.1010 dedim ya bizim koden bi ben lym, seyreyle benim oluu ocuu gali. e! gecinden versin ya, gec olsa da gidecik gec olmasa da. hemen gidecik biz. vaktlykan. U A, s.343

giydirmek gocaolan goncolos gongoyu dikmek gonguluk gou

: Ar szler sylemek, hakaret etmek. TS, C.II, s.1013 : Ay. DS, C.VI, s.2089 : Hortlak. DS, C.VI, s.2100 : lmek. DS, C.VI, s.2101 : Bayku. DS, C.VI, s.2101 : Hayvan. NYA, s.208 hokmet bize he bi yol vermi. gou yoh. ounun gousu ( hayvan ) yoh, yhldd hayvan a! NYA, s.208

gcemek gmek

: lmek. DS, C.VI, s.2119 : lmek. TS, C.II, s.1018 Elesger deye arnaar, Herkez ekdiini bier, Gelen gonar, gonan ger, Agbetin yalan dnya. K A, s.270

gmek

: kmek, yklmak, batmak. TS, C.II, s.1018 Bu koyin evleri ok god bu sofular mahallesinin. Z.B.K A, s.176 hade, deprem oldu, evle damla gT. deprem oldu, evle damla gT. KYA, s.229

gertme

: Kolera hastal. DS, C.VI, s.2113

107

gs

: Meme. TS, C.II, s.1019 eltisinin memesini soruyo. o gsn soruyo, atlyo, sTne gurt. yere gapanyo. KYA, s.227

gsl gke gkyeil gme gnl koymak grmek gtrmek gvdeli gz ac gz buu gzel hastalk gzenti gzleri kapanmak gzlerini kapamak gzsz gz darda

: ri memeli (kadn). TS, C.II, s.1020 : 1) Melek. 2) Azrail. DS, C.VI, s.2135 : Zehirli, yeil kertenkele. DS, C.VI, s.2139 : Mezar. DS, C.VI, s.2148 : Gcenmek, alnmak, darlmak. TS, C.II, s.1027 : Gizlice cinsel ilikide bulunmak, zina etmek. DS, C.VI, s.2164 : ldrmek, yok etmek. TS, C.II, s.1038 : 1) Hmile. DS, C.VI, s.2167 2) Vcutlu, csseli, iri. TS, C.II, s.1039 : Yankesici, hrsz. DS, C.VI, s.2175 : Krlk. DS, C.VI, s.2176 : Verem. DS, C.VI, s.2178 : Karasevda denilen akl hastal. DS, C.VI, s.2180 : lmek. TS, C.II, s.1046 : lmek. TS, C.II, s.1047 : Utanmaz, arlanmaz (kimse). DS, C.VI, s.2184 : Evine ve eine bal olmayp baka kadnlarla iliki kuran. TS, C.I, s.1047

gzne kara toprak dolmak (girmek) : lmek. TS, C.II, s.1050 zm ele el gtsn, El yisin, el gtsn Mezerimi oul gazsn Gzme torpah thsn; iynim de bel gtsn. K A. s.323 gzn yummak gz snmek : lmek. TS, C.II, s.1052 : Kr olmak. TS, C.II, s.1049

gz topraa bakmak: lmek zere olmak. TS, C.II, s.1049

108

gzndeki olmak gundah gurtulmak guruyel gu guak amak guyrulu guyruhlu guzulamak gck gk gdk gl glbeser gllk gmbrdemek gmgz gndzc

: Can istedii eyi elde edememekten meydana gelen bir eit sinir hastal. DS, C.VI, s.2184 : kiyzl, yaltaklk yapan kimse. DS, C.VI, s.2195 : Dourmak. DS, C.VI, s.2201 : Romatizma. DS, C.VI, s.2201 : Erkein cinsiyet organ. DS, C.VI, s.2202 : i yapmak.DS, C.VI, s.2202 : Akrep. DS, C.VI, s.2204 : Dedikoducu kadn. DS, C.VI, s.2204 : Hayvanlar iin dourmak EAK. : Zampara, apkn. DS, C.VI, s.2209 : En kk rak iesi. DS, C.VI, s.2211 : Faiz. DS, C.VI, s.2214 : Meni. DS, C.VI, s.2216 : Salatalk, hyar. DS, C.VI, s.2217 : 1) Beygir, at. 2) Yznumara. DS, C.VI, s.2220 : lmek. DS, C.VI, s.2221 : Agzl, para canls, cimri. DS, C.VI, s.2224 : Gndzleri iki ien kimse. TS, C.II, s.1076

gnleri sayl (olmak ): Bir kimsenin lm yakn (olmak). TS, C.II, s.1073 gn yetmek (gelmek): 1) Vdesi tamam olmak, sonu gelmek, lmek, eceli gelmek. 2) (kadnlar iin) Doum vakti gelmek. TS, C.II, s.1074 gveleme gvende gzf gzelar gzellik habis : shal. DS, C.VI, s.2240 : Kt yola den kadn. DS, C.VI, s.2240 : Bo, mnsz, beyhde. TS, C.II, s.1083 : Verem hastal. DS, C.VI, s.2243 : ark ban. DS, C.VI, s.2243 : 1) Kt, fen, fsid. 2) Ktlk eden, alak, mfsid. 3) Anormal hastalklara veya kanserli urlara verilen isim. TS, C.II, s.1091 hcet yeri : Ayakyolu, hel. TS, C.II, s.1093

109

hackuu hadlamak hafif hakkatsz hakir haklamak halasa halasz hamamc olmak hambelek handan hap haplamak haram

: Bayku. DS, C.VII, s.2248 : lmek. DS, C.VI, s.2250 : Cidd ve arbal olmayan, hoppa. TS, C.II, s.1099 : Vefsz. TS, C.II, s.1116 : Hor grlen, zavall, deersiz, hie saylan. TS, C.I, s.1117 : Yenmek, perian etmek, hakkndan gelmek, galebe almak; ldrmek. TS, C.II, s.1118 : kiyzl. DS, C.VII, s.2257 : Aklsz. DS, C.VII, s.2257 : Gusl aptesti almas gerekmek, ihtilam olmak. TS, C.II, s.1137 : Kk ocuklarda karn ve vcut imesiyle beliren bir eit ocuk hastal. DS, C.VII, s.2265 : Babas belli olmayan, pi. DS, C.VII, s.2272 : Bir iimlik afyon. TS, C.II, s.1148 : Rvet vermek. DS, C.VII, s.2280 : Pi. DS, C.VII, s.2283 TS, C.II, s.1151 ondan sora iki tana harama ukurunu ozmam adam bulurlar bi gla veyahut bi syn ina gtururlar ita o talar brahrlar. KBAYA, s.135

harama ukur zmek : Nikhsz olarak birisiyle cinsi mnsebette bulunmak.

haraza harem

: Cier hastal, ksrk. DS, C.VII, s.2285 : Zevce, e, kar. TS, C.II, s.1157 Argadadar, esgi devirde bir padah vard. Bir gn bunun ba heremisi, yan arvad faytona mindi, hamama getdi. Bi de bir nahr vard. Bu nahrnn ayilesi de hamama gitmidi. K A, s.314

hasanbal hasl hastnelik olmak

: Kertenkele. DS, C.VII, s.2297 : iman (kimse). DS, C.VII, s.2299 : ok dayak yemek. TS, C.II, s.1171

110

haha hatma hava vurmak hav havu haya

: Aile mezarl. DS, C.VII, s.2302 : Bata meydana gelen i, ur. DS, C.VII, s.2306 : Yalan sylemek. DS, C.VII, s.2309 : Arzu ve hevesine uyan, keyfince hareket eden, hafif mizal; uar, hoppa. TS, C.II, s.1187 : Hayvanlarda bulunan kurt. DS, C.VII, s.2313 : Erkeklik bezi, husye. TS, C.II, s.1192

hayata gzlerini yummak (kapamak) : lmek. TS, C.II, s.1197 hayatn kaybetmek : lmek. gzumuzu aTh aal bi ga sene onun yannda yaadh. ondan sora o hastaland. ondan sona hayatn gayb etT. KBAYA, s.103 hayatyla demek hayrl ku hayrsz hayta : Hayatna mal olmak, lmek. TS, C.II, s.1198 : Bayku. DS, C.VII, s.2317 : Arayp sormayan, vefsz. TS, C.II, s.1203 : 1) Yardak (kimse). DS, C.VII, s.2321 2) Haydut, s, k, serke, serseri, haylaz, klhanbeyi. TS, C.II, s.1206 nihayet, oraya o camiyi yapdrm o gnk hkumetin nderleri, haytalar diyorlar. haytalar ki, o gnk hkumetin luzom etdii zaman vurucu grcs. U A, s.289 hazan hezimet hece ta hemoroyit hengme hclayk hdrlk hnam hnbl : 1) Fakir. 2) Agzl (kimse). DS, C.VII, s.2322 : Bozgun, byk yenilgi, byk malbiyet. TS, C.II, s.1241 : Mezar ta. DS, C.VII, s.2325 : Basur. TS, C.II, s.1224 : 1) Grlt, patrt, amata, kaynama. 2) Sava, harp; kavga, kargaa. TS, C.II, s.1226 : Bomaca. DS, C.VII, s.2356 : Mezarlk. DS, C.VII, s.2357 : Kemik veremi. DS, C.VII, s.2362 : Eek. DS, C.VII, s.2363

111

hnzr hra hzan hicran himen hizmetli halak azl horasa horasan horozabla horozik hoamad hoamat hou hotik hoylu hoyrat hozan hozanc hrl olmak husmet huzr evi hkm giymek hkml hmmatun hpbkku

: 1) Domuz. 2) Pis ve kat yrekli, gaddar, hain. TS, C.I, s.1243 : Frengi ban. DS, C.VII, s.2368 : 1) Agzl. 2) Miskin, tembel. 3) Grgsz, sonradan grm (kimse). 4) Cimri. 5) Yoksul. DS, C.VII, s.2381 : ltihap. DS, C.VII, s.2383 : Bekret zar, kzlk zar. TS, C.II, s.1262 : Kapclk, odaclk vb. iler yapan kimse, mstahdem, hademe. TS, C.II, s.1270 : Boboaz. DS, C.VII, s.2256 : By. DS, C.VII, s.2409 : Eksik, normal olmayan (akl iin). DS, C.VII, s.2409 : Yeil kertenkele. DS, C.VII, s.2412 : Bomaca hastal. DS, C.VII, s.2412 : Szne gvenilmeyen, ikiyzl DS, C.VII, s.2416 : Dalkavuk. DS, C.VII, s.2416 : Kt kadn. DS, C.VII, s.2417 : Cad, hortlak. DS, C.VII, s.2419 : Yar deli, dengesiz ( kimse). DS, C.VII, s.2422 : 1) Yakksz, irkin. 2) Tembel. 3) Cimri, hasis. DS, C.VII, s.2423 : ok konuan, geveze. DS, C.VII, s.2425 : Yalan syleyen. DS, C.VII, s.2425 : ok sarho olmak. DS, C.VII, s.2436 : Hasmlk, dmanlk, advet. TS, C.II, s.1291 : Yal, kimsesiz kiilerin sndklar ve bakldklar yer. TS, C.II, s.1294 : Mahkemece cezalandrlmak. TS, C.II, s.1298 : Hkm giymi olan; cez verilmi olan, mahkm. TS, C.II, s.1300 : Bayku. DS, C.VII, s.2450 : Bayku. DS, C.VII, s.2450

112

lat ln lk rat (irat) skrtmak skta slatmak ibi iblis icbna bakmak i pnar iars ieri

: Kekeme. DS, C.VII, s.2464 : Korkak. DS, C.VII, s.2470 : a. DS, C.VII, s.2473 : irkin, suratsz. DS, C.VII, s.2488 : almak. DS, C.VII, s.2492 : Verem. DS, C.VII, s.2492 : Dvmek, dayak atmak. TS, C.II, s.1316 : Alk, apal, hmbl. TS, C.II, s.1324 : eytan. TS, C.II, s.1324 : Bir kimseyi ortadan kaldrmak, yok etmek. TS, C.II, s.1326 : Hamam. DS, C.VII, s.2507 : Dizanteri ya da kolera hastal. DS, C.VII, s. 2503 : Hapishne. TS, C.II, s.1334 bu safar millat, o eda toplanmlar byglar ki yav sen niya sen bu adam iftra in ga aydr iarda tutmusun, zindana atmsn, acava dori m acava yalan mi? KBAYA, s.138

ieri atmak ieri dmek ierili iinden okumak idre etmek idaresiz

: Hapsetmek. TS, C.II, s.1334 : Hapse girmek, ceza evine konulmak. TA , s.241 : Kinci. DS, C.VII, s.2504 : Sessiz bir ekilde kfretmek. TS, C.II, s.1333 : Bir ii rtbas etmek, gz yummak. TS, C.II, s.1340 : dre etmesini bilmeyen, beceriksiz, gevek (kimse). TS, C.II, s.1341 : Eziyet ekerek hastalanmak, verem olmak. DS, C.VII, s.2511 : Hamile EAK. : Kemik veremi. DS, C.VII, s.2517 : Cin, eytan. DS, C.VII, s.2518 : Beddua etmek, lnet etmek. TS, C.II, s.1370 : Veremli, hastalkl. DS, C.VII, s.2521 : Haylet, cin, peri. DS, C.VII, s.2522

lemek iki canl ilanch ilbiz ilenmek ileze ili

113

ilinti iliik ilimek iliyer iliyertemi ilmece imamevi imiklemek inah inyet ince ar ince hastalk

: 1) Agzl. 2) Rvet. DS, C.VII, s.2526 : Bo inanca gre cin arpm kimse. DS, C.VII, s. 2527 : Irza gemek. DS, C.VII, s.2528 : Bo inanca gre cinli, perili, uursuz yer. DS, C.VII, s.2529 : Sinir hastas olan, bo inanca gre cin, peri tarafndan arplm olan. DS, C.VII, s.2529 : Kzamk hastal. DS, C.VII, s.2532 : Kadnlara zg ceza evi. DS, C.VII, s.2533 : Bomak. DS, C.VII, s.2536 : Bomaca hastal. DS, C.VII, s. 2537 : Yardm, ihsan, ltuf, iyilik, kayrma.. TS, C.II, s.1391 : Verem, kalp hastal. DS, C.VII, s.2537 : Akcier veremi. TS, C.II, s.1392 yaina kadar bu ocuk anali babali byimi. Bi gn bi ince hastalh karsni sarmi. Adam elinden geleni yapmi. Fakat karyi bir trli bu hastalhtan kurtaramami. Kari lmi. DA, s.79

incibar incitme beni indir kaldr ingil inkbz inkisr inme intizr

: Bir eit banck. DS, C.VII, s.2538 : Kanser hastal. TS, C.II, s.1394 : Dedikodu. DS, C.VII, s. 2540 : Smk. DS, C.VII, s.2542 : Peklik, kabzlk. TS, C.II, s.1399 : Beddua. TS, C.II, s.1399 : Fel, nzul. TS, C.II, s.1400 : lenme, beddua. TS, C.II, s.1408 bi de svele. len buraya bakma yau. burda intiza edele. gahrolas, bilmem ne yani, zang lmne gel, dele. aniden gebe git. cierinden yansn naha inallah, bu ekilde. U A, s.250

iplicek irdelemek

: 1) Karacier ve grtlakta meydana gelen bir eit hastalk, yemen ban. 2) Tenya, erit. DS, C.VII, s.2545,2546 : Dedikodu yapmak. DS, C.VII, s.2547

114

irtihl irtikp isbir isdeci (isteci) isdenmek ishak issice istifra istifra etmek

: Dnyadan hirete gme, lm, vefat. TS, C.II, s.1415 : Rvet alma. TS, C.II, s.1415 : Yalanc. DS, C.VII, s.2554 : Dilenci. DS, C.VII, s.2554 ; DS, C.XII, s.4525 : Dilenmek. DS, C.VII, s.2554 : Bayku. DS, C.VII, s.2555 : Verem. DS, C.VII, s.2559 : Kusma, kay. TS, C.II, s.1425 : Kusmak. TS, C.II, s.1425 O misirlerden be alt tene yeduunen balad benim yregim isdifra etmee. nk ac adam, misiri gabul etmedi. K A, s.227 o zaman hasdalk meydana gelmi. stma deye bi hasdalk varm. o zaman karnnar iiyomu. bole istifa etme, karnnar ime, sararma, beyazleme. U A, s.336

istismr ii piirmek iini bitirmek iini grmek ilenti iletmek iteli itici itilmek itlf iycik iyindirik

: Menfaatlenme, smrme. TS, C.II, s.1429 : Aralarnda gizlice anlamak. TS, C.II, s.1435 : Birini ldrmek. TS, C.II, s.1436 : ldrmek. TS, C.II, s.1436 : Faiz. DS, C.VII, s.2564 : aka ve birtakm yalanlarla birini kandrmak ve gln duruma drerek elenmek. TS, C.II, s.1441 : Felli, olak. DS, C.VII, s.2568 : Souk, sevimsiz, beenilmeyen. TS, C.II, s.1447 : Defolmak. DS, C.VII, s.2568 : ldrme, yok etme, telef etme. TS, C.II, s.1449 : Yaltaklanan kimse. DS, C.VII, s.2573 : Barsak bozukluu hastal, ishal. DS, C.VII, s.2574 anldnda sylenir. TS, C.II, s.1452

iyi saatlerde olsunlar : Cinlerin ve bundan kinaye olarak kt adamlarn isimleri jetonu ge dmek : Ge anlamak, ne demek istediini hemen kavrayamamak. TS, C.II, s.1460

115

kaameti artrmak kab kaba etler kabahat

: Ar davranmaya balamak, aztmak. DS, C.VIII, s.2577 : Lam. DS, C.VIII, s.2577 : Sar butlar, kalalar. TS, C.II, s.1463 : Kusur; su; hata, uygunsuz i veya davran. TS, C.II, s.1464

kabak iei gibi almak : ekingenlik ve utangalktan syrlarak ar davranlarda bulunmak. TS, C.II, s.1464 kabak doramak kabaram kabkl (kabuklu) kabir kabristan kaamak karmak kadavra kademhne kafay ekmek kaftar kahve paras kaka kakavan kaknem kalabalk azl kalaylamak kaldrm kuu : Yalan sylemek. DS, C.VIII, s.2578 : zntden olan sinir hastal, bir eit delilik. DS, C.VIII, s.2581 : Snnetsiz erkek. DS, C.VIII, s.2583 : Mezar, sin. TS, C.II, s.1467 : Mezarlk. TS, C.II, s.1465 : Ho karlanmayacak bir eyi ara sra gizlice yapma. TS, C.II, s.1471 : Delirmek, akln kaybetmek. TS, C.II, s.1471 : Tp retiminde zerinde alma yapmak iin kullanlan insan veya hayvan ls; ceset. TS, C.II, s.1478 : Ayakyolu, abdesthne, hel. TS, C.II, s.1478 : ki imek. TA , s.249 : htiyar, cad, bunak. DS, C.VIII, s.2593 : Bahi. TS, C.II, s.1492 : (ocuk dilinde) pislik. TS, C.II, s.1494 : Kendini beenmi, budala, huysuz, sevimsiz kimse. TS, C.II, s.1494 : Huysuz, aksi, irkin. TS, C.II, s.1495 : Geveze, lafa boan, lafazan. TS, C.II, s.1495 : Svmek, kfretmek. TS, C.II, s.1496 : Kaldrm, sokak, durak gibi yerleri kendisine i yeri edinen hrsz, yankesici ; sokak fahiesi, mterisini sokakta bulmay alkanlk edinmi fahie. TA , s.57

116

kaldrm mhendisi : siz gsz dolaan kimseler hakknda alay yollu kullanlr. TS, C.II, s.1498 kaltaban kamak : Nmussuz, yalanc, arlatan. TS, C.II, s.1513 : Beceriksiz, tembel, uyuuk. DS, C.VIII, s.2613 ldrmek. TS, C.II, s.1520 kanat bimek kanat kanatlanmak kanatlandrmak : Kibirlenmek. DS, C.VIII, s.2618 : Yznumara. DS, C.VIII, s.2618 : (Bir ey) Habersizce alnmak, alnmak. TA , s.55 : (Bir eyi) Habersizce almak, almak. TA , s.55 Benim nenem dedi ya haci sen, ben og eyi hatrliyem bele ikindiden sora gec vaht, dar, hani biz dar vaht de idh, ikindinen mogrb arasi, dediler dar vahtta geldi. Kahah kan thahn. DA, s.96 e, kafir deyo kun dedi gare serden eyliK gan dkdm, gare serden eyliK verisen eyi sulf olurun deyo, vemesseniz sulf olmam deyor arkadele dedi. KYA, s.185 kan akmak :Kanl kavga olmak , kan dklmek. TS, C.II, s.1518 Ahd seyinin gan, Cesetden ayrman can, Seni ekem bir phsene, Yitleriiz ulumaya K A, s.263 kanna girmek kan imek kan yalamak : lmne sebep olmak. TS, C.II, s.1521 : Zlim olmak, lmlere sebep olmak, ldrmek. TS, C.II, s.1519 : Zlim olmak, lmlere sebep olmak. Kimsa isan deyib de gapsn amazla ve gonumazla. Bunla gan yalad, bunla. Paac isanla deyi. ZBK A, s.134 kantin : Yalan, hile, palavra. DS, C.VIII, s.2628

kana boyamak (bulamak) : Vurulup kan akmak, kan iinde brakmak, yaralamak,

kan dkmek (dklmek) : ldrmek. TS, C.II, s.1519

117

kapnmak kapy gstermek kaput (kapot) kara almak karadeve kara haber kara hee karakabarck karambarek kara toprak

: Dilenmek. DS, C.VIII, s.2633 : Kovmak, uzaklatrmak. TS, C.II, s.1538 : Prezervatif. DS, C.VIII, s.2635 ; TS, C.II, s.1543 : Birine iftira etmek, birinin adn ktye karmak. TS, C.II, s.1546 : lm, ecel. DS, C.VIII, s.2642 : Bir lm veya felaket haberi. TS, C.II, s.1547 : Hamam bcei. DS, C.VIII, s.2644 : Hayvanlarda (zellikle srlarda ) olan arbon hastal. DS, C.VIII, s.2645 : irpene, kan ban. DS, C.VIII, s.2651 : Mezar, kabir. TS, C.II, s.1557 sizin bi derdinz va. benim on dana derdim va hanksna yanen. ah halimim gara tobraklan altna be gn oldun bn. KYA, s.225

kara topraa a olmak: Mezara girmek, lmek, gmlmek. TS, C.IV, s.2907

kara yere girmek kara yzl kara karabacak karabakma karac karadam karakaan karalamak karamanc karanlkkuu karas elinde karayatal karayaz

: lmek. TS, C.II, s.1548 : Sulu, lekeli, gnahkr. TS, C.II, s.1548 : ftira, leke. DS, C.VIII, s.2637 : Sr. DS, C.VIII, s. 2637 : Kupalaz, difteri. DS, C.VIII, s.2637 : Bir kimseye ilemedii bir suu ykleyen, iftira eden, kara alan ; haydut, aki, yamac. TS, C.II, s.1549 : Mezar. DS, C.VIII, s.2641 : Spa, eek yavrusu. DS, C.VIII, s.2645 : Kara almak, lekelemek, kt bir eyi yklemek. TS, C.II, s.1552 : Hrsz. DS, C.VIII, s.2650 : Yarasa. DS, C.VIII, s.2651 : ftirac. TS, C.II, s.1548 : Tifo hastal. DS, C.VIII, s.2654 : lm. DS, C.XII, s.4535

118

karayer

: Mezar, sin; toprak, kara toprak. TS, C.II, s.1547 gara yerler galn olu gaza gaza derin olu urlara gidenner yalan olu. U A, s.283

karayol kargadle karn olmak karpuz kar taraf kartal kamer katakulli katkl kaybetmek

: lm. DS, C.VIII, s.2655 : Ebu Cehil karpuzu, ac hyar. DS, C.VIII, s.2658 : Gebe olmak. DS, C.VIII, s.2667 : Kala, k; ( kadn veya kzda ) iri meme. Aptal, salak (kimse). TA , s.26 : Hasm, dman. TS, C.II, s.1570 : Yal erkek manda. DS, C.VIII, s.2669 : Kertenkele. DS, C.VIII, s.2681 : Hile, yalan, dalavere, aldatma, tuzak. TS, C.II, s.1582 : 1) Kark, ar olmayan, hileli. 2) Evlilik d ocuk, pi. DS, C.VIII, s.2684 : (lm, ayrlmak v.b. ile) Ayrlmak, ayr dmek. TS, C.II, s.1595 Onan sora bu Hurid Efendi de, Emin Bey de duyuyor ki Erseli vurmular. Ahmet Bey vurdurmu. Ben de ocuh. Orada Posofda geziyorum. Annemi de gaybetdim. ocuh, on bir yanda. K A, s.217 bi de televizyon gndercekledi; biz indilik tehir ettirdik o ii baga bi zamana bragdk. arkadamz gaybetdik bu arada da. KYA, s.154

kaydrmak kaydur kay kanat kay kayvermek kayklmak kaymak aac kaynak

: almak, karmak. DS, C.VIII, s.2699 : Topal. DS, C.VIII, s.2699 : Yarasa. DS, C.VIII, s.2701 : Hrsz. DS, C.VIII, s.2701 : lmek. DS, C.VIII, s.2702 : lmek. DS, C.VIII, s.2702 : ok st veren manda, inek. DS, C.VIII, s.2703 : Yosma, oynak kadn. DS, C.VIII, s.2705

119

kaytarmak kaytaz kazak kazanc keeba keeyi suya atmak keinmek kefellesi kehten bakan kel hastalk kelebek kendine kymak kenef kepei tkenmek kesegen kesim evi kesit kestanecik kezenti kcr kemii kdm kln klnmak knal

: Kusmak, karmak. DS, C.VIII, s.2709 : 1) Hrsz. 2) Dolandrc. 3) Savsak. DS, C.VIII, s.2709 : 1) Dilsiz. DS, C.VIII, s.2710 2) Snnetsiz adam. DS, C.VIII, s.2709 : Dilenci, ingene. DS, C.VIII, s.2710 : Davarlarda olan akcier hastal. DS, C.VIII, s.2715 : Ar veya namusu hie saymak. TS, C.II, s.1610 : lmek. DS, C.VIII, s.2716 : Utanmaz, arsz. DS, C.VIII, s.2719 : Domuz. DS, C.VIII, s.2722 : Verem. DS, C.VIII, s.2732 : Yarasa. DS, C.VIII, s.2726 : Kendini ldrmek, intihar etmek. TS, C.II, s.1627 : Ayakyolu, hela, abdesthane. DS, C.XII, s.4545 TS, C.II, s.1629 : lmek. DS, C.VIII, s.2745 : 1) Fare. 2) Erkek domuz. DS, C.VIII, s.2760, 2761 : Mezbaha. TS, C.II, s.1639 : ksz, kimsesiz. DS, C.VIII, s.2765 : Prostat. TS, C.II, s.1642 : Babo. DS, C.VIII, s.2780 : Kala kemii. DS, C.VIII, s.2784 : Rvet. DS, C.VIII, s.2787 : Bayku. DS, C.VIII, s.2798 : Yaltaklanmak, boyun emek. DS, C.VIII, s.2799 : Ahlksz. DS, C.VIII, s.2805 yosa da eden dosdan be on milyon bulmam, o bideyi veya yeme yapdrmam ilazm. greneksiz veya gpdi yerine geiyo yapdrmayan. U A, s.361

kr serdar kr

: Serseri, isiz gsz, babo dolaan kimse. DS, C.VIII, s.2836 : Sasz, kel. DS, C.VIII, s.2814

120

krgn krmak

: Toptan lme gtren bulac hastalk, kran. DS, C.VIII, s.2822 : (sava, bulac hastalk v.b. iin ) ldrmek, mahvetmek. TS, C.II, s.1666 Ertesi gn haber geldi ki valla hepisini grmlar. Geldik ki Allah vere. He de biri yoh. Damlara da hele ate verillerdi.Geldik, rehmetlik Habunan Nuro kivra arabalarnan dad,cendehleri guyladlar. K A, s.177 gah Benli Dlber bi gayfe biir. o da gayfe biiriyor. gayfey iiyor, alayn gryollar, ordan ekip geliyor babasnn koyne. NYA, s.181

krlmak krm krkc krlang krmacn almak ksma ksmk kssa ktpiyos ktr atmak ktr ktmr kvrmak kyafet dkn

: (Sava, bulac hastalk vb. den) ok sayda insan lmek, yok olmak. TS, C.II, s.1661 : Toplu olarak ldrme, katliam. TS, C.II, s.1662 : Buza dii denilen ve bitki kklerini kesen bcek, danaburnu. DS, C.VIII, s.2829 : Srlarn dil ya da kuyruk altnda olan, kan alnca geen bir hastalk. DS, C.VIII, s.2831 : ldrmek, kkn kazmak, sonunu almak DS, C.VIII, s.2833 : Menenjit. DS, C.VIII, s.2843 : Cimri. DS, C.VIII, s.2843 : akn, aptal (kimse). DS, C.VIII, s.2844 : e yaramaz, snepe, deersiz, kt. TS, C.II, s.1675 : Yalan sylemek. DS, C.VIII, s.2847 : Kel hastal. DS, C.VIII, s.2847 : Cimri, pinti. DS, C.VIII, s.2848 : 1) Armak, almak. DS, C.VIII, s.2850 2) Uydurup sylemek. TS, C.II, s.1676 : Kyafeti kt olan kimse. TS, C.II, s.1678

121

kyc kzdrma kzhanm kzlyrk kzlck

: Kyan, esirgemeyen, merhametsiz, gaddar. TS, C.II, s.1680 : Stma. DS, C.VIII, s.2862 : Hsnyusuf, inkaranfili. DS, C.VIII, s.2862 : Ylanck hastal. DS, C.VIII, s.2867 : 1) Kzamk hastal. 2) Bir eit iek hastal. DS, C.VIII, s.2864

kzlck hoaf iirmek : Dayak atmak, sopayla dvmek. TA , s.49 kzllk kzlyel kzlaryolda kzlk kibar hastal kif kilo almak kirelemek kirlenmek kirli kirli k (kn) kirli paavra kirtik kocagelin kocalk kocaolan koket kokoz kola konumak korkut koumak : Tembellik, arszlk. DS, C.VIII, s.2866 : Albmin hastal. DS, C.VIII, s.2867 : Kertenkele. DS, C.VIII, s.2868 : vey kz, manevi kz. DS, C.VIII, s.2868 : Cinsel sapklk (erkeklerde). DS, C.VIII, s.2869 : Frengi hastal. DS, C.VIII, s.2870 : imanlamak. TS, C.II, s.1691 : Souk algnlndan lmek. DS, C.VIII, s.2876 : (Kadn iin) Irzna geilmek, namusuna zarar gelmek. TS, C.II, s.1700 : (Kadn iin) Ay ba halinde olan. TS, C.II, s.1700 : Fakir grnen fakat ok para biriktiren kii; bir kenarda mutlaka birikmi paras bulunan kimse. TS, C.II, s.1701 : Kolera hastal. DS, C.VIII, s.2880 : Rvet. DS, C.VIII, s.2883 : Kaynana. DS, C.VIII.s.2891 : Sidik. DS, C.XII, s.4562 : Ay. DS, C.VIII, s.2892 : Hafifmerep kadn, yosma. TS, C.II, s.1713 : Zrt. TS, C.II, s.1714 : Ayakyolu, hel. DS, C.VIII, s.2907 : Flrt etmek. TS, C.II, s.1732 : Cin, eytan gibi hayl yaratklar. DS, C.VIII, s.2926 : Hayvanlar iftlemek. DS, C.VIII, s.2935

122

kovalamak kovuk kmbel kme kpkl krocak kst kt kadn kt olmak kt yolda olmak kt hayvan kt yara kubat kubuduk kubur

: Sz getirip gtrmek. DS, C.VIII, s.2938 : Sidik torbas. DS, C.VIII, s.2940 : iman. DS, C.VIII, s.2956 : Kzamk hastal. DS, C.VIII, s.2956 : abuk fkelenen, kfrler savuran, sinirli (kimse). DS, C.VIII, s.2961 : ocuksuz aile. TS, C.II, s.1759 : Ylanck hastal. DS, C.VIII, s.2977 : Yaay cemiyetin ahlk kurallarna uymayan kadn, orospu. TS, C.II, s.1763 : (kadn) Kt yola dmek. TS, C.II, s.1763 : Kt kadn olmak. bu benim gardamn gars kt yoldadr. KBAYA, s.101 : Domuz. DS, C.VIII, s.2982 : Frengi. DS, C.VIII, s.2983 : Kaba, iman, biimsiz. DS, C.VIII, s.2987 : Yalan, abartl sz ya da yalan syleyen. DS, C.VIII, s.2988 : Yalan. DS, C.VIII, s.2989 olmak, onlarla dp kalkmak. TS, C.II, s.1770

kt yola dmek (sapmak) : Kt kadn olmak. TS, C.II, s.1764

kucaktan kucaa dolamak (gezmek) : (kadn iin) Pek ok kimsenin sevgilisi kukaldran kl kuuruk kukumav kulampara kursakl kursaksz kuruyel kuruburu kurudan kurukan : Dalkavuk, yze glen. DS, C.XII, s.4574 : 1) Zppe. 2) Byk fare. DS, C.VIII, s.3025 : Bayku. DS, C.VIII, s.2991 : Bayku. DS, C.VIII, s.2992 : Olanc. TS, C.II, s.1779 : Boaznda ur olan kimse. DS, C.VIII, s.3009 : Aklsz. DS, C.VIII, s.3009 : Romatizma. DS, C.VIII, s.3013 : Dizanteri. DS, C.VIII, s.3011 : Verem hastal. DS, C.VIII, s.3011 : l. DS, C.VIII, s.3011

123

kurum satmak kusah kuak zmek kuak tazelemek kua kudiri kukuyruu kutes kuyrugli kuyruk sallamak kuyruklu kut kemii kk abdest kpe binmek klah sallamak klleme kllk knyesini okumak kt laf atmak laf iitmek lafazan laf gzf lahit lkayt lubali lavabo lazmlk

: Byklenmek, gururlanmak; gsteri yapmak. TS, C.II, s.1801 : Kolera. DS, C.XII, s.4573 : Ayak yoluna gitmek, iemek. DS, C.VIII, s.3014 : Ayakyoluna gitmek, iemek. DS, C.XII, s.4574 : Kk hyar. DS, C.VIII, s.3015 : Yeil kertenkele. DS, C.VIII, s.3015 : 1) Byk ban. 2) Difteri. DS, C.VIII, s.3016 : Tutsakevi. DS, C.VIII, s.3017 : Akrebe benzer eri, sar kuyruklu, zehirli bir bcek. DS, C.VIII, s.3020 : Yaltaklanmak. TS, C.II, s.1813 : Akrep. DS, C.VIII, s.3020 : Kala. DS, C.VIII, s.3017 : eme ihtiyac; i, idrar. TS, C.II, s.1817 : Byclk, cadlk yapmak. DS, C.VIII, s.3040 : Dalkavukluk, yardaklk etmek. TS, C.II, s.1823 : Frengi hastal. DS, C.VIII, s.3030 : Ayakyolu, hel. DS, C.VIII, s.3031 : Ayplarn ortaya koyarak bir kimseye svmek. TS, C.II, s.1828 : Ktrm, sakat. DS, C.VIII, s.3052 : Yalan sylemek. DS, C.IX, s.3058 : Azarlamak, paylamak. TS, C.III, s.1839 : ok fazla konuan, geveze. TS, C.III, s.1840 : Manasz, yersiz, bo sz. TS, C.III, s.1839 : Mezar, kabir; sanduka. TS, C.III, s.1841 : Aldr etmeyen, kaytsz, ilgisiz, umursamaz.TS, C.III, s.1842 : Kaytsz, umursamaz, ciddiyetsiz, saygsz, pervasz. TS, C.III, s.1848 : Hel, ayakyolu, tuvalet. TS, C.III, s.1849 : Oturak. TS, C.III, s.1850

124

lepra lokma gz lpc macaral mahmt maln gz malkadn malkran malta mall malyemez manakad manav mancnkl mantc mat maya gibi (mayal) mayas bozuk mayho mekir nekir mektep grmemi melektoprak melez melik memihana meni menedilmek mere merhm

: Czzam. TS, C.III, s.1854 : ri ve dar frlam gz, patlak gz. DS, C.IX, s.3084 ; TS, C.III, s.1864 : 1) Hazr yiyici, belei. 2) Rvet alan kimse. DS, C.IX, s.3095 : rk, bozuk. DS, C.IX, s.3098 : Avanak, aptal. DS, C.IX, s.3105 : Aalk ve dzenci kimse; iffetsiz. TS, C.III, s.1892 : Bayku. DS, C.IX, s.3113 : Hayvan vebas. DS, C.IX, s.3113 : Kt kadn. DS, C.IX, s.3114 : lletli, hastalkl, sakat, ktrm, hasta. TS, C.III, s.1894 : Cimri. DS, C.IX, s.3114 : oban kpei. DS, C.IX, s.3116 : Aklsz, ahmak. DS, C.IX, s.3117 : Deli. DS, C.IX, s.3118 : Pinti, cimri. DS, C.XII, s.4586 : Maskara. DS, C.IX, s.3135 : Etine dolgun, canl. DS, C.IX, s.3139 : Karaktersiz, kt yaradll, soysuz. TS, C.III, s.1916 : Davranlar serserice olan. DS, C.IX, s.3140 : 1) Cin, eytan. 2) Hortlak. DS, C.XII, s.4590 : Kaba, saygsz, cahil, terbiyesi kt. TS, C.III, s.1932 : amuru ok zl, boz toprak. DS, C.IX, s.3154 : Kefen. DS, C.IX, s.3156 : ok gezen, i yapmayan ev kadn. DS, C.IX, s.3157 : Ayakyolu hel. DS, C.XII, s.4591 : Dl suyu, bel suyu, sperma, nutfe. TS, C.III, s.1941 : ldrlmek. DS, C.XII, s.4591 : Fare. DS, C.IX, s.3167 : lm mslman erkek, l. TS, C.III, s.1948

mercimei frna vermek : Gizlice ak ilikisi kurmak. TS, C.III, s.1946

125

merkep

: Eek. TS, C.III, s.1948 sona bi tane de gad oyunu. gad oyunu karlr. bir merkebe gine, merkebe bi adam bindirilyor, gene onun da gollar le sTnden balanyo, geydirilyo. KYA, s.146

mervan mesek metameli mezhebi geni milcan mimli

: Eek. DS, C.IX, s.3171 : Yetim. DS, C.IX, s.3171 : Uursuz, sk sk elinden kaza kan. DS, C.IX, s.3173 : Namus, iffet, ahlk vb. konularda fazla serbest ve hogrl olan (kimse). TS, C.III, s.1972 : ksz. DS, C.IX, s.3198 : Kt olarak bilinen, mimlenmi, hareketlerinden kuku duyulan. TS, C.III, s.1986

miskin hastal (illeti) : Czzam.TS, C.III, s.1993 miskin miskinhne : Beceriksiz, elinden bir ey gelmez, mymnt, uyuuk; tembel. TS, C.III, s.1993 : Czzam hastalna tutulanlarn ehir halk ile temas ettirmemek ve tedavilerini yapmak iin yaplm yer. TS, C.III, s.1993 mimii moza muhabbet tellal muhannet munzur muratk mutucu : Dedikoducu. DS, C.IX, s.3204 : Domuz yavrusu. DS, C.IX, s.3212 : Bir erkein bir kadnla bulumasn salayan, bu ii meslek edinmi kimse. TS, C.III, s.2008 : Korkak, kadn yaradll adam. DS, C.IX, s.3217 : Zararl insan ya da hayvan, ba belas. DS, C.IX, s.3220 : Bayku. DS, C.IX, s.3220 : Girdii eve sevindirici haber getirdiine inanlan, kelebee benzer kahverengi bir bcek. DS, C.IX, s.3224 mnasebette bulunmak : Cinsi yaklamda bulunmak. TS, C.III, s.2049 mrtekip mstehcen : ( para, kazan karl olarak ) Kt, uygunsuz iler yapan; rvet yiyen, rvet alan, rveti. TS, C.III, s.2054 : Ak sak, edep veya haya duygularna aykr; yakksz. aykr; yakksz. TS, C.III, s.2060

126

mtlemek mteveffa mzevir mzmehel nak toplamak

: Fitlemek, ekitirmek. DS, C.IX, s.3231 : ( nsan iin) lm, l. TS, C.III, s.2068 : Sz gtrp getiren, ara bozan. TS, C.III, s.2070 : kili, sarho. DS, C.XII, s.4601 : Grt kimsenin, girdii evin, kusurunu, eksiini, dedikodu konusu yapmak iin dikkatle bakmak, incelemek. DS, C.IX, s.3234

namazsz nmert nne yemek naal naylon nazlkara necset nedir kalmak nedirli nem nene netameli obur odalk olanlk olmak olanlk orak

: Ayba durumunda bulunan (kadn). TS, C.III, s.2081 : Korkak, alak, mert olmayan, insaniyetsiz, karaktersiz. TS, C.III, s.2081 : Yakksz bir davranta bulunmak, uygunsuz bir i yapmak. TS, C.III, s.2083 : 1) Kr. 2) a. DS, C.IX, s.3241 : Dzme, sahte. TS, C.III, s.2091 : Gzbebei. DS, C.IX, s.3242 : 1) Pislik, kirlilik, mundarlk. 2) Dk, ters, kazurat. TS, C.III, s.2104 : Hastalk, iz brakmak, sakat kalmak. DS, C.IX.s.3243 : zrl, eksik, lekeli. DS, C.IX, s.3243 : rin. DS, C.IX, s.3245 : vey anne. DS, C.IX, s.3246 : Kel. DS, C.XII, s.4605 : Hortlak. DS, C.IX, s.3261 : Eskiden bir erkein nikahsz olarak ald kadn, cariye. TS, C.III, s.2147 : Havale geirmek. DS, C.IX.s.3268 : Havale. DS, C.IX, s.3268 : 1) nana gre cin, peri arpmas. DS, C.XII, s.4609 2) Nedeni bilinmeyip cinlerin arptna inanlan hastalk. DS, C.IX, s.3269

ora oru

: Sava. DS, C.IX, s.3269 : Hrsz. DS, C.IX, s.3269

127

orulamak oulluk our ourlamah okutmak olacak oldac omzu dk omzu sopal ondrt yapmak onurlu operasyon orak oranlamak orannama ordubozan ordulu orman gl ortalk ars ortaya dmek otlatmak oturak oturag oya oynadanlh oynama oynamak oynamak oynatmak

: almak. DS, C.IX, s.3269 : vey oul. DS, C.IX, s.3270 : Hrsz. DS, C.IX, s.3271 : almak, gizlice almak. DS, C.XII, s.4610 : Surat asmak. DS, C.IX, s.3276 : vey. DS, C.IX, s.3276 : iman, bymeye, gelimeye elverili olan. DS, C.IX, s.3277 : Uyuuk, sersem. DS, C.IX, s.3280 : Dnmeden konuan. DS, C.IX, s.3280 : Bir ii batan savma yapmak. DS, C.IX, s.3283 : alml, kibirli. DS, C.IX, s.3284 : Ameliyat. TS, C.III, s.2171 : Cin. DS, C.IX, s.3285 : Bilgilik taslamak. DS, C.IX, s.3286 : Gerek olmayan, yalan. DS, C.XII, s.4614 : Varis hastal. DS, C.IX, s.3287 : Kaba, szn, konumasn bilmeyen. DS, C.IX, s.3288 : Hdk, grgsz, kaba saba kimse. TA , s.22 : Bulac hastalk. DS, C.IX, s.3289 : (Kadn iin) Fahie olmak, orta mal olmak, sokaa dmek. TS, C.III, s.2180 : Aldatmak, yalan sylemek. DS, C.IX, s.3294 : 1)Hel, ayakyolu. 2) Lazmlk. 3) K, makat. 4) Ktrm. DS, C.IX, s.3295, 3296 : Ktrm. DS, C.IX, s.3295 : Dalgac, tembel. DS, C.XII, s.4617 : kiyzllk. DS, C.XII, s.4618 : Kk ocuklarda olan havale hastal. DS, C.IX, s.3302 : Kanun d cinsel iliki kurmak. DS, C.IX, s.3302 : Kadn ve erkek nikahsz yaamak. DS, C.IX, s.3302 : Sara hastalna tutulmak. DS, C.IX, s.3303

128

ozan ozanlk c

: 1) Geveze. 2) Sersem, aptal. 3) Dedikodu, drlt. DS, C.IX, s.3305 : 1) Dknlk, zavalllk. 2) Gevezelik. DS, C.IX, s.3305 : 1) Kurt, domuz vb. zararl hayvanlar. DS, C.IX, s.3308 2) ocuklar korkutmak iin uydurulmu hayali yaratk, umac. TS, C.III, s.2201; DS, C.IX, s.3308

dll felemek kenli mek mek nsz tleme tlemek kesiz knmek ler nlk pke avruu rde ren kuu rken rlmek rn srk ek tmek

: 1) Dertli, yaral. 2) Korkudan arm (kimse). DS, C.IX, s.3311 : Dvmek. DS, C.IX, s.3313 : Sreen ksrkl, bronitli. DS, C.IX, s.3315 : Kusmak. DS, C.XII, s.4621 : Midesi bulanmak, kusmak. DS, C.IX, s.3319 : Doymak bilmeyen. DS, C.IX, s.3321 : Yz imesi hastal. DS, C.IX, s.3323 : Birisini kandrp bir bakasna kar kkrtmak. DS, C.IX, s.3324 : 1) Korkak. 2) Bir eye dayanamayan, katlanamayan. DS, C.IX, s.3325 : Birinin yaptklarn, sylediklerini yineleyerek alay etmek. DS, C.IX, s.3327 : Ara bozucu, fitne. DS, C.IX, s.3329 : Kt kadn. DS, C.IX, s.3341 : Verem. DS, C.IX, s.3343 : Rvet. DS, C.IX, s.3344 : Bayku. DS, C.IX, s.3346 : 1) Verem hastal. 2) ksrk. DS, C.IX, s.3347 : 1) Kavga etmek. 2) fkeli fkeli ve steleyerek konumak. DS, C.IX, s.3353 : Rvet. DS, C.IX, s.3354 : 1) Sarho. 2) fkeli, kzgn. DS, C.IX, s.3355 : 1) Dedikodu, abartma. 2) Hortlak. DS, C.IX, s.3356 : lmek. DS, C.IX, s.3358

129

trmek trk zars zen z kara paal paas dk pahlamak pamukuk

: 1) shal, srgn olmak.2) Kimse grmeden almak, armak. DS, C.IX, s.3359 : Yalan. DS, C.IX, s.3360 : shal, srgn. DS, C.IX, s.3368 : Kr. DS, C.IX, s.3371 : St bozuk, kt soydan gelen (kimse). DS, C.IX, s.3373 : stne bana bakmayan, pasakl. DS, C.IX, s.3376 : Giyimine dikkat etmeyen, pasakl. TS, C.III, s.2246 : Aptes yapmak. DS, C.IX, s.3380 : Daha ok bebeklerde grlen, dil, az ve boaz evresinde ortaya kan, pamua benzer, iltihapl bir mantar hastal, aft. TS, C.III, s.2252

pabucunu eline vermek : Kovmak. TS, C.III, s.2243

pamuklanmak

: 1) Ekimek, kokmak. 2) Bayatlamak. DS, C.IX, s.3389 TS, C.III, s.2255

papara (paparasn) yemek : Paylanmak, ok azarlanmak; tekdir edilmek. para dnmek parti paryand pas vermek pasak paa patrav olmak payal paylamak peee pejmrde : Rvetle i yaplmak, rvet verilmek. TS, C.III, s.2256 : Vurgun, kazan. TS, C.III, s.2267 : Kzamk hastal. DS, C.IX, s.3403 : (kz veya kadn iin ) Baklar ile bir erkee mit ve cesaret vermek. TS, C.III, s.2269 : 1) Salya, smk. 2) Kir, kf, pas. DS, C.IX, s.3404 : 1) Baba. 2) Byk karde, aabey. 3) Saygdeer hanmlara verilen ad. 4) Konuk. DS, C.IX, s.3405 : lmek. DS, C.IX, s.3413 : Kendini beenmi, kibirli. DS, C.XII, s.4640 : Azarlamak. TS, C.III, s.2278 : Yarasa. DS, C.IX, s.3418 : 1) Eski psk, yrtk. 2) Perian, dank. TS, C.III, s.2282 pasaportunu eline vermek : ten karmak, kovmak. TS, C.III, s.2269

pazdamah (pazlamak): Svmek, verip veritirmek. DS, C.IX, s.3417

130

pek yzl penis perde inmek perilikari perklik petkin plavck prna pilav karmak pipi

: 1) Sklmaz, utanmaz, yzsz. TS, C.III, s.2282 2)Utanmadan, sklmadan her eyi konuan. DS, C.IX, s.3422 : Erkelik organ. TS, C.III, s.2286 : Katarakt olmak, gz grmez olmak. TS, C.III, s.2289 : Falc. DS, C.XII, s.4643 : Kabz. DS, C.IX, s.3431 : Lazmlk. DS, C.IX, s.3436 : Bayku. DS, C.IX, s.3440 : Rak. DS, C.IX.s. 3443 : 1) Hasta olmak. 2) Belaya atmak. DS, C.IX, s.3452 : (ocuk dilinde) Erkeklik organ. TS, C.III, s.2306 bi piri fani da makatTa oturmu, bi shatTa bi kelime gonui. KBAYA, s.98

perdesi yrtk (syrk): Utanmaz, arlanmaz. TS, C.III, s.2289

pirifani ( pir-i fani ) : htiyar, ok yal ( kimse ). TS, C.III, s.2307

piyaz doramak pou popo postunu taramak pot punta rahim

: Bir ama iin iltifatta bulunmak, yze glmek, yalandan vmek; yalan sylemek. TA , s.245 : Bayku. DS, C.IX, s.3466 : (ocuk dilinde) Kaba et, k. TS, C.III, s.2319 : Dvmek. DS, C.IX, s.3472 : Lazmlk. DS, C.IX, s.3473 : Zatrree hastal. DS, C.IX, s.3486 : Dl yata. TS, C.III, s.2347 kavumak. TS, C.III, s.2348

portakal (<Fr. Portugal) : ( Kadn veya kzda ) Meme. TA , s.27

rahmet-i Rahmana kavumak : lmek, Allahn rahmetine rahmete gitmek : lmek. ki gece de orda yatti. inci gece aham sti bu adam oh fena oldi. iti dere tepe. Vala ondan sora aham be oldi, bu adam rahmete getti. Bu li. DA, s.123 rahmetli, rahmetlik: Allahn rahmetine kavumu manasnda, lm kimseleri saygyla anarken kullanlr. TS, C.III, s.2348

131

bi de horantam mar evelinden gaynatam irametlik seferi billikde gayb olmu, mefat itmi sizlere mr, iki ocunan gaynanam burda galm dul olmu. NYA, s.164 atm birde emsi yastman bi cmb yapd bene, rametli oldu. onu ben zay gnlm gibi bole barmaklarmnan alarn. U A, s.269 rahmet : Yamur. DS, C.XII, s.4658 oradan zeman gedi, seslenmiyoruh gayr. bu koyden idi. garannh bir gice, rahmet yad bi gice, ora gibi aletdirik filan olmaz burda koy yirinde tabi. NYA, s.151 ruhunu teslim etmek: Can vermek, lmek. TS, C.III, s.2380 teslim olmak : lmek. Elini koydi hocann, Hazreti Hseyinin imamina. Oruya nasi koydi, ofrin de omuzina koydi ay dedi, teslim oldi. Orda valla ofr kaldrdi kendin, uzatti iki sandyenin arasina. Orda teslim oldi. DA, s.107 ruyalanmak seci sad sadr sas sakametli sakat sakra salaca salata sallandrmak sallant salma : Cinsel d grmek. DS, C.IX, s.3506 : arap. DS, C.X, s.3563 : Besleme kz, ahretlik. DS, C.X, s.3511 : 1) Gbre. 2) Sidik. DS, C.XII , s.4661 : Oturak, lazmlk. DS, C.X, s.3515 : Uursuz. DS, C.X, s.3517 : 1) ban ya da yara kabuu. 2) Kpek pislii. DS, C.X, s.3518 : Hamam bcei. DS, C.X, s.3519 : 1) Tabut. 2) l. 3) Tutukevi. DS, C.XII, s.4664 : Bo laf, yararsz sz, gevezelik. TA , s.32 : Asmak, idam etmek. TS, C.IV, s.2427 : Deprem DS, C.XII, s.4666 : 1) Gebe kadn ocuunu drmek. 2) Yellenmek, gaz karmak. DS, C.XII, s.4667

132

salt sanldak sarayakl sarcaar sarolan sarmak saylc sayp sazaan sazak seime seme semelik sedef hastal sel senli benli sergen gezen servi alt

: Deli. DS, C.XII, s.4667 : Bedeni titreyen, felli kimse. DS, C.XII, s.4669 : Uursuz. DS, C.X, s.3544 : Bal yapmayan ar, eekars. DS, C.X, s.3544 : Akrep. DS, C.XII, s.4672 : Denekle, sopayla dvmek. DS, C.X, s.3547 : Dilenci. DS, C.XII, s.4676 : Peri, cin. DS, C.X, s.3559 : Kk kan ban. DS, C.XII, s.4677 : ok konuan, geveze. DS, C.X, s.3562 : Frengi, belsoukluu gibi hastalk. DS, C.X, s.3564 : Kt yolda kadn. DS, C.X, s.3564 : Gbrelik. DS, C.XII, s.4677 : Sedefi andran pulcuklarn belirmesiyle ortaya kan bir deri hastal. TS, C.IV, s.2474 : Salya, tkrk. DS, C.XII, s.4680 : Teklifsiz, laubali.TS, C.I, s.295 : San, fare. DS, C.X, s.3588 : Mezar, gmt. TA , s.35

sapha vurmak (sapalamak) : Birini dolandrmak. DS, C.X, s.3540

serzenite bulunmak : Sitem etmek, yaknmak, takaza etmek. TS, C.IV, s.2507 sesi semadan gelmek : 1) lmek. 2) Ar cezaya uramak. DS, C.X, s.3592 sevi seyrek seyrik sk sndrc snnan sraca sracal srasn savmak srmsak : ksz, yetim. DS, C.X, s.3594 : Akl az, aklsz. DS, C.XII, s.4686 : Klkurdu. DS, C.XII, s.4687 : Cimri. DS, C.X, s.3605 : ldren, katil. DS, C.X, s.3610 : Kanser. DS, C.XII, s.4690 : Pis, irin, yara. DS, C.XII, s.4690 : Deli. DS, C.XII, s.4690 : lmek. DS, C.X, s.3615 : Bozulmaya balam, bayatlam. DS, C.XII, s.4691

133

srnak srsra srt yarma star szgan sin sineklik sinirlemek sinek sis sislenmek siyh siyek siymen slip soba sofra sokak sorutmak skel slegen sylenti sz sav szebesi sperma su dkmek suelei sustne kmak

: Sr saklamayan, dedikoducu. DS, C.XII, s.4691 : Yarasa. DS, C.X, s.3618 : arbon hastal. DS, C.X, s.3619 : Tanr. DS, C.X, s.3620 : rinli kk ban. DS, C.XII, s.4694 : Kabir. DS, C.X, s.3637 : Odalardaki kk banyo, guslhne. DS, C.X, s.3639 : Hayvan ikence ile ldrmek. DS, C.X, s.3641 : 1) Kt yolda kadn. 2) Yrei ktlkle dolu kadn, cad. DS, C.XII, s.4698 : Yzdeki il. DS, C.XII, s.4698 : Yz illenmek, lekelenmek. DS, C.XII, s.4698 : Zenci, derisi siyah olan. TS, C.IV, s.2568 : Ayakyolu, hel. DS, C.X, s.3650 : Cimri. DS, C.XII, s.4700 : Don yerine kullanlan parasz kk klot. TS, C.IV, s.2571 : Ev iinde kk banyo, guslhne. DS, C.X, s.3653 : Kala. DS, C.X, s.3654 : Al ylan. DS, C.X, s.3657 : lmek. DS, C.XII, s.4703 : 1) Humma, ateli bir hastalk. 2) Tifo. 3) Zatrree. 4) Sakat. 5) ldrc grip. DS, C.X, s.3675 : ok konuan, geveze. DS, C.X, s.3677 : Laf, sz, dedikodu. DS, C.X, s.3684 : Dedikodu. DS, C.X, s.3685 : Geveze. DS, C.X, s.3685 : Erkek reme hcrelerinin meydana getirdii sv; bel suyu, er suyu, meni. TS, C.IV, s.2603 : emek, bevletmek, kk abdest yapmak. TS, C.IV, s.2608 : 1) Sidik torbas, mesane. 2) Kadnn diilik organ. DS, C.X, s.3688 : Ayakyoluna gitmek. DS, C.X, s.3702

134

sucu sultan suluk surat dkn suva scce skmsz

: Ak alkoll ikiler (arap, rak, vb.). DS, C.X, s.3687 : Bir eit kertenkele. DS, C.XII, s.4707 : 1) Vcutta suyu depo ettii sanlan kesecik. 2) Sidiktorbas. 3) Guslhne.DS, C.X, s.3692 : irkin. DS, C.X, s.3698 : Ayakyolu, hel DS, C.X.s.3702 : Verem. DS, C.X, s.3704 : Suratsz. DA, s.170 Gidi bi kapiya da, o da buyur edi, ona da girmi. Gidi bi kapiyi ali, bahi ele skmsz bi kari hti ki diari. DA, s.69

sleymanck smbl srgn ste st bozuk svari vurdurmak svari

: Kertenkele. DS, C.X, s.3708 : Evlilik d doan ocuk, pi. DS, C.X, s.3709 : shal. DS, C.X, s.3720 : Verem. DS, C.X, s.3726 : Kt soydan gelmi kimse, soysuz, karaktersiz, aalk. TS, C.IV, s.2640 : Pantolona eskimeden yama yaptrmak. DS, C.X, s.3728 : Pantolona dikilen byk yama. DS, C.XII, s.4715 Efendim, u pantoluy dizinde bir ga dane yama, svari deyala buna, o zaman svariymi guya o svari denen e, yama yama zerine, yama yama zerine. ZBK A, s.140 : ok konumak. DS, C.X, s.3736 : Kr. DS, C.X, s.3751 : Sz tayan, at. DS, C.X, s.3751 : Deli. DS, C.X, s.3754 : Dalkavuk, yze glen. DS, C.XII, s.4721 : Deli. DS, C.X, s.3756 : Az ve hoa gidecek ekilde a (gz). TS, C.IV, s.2672 : E, kar. DS, C.X, s.3760 : Frengi. DS, C.X, s.3762 : Bahi. DS, C.X, s.3762 : Onurlu, kibirli. DS, C.X, s.3787

akma aa at avat atafat efeli ehla enlik erbetleme erbetlik igin

135

ign olmah imek ivil tabak taban genilemek tabansz ta taharet almak

: Kin tutmak. DS, C.XII, s.4729 : lmek. DS, C.X, s.3788 : shal. DS, C.X, s.3789 : ap hastal. DS, C.X, s.3796 : lmek. DS, C.X, s.3797 : Korkak, yreksiz, dlek, cesaretsiz. TS, C.IV, s.2712 : Fes, takke. DS, C.X, s.3798 : Abdest bozduktan sonra yaplan temizlik. TS, C.IV, s.2722 Bir gn smail avu ebdes, taaret almaya giderken, yekden bu adam ne hd. K A, s.196

taknak taknt talamak talamak tam tamu tandrlama tanku olmak tanku tara trumar tasarlanmak taba talk tal ky tara tat tatllk tava kapa tay

: Bor, alacak. DS, C.XII, s.4734 : Alacak, bor. DS, C.X, s.3808 : Bomak, hrpalamak. DS, C.XII, s.4735 : Boumak, kavga etmek. DS, C.X, s.3814 : Ahr. DS, C.X, s.3816 : Cehennem. DS, C.X, s.3818 : Dedikodu, aslsz sz. DS, C.X, s.3819 : Sersemlemek. DS, C.X, s.3821 : Aklsz. DS, C.XII, s.4737 : Yaltaklanma. DS, C.X, s.3832 : Dank, kark, perian, darmadan. TS, C.IV, s.2767 : nmek. DS, C.X, s.3837 : Edepsizce, saygszca. DS, C.X, s.3839 : Kabristan, mezarlk. TA , s.99 : Kabristan, mezarlk. TA , s.100 : Yznumara, ayakyolu. DS, C.X, s.3841 : 1) Dilsiz. 2) Kekeme. 3) Tanr. DS, C.X, s.3841- 3842 4) Az konuan. 2) Deli. DS, C.XII, s.4741 : Ktlk. DS, C.XII, s.4742 : kiyzl adam. DS, C.X, s.3845 : 1) Babasz ocuk. 2) vey ocuk. DS, C.X, s.3850

tal ky boylamak : Hayat sona ermek, lmek. TA , s.100

136

tebaa teccel tef tehlike tekat ( teka d )

: Bir devletin idaresi altnda bulunanlarn tamam, uyruk. TS, C.IV, s.2795 : eytan. DS, C.X, s.3856 : Kefen. DS, C.XII, s.4745 : Deprem. DS, C.X, s.3861 : Emekli. TS, C.IV, s.2814 Vemedk zat ilkokulda kd berbecilie vidk. Amca tekavid. Ara sra bala kiya ide, sandalnan, motornan. Z.B.K A, s.113

tekdamar tekzip tellemek temesk tenkurdu tenmek tensuz tepegz tepelemek ter tereke terkili terkisalat terleme terletme ters ayakkab ters tersibozuk terslemek

: 1) Clz. DS, C.XII, s.4747 2) Korkak. DS, C.X, s.3862 : Yalanlama, yalan olduunu syleme.TS, C.IV, s.2821 : Sigara imek. DS, C.X, s.3871 : Faiz. DS, C.X, s.3875 : Hamambcei. DS, C.X, s.3880 : 1) Soysuzlamak, yozlamak. 2) Yklmak, kmek. 3) almak. DS, C.XII, s.4751 : Kt (kadn iin). DS, C.X, s.3880 : 1) Sakar (kimse). 2) Herkese atan, kavgac. 3) Yaramaz (ocuk iin). DS, C.X, s.3882 : Vurup ldrmek. DS, C.XII, s.4752 : Tifo. DS, C.X, s.3888 : Sr. DS, C.X, s.3890 : Akrep. DS, C.XII, s.4753 : 1) Terbiyesiz. 2) Beceriksiz. DS, C.X, s.3892 : 1) Tifo. 2) Akcier hastal. DS, C.XII, s.4753 : 1) Tifo. 2) Zatlcenp. 3) Humma. DS, C.X, s.3893 : Kt yolda kadn, erkek. DS, C.XII, s.4754 : 1) Gbre. 2) nsan ya da hayvan dks. DS, C.X, s.3894 3) Sulu. DS, C.X, s.3894 : Srgn, ishal. DS, C.XII, s.4754 : Pislemek (hayvanlar iin). DS, C.X, s.3895

137

terslik testis tevekkel tevkif etmek t trlt trtrdam tilkiburnu tok tombul tomruk topa topak toplu topraa bakmak topraa dmek topraa girmek

: 1) Ters olma hali, aksilik. 2) Terse davran, dikballk. TS, C.IV, s.2856 : Er bezi. TS, C.IV, s.2864 : Deli gibi, kak. DS, C.X, s.3902 : Suluyu tutuklamak.TS, C.IV, s.2873 : Parasz pulsuz. DS, C.X, s.3908 : Dk, pislik. DS, C.XII, s.4760 : Ayakyolu, hel. DS, C.X, s.3925 : Koltuk altnda kan kan ban. DS, C.X, s.3931 : Kibirli, burnu byk. DS, C.X, s.3946 : 1) iman; toplu, etine dolgun. 2) Etli, dolgun. TS, C.IV, s.2899 : Tutukevi. DS, C.X, s.3957 : Ktrm. DS, C.X, s.3961 : 1) Bir eit ban. DS, C.XII, s.4768 2) Kabakulak. DS, C.X, s.3962 : Vcuta dolgun, imanca. TS, C.IV, s.2904 : lm yakn grlmek, lm yakn olmak. TS, C.IV, s.2907 : lmek, vurulup lmek. TS, C.IV, s.2907 : Gmlmek, gmlm olmak, lmek. TS, C.IV, s.2907 Atladm girdim baga Bam degdi yapraga Ben seni alacagam Meger girem topraga DA, s.128 fahrsn elinde haln olmyo ge goca demiyon topran altna giriyon bu derdin yznden. gl gndap melmekatn ii, n olacah mut lmne geden. NYA, s.129

topraa vermek toprak olmak toraman toy toylun

: ly gmmek TS, C.IV, s.2907 : lmek, topraa karmak. TS, C.IV, s.2907 : Sarho. DS, C.X, s.3968 : Gen olduu iin bilgisiz ve beceriksiz olan; acemi, olgunlamam, tecrbesiz. TS, C.IV, s.2912 : Yosma. DS, C.X, s.3976

138

tker trlemek tulum turma tutak tutaklk tutalga tutma tutulmak tutumsuz tberkloz tm tnemek trbelik tretmek ubur uclanmak ucu uar ugun ukur zmek umak uuhlu uuk uurgan uurmak ufack ufaklk ufatmak uraa gelmek

: Ktrm. DS, C.X, s.3979 : 1) Barsak bozulmak, srgn olmak. 2) emek (ocuk ya da hayvan iin). DS, C.X, s.3984 : Dik kafallk, marklk, alm. DS, C.X, s.3988 : Tutukevi. DS, C.X, s.3995 : Cimri. DS, C.X, s.3998 : Sara hastal. DS, C.XII, s.4775 : Sara hastal. DS, C.X, s.3998 : 1) Hizmeti, uak, ii. 2) Metres, dost. DS, C.X, s.4000 : Fel olmak. DS, C.X.s. 4001 : Msrif. TS, C.IV, s.2939 : Verem. TS, C.IV, s.2943 : Saf, bn. DS, C.X, s.4010 : lmek. DS, C.X, s.4011 : Mezarlk. DS, C.X, s.4013 : Uydurmak. DS, C.X, s.4013 : Hortlak. DS, C.XI, s.4019 : almak, alp gtrmek. DS, C.XI, s.4019 : Yankesici, usta hrsz. DS, C.XI, s.4020 : eitli elencelere dkn, apkn; sefih. TS, C.IV, s.2959 : Bunak. DS, C.XI, s.4021 : Cinsel yaklamada bulunmak. DS, C.XI, s.4022 : Yap, duvar vb. gmek, kmek, yklmak. DS, C.XII , s.4781 : Korkak, korkulu. DS, C.XII, s.4781 : Cin, peri. DS, C.XII, s.4781 : Hrsz. DS, C.XII, s.4781 : almak, armak. DS, C.XI, s.4023 : At, eek, katr vb. DS, C.XI, s.4024 : Bit. DS, C.XI, s.4024 : Abartmak, yalan sylemek. DS, C.XII, s.4782 : Cin, peri tarafndan arplmak. DS, C.XI, s.4026

trksn armak : Dalkavukluk yapmak. DS, C.X, s.4014

139

urak urakl uramak uru urulamak uu uukuu ulmak uluca uluku umac umumhne ustalk usulszlk uydurmak uygunsuz uygunsuz uysal uyuntu uyutmak uz uzunbc uzun kulakl uzun uzunksrk kat lemek

: Sara, cin arpmas. DS, C.XI, s.4026 : arplm, inmeli (kimse). DS, C.XII, s.4782 : 1) Cine, eytana arplmak. 2) Hastala tutulmak. DS, C.XI, s.4027 : Hrsz, yolkesen. DS, C.XI, s.4027 : almak, armak. DS, C.XI, s.4027 : Bayku. DS, C.XI, s.4028 : Bayku. DS, C.XII, s.4783 : Bozulmak, rmek, kokmak. DS, C.XII, s.4784 : Kuma. DS, C.XI, s.4034 : Bayku. DS, C.XI, s.4035 : Cin, peri rnei, korkutan ey, yaratk. DS, C.XI, s.4036 : Genelev. TS, C.IV, s.2975 : Kurnazlk, dzencilik. DS, C.XI, s.4043 : Yolsuzluk. TS, C.IV, s.2982 : 1) Kz karmak. 2) Erkek cinsel ilikide bulunmak. DS, C.XI, s.4048 : Kt davranlarda bulunan, irkin veya zararl hareketler yapan, terbiyesiz, ahlk sz, yoldan km. TS, C.IV, s.2989 : Kt yola sapm (kadn iin). DS, C.XI, s.4049 : 1) Aptal, bn, bakasnn szyle davranan. 2) Geimsiz, kavga karan, taklan. DS, C.XI, s.4051 : Kiiliksiz, onun bunun ardna taklan, serseri, tembel, uyuuk (insan ve hayvan iin). DS, C.XI, s.4051 : almak,uurlamak. DS, C.XII, s.4790 : Hrsz. DS, C.XI, s.4052 : Ylan. DS, C.XII, s.4790 : Eek. TS, C.IV, s.3003 : Ylan. DS, C.XI, s.4053 : Bomaca. DS, C.XI, s.4053 : Yalanc, hileci, dolandrc, dzenbaz. TS, C.IV, s.3007 : ki imek. DS, C.XI, s.4057

140

nlenmek ryan

: 1) Dile dmek, ad ktye kmak. 2) Onurlanmak, kibirlenmek. DS, C.XI, s.4066 : plak. TS, C.IV, s.3018 Hazreti Ademin de zerinden hlleler alnd. ryan gald. Feryatda gald. O anda iki tene incir yapra bir ardna bir nne. K A, s.250

st ste vurmak st kirlenmek stne yatmak encek tme tc zeriykl zgn zlmek vdesi gelmek

: Ayba (kadnlarda). DS, C.XI, s.4074 : Fiyat arttrmak, eklemek, katlamak. TS, C.IV, s.3022 : Ayba olmak. ( kadn iin). DS, C.XI, s.4076 : Borcunu dememek, aldn geri vermemek. DS, C.XI, s.4077 : Tembel. DS, C.XI, s.4077 : Zatrree. DS, C.XI, s.4078 : Dolandrc, aldatc. DS, C.XI, s.4080 : Gebe. DS, C.XI, s.4085 : Hasta. DS, C.XII, s.4799 : nme inmek. DS, C.XI, s.4086 : Eceli gelmek, mr sona ermek. TS, C.IV, s.3036 ktahya yolunda vademiz yetdi azrail canmz ald da gitdi eimi dostumu perian etdi alayn dostlarm bana alayn salmn ucuna allar balayn adm menderesdi glbeydi eim gen yada karard dam gneim ardmdan meleir anam kardeim gelin dostlar gelin bana alayn salmn ucuna fou balayn U A, s.263

vagina, vajina vahtsz var yemez

: Dl yata yolu, hazne. TS, C.IV, s.3037 : 1) Hasta. 2) Yoksul. DS, C.XII, s.4801 : Cimri, eli sk, pinti. TS, C.IV, s.3052

141

veft

: ( Yalnz insan iin ) lm. TS, C.IV, s.3062 bi y r arsna dutuldu. gunden sona mefat itdi. Aam grhn ohutduh. he mefas yoh kimsenin. NYA, s.140

vesikal viranguu ya balamak yaz yer yal ip yaka yakal yakasz gmlek yak

: Kendisine fuhu iin resm makamlarca izin verilmi kadn. TS, C.IV, s.3071 : Bayku. DS, C.XI, s.4105 : imanlamak. DS, C.XI, s.4118 : Cehennem, sin. DS, C.XI, s.4121 : Daraac, idam sehpas. TS, C.IV, s.3099 : Kadn memesi. DS, C.XI, s.4127 : ri memeli kadn. DS, C.XI, s.4127 : Kefen. DS, C.XI, s.4128 : Srgn, ishal. DS, C.XI, s.4128 ondan son yani her trl ee, ktlkleden, unnadan bunnadan gurtarlm saylr gari. hani bi yakaya urumcak gibi olur. grkTan sora o yatak da sklr. KYA, s.141

yakn gitmek yaknlk yalnlamak yall

: Cinsel ilikide bulunmak. DS, C.XI, s.4129 : Cinsel iliki. DS, C.XI, s.4129 : Soymak, almak. DS, C.XII, s.4811 : Srtlan. DS, C.XI, s.4147 gel ardma bin gotrim dimi, bi yall delne gotrm. nebim yall diller imi ezelde garannh bi yire, maluun delne. maluh varm yal l, yana varnc, yle bi elini saldrm samur samur giymissin kuklmsn ne dimi. NYA, s.146

yaknlk gstermek : Cinsel birlemeye yanamak. DS, C.XI, s.4129

yanama yanlamak yapalah yapnt yapmak

: 1) Kapatma, metres. DS, C.XII, s.4812 2) Uak, hizmeti. DS, C.XI, s.4160 : Yaltaklanmak. DS, C.XI, s.4171 : Bayku. DS, C.XI, s.4175 : Dedikoducu, ortalk kartran. DS, C.XI, s.4178 : Dksn yapmak, pislemek. DS, C.XI, s.4179

142

yaradan yaramlk etmek yaranmak yark vermek yaslamak yataan yatak yatalk yatk yatmak

: Allah, Tanr, yoktan var eden, yaratc, Halk. TS, C.IV, s.3141 : Dalkavukluk etmek. DS, C.XI, s.4180 : Yaltaklanmak. DS, C.XI, s.4180 : Dedikodu etmek. DS, C.XI, s.4186 : Dvmek. DS, C.XII, s.4815 : nme, fel. DS, C.XII, s.4816 : Dolandrc. DS, C.XI, s.4199 : 1) Humma ve benzeri ateli hastalk. 2) Tifo. 3) Zatlcenp. 4) Zatrree. DS, C.XI, s.4199 : Oturak, rdek. DS, C.XI, s.4200 : Bir yerde, mezarda, toprakta gml bulunmak, lm olmak. TS, C.IV, s.3162 mesela bunun yerde oldu syleniyo, fakat rivayete gre hangisinde yatd belirsiz. mesela bizim kymzde sultan karacamet trbesi va, ismini dayan, mezarln ierisinde. U A, s.332

yasdhl konumak : kiyzllk etmek. DS, C.XI, s.4192

yaygan yazgl yazc yazma yazmak yedirmek yemek yemeklik yenirce yerdegezen

: Dedikoducu, sz tayan. DS, C.XI, s.4209 : Karayazl. DS, C.XI, s.4216 : Byc. DS, C.XII, s.4817 : Kabakulak. DS, C.XI, s.4218 : By yapmak. DS, C.XII, s.4817 : Rvet vermek. DS, C.XI, s.4222 : ldrmek. DS, C.XI, s.4241 : Rvet. DS, C.XI, s.4241 : 1) Frengi. 2) irpene. 3) Czzam. DS, C.XI, s.4246 : Ylan. DS, C.XI, s.4250 Bu ele yatd ki yere ki, yle ayni yerde gezen kimi. Geder getmez emen bilene yapd. ekdi, dara elinnen ald. K A, s.253

yere bakan

: Sinsi, ikiyzl. DS, C.XI, s.4250

143

yer sarsnts

: Deprem, zelzele. TS, C.IV, s.3198 sona bi de bakTk ki taksi ble sallanrkan, balad ileri geri gitme.gerideki arabaya vurucam deye ben de fireni basyon. han yer sarsntsndan. KYA, s.148

yeillik yeyilme yeyim yldrm yllk yol vermek yolbasar yolcu yollu yolsuz yolu dorultmak yordanl yortma yumrucak yumurcak yusufuk ykl ynaz yrek etmek yzleki yz numara

: Hyar. DS, C.XI, s.4256 : Kanser. DS, C.XI, s.4260 : Rvet. DS, C.XI, s.4260 : nme, fel. DS, C.XI, s.4267 : Antepban. DS, C.XI, s.4271 : ten karmak. DS, C.XI, s.4292 : Haydut. DS, C.XI, s.4289 : lme yakn. DS, C.XI, s.4289 : Kt yola dm kadn. DS, C.XI, s.4290 : Parasz. DS, C.XI, s.4291 : lm yaklamak, hastal hzla ilerlemek. DS, C.XI, s.4291 : Deli. DS, C.XI, s.4297 : Lam. DS, C.XI, s.4298 : Veba. DS, C.XI, s.4316 : yilemeyen ban. DS, C.XI, s.4317 : 1) Bir eit bayku. 2) Kk bir eit ev kertenkelesi. DS, C.XI, s.4322 : Gebe. DS, C.XI, s.4328 : Geveze. DS, C.XI, s.4331 : Kusmak. DS, C.XI, s.4333 : Yze glerek azdan sz alan, sz tayan, kovcu. DS, C.XI, s.4337 : Ayakyolu, hel, tuvalet. TS, C.IV, s.3286 diyi o senn yznumarada sladn e senn sakalnn zernda. KBAYA, s.158 Herkesin evi, odasi ayridi. Hepsi bi yznumaraydi, hepsi bi edi. DA, s.119

144

Beni ieri aldiler. Bir yz nmere kimi bir yer vard. Orya gapatdiler. K A, s.228 adamcaza yardmc olcen, yznumaraya gtrcem eklinde bi tanesi unun da parasn alm. KYA, s.166 zal zell : Deli. DS, C.XI, s.4345 : Hor, hakir; alak, aalanan, aalanm. TS, C.IV, s.3308 Zamanann birisinde bir fuhara vard. Ama fuhara oh zelil idi. Ayni bu seneler kimi, biz kimiydi. Evde un yoh, tahl yoh. K A, s.252 zfr bitirmek zlgt zpkn zhrevi zyt olmak : lmek. DS, C.XI, s.4366 : Kaba, onursuz (kimse). DS, C.XII, s.4835 : siz. DS, C.XI, s.4375 : Frengi ve bel soukluu gibi cinsi mnasebetlerle bulaan (hastalk). TS, C.IV, s.3336 : lmek. DS, C.XI, s.4402

145

GZEL ADLANDIRILAN KAVRAMLAR D Z N

agzl ay akrep aptal aklsz ahlksz ahmak azrail adice ahlk d ahlk dclk ayba adi alak ask suratl azma ak sak arsz anlaysz az yamuk azarlamak akcier veremi aztmak aldatma azarlanmak arabozucu

: abdal, agzl, cam gz, gmgz, hazan, hzan, ilinti : adyaman, eli byk, gocaolan : adn eller alsn, altboumlu, ferik, guyrulu, sarolan, terkili : afal, esma, algn, kssa, mahmt, uysal : afalsz, ahraz, halasz, kursaksz, seyrek, tanku : alabacak, ilesiz, knal, uygunsuz : alaba, manav : alc, can alc, gke : amiyne : amoral : amoralizm : anahal, dem : aa, banal, baya : aa, zelil : atk : dalalet : dekolte, erotik, mstehcen : eli yz ynm : ganmaz : gedik : gelitirmek, paylamak : ince hastalk : kmeti arttrmak : katakulli :laf iitmek, papara yemek :mzevir

ayba olan (kadn) : kirli, namazsz

146

ameliyat ahr ayba olmak acem by yapmak byc bedavac boboaz balgam budala beddua birdenbire lmek bunamak bunak by balgam karmak banyo bomaca bbrlenmek bayku

: operasyon : tam : st kirlenmek : toy : yazmak : yazc : abac, ak : acaz, ak az, az ak, ala az, ayran azl, halak azl : ahrak : akbakan, akgz, allahlk, kakavan : albaba, inkisr, intizr : anszna uramak : atah geirmek : atak, dedem akll, kaftar, ugun : ba, efsn, horasa : balkrmak : blme : byk ksrk, hclayk, horozik, inah, uzun ksrk : byklk taslamak : n kuu, cnk kuu, devletli, gln ku, gongoluk, hac kuu, yusufuk, hayrl ku, hmmatun, hpbkku, ishak, kln, kukumav, kuuruk, viran guu, mal kadn, muratk, ren kuu, pilavck, pou, uu, uluku, yapalah

bencillik beygir basur beceriksiz beddua etmek bomak bo sz belei

: enniyet : gllk : hemoroyit : idaresiz, terkisalat : ilenmek : imiklemek, talamak : laf gzaf : lp

byclk yapmak : kpe binmek

147

ba belas bilgilik taslamak bulac hastalk bronit bayatlamak bayatlam boumak cimri czzam cahil cinayet ilemek cin arpmak cce cimrilik cin arpm cin cad ceset cin arpmas cehennem almak

: munzur : oranlamak : ortalk ars : kenli : pamuklanmak : srmsak : talamak : abdal, bahil, balyemez, eli sk, gm gz, hzan, hoyrat, ksmk, ktmr, malyemez, mantc, sk, tutuk, var yemez : akarca, baba, dnk, lepra, miskin hastal (illeti) yenirce : bo : cana kymak : alnmak, erimek, erlenmek : ecene : el darl : erleikli, esrk : gekin, gezer, ilbiz, ili, korkut, mekir nekir, orak, sayp, uuk, umac : hotik, kaftar, sinnek : kadavra : orak, urak : yaz yer : abartmak, afartmak, armak, afsunlamak, alaklamak, aparmak, araklamak, avkrmak, skrtmak, kanatlandrmak,

cinsel sapklk (erkeklerde) : kibar hastal

kaydrmak, kvrmak, orulamak, tenmek, uyutmak, ulanmak, uurmak, urulamak, uyutmak, yalnlamak okbilmi alma rlplak rlplak gezmek ingene : akl gl, aklgan, alayl : aktarmak : anadan doma : ana etinde gezmek : ask

148

irkin yzl arplmak i yapmak irkin olak alnmak i rk ekitirmek il illenmek apkn arplm rmek plak dilenmek dk domuz dedikoducu dilsiz dnek delilik delirmek dolandrc dalkavuk deprem deli defetmek

: ehre zgrd : gevilmek : guak amak : rat ( irat), kaknem, surat dkn : iteli : kanatlanmak : kk abdest : maceral : mtlemek : sis : sislenmek : uar : urakl : ulmak : ryan : abdallanmak, avu amak, el amak, isdenmek, kapnmak : abdest, byk abdest, trlt, necset : adyaman, adn eller alsn, dadagezen, gaban, gara canavar, hnzr kehten bakan, kesegen, kt hayvan : az kara, aray, aktrc, Elaz, mimii, srnak, yapnt, yayvan : ahraz, kazak, tat : akar akll, akdk, ala az, alabacak, alk, ayarsz, duraksz : akl hastal, eser, kabaram : akln bozmak, akln karmak (kaybetmek), akln yitirmek, atlatmak, cinleri tutmak, alnmak, karmak : alkac, ayyar, kaytoz, tc, yatak : alk, hoamat, ku kaldran, atafat : allah emri, sallant, tehlike, yer sarsnts : ayarsz, baykara, alak, esemeli, mancnkl, salt, sracal, ahvat, erefli, yordanl, zal : bertaraf etmek

149

dalkavukluk dl yata dilenci dolandrmak

: demogoji : doanah, rahim : drc, geinti, ged, isdeci (isteci), kazanc : sapha vurmak (sapalamak) etmek

dalkavukluk etmek : eteklemek, klah sallamak, trksn armak, yaramlk dourmak : gurtulmak

dedikoducu (kadn): guyruhlu dourmak (hayvanlar iin): guzulamak dengesiz dmanlk dvmek dizenter dedikodu emekli dedikodu yapmak defolmak dman dayak atmak difteri dik ballk edepsiz evde kalmak eek edepsizce fk fesat felli faiz fahie fikirlemek falc : hoylu : husmet : slatmak, felemek, postunu taramak, yaslanmak : i ars, kuruburu : ndir kaldr, ek sylenti, sz sav, tandrlama : tekt : irdelemek, yark vermek : itilmek : kar taraf : kzlck hoaf iirmek : ku kuyruu : terslik : ayarsz, aymaz, eli bayrakl : bar gemek : bldl, geder, hnbl, berkep, mervan, uzun kulakl : taba : ahbun : ak gzl : alnm, iteli, sanldak : ask, gdk, ilenti, temesk : aya dar, ergi, kaldrm kuu : bacas ttmez olmak : bakmc, perilikar

150

fakir fitne felket fel frengi ban frengi flrt etmek fahie kadn fel olmak grip geveze guslhne genelev gasp etmek gevezelik gbrelik gbre hmile hrsz hastalkl hapishne hrszlk hile haydut hileci hmile olmak hayvn homoseksel hizmeti

: durumsuz, ged, hazan : ecevit, ler : engebe : engi, inme, yataan : hra : kif, kt yara, kllenme, seime, erbetleme, zhrevi, yerince : konumak : ortaya dmek : tutumak, zlmek : ara hastal : ar kran, atak, enesi kuvvetli, ebe, hozan, kalabalk azl, lafazan, ozan, sazak, ynaz : arnak, bahar, dner, sineklik, soba, suluk : bardelhana, umumhne : el koymak : ozanlk, salata : semelik : ters : ar ayakl, arlkl, aya ar, aya arl, boylu, gvdeli, iki canl, zeri ykl, ykl : az ak, alvurcu, ark, carbazan, , eli akr, eli uzun, gaytar, gz ac, karamanc, kaytaz, oru, uurgan, uru, uz : akarcal : alaca, ceza evi, dam, ieri, kutes, salaca, tomruk : algnclk : avanta, dzen, entrika, kantin, katakulli : ayak, hayta, karac, yol basar : aynac : bebek beklemek : behm : elebi : gap kz

151

hakaret etmek hortlak hayvan hoppa hain hapsetmek hapse girmek haylet hmile olmak hileli hdk hasta hyar hademe rzna gemek rzna geilmek iftira etmek irin iftirac iemek ikiyzl inat ikiyzllk iffetsiz iki imek ihtiyar ishal olmak isiz ishal

: giydirmek : goncolas, hotik, mekir nekir, obur, ek, ubur : gou : hafif, hav : hnzr : ieri atmak : ieri dmek : ili : karn olmak : katkl : orman gl : zgn : yeillik : hizmetli : bana kmek, becermek, ilimek : kirlenmek : aba atmak, abamak, kara almak : ac su, afgan, nem, sraca : ad ekici, az kara, karac : aknt, belermek, gezelemek, kuak zmek, kuak tazelemek, su dkmek, trlemek : akdk, ala az, alabula, alemat, dili gll, ekdi, gundah, halasa, hoamad, tava kapa, yere bakan : aksi, dik bal : alacalk, oynadanlk : alfte, ellenmi dillenmi, maln gz : atmak, dem ekmek, demlenmek, kafay ekmek, lemek : ayan, gek : bayrambeyi olmak, bozguna dmek, fikirleme, trlemek : zpkn : bozgun, gvelemek, iyindirik, trmek, zars, srgn, tersi bozuk, yak

152

ihtilam olmak ihtiyar isiz iltihap iftira idam etmek idam sehpas ikiyzllk etmek iten karmak kusur kemik veremi kel kfretmek kfr korkak klot kaba adam kr ktrm kaynana kurnaz ksmek katr kzl hastal kallelik etmek karaktersiz komada olmak kanser kar kambur kusmak

: d azmak, hamamc olmak : erikin : gezginci : hicran : kara : sallandrmak : yal ip : yasdhl konumak : yol vermek : adem : ad batas, akarca, hnam, ilahch : aba, alazlk, ayaz, bozalak, kr, netameli : az datmak, iinden okumak, kalaylamak : az kokusu : akgz, cebin, lgn, muhannet, kesiz, tabansz, uuhlu : slip : akkaya blbl : all, m, naal, zen, aa : alkn, kt, mall, topa, toker : ana, analk, kocagelin : anasnn gz, diriba : aralarndan kara kedi gemek : arap ii : ate gmlei : ayna tutmak : aynasz, namert : bacak ekitirmek : basra, incitmebeni, snan, yeyilme : ba yolda, ev enlii, harem, enlik : bellik : brtlen karmak, bhrmek, dndermek, gaytarmak, istifar etmek, kaytarmak, mek, mek, yrek etmek

153

k kefen kurt kusmuk kibirli koca kuduz (kpek) kerhne kolera krlk kr olmak kzlk zar kekeme kinci kayrma kabzlk kusma kalalar kibirlenmek kovmak kan ban kala kendini ldrmek kala kemii katliam kzamk kabz kin tutmak ktil kekeme ktlk

: bu, oturak, popo : adr, melez, tef, yakasz gmlek : dada gezen, dik kulak : emk : ekebir, onurlu, payal, igin, tok : er, gii : esiren : genelev : gerten, i ars, kirli paavra, kusah : gz buu : gz snmek : himen : lat : ierili : inyet : inkbz : istifra : kaba etler : kanat bimek, nlenmek : kapy gstermek, papucunu eline vermek, pasaportunu eline vermek : kara mbarek : karpuz, kut kemii, sofra : kendine kymak : kcr kemii : krm : kzlck, kme, paryand : perklik : igin olmah : sndrc : tat : tatllk

154

kak kuma kurnazlk kiiliksiz karayazl lazmlk lam maymun itahl meczup mnfk merhametsiz mflis mezar mezara koymak manda metres meme meni mezar ta mezarlk mahkum menenjit mymnt msrif namussuz orospu

: tevekkel : uluca : ustalk : uyuntu : yazgl : akldak, avruz, oturak, pektin, sas : algn, kab, yortma : akak, ayran gnll : algn : ara kedisi : bar btn, kyc : bitkin : dal ky, gme, kabir, kara toprak, karadam, lahit, servi alt : defnetmek : dombey : Ekti, tutma, yanama : gs, portakal, yaka : gl : hece ta : hdrlk, kabristan, talk, tal ky, trbelik : hkml : mat : miskin : tutumsuz : ayarsz, evraksz : addrk, andz, bandrmal, bardel, badan kgn, ba dar, damar krk, bck, gvende, kt kadn, malta, nlk, seme, sinnek, uygunsuz, vesikal

oyna orospu olmak onursuz olanc

: ana fine : ayaa kmak, kt yola dmek (sapmak), kt yolda olmak : zlgt : kulumpara

155

oturak l evi ldrc hastalk lm lmek

: yatk : ac yer : ar hastalk, alc : ahiret uykusu, kel, gider gelmez, irtihal, kara deve, karayaz, kara yol, vefat : ahireti (br dnyay) boylamak, Allahn davetine icabet etmek, arka kapdan kmak, atlp gitmek, bir avu toprak olmak, dindirmek, can vermek, can kmak, defteri drlmek, don deimek, dnyadan gmek, dnyadan gitmek, dnyaya gzlerini kapamak (yummak), dnyaya veda etmek, ecel erbeti imek, el ekmek, geinmek, gitmek, gergek bulmak, ge olmak, gonyoyu dikmek, gmek, sorutmak,toprak olmak, hadlamak, gzleri kapanmak, gzlerini kapama gzne kara toprak dolmak, gzn yummak, gmbrdemek, gn yetmek (gelmek), hayata gzerini yummak (kapamak), hayatn kaybetmek, hayatyla demek, kara topraa a omak, kara yere girmek, kayvermek, kayklmak, keinmek, kpei tkenmek, tmek, patrav olmak, Ramet-i Rahmana kavumak, rahmete gitmek, ruhunu teslim etmek, teslim olmak, sesi semadan gelmek, srasn savmak, topraa girmek

ldrc ksz lm iyisi pck ldrmek

: amansz, can alc : anakz, kesit, milcan, sevi : aralk iyisi : bse : can almak, gtrmek, haklamak, iini bitirmek, iini grmek, kana boyamak (bulamak) , kan dkmek (dklmek), kan imek, krmak, krmacn almak

l lml rtbas etmek ldrme ldrlmek

: cansz, kurukan, merhm, mteveff, salaca : fni : idare etmek : itlf : menedilmek

156

zrl pi palavrac pezevenk pervasz olmak pisboaz parasz perian etmek palavra prezervatif prostat patlak gz pasakl perian pislemek rak rvet rezil romatizma rvet vermek rvet alma rveti rvet verilmek saygsz sama sapan sersem sersemlemek salak sulu

: nedirli : alakrk, ansz, besmelesiz, bulduk, alk, dl, ekdi, emeksiz, frlama, grk, haram, katkl, smbl :alaku : ba ba, bceki, ekti : alp salmak : boazsak : cebi delik : haklamak : kantin : kaput (kapot) : kestanecik : lokma gz : paal, paas dk : trumr : yapmak : ac su, anzarat, dz, prna, sucu : aacalk, az ba, alg, aya, gevik, ilinti, kdm, kirtik, rde, rn, yemeklik : ayak eskisi : guruyel : haplamak, yedirmek : irtikp : mrtekip : para dnmek : abdestsiz, esneksiz, mektep grmemi : abzambak : abuk, omzu dk : tanku olmak : ak az : ters

saraya yakalanmak: ar tutmak

157

suratsz sven sidik soysuzlama sperma st bozuk sara hastal sakat kalmak soysuz sakar sakat sarkntlk etmek saf smkl sarho smklbcek salatalk smk su somurtmak saral surat asmak somurtkan saplant sebatsz serseri stma sava smrme snnetsiz sr spa

: skmsz : az dolu : akd, bzk, durucak, drk, kocalk, sadr : tenmek : akmk, atmk, bel, meni : z kara : al basma, darlk, dutalga, eser, tutalk : nedir kalmak : alak, bedmye, damar bozuk, mayas bozuk : tepegz : all, skel : allanmak : tm : baykara : bekr, eserli, esrk, mzmehel, srk, toraman : bezzeke, elbiz : bostan, glbeser : bujma, ingil, pasak : crm : dudak sarktmak : dutargal, eserli, esrk : okutmak : eki : fikrisbit : frdnd : gezenti, hayta, kr serdar : gzdrma : hengme, ora : istismr : kabkl (kabuklu), kazak : karabacak, tereke : karakaan

158

snepe sidik torbas svmek salya san iman

: ktpiyos : kavuk, su elei, suluk : knyesini okumak, pazdamah : sel : sergen gezen : acar, ar gvde, etine yar, hasl, kmbel, kubat, oldac, tombul, toplu : albz, r, dayl, dizban, elbiz, iblis, korkut, mekir nekir, teccal : alckar, eli bayrakl : ayda, naal, ehl : diyabet : el bebek gl bebek : evraksz : gelimek, kilo almak, ya balamak : gzellik : lk : ibi : seci : tulum : abdesthne, abrez, a ardak, apana, apsne, artardak, aya yolu, ayvat, arak, eme, evdesthne, ganere, gez (gezinti), gllk, hcet yeri, kademhne, kanat, kenef, kola, kllk, lavabo, memihne, kanat, trtrdam, yznumara

eytan irret a eker hastal mark erefsiz imanlamak ark ban a apal arap marklk tuvalet

tuvalet ihtiyacn gidermek: abdest bozmak, def-i hcet, balklamak, dar hmah, gezinmek, pahlamak tembel tifo topallamak tezek tabut : ak az, ar canl (kanl), akyava, andr, mez, el kalem, gzl, hzan, hoyrat, kamak, miskin, oya, uyuntu, encek : ar, karayatal, skel, ter, terleme, terletme, yatalak : bacan ekmek : bulama : cansz at, salaca tifoya yakalanmak : arya yatmak

159

tuvalete gitmek topal tembellik terbiyesiz utanmaz uursuz ukala uak uydurma uyuz ur uyuuk umursamaz uydurmak vey abla vey anne vey baba vey kz vey ocuk vey verem veba verem olmak veremli yalanc yenge ylan yarasa

: su stne kmak : kaydr : kzllk : terkisalt : abrsz, arsatan,, sar, gzsz, kefellesi, pek yzl, perdesi yrtk : aksi, alabacak, alt parmak, andr, sakmetli, sar ayakl : ok bilmi : dutma, yanama : dzmece : gicimik : hatma : kamak : lakayt, labli : tretmek : ablalk : analk, ak ana, gelinana, nene : atalk, babalk : kzlk : tay : olacak : ad belirsiz, ay, gzel hastalk, gzel ar, skta, ince ar, issice, kel hastalk, kurudan, gelincik, scce, ste, tberkloz : baba, yumrucak : ilemek : ileze : abac, aburgak, az kara, az yelli, letse, alk, artis, atak, atc, eli sinan, hozanc, kaltaban, kubuduk, kat, isbir : ad kt : adn eller alsn, sokak, uzunbc, yerdegezen : akamck kuu, derikanat, gecekuu, karanlk kuu, kay kanat, kelebek, peece, srsra

160

ylanck yetim yaltaklanma yzsz olmak yalan sylemek yamac yardak yalan yosma yaltaklanmak yetim yzsz yellenmek yalanlama yankesici yolsuzluk zakkum aac zakkum zevce (kar) zalim zina yapmak zkkmlanmak zorba zampara zavall zrt zppe zatrre zenci

: alazlama : ekdi : tara : ar damar atlamak : atmak, gaydrmak, hava vurmak, kabak doramak, ktr atmak, laf atmak, otlatmak, piyaz doramak, ufatmak : gapgapcu, karac : hayta : kantin, katakulli, kubur, orannama, trk : kaynak, koket, toylun : klnmak, kuyruk sallamak, yanlamak : mesek : pek yzl : salma : tekzip : ucu : usulszlk : ac aa : a iei, ayan : aile, arkada : amansz : ayiplemek, grmek : boyanmak : eli sopal : gck : hakir : kokoz : kl : punta, skel, tme, yatalk : siyh

yaltaklanan (kimse): iycik

161

ZGEM

Kimlik Bilgileri Ad Soyad Meslei Adresi Eitim Durumu lkokul Ortaokul Lise Lisans : Vali Tevfik Gr lkretim Okulu (Elaz) : Elaz Ortaokulu : Salk Meslek Lisesi (Elaz) : Frat niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm : Ahmet GECEKUU : retmen : Cengiz Topel lkretim Okulu Karakoan/ELAZI

Doum Tarihi : 05.08.1978

162