Dragoljub B.

orevi Mainski fakultet Ni

Izvorni nauni lanak UDK: 316.72:2(497.11) Primljeno: 14. 01. 2006.

RELIGIJE I VEROISPOVESTI NACIONALNIH MANJINA U SRBIJI

Religions and Confessions of National Minorities in Serbia

ABSTRACT Setting aside the major national community, Serbs, the text analyzes the religious-confessional profile of all 28 national communities in Serbia according to the 2002 census. In the Serbian ethnic profile there are more national minorities gravitating towards Christianity rather than Islam. Among Christian national minorities, Orthodox and Roman Catholic confessions are almost equally represented, while Sunni Islam is the most prevailing confession among Muslim minorities. In describing religions and confessions of national minorities, the following concepts and phenomena are taken into consideration: confessional identification, violation of confessional identity, religion of fate, religion of choice, syncretistic religiosity, combinatory religiosity, religious seekers, religions of minorities, minority religions, religious communities of minorities and protestantization process. KEY WORDS religions of national minorities, confessions of national minorities, religion of fate, religion of choice, Serbia APSTRAKT U tekstu se, izostavljajui veinsku srpsku, analizira religijsko-konfesionalna panorama svih 28 nacionalnih zajednica u Srbiji prema popisu stanovnitva iz 2002. godine. U etnikom mozaiku Srbije vie je hrianski no islamski obojenih nacionalnih manjina. Meu hrianskim nacionalnim manjinama gotovo da su ravnopravno zastupljene pravoslavna i rimokatolika veroispovest, dok kod muslimanskih manjina apsolutno preovladava sunitski islam. U predstavljanju religija i veroispovesti nacionalnih manjina razmatraju se iz ugla sociologije religije i sledei pojmovi i fenomeni: konfesionalna identifikacija, naruavanje konfesionalnog identiteta, religija sudbine, religija izbora, sinkretika religioznost, kombinativna religioznost, religijski tragai, vere manjina, manjinske vere, manjinske verske zajednice i proces protestantizacije. KLJUNE REI religije nacionalnih manjina, veroispovesti nacionalnih manjina, religija sudbine, religija izbora, Srbija

194

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

Religija sudbine jeste injenica da se ljudi raaju u datoj religiji i konfesiji; one su njihova sudbina, nisu ih izabrali kao to ne biraju bioloke roditelje. Religija izbora je rezultat civilizacijskog napretka i demokratske slobode da moemo, ne prisilom prozelitizma, ostaviti preanju veru ili veroispovest i izabrati ta drugo na religijskom tritu.

O emu je re1
Srbija je multietnika i viereligijska drava, prema tome i veroispovedno arolika. Njenom bogatstvu doprinosi ne samo 27 nacionalnih manjina, onih koje su slubeno priznate i u listama popisa stanovnitva iz 2002. godine,2 ve i dve otkrivene, univerzalne i svetske religije hrianstvo i islam sa svojim veroispovednim krakovima: pravoslavljem, rimokatolianstvom i protestantizmom, odnosno sunizmom i iizmom. Ukupno gledano, hrianstvo preovladava nad islamom, pravoslavna konfesija naspram katolianstva i protestantizma, a u apsolutnim iznosima sunizam u odnosu na iitski islam.3 Kada se osmotri raspodela religija i veroispovesti meu nacionalnim manjinama, onda se obrazuje delimice razlinija slika, o kojoj izvetavamo u daljem tekstu. U drutvenoj zbilji se dobrobit multikulturalizma, vieetninosti i multikonfesionalnosti kvari iz raznorodnih razloga i preti da se jo dugo nee preobraziti u jo vei kvalitet i ar u interkulturalizam. Pokatkad prokljuaju napetosti izmeu veinskog naroda i etnikih manjina, pokoji sukob plane meu samim nacionalnim manjinama, malo-pomalo bude nedolinih ispada od strane pojedinaca. Jednom najrasprostranjenijoj crkvi smetaju sve ine, drugi put dve se udrue protiv tree, napreac stupe u ljubav islam, pravoslavlje i rimokatolianstvo i igou novoprotestantizam, namah se sunarodnici potuku zbog veroispovednih razmirica A ta veli nauka, tj. sociologija religije? Ona zbori da treba odrediti pojmove u upotrebi, religijsko-crkveni kompleks zakonski regulisati i iskreno gajiti religijsku trpeljivost. Pogotovo kada su pogoene

Spremljeno u okviru projekta Kultura mira, identiteti i meuetniki odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije (149014), koji se izvodi na Filozofskom fakultetu u Niu, a finansira ga Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine RS, i proitano na meunarodnom naunom skupu Poloaj nacionalnih manjina u Srbiji, odranom u SANU od 24. do 26. novembra 2005. Operiem u tabelama brojkom od 28 nacionalnih manjina. Tu ubrajam i Crnogorce koji danas nisu nacionalna manjina, ali ve sutra mogu biti. Oni su nauno interesantni za sociologa religije zbog nagovetene alternative: optiranja za Srpsku ili tzv. Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Elemenata te grane islama imamo u bektaijskim redovima na Kosovu (Dejzings, 2005). Neto je samozvanih eiha i meu Romima u Niu i na jugu Srbije, to treba preciznije utvrditi.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

195

nacionalne manjine, jer su najee u dvostrukom manjinskom poloaju etnikom i verskom i poesto sa zamrenim religijsko-konfesionalnim biem.4

Odreivanje osnovnih pojmova

Da bi se razumela sva sloenost religijsko-veroispovedne panorame nacionalnih manjina u Srbiji, nuno je omeiti pojmove: konfesionalna identifikacija, naruavanje konfesionalnog identiteta, religija sudbine, religija izbora, sinkretika religioznost, kombinativna religioznost, religiozni tragai, vere manjina, manjinske vere, manjinske verske zajednice i proces protestantizacije. Kako je to iscrpno uinjeno u prethodnim knjigama i radovima (orevi, 2003a, 2003v, 2005a, 2005b), ovde e se telegrafski o svemu pomalo rei. Konfesionalna identifikacija jeste iri pojam od religioznosti i znai priznavanje i pristajanje uz konkretnu veroispovest bez obzira na linu /ne/religioznost. Primera radi, veina Srba e kazati da je pravoslavna, da se identifikuje sa konfesijom dedova i oeva, iako veina njih nije lino religiozno niti aktuelno vezano za crkvu. Naruavanje konfesionalnog identiteta nastupa kada, u dotle monokonfesionalnom narodu, deo pripadnika milom ili silom prihvata i pree na drugu religiju ili veroispovest. Tako se, na primer, odreeni postotak hrvatske izrazito rimokatolike nacionalne manjine preobratio na protestantizam i otvorio problem razgraivanja veroispovednog bia etnosa. Religija sudbine jeste injenica da se ljudi raaju u datoj religiji i konfesiji; one su njihova sudbina, nisu ih izabrali kao to ne biraju bioloke roditelje. Zato je sunitski islam religija sudbine Muslimana/Bonjaka, a pravoslavlje Rumuna i Vlaha. Religija izbora je rezultat civilizacijskog napretka i demokratske slobode da moemo, ne prisilom prozelitizma, ostaviti preanju veru ili veroispovest i izabrati ta drugo na religijskom tritu. Jo je udno mnoini da mladi obrazovani Albanac do kojeg trena pre vrst musliman otas bude ponesen plamenim jezicima i odluno skrene, radi primera, u jevaneoski pentekostalizam. Sinkretika religioznost je meanje u svesti i u praksi sastavnica dveju i vie religija, to je kod naih etniciteta najrairenije u Roma: mnogi e garavi momak, premda po poreklu vekovima musliman, potovati hrianske svece i, ak, slaviti slavu i drati litije. Kombinativna religioznost je racionalno i artikulisano upranjavanje sadraja slinih religija i konfesija osobito u sluaju ivota na kulturnim granicama ili u svrhu

Jo je 1878. godine, na Berlinskom kongresu, Srbija prihvatila obavezu garantovanja prava verskim manjinama.

196

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

izgradnje etnike posebnosti (sva je prilika da se to deava naim Egipanima).5 Religiozni tragai jesu oni graani koji lutaju od religije do religije, od konfesije do konfesije od crkve do sekte i kulta, i nazad i vape za duhovnom ispunjenou. Nisu li, nalik romskoj, itave nacionalne manjine na tom religioznom drumu, na stazi religijskog i religioznog tragalatva? Vere manjina jesu sve zastupljene religije i konfesije u datoj zajednici. One su zato i vere veina s tom finesom to su po pravilu etnike manjine u podreenom religijskom statusu.6 U manjinske vere se ubrajaju sve religije i veroispovesti van kruga pravoslavlja, rimokatolianstva i islama kao istorijskih i tradicionalnih entiteta na srpskom prostoru, a manjinske verske zajednice su one koje ih otelovljuju. Stoga su novoprotestantske verske organizacije bilo da su denominacije, stare ili nove sekte listom manjinske verske zajednice vema sa privrenicima iz nacionalnih manjina. Proces protestantizacije se i zapatio kod nas kroz nacionalne manjine, da bi preko njih, poglavito Roma, poslednju deceniju-dve iznenaujue napredovao.7

Religijsko-veroispovedna panorama
U tabeli 1 date su zbirne informacije o religijama, veroispovestima i verskim zajednicama nacionalnih manjina u Srbiji. U tabelama 2, 3 i 4 nalaze se podaci o brojanoj zastupljenosti svake od njih.

Moje odreenje se malkice udaljuje od Albanezinog (Albanese, 2004: XXVI): Stoga, u ovom novom izdanju stavljam naglasak na dodir i kombiniranje meu svim religioznim ljudima onima koji su bili, i nastavili biti, dominantni i onima koji su igrali ulogu kulturnih drugih. Stoga, ja govorim o kombinativnosti i kombinacionizmu, a ne o sinkretizmu. 6 To ne vai kada je nacionalna manjina istovremeno religijska veina. Sluaj Maara u domaem rimokatolianstvu ili Muslimana/Bonjaka u Islamskoj zajednici. 7 Jedno od bitnijih obeleja irenja protestantizma u Kraljevini Srbiji jeste to to su pristalice protestantizma regrutovane najee iz neslovenskih etnikih grupacija, to je u znatnoj meri, zbog jezikih i drugih kulturnih osobenosti tih naroda, oteavalo njegovo irenje i napredovanje u tim krajevima (Brankovi, 2000: 44). Potcrtavamo da se tano zna da su Nemci doneli pentekostalizam (orevi, 2005v).

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

197

Tabela 1. RELIGIJSKO-VEROISPOVEDNA PANORAMA NACIONALNIH MANJINA U SRBIJI (Religija sudbine, veroispovest sudbine, verska zajednica sudbine)
Nacionalna manjina Albanci Akalije Bonjaci Bugari Bunjevci Vlasi Goranci Grci Egipani Jevreji Jugosloveni Maari Makedonci Muslimani Nemci Romi Rumuni Rusi Rusini Slovenci Slovaci Turci Ukrajinci Hrvati Cincari Crnogorci esi okci Religija sudbine Islam Islam Islam Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Islam Hrianstvo Islam Judaizam Hrianstvo/Islam Hrianstvo Hrianstvo Islam Hrianstvo Hrianstvo/Islam Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Islam Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Hrianstvo Veroispovest sudbine Sunizam Sunizam Sunizam Pravoslavlje Rimokatolianstvo Pravoslavlje Sunizam Pravoslavlje Sunizam Judaizam Tri hrianske/sunizam Rimokatolianstvo Pravoslavlje Sunizam Protestantizam Pravos./rimoka. /sunizam Pravoslavlje Pravoslavlje Grkokatolicizam Rimokatolianstvo Protestantizam Sunizam Grkokatolicizam Rimokatolianstvo Pravoslavlje Pravoslavlje Rimokatolianstvo Rimokatolianstvo Verska zajednica sudbine IZ IZ IZ SPC RKC SPC IZ SPC IZ SJO SPC/RKC/NPZ/IZ RKC SPC IZ NPZ SPC/RKC/IZ RPC RuPC GKC RKC SEC IZ GKC RKC SPC SPC RKC RKC

LEGENDA: IZ Islamska zajednica; SPC Srpska pravoslavna crkva; RKC Rimokatolika crkva; SJO Savez jevrejskih optina; NPZ Novoprotestantske zajednice; RPC Rumunska pravoslavna crkva; RuPC Ruska pravoslavna crkva; GKC Grkokatolika crkva; SEC Slovaka evangelika crkva.

198

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

Tabela 2. RELIGIJA SUDBINE NACIONALNIH MANJINA U SRBIJI (Zastupljenost) Redni broj 1 2 3

Religija
sudbine

Zastupljenost (N) 20 9 1

Hrianstvo
Islam Judaizam

Kada se samere izvetaji iz tabela 1 i 2 postaje jasno zato se u zbiru pojavljuje viak dveju religija sudbine. Trebalo bi da ih ima 28, onoliko koliko i manjina, a ima ih 30. To je zbog dvostrukosti religijskog bia Jugoslovena i Roma: meu prvima, koji u veini ive ili potiu iz etniki meovitih brakova zadravajui unetu religiju ili pristajui uz religiju jednog od roditelja, ima podosta hriana i muslimana, kod drugih je religijska tradicija hrianska ili islamska. Generalno smotreno, to je i oekivano s obzirom na istorijsku pozadinu vreme hristijanizacije i islamizacije, kao i dolaska pojedinih etnija u ove krajeve hrianstvo je dva puta vie od islama prisutnije kod manjina. Zapaa se tendencija pomeranja islama prema severu zemlje. On se, doavi sa Otomanskim osvajaem i rasprostrvi od Rake oblasti, preko Kosova i Metohije, do Preeva jugozapadna i juna Srbija za neke manjine (Albance, Muslimane, Bonjake, Gorance, Egipane, Akalije) postavi milom ili silom religija sudbine, a za neke je ve to bio (Turci i Romi), polako seli ka Beogradu, prelazi Dunav i iri Vojvodinom najnovijom migracijom i izbeglitvom specijalno Roma, Egipana, Akalija i Goranaca. Primetno je i rasprostiranje hrianstva na jugu i jugozapadu Srbije. Ono, tamo vekovima prisutno sa pravoslavnim Srbima i zanemarljivim postotkom Albanaca katolika, sada napreduje protestantskim krilom poglavito meu Romima.8 I pri uporeivanju tabela 1 i 3 vidno je zato se u zbiru pojavljuje viak pet veroispovesti sudbine umesto 28, ima ih 33. Opet su tome uzrok Jugosloveni i Romi: ovi u nestajanju, jer njihova konfesija sudbine, uz sunizam, jesu sve tri hrianske veroiposvesti pravoslavlje, rimokatolianstvo i protestantizam ovi u naviranju, jer njihova konfesija sudbine, uz sunizam, jesu samo pravoslavlje i rimokatolianstvo. Naravno da ostaje prevlast hrianskih usmerenja nad islamskim smerom, dok je, nasuprot mnenju laika u stvarima vere, ugroena pravoslavna naspram rimokatolike. Opravdano li je pridodavanje bez ostatka unijatstva rimokatolikom korpusu, to preduzima grkokatoliki bogoslov Roman Miz (Miz,

Predviam da e brojni Albanac, ali ne u spektakularnim iznosima, prei na hrianstvo. Ve dve godine predajem na letnjem kampu, koji se odrava u Ulcinju i koji uspeno organizuju Evaneosko udruenje studenata SCG i istovetna albanska studentska organizacija, i sreem na desetinu mladih Albanaca protestanata i sa Kosova i Metohije (orevi, 2006).

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

199

2002:110), onda su se dve starije hrianske konfesije izjednaile po nazonosti meu nacionalnim manjinama. Njihova mlaa protestantska sestra tek je stigla da bude veroispovest sudbine trima manjinama Slovacima, Nemcima i Jugoslovenima.
Tabela 3. VEROISPOVEST SUDBINE NACIONALNIH MANJINA U SRBIJI (Zastupljenost) Redni broj 1 2 3 4 5 6

Veroispovest
sudbine Pravoslavlje Sunitski islam Rimokatolianstvo Protestantizam Grkokatolicizam Judaizam

Zastupljenost (N) 10 9 8 3 2 1

Tabela 4. VERSKA ZAJEDNICA SUDBINE NACIONALNIH MANJINA U SRBIJI (Zastupljenost) Redni Verska zajednica Zastupljenost (N) broj sudbine 1 Islamska zajednica 9 2 Srpska pravoslavna 8 crkva 2 Rimokatolika 8 crkva 3 Grkokatolika 2 crkva 3 Novoprotestantske 2 zajednice 4 Slovaka 1 evangelika crkva 4 Rumunska 1 pravoslavna crkva 4 Ruska pravoslavna 1 crkva 4 Savez jevrejskih 1 optina SCG

Veroispovest se ovozemaljski otelovljuje preko konkretne religijske organizacije. Zato zajedniko gledanje tabela 1 i 4 pokazuje istovetne rezultate

200

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

kompariranju tabela 1 i 3. Rimokatolika i pravoslavne crkve su dvostruko prisutnije u nacionalnim manjinama od Islamske zajednice, uz Srpsku deluju jo Rumunska i Ruska pravoslavna crkva, pored velike Slovake evangelike crkve tu su brojne protestantske male verske zajednice. Tabelarni prikazi, statistiki izvetaji i njihov suvoparni komentar ostavljaju donekle iskrivljenu sliku o religijsko-veroispovednoj panorami nacionalnih manjina. Oni su snimak trenutnog i slubeno definisanog stanja, ne ukazuju na alternativu i perspektivu, naroito ne na trzavice meu nacionalnim manjinama i u pojedinim od njih povodom religijsko-crkvenog kompleksa. Nije sve tako potaman kao to izgleda!

Zaevice i alternativa
Jugosloveni. Ponimo od nacionalne manjine u nestajanju Jugoslovena, koji predstavljaju specifinu grupu jer nemaju posebno etniko poreklo, nose najpre ime drave SFRJ, zatim se identifikuju sa SRJ, da bi sa formiranjem dravne zajednice Srbija i Crna Gora, ovakvo nacionalno opredeljivanje postalo u velikoj meri deplasirano (Raduki, 2005: 365). Iako ih 2002. godine ima prilino (80 721), pa da se jo belee i u sledeem popisu stanovnitva 2011 to je mogui srpski ekskluzivizam njihova sudbina je zapeaena: odlaze u istorijsku starinarnicu. Ljudi se u istorijskom smislu i ubudue mogu oseati Jugoslovenima, ali ne i u etnikom.9 Bili su primeeni u religijsko-veroispovednom pogledu iz tri razloga. Najpre se nisu veroispovedno izjanjavali, odnosno mnogo manje od drugih. Potom, bili su veoma ateizirani. U oba sluaja, jednom je to proizlazilo iz ideolokog stava favorizacijom integralnog jugoslovenstva i, time, odbacivanjem svake nacionalne, religijske, veroispovedne i religiozne oznake, a drugi put je to zbog toga to je blok Jugoslovena esto dolazio iz nacionalno, religijski i veroispovedno meovitih brakova pa je razumljivo da se nije insistiralo na naciji, religiji ili veroispovesti jednog od suprunika ili roditelja. Najzad, kada su se religijski-veroispovedno deklarisali, zadravajui unetu religiju u brak ili pristajui uz religiju jednog od roditelja, bili su arenoliki: hriani pravoslavci, rimokatolici i protestanti i

U tom smislu je simpatina, a tana, izjava lanova popularne slovenake rok grupe Lajbah (2005: 27): Oseamo se kao Slovenci, samo u uem geografskom smislu, a kao Evropljani u irem, naroito kad smo u Americi. U istorijskom smislu oseamo se kao Jugosloveni (potcrtao D. B. .), a u emotivnom kao Cigani.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

201

muslimani suniti.10 Jugosloveni nisu imali vrsto strukturirano religijskokonfesionalno bie. Crnogorci. Nastavljam sa neodreenim poloajem Crnogoraca, brojnih u Srbiji (69 049), koji sada nisu nacionalna manjina, ali e sigurno to biti kada se, pretpostavljam, rasturi dravna zajednica Srbija i Crna Gora. Odvajkada veroispovedno pravoslavni, najsekularizovaniji i najateiziraniji u doba socijalizma, povratkom veri otaca suoeni su sa rascepom: jeste veina jo lojalna Srpskoj pravoslavnoj crkvi (nadalje: SPC),11 no raste i skupina pristalica novoustanovljene tzv. Crnogorske pravoslavne crkve (nadalje: CPC). Ta, po prilici kanonski i bilo kako, neutemeljena tvorevina poee s karikaturalnim nastupom svialo se to nekome ili ne, jednom u dalekoj budunosti zadobie autokefalnost.12 Ovde nas ne zanima raskol u Crnoj Gori, koji e perspektivno, zahvaljujui neverovatnoj politizaciji religije od strane aktuelnih vlastodraca i pravoslavlju svojstvenom etnofiletizmu, gurnuti veinu Crnogoraca u naruje CPC, a vrstu manjinu u skute SPC. Ovde je re o trenutnim trzavicama u Srbiji zbog zahteva da se na njenoj teritoriji grade hramovi nepriznate i neregistrovane CPC13 i udaljenoj mogunosti da se to legalno ini. Tada e istovrsno religijsko-konfesionalno bie Crnogoraca, ali onda kao nacionalne manjine, biti raspolueno na dva rukavca: veinu uz SPC i manjinu uz CPC. Crnogorci e, koliko god to vetaki izgledalo, moi da biraju izmeu SPC, verske zajednice sudbine, i CPC verske zajednice izbora. Kod njih nee da doe do naruavanja konfesionalnog identiteta, nego, kada CPC postane sudbinska verska zajednica, do razbijanja na dve verske zajednice sudbine: SPC i CPC. Makedonci. Na vrata kucaju Makedonci: nacionalno osporavani vie od Grka i Bugara no od Srba dravno pritisnuti kompaktnom teritorijom Albanaca, oni se bore za autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve (nadalje: MPC). Viedecenijski spor SPC, majke crkve koja je ranije kanonskim putem dodelila

10

Bilo je iskustvenih podataka da su se u meovitim brakovima i u sluaju oca i u sluaju majke, ako su katolici ili muslimani, deca ee tako identifikovala nego kao pravoslavna po poreklu oca ili majke. 11 Kao to izvetava Politika (15. decembar, str. 6), na isteku 2005. godine ona je jo daleko najpopularnija ustanova u Crnoj Gori: Istraivanje javnog mnjenja koje je sproveo Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) pokazuje da, kada su institucije u pitanju, graani Crne Gore ubedljivo najvie poverenja imaju u Srpsku pravoslavnu crkvu Istraivanje javnog mnjenja sprovedeno je od 26. novembra do 1. decembra u devet crnogorskih optina kod 1017 graana. 12 urovi, 2004; Bogomilova, 2005. 13 Novinski komentar (Laketi, 2005:9): Naime, proteklih dana, Nenad Stevovi, kafedija iz ovog mesta, predsednik Kulturno-umetnikog drutva Krsta iz Lovenca, u kojem ive mahom crnogorski doseljenici, aktivirao je raniju priu o gradnji hrama fantomske crnogorske pravoslavne crkve i stvorio dodatne podele meu metanima ovog sela. Ulje na vatru doliva predsednik optine Mali Io Karolj Pal izjavom da e pokloniti Krstau plac na dva veka za izgradnju bogomolje.

202

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

autonomni status MPC i tzv. MPC kulminirao je osnivanjem Autonomne ohridske arhiepiskopije SPC, sa seditem u Niepolju kod Bitolja, i utamnienjem njenog elnika arhiepiskopa Jovana (Vranikovskog). Makedonci su u matici tako u prilici da biraju izmeu raskolnike MPC, koju jo za dugo vremena nee priznati niti jedna autokefalna pravoslavna crkva, i SPC, tj. Autonomne ohridske arhiepiskopije: na kratku stazu se moe zbiti uveanje postotka pravoslavnih Makedonaca14 uz SPC, ali ne i na duu. Pokuaji prenoenja verskih zaevica iz Makedonije u Srbiju i, time, svaanja Srba i Makedonaca kulturno bliskih i religijsko-veroipovedno istovrsnih naroda za sada ne uspevaju.15 Mnogo e vode protei Vardarom i Moravom dok se MPC uvrsti u red ravnopravnih pravoslavnih crkava. Dotle e Makedonci u Srbiji, kojih ima 25 847, religiozne potrebe zadovoljavati u hramovima SPC verskoj zajednici sudbine. Rumuni i Vlasi. Pravoslavni Rumuni u Banatu, kojih je 34 576 i koji sainjavaju Vikarijat Rumunske pravoslavne crkve (nadalje: RPC) sa seditem u Vrcu, ne bi bili uvreni u ovaj odeljak (nema nikakvih problema sa ispoljavanjem njihove religije i veroispovesti sudbine) da nije bilo dva do tri iskakanja vrakog episkopa nekanonskih sluenja meu Vlasima u istonoj Srbiji. Vlasi hriani, kojih je u Srbiji 40 054, u asimilacionom procesu dugog trajanja za koji je grehota rei da je nametan, vekovima su praktikovali pravoslavnu veroispovest sudbine u SPC kao verskoj zajednici sudbine. Problemi izviru iz krajnje neodreenog etnikog i kulturnog identiteta nai ih Rumuni nevoljno prihvataju za brau, ako ih uopte tako doivljavaju; jezik im je bez pisma i nestandardizovan; makar i pod politikom asimilacije brojni optiraju srpstvo i stremljenja dela nacionalne manjine da ga konstituiu. Taj segment naciona eli da gradi zasebne crkve, za sada i uz sukobe na privatnom posedu, pod jurisdikcijom RPC emu se protivi SPC. Kada nastupi, ako nastupi, dogovor meu dvema sestrinskim crkvama, onda e vei deo Vlaha prigrliti RPC kao versku zajednicu izbora i smesta je pretvoriti u sudbinsku, dok e ostali ostati verni SPC. Kod Vlaha, znai, nee se naruiti veroispovedni identitet, ali e imati dve verske zajednice sudbine: SPC i RPC.

14 15

Makedonci su vema pravoslavni, ali brojna je i skupina Makedonaca muslimana, koji zbog toga nisu zagubili narodnosni identitet. Novinski iseak (Laketi, 2005: 9): U meuvremenu, vlasnik novosadske kafane Kum Dragan Velkovski, presedatel, kako se predstavlja, Demokratske partije Makedonaca u SCG (DPM SCG), izjavio je da e makedonski pripadnici u nekoliko mesta u Vojvodini graditi hramove makedonske pravoslavne crkve.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

203

Bugari. Bugari16 u Srbiji, kojih ima 20 497 i iji se broj stalno smanjuje zbog integracije uslovljene slinou jezika i istovetnou religije i veroispovesti sa Srbima, praktikuju veru u okviru SPC kao verske zajednice sudbine. Obian narod, donedavno trovan ideoloki pisanom poveu o stalnim borbama za prostor i ciljano svaan od strane politikih prvaka, danas se otvaranjem granica neposredno osvedouje u bliskost kulturnih obrazaca i obiaja svakidanjeg ivota. Retka, a glasna, javljanja nacionalistikih bukaa iz bugarske manjine zbog nazovi krenja verskih prava, tj. nepostojanja hramova Bugarske pravoslavne crkve ne nailaze na topao prijem ni u samom etnosu i ne izazivaju ozbiljnije sporove. Premda, ako u budunosti doe do kanonskog sporazuma Srpske i Bugarske pravoslavne crkve i formiranja eparhije, Bugari e, istine radi, u veini nju usvojiti kao versku zajednicu sudbine. Rusini i Ukrajinci. Ove hrianske etnike grupe, kojih je u Srbiji skupno 21 259 (15 905 + 5354), znak su panje u odeljku o zaevicama i perspektivi iz dva razloga. One su jo u postojbini, pre dolaska u Vojvodinu, napustile pravoslavlje, koje im je bilo konfesija sudbine, i prele na uniju,17 tj. grkokatolicizam i Grkokatoliku crkvu. Jo tamo im je grkokatolianstvo postalo sudbinska veroispovest i preneli su ga ovde. Sudbinskija od toga jeste teka svaa povodom identiteta meu krhkom intelektualnom elitom obeju nacionalnih manjina koja moe proizvesti njihov nestanak: U trenutku kada je Rusina sve manje (silaze ispod kritine mase od petnaest hiljada, kada se gubi vitalnost malih zajednica za obnavljanjem), a predstavljaju skroman dobitak za minimum manjinskih prava Ukrajinaca (nema ih vie od pet hiljada), uz potenciranje da deo Rusina vie ne prepoznaje svoju vezanost za Ukrajince, a deo Ukrajinaca Rusine vidi kao krivce za sopstveno nestajanje obe zajednice stavljene su u poloaj brzog nestajanja Ukrajinci pre, a ubrzo, po istoj matrici, i Rusini za njima (Tama, 2005: 35). Nije jo razreeno da li je drava namerno podelila Rusine i Ukrajince na dve manjinske zajednice, da li su prvi samo deo drugog, drugi deo prvog, ili ih prvenstveno spaja ba Grkokatolika crkva (Fejsa, 2005: 37). Skloni asimilovanju, budu li se pretopili ode sa njima i grkokatolicizam kao veroispovest sudbine. Slovaci. Srpskim je Slovacima ovde ih ima 59 021 stari protestantizam konfesija sudbine, a Slovaka evangelika crkva augsburke veroispovesti (nadalje: SEC) sudbinska verska zajednica. Ta je sraslost slovake nacionalne manjine i SEC dugo bila tako vrsta, da je sociolozima dozvoljavala tvrdnju o tome kako i mi imamo jednu jedinu denominaciju specifian tip religijskog organizovanja karakteristian za Sjedinjene Drave. Vremenom, poglavito danas, simbioza je naruena: sve je vie Slovaka koji naputaju veroispovest sudbine

16

Oni su naveliko pravoslavni u Bugarskoj, no brojna je i skupina tzv. Pomaka Bugara muslimana, koji su, poredivi ih sa Makedoncima muslimanima, vie zatrli narodnosni identitet. 17 Unijatstvo se svodi na zadravanje pravoslavnog obreda uz pristajanje na vrhovnu papsku vlast.

204

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

staroprotestantizam, i preputaju se arima izbora u novoprotestantizmu; ak su najbrojniji u pojedinim malim verskim zajednicama.18 Uprkos pokretljivosti unutar iste veroispovesti, ova prijemivost za misionare svakojakih fela i olak prelazak iz zajednice u zajednicu, ime se jo niko od istraivaa nije pozabavio, nee proi bez posledica na njihov kulturni identitet. Muslimani i Bonjaci. Meu ranije samo Muslimanima, na popisu stanovnitva 2002, dolo je do raslojavanja na Muslimane (19 503) i Bonjake (136 087). Iako e i dalje brojano opadati, statistika kategorija Muslimana zadugo e jo ostati jer neki ne prihvataju jednaenje sa bonjatvom (razumljivo, meu crnogorskim Muslimanima izraeniji je otpor bonjaenju). Re je ipak o jednom etnosu, sudbinski vezanom za sunitski islam, koji se mukotrpno uzdigao na stepen savremene nacije. Na tom tegobnom putu svaaju mu se politiari, ali, to je pogubnije, i verske voe. Hamdija efendi Jusufspahi, beogradski muftija, nerado puta primat u javnosti i u Islamskoj zajednici efendi Zukorliu, sandakom muftiji vie vezanom za sarajevsku centralu,19 dok obojica ne stimuliu zaivljavanje novosadskog muftijstva, odnosno bore se za uticaj u narasloj vojvoanskoj pastvi. A tamo nadoli stradalnici s Kosova i Metohije naveliko islamskog background-a Romi, Akalije i Egipani izostane li briga o njima, lako se mogu preobrnuti u religiju i veroispovesti veinskog okruenja ili se protestantizovati. U tom pravcu posebnu panju zasluuje narod urevdana iz Gore u nas zvan Goranci, u Makedoniji Torbei identitarno utemeljen u islamu i nesklon preveravanju, koji, mada malobrojan (4581), moe davati ton i, to da ne, rukovoditi verskim ivotom muslimana u Vojvodini (Torbe je novosadski imam).

Tri specifina sluaja

U Srbiji ima i nacionalnih manjina koje, premda priznate kao takve i iako su postale popisne kategorije, nisu zavrile etniko i kulturno konstituisanje (Davis, 2005). Iz religijskog ugla posmatrano, one nisu ni religijski-veroispovedno jasno artikulisane. Romi (108 193), Egipani (814) i Akalije (584) jesu tipian primer takve identitarne situacije koja se rava u tri pozicije. Skicirajmo svaku od njih.

18

Radi ilustracije, letos je u Banatskom Petrovcu sveano otvoren prekrasan molitveni dom Hrianske baptistike crkve. 19 Efendi Zukorli je preporodio islam u Rakoj: poev od privoenja stanovnitva strogim islamskim propisima (primerice, retko gde ete u Novom Pazaru javno moi da troite alkohol), preko mnogoenstva na linom primeru, do osnivanja tzv. islamskog laikog Univerziteta, iji je rektor i koji je za dve-tri godine postao, odmah iza BK i Megatrend univerziteta, najraireniji u Srbiji. Moj stav o tome u: orevi, 2005d.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

205

Prva, ona romska, pokazuje sluaj viereligijskog i viekonfesionalnog naroda, koji je, zagubivi u dijaspori negde na putu iz Indije postojbinsku veru, prigrlio religiju veinskog okruenja. Zato su danas Romi, kada je re o Srbiji, batinici i hrianstva i sunitskog islama, i pravoslavlja i rimokatolianstva, sa jakom tendencijom da ih bude to vie u protestantizmu. ak se osnovano tvrdi da je na delu njihova svojevrsna protestantizacija (orevi, 2004a; 2005v; 2005g). U tom se smislu njihovo tradicionalno i vekovima uspostavljano hriansko (pravoslavno/rimokatoliko)/islamsko religijsko-veroispovedno bie naruava uspenim uplivavanjem tree grane hrianstva, to u perspektivi moe da proizvede posledice i na sam identitet. Stoga je u analizu nuno ukljuiti barem tri kljuna etnoloka uvida, sada ve optih mesta, kojima sociolog rado barata: ona o Romima kao ljaramanima, uvarima obiaja i pristaama religije okruenja. A) Tatomir Vukanovi (1983: 222) zasluan je za etnografski stav, potkrepljen podacima i rairen u literaturi, prema kojem Romi otkrivene religije prihvataju, najpre, iz nude formalno i mimikrijski priseajui se prapostojbinske vere, a kad se to zgodi, onda i meaju hrianstvo i islam, to esto zavrava u neobinom preplitanju: ''Ta specifina romska /ciganska/ vera /vrsta ljaramanstva/ odlikuje se time to izvesne hrianske elemente usvajaju i primenjuju u islamu, kao to su: krsna slava, sa izvesnim obredima koje vri svetenik u crkvi i sama obitelj u kui. Naporedo sa tim, istiu se islamski elementi, koje Romi hriani primenjuju u svojim verskim obredima.'' Ovo slavno Vukanovievo ukazivanje na romsko ljaramanstvo,20 koje jeste proizvod i dvoverja, danas treba preispitati u skladu sa novijim naukom o vanosti kombinativne religije i religijske kombinativnosti, tj. ''kombinacionizma'', nasuprot vema naglaavanog sinkretizma (Albanese, 2004). B) Tihomir orevi uinio je jo znanijim etnoloko saznanje, takoe poduprto injenicama i rasprostrto u knjievnosti, prema kojem Romi uvaju u obiajima, pa i religijskim, ono to se zatrlo u okruujuim veinskim kulturama. Navodei primer dodola i lazarica, na najpoznatiji etnolog (1984:79) veli da ovo pravilo pogaa i srpsku kulturu: ''Kad se kakav obiaj u Srba ve preivi, ili kad ga Srbi ponu naputati, onda ga, kao i iznoeno odelo, prihvataju Cigani, te ga vre Srbima.'' Istiui da toga ima i u savremenosti, kako je demonstrirala S. Zlatanovi (2002) na zasevki, delu svadbenog obreda, zalaem se da se ta, po imenovanju T. orevia, ''karakteristina pojava'' reinterpretira iz modernijeg ugla sa stanovita interkulturalistike teorije i prakse. Jer, treba utvrditi da li se prosto prima ''iznoeno odelo'' ili se u svojevrsnoj razmeni ono prekraja, samosvojno dorauje i nanovo oivotvoruje.

20

Albanski sinonim za dvoverstvo ''laramane'' (areno, raznobojno). Vie o pojavi dvoverja i dvoveraca u: Zirojevi, 2003.

206

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

V) Etnolozi su proverili, utvrdili i izneli na videlo istorijsko svedoanstvo o tome da zarad opstanka Romi pristaju uz religiju veine (ili veinskog okruenja, koje ne mora biti veina u datom drutvu). Radi primera, vema su primili pravoslavlje, veroispovest Srba, veinskog naroda u Srbiji, ali jesu na Kosovu i Metohiji ili Sandaku, tamo gde okruujue veinsko manjinstvo ine Albanci ili Muslimani/Bonjaci, prigrlili islam. Mladen Marti (1984:1349) uveren je da tu lei temelj unutargrupnog dvojenja: ''Romi lako prihvataju religije onih sredina u kojima borave. Oni religiju prihvataju vie formalno nego sutinski. Ali, ponekad idu i korak dalje, naroito kada je u pitanju diferencijacija unutar populacije. Tu su podjele prilino otro izraene. Na primjer, izmeu Roma koji su islamizirani i Roma kranskih nazora. Takvo ponaanje moe se jedino shvatiti u kontekstu vjekovnog ivota tih ljudi, jer su oni zaboravljali na svoju religiju a prihvatali tuu, koja je imala novi predznak i drukiji smisao.'' I u polje koje premreava tree, opte etnoloko mesto nadiru novine posebno ona vezana za uzavreli talas protestantizacije Roma zahtevajui preinaenje principa. Jer, Romi su u Srbiji i na Balkanu sve masovnije pristae protestantizma, a on nigde nije religija veinskog okruja.21 Druga pozicija, ona Egipana, govori o etnosu koji se budi iz dremei i, prema tome, tek je na drumu (re)konstrukcije svojega odelitog naciona s perspektivom da se to i ne desi na nain kako zagovaraju i oekuju njegovi intelektualni predvodnici.22 Etnolozi nas izvetavaju da je tome mnoina zaprek, a meu njima pored izostanka sopstvenog jezika visoko stoji i ona koja se uzvisuje iz religijsko-veroispovednog polja: nemanje svoje religije. Stoga Egipani ive osoben religijski ivot za ije objanjenje sociolog religije nudi tri uvida: oni veroispovedno jesu vema sunitski muslimani, ali i kriptohriani (pravoslavci Kopti), zato i kombinativno religiozni. A) Egipani su muslimani sunitskog kraka. Ali, primerice, kod onih sa Kosova i Metohije postoje elementi iizma jer ih ima u tarikatskim redovima, posebno u mevlevijskom. Takvi veruju u mo turbeta. Najpoznatije je Muratovo turbe u Obiliu, kamo idu nerotkinje ne bi li zatrudnele, a neudate u potrazi za svojim draganom.23 Bilo kako bilo, veli etnolog Saa Nedeljkovi (2003: 323)24,

21 22

23

24

Opirnije o religijskoj kulturi Roma, tanije o pokuaju zasnivanja sociologije religije njihovog verskog ivota, videti u dve moje studije: orevi, 2003b; 2005g. Najagilniji jeste Rubin Zemon, makedonski Egipanin, koji je 2005. godine uspeo i da odbrani doktorsku disertaciju u Sofiji, na Etnografskom institutu i muzeju Bugarske akademije nauka, pod nazivom Balkanskite Egiptni (Egpti) istoriko-etnografski aspekti (Zemon, 2005). Pogledati i ine izvore o Egipanima: Boovi, 1966; Marushiakova and others, 2001; Zemon, 2001. Zahvaljujemo dr R. Zemonu, najuglednijem Egipaninu, na datim podacima, koje mi je ustupio elektronskom potom 26. avgusta 2005. Iako pisan sa simpatijama, u mnotvu inih, njegov je tekst o balkanskim Egipanima uzoran primer uravnoteenog, korektnog i realnog pristupa.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

207

veroispovedni identitet, po sebi, ne igra vanu ulogu u njihovom ivotu; nemaju neki odnos prema tome to su muslimani. Naravno da je on vaan za razumevanje njihovog etnikog identiteta gledano i spolja i iznutra. B) Egipani su i kriptohriani. S obzirom da tvrde kako je njihova matina zemlja Egipat, i to onaj stari, seaju se, ili naknadno konstruiu spomen, da su u domovini bili pravoslavci. (I u savremenom Egiptu odrali su se pravoslavni Kopti autohtoni staroegipatski narod koji pripadaju tzv. dohalkidonskim crkvama. Tu grupu, koja prihvata da je Isus Hrist imao samo jednu prirodu, ine jo Jermenska, Sirijska, Etiopijska i Indijsko-malabarska crkva.) Bilo kako bilo, opet svedoi dr R. Zemon, Egipani u Srbiji, pre svega u Beogradu, a koji su pristigli iz Makedonije, gaje to seanje, upranjavaju neke pravoslavne rituale naroito slave sv. Nauma i sv. Atanasija. V) Egipani su nosioci kombinativne religioznosti. To je jasno i iz odeljaka A) i B). Spomenuti etnolog S. Nedeljkovi (2003: 315) pristaa je toga da se njihova religioznost moe najbolje opisati kao religijska podvojenost, jer oni su formalno muslimani, ali mnogi (ili veina njih) poseuju pravoslavne hramove, mole se u njima (ali se ne krste), slave pravoslavne javne i porodine praznike (godinje obiaje i porodine slave) i u kui dre pravoslavna znamenja (slike pravoslavnih manastira, pravoslavnih svetaca i slino). Jeste da se njihovo praktikovanje religijskog dade imenovati i reju podvojenost, ali je preciznije kazati kako je u pitanju tipian primer verske kombinativnosti to i sm istraiva dokumentuje izriajem na istoj stranici.25 iz dvostrukog razloga: 1) ivota na kulturnim granicama, i 2) izgradnje etnike posebnosti. Dobro, ukupno gledavi, balkanski Egipani jesu muslimanska etnika grupa sunitske veroispovesti. I srpskim Egipanima religija i veroispovest sudbine jesu islam i sunizam. Meutim, i to je nae smelo predvianje, u drugom sluaju doi e vremenom, u treoj generaciji neizostavno, do korenitog preokreta: srpski Egipani e sadanju religiju i veroispovest izbora hrianstvo i pravoslavlje pretvoriti u veru i konfesiju sudbine, a islam i sunizam veru i konfesiju sudbine u religiju i veroispovest izbora, zadravajui kombinativnu religioznost u jo izvesnom periodu (kada e se preteua pravoslavna praksa meati sa ostacima sunitskog islama). Trei poloaj, onaj Akalija, neto je razgovetniji, zanemari li se tvrdokorno osporavanje njihove etnike posebnosti (Marushiakova, 2001; Zemon, 2001). (Romi proglaavajui ih politikom izmiljotinom s ciljem da se razbije njihov etniki

25

Oni esto dolaze u sukob sa islamskim svetenicima zbog svog iskvarenog muhamedanstva: tvrdoglavo u proslavljanje islamskih praznika unose izvesne hrianske elemente (paljenje svea npr.). U Beogradu su oni jedina islamska grupacija koja nema (ili bar do skoro nije imala) svog predstavnika u Upravnom odboru beogradske damije. Iz razgovora s njima saznao sam da veina njih ee poseuje pravoslavne crkve nego damije.

208

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

korpus dovode u pitanje i Egipane i Akalije; Egipani, slinom argumentacijom koju rabe Romi, samo Akalije26 a ovi brinu jedino svoju brigu. Meunarodna zajednica sve do agresije na Srbiju, odnosno okupacije Kosova i Metohije, smatrala je Egipane i Akalije Miloevievim proizvodom zdelanim da bi se oslabili Albanci.) Oni potiu sa Kosova i Metohije, govore albanski, njihova religija sudbine je sunitski islam, nikada nisu koketirali s hrianstvom, tj. pravoslavljem poput Egipana. Ali, s obzirom da je deo (manji) trajno izbegao i veinom se nastanio u Novom Sadu, moe se pretpostaviti da e doi do razdrmavanja akalijskog kulturnog identiteta sa sledeim posledicama: Akalije e poeti da govore srpski, da praktikuju pravoslavlje, da prelaze u protestantizam, da ive sinkretiku religioznost. A) U veinskom srpskom okruenju, a radi prilagoavanja i integracije, u spoljanjem saobraaju koristie se srpski jezik albanski ostaje za unutargrupnu upotrebu. Ve u drugom-treem pokolenju pretegnue srpski u svim okolnostima komunikacije, dok e se odblesci albanskog zadrati u doseljenikoj generaciji. B) U hrianskom ambijentu, kao omalena muslimanska enklava, a radi prilagoavanja i integracije, Akalije e kako-tako zapoeti s upranjavanjem pravoslavnih obiaja i sve ee prelaziti pragove pravoslavnih hramova. V) Akalije e, poto jesu izrazita etnika i verska manjina, biti na udaru misionarenja, preobraivanja i prozelitizma malih verskih zajednica i dobar deo njih e se otisnuti u protestantsku odiseju.27 G) Tako e srpske Akalije, za razliku od brae im ostale na Kosovu i Metohiji,28 delimice izmeniti kulturnu samobitnost, posebno dva njena elementa jezik i religijsko-konfesionalno bie, i ivee sinkretiku religioznost.

Zavrno slovo
Mnoina je nepoznanic o tome koji i kakav verski ivot ive nae nacionalne manjine. Iz izloenog se vidi da je on sloen, vieznaan i otvoren za budunost i preobraaje. U kulturno starijih i identitarno jaih manjina religijsko-konfesionalno bie je vrsto izgraeno i jedino to se d oekivati jeste naruavanje monokonfesionalnog mentaliteta putem niskoprocentnog prelaenja sa religije i veroispovesti sudbine na religiju i veroispovest izbora. U nekih, takoe, kulturno i identitarno starih manjina iz ko zna kojih razloga, mada preteu politiki dobrano se nagriza religijsko-veroispovedno stablo i, tako, trzavicama i zaevicama

26 27

U tom smislu nas iznenauje stav Egipanina R. Zemona (2001). O etnikim i verskim manjinama kao rezervoaru za opstanak i irenje protestantskih grupa pisao sam u vie lanaka i knjiga: orevi, 2004a; 2005b; 2005v; 2005g. 28 Tamo se oni uopte ne razlikuju od Egipana u verskom ivotu.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

209

prinosi njihovom malaksavanju i slabljenju, pretei da ugrozi i sam opstanak etnosa. Razume se, najdalekosenije promene se deavaju u novijih manjina znatno kulturno i identitarno slabijih onih koje se tek bore za mesto pod Suncem. Kod njih e zamena religije i veroispovesti sudbine sa izborom verskog ivota koja je svagda i svugde bolna biti najrasprostranjenija i trebalo bi da ih etniki uvrsti. Moj je zadatak bio da naelno ukaem na to i, pre svega, pospeim trajnije iskustveno istraivanje verskog ivota nacionalnih manjina u Srbiji.

Literatura
Albanese, Catherine L. (2004) Amerika, religije i religija. Sarajevo: Office of Public Affairs Embassy of the United States of America. Bai, Goran (2002) Poloaj Bonjaka u Sandaku. Beograd: Centar za antiratnu akciju. Bai, Goran i dr. (2002) Demokratija i nacionalne manjine. Beograd: Centar za istraivanje etniciteta. Bai, Goran i dr. (2004) Perspektive multikulturalizma u dravama Zapadnog Balkana. Beograd: Centar za istraivanje etniciteta i Friedrich Ebert Stiftung. Bogomilkova, Nonka (2005) Religion, Law and Politics in the Balkans in the End of the 20th and the Beginning of the 21st Century. Sofi: Iztok-Zapad. Boovi, Rade (1996) Kulturno-religiski obrasci na makedonskite Egipani, u: Zbornik na trudovi za etnogenezata na Egipanite vo Makedonija. Skopje: Logos T. Brankovi, Tomislav (2000) Sekte i politika. Despotovac: NB Resavska kola. Brankovi, Tomislav (2005) Delovanje protestantskih verskih zajednica u Jugoslaviji 19451991. Doktorska disertacija. Novi Sad: Filozofski fakultet. Veroispovest, maternji jezik i nacionalna ili etnika pripadnost prema starosti i polu (2003) Beograd: Republiki zavod za statistiku. Vukanovi, Tatomir (1983) Romi (Cigani) u Jugoslaviji. Vranje: Nova Jugoslavija. Gavrilovi, Danijela i Dragoljub B. orevi (prir.) (2005) Religija u vrtlozima globalizacije. Ni: JUNIR, Sven. Davis, Barbara (ur.) (2005) Rromanipe(n) o kulturnom identitetu Roma. Beograd: CARE International u Srbiji i Crnoj Gori. Danchin, P. G. and E. A. Cole (eds.) (2002) Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe. New York: Columbia University Press. Devetak, S., Kalina, L. and M. F. Polzer (eds.) (2004) Legal Pozition of Churches and Religious Communities in South-Eastern Europe. Ljubljana, Maribor and Vienna: ISCOMET etc. Dejzings, Ger (2005) Religija i identitet na Kosovu. Beograd: Biblioteka XX vek/Knjiara Krug.

210

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

Droogers, Andr (2005) Syncretism and Fundamentalism: A Comparison. Social Compass 52(4): 463-471. orevi, Dragoljub B. (1987) Zato pravoslavci prelaze u adventiste? Teme 11(3-4): 141149. orevi, Dragoljub B. (1990) Religions Identity as a (Dis)Integration Factor. Innovation 3(1): 107-116. orevi, Dragoljub B. (2000) Ruckkehr der Bewohner Serbiens zu Religion und Kirche? Ost-West. Europaeische Perspektiven 1(4): 253-263. orevi, Dragoljub B. (2003a) Sekte i kultovi. Beograd: IP arko Albulj. orevi, Dragoljub B. (ed.) (2003b) Roma religious Culture. Ni: YSSSR, YURom centar and Punta. orevi, Dragoljub B. (2003v) Manjinske vere i vere manjina na Balkanu, u: G. Bai (ur.) Demokratija i multikulturalnost u jugoistonoj Evropi. Beograd: Centar za istraivanje etniciteta. orevi, Dragoljub B. (2003g) Veroispovest. Teme 27(3): 408. orevi, Dragoljub B. (2004a) Evangelization, Conversion, Proselytism: Example of Romas Protestantization, in: D. Todorovi (ed.) Evangelization, Conversion, Proselytism. Ni: YSSSR, KSE, Punta. orevi, Dragoljub B. (2004b) Tri stanovita o novim religioznim pokretima, u: A. Barker Novi religiozni pokreti. Ni: Zograf. orevi, Dragoljub B. (2005a) Manjinska vera, manjinska verska zajednica i vera manjina: pokuaj razjanjenja, u: Dijalogom do mira. Split: Franjevaki institut za kulturu mira. orevi, Dragoljub B. (2005b) Versko manjinstvo: vrste i razjanjenja, u: D. uni (pri.) Prava manjina. Ni: Odbor za graansku inicijativu. orevi, Dragoljub B. (2005v) Globalization of Religion: Evangelistic Pentecostalism, in: D. Gavrilovi (ed.) Religion and Globalization. Ni: YSSSR and Sven. orevi, Dragoljub B. (2005g) Towards the Sociology of Religion of Roma Religious Life, in: D. B. orevi (ed) Roma Cult Places and Culture of Death. Ni: YSSSR/Sven. orevi, Dragoljub B. (2005d) Nekoliko razmiljanja o naoj crkvi, u: S. Luki i S. Vukovi (ur.) Peanik FM: Zato se u crkvi apue?, knj. 3. Beograd: Fabrika knjiga. orevi, Dragoljub B. (2006) With Jesus to a Camp at a Camp with Jesus, in: T. Brankovi (ed.) Protestantism on the Balkans in the Past, Today and the Future. Ni: JUNIR, Sven. orevi, Dragoljub B., Dragan Todorovi, Jovan ivkovi (pri.) (2001) Vere manjina i manjinske vere. Ni: JUNIR i Zograf. orevi, Mirko (2001) Verske manjine u Srbiji, u: Individualna i kolektivna prava manjina u Srbiji. Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji. orevi, Tihomir (1984) Na narodni ivot, tom III. Beograd: Prosveta.

Dragoljub B. orevi: Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji

211

urovi, Bogdan (2004) Canonic Disputes or Clerical-political Proselytism: Relations Between Serbian, Macedonian and Montenegrin Orthodox Churches, in: D. Todorovi (ed.) Evangelization, Conversion, Proselytism. Ni: YSSSR, KSE, Punta. Etniki mozaik Srbije: prema podacima popisa stanovnitva 2002 (2004) Beograd: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava dravne zajednice Srbija i Crna Gora. Zakon o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina (bez godine izdanja) Beograd: Savezno ministarstvo nacionalnih i etnikih zajednica. Zemon, Rubin (2001) Balkanski Egipani: Istina o Egipanima sa Kosova i Metohije. Pritina: Nacionalna zajednica Egipana Kosova i Metohije. Zemon, Rubin N. (2005) Balkanskite Egiptni (Egpti) istoriko-etnografski aspekti. Avtoreferat na disertaci za prisdane na obrazovatelnata i nauna stepen doktor. Sofi: BAN. Zirojevi, Olga (2003) Islamizacija na junoslovenskom prostoru: dvoverje. Beograd: Srpski genealoki centar. Zlatanovi, Sanja (2002) ''Zasevka'' u svadbi Roma. Kultura (103-104): 194-202. Ili, Vladimir (2001) Manjine i izbeglice u Vojvodini. Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji. Lajbah (2005) Budunost ne postoji. Politika od 25. novembra, str. 27. Laketi, Milan (2005) I kafedije zidaju crkve, Politika od 12. avgusta, str. 9. Little, David (2002) Religious Minorities and Religious Freedom: An Overview, in: Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe. New York: Columbia University Press. Marti, Mladen (1984) Romi u SR Bosni i Hercegovini. Nae teme (7-8): 1348-1361. Marushiakova, Elena at al. (2001) Identity Formation among Minorities in the Balkans: The Cases of Roms, Egyptains and Ashkali in Kosovo. Sofia. Miz, Roman (2002) Religijska slika Evrope. Novi Sad: MBM-plas, EHO. Nacionalne manjine u SR Jugoslaviji (2001) Beograd: Savezno ministarstvo nacionalnih i etnikih zajednica. Nedeljkovi, Saa (2003) Etnoantropoloke dileme u vie dimenzija primer Egipana u Beogradu, u: Tradicionalno i savremeno u kulturi Srba. Beograd: Etnografski institut SANU. Ozimi, Neboja (1999) Cincari Nia. Ni: Lunjina. Petrovi, urica (1996) Cincari u Republici Srbiji, u: Poloaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Beograd: SANU. Raduki, Nada (2005) Znaaj manjinskog pitanja u vienacionalnoj Srbiji, u: Lj. Mitrovi (pri.) Savremeni Balkan u kontekstu geokulture razvoja, kulture mira i evrointegracijskih procesa. Ni: Institut za sociologiju FF i Sven. Rama, Janko (2002) Nacionalni i verski identitet Rusina u Vojvodini, u: Kulturni i etniki identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije Balkana. Ni: CBS, JUNIR i Punta.

212

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 3

Sikimi, Biljana (ur.) (2004) Skrivene manjine na Balkanu. Beograd: Balkanoloki institut SANU. Stojkovi, Branimir (2002) Identitet i komunikacija. Beograd: FPN i igoja. Stojkovi, Branimir i dr. (2004) Kulturna politika i kulturna raznovrsnost: Srbija. Beograd: Zavod za prouavanje kulturnog razvitka. Tama, Julijan (2005) Rusinska i Ukrajinska nacionalna manjina u Srbiji: sinhronija i teleologija, u: Poloaj nacionalnih manjina u Srbiji (Program i knjiga rezimea). Beograd: SANU. Tanner, Arnold (ed.) (2004) The Forgotten Minorities of Eastern Europe. Helsinki: EastWest Books. Todorovi, Dragan, Dragoljub B. orevi (prir.) (2004) O misionarenju, preobraenju i prozelitizmu. Ni: JUNIR i Sven. Fejsa, Mihajlo (2005) Poloaj Rusinske nacionalne manjine, u: Poloaj nacionalnih manjina u Srbiji (Program i knjiga rezimea). Beograd: SANU. Hant, Stephen J. (2003) Alternative Religions: A Sociological Introduction. Aldershot: Ashgate. Cvitkovi, Ivan (2002) Odnos izmeu nacionalnog i konfesionalnog identiteta, u: Kulturni i etniki identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije Balkana. Ni: CBS, JUNIR i Punta.