RADA PROGRAMOWA SERII

Brunon Hoyst - p7zallodniu4cy Seweryn Dziamski Jacek Fisiak Andrzej Grabski kazimierz Imielinski Iozef kozielecki Czesaw Kupisiewicz Arrdrzej lam Henryk lvIarkiewicz

Projekt okattki-i stron tytulowYch serii

STEFAN NARGIO

Sowo wstpne

Redaktor I wydania
MARIA oFlERsKA

Redaktor II wydania
MABTA EHRENKRElrTz,JASlsl(A

Redaktor techniczny

MARIANNA W^cHoWIcz,

Korektor
ANINA Bosl,:-PAI.IJCIi

Nie jest rzecz wskazan, by tytu jaltiejksiki za_ wiera termin wymagajcy wyjanienia, za taki zapoczytuj

sowo ,,e,thos,,1. Termin ten W publicystyce bywa czsto miesza_ ny ze sowem ,,etyka". Tymczasem etyka to nazwa pewnej dyscypliny teoretycznej, ktra stara si ustali, co si robi p9. nie powinno. Ethos zato styl ycia jakiejspo_ *irrrro, u """go oglna _ jak proponuj niektrzy _ orientacja j_ ecznoci, kiejkultury, przyjta'p:zez ni hierarchia wartoci bdformuLd dajca si wyczyta z ludzkich_zacrowa. ona "*pii"it", Zajmujemy si etyk, gdy dyskutujemy, czy szacunek dla czo-pozrala lekarzowi na stosowanie rodkw wpywajcych wita
'trwamy przy plsownl tym punkcie pragniemy wyjani, dlaczego nas pisownia ,,etos", Greckie sowo ,,ethos" wtedy, gdy upowszechnia si u przyjtej transkrypcji ,od,,ethos" plsze si przez S, e nie t. Wedu ogtnie polalemy plur*rr ty.t liter przez lh, drug przez t, To rozrnienie w " zanika, gcly termin jest ju w jzyku catkowicle zadomo_ sktch przetadach r

Naukowe @ Copyright by Pastwowe Wylawnlctwo

warszawa

1973

wlorry,

ISBN B3_01-05525,1

na zmian charakteru pacjenta, Zajmujemy si ethosem danej grup}, gdy stwierdzamy na przykad, e jej czonkowie maj -do

I. Pojcie
a a

],)

11

ii
'.,

rozwizywinia konfliktw w sposb pokojowy albo iur.a"rr"j wygdy, przeciwnie, tio,,i w rku dochodz cigle swojej " si ethosem jakiej grupy, gdy interesuje nas ,"oS"i. Zajmujemy zarobki to, czy 3ej cziorrkowie wol prnowa, ni mie lepsze ktry stosuje si do grup, i cij pracowa. EthoE jest terminem, kt_ a nie do indywitiuw. JLgo zakres wyziera poza wartoci, rymi zajmuje si etyka. Jest to termin podstawowy dla'socjologii za_ rutt,rry, do ktrej iozwania zawarte w"te3 ksice trzeba liczy.

wzoru i pojcie naladownictwa

,l

Winninry ollru sobie jakieqopIawelJo czowieka i nlie go zawsze przed oczami, aby by tttk, jak gdyby otl si nam przy, glqda i wszystko czyt,ti tuk, jakby on widzia|, Sowa, ktre kadzie w rr ta Epikulowi Setreka, lisly morclne
Postaw sobie wreszcie za wzl, jakichorakter, k!ry bynalorlclwa, t:zy Io kiecly yjesz w osomolnieniu, czy to kiedy przestajesz z ]utlttti,
Epikfct, Encfteiridion

Gdy w lataclr trzytiziestych pisaam o wzorach osobowych i ich roli w yciu spoecznym, czuam. si w swoich rozwaaniach raczej osamotniona. Dzisytuacja zmienia si radykal_ rozwino si zagadnienie, a wraz z jego rozwojem szukanie nie terminw, w jakich znalazoby swj adekwatny wyraz, A wic na przykad w socjologii francuskiej mwi si o kierowniczych obrazach osobowoci (images-guides) i o ideaach osobowoci (id.al de la personne). W pracach angielskich spotykamy si z takimi wyraeniami, jak ,,posta ludzka stan9wica przedmiot aspi_ racji,, (enviable human Iigure),,,idealny typ czowieka w danej kulturze,, (human ideal_type ot a given culture), ,,posta wzbu_ dzajca podziw" (adlnirable human tigure), Niemcy uywaj sowa Vorbjld albo wyraenia ,,idealny typ glupy" (Ideal Typus der
Do znaczncgo za,nrtu ,w litcraturze dotyczcej interesujcego nas przedrniotu przyczytlia si wiglelzrrecznosowa .,Wzr" oraz wprtrwadzenie rlo dyskusji s<lwa ,,motlel", sowa rwnie modneGruppe).

gowtejchwilijaksowo,,struktura'.itakjaktoostatnieuy-

irurr"go czsto bez potrzeby. W wielu bowiem wypadkach sowo na przykad w dys,,model" mona zastpi sowem ,,rodzaj", Tak kusjach nad rodzin, w pytaniu: ,,Jakim modelem rodziny si jest to rodzina kto zajmu je.2", idzie czsto o cotakiego, jak: czy rodzinadwu- czy wicej matry- czy patrylokalna albo te czy to pokoieniowa, sowem o to, jaki rodzaj rodziny wchodzi w rachuczaL. Sowo ,,wzr" nie daje si przez ,,rodzaj" zastpi, cho ktsem uywa si sowa ,,wzt" i sowa ,,model" zamiennie, Ci, kieruj si czsto rnymi rzy te dwie koncepcje rnicuj, podiniuicjami. Wzory u niektrych implikuj wartociowanie, rzecz si gay modele i aksjologicznie neutralne, U innych "rusowiotnie. Dla A. Koskowskiej ,,wzr jest wyrazem regularma noci ludzkiego zachowania, stanowi powtarzaln struktur tego jakikolwiek zachowania,,, model zato ,,sowne, obrazowe lub przedstawienie ludzkiego zechowania (instytucji, osobowoci), *og"o suyza przykad i przedmiot odniesienia ocen i skon1, striiowane clia praktycznych celw spoecznych" Podobnie,ro, zumie wzr F. Studnicki, dla ktrego cojest wzorem zachowania dla populacji P, jeeli to zachowanie przewaa w niej staty2, 'Wzorom odpowiadaj tutaj pewstycznie wokrelonejsytuacji ne regularnoci stwierdzone empirycznie, W zwizku z pTopozycjami terminologicznyml, ktre przytosoczylimy, chcemy si opowiedzie przeciw posugiwaniu si zostao ju wem ,,idea" czy,,idalny". Wyraenie ,,typ idealny" odzaanektowane przez M. Webera dla zupenie okrelonego, *_ implimiennego uytku. Idea - jak na to ju wskazywano kuje do-skonaoi nierealno,Jest to coraczej nieosigalnego, zaewentualna realizacja miaaby da stan kompletnego nie wiemy, "r"go cechy, ktrych z wzorem osobowym spoi<ojenia "$t. neay T. Kotarbiski wyrnia cztery in_ w ,_ti* artykule skoczo_ terpretacje dskonaioci: nieskazitelno, dorwnanie;
1

rtllSocjoloqiczny''1959,t.XIII/2,s.48i50,Przcdrukw,'Zhistoriiisocjo.
Iogii kLtlttlry, Warszawa
1969,

ma^owa, "Prze, Patrz Antonina Koskowska, Moclele spoeczne l kultura

noi miar najwysz 3. Nieskazitelno to inaczej bezbdno, dorwnanie to ,,jakiumiar, ktry sprawia, e czyny nasze w danej clziedzinie jak najlepiej odpowiadaj potrzebie". skoezono, skojarzorra ze sowem perlectio, to wykonanie do koca, bez nie_ docigrri, zupene; wreszcie miara najwysza, gdy idzie o zalet, ktra daje si stopniowa. Ta miara najwysza musi mie na oku dorwnanie, rrie mona sobie bpwiem pozwoli na nadmiern wybujao,kLra mogaby zepsu doskonaozespou, Pojcie doskonaoci.- jak susznie podkrelaSpinoza ._ implikuje podwjn relatywizacj. ,,Nazywa bdzienry ludzi doskonalszymi lub mniej doskonaymi o ile w wikszym lub mniejszym stopniu przybliaj si do owego wzoru [tj. do wzoru natury ludzkiej, ktry stawiamy przed sob - M,O.1" , Jednoczenie, oprcz przymierzania czowielqa do wzoTu wchodzi take w ra_ chub porwnywanie go z innymi. ,,Doskorraoi niedoskona_ _ oc jak czytamy w Etyce _ s to w rzeczywistoci tylko modi mylenia,mianowicie pojcia, ktre zwyklimy zmylapTzy I]orwnywaniu midzy sobnjecinostek jcdnego rodzaju lub gatunku" 5. w l.ej wyporvicrlzi spintlzy wchodzi ju w racltu,l rvzl,w tyttl sensir:, o jaki llattl idzic, wzr osobowy irnplikujc tu jallhie_ rarchi war[oci,jcst to wzr rrazy]iv,any przez niektrych nor_ matyvnym, Obywajc si bez rvprowaclzenia w gr pojcia doskonaoci, lnoemy je okreliprowizorycznie jako posta realn lub fikcyj_ n, ktia zachca lub powinna zachca do naladownictwa. ci_ lej,wzorem osobowym dla danej jednostki czy danej grupy jest poslac luclzka, ktra powinria by lub jest faktycznie dla tcj jed_ nostki lub tej grupy przeclmiotem aspiracji. wol tu mwi o wzo_ rze ni o rnodelu, bo pochodny termin od sowa ,,w,Zr", a mia_ nowicie czasor,rynik ,,wzolo\Ma si" odpowiada moim intencjom. Wzjr jest to co,co staramy si osign, tak jak staranry siQ, by meir jako jednostka pomiaru by jak najbliszy tej sztabie,
3 T'arleusz ldtltorlliriski, Icleuly, w: Wybr pi,sfl, t. I, Wdlsztrwd l95'/,:" 469, a Betredyltt Spiltoza, Ftyke lv 1-torzqdktt qeonl,:lIyczrlyrn doll'iedziott,
195,1,

lnorrna,,,Zeszytyf.{aukoweUniwersytetuJagielloskiego,'1961,nr44,s,9
nast,

'PatrzliranciszckStuclrricl'.i,Wzlalcholvaniusi,lvzrpclstpowarua

plze, Ignacy Mysliclti, Worszawa 6 lbideil, s.2(|,2|,

ktr si przechowuje w Svres pod Paryem, Tymczasem gdy Fiat wypuszcza nowy model samochodu pod nazw Fiat 1200, wypuszcza po prostu nowy rodzaj wozu bez zamiaru, by sta si on

przedmiotem naladownictwa 6. Posugujc si pojciem wzoru osobowego jako przcdmioletn czyichispiracji odczuwamy brak jakiego przyjtego terminu na oznaczenie postaci ludzkiej, ktra jest rdem nie aspiracji, ]ecz repulsji. W li[cralurzo niclnieckicj mwi si o Gegc:nlliltl * pr"".i*riawieniri do Vorbi]cl, Francuzi maj sowo re;roussoir, U nas niekt.rzy proponuj rnwi o anty-wzorze, Luka w termi, nologii odpowiida w tym wypadku zaniedbaniu sameg() zagadnienia, nie docenia si bowiem roii anty-wzorw w yciu spoecz-

nym.Pejoral,ywnerozumieniemieszczastwabyorrlemanty_wzorw nie tylko dla Modej polskj. w ksztatowaniu si osobo_ wocibuntownikw anty-w,ory z reguy odgryway szczcgl,nirl wan rol. Wystarczy przypomnie krytyk witcj rodz,iny u Marksa 7. W rozwoju zarwno jednost,ek, jak i caych grup przeciwstawianie si czemuorlgrywao nieraz wiksz rol ni jak twier, atrakcja fikcyjnych czy realnych postaci, Anglicy -'si sobie na szyj nie gestykutuj i nie rzucaj dzi MOougall bo tak robi Francu,zi. Ludzie ,,z towarzystwa" nie kadli na ulicy, lepszego ubrania w niedziel, bo to robi plebs pracujtlcy, Anty-ourory wsppracuj czsto z wzorami, naladujemy bowiem nieraz jednych, by odrni si od drugich, W podobny sposb wybr wzorw moe by zdeterminowany pTzrlz ptzeciwstawianie si stereotypom, W, Lippmann, ktry jako *pro-ua"i t koncepcj do nauki, definiowa stereotyp gTupy, ukuty z cech po,,obru" czowieka nalecego do pewnej 8, pami, czytywanych za charakterystyczne dla tej grupy" Jak bo tamy, sereotypy miay *ear,g niego swoje korzystne efekty,
oWswojejSociologiiwychowania(Warszawa1973)FlorianZnaniecki wektorw, mwi o icleale osobowym jak,o o systemie nolm o charakterze wskazujcymtlrogkuprzyszociitlosko,naoci'Skdinrlta<ioskonao np. krzepa moe by rozmaicie polita.- W jej skacl tlla chuligar-ra r,chot}zi pcgarrla dla ,,nliczaliw". i ? Patrz rnoja ksika pt. Socjolog1iu mortrllLocj. Zarys zugLtdtrieri, wyr.1. il
,

\Marszawtl 1969, s. 377.

8 Walter Lipprnarrrr, Ptlblic Opittitll-t, New

Yotk

l932,

tlszczdzay narn wysiku mylenia, porzdkujc wiat,w ktrym czulimy si dziki nim jak w wygodnym obuwiu. Ale ze wzgldu na svoj tendencj do krzepnicia i nienadania za przemianami spoecznymi stereolypy przyczyniay si do faszowania rzeczywistoci sLanowic bastiony tradycji, ktre przeszkadzay w dziaaniu pord zmieniajcych si okolicznoci, Do niedawna nasze afisze przedstawiay inteligenta ial<o wtego wymoczka r, okularach, a robotnika jako zbuntowancgo, grocego swoimi bicepsami atlet. T'o przykac1 posugiwania si przesiarzaym stereotypem, Anegdotki o rabinach grajcych rol sceptyczrrych i zawsze dbaych o asekuTacj doradcw posugiway si nim talre. Buntujc si przeciw stereotypowi kobiety jako istoty emocjonalnej i irracjonalnej, nie umiejcej myle logicznie, eman,cypantki przejmoway mskie maniery, hodoway czsto rzelcom. oto suchej rzeczywistoci i objawiay oscho, przecirvstawiajcego si stercotyprzykad obierania sobie wzoru powi. Polak za granic przypomina sobie czsto stereotyp nie, odporviedzialnego w swoich zobowizaniach czowieka i kieruje si rvzorem, ktry si tej opinii przecir.stawia. Galanteri dla clam natomiast stara si swojemu stereotypowi dorwna, Charakteryzujc wzr osobowy jako posta bdc przedmiotcm ludzkich aspiracji pozwolilirny sobie na znaczn oglniko_ ktrej pragniemy teraz pewnymi rozrnieniami zaradzi. r,o, A wic -- jak powszechnie wiadomo --- naley odrnic wzory propagowane od wzorw akceptowanych, nadawanie i recepcj, przewodnik mora]noci i ekonomii politycznej dla uytku klcts roboczych (wydany w Berlinie w 1861 roku) przekonuje robotnika, e ma by pracowity i z losu zadowo]ony. Wzr wiernego sugi posiada wszystkie cechy, ktre suinteresom pana -* to wzory propago]-ane o maej szansie akceptacji, W epoce wiel, lciego rozroslu propagandy rnica midzy tym, w jaki sposb si ludzi urabia, a ,tym, jak oni sobie wyobraaj czowieka, ktrego ceni, moe by znaczna. Technika badania wzorw propagowanycb i wzorw przyswojonych jest odmienna, przy czylll lalwiei t]otrzec do pierwszych ni do clrugich, zwaszcza gdy plroa clby1raganda pyrlie z jednego tylko rlrodkadyspctzycyjtrego, nie maj monocisi wypowiada. w sptllecze,stwach rvalele 1;osugujcych si slowern druli,owarrytrt rvyawi;r: urrrrra wzryry
t1

10

ypropagowane poprzez prasl radio, telewizj, kodeksy karne, ideo, mw stanu, ktre zmieniaj si wraz ze zmianami "ioiyryWzory akceptowane usiujemy uchwyci przez badania togli. ui"to*" czy obserwacj uczestniczc, Te dwie ostatnie metocly s, niestety, stosowalne tytko w odniesieniu do teraniejszo, ci.Wreszcie trzeba odrZni pord wzorw propagowanych i akceptowanych przez tych, do ktrych wychowawczy wysiek tylsi zwraca, wzoTy realizoyane i takie, ktre s akceptowane w wypadku 1ro werbalnie. Ci, ktrzy pewne wzory propaguj, si gdy nie na cudzy tylko skielones uytek, mog sami take ii*i ki".owac lub nie, nawet gdy je w zasadzie akceptuj, nie realiAnegclotka gosi, e M. Scheler, pytan}, dlaczego sam e nikt nic zuje wzor*, ktryro hoduje, mia odpowiedzie, ]<tr wskaoczekuje od drogoskazw, by same kroczyy drog, pew-' zuj. Siwierdzenie, jaki jest zasig akceptacji i realizacji franlr]inowski ,ry".h *rurw nie iest atwe. Nie wtpimy, e wzt rea,lizowanyr i e innir by nie tylko szer<lko akceptowany, ale i jest jego popularnoni popularnoc nowego wzoru sygnalizosamotnika *ur,g lr Stanach Zjednozonych w roku 1958, wzoru autorytctom zbuntowanego przeciw uznanym jest uprclW spoeczcstwaclr prymitywrrych barlanic wzot w rne wzory konkuszczol}e, nie cieraisi tu bowiem zwykle rettcyjne, zaodmienno wzor w przez ludzi akceptowanych jest w stosunku clo wzorrv przekazywanych na drodze tradycji satych lriewtpliwie mniejsza. Uporczywe poclsuwanie ]udziom oddziaywamyc}r wzorw popizez rne szlaki wychowawczego sporria nie wiaclczy jeszcz,e o szerokim na nie zapotrzebowaniu wszyecznym. Moe iu bowiem wchodzi w rachub opanowanie si w jednych stkich oroc]kw dyspozycyjnych, ktre, znajdujc rkach, przemar,riaj jednym gosem, Do auLorw, ktrzy wyprzedzili innyclr swoimi zaitrteresowajedniani wzorami ororowy*i, nalea M, Schetei, nie potrafimy tu Mowimy nak wiele wydoby , jugo abstrakcyjnych cledukcji, gwo dedukcji, autor ten bowiem zaczyna od wyorlrbnienia kademu nych roclzajow wartoci, po czym --- zakadajc, e pdporviadac oclrbny wzr osoz tyclr roctzajw wartoci rnusi troski o to, iak bowy -- wyrlienia te wzr,lry kolejno bez wielkiej
l

rrdrnic wartocireligijne, duchowe (czyli wartocikultury), wartociwitalne, ul,teczne i hedonistyczne T,}rparla w zakresie wzorrv rrsobowych wyrnic clrlprrwierlnio wzr wiqtego, geniusza, herosa, pioniera cywilizacji i mistrza w uywianiu ycia. Ta metoda szukania wzorw nam nie odpowiada. Wzory osobowe dugo uchodziy uwadze, bo byway zamaskowane pTzez zwodnicz terminologi. kryy si one w clyskrrsjac}t ktre byy zwykle dyskusj o tym, jakim o naturze ludzkiej - _ a stwarzay pozory rozwaa o faktch. czowiek by powinien Kryy si one w koncepcji zdrowia psychicznego 9, albowiem koncepcia czowieka normalnego i zdrowego psychicznie za7eaa od wzoru osobowego tego, ktry ni operowa. Kryy si w koncepcji takiej, jak koncepcja prawdziwego szczcia,ktre miao by udziaem tylko tych, ktrzy pewien wzr osobowy realizo_ wali, konkretne wzory mieli na oku ci, ktrzy uwaali pewne konflikty midzyludzkie nie tylko za dopuszczalne, ale nawet za wskazane. Lista uprawnie czowieka zaleaaod tego, jakieg<; czowieka si pragno hodowa. wspominalimy ju na wstpie o rosncym zainteresowaniu wzorami osobowymi i o penym dziju zrozumieniu,, e niepo_ clobna przenikn jakiejkultury bez wiedzy o tym, jakie wzory Ie u podstawy jej zabiegw wychowawczych. FIistorycy sztuki ucz nas w podobny sposb, e na to, by zrozumie jakikieru_ nek w sztuce, trzeba uchwyci kierujc nim ,,wol artystyczjak si ntt10. Jej ujawnienie przekonywao, e si tworzyo tak, nie umiao inaczej, tylko dlatego, tworzyo, nie dlatego, e si e si inaczej nie chciao. w zwizku z okreleniem wzolu osobowego jako postaci fik_ cyjnej czy realnej, ktra zachca jeclnostki lub grupy do nala_ d.ivnictwa, wypacla jeszcze par sw o naladownictwie po_ wiedzie. Wejrzenie w literatur dotyczc tego pojcia nasuwa pcwnc rellelrsje o przemijaniu niektrych poj: i zwizanych z nimi za_
9 zwtacam

Soryy Nieft

rzeczsitllaWrzeczywistoci.Por-'iewaporclwartoci1l2lba
12

Ksiqa jubileuszowa dI Marii Ossowskiej, Warszawa 1969, t0 Nawiztrj tu do kclncepcji Alolsa Riegla (1B3B - 1905),

re

w tym punkcie uwag na niezwykle interesujc prac Julli detlnic je zdrowia psychicznego, wl Moralnoi spoleczeslwo,

t3

|] t}

:!

gadnie w nauce, pojcie naladownictwa byo szczegolnie po_ i XX stulecia, lularne w psychologii spoecznej na przeomie XiX obecnie raczej rzadkrr mona znalec sor,to imittion 1^, tak licz_ nych kompencliach atnerykaskich, W pewnym stopniu jest to zrtiana moc{y w Lerminologii, alc spla\Ma si d<r [ego nie zdaje ogranicza 11. ] Niuktr"y przypisuj odwrcenie si od pojcia naladow__ lrictwa temu, e nalaclownictwo byo traktor,ane jako instynkt pojcie, ktrego podwazenie pocigno za sob nieufnoclo wszelkiclr dyspozycji na licieinstynktow wymienianych, W tym punkcie wypada dokona pewnej historycznej korektury, Do jako rzesznikw mianowicie, ktrzy mowili o naladownictwie Bd ten o instynkcie, uporczy]Mie bywa zaliczany W, McDougall, powLarza si kolejno u rnych autorw, Tymczasem u McDou: galla, w jego Wstpie d"o psychologii spolecznef czytamy: "Porody, ati t<trych nie godzimy si uzna, e istnieje instynkt nalat]ownictwa mog byc sformuowane jak nastpuje: dziaania moe na]aclowcze s nader rzmaite, poniewa kade dziaanie pocllega nalaclownictwu, nie ma tecly niczego specyficznego w ruchach naladowczych" rz. Jest to antycypacja pniejszej, 13, Bernard znanej kryl-yki pojcia instynktu przez L, L, Bernarda jak mianowicie nie goizi si na to, by istniao cotakiego podstainstynkt macierzyfrski, czy instynkt zbrodniczy, na tej wie, Ze odpowiacla im wielk rozmai,toc zachowa, Tymczasem inslynkt, jego zdaniem, winien prowadzi do zachowa zupenie mwi okrelonych, stereotypowych. Dlatego to, nie pozwalajc mwie_ o inst.ynkcie macierzyskim, Bernard w peni legalizowa nie o instynkcie ,=urriu u niemowlt, Nazywajc gdzie indziej take naladownictwo pseudo-instynktem McDougall czyni to odpowiadac: i dlatego, e, jego zdaniem, instynktowi musiay okrelony impuls i okrelclne uczucie, co dawao si stwierdzi
11

na przykad w wypadku instynktu pciowego; a nie dawao si stwierdzi w wyparJku na]adownictwa,

Za objnwy nalarlownictwa prlczytuje si zachowania rozmaite i musimy si tyrn z,ajt:, eby ustali, co btlziemy tym mianem l)azywac. Wspominany McDougall odrnia: 1) naladownictwtl w sfei,ze uczu, ktrego przykadem jest reagowanie umiechem na usmiecil, paczem na pacz, 2) powtarzanie pewnych ruchw, jak ziewanie, gdy ktoziewa, poclrlanie si w kierunku, w jakim pochyla si akrobata, chodzcy w naszych oczach po linie, a wreszcie 3) naladownictwo, w ktrym podziw albo szacunek dla jakiej osoby nakaniaj do tego, by si do niej upodobnia. Jcst rzecz konwencji czy pojciem naladownictwa obj wszyslkie le wypadki, czy te to pojcie Tezetwo-wac tylko dla syLuacji, gclzie wclrodz w gr wartoci,oceny * sytuacji, ktr, jak alw si domyle,jestemytutaj szczeglnie zainteresowani, ,,Spoeczestwo to naladownictwo, zanaladown,ictwo to rodzaj somnambu|izml" -- pisa G. Tarde 1a, Ilustracj tak rozumianego naladownictwa mogoby by cytowane ptzez wspczesn socjologi zjawikozvane ltah i wystpujce w niektrych krajach azjatyckich. Za przykad suytu fakt wyrzucenia przez kobiet poza burt statku dziecka trzymanego na rku jako natychmiastowa reakcja na wyrzucenie przez kogo paczki do morza. W tym wypadku mona by z pewnym usprawiedliwieniem mwi o somnambulizmie. Ale sowo to ma mniejsze zastosowanie w wypadku naladownictwa kiero\Manego' szacunkiem dla osoby naladowanej, co w naladownictwie Tarde uwaa za jak pisze e wszyscy ludzie, ktistoTne. ,,Przekonamy si rych naladujemy, s przedmiotem naszego szacunku i e wszyscy ludzie, ktorych szanujemy s przedmiotem naszego naladowi nictwa czy tendencji naladowniczych" 15. ,,Szacunek to przede

wszystkim sugelowanie sobie innej osoby jako przykadu" czytamy na tejze stronicy.
ra Gabriel Tarde,
15

u nieowlt. To nalaclclwnictwo nas tu nie interesuje,

Claparde, Guillaume

i Jean Piaget zajmuj si

naladownictwem

12WillianrMcDougall,AttIntrodtu:tiontaSsaialPsychology,Lonrtron1928 (l wyLl. 190B), s. BB. r3 Luthcr L. Bernartl, lnst jnct: A Slucly in Social Psycltology, New York
lg24.

ls lois de I'imitation, wyd. II, Parls 1890, s. 97. Ihitlem, s, 96, Drucla cztwierdzenia Tarde'a wydaie si znaeznie liardzie j wtpliwa. Czy naprawd wszyscy ludzie, ktrych szanu jemy, s przctlrniotcnl naszego nalaclownictwa? Wielu ludzi podziwia i szanuje Alburta
Schweitzera, ale niewielu pragnie go nalad,owa.
15

14

ll
i,

Naladownictwo pojte jako niewiadome, spontaniczne za_ jakiego lokalu rozraanie si, tak jak zaraanie si wesooci rywkowego, czy zaraanie si strachem, chcl nie clostrzeqa si niwer n,iebezpicczestwa, naclajc siq szczcgtilnic do potrakl_owa_ jal< epidemie, nia iak zjawiska przyrociniczego takiego zjawiska Mona prbowac ustali jakieealenocimidzy szerzeniem si tak rozumianego naladownictwa a gstocizaludnienia, ilocikontaktow popTzez rodkikomunikacji itd, I nie dziw, el w poszukiwaniu praw rzdzcych naladownictwem niektorzy siq wisnie takim jego rozumieniem posugiwali. Jednake, jak wspo_ minalimy,istnieje jeszcze inna koncepcja nalado,Fnictwa, w kt_ rej inteiweniuj wartoci, W tym sensie W, Witwicki, znany nasz tumacz plalona i psycholog, naladowasolrratesa. kieru_ jce nami oceny mog byc uwiadomione lub nie, ale s zawsze otu"r.l". w wypaatu naIarlowania Sokratesa dziaa atrakcyjno nala_ tej postaci. Ai naley tu ieszcze wyroni sytuacj, kiedy jego osoba nas pociga, tylko dlaarri"-y kogo nie dlitego, e tejo, e prigniemy uzyskac pewien efekt, w uzyskaniu ktrego onu ta okazaa si sprawna, Tak to czeladnik naIaduje mistrza, a sportowiec uwanie teclzii powtarza ruchy swego trenera, postTutaj robi C nie dlatego, e robi to A, tylko dlatego, e powanieAgwdrantujemilepiejrealizacjmoichcelw.Wsplne wsplce]e prowadz do jednakowych zachowa pocl wpywem zebranyclr bodzcw. Tak clzieje si na przykad, gdy w llumie ,ry* .u ulicy zaczyna pada deszcz i jeden parasol otwiera si podobnie trudno za drugim. Tiudno iu mwic o naladownictwie. jeden gocwstajc, o nim. -*i, gdy na zebraniu towarzyskim eby si poZegrru, wyzwala ca seri poegna, Jego zachowaprzez wszynie stanowi tylko impuls do zachowania si w sposb 16. sl.kich gocizamieTzony We wspczesnej literaturze dotyczcej pojcia naladownicdefiniuj twa panuje rnorodnojego interpretacji. Niektrzy prazaraanie si za jego pomoc. I tak na przykad w zbiclrowej
zawdziczam Alfrerlowi vierkancltowi, zuytkowuj jeclnak inaczej; Vierkanrit bowiem cytuje je rlla okazania rnych motyww, przyznaje, e w druktre prowad,zi mog r1o nalado,1vnictwa -- aczkolwiek tylko bodziec (Anso,ss) gim wypar]ku ten, ktry si pierwszy egpa, _stanclwi s, 1I4, ito inr,y.t,. patrz A. vicrranai, Gesel]schdftsielrre, wyd. 1l, Strrttgart 1928,
16

cy pt. The Dynamics oI Powet autorzy amerykascy dociekajcy, ktre z dzieci w grupach dziecinnych wywieraj wpyw na towalzyszyI pisz; ,,Definiowalimy zaraanie si w zachowaniu (behaviotal contagion) jako spontaniczne przejmowanie czy naladowniclwo ptzez inne dzieci zachowania jednego z czonkw 9rupy, w wypadku gdy inicjujcy to zachowanie nie objawia adnej inlencji nakaniania innych do robienia tego, co sam robi" 17. Tu naladownictwo moe by w zasadzie aksjologicznie neutralne. Ale mwic o tym, e podziw, zazdro,czy szacunek sprzyjaj naiadowrricLwu (o czym za chwil), mamy ju wyranie na myli naladownictwo kierowane wartociowaniem. Pojcie naladownictwa bywa wypierane we wspczesnej literaturze naukowej przez pojcie identyfikowania si z kim.Mwi si na przykad o tym, ze dziecko, ktre przewija lalk i wiezie j w wzku na spacer, identyfikuje si z matk. W tym wypadku trie ma powod,u przeciwstawiac si tej zamianie Lerminologicznej. Ale trudniej dopatrywac si identyfikacji w wypadku, gdy mo-wa o tym, e dziecko uczy si mwic w drodze naladownictwa. Totez posugiwanie si tym no,wyln, propono]Manym termineml plzyjtyrn szczeglnie w teoriach osobowoci, nie wydaje mi si

,szczegln zdobycz. Par uwag z kolei o zagadnieniach psyclrologiczn.yclr i socjologicznych zwizanych z pojciem naladownictlya. Jeeli idzie o zagadnienia psychologiczne, rne wspczesne prace potwierdzaj empirycznie obserwacje dawnych teoretykw,. Zdanienl Bandury, osoby atrakcyjne, posiadajce presti, wadz, kompel-encje, inteligencj s czciejprzedmiotem nalacloynictwa,Pec czy wieii osoby stanowicej wzr oraz pe i wiek osoby naladujcej nie s dla sprawy obojtne 18. Jeeli idzie o rvasnoci osoby naladujcej, ktre sprzyjaj naladownictwu, to bywaj one bardzo rozmaite. Szacunek, jak ju wspominalimy, podziw,
l{orrald Lippitt, N. Ptllattslry, i;. tecll, S. i{clsert,'l'lrc Dynuuics tl/ Ptltvel';

przykady

te

je

A jeld Sturly ol Social ltllluence in Groups ol Childrert, w: Readings in Socia| Psychology, E. E. Maccoby, Theodore M. Nelvcomb, Eugene L, Hartley (eds.), wyd. III, New York 1958, s, 251,
I,:

17

ts Albert Bandura, Socia] Learning through Iltliltttiott, Ne];raska Symposiunl rltl Moiivation, 1962.

16

'l

uth05 lyl erlki,.,

I7

oto niektre spord nich, zazdlo,ulegoc,ufno,sympatia co si obserwowao w kraMona take naladowacnienawidzc, 19, Roni autorzy podkrejach kolonialnych i |ostt<otonialnych naladowan a naIalaj,e dysLans ,poL"""y midzy osob B, Mandeville twierdz7, e dujc nie moe nve "tv' wieiti-, si tY-"h' ktrzY nie w spoeczestwie ,ri"urri*iooym naladuje spoecznej, Mieszczuch maznajduj si zbyt daleko rra diabinie ,"i""i o ""i"rotonnej, lecz o dwrrkonnej karecie, zadowolenie i to Gdy dziecko naSiJuie rodzicw, ci wyraaj tendencje naladowcze, Nie ma byc nagroda, nJra podtrzymuje z teori uczenia w tym zastosowaniu,

Wiadomo, e rola spoeczna naladov,.nictr,n,a Zi,irowilo w kszLatowaniu osobowoci_, jak i si_loieczes|v -,- j;s| clbrzymia i bardzo rozmaita, Bywa to czynnik znliany l pc;stpu zarw, no, jak i czynnik zachowawczy, czynllili cemntir.icy spoeczesLwo zarwno, jak i czynnik ciezirriegracji, W, N{cDougall,

miejsce tu na poiur, * n,",, Wydaje si, e dzieli ona losy teorii, ]<tora 9:::T,1o widzi wystarczajce wyjanienie jemnoci i unikania. cierpienii jak ta ostatnia' ma t wad' wszelkich ludzkich zachowa i, tak bowiem wysiku zawsze mona e jest nieobalalna,, ,o pewnym z zachowa, ktre si wybiera znale jakkorzyczerpan i ktre si utrwalaj, Miller i J, Dollard, w ksice Dwaj autor"y ufi",yi,ascy, N, E, przedstawili pTzepTowadzone pt, Sociol Learning ia t^iiation o tym, e'naladownictwa na dzieciach badania majce wiadczy go od,uczy, jeeii nie jest nagramona si nauczyc i mo"a si ze adnych korzyci, a nadzajce, to jest jeeli nie """,pi-y z nim straty,':b:.i.1: obserwacje wet naraamy si na zwizane cztrech grup osb nala-",ia"owicie pozwoliy autoro,n_,twierdzi istnienie bywaj nasladowani p,rzez moddowanych: starsi przeraszyclr, wysi * po"v":' socjalnej !::", :'"jl:y:"l_:iej,jsi tech*"i": inieiigentnych, sprawnie sta jcy inteligencf b;;"; z wanych warunkw nicznie orr"" .", "Jediym jak pisz autorzy jest uczenia si pr"ez nujluao*"i,two r"p"v"r,, spoeczestwie ]rierarchii indywiduw obecnoc w aanym j1l'* nauczyli si niezalenie nicych .i ",,u"""iuTU:*,.* nagradzajcy, Dzieci w rnym reagowa * ,po,0U najbardziej zo, / wieku tworz tego rodzaju hierarchi"
jeeli idzie o stosunek rs charakteryzujc Indie przed ich wy_zwoloniem, hate them antl we ape them". p"*i"atia: "We cio Anglikw, pewien,r"a", New Haven bor",a , Socia| Learning and lmitation, r0 Neal E. Miller,
1941, s. 165, 1B

a przedtem jeszcze G. Tarcle, ze rvzgldu na lrrd:zl,, tenr:lencj do naiad,owania l_ych, co objawiaja jaii-uvyzszoc, a z-irasi;Cza wyzszoc v ilierarchii spoccznej, przyp.isyr,^"ririi upIZyl,Vi]i,io\^V,a_ -wzorvu l1Ym SZCZegln rol w procesie s:el,zenia :iE porvl1..:1i __ zal:vno zda,ie";ir Tarde,a iak i zclarrieln i zmian. oni to z,as7tzepiali ,,^r s;poeczesiwie no,.voci.,,Cown McDougail a - _ pisa Tarde _ jej znarnienic,rt szczgln,;L;l, rol aryslokr;lcji 21. ]:ra]liem s;|:ral;yfii,ac_ji spceczrlcj .jest jej charakter injcjujcy" ,l.ajln,.. W Rosji carskie,i l_umaczy McD.ougali zacofanie i,rl ,izcll trasladowaniu arys|okracji stara ni prze_tzkod,zie bra]i klasv sreclniej, co czyosi z nacltierny,n iysl.a]lsen ,,do]W-" w sto_ sunku c1o ,,gry" kuitura ,,qry" bovrriem, pi:lez ;raii oqniwa pcsrodniczcego, nie spywaana ,,doly". Clriny, r.-ecltlgclaiszycl,i lvywodow tego aulora, riie przyj1. cyrvilizo.cji zachoo;riej, bo rlje miay au;ory|aLyvnej arysto1l,r,lcji, l,tra niogaity jai przejc. -ivyda_ inaczej rzecz si miaa rv Japorlii, co tjulnaczy lnrry, }:ieg

Wyoone przetl chwii sta.nolvis,]<o }4c]lot,lEalia llakeria l ;y lrvierdzenia: 1,) e naslaclovtricvri] tlplra.wiane jcst pr:rcz ,..1c}v" spoeczne w stosunku do ,,grY", 2) zc nie zachoozi ono t.tt,fil, r;dzic clystans jest zbyt vielki 1 3) e kiasy uprz:yr,viiejowa,ne at-,vo skoro ma.j liyc czynniliici zniany, 'r'eil tlhwy|aj novoci, rlsl_atni purrkt buclzi szcz:eglne zosirzecn,.3, poilo;,iaje c,vietlt \V Sprzeczl]osci z .pospolii opini, :l: iirysLoili:al,]ri b,v,i,r.a ;:wy,kir:
zachowawcza.
rzecjt:go s;ta.r,u ulltoliv,,id:O pi,Ze_ lltlszenie si wzorw z gory na cl, rLa,]aciol,,nici,vu,o grao wiell, rtlle; i sprzyjao homogetlic,znai:ti spceczciisi.r.v*,O, lsaiid1, Anglill 'kocha ic,;da i gc lraialltlrviern ,,ja1< por,vszcc,lrnie l,via,.icnio,
r

l,ze.

W Anglii, grlzie istnienie

llt.ie"

22.

'"i"

9l G. f'arde, les .lcis, s. 247 -2,8. An Introdur:tion, ::.29tl, '9 lM. McDougall,

t9

Koczymy te uwagi ustaleniem pyncych z nich sugestii, po_ Idc udepJa ju przez nas od kilkudziesiciu lat ciek, sugiwac si bdziemy terminem ,,wzt osobowy" dla oznaczenas rria przedmiol_u aspiricji, zanaladownictwem bdzie dla uwiadomionym lub tendencja do upodabniania si, kierowana nieuwiadomionym przekonaniem o jakiejdodatniej wartoci
osoby naladowanej.

|I. Ethos rycerski

w Grecji staroytnej

il

l
I

Rozwaania skadajce si na ten roz,dzia zmierzaj tlo rekonstrukcji ethosu elity rycerskiej, ethosu charakteryzu.icego rv dalszym ,swoim rozwoju nie tylko wojownika, ale i czorvieka w czasie pokoju; czowieka Toszczcego sobie pTawo tlo miejsca na najwyszym st,czebiu drabiny spo}ecznej. Odtwo, rzenie tego ethosu na terenie Europy wypada zacz od eposu ltomerowego, a przede wszystkim od lliady. W dalszych roztlziaach pragniemy doprowadzi nasz analiz a do chwili, gdy zarwno z pochway tego thosu, jak i z jego-krytyki; wyoni si zupenie okrelony a powtarzajcy si uporczywie obraz, ktr y bdzie mona przyjc jako typ idealny w sensie nadanym ltlmu wyraeniu przez Maxa Webera. Niegdykcono si o to, czy mamy w eposie homerowym rlo czynienia z epopej elity arystokratycznej, czy te z epopej ltrtlow 1. Ten ostatni pogld, po-cltrzymywany przez lomantyzm
1 spr ten referuje szczegowo w swojej LiteIatwze greckiej Tadeusz iiirrko (t. I, Krakw 793l , cz, ], s. 54 i nast.). Dworskoi rycerskoIiiady

l ()(ly ei jest dla niego oczywista.

2t

jak l,viadorno, do nadal,ania 7, jcEc kulLern 1ildowoci, prov,edzi, gwarowyc}t, W na, pclsJ<im przel<a:lorn ()posl,l homero"t,eqo cech splaw, traktujc epos Hour-v.l-, rozr,aanjlch pr:zesdzarny t ten fakt bowiem lilera jako r,,pos opisuicy :ycie elity rlrcelskiej, zarozwaenie wielo, ilze]:la uzrlac ,u n.,r,io""-,i OaruCamy gdY Poriobne zagarlnienie :zna.cznoiici ,'Io-nva ,,,lr-,"dowy;l d.o chvrili, legend redniorviecza, lv yplyrrie raz, jeszr:ze 1]cr roz\\jazenil,r 1rorn erorvego praEniemy odtworzy S lrstem v,iar1.osr:i rlcerstr,va i jego yciopopfzez c}tarakl-ely.|y],,c ,v,,o,u ol]ol--ioT^/ego lycerza znanej Paideii, z war,tlsj Lo,iva]:zyszki. l,Vcrlor Jaeger w swojej *,U9_1Ji do staci\^/l/ijl gr*,llii:, charakerystyczriym sto:;unkiem ,* Grekrv raz pierwszY "po lrsztatu.ice rozy|ircsci, t,ypr_-,,,,,,,iac'ir clpini,:, i:c zasacly ceioovo llo jl',,.lia.j si wzo.1.co irr.i.l1,1-1l"orve inil,lo
zrrcic: sooeczesl.wa"

i-

tej koncepcji kultury jego twierdzenia nabieraj cech

goidw.

tautolo_

\
]i

staje si i]o Iaz pier-rszy vyclrorranie jest urabianiem calelj osobowoci ptzeka:z11,"veini.ctn kllltury, to y'zoru, To .luchorv': ]<ierownictwo c;iicv;ieka i,nretlrig okre]onego nie jest niczym Fizyulr1l, iego zdaniem, t1,,1ko sla,chcie, "I(ultura czysto idealn rni sfer irl,J;m jak_ stopnio.o,.7*' pir""hor]zeniem 3, r,rc,rlol,ci ivarsiwy szlachec}<iej" to,o goszce, e Myi,e olra twierdzenia autola, zarwno stosowaa ,0ewne wzoly Glocje bya }.,ierrl:;z, 1, lcra viaciomie mon,opol na tego rodzaju lr, ,rvychorv;,riii, .]ak i,. i-o, goszcrl, e "szli,,chta, wtPlibuclz najc'.u''.j zbir:qi wlcllollatvcr c ]l:ti] '@i_ triull-ury, w lrtorej nie rzilzono bY rtror:i. l,\Tie \^/yo]]|a:,lanl lobic pleni, sie pcinri1,,ltiri,,vzrir-emi lvychorvarvczymi, Prymitylvne rzdzi jei s-;,n byl silry, aby vr ktr,vin |<ohiet nusi rcdziil wis;tc,

2.

""ir,r,ii'rr:"Sj;;

a1_11.oi:a,

Przyjrzyjmy si gwnym cechom tego sugelowanego przez szlacht wzoru w wersji, jak znajdujemy u Homera, Wypada tu zacz od, akcentu pooonego na pochodenie, Genealogia' zajmuje, jak wiaddmo, duo miejsca, zwaszcza w Iliadzie, gdzie jego kadego rycerza przedstawia si z wyliczeniem wszystkich take dostojnyc przodkw, pord ktorych czsto zdarzaj si ,do czasw ostatniej i bogtwie. iak jak ziemiastwo w polsce swojej warstwy,,kto kogo.rodzi, tak wojny wiedziao, w ramach ryceTze Homera umieli wyliczac nie tylko wasnych antenatw, Znajc wzajem swoje biografie tworzyli grup o sj,lnie dziaajcej opinii publicznej. Szlacheckie pochodzenie byo niezbdne dla bycia szlachetnym, tak jak sowo kakos oznaczao czowieka lichego pod kadym rvzgldem, Poniewaz nie mona'byo kogo pozbiwi szlachetnego uroclzenia, nie mona byo kwalifikacji agathoi odmwi zalotnikom Penelopy, aczkolwiek si nie sprzyjao ich postpowaniu, tak jak nie mona byo tej kwalifikacji odmwi Agamemnonowi, cho si nie pochwaiao odebrania
Achillesow.i nalenej mu branki 5. jak na to ju wskazywano Grnin

wclwchpostaciach.Jeelitobyypostaciedodatnie,bylito

rvystpowal u Homera

zwykle wierni sudzy, jak w pastuch, ktrego _napotyka Odys po wyldowaniu na Itace, albo wierna piastunka Eurykleja, ktra piur*r"u Odysa rozpoznaje. W tym ostatnim wypadku wierny penicy suga pochodzi zwykle z podupadej szlachty, Gmin, nie l]iadzie8, .oli wier.rego sugi, zobrazowany jest jak Tersytes w ktry
pod Najszkaradniejszym by czekiem ze wszystkich, co przyszli P.akowate nria nogi i jedn z nich chrom, a barki Wykrzywione do rodka, na pierzachodziy ku sobie, Nd-znieksztaconej czaszce sterczaa rzadka szczecina,

9 ,ii,(]ine.r] W. ,r;lc!lcr,
,)l

\,r,Irszawa Prlirleio, t. 1, p,"", Marian Plezia,

A Stuciy in_ Greek Vanajbliszym sowu "szla, lrles, oxford 7960, Agathos wydaje mi si terminem
5 Por. A,

W. H. Adkins, MeIit

ant1 esponsibility,

t:hetny". 0 wszystkie cytaty

3 J_biticnr, s. 36 - 37, a Thi.lcn, s, 18. 2,

czerpa btl z przekadu' Ignacego Wieniewsliicgo, cytaty zaz Odysei z przekadu Jana Parancl,owskiego.

z lliady

boginiom dorwna". Posta mczyzny winna promieniowa si. Musi on by rosy i bary mie potne. Nie kady by udwigntarcz wykut dia Achillesa, a dzida Hektora mierzya jedenacie okci, Rycerza obowizuj rne sprawnoci fiz,yczne, ktrymi wspzawodniczy z innymi na igrzyskach. sprawnocite znowu stanowi klasove wyrnienie, bo ich wypracowanie wymaga wolneqo czasu. Syn krla Feakw, chcc wyprbou,ac pochoclzenie odysa, ktrego osoba nie jest na razie jeszcze ziclenLyfikowana, Izuca mu wyzwanie, by stan do zawodw. ,,Nie masz wikszej salvy c'lla mea powiada nad sprawno nq i rk''. - powouje si na to, e absorbuje go przede Gdy Oclys wszystkim rrrylo powrocie do domu, Tzuca pogardliwe podejrzenie, e moze gojest z takich, co paraj si kupiectwem. Rzut dyskiem, ktrym Odys reaguje na t obraz, natyehmiast ustala w sposb nieclr,uznaczny jego status spoeczny. Rycerz musi piknie mwi i mie ogacl towarzysk. Nie idzie tu o jakretoryk, lecz o mow wyroniajc grne rvarslwy spoeczestwa w stosrrnku do gminu. Mowa suya wszak przez wieki dysLynkcji klasowej, Ogada ujawnia si w r,vielu rysach, czorviek ogadzony nie \Mysuwa obcesowo wasnei osoby, zachowuje si skromnie, tak jak Oclys na dworze Feakw. Ogada jego gospodarzy przejawia si w ich dyskrecji. Nie pytaj natarczywie, z kim maj do czynienia, czekajc a nalezycie ugoszczony przybysz sam ujawni tyle, ile bdzie uwaa za stosowne. odyseusz wykazuje dworne maniery w stosunku do l:Iarrzykai. Gdy ojciec strofuje j za to, e nie przyprowaclzia gociaze sob, Odys pospiesza zaznaczy, e bya to jego inicjatyvra, choc nie byo tak w l-zeczywistoci. Nauzykaa bowiem wy7 Patrz W, W. Jaeger, Pitlei, s, 24.

Nie tylko szlachetnozatem, ale i uroda zv-izana bya z pochodzeniem, aczkolwiek utrwa]enie tej zbitki ry 1y}rlazeniu kals kogaths znajdzie si jakoby dopiero u Solona 7. Rycerze homerowi byli szczeglnie wraliwi na pikno luclzliiclr posiaci. Parysowi wybacza si wiele z powoclu jego urody. Nikt nie moe. przygani Trojanom, e d]a kobiety tak dugo cierpi znj wojny, bo Helena ,,urod swych lic niemiertelnym

stvojej opinii. Zbyteczne dodawa, e w tej kulturze, gdzie rycerz wywalcza sobie pozycj z broni w lku, niezbdn'cnot jest odwaga, il zarzut tchrzostwa stanor,vi najwiksz obelg. Ale centralnym Iysem bohatera homerowego, Iysem konstytutywnymr od ktrego l,alene s inne rysy, jest dbao cze,pragrrienie sawy i wyo r,nienia. Poszczeglne ksigi lLiady s, jak wiadomo, powicorle kolejno wywalczaniu sobie przez kogosupremacji, Zetknicie si dwch rycerzy poczone jest stale z licytacj, kto lepszy, tJnrierzajcgniew Achillesa skierowany na AcJamemnona, Neslor przypomina Achillesowi:
I sam Zeus egid dziercy obdarzy go chwa. Jeli silniejszy od niego, zawdziczasz to matce bogini,
On zaprzedniejszy ocl ciebie,
{

;lrar,via

go oddzielnie w obalvie, eby nie narazic na szlvank

Godnojego nie rwna si tlvej, bo to krI berowadny

ludem rzclzi liczniejszym.

11cly

)rlys zamwi do Achillesa:

Si nacle mn grujesz i lepszy z ciebie jest wcznik, AIe ja ci przewyszam zaiste niemao .- rozumem,
Bo urorlziem si dawniej, a przeto wiem wicej,

Kontakty spoeczne w tym wieciepoczone s zawsze z ustazapoyczajc termin ze wiata ptakw 7)/\/a si ,,porzdkiem dziobania" 8. Wraliwoc na okazywan :,rlllie czei na jej naleyte dawkowanie jest ogromna. ,,Cay porzdek spoeczny szlachty Homerowej opiera si na rvzajetnn,ym oliazylvaniu sobie 7il| pisze T. Sinko w swojej l,sitleczce pt. Doskonay Grek i Rzymianin. Ojcowie wymagaj rlri synw, by zawsze starali si by pierwsi, Ojciec nakazywa ( ilaukosowi, by ,,przewagami si wsarvi, najlepszy by zawsze ,zt, lvszystkich". 'l'al<ie same ws]<azowki daje swojemu synowi Hektor. Achi]les, ll1,1 i.lc tio wyboru miercw q]orii albo ycie dusze,7ecz bez
lt,rlienr tego, co
!t PecJiing orrler, dosownie telmin zapoyczony ,,porzclek dziobania" .,,,\wiata ptaklv, w ktrym jest rrstalone, kto, koq1o dzioilie, a kto rlaje si

,Irirlll,

24

25

li
Ir

rozgosu, wybiera pierwsz ewentualno.,,[,,.] Szlacheckie uropowie pniej ircze Arystotelesa, dzenie ma to do siebie ktry je ma, jest w swym potpowaniu e czowiek, Teofrast bardziej chciwy sawy ni inni" 9, o Dbao wasn czeczy si nieuchronnle ze szczegln czujnocina omieszenie. Ajaks, ktry, zamloczony gniewem za przyznanie zbroi po Achillesie Odysowi, rzuca si na stado baranw biorc je za ludzi krla ltaki, musia popeni samobj, stwo. Samoponieie dla uzyskania czegoupragnionego jest najwiksz ofiar, jak sobie mona wyobrazic. Dlatego Priam rozbraja Achillesa, gdy przychodzi prosi o wydanie ciaa Hektora. Dziaa tu cos, co A. Krokiewicz nazywa prawem skruszonego serca 10. Wojownika homerowego obowizuje szczodroc. Ciki jest zarzut chciwoci i skpstwa skierowany do Agamemnona przez Achillesa, ktry go nazywa bezwstydnym chciwceml wszcym chytrze za zyskiem, a pniej zalzuca mu, e przy podziale upw zagarnia wiksz czdla siebie. ,,Zdobycz bra, zatrzymywa hvi czc,a rozdawa niewiele". Obriarzenie gocihojnymi darami naley do obowizkw gospodarzy. Skorzysta z tego Odyseusz zabierajc ze sob do Ilaki cenne upominki otrzymane od Feakw. ofiarodawca, za_ chcajc Feakw do znclszenia podarunkw, dodaje: ,,Potem odbierzemy to sobie u luclu, bo za ciko jednemu ponosic tak drogie podarki" (!). obowizuje na zasadzie wzajemnoci. Gdy dwoGocinnoc rzanjn Menelausa melduje mu przybycie goci(Telemacha i syna Nestora) i pyta, czy ma ich przyjc, Nlenelaus karci go za wtpliwocimwic: ,,Ile to cudzego chleba zjedlimy,zanim wrci_ limydo domu". T. Veblen w swojej klasycznej pracy 11 dotyczcej klasv prniaczej wymienia cztery zajcia, ktre nie habi luclzi znaj,
0 Teolrast, Charaktery, prze. i oprac. Mieczysaw Broek, Warszawa 1 50, s, 92.
10 Iratrz np. Aclam Krokiewicz, MotalnoHometa i etyka Hezjoda, War, szawa 1959, s. 89, 100, 110 i in. 11 Thorstein Veblen, Teoria klasy prniaczej, prze. Janina i Krzysztof Zagrscy, Warszawa 1971.

clujcych si na szczycie drabiny spolecznej. S to: sprawowanie ,rdw, ceremonii religijnych, wojowanie i sport. Naleaoby roln. ,,Wajcszcze do tego doda administrowanie wasnoci .- pisze Jaeger iunkiem wyksztacenia si kultury szlacheckiej ziemska i tradycja" s osiadtoc, wasnoc Wadcy wystpujcy \M eposach homerowych s w posiadaniu gospodarsl-rv rolnych i pastwisk, ale ponadto zasilaj swoje zasoby pTzez wypra\My upieskie. Menelaus swoje bogactwa przywiz na okr[ach, oclyseusz _ stwierdziwszy, e zalotnicy oproznili jego kufry -- obiecuje sobie upami uzyskanymj w norvej wyprawie wojennej ponownie je wypeni. Wojna, skdind, rnusi byc ywioem ludzi, ktrzy s tak czuli na obraz i tak zawsze gotowi mieczem sprawiedliwo wymierza. walka w tej ku]Lurze wspzawodnictwa stanowi porvany rozdzia w yciu lu,clzkim, a jej reguy godne s duszej chwili zastanowienia. Pospolita w redniowieczu pt'aktyka rozstrzygania wojny przez pojedynek dwch ryceTzy z wrogich sobie obozw jest zna]la Flomerowi. obie strony walczce w wojnie trojaskiej clod,z,si co do tego, by pojedynkiem midzy Parysem a Mene, lausgtn splaw rozstrzygn.
Kto si okae silniejszy i wroga swego pokona, Powieclzie niewiast clo domu, a z ni wraz wszystkie bogctwa Wojska zazawr pakt i potwierdz go witprzysig,

Przeci,rvnicy w pojedynkach odnosz si do siebie dwojako, (,zasem wszystlco zaczyna si ocl obustronnego| szczegowego prezentacji moe 1lrzedstawienia swojej genealogii. w czasie tej

siokazac--jakwwypadkupojedynkuDiomedesazGlauko(;(.ln__ ze ojcorvie przeciwnikw wzajem si gocili.To

:;1lr.

likwiduje si zbrojami, Przeciwnicy na znalr druby zamieniaj

Ktry zot sw zbroj, na wow sto szacowan, Na brzow zamieni wbrtoci wow dziewicirr,

Ale

l{rc.,nida Dzeus pozbawi zmysw Glaukosa,

Pcen kurtuazji jest take pojedyr'ek midzy Hektorem a Ajal,st,t-1.1. Gcly noc zapacla, Hektor proponuje przerwanie Zinaga, r ll rltr tyll<o iako ten, kl-ry na pojedynek wyzwa, uczynic moe,
27

26

i
t

Przeciwnicy rozsLaj si rvynrieniwszy cenne podarunki i zapewnienie przyjani. Ale ten schemat zderzenia si dwch wojownikw nie jest jedyny. Bywa, e przeciwnicy obrzucaj si wyzwislrami i pogrkami. W pierwszym plzypadku podnoszenie walorr, wroga moe mie na celu podniesienie swoich zasug na wypadek zwycistwa, w drugim -. wymylaniewrogowi pomoe zmietza do zastraczone zwykle z samochwalstwem 12, Otwarta walka jest bardziej ceniona ni szenia przeciwnika posugiwanie si podstpem. Hektor rvalczc z Ajaksem zapowiacla: ,,Rycerza takiego jak ty, nie ugodz podstpnie, chykiem si czajc". Ale w czasie igrzysk po mierci Patro]<lesa Odyseusz znienacka podcina od tyu kolano przeciwnika i w ten sposb powala go na ziemi, a podstp z koniem trojaskim jest a nadto dobrze znany, Zdzierarrie zbroi z pokonanego przeciwnika jest porvszechnie uprawiane, jednake Achilles wzdraga si przed takim uczynkiem, gdy idzie o ojca Andromachy. Najgorsz rzecz, jak wyrzdzic mona zwycionemu, jest rzucenie jego trupa psom czy clrapienym ptakom, bo brak pogrzebu uniemoliwia zmaremu przekroczenie Styksu i znalezienie spokoju w wieciezmaryclr. Zncanie si nad-zabitylrr jest pospolite, ale nie znajduje ono aplauzu ze strony Apolla, gdv mwi: ,,Ni pikne to jest, ni rozsdnc martrre prochy bezczeci w zawzitej wciekoci i szale". Rozejm dla zbierania trupw i urzdzenia im naleyiego pogrzebu jest respektowany. amanie ukadw zawartych pocl przysig natrafia na szczeglne potpienie, tak jak potpia si nielvydanie Heleny przez T'rojan mimo zobowizania, ze si j wyda, jeeli Mene]aus w pojedynku zwyciy Parysa. Ucieczka w llocy z pola wa]ki -'- tak jak to proponuje Agamemnon -- zostaje z oburzeniem rvykluczona przez Odyseusza. Rany otrzymane z tyu nie przynosz chluby wojowrrikowi. ' Ulrudnianie sobie zadania dla podniesienia srvojej chway * zabieg pospolity w redniorvieczu '- znane jest i tutaj. ,,Odrvagi jeszcze mi nie brak -- porriada Diomecles rt,alczc przeciw PandaPor. O. R. Sanclstrom, A Sturly oI the Etllic,al Pr)nciples nrl Practices ol I]omeric Warlare, Philadelphia 1924.
19

rowi i Eneaszowi .- nie chc wstpowa na rydwan, lecz pieszo, tak jako jestem, bd si bi". Choc uk uchodzi u Homera za bro mniej szallownt walczy si rrie tylko przy jego pomocy, ale waciwiewszystkim czym si da. Diomedes olbrzymim kamieniem porvala Eneasza, Hektor rv yalce czaszk wroga rozupuje take wielkim gazem. Walka rlie jesI tu jeszcze w tym stopniu zrytualizowanar w jakirn jest w redniowieczu. Ciekave s argumenty, za pomoc ktrych
l.Jestor zagrzewa do boju:
Walczcie jak nre druhowie! Niech wstyd przed irrnynri wanl kae
Baczy na honor| I wszyscy rra swoich bliskich, ponrnijcie, rra Na maonki,na dzieci, na swoj wo, rodzicw,

Zywych czy zmarych.

Nie ma lu molywacji: za ojczyzn, o *ojrru kierowatra prylvatn potrzeb pomsty, a od chwili, gdy Trojanie nie dotrzyrrruj ukadut oburzeniem z powodu zerwania przysigi 13. Uprowadzenie Heleny i wraz z ni znacznych skarbw dodatkowo spotyka si z po[pieniem, bo jest przejawem niewdzicznoci za udzielon gocin. Niewdzicznoc zanalezy do tych uczu, lrtre najpowszechniej w rnych kulturach s potpiane, ,,Jeeli ktodoznawszy od drugiego opieki i pomocy w niellczpieczeristwach nie odpaca wdzicznociswojemu wybawlecz niekiedy nawet prbuje cy -- pisa w Dzie jach Polibiusz - wzbudzi niesmak i zgorszenie tnu szkodzic, oczywicie taki musi u tych, ktrzy o tym wiedz, a ktrzy, podzielajc oburzenie wego bliniego, do siebie samych podobny wypadek odnosz. Sttld rodzi si w duszy kadego pe]Mne wyobraenie o sile i teorii 1a. 1;owinnoci, a to jest pocztkiem i kocem sprawiedliwoci" Odyseusz na dworze Feakw uchyla moliwocwalk z gosporlarzem. ,,Tylko nielozumny atbo nikczemny wyzwie na zawody t:zlowieka, ktry mu da gocin wrd obcego ]udu". A Telemaclr rv Oclysei nrwi drr Nestora: ,,Jelimoj ojciec, szlaclrctny Oclys,
l;t

rv.lll,ti obronrr, a nie zaczepn.

Motyw ojczyzlly nroe si clclpiero przejawi u Hektora, bo toczy

on

1J Polibiusz, Dzie je, prze, o1lrac:. rr,t - Iiral<w l957, ks, VI, s. 3lB,

Ser,eryll Flamurer, Wrocaw - Warsza-

28

kiedykoiwiek wspar ciebie sowem lub czynem w ziemi trojaskiej w czas wielkiej prby, teraz mi o tym pamitaj". Niewdzicznoc zasuguje na potpienie, tak jak zasuguje na nie opuszczenie druha, z czego Glaukos robi zarzut w stosunku clo Hektora, Pomsta Achillesa za zabjstwo Patroklesa bdzie

wiadectwem jego wiernoci w przyjani. O. R. Sandstrom wyrznia nastpujce reguy walki u Homeral oszczd tego, kto si korzy i prosi o litoc,szanuj posa, przestrzegaj rozejmu, zezwalaj na pogrzeb plegych i powstrzymaj si od przechwaek nad trupem. Reguy te s, wedug niego, dyktowane przez wzgld na wzajemnoi ptzez lil"o,W wypadku oszczdzania tego, kto si podcla i ukorzy, moe dodatkowo wchodzi w rachub wzgld na moz]iwy okup uzyskany od zwycionego. Ale nalezy tu jeszcze raz przypomnie, e slroro czecjest w tej hierarchii wartoci dobrem najwyzszym, dobrowolne ponizenie si uznac naley za najwl,zsz ofiar, klorej trudno nie uszanowac. W zwizku z nakazem oszczdzania przeciwnika, k[ry si liorzy, czyli w zwizku z ltpla]Mem skruszonego serca", o lrtrym mwi A. Krokiewicz, pozwalamy sobie na pewn dygresj wgldajc bliej w reguy waiki. S mianowicie pord nich tak powszechnie przyjte .- i to nie tylko w iudzkim wiecie e si ich w ogle nie zaurvaza. Tak na przykad rzecz si ma z legu, explicjte nie sformuowan, a zdajc od waiczcego, by zaplzesta ciosw, gdy jego przeciwnik si poddaje. pisze T. Kotarbiski * ilekroc clz ,,Jan walczy z Piotrem - wiedz o tym i dlaego w dziaaniach oni clo ce]w niezgodnych, swych licz si z dziaaniami przeciwnika" 15. Gdy jeden z przeciwnikw, poddajc si, ze sioich celw rezygnuje, walka ex detinitione ustaje. Jeeli zwycizca nadal znca si nad pokonanym, nie jest to ju walka. ,,Zabi onierza, ktory skada bro i prosi, by mu darowa ycie, to morderpisa w swoim czasie }vlably 10. stwo"

-.

Obserwatorzy ycia zwierzt zwracaj nam uwag na to, e podobny wzglcl na poddajcego si obowizuje take i w wiecie wedug J. abiskiego lwierzcym. lcir pojedynki - ,,mimo swej zapalczywoci, jednak s Prowadzone wedug pewnych regu i to jak najbardziej przestrzeganych przez obydwu przeciwnikw" 17. Zarwno porodssak\M, jak i ptakw obserrvuje si - zda, natychmiastowe zaniechanie ksania czy rliern tego autola - ze stron przyznaje si do swej klski., rlziobania, gdy jedna |j indykw na przykad ,,po najduszymszamotaniu si, przy1lieraniu i dziobaniu sabszy ptak, kiedy ma dosy podobnych zapasw, przysiada na ziemi i przywarowuje na niej, ukadajc 1.1oziomo i szyj, i gow [...] Od tej chwili nie ma obawy - prze<ll,wnik nie wymierzy mu ani jednego nawet' uderzenia dziobem". Po pewnym czasie znudzony zwycizca spokojnie odejdzie. W podobny sposb walcz ze sob psy i inne ssaki, Tragiczny |,oniec grozi walce tylko w wypadku, gdy walcz ze sob przedsLawiciele dwch rnych gatunkw, ktrzy nie znaj konwencji 1lrzeciwnika i nie wiedz, e taka a taka umow,na postawa jest zrlakiem przyznania si do klski. Tak si rzecz dzieje na przykad w opisanej przez abiskiego walce pawia i indyka. Wyjanie, lric owego respektowania poddajcego si jesL u tego'autora ltlleologiczne. ,,Nie jest przecie podane -- jego zdaniem ,reby czonkowie tego samego szczepu wybijali si sami". Ci, ktrzy mwi z szacunkiem o prawie skruszonego serca, rllog si poczuc obraeni za siganie do zwierzt po analogie, ,1,1v,asz,cza, ze w tych porwnaniach gatunek ludzki nie wyglda l,<lrzystnie. Ale te analogie midzy wiatem ludzkim i zwierz, t,ym, jeliidzie o'reguy walki, mozna by snuc dalej. Wielki bry1,1lt nie walczy z maym pieskiem, tak jak nie walczy z modocia-, rlytlli ani z samic. atwiej, jak si zdaje, o odchylenia od tych. ttltlu w wiecie ludzkim ni zwierzcym. 'ZaLrzymalimy si duejnad wzorem osobowym bohaterw
l(rltlt,ad Lorenz,

Tacleusz Kotarbiski, Z zugudnie oglnej teoIii walkj, w: Wybr pisr, I, lVarszawa 1957, s. 547. t. fi ,,Tuer [,..] 1e soldo qui pose .les. orrnes et denrunde la vie, c'esl un ossossirtcf" (Gabriel Bonnot cle Mabiy, Oeuvres, t. XI, s, 345).
15

Jan abiski, fteguly,po jerlynku,,,Tygodnik Polski", marzec 1959, take lJber tierisches uncl menschliches velha]ten, wi Gesammelte ,.\tllltlttllungen, t, II, Miinchen 1965, s. 190 - 192. Cytuj tego autoTa za Helen l ll,toin, Niektre mol,alne problemy nouki, ,,Studia Filozoficzne" 1967, nr 3,
17

3t

,l

Homerowych w sytuacji wojny. Wypada teraz obraz uzupeni [ym, jak przystoi y w czasie pokoju, Nie jest to wtedy ycie pracowite, przynajmniej dla mczyzn, ,,Zawsze jest u nas biesiada i luba kitara, s plsy i wiee szaty do zmiany i ciepe kpiele i onice" tak charakteryzuje ycie na dworze Feakw krl Alkinoos. Monych obsuguje wielki sztab suby.Penelopa ma picdziesit suebnych, Aczkolwiek naley pamita, e dwory opisywane przez Homera stanowi nie tylko jednostki lronsumpcyjne ale i produkcyjne, jednake zostaje subieprawdopodobnie odpowiednia ilocczasu na jawne, ostentacyjne prnowanie, dla ktrego Veblen wprowadzi klasyczny termin conspicuous 1ejsure. Prnowanie to ma, wedug niego, stanowi o pozycji pana. Podnosi si ona -wlaz z liczb ziewajcych lokai w ]iberiach. Jee]i pan oddaje si jednak jakiej dziaalnoci, prnorvalrie suzby n,abiera charakteru zastpczego (vicariotts Charakterystyka klas prniaczyclr u Vebletra w pe\Mnynl stopniu daje si zastosowa do pokojowego ycia u Homera, z tynr wszake zastrzeeniem, e nie obejmuje kobiet. Kobiety na najwyszych szczeblach krztaj si pracowicie, kierujc sztabenr suby.Symbolem tego staego zatrudnienia jest srebrny lioszyk peen ptzdzy i zote wrzeciono, ktre suebnanosi za Flelen, gdy ta, przywrcona ju pl,a]Memu maonkowi, przyjmuje Telemacha na dworze Menelaosa. ycie rodzinne w atmosferze harrnonii jest przez bohaterr,, I-Iomera cenione: ,,Albowiem nie masz nic lepszego -- powiada Odys do Nauzykai ..- ani bardziej cennego nad dom, w ktrynr m i ona s we wszystkinr jedrlej myli wielka zgryzota dla zazdronikw, dla yczliwych rado,a c]]a-niclr samych szczcic Telemach ma postaw opiekucz w stosunku do matki. Maesl.wa s rnonogamiczne, z wyjtkiem Priama, ktry ma r.icej on legalrrych. Monogamia nie wyklucza wiellriej liczby rraonic,przeciw krym ony lra ogo nie protestuj, Kobiety natomiast obowizuje czystoprzed lubem i wiernopo lubie. Odyseusza nie zdobioby takie wierne oczekiwanie jak oczekiwanie jego ony. Zdobi go raczej przygody niosne. Nauzykaa stlvierclztt, e <lburzylaby si, gclyby si cJowictlziala o kolliecic,
,

leisure).

lrajwilrsze".

kra ,,wbrew woli drogich rodzicw zadawaa si z mczyznami, zanim przyjdzie do jawnego lubu". Postawa w stosunku do zdrady Heleny jest ambiwalentna. Alrodyta wyranie pcha Helen do oza Parysa po wyratowaniu go od mierci w czasie pojedynku z Menelaosem, Helena mwi o sobie czsto jako o obmierzej suce, ale w Odysei widzimy j ju penic z godnocifunkcj gospodyni w domu Menelaosa, ktory nie wypomina jej przeszoci.Udzia Heleny w przyjmowaniu Telemacha wiadczy o tym, e kobieta nie jest wyczona z mskich rozmw toczonych w yciu towarzyskim 18. W ogle, jak to podkrelaj zgodnie rzni autorzy, kobieta w l]iadzie i Odysei (a szczeglnie w tej ostatniej) ma dobr pozycj. Nie odntawia si jej bynajmniej walorw intelektualnych. Rady Arete, ony krla Feakw, cenione s pTzez mza. Nauzykaa nie chybia w utrafianiu mdrej myli,a imi Penelopy wystpuje czsto z dodatkiem ,,mdra". Rodziny maj nieliczne potomstrruo legalne. Telemach jest jedynakiem, Helena daa Menelaosowi jedn tylko crk, co sobie uzupeni nielegalnym potomstwem, Nauzykaa jest jedyn crk Antinoosa. Staroc jest, jak wiadomo, i lv roclzinie, i poza ni wysoce respektowana, roniebowiem wraz z wiekiem dowiadczenie y_ciowe i obycie. Temu dowiadczeniu yciowemu sprzyjaj liczne podrze i przygody w obcych kra.jach. Tote bogata pod tym wzgldem biografia Odysa liczy si wyranie na jego korzyc.Warto zanotowa przy okazji, e wysok pozycj na dworach ciesz si aojdowie. Jest to wsplny rys kultury odtwarzanej przez Homera i kultury utrwalonej w legendach redniowiecza. Ceni si tych, ktrzy nas chwal. Na zakoczenie tych nader sumarycznych uwag pragn jeszt:ze powiedzie par sw o oglnych rysach homerowego mot,alnego wartociowania.Wedug rnych autorw oceny: praltseologiczna, estetyczna i moralna nie s u Homera odrnione. Nie odrnia on -- jak pisze Adkins --- bdu od moralnego wykroczenia. Agamemnon, ktry plzyznaje, e |e postpowa wobec Achillesa, ma raczej na mySli niewaciwepod wzgldem
19 Podobno, inaczej ni w rednio,\e,ieczu, kobieta zamna nie ntoqa przyr;lilrla si igrzyskom. Patrz Emile }lireaux, ycie codzienne w Grecjl, przel. ]i1,1lrisaw Kolodziejczyk, Warszawa 1962.

).)

l:llt(rsrl,ccrski,.,

JJ

efektywnoci postpowanie ni postpowanie moralnie naganne. Istnienie moralnej odpowiedzialnoci u Homera jest przez Adkinsa zanegowane. Zdyskredyowany jest ten, kto si da pokona, nie zwycizca. Byc kakos to znaczy byc osob, ktrej kaka mona wyrzdza bezkarnie, poniewa nie moe si broni. Jest godnym potpienia (oischron) wysuchiwa obelg, nie zakomu urga. Brak odpowiedzialnoci moralnej wie si zdaniem Adkinsa z faktem nieodrniania czynw umylnych od nieumylnych. Przypadkowe zabjstwo kt"alifi]<or,vane jest tak samo jak zabjstwo z plemedytacj. W oglnej charakterystyce ethosu homerowego Actkins okazuje si funkcjonalist. ,,Wartocihomejak mwi rowe - t...] odpowiadaj spoeczestwu homerowemu- w Lym stopniu, w jakim nakazuj te wasnoci,ktre w sposb jak najbardziej oczywisty zabezpieczaj jego istnienie''. S to walory wspzawodrrictwa (competitive values czy excel]ences) w odronieniu od walorw wsppracy (cooperative vcllues), Te ostatnie reprezentowane s raczej przez kobiety. Dla zabezpieczenia |ego spoeczestwa konieczne s walory wspzawodnictwa. Nie ma wszak opielruczego pasLwa, Kady broni swoich: swoich krewnych, przyjaci, goci.,,Spoeczestwo homerowe ceni najbardziej t klas, ktrej istnienia potrzebuje". Na podstawie ledzenia se]-]su sowa agathos u rnych autorw, Adkins stwierdza, jak powoli sowo to zaczyna oznacza czowieka, ktry realizuje nie cnoty bojowe, lecz cnoty kooperacji. Da si to, jego zdaniem, wyledziu Eurypidesa i Herodota, a u Tukidydesa utozsamienie zacnoci i sprawiedliwoci jest ju zupene. Mona by dodac e - snujc dalej mylAdkinsa przez u Sokratesa mamy zupene odwrcen.ie reprezentowanej Homera hierarchii wartoci, skoro w Gorgiasztr Sokrates woli krzywdy doznawac niz krzywdzic. Notujemy te uwagi Adkinsa z tendencj oponowania przeciw jego funkcjonalizmowi. Myl,' e grozi Adkinsowi przecenianie jednolitocispoeczestwa Homerowego. Cnoty jego bohatera sunie tylko do obrony, ale i do agresji, Walki u Homera s kierowane pospolicie dz pomsty, upu czy wzgldami prestiowymi. Prawd jest, e jeeli ktochce upi, to z drugiej strony ktomusi swoich broni. Aie czy pomsta za porwanie Heleny
34

Nie tylko przeceniallitl jednolitociwczesnego spoeczestwa mona temu funkcjoll(llizmowi zarzuci, dajc kadorazowo wyjanie, komu co tiltty, ale take i przecenianie jednolitoci samego ethosu. Polllwaa dla bojowej odwagi bywaa zwykle skorelowana z polltwa szczodroci, tymczasem jeeli odwaga suya rycerzowi, ltl szczodro suya tym, ktrych obdarowywa. Zasugi i winy u Homera s zmcone przez interwencj bo1;riw. Dzeus nakazuje wydanie ciaa Hektora Priamowi i nie wialltltl]o, na ile decyzja Achillesa przychylenia si do jego proby lilt,1,owana jest posuszestwem wobec bogw, na ile zauznaltitlttr uprawnie skruszonego selca. Priam idzie odwanie w rce zwizane wl,()ga, by wykupic ciao syna, ale nie jest to waciwie aclnym ryzykiem, skoro bogowie zapewnili go, e mu si nic tllt, stanie. Bogowie niektrych pozbawiaj odwagi, a w innych lllltl waleczno.Nawiedzaj zalepieniem, wodz na pokuszetrll,. 'Iote mozna na nich zwalac winy, tak jak to czyni Agamemll1,1l po dojciu do zgody z Achillesem, wiat bogw Homerowyt,il, jak wiadomo, jest do wiataludzi podobny i rzdzi si 1rrltlobn rnotywacj. Jest to tylko -. jak zauwaa interesujco llrlwra -- autor pracy o poezji bohaterskiej, wiatmniej patelylzrry niz wiatludzi, bo czowiekowi przysuguje mono tyzylrowania ycia dla sprawyl podczas gdy niemiertelni nie lrrrrj,1 Lej moliwoci19. laczlimy nasze sprawozdanie od przytoczenia opinii W. Jae11r,t,t closzcej, e wzory osobowe obowizujce w danym spollr zt,tisLwie s wzolami uksztatowanymi przez szlacht i e lyllt<l ona jest zdolna je ksztatowa, Zgosilimynasze wtpli\t,rrl';t,i \l stosunku do tego twierdzenia. Tym jednak, co uzna tlrrlr,y, jest fakt, e moni tego wiatamog najwicej czasu porn, lr;t,itc zabiegom wychowawczym! midzy innymi dlatego, e tttlllrlzit: w tej sferze nie musi by wczenie wcigana w troski i;lr,,;lrltlttrcze i koniecznoc zarabiania na ycie, Jest to kondycjo||ll\v,ll)i() za pomoc pochway i zawstydzania, co - zgodnie : rllllttzem ]udzi dobrze wychowanych naszkicowanym przez
r,ltryatym, ktrych reprezentuje Tersytes?
|l| ('r,<,ji

Maurice Bowra, .Ileroic Poetry, Lond.on

1952,

rozdz, III, s,90. 35

tym, co nazy\Ma on janiodzwierciedlon, to znaczy nas opini w cudzych oczach 20. Ajaks wzywajc do boju ,,v XV ksi dze lliady woa:
I

F. znanieckiego

prowadzi do szczeglnego zaii .ei.esclwania s

Walczcie, jak me, druhowie, np honor wasz llaczcie ryce Tylko srom wobec drugich niech trwoy was i" srogich
zrnagan

kl<iry ,;o wyda 23. Na tle Pindarowego rasizmu przekonanie |',itlliratr:,;a; e cnoty mona si nauczy, byo zaiste nowatorskie. l)t-; znanych nam ju rysw szlachty greckiej wypada dorzuci llllll,al<terystyczn dla pochwa pederastii:,,[...] Mio mt,/i), ,]ly do modzieca ]ub clropca pisze W. Jaeger u, Paidei -llyl,, w strukturze wczesnogreckiej klasy szlacheckiej elementem l, ,lliLym, nierozdzielnie zwiza_nym z moralnymi i spoecznymi Ilochwaa tcj mioci bya -- zdaniem autola -- doryckiego i udzielaa si takze bogatym sferom mieszczaskim, ;ltlt,hodzenia '\lt, lv zasadzie wszyscyl ktrzy j w Atenach wspomina,li ,,jako lz(,cz sam przez si zrozumia, a na\,v,et chwalebn, byli bez wy jtltku szlachetnego pochodzenia, poczynajc od Solona, w kttlrJ<l wierszach mioc chopcw wspominana bywa jako jecten do l lltriwikszyclr darw ycia obok miocido kobiety oraz szlar llrlrlkiego sportu a d,o P]atona" 25. l)odczas gdy redniowiecze wierzyo w wychowawcze znacz,elric lllioci damy wego serca, szlachta grecka nriaa gbokie do do 1llztlltonanie o walorach doskonalcych mioci chopcw |Jrrsuv/-d si tu u\,a!Ja, e zniesienie w 1967 roku karalnoci homo,rll(sualizmu w Anglii byo ju wczeniejdwukrotnie uchwalne t,|,1rlieprze,l 7zb, Lordw, zanim wreszcie przyczl,a si do lr,tltl sl_ttnowiska izba Gmin, po dyskusji trwajcej w parlamencie
rlrl :;zstej rano,

li ii

Jako powoywanie si na wstyd (oidos) byva w ideologia rycerskich najsilniejszym bodcem zachcajcym do dziaar albo do powstrzymywania si od dziaania. Czowiek -_ jak pi Jaeger mierzy swoj cnot (aret) uznaniem, jakim si ,Gos indywidualnego sumienia nie istnieje 21, Spoecznymi ko sekwencjami swoich czynw - dodajmy od siebie - lri]<t s w tym ethosie nie zajmuje. Idea ka]okagathii ma zasuonopini ideau arystokrat nego, w ktrym szlachetno wie si z,e szlachectwcltt. 'W raenie kaloskagatos pojawia si wprawdzie -- jak wspomi iimy jakoby nie wczeniejni u Solona, ale z poczeni urodzenia ze szlachetnoci mielimyju do czynienia u F{om ra. Snuj dalej ten wtek dwaj przedstawiciele gincego, arys kratycznego wiata: Teognis i Pindar. Wedug Pinclara (urod nego oli. 520 p.n.e.):
A kto ma jeno to, czego si nauczy,
Przyrodzona tylko chwaa way naprawd.

lrlt,a]ami"

2a.

Ten jak cie to w t to, w tamt stron si ch-wiejc, Nigdy nie stpa pewn stop, I niezdecyd,owany -- Iedwie skosztowa potrafi

Tysica dbr

9.

Pindar by piewc igrzysk dostpnyclr do jego czasw ty szlachcie, jako posiadajcej i wolny czas, i odpoviednie fun sze, by mc w zawodach ubiegac si o pierwszestwo, Tote na czeczwycizcy bywaa zawsze u Pindara ocl na czec
-

daleka od sugerowania jakich oglnych wnioskw lr,r 1;oclstawie tego faktu, niemniej wydaje si on godny zanotplt,lll]ia. Wart by by take zastanowienja stosunek do pederastii rv ( irecji, jej pochwaa w Atenach i odmienno tradycji joskiej. r'l1,1lll hipoteza tumaczca pederasti niskim poziomem kobiet, , |tIrlrymi z tego powodu nie mona byo znalegbszego porortltlliclria, nie r,r,yjanianaleycie samego fa]<tu i rnego do tego
.'It:stem
lrt lt l

Ll

ustosunkowania,

lr,rtrlzit:i ekskluzywnie msk cywilizacj,

"]|

,,l(ultul.,a

klasyczna -- pisa T. Waek-Czernecki -- bya naj-

jak znaj dzieje,

Ludzie teraniejsi ct c:ywillzac ja przyszlt>ci, I. Warszawa s.a. 21 Patrz W'. W. Jaeger, Paideia. 29 lbidem, t. I, s. 240.

r0 Florian Znaniecki,

;'I

'l, lllirIem,

Illitlerlr, s. 237. Tllirlcm, s. 21B.

36

37

bardziej nawel ni Islam, l.ak bardzo skdind od niej r,ny" 2 ,,Dopiero hellenizm.- pisze dalej ten sam autor - przyzna k biecie miejsce nalene jej z tytuu jej czlowieczestwa i je pci"zz. Grecy okresu klasycznego ,,Tozumieli dobrze, i m nie jest identyczna z namitnocizmysow i moe waniedla tego szukali miociprzede wszystkim w stosunku pomid osobami tej samej pci" zs. Nie rozporzdzajc adnym materiaem statystycznym trudn nam dzistwierdzi, czy podn,iesienie poziomu kobiety pocign za sob redukcj pederastii, Dziwymienia si jako iej przyczyn rzec7,y rozmaite. W Anglii wskazuje si na nawyki wyrobi w mskich szkoach internatowych, co opisuje na przyk R. Musil w swojej ksice Niepokoje wychowanka Tt w odniesieniu do internatw austriackich. Kiedy indziej m si o pederastii jako wyrazie buntu przeciw narzuconej m czyznom roli spoecznej. Przykadem maj tu by ci Indiarr Zuni, ktrzy deklaruj si jako kobiety, jeeli idzie o dzia pracy i ogln sytuacj w grupie. W takim razie pederast powinna by przejawia si czciejw spoeczestwach o dale idcei rozbiezn,oci rl mskich i eskich, czego i nie stwie dza. Wreszcie jeszcze inni szukaj czynnikw determinu w ukadzie rodziny, w ktrej natarczywie opiekucza i wa matka skutecznie obrzydza synowi kobiety. Wzory arystokratyczne ksztaowane plzcz Solona, Pindar czy Platona byy ,wzorami arystokratw zarysowanymi p arystokratw. Do nich naley dorzuci wzr arystokratycz wielkiej historycznej doniosoci,jakim jest wzr czowi susznje dulnnego, ktry odnajdujemy w ksidze IV Etyki Ni machejskiel. Arystoteles by synem nadwornego lekarza na d rze lrrla macedoskiego. Ten wzr mia jakoby suyjego chowankowi, Aleksandrowi Macedoskiemu. Podczas gdy wzo Homera byy przede wszystkiln \,7,zoralT}i wojownikw, czo
Tadeusz Waek-Czernecki, Stanisaw Witkowski, Dzieje gIec w: Wielka histotia powszechna, Jan Dbrowski et al, (red.), t, II, Warsza
26

1934, s. B78 -B79.

2? 28

polepszenie sytuacji kobiety autor przypisrrje wpywom macedosk T. Waek-Czernecki, S. Witkowski, Dzieje greckie, s, B79,

,,slusznie dumny" Arystotelr:sa speniapewne dyrektywy wane i na czas wojny, i na czas pokoju. Sowo ,,wielkoduszny", ktrym si zwyko nazywa ten wzr, jak wiadomo itls| rvprawdzie -- dokadnym przekadem grecliicgo megalopsuchos, jednake susznie nasza tumaczka Etyki, ]), Gromska, zaznacza, e tre sowa ,,wielkocluszny" nie odpowiada treci arystotelesowego terminu. Wielkoduszny iest dla nas kto,kto nie skorzysta ze swojej llad kirnprzewagi, puci wolno wrogar ktrego ju mia w rku, ltl.o,kto umia zapomniec o wyrzdzonych komuprzysugach i o doznanych krzywdach. Tymczasem znaczenie, ktre sowq megalopsucos nadaie Arystoteles, jest inne. Poczytuje on, e rla t nazw zasuguje ten, kto uwaa siebie za godnego rzeczy wielkich i kto istotnie na nie zasuguje. Tej charakterystyce od;lowiada raczej wyraenie ,,susznie dumny". Ma nim by czo, miar midzy przesadn skromwiek, ktry znalaz waciw nocia zarozumiaoci. Ta ]okalizacja ,,susznie dumnego" midzy dwoma kracami, ktrych naley unika, niewiele nam jeszcze mwi o jego osobie. A warto wejrze w jej charakterystyk nieco bliej. ,,Susznie dumny" ma by wysokiego wzrostu, albowiem piknotego wymaga. ,,Ludzie niskiego wzrostu mog by adni _' iak czytamy - i proporcjonalnie zbudolvani, ale nie s pikni", Panitamy, e bohaterowie Homera byli wysocy ponad ludzk rrliar, takimi bd take rycerze w redniowiecznych legendach. luclry czowieka ,,susznie dumnego" maj by powolne, nie z,wyk on bowiem si spieszy. Wszak kto si spieszy, z,dtadza, : rnu na czym zaley, niewiele zarzeczy zasuguie na uwag ,,susznie dumnego". Ten sam rys podkreli w XVIII w. lord C]hestetfield w listach zalecajcych synowi peiiien wzr do najego zdan.iem -- popiech przystoi. ladowania. Kupcowi tylko dumny" clla tych samych porvodw winien unika y,,Susznie wych ruchw i winien mwi spokojnie, podniesiony bowiem r:Jlos i ywa gestykulacja zdraclzaj rozdranieni, w ktre nigcly nie popada kto,dla kogo nic nie jest wane. Najwikszym dobrem zewntrznym dla czorvieka,,susznie w sposb zreszt <ltlmnego" jesl_ ,iego cze.Ale cieszy si on __ wycznie tymi wyrazami -uznania, ktre porllniarkowany

chodz od ludzi szlachetnych. Niezasuona niesawa go nie obchodzi, aczkolwiek (rys dodany w Analitykach) nie puszcza

pazem adnej doznanej obelgi, znoszenie bowiem zniewagi spokojnie to rzecz niewolnicza. ,,Susznie dumny" jest szczodry i ma panski gest, przy czym zachowuje on waciwyrodekmidzy plebejskim szafowaniem pienidzmi a maostkowym do nich przywizaniem. Wywiadczajc sam dobrodziejs|wa, wsiycizi si doznanych. Za doznane odwzajemnia si z .nawizk, bo chce mie zawsze przewag. o tych, ktrym wywiadPamita on _- i tu jest niespodzianka - ktorych przysugi dozna. czy przysug, zapomina zao tych, od Mwimy o niespodziance, bo raczej naleaoby si tu spodziewa tej dyrektywy, kl.r rzdz si -- vredug Tacyta -- szlachetni o tych dobrodziejwedug niego Germanie. Zapominaj oni - pamitaj zao tych, ktorych dostwach, ktre wywiadczyli, znali. Prawdomwno i otwartoobowizuj,,susznie dumnego", bo to znamiorra czowieka, ktry si nie boi. Stac go na to, by ol.warcie kocha i otwarcie nienawidz_iec. Nie przystosowuje si on atwo do innyclr, bo jest w tym coniewolniczego. atwo nie podziwja i nie skonny, jest do chwalenia ani do ganienia, do skarg ani do prb. Skargi i probywiadczyybyo tym, e mu na czymbarcizo zaley. Posiadac wo]i rzeczy pikne i nieuyteczne, bo to cechuje czowieka, ktry sa,rn sobie wystarcza. Teofrast, rrcze Arystotelesa, skreslil rru swoich Charakterach wizerrrnek prostaka, ktry mgby suyuwypukleniu rysw czowieJra,,susznie dumnegoJ' pTzez przeciwstawienie. Teofrast ruchy nieumiarkowanel familiar_ wytyka prostakowi haa]iwoc, poctejrzliwovr stosunku do blikich, nienou,obec suby i ciyskrecj, drobiazgowe skpstrvo, nadmierne interesowanie si cenami. Prostak pozwala sobie nadto taczy na trzewo, otwiera sam drzwi, piewacw kpieli . A obuwie nosi za duze. Wzr ,,susznie dumnego" u Arysote]esa jest -- jak wspo, mnielimy wany i na czas r,ojrry, i na czas pokoju. W wypadku rralki ,,Susznie d,umny" musj sta.wia dzielnie czoa nie_ bezpieczestwom, nie szczdzi ycia, pamitajc, e nie za wszelk cen warto jest yc. Nie wolno mu okazywac swej siy sabszym, bo to prostackie, Musi powcigaswoj wynioso
40

wobec niej sytuowanych, przybierac natomiast tak postaw wobec ludzi na wysokich stanowiskach, Charakterystyka ;,susznie dumnego" przeciwstawia paslio plebejskoci i prostactwu, pana - niewolnikowi, Nie- jak czytamy w Polityce z natury nie zaley od siewolnik przedstawia wy_ bie. Nie posiada w ogle zdolnoci rozwaania. lcznie si fizyczn. Tak jak u Homera, czejest tu dobrem rrajwyszym i sta trosk zapewnienia sobie przewagi, tylko e OdwaLej pi"e*agi nie szuka si jedynie w sukcesach bojowych, lyceTza ga i gurt nale tu take wsplnie do niezbdnych zalet jednak o*u1ol"ugo i ,,susznie dumnego". U tego ostatniego lnocniej brzmi sprawa niezalenocii samowystarczalnoci. W poszukiwaniu niezalenocii przewagi Arystoteles formuuie subielne obserwacje psychologiczne, Nie wo]no podziwia, gdy jakieuznanie si jest ,,susznie dumnym", bo podziw ma w sobie W wainej niszoci. istocie, podziwia si czyjtalent, czyj przypisuje :;pru*rro., czyjpami, gdy si sobie samemu nie Zdradzanie, e pod tym wzgldem tak wysokich kwalifikacji, jaczowiekor,vi na czym,zaley, takze jest przyznaniem si clo pTawkiejsaboci.Upokarzajcy dla ,,susznie dumnego" musi dopoclobnie byc przymus mierci,Obroni si tu mona tylko przez lekcewaenie ycia. Do tej r.:harakterystyki zawartc.| w Etyce Nikomachejskiej Arystoteles rlorzuca j"rr"ru uwagi uzupeniajce w Polityce, Dia ,,suszniedumnego,,niezbdnejestszlachetnepochodznieipieni<lz, ,,Susznie wspzawodnicz o godnociludzie i szlachetnego roclrt, i wolni, i bogaci" 29. Naturaln jest rzecz , e z lepszych rodzicw lepsi pochodz stopniu synorrie. Pochodzcy ze szlachetnego rodu s w wyszym otywatelami ni ludzie z gminu, Ci ostatni rodz si na niewolnikw, podczas gdy pierwsi rodz si do wadania, Bogactwo szlachetnych rozumie si samo przez si, Z wyksztaceniem i szlachectwem idzie w parze l,iksze bogactwo, bo dziki cnotrzeba l.om nabywa si i zachowuje dobra zewntrzne, Ponadto
99

Arystotele

s, Potityka, prze, i oprac, Ludwik Piotrou,icz, Wrocaw

t953

ks. III, 1283a. 41

zway, e ,,bogaci posiadaj ju t<>, co cl]a niesprawiedliwych bywa pr zy czyn niegodziwoci'i 3o. Wszelkie prace patne s niedopuszczalne. ,,Zwiemy je rvyrobniczymi, bo obniaj one swona ocldawania si zajciom umysowym i obniaj intelekt'' 3l. Ponad[o kto zarabia, staje si w pewnyrn stopniu niewolnikiem. adnej nauki nie naley opro*uira do miitrzostwa. Muzyk nale_y uprawiac za modu na tyle, by umie oceni :_1prp\ad Kunszt cudzy, ale pniej naley jej uprawiani zarzuci. Do uprawiania cnoty i rozwijania dziaalnocipolitycznej potrzeba wolnego czasu. Ci, ktorzy ten wolny czas maj, powinni mie wasno ziemsk w rkach ,,a rol uprawia ;r;; .,i"-ol.ri"y lub barbarzycy w ssieclztwie mieszkalcy''. Szlachetny winien si uczy tego, co go naleycie przygotowuje do godnego uytkowania odpoczynku. Mamy tu ju w peni uksztatowany obraz czonka klasy prniaczej, ktry moe sobie pozwo}i na odgrywanie roli ma stanu, ale musi mie w pogardzie prac tizyzn i wszelk prac patn i musi unika pitna zawoclowoci.. K. Popper, wyranie nie darzc sympati Arystotelesa, w nim rasist, ktry mia wielki szacunlk oia bogactwa, widzi ycia wyobraasobie na wzr feur]aln,ego gentlJmana a iaea , to znaczy jako ycie wytwornego prnowania spdzanego w towarzystwie przyjaci take dobrze sytuowanych 32. Ten-dworzanin na dworze krIa Macedoskiego, lakim by Arystoteles, szecl -_ zdanim Poppera .- dalej od Platona w swej arystokratycznej posfawie, ,,Unionoi podziw Arystotelesa c]Ia klas przniaczych jak pisze PoppeT zdije si wyrazem interesujcego poczucia niepewnoci.Wyglda na to, jak gdyby syna nadwornego lekarza macedoskiego dworu niepotia sprawa jego wasnej pozycji spoecznej, a waszcza mono utraty statusu z powodu wasnych naukowych zainteresowa, ktre mogyby by poczytane za zawodowe'' 3s.
90 31

Arystoteles mia wedug tego au,tora -- poczucie niszoci z wielu powodw. Przygniata go Platon, wobec ktrego usiowa okaza swoj niezaleno;poniao go to, e by synem lekarza, to jest czowieka uprawiajcego jakizawd i wreszcie Lo, e by zawodowym sofist. Albcwiem filozofowie I zTezygnowawszy po Platonie z wadzy, musieli si zadowoli nauczycielstwem i taka bya pozycjtr Arystotelesa w stosunku do swego ucznia, Aleksandra Macedoskiego. Ten ostatni przej si najwidoczniej przesadnie ,,susznie dumnym", skro zadad]a siebie czci boskiej. By uwypukli rysy bohaterw Homera, warto wskaza ich od, rbnow stosunku do rysw wzoru osobowego Hezjoda, zale, canych w jego Pracach i dniach, ktre pisa prawdopodobnie w niespena p wieku po Homerze. Ani pochoclzenie, ani uroda nie interesuj Hezjbda. Nie absorbuje go take uzyskanie pierwszestwa i nalenej mu za nie czci, Cnota nie jest z urodzeniem zwizana. Zdobyrva si j osobistym wysikiem, albowiem ,,na drodze do cnoty pot pooyliniebia, nie" 84, Orierrtacja l-Tezjoda jest orient.acj rolnika, ktremu sprzyja pokj, a nie ,uvojna. Nie zaleca on dorabiania si majtku gwatern ani grabie.
Ryby oraz zwierzta i ptaki pTzestwolza prujce Mog si zjacla wzajemnie, bo obce im poczucie prawa, Ale czowiek praweln si ju win,ien rzdzi,

32

London 1957, s.2B4. 33 lbidem,.s. 4, 42

KarI R. Popper, The Open Society and Its Enemies, t. II, wyd.

lbidem, ks. IV, 1293b. lbidem, ks. WII, 1337b.

Poclczas gdy- bohater FTomera stanowi pra\Mo si, u Hezjoda iest stanowione przez Zeusa, u ktrego szuka on pomocyt gdy mu si krzywda dzieje, Prawo nad Pych gruje i zdolne j zgnieostatecznie, Dorabianie si wasn prac to co,co Hezjod qorco popiera, wierzc, e ,,wstyd towarzyszy zwy7< biedzie,. z bogactwem si czy odwaga". Jeqo postawa yciorva jest posta,w ostronoci,nieufnoci i cigej asekuracji. ,,Nawet z bratem wrd artw przy wiadku umawia si warto".
pra\^Io s Hezjod, prace Wrocaw 1952.

III,

clnie, cytuj na podstawie przekadu

wiktora steffena,

dobre s|osunki naley dbac przede wszystkim w stosunktl do ssiada, bo ten najprdzej pomc nam moe w razie potrzeby. zasada do ut des rzdzi Hezjodem zarwno w stosunku do bor]rv, jak w stosunku do ludzi.,,Daj tym, co daj, a wasn chciwosci odpowiedz na chciwoc". Samowystarczalnogospodarcza zapewniona praca, adetn i oszczdnocijest przez niego gorco zalecana. Nie ma on c-l ;, brej opinii o ludziach i woli liczy na siebie, W pracowitym zyciu pomoc mczynie ma by ona. Wybr ony nie .1est bynajmniej kierowany jej urod. Ma ona by przede wszystkim rzdna i pracowita kwa]ifikacje, ktre trzeba przed lubem starannie sprawdzic,- co zrobi najatwiej, gdy si on bierze z ssiedztwa. Opinia bowiem, ktr si ona wrd ssiaclw cieszyl pozwoli uniknc mazestwa z tak, co szuka tylko rozkoszy. Do pomocy naj naley dziewczyn bezdzietn, bo taka lepiej pracrrje. Bezdomny parobek z kolei najbardziej narlaje si clo zatrudnienia, najwidoczniej dlatego; e danie mu dachu nad gow od gospodarza go bardziej uzalenia. Choc ttpraca nikogo nie habi, a hab jest yc w bezczynno 6i'l jak gosi nasz autor *-w zotym wieku pracy nie znano i sprowadzid j clopiero na wiatPandora. Taka to jest rola kobiet, ktre Hezjod cla,rzy nieufnoci:,,Bo kto kobietonr zawierzy - za,tierz,y zodziejom nje ]ada". , Myl,e przytoczone u.rywki wystarczaj, eby przekontlc czytelnilra, i dyrektywy Hezjoda blisze s dyrektywom mieszczaskim ni sz]acheckim. Zarwno stosunek do ludzi)jak stosunek do bogw rzni si cakowicie od postawy bohaterw FIomera. Przypisywane Hezjodowi przekonanie 35, e Zeus pysznych ponia, pokornych wywysza, zgitego prostuje, hardego zgina to nie jest opinia moznych tego wiata, Jeszcze wydaLniej ni w zestawieniu z Hezjodem rysuje si r; ethos rycerski na tle bajek Ezopa. Nie miejsce tu na rozwazanie dyskusji dotyczcych jego osoby oraz kwestii filologicznyclr, ktre rodzi tekst przypisywanych mu bajek, sdzimy bowiem, e niezalenie od zmian w rznych rvydaniach ich wymowa pozostaje taka sam.a. Jako podstaw do naszych rozwaa przyjmie35

my tekst wydany przez Emila Chambry w roku 192736, Chambry [umaczy nam w swojej przeclmowie, dlaczego moray, ktrymi kocz ii nu;n, tak czsto s zupen niespodziank dla czytel_ nika, tak mao bowiem wi si z trecitego, co je poprzedza, Przyczyttisiclotegomialanieuwagakopistow.Samtekstbajki przpisywany bywa przez nich innym atramentem ni poucze,ri", ktr" miao z niej wynikac. To ostatnie, dla naleytego uwy, puklenia, pisane byo czerwonym inkaustem, by nie macza

cigtepir'awinnymkolorzekopicizaczynaliod.pisaniawszy. sLkich tekstow jednym atramentem, by potem dopiero wypenic hurtem miejsca pozostawione na mora, Pomyki w numeracji

I prowadziy do niewaciwychpocze, Tadeusz Sinko uwaabajki Ezopa za ksik ludow, Bya ona -- jego zcianiem _- pierwsz uchwytn dla nas reakcj ,,zdro\Megor chopskiego lozumu" przeciw ,,uczonoci" klas wyszych, pierwszym protestem ucinionego ludu przeci\M moznym tego wiata37. Musz ptzyzna, e nie odpowiada mi ta charakterystyka, bo nie widz w bajkaclfEzopa przeciwstawiania si mo,r1;-, u zwaszcza nie dostrzegam jakich elementw buntu, Za,*rro osobisl-y status Ezopa jak i jego istnienie s niepewne, Bierna| z Lublina opisujc wygicl Ezopa szed za sugesti Herodota, ktry mia Ezopa za niewolnika, By to - zdaniem Biernata -- m ,,urodzenia niewolnego a Tozumu lachetnego",Wedle charakterys[ycznegostereotypuczowiekaniszegostanu,stereotypu odtworzonego przez homerowego TersyLesa i powtarza-

negowredniowiecznychfrancuskichtabliauxmiaonby:
Szeroki, nizkiego wzrostu, Wielkich ng, miszego ystu
38.

Z tyu liezmiernie garbaty, A z przodku lepak brzuchaty

36

waanbajkiEzopa,przekadpolskiMarianaGoliasa,wydanyprzezBiblioteke Narodow w 196i r., jeszcze nie istnia,

s7 s8

Esope, Fables, prze. Emile Chambry, Les Belles Lettrs. Gcly opracowy_ T, Sinko, Literatur grecka, t.I, cz. ], s, 192, Biernat z Lublina, Zywot Ezopa Fryga,Watszawa 1952, s. 16, ,,ystu"

_
45

T. Sinko, Lileratura gtecka.

,,grubych ydek", ,,Iepak"

--

,,za".

T, Sinki, postaramy si rzuci wiato spraw przez dopuszczena nie samych'bajek do gosu. Wspomniany stosunek do monych ujawnia si w wielu bajkach. Nie naley z monymi wspzawodniczyc ani si w stosunku do nich stawia; gitki kark lepszy. Poddawanie si bywa korzystniejsze niz opieranie. Oliwk, ktra opieraa si wiatrowi, wiatr zama.'Ggsi podda i dobrze na tym wyszed. Trzeba znac swoje miejsce. Wygrowane ambicje nie tylko nie przynosz korzyci, ale narazaj na mieszno. Naley miejsca sobie wyznaczonego pilnowac. Krab, ktry wyszed na ld, zosta zjedzony przez zgodlriaego ]isa, Nie trzeba byo wycho dzi z wody, ktra krabowi bya przeznaczona. Pewnego razu ogon wa zbuntowa si przeciw gowie i zapragn przewodniczy. le na tym wyszed. Ze sabszymi nie nalezy sobie psu stosunkw, bo nigdy nie wiadomo, kiedy taki moe si przyda, Wszak mysz przegryza powrz, ktrym myliwiskrpowali lwa. Stan skromny zasuguje na pochwa. Mae rybki mog wyskoczy przez oka sieci, a due nie. Osio, ktry zazdroci koniowi nie jest brany, tak jak ko, na wojn. Krzak cierni nie moe rywalizowa wygldem z sosn, ale nie cinasi go siekier. W razie wojny biedni, mao obcieni mieniem, mog ujcao i zachowa wolno.Bogaci, pilnujc swego stanu posiadania, wpadaj w rce wroga. Lepiej skromnie, ale bezpiecznie, Szczur polny je gorzej ni szczur domowy, ale yje znacznie spokojniej. Stosunek do ludzi w ogle roz\Mazany jest w Bajkach w kategorii strat i zyskow. Nie naley kama, bo nam nikt nie bdzie wierzy, na czym le wyjdziemy. Nie unomysi gniewem, bo moemy na tym stracic, Ilustruje to bajka o czowieku, kry, schwytawszy lisa, w gniewie przyczepi mu ponc agiew do ogona. Lis pogna poprzez zboe, ktre sporlo.Nie zadaw-ajmy si ze zymi, czytamy w jednej z bajek, bo moemy by wzici jak by mona si spodziewa za jednego z nich (a nie - bo mozemy zarazi si ich wpywem). W przyjani ceniona jest
46

Cytuj t charakterystyk nie po to, by ustalic rodowd spoeczny bajek Ezopa pTzez powoanie si na autorytet Biernata z Lublina, lecz jako ciekawostk wiadczco \Mspom,inanym ju przeze mlrie w innych pracach uporczy]Mym wizaniu niskiego pochodzenia z brzydot. Jeeli zachodzi o cytowan opini

1llzede ws4ystkim pomoct tote nie naley sprzymierzac si z taltirri, ktrzy nam w ogle pomc nie mog. Lew i delfin zwarli sojusz przy jani, ktry okaza si zuperrie bezcelowy. Gdy w walcc z bykiem lew zawoa o pomocl delfin z wody wyjcnie pol rafi. Trzyrnajmy si z tymi, z ktrymi wi nas nasze interesy. (ldy gobie dzikie robiy wymowki gobiom oswojonym za to, e iclr nie ostrzegy przed zastawionymi na nie sidami, gobie <lswojone odpowiedziay, e w ich interesie w wikszym stopniu lt:y przypodoba si swojemu panu ni przypodobac si krewllym. Solidarnoc w tym ethosie zaleca si wycznie ze wzgldu rla jej elektywnoc.Wszyscy znamy opowiadanie o gazkach, liLre, gdy tworz wizk, zamac si nie daj. Z lekl.ury bajek wyziera czowiek ostrony, nie pozwalajcy sobie na ryzyko, nieufny, szukajcy przede wszystkim asekuracji, trie wojowniczy. Szczodroc nie ma miejsca w jego ethosie, Praca .icst jego skarbem. Pracowitego stwolzenia nie przeznacza si wszak na ofiar bogom. Czowiek ten nie dba o urod, o zewntrzrle ozdoby, o saw, W wielu bajkach ktoiicytuje si z kim, lito z nich lepszy, ale podczas gdy u Homera osobiste wyrznierrie byo zalecane, tutaj si z tych aspiracji miej,Tak jak u Hezjoda, a inaczej ni u Homera, czowiek nie wymierza sobie sam sprawiedliwoci, lecz liczy na bogw, ktrych funkcje stlziowskie w zwizku z tym mocniej si podkrela. Par sw jeszcze o lokalizacji spoecznej wzoru osobowego, l<try z bajek wyziera. Z ich treciwydaje si, e wzr ten jest wzorem czowieka zajmujcego pozycj poredni midzy monymi z jednej i najbiedniejszyrni z drugiej strony. Poza zwierzl.ami wystpuje w nich przede wszystkim wiatrzemielniczy: tIrwale, mynarze, ogrodnicy, pasterze, folusznicy, rybacy. W jedlrej bajce mwi si o rriewolnikach, ktrym nie doradza si rozttlnaac... To, rzecz jasna, nie jest punkt widzenia kogo, kto niewolnikw posiada.

Bajki Ezopa stanowi klasyczny przykad tego, co si nazywa nlola]e de la prudence albo prudentia] ethic. Ten wzorzec zajrnuje poprzez stulecia miejsce poczesne w nauczaniu. W Grecji llajki Ezopa to lektura szkolna. Forma literacka bajki dydaktycz47

nej staje si nierozcznie zwizana z t ideologi 39. La Fontaine j z mistrzostwem odradza. Analogie z moralnocimieszczask wpywaj na szczeglne powodzenie Ezopa w wieku XVIII w Anglii. Tpmaczy ezopowe bajki Locke, tumaczy je take Mande,ille. Odrbnoc tego ethosu w stosunku do ethosu Homerowego nie wymaga chyba bardziej szczegoowych komentarzy.
39

II[. Wojownik spartaskf,

ficzny"

Patrz Klemens Szaniawski, Mora bajki tlydcktycznej,,,Przegld Filozo1949, t. XLV, nr 3/4.

|aki ustrj parruje w jego ojczynie.,,Zastanawiajc si [...] nad trstrojem pastwa lakedajrnoskiego nie umiem rvaciwiepowieclziec, przyjacielu, jak naleaobygo nazwa. Bo i samorvadne pastwo wydaje si przypominac wadza eforw wykazuje przecie zdumiewajco wiele znamion samowadnych rzdrv 1lrrd nielitrymi znw wzgldami uchodzi ono moze za najbartlziej demokralyczne. Zupen niedorzecznoci byoby te nie przyzna, e posiada cechy arystokratycznego ustroju" 1. Flistorycy nie objawiali kopotrv zwizanych z zakwalifikoil.aniem ustroju spartaskiego. ,,pastwo spartaskie miao chapisze K. Kumaniecki, dzielakter wybitnie arystokratyczny" 2

sl_wierdza, e trudno mu odpowiedzie na postawione mu pytanie,

Megillos, reprezentujcy Spart w Prou,ach Platona,

1 Platon, Prawa, prze, Maria Maykowska, lMarszawa 1960, s. 152. 9 Kazimierz Kumaniecki, Histori kultuty staroytnei Grecji i Rzymu, lVarszawa 1955, s. 74,
4

Ethos rycerski,..

49

lc ustalon w tej sprawie opini. Na jego czele stali dwaj krlowie, ale o tak ograniczonej wadzy, e trudno byo ustrj Sparty uzna za monarchiczny. \Maciwwadz maj eforowie ustanawiani, jak powiada Platon, ,,w sposb zbliony do losowania" 3. karania wedle swojej woli i maj prawo do,,Maj oni monb , konywa kary natychmiast, a nawet maj prawo urzdnikw usun od urzdowania i zamkn do wizienia i wytoczy im proces gardowy" a. Poza tym olginem wadzy istniaa jeszcze tzw. getuzja skadajca si, jak wiadomo, z28 starcw powyej lat szedziesiciu i wreszcie jeszcze tzw. apella czyli zgromadzenie ludowe zoonez wszystkich Spartan powyej lat trzydziestu. Ci ostatni jednake nie mogli si wypowiada ani zgasza wnioskw. Wolno im byo tylko zaznacza swoj opini przez gosowanie ,,tak" lub ,,nie". Zronicowanie tych instytucji miao suyc ograniczeniu zapdw wadczych. Pochwala to zrnicowanie Platon, bo jak twierdzi - ,,wadza ma tendencj wydyma si i pieni". ,,Nie ma czowieka jego zdaniem ktry by by zdolny, gdy jest mody [...] i przed nikim nieodpowiedzialny, wvtrzyma brzemi najwyszej wladzy nad ludmi tak, eby nie da najciszej chorobie, gupocie opanowa swoich myli"s. Penoprawnymi obywatelmi byli tylko Spartanie. Obliczano ich w czasie wojen perskich na okoo 8000. Ta liczba topniaa coraz bardziej z upywem czasu. Handlem i rzemiosern trudnili si periojkowie pozbawieni praw politycznych, heloci za,skadajcv ' si z ]udnoci podbitej, uprawiali ziemi podzielon midzy Spartan. Heloci pozbawieni byli wszelkich w ogle praw. naraeni na bezkarne indywidualne zabjstwa i bezkarne pogromy. W Sparcie, ,,ci, ktrzy byli wolni, byli bezmiernie wolni, ci za, ktrzy byli w niewoli, byli w bezmiernej niewoli" pisa Montesquieu 6, dodajc jeszcze gdzie indziej: ,,\M Sparcie niewolnicy nie mogli uzyskac adnej sprawiedliwoci za obraz ani zniewag. Tak wielki by bezmiar ich iedoli, e byli oni nie tylko
wl Wybr pism, prze. Seweryn Hammer et al., wyd. II, Wrocaw 1966, s. 399. 5 Platon, Prawa, s, 1l7. 0 Charles Louis Montesquieu, O duchu praw, t. I, prze. Tadeusz eteski-Boy, Warszawa 1927, s.273,
50
3 Plalon, Prawc, s. 118. a Ksenofont, Ustrj spartaski,

tlltlwolnikami jednego obywatela, ale ogu; naleeli do wszytillcich i do jednego" 7. ,,Sparta bya to armia utrzymywana przez chopw'' pisze lrllte Montesquieu8. Jako wojowanie byo jedynym zajciem, klrego Spartanin mg si ima. Ustawy bowiem wzbraniay im zajmowa si handlem czy przemysem. Mieli oni bronic kraju, zostawiajc plac periojkom. Midzy sob Spartanie mieli by l,wni i std ich nazwa: homojoj. Rzdzili oni Spart z wczni tt boku. Nawet w czasie- snu musieli j mie przy sobie. Rnym wspczesnym neisuwao si zgodnie porOwnaie kraju do obozu warownego. Twierdzili oni,, e utrzymywanie staego pogotowia wojennego miao swoje uzasadnienie, poniewa Sparta miaa licztlych wrogw zewntrznych, a ponadto bya stale zagroona ptze lrclotw, ktrzy czekali tylko na okazj, by si buntowa. Stallowio np. tak okazj trzsienie ziemi w rcka 464. Ponadto to zagroenie miao by wyolbrzymiane zgodnie z prakiyk tyrallw, ktrzy mwi o niebezpieczestwie tak wiele, eby usprawiedliwi swj despotyzm. Prawa spartaskie nie pozwalay Spartanom si bogaci. Posiadanie zdta albo srebra byo najsurowiej wzbronione, a rozporzdzanie mieniem omotane tyloma przepisami, e, jak pisa Ksellofont: ,,Po c [...] staraby si ktoo majtek, ktrego posiatlanie przysparza wicej kopotu ni uywanie przyjemnoci"9. Subawywiadowcza Spartan czyli ,,patrolowanie z ukry. r:ia" wykrywaa grzechy obywateli, ktrzy przekraczali te prawa, lak jak tropia wszelkie objawy buntu u helotw. Odkadajc na pniej rozwaania jak dalece te postulaty byy rcalizowane, chcemy tu skrelicsylwet wzoTcowego Spartanina. Wprawdzie znana jest ona zrnych popularyzacji, niemniej jednalr rvypacla j tu jeszcze raz odtworzy w gwnych rysach. Podczas gdy dbaoco pikno. postaci charakteryzowao bohaterw homerowych, Spartanie mieli nie lroszczy si ani o urorl, ani o strj. Ich niedbale rosnce w'osy i brody, ich brud, raziy Atefrczykw. Jedna szata bya zalecana na wszystkie pory
? Ibidem, t. I, s. 368.
8 0

lbidem, t. II, s. 146. Ksenofont, Ustlj spaltaskj, s.39B,

5t

rokul a nogi miay si haltowa przez nienoszenie obuwia. Chosty sprawdzay wytrzymaocna bol. ,,Lakonczycy t...] inyil ptzez nadmierne trudy zamieniaj sceptycznie Arystoteles modych ludzi w zwierzta, jak gdyby to bya najlepsza clroga do wyrobienia mstwa" 10. lMiadomo, e chopiec, ktry osta si surowej selekcji dokonywanej bezporednio po urodzeniu, pozoslawa w rodzinie tylko do lat siedmiui Po upywie tego czasu wychowywa si poza ni, w grupach podporzadkowanych wcjdzowi. W stosunku clo tego wodza obowizywao bezwzgldne posuszestwo. Referujc dyrektywy obowizuje rv tej sprawie w Sparcie, Platon pisa: ,,Najwaniejsze [...] jest to, eby nikt nie pozostawa nigdy bez kierownictwa, mczyzna czy kobieta, eby si nie przyzwyczai ani r. powanych sprawach, ani w zabawach dziaac po swojemu i na wasn rk. Kady powinien i podczas w-ojny, i podczas pokoju rrtrie oczy wci zwrcone na przeoonego" 11. W wypadku jego nieobecnoci kady obyr"atel, ktry by obecny, mia prav,Io nakazywa to, co dobre i liarci za w-ykroczenia. Tym to dyreklywom plzeciwstarvia si Perykles w swojej synnej mowie reprodukowanej przez Tukidydesa. ,,[r nas kada jednostka moe z'najwiksz swobod przystosomwi wywac si-do najrozmaitszych form ycia i s|ac si przez io samodzielnym czowiekiem". ,,Zawsze sami ocen,iarny wypadki, iak powiacla w teje mowie, [...] i staramy si rr.yrobic sobie trafny

Po takiej tresurze w poguszestvie miao ono nie tyllo by przestrzegane, ale miao ponadto by przedmiotem chiuby. ,,We jak pisa l(senofont rvpywszystkich innych pastwach - pozorw jakoby si - wabali v-orvsi rrawet nie clrc zachowywac dzy, lecz uwaaj, e to nie jest godne lvolnego czowieka, r Sparcie nalomiast najzamoniejsi okazuj wadzy najwicej pokornego uszanowania i szczyc si swoj ulegoci,a na we10 Arystote}es, Polityka, prze, Ludwik Piotrowicz, ]Mrocaw 1953, ks. VIII, rozdz, III. 11 Platon, Prawa, s. 540. 1e Tukidydes, Wojna Peloponeska, prze. Kazimierz Kumaniecki, W'arszawa 1953, s. 10B,

Sd"

12,

w cwa, nie stpa [...] ''. Jedno [...] z najpikniejl;zl,cllr bodaj r-rclwaszych nalezycie ustanowionych praw lrl<'l."t,i P]aton zwracajc si do przedstarvicieli Krety i Sparty l,,rl.1tzuje rnodym docieka, co w \Iaszym pralrodawstrvie jest tvlasciltre, a co niewaciwe,wszyscy lnusz jednym gosem i pyll(l(]!]i}1 jak gdyby z jednycr ust zgodnie gosic, e w waszych ;lltlirach \rszys[ko jest dobre" la. Ciekarva to istotnie opinia rt, ttstach czr.ieka, ktry rzdy chcia powierzy filozofom jako ltltlziotrr najmdrzejszym i ktory mwi, e pierwszym i naczelrlvtrr rt,rd dbr boskich jest dar rozumu, Poclczas Edy Spartanin pie dba o urod, jego trosk naczelna llr,a dbaoco sprawnofizyczn. Miay si do niej przyczyniac tl<ll;rze clobrane pocl r,zgldem tzyznv zr,izki maeskie i pozanlazesliie, o ktorych kojarzeniu decvcloway wzgldy eugerliczne. \\rvrabianiu zrcznoci i krzepy s}uyycwiczenia gimnas|vczne. Frzygototlaniem do trudw rtojennych byy te polotl.atlia na zlvierz|a, a take i na podejrzanych o nastroje bun-, ltlivnicze helotw. Przemylnocmozna }ryo rozwijac pTzez ,.l(]czn kraclziez, karan tylko w wl,padku, gdy nieudana. Kullur"a fizyczna obowizywaa, jak wiadomo, takze i kobiety, ktre ;lo nagie, bralz |6ft2g udzia w zawodach. Nadmierna swobocla liobiet nie znajdorvaa uznania Arystotelesa. ,,Prawodat.ca bojak pisa \\,ienr ktry chcia zaprar.ic cae pastwo tlo port.sciElirvoci, przeprowadzi to, jak si okazuje, w stosutrku clo rilzczyzl], a o kobiety wcale si nie zatroszczy, gdy prorvaclz orre pocl l,adym r,vzgldem ,swawolny l rozwizy tryb zycia". ,,Likurg mia prbowa kobiety okieznac. Jedrtake zaniecha lego, kiedly mu opr star,viy" 1s, jak o iym bdzie dalej rnoObnazanie si Spartanek, ktre \\,a stara si usprawiedliwi/c wielbiciel Sparty Rousseau, nie lazio, jak rviadomo, Grekw. Tabu nagociprzypisuje si rra ogl kulurom wschodu. Jednake lrarto tu przypomniec, e Oc11,st:usz zbudziw,szy si w ziemi Feakr,v i zobaczywszy Nauzykae r iej suebne._,,silnQ doni urwa ga}iciast,by zakryc mski
7w(ll,]ie suchaj
l3 Ksenofont, LIstr j sparto,ski, s. 1j Flaton" Prawa, s.20-2t.
15

Arystote]es, Polityka, s. 60

- 61.

52

53

srom swego ciaa", zagdy suebneproponoway mu obmycie z bota, ktrym ciao jego byo pokryte, odmwi usugi m,tvic: ,,nie bd si my przy wasr wstyd obnaa si rvo}:ec panien o piknych warkoczach". Surowowychowania w Sparcie nie wykluczaa rozrywek plzerlfach midzy jednym a drugim wojowaniem. Byy wiw towania z okazji skaclania ofiar, wspzawodniczenia w biegach, Z daleka przyjedalimuzykanci, popisywali si wesoliowie 16, Ate jeeli idzie o roclzim twrczoartystyczn, to Muzy nie sprzyjay tak zorganizowanemu pastwu. Tyrteusz, ktry sar,vi bojowe ]ryczyny ]acedemoskie i zagrzewa do u,alki, nie pochodzi ze sparty. w sztuce sparta popieraa przerle wszystkim pienichralne. Sprzyjajc ich stosowaniu w celach wychowawmyl,e zgodnie z tym, co przyczyclr Platon zastrzega si - pastwie iclealnym ,,niki rrie bdzie pisywa Sparcie _ ig 1r jego mg por-ay si piewapieni,ktra nie zostaa zbadana i uzna_ na pTzez stranikv pra,w,". ,,piewa si wic bdzie - jak mwi clalej _ tylko wite pieniofiaiowane bogom albo utwory dzielnych mw, ktrzy w nich gani lub sawi kogo w sposb 17. uznany za waciwy" To ganienie czy chwalenie przenikao ca taktyk wychowawcz| ktra za pomoc kar i nagrd kondycjonowaa od dziecka swoich obywateli. wedle sprawozdania plutarcha, kto ukara, sam by potem karany, jeeli ukara za duo, albo za mao. Dyscyplina, wytrzymaona bl, lekcewaenie sobie mierci, ktr, gdy ugodzia w bliskich, wolno byo opakiwa tylko dni jedenacie, szybkodecyzji, niezbdna w walce, skromno, nie_ d'lranie o bogactwa, a przede wszystkim mstwo - to byy cechy, ktrych oczekiwano od Spartanina. ,,W Sparcie kady wstydziby si wzic tchrza na towarzysza stou, w zapasach na partnera,,. w chrach tchrz spychany jest na najpodlejsze miej_ 16, musi sce, z siedzenia nawet przed modszymi musi wstawa si godzi na to, e dzielniejsi od niego wymierzaj rrru chiost,
ro Bardziej szczegowe dane u Ulricha von 1'ilarnowitza-Moellendorffa, Staof uird Gesel|scha|t der Griechen und Rmer, Berlin - Leipzig t93, s. 85.
17 18

tJbieganie si o doskonaopod nadzorem pastwa - pisze Kseltofont dalej _ prowadzi do wietnych wynikw, ktrych mona si spodziewa tam, gdzie karze si ju za to, e ktonie dba o to, lly byc najlepszym jak wiadomo midzy innymi Urabianiu obywatela suyy wsplne biesiady, zltlyczaj utrwalajcy styl ycia obozowego, l}yy one raczej skromne i skadaysi z pewnego minimum w posraci polewki z misa wieprzowego oraz z naddatkly wnoszo_ ,ivi czc nych przez niektrych uczestnikw. \Mzmacniajc spartitw stanowiy one dodatkowy czynnik rozbijajcy rodzin, obok wychowania poza domem i rv perri dozwolonego wiarolomstwa, jeeli tyko miao przyczyniac si do mnoenia krzep, liieh obywateli, nie dla siebie, tylko do oginej puli, skoro kady inia by ,lpanem dzieci wagnych i cudzych", Starsi mowie rnogli korzystac w erotyce z pomocy wybranych przez si moaycn. erzyszej rodzicielki nie wolno byo trzyma r" odosobnie, niu. Na maestwo zezwalao si jej jednak dopiero rv okre, sie, gdy moga podzi najdzielniejszych. ubieranie oblubienicy iv stiOimski i wymykanie si do ony po ciernku_niektrzy tu, ts, Ale wedle macz zamiarem oszukiwania zazdrosnego bstwa mia on zaprzez Plutarcha Likurgowi opinii przypisywanej rdzi, by mczyzna si wstydzi, gdy go widziano idcym do

lcobietyczywracajcyr'nodniej.Chodzioozapobieganiezbytjednotriemu oddawaniu si rozkoszom. Te utrudnienia miay

czenie na celu podnieca doranie podanie, co miao wpywa na krzepko potomka. polika finansowa sparty suyajej izolacji od reszty wiata i zmierzaa do uniemoliwienia obywatelom bogacenia si, Jak posiada zota ani l,u wspominalimy, nie wolno byo spartiatom

rrej wartocina zewntrz, co uniemoliwiao podre, Waya .rnu pr"y tym tak duo, e jej dostarczanie do domu nie mogo ujuwadze domownikw, wymagaa bowiem obszernego miej.ca i wo"u, ktry by j przywiz 20, Donosy i rewizje pilnoway przestrzegania tego zakazu. t, E*il" Ii* als, ycie codzienne w Greeji, prze, Stanisaw Koodziej,
czyk, \Marszawa t962, rozdz. IX. r0 Ksenofont, lJstrj spailasj, s.398.

,,et,a.Monetaelaznakursujcawewntrzkrajunierniaaad.

Platon, Prawa, s.34I ,342, Patrz Ksenofont, tJstrj spartaski, s. 401--4a2,

54

55

P}aton nie chcia w tym stopniu, co Sparta, zamyka drzwi przed cudzoziemcarni, ale jednak, na wzr Sparty, projektowa, e w jego idealnym pastwie, ,,nikt, kto nie skoczy 40 1at nie bdzie mg nigdy, pod adnym pozorem wydala si z kraju; naslpnie nikomu nie bdzie wolno udawac si za granic, uprawniony do tego bdzie tylko ten, kto ma tam jakmisj urzdor,v do' spenienia" ?1, plzy czym bdzie mozna za granic wysya tylko takich, ktorzy by ,,po powrocie pouczali modych, e obyczaje i urzdzenia .,l, innych pastwach gorsze s od tych, jakie mamy u siebie" 22. Wpaca take bdzie si obc walut, ktra pozostaa z podrv, do skarbu pastwa otrzymujc rwnowartolv wa]ucie rniejscowej 23. Podalirny tutaj najwaniejsze Tysy wzoru Spartanina, niektre jakoby realizowane, inne tylko postulowane. W ich odtwaclo rzaniu drrpuciiimy gosu gwnie wielbicieli Sparty, do nich bowiem luvpada zaliczy Ksenofonta, Platona czy Plutarcha. Dopucmytera4 do gosu krytykw, chociaby dla potwierdzenia postulowanych rysow, ktre si na nasz obraz skaday. Jee]i idzie o jedynych spartaskich penoprawnych obywa, teli, tj. o tzto. rwnvch, ich rwno bya kwestionowana przez Arystoielesa. "/praw-dzie ziemi nie mona byo kupowa ani sprzedawa, ale mona byo j darowa i pozostawia w spadku, Wynikiem tych zarzdze byo to, e wasnoziemska skupia si rv rkach nielicznych obywateli, przy czym, wedug Arystotelesa, prarvie dwie pite znalazy si w rkach kobiet 2a. One take w-aday drogirni metalami, poniewa zakaz posiadania zota i srebra dotyczy tylko m czyzn. ,,W rku kobiet s - jak pienid7ll * powiada krl Agis v dramawiesz - najwiksze cie SoyackiegoAgezylauszl a o Agisie powiada mieszczanin ,,pienidzy chce, to musi udac si do matki". Rwno Spartan stawaa si rrvnoci proklamowan pr)ez zwierzta zorganizowane w farmie opisywane j ptzez G. Orwella. Gosiaona miano, wicie: ,,\Mszystkie zwierzta s rwne, ale niektre z nich s bar,
1 Platon,
93

tlziej rwne od innych" 25. Jeeli irizie zao hab wizan z posiadniem zota czy srebra ptzez mczyzn, niektrzy historycy tivierdz, e Spartanie umieli lokowac pienidze za granic 26. Arystoteies by take niezadowolony z instytucji eforlq i z ge, jego zdaruzji. Sposb wybierania eforw nie grvarantowa -dorastali do i bya wacit,a by wybrani rriem - by selekcja wadzy, ktra im przysugirvaa. Czs'io ,,ukradkiem omijaj prawo i oddaj si rozkoszom zmysolvym". Rada starcw take nie funkcjonowaa jak si naley, bo doywotnie .iak sdzi spra\Mo\Manie wadzy zmniejszao odporviedzialno, a rzdzenie rrie na podsl.awie praw pisanych, tylko na podstawie wasnego uznania te przedstawiao porvane niebezpieczestwa. Ale szczerllny niepokj Arystotelesa wzbuc]za wpyw kobiet, charaktespoeczesiwa zmilitalyzolvar ystyczny * jego zdaniem - dla jest z Afrodyt. To prawo llcgo; Ares bowiem sprzymierzony oglne, ktore domagaoby si spralvdzenia, mona by tiumaczyc lynr, mczyni, cigte naraeni w niebezpiecznej walce, s szczeglnie skonni do amorw, co daje kobietom monocwpiy, rvania poprzez nich na rzdy. Sprawa ta jest kontrowersyjna, bo wiadomo skdind, e w plemionach wojolvniczych kobieta bylva ,zczeglnie spychana na margines. Inne ni u Arystotelesa zarzuty przecilv Sparcie. dochodz do gosu w aluzjach, w ktre obfituje cytowana ju przez nas mowa ,fu_ Peryklesa. ,,Miasta naszel jak mowi _ rvedle sprawozdania lridydesa _ pozostawiamy otwarte dla lvszystkich: nie zdarza wydalali cudzoziemcw i nie pozwalali komuuczyc si, ebymy si u nas albo patrzec na co,co mogoby si przyda naszym nie wglda, cign dalej wrogom". ,,W yciu prywatnym -zachowanie si naszych wsp, lny z podejrzliw ciekarvoci lv obywa,l.eli, nie odnosirny si z niechci do ssiada, jeeli si zajmuje ,tym, co mu sprawia przyjemnoc [.,,] i nie rzucamy w jego stron pogardliwych spojrze". ostatnia u\,ryaga dotyczya megalomanii plemiennej powszechnie Sparcie przypisywanej, Do tej charakterystyki w-ypacla dodac rys uznany potem za znamien_
25

er lbidem,

Prowo, s.
201.

556.

ra Arystote]es,

lbidem, s.

zn

Polltyo, ks. Ii, rozdz. VI,

lotclz. Il,

Grard Walter, Les origines du communisme, Paris 1931, ks.

George Orwell, Animal Folm, London

tr945,

trI,

cz,

II,

56

57

go, co ze Spartanina probujc go zabawi" 27. Ksenofont naleado wielbicieii praw obowizujcych w Sparcie i ubolewa nad tym, e nikt nie chce tych praw naladowa. Jednoczenie stwierd.za rosncy dla nich brak posuchu. Spartanie ,,darvniej bali si, by nie rvidziano, ze posiadaj zoto, a obecnie nieraz si chepi jego posiadaniem. Darvniej woleli siedzie w domu, ni by namiestnikami w miastach zdobytych. Teraz staraj si o to, by ten urzd nigdy si nie skoczy'' 28. Mamy oto, wedle dostpnych nam rde,gwny zarys spartaskiego stylu ycia, tak jak si je postulowao i tak jak si je realizowao. Charakteryzujc ten styl K, Popper wymienia jako Iysy naczelne: tendencj do zachowania bez zmian ustroju i obowizujcych w nim plemiennych tabu, partykularyzm versus uniwersalizm, z podkreleniern rnicy midzy ,,Dy'' i ,,oni'', samorvystarczalnow handlu, ktr mona traktowa jako pochodn w stosunku do wzmiankowanych tendencji izolacyjnych, zapdy do dominacji nad ssiadami, a rvreszcie anty-humanitaryzm z Wk]uczeniem wszelkich ideologii egalitarnych, demokratycznych i indyrvidualistycznych 29. Broni ich w cytowanej mowie Perykles, zaostatnimi jego sowami gdy umiera na zalaz i ludzie zgromadzeni przy jego ouprzypominali sobie wszystkie jego zasugi, byy sowa: ,,Zapomnielicie o najwaniejszym [...] Nikt z Ateczykw nie przywdzia szaty aobnejz mojej winy [...]" s0, przywdziewa zaszat aobnmg nie tylko ten, kto straci kogobliskiego, ale take kady czowiek uwaajcy si za po97 C. L. Montesquieu, O duchu pruw, t, I, s, 434, A warto przy tej okazji przypomnie sowa Tomasza Manna: ,,Humor zawsze by najbardziej przedsibiorczym i najzuchwalszym zdobywc w dziedzinie wiedzy o czowieku''. T. Mann, Eseje, przel, Jan Boski et al,, Warszawa 1964, s. 342. 98 Ksenofont, Ustrj spartaskj, s. 407. 9 Karl R. Popper, The Open Society and lts Enemies, t. I, wTd. III, London 1957, s. 1B2. s0 Patrz Aleksander Krawczuli, Perykles i Aspazja, Wrocaw 1967, s. 306.

ny dla ustrojw totalitarnych, a podkrelany przez Montesquieu. Ateczycy mianowicie ,,brali si - wedug niego na do ]Mszystkiego na ttesoo: art by irn do smaku zarwno - mwnicy jak w teatrze [...] Charakter Spartan by surowy, powany, suchy, milczcy. Tak samo niewiele irydobyo si z Ateczyka nudzc

11lzywdzonego. To by gos humanitaryzrnu rvedug Poppera l(,rujcego sobie drog w demokracji. Sovo ,,indywidualizm" lrystpuje w tak rnych znaczeniach, ,r rwnoczenie tak bardzo jest potrzebne dla charakteryzowania r,l<:ologii rycerskich, e musimy chwil uwagi mu powici. \V jednej ze swoich odmian inciywidualizm przeciwstawia si :;lodnoci. Spartiaci nie byJi inclyu.idualistami, jeeli si przyjmie, zt, wszystko, w ich zamierzenlu, clrcieli rv yciu obozowym robic l,]):em; Tazem jada, Iazem -iczy, Iazem odpoczywa, podczas r;tly indywidualista cierp! w koszarach, cierpi we wsplnych sy1lir:Iniach. W innym znaczeniu indyu,idualizmowi przeciwstawia .;ii; konformizm obyczajorvy. N4owi si tu o indywidualizmie kor;os, kto ma sobie tylko rva6illrysposb bycia, swoje godziny :iilu czy jedzenia. Std niedaleka ju droga do uznania za indyv,,idualist czowielia krnbrneQc, ktry sanr sobie stanowi pra\Mo I nie chce podporzdkou,a si u.oli gromady. Achilles gotw by rrirrazi vojska stojce poci Troj z porvodu osobistej obrazy. \,Vreszcie indywidualizm bywa rozumiany nie jako cecha osobor,,,oci, lecz raczej jako pogld przecir,stawiajcy si podporzdkowaniu interesw jednostki interesom gromady, pogld popierajcy sr,robodn ekspansj jednostki, opierajcy si etatyzmowi r.; przekonaniu, e pastwo jest dla czowieka, a nie czowiek dla p.istwa. Platon uzasadnia to podporzdkowanie powoujc si na to, z,e prawdziwy artysta opraco"\,uje kad czcswego dziea ze lvzgldu na cao, nie obmyla caocize wzgldu na cz. a Interes pastwa staje si, w wietletego pogldu, kryterium moralnoci, ktr Popper nazywa moralnoci kolektywistyczn, plemienn i totalitarn. Wbrerv Popperowi W. Jaeger widzi w niej rrcielenieniepikrrego polityczno-wojskoltego ideau, gboko tlgruntowanego w naturze ludzkiej. Jest to upolitycznienie heroicznej aret, nagradzan.ej ogln czci. ,,Modzi i starzy czcz przynosi mu go [tj. zwyciskiego lt"ojownika a - M.O.],nie ycie mu szkodzi, rviele oznak wyrnienia i szacunku, nikt mie ani naruszy jego praw. Kiedy si ju zestarzeje, patrz na niego z szacunkiem i ustpuj m.u miejsca gdziekolwiek si pokae" u.
8r 'Werner

s, ]21.

W. Jaegel, Paideia, t. I, prze. Marian Plezia, Warszawa

19tj2,

5B

59

istniejcym. Myl,e to porwnanie jest uprawnione, skolo specjalici uwaaj za mo]iwe rekonstruort ac wiathomerycki na podstawie homeror,vego wiaclectrvaa take i dlatego, e dziela Homera zostay przysrvojone pTzez potomnocgreck w sposb czynicy z niclr cowicej ni trvr ksikowy. ,,Rol lliady i Odysei w kulturze greckiej pisze T. Sinko mona porwna jedynie z t, jak w Europie chrzeci_iaskiej miaa Bib]ia" x9. jak czytamy u tegoz autora bya clia ,,Lektura Homera szkoy greckiej tak charakterystyczna, e staroytni oznaczali pocztek nauki szkolllej pTzez pocztek lliady, Iliad umia na pisze pamic Aleksander,Macec]oski" 33. W l]jdzie i Odysei mamy do czynienia ze spoeczeznawca eposu heroicznego slwem, w ktrym wielcy ludzie na szczl-cie rozwinli styl zycia uznany przez obyrvate]i za suszny i potlzirvu godny a. Przy podobnej pozycji w strukturze spoeczestwa, wsplnej wolnoci od troski ekonomicznej, wsplnej pogardzie dla wszystkich zajc innyclr ni wojowanie, rvsplnym akcentowaniu odwagi jako cnoty dla rvojownika naczelnej, rnice midzy w-zorem wojownika u Flomera i w Sparcie s istotne. U Homera indywidualizm we wszystkich lvymienionych wyej znaczeniach tego sowa, w Sparcie stadno,posuszestr-o, brak potrzeby niezalenoci,U Homera podkrelana wielokrotnie ro]a rozumu, rtlla
s2

Jeeli przez ethos rycerski rozumie ethos klasy rzdzcej, rvolrrej od troski ekonomicznej, pogardzajcej wszelkim zajciem poza wojowaniem, spdzajcej czas wolny na sporcie, polowaniu i ucztowaniu, to ethos Spartan wolno nam nazwa rycerskim na rowni z ethosem zobrazow-anym u Homera. W tytule naszeEo rozdziall zawahalimy si jednak z uzycienr tego sowa ,,rycerski" w odniesieniu do Sparty dlatego, ze sowo ,,rycerski" jest mocno skojarzone z zupenie obc Sparcie treci.Jako Grecja starozytna zostawia rram dlva tne wzory rzdzcego wojow-nika. Ktomoe nam rv tym punkcie zarzuci, e porwnujemy tu ethos zobrazowany w dziele ]iterackim z ethosem, przekazanym nam wprawdzie w postaci idealizujcej, ale niemniej realnle

clsobistego dowiadczenia nabytego v- licznych podrach (Odyst:usz), w Sparcie ksenofobia, mae znaczenie walorw intelektualriych i zapobieganie przenikaniu obcej mdrociw szeregi Sparlan. U Homera ceniono r,.alory harmonijnego poycia rodziny, rv Sparcie jej daleko idce rozbicie. U Homera wspomniana wra. liwocna pikno ludzkich postaci, $, Sparcie maa kultura estel,yczna i szluka podporzdkolvana interesom wadzy. Rne s ltipotezy dotyczce tych rnic. ,,Jaowogruntu w Attyce stwogruntu w Sparcie I,zya tam rzd ludowyi yzno - rzd arystopisa Montesquieu 35. W, Jaeger, ktry nie przellralyczny" 1lrowadza ana]iz w kategoriach socjoiogicznych, przypisywa te lnice przede wszystkim,,diametralnej odmiennocistruktury tluchowej" wchodzcych tu w gr szczepw. Sparta to wszak Dorowie, najedcy.Wiadomo, e Sparta wzorovaa si na Kre-

Kreteczyk cie. Rozmwcy Ateczyka w Prawch Platona i przedstawiciel Sparty s ye wszystkim zgoclni. Dorowie kultur lrretesk ju zastali i j przejli. Cytowany ju historyk, G. WaItcr wspomina o bractwie, ktre miao w rozwoju kultury kretesliiej odegra znaczn rol 36, ale zarrrno jego udzia jak udzia innych lypyww jest dziniemolir,t y do stwierdzenia. Wiadottto, e obraz Sparty by ju u rv-splczesnyclr rzadko bezstronny. jak wspomiZarwno Ksenofonl", jak Platon i Plutarch byii jej lvielbicielami, podczas gdy Arystoteles zgasza nalimy lne uwagi krytyczne. Wiadomo, e do Sparty ciyli arysto,l;raci atescy, jak Pindar czy Teognis, szukajc w niej oparcia przeciw demokracji ateskiej, e byli jej wielbicielami cynicy i czciov,o stoicy. Militaryzm Sparty tym ostatnim si nie pocloha, ale podobay si cnoty mskie, archaicznoc i prymitylvizm. Podobne anegdoty kadzie si w usta raz cynikom, kiedy indziej Spartanom. Musiay zachodzi w ich pogldach jakie analogie, skoro to byo moliwe s7. W dalszym biegu dziejw rni nawizyrvali do rnych spariaskich walorw poddajc je znacznej iclealizacji. Jednych bra
C. L. Montesquieu, O duchy praw, t. I, s. 400. G. Walter, La conlmunaut des Ctlois, patrz Tozdz, pt^ Le vrai visage communisme crtois. 37 Patrz F. Ollier, Le mirage spartiate, t. I; Paris 1933i t. II: Paris 19.i3.
35 86

Tadeusz Sinko, Iiteratura grecka, t. I, Krakv,, 1931, cz. I, s.

134.

34

Cecil Maudice Bowra, Hetoic Poetry, London

Ibidern.

1952, rozdz. 1II.

60

61

kult mstwa, inni podziwiali surowoobyczaju, dyscyplin i wyrzeczenie si swojego ,,jd" dla wsplnego dobra. Ideolodzy fran, cuskiego Owiecenia zwracali si czsto do spartaskiego wuorca, mniej na og krytycznie ni to czyni Montesquieu. W prawodawstwie Likurga wszystko wspdziaao zdaniem Heiwecjuw przemienianiu ludzi w bohaterw. - Wyzyskujc erotyk sza Likurg uczyni z niej potn si w prawodawstwie, bohaterw bowiem kobiety darzyy uczuciem, zatchrz by przez nie odzdaniem trcany i wymiany. Tote mstwo Spartan osigno niedocignione vfyyny. Cnotliwe Spartanki w aHelwecjusza - przyjmorvay synw swoich, ktrzy wyszli cao obie i milczeniu z bitwy pod Leuktrami, zapene radocidzikoway bogom za synw, ktrzy polegli w walce. Helwecjusz usprawiedliwia najak powiada karania kradziey wet dziwaczny - zwyczaj jedynie za niezrczno. Zwyczaj ten utrzymywa odwag i czu-inoi by poyteczny dla narodu, ktry obawia si zarwno zdrady helotw, jak ambicji Persw 38. narzuci Spartaninowi elazne zdaniem Rousseau Likurg jarzmo. ,,Ukazywa mu ojczyzn - wszystkim: w prawach, w za, we nie zostawi mu ani w bawach, w domu, w mioci, ucztach - dla samego siebie". chwili wytchnienia, w ktre j by ytylko ,,Ta tresura zrobia z nich istoty nadludzkie". W Licieo wido, wiskach wraca jeszcze raz do tego tematu stawiajc'Spart za wzr. Na pytanie, czy zechciaby take zaleci tace pnagich Rousseau odpowiada, e w Sparcile chronia je uczciSpartanek wopubliczna. Surowe obyczaje sprawiay, e niewinny wydawa si Spartanom ten widok, golszcy dla kadego innego

'

Zgin Etpenor. al mi gol Co mwi? Niech zginl Jeszcze s mi dwaj synowie Merop, brat jego, zemcisi wnet leci; Niech i ten zginiel Zastpi go tlzeci.

lanlca, ktra ma

Erotyk na usugach ojczyzny moe z kolei zil.ustrowa Sparby nagrod wojownikowi:

oto temu jest otwarte, Ktry w sobie zdrady nie ma, A mnie kocha tak jak Spart.
Serce moje kt otrzyma?

W Polsce patriotyzm wzniecony utrat niepodlegocidyktuje Knianinowi w roku 1786 oper pod tytuem Matka Spartanka,

ludu

39.

odtworzon w tyme roku przez teatr w Puawach z lzabell Czar, torysk w roli tytuowej. Jedna z matek Spartanek dowiadujc si o mierci syna w walce z Tebami mwi:
38

szawa
s0

Claude Adrien Helvtius,

1959, s. 310 - g11, t21.

umyle,t. I, prze. Jadwiga Cierniak, War'Warszaw.1 1966, s. 493.

Wiadomoci, ktre nam zostawi Plutarch o Sparcie wyzyska Sowacki w swoim dramacie Agezylausz. Kazimierz Wyka o, ktry niedawno wydoby ten dramat z cienia, nazy\Ma go dramatem ]iontrrewolucji. Przebieg tej kontrrewolucji jest ciekawie zaryzwizana z osobliwocia;owany u Sowackiego. Jest ona cile mi prawodawstwa i ekonomiki w Sparcie. Egalitarne tendencje znajdujce sobie wyraz w reformach krla Agisa natrafiaj na sprzeciw tych, ktrzy s zainteresowani w utrzymaniu racych nierwnoci. Ci bior gr, a Agis ginie. Mao czytelny dramat Sowackiego nabiera ycia w ciekawej interpretacji K. Wyki, ale zagadnienia w tym dramacie poTuszane wykraczaj juz poza inte, resujc nas spraw wzoTu osobowego spartaskiego wojownika. W zwizku z powstaymi w wieku XX ustrojami totalitarnymi, litrych analogia w stosunku do Sparty jest oczywista, mira Sparty przesta wabi ludzi nalecych w tych ustrojach nie do rzdzcych, lecz do rzdzonych. Zapomina si ju nawet o tym, e Sparta miaa swoje dobre chwile do poowy wieku VI, e ma za sob tak chwalebne karty, jak Termopile i siga si pamici przede wszystkim do epoki, gdy odcia si od wiata elazn kurtyn pozwalajc wzrastajcej korupcji na cige zwikszanie midzy wzorem a jego realizacj. W 272 roku, gdy odlegoci Pyrrus oblega Spart, nie ma ju jakoby ladusurowociobyczajow.
a0

rzewski s. 190;

Jean Jacques Rousseau, tJwagi o rzqdzie polskim, prze. Maciej Sta,

ljst o widowiskch,

,,Pamitnik Literacki", r. XLI, z. t, s. 112 - 165.

Kazimierz Wyka, Drumat

o kontlrewolucji (Agezylausz

Sowackiego|,

62

63

IV.

Germanowie

,Rozwaajc ethos rycerski eposu homerowego, roz\,aludzi rozporzdzajalimy--- jak to byo wspomniane - ethos lokujcych sanrych siebie u szczycych wadz i bogactvem, ludzi tu hierarchii spoecznej z tytgu zaszczytnego pochodzenia i realizujcych w swoim mniemaniu pewne cnoty niedospne niszyrn stanom, Zanim, snujc dalej wtek ethosu rycerskiego, przejdziemy do wzorw rycerstwa redniorviecznego zatrzymamy si jeszcze chwil nad Germanami, jako ludem, w ktrym --,jeeli ufa nosili bro cieszyli si take szczeglnym szaTacytowi - ci, co cunkiem. Wiadomo, e adekwatnojego charakterystyki bywaa poddawana w wtpliwo,nie tylko dlatego, e Tacyt nie zna prawdopodobnie Germanii z autopsji, lecz take i dlatego, e mia w swojej historiografii cele moralizatorskie, szukajc w dziejach przykadw tego, co chwalebne czy rad na to, co naganne (exempla recti aut solacia mali)1. Jako do odtwarzania postaci
r Tacyt, Dziea, prze. Seweryn Hammer, Warszawa
S. Hammera.
1957,

wzorco\Mych nasz historyk przywizywa szczegln wag. Na pierwszych stronicach ywota Juliusza Agrykoli ubolewa, e pisarze upamitniajcy zasugi ludzi wybitnych bywali przedmiojak pisa tern represji, zadziea ich palono. ,,Snad sdzono e tym ogniem wytpi si gos narodu rzymskiego, wolnoserodzaju ludzkiego, wypdziwszy ponadto lra[u i wiadomo nauczycieli filozofii i zesawszy na wygnanie wszelk szlachetn umiejtno, eiby nigdzie nic uczciwego na drodze nie napotkac, Dalimy zaiste wielki dowd cierpliwoci; a jak dawne pokolenie widziao,skrajn wolno,tam my widzielimy skrajn niewol, kiedy szpiegowaniem odebrano nam nawet wymian sw i myli. Sam te pami wTaz z gosem bylibymy utracili, gdyby tak samo w naszej mocy byo zapomniec jak milcze" 2. wedug zebranych z rnych rde informacji Gerniania Tacyta rozcigaa si na obszarze ograniczonym przez Ren -i siqgajcym na wschodzie po Sarmatrv oddzielonych i Drirraj od Germanw ,,ptzez wzajemn trwog albo gry". Reszt opy. wa Ocean. Germanowie nie stanowili ludnoci napywowej, lecz byli jakoby autochtonamil ktby bowiem rvdrolva do kraju o tak niewdzicznym pejzau i klimacie? W charakterystyce ich ycia Tacyt uwydatnia szczeglnie surowoobyczajw i tyzn, co miao suyjako exerpla recti icgo rodakom. Ten rys podkrelau Germanw take i Seneka przypisujc im odpornona surowy klimat, przeciw ktremu si niczym nie zabezpieczaj, przywykli do zimna i godu 3. Podstarv ich gospodarki jest uprawa zboa i hodowla 'r"rzd. O cenne l<ruszce, jak srebro czy zoto, si nie ubiegaj. Odpowiada im llardziej wymiana towarw, a kapitaem obraca i wypoycza na lichw jest praktyk u nich nieznan. Wszystkie publiczne sprawy zaatwia zgromadzenie, do ktrego dopuszczani s tylko c:i, co maj bro, przy czym upowanienie do noszenia broni musi lly udzielofle przez gmin. Trudno o ludzi barciziej zapalczywych jak oni, ktrzy postwierdza Seneka i do walki skonnych i-w niej yj, obojtni- na wszelkie inne zard walki si rodz iqcia . lValcz za pomoc wczni i tarczy. ,,Tarcz porzuci

II t. Patrz wstp

2 lbidem, t. II, s, 294. 3 Seneka, De ira, ks. I, XI, 3.

lbidem.
rycerskl...

64

l - Elhos

65

uchodzi za najwiksz hab, a tak zhabionemu nie godzi si brac udziau rv ofiarach ani przychodzi na zebranial tote wielu, wyszedszy cao z wojny, powrozem kadzie kres swojej niesapisa Montesquieu 6 nie mniej wie" 5. ,,Ludy germaskie - byy - honoru; nawet wicej. Tak wic najnas wraliwe na punkt od dalsi krewni brali udzia w zniewagach i wszystkie ich ustawy opieraj si na tym". Do zawzitoci w walce zagrzewa ich obecnoon i dzieci, kirych los w razie przegranej jest okrutny. Dookoa wodza, uznanego za takiego na podstawie mstwa, grupuje si druyna. Midzy wodzami panuje rywalizacja: kady chce mie druyn najliczniejsz i najm4iejsz, stanowi to bowiem o jego prestiu. Wdz nie moe pozwoli na przewyszenie cho jej czonkowie take midzy sob go w mstwie. Druyna walczy przede wszystkim dla rrodza. Wycowspzawodnicz fanie si z walki i przeycie go okrywa niesaw. Naley go ochrania i ,,nawet wasne bohaterskie czyny na karb jego sawy policzy" 7. Jeeli dugo trwa pokj, szlachecka modzie idzie wojny szuka. atwiej bowiem wyrnic si w walce, przy czym tylko dziki uzyskanym w niej upom mona druyn utrzyma i naleyt hojnojej okaza. Nie ley w ich usposobieniu uprawia ziemi i dugo czeka na doroczne zbiory. ,,Lenistwern npwydaje si im w pocie czoa tego si dorabiac, wet i gnrlnoci ,wojowaniem a druco mona krwi zdoby" 8. Midzy jednym gim spdzaj czas na prnowaniu. Pijatyka, trwajca czasem dzie i noc, wstydu nikomu nie przynosi. Tace pord wczni stanowi jedn z bardziej popularnych rozrywek, szczeglnlm jednak porvodzeniem cieszy si gra w koci.Gdy w niej wyczerpi wszystkie swoje zasoby, graj o wasn wolnoc i ycie. Kto przegra, oddaje si w niewol, tak mu bowiem nakazuje po, czucie honoru tak jak oni je rozumiej. Niewolnikw w ten sposb zdobytyclr pozbywaj si jednak chtnie, bo ta zdobycz nie przynosi zaszczytll. Niewolnicy w ogle podlegli s u nich tylko w tynr sensie, e obowizuje ich pewien wymiar zboa, byda
6 Charles Louis Montesquieu, O duchu praw, t. I, prze. Tadeusz eleski, -Boy, Warszawa 1927, ks. XXMII, rozdz. XXI. o Tacyt, Germania, : Dziea, t. II, s. 268. z lbidem, s. 272. 8 lbidem, s. 273.

cey odziey. Podczas gdy Spartan cechowaa stadrro,Germajak twierdzi Tacyt nie znosili, by ich domy si ze nol,ie - i w rnych stronach, w miej, sob slykay. Mieszkali odzielnie scu, ktre sobie z takich czy innych wzglclw upodobali. ycie erotyczne Germanw zaczyna si pno i jest surowe. W rodzinie siostrzecy odgrywaj wan rol, aczkolwiek spadzadolyalaj liobiercami mog by tylko dzieci wasne. ony - a podarunki. Ich wiarosi skadajc si zwykle jedn - zdobywa omstwo karane jest przez mw bardzo surowo. ,,Winnej ucina m wosy, nag w oczach krewnych z domu wyrzuca i przez ca wiewrd chosty pdzi. Albowiem dla takiej, ktra frymarczya swoim wstydem, nie ma adnego przebaczenia" 9. Liczby dzieci nie wolno ogranicza ani ju urodzonych zabija. prestiz bowiem roniewTaz z liczb krewnych. rodem wiadomoci o Germanach jest - jak wiadomo oprcz Tacyta, Juliusz cezar. w swoich komentarzach zebranych w De BeIIo Gallico, opisie, ktry wyprzedza o lat kilkadziesit dzieo Tacyta, Cezar traktuje z gry Germanw jako plemi dzikie i agresywne. Do zderzenia si z nimi dochodzi, gdy zaczynaj coraz czciejprzekracza Ren. Ich wdz, ktry, upovaniony do tego przez Rzymian, zacz mienic si krlem, clrarakteryzowany jest przez Cezara jako czowiek grubiaski, popdliwy, kaprynyi okrutny. ycie schodzi Germanom na wojowaniu i polowaniu w atmo_ si sferze wspzawodnictwa. Gdy cieray ze sob dwa zastpy, mia za zadanie ledzi,kto specjalnie \Myznaczony obserwator jak sobie poczyna. Obecnockobiet te miaa podtrzymyrva tendencj do ryrvalizacji i popisu, prywatnej. Po roku ten Germanoryie nie posiaclaj r-asnoci jakiteren dla uprawy, musi icgdzie indziej, by si kto closLa nie przywiza, nie zniewieciai nie zaniedba wojowania na zaj stanowicych podstarzecz uprawy roli i hodowli ftzd - nie rnili si stanem pow ich egzystencji. Dba si o to, eby siadania, bo chciwona pieni dz (pecuniae cupiditas) jest rd_ em ktni. Kradziee w stosunku do obcych nie maj w sobie nic degradujcego (nullam habent in|amiam), jeeli tylko upra,
g Ibidem, s. 275,

66

67

dziale nastpnym, Germanowie, tak scharkteryzowani, jak u Tacyta czy Cezara, nasuwaj analogie z tward tresur Spartiatw. Niejedni dostrzegaj te podobiestwo midzy nimi a esesmanami. Dobywa te analogie A. Kuniewiczw swojej ksice pt. Eroica, zarysorvujc

sprawozdania Tacyta czy Cezara, pozwolilimy sobie oba w streszczeniu przytoczy. Wszak przez odwoywanie si do Germanw prbowano wyjanipewne rysy reclniort iecznego rycerza, z ktrego wzorem bdziemy mieli do czynienia w Toz-

ycia, naraa si na infami 10. Pozwolilimy sobie odtworzy w streszczeniu obraz Germanw zarysowany przez Tacyta, bo, niezaleznie od stosunku tego obrazu do rzeczywistoci, interesuje nas fakt powtarzania si pewnych zespow cech pord wojownikw, stanowicych w danym spoeczeslwie tzdzc elit. A wic na przykad pogarda dla innych zaj ni rzemioso wojenne, prestiz uwarurrkowany ilociludzi zalenyeh, obowizkowa hojno,wierno wodzom, elementy wspzawodnictwa i ch osobistego vyrnienia, prnowanie w okresie clzielcym jedn walk od drugiej, takie, jakie widzielimy u Feakw w Odysei i takie, jakie opisa wspomniany ju Veblen, obowizujca gocinno zakoczona upominkami, ktre dawali chtnie, ani darowanych nie liczc, ani otrzymanymi si nie zobowizujc. jak pisze T. Manteuffel11 Obraz Germanw - winien byc skontrolowany za polnoc coraz Jiczniejszych materiaw, m. in. archeologicznych. Cho po tej kontroli bdzie si rzni oci

wia si je poza granicami swego kraju. Wtedy przecirvnie, to dla modych dobre wiczenie przeciwdziaajce Ienistwu. Osobi gocia jest dl nich nietykalna. Gomoe wejdo kadego doinu i zasi przy kadym stole. Nie pobaajsobie r,r- niczym tote hairb jest dla niclr posugiwanie si siodem stanowicyni przejaw wygodnictwa. Im duejmczyzna powstrzymuje siq od erotyki, tym wikszej godzien jest pochway, zaten, ktr pozwoli sobie na stosunek seksualny przed dwudziestym rokiem

Tli Rzeszy nie lrawizywali jednak ani do Tacyta, ani do Juliusz ('czara. Ci bowiem historyczni Germanorvie okazali si, ich zdalliclnt, nazbyt podatni do przejcia kultury rzymskiej, a potem chrzecijastlva. Chrzecijastwo zaw tej wersji, w jakiej gosilo pokor, uiego, miosierdzie i ascez, byo wrogienr, ktry zada cios propagowanej przez hitleryzm kulturze nordyckiej. A. Rosenberg, naczelny ideolog hitleryzmu, wskazy]Ma na Wikingw jako sr,v-oich antenatw. Wikingowie upili wprawdzie, tak jak to czyni w ogle wojownicy, ale marzyli o sawiel o pano,,vatriu i t,lv-orzeniu. Gdziekolwiek si zjawiali, powstaway jedyne tv srvoim rodzaju twory kulturowe, Z Wikingami kojarzy si wolllo,wielkoduszno,witalno.,,Jeeli w ogle pojcie godnoci sl,anolyio kiedykolwiek centrum ludzkiego istnienia, to w nolpisze A, Rosenberg 12. Ger<l yclcim, germaskim Zachodzie" jest clla autora- jakajednostka historyczna. llranowie to nie Gcrmanami nazywa on tych, ktrzy wyznaj odpowiedni ideolog;i, nale do rasy panw. Ci maj jal<oby krew ordyck. Tak lra przykad ludzie, krzy uciekli do Prus chronic si przed Wielk Rewolucj Francusk, ci byli tylko rzekomymi Francuzarlli. W gruncie Tzeczy to byli Germanowie 13. Rosenberg przyznaje si do zwizkw z rycerstu,en' rednior,,,iecznym. Wprawdzie stan rycerski zacz w wieku XV traci srvclje znaczenie, aie poczucie honoru przeze wyhodov,ane zostao rozbudzone dziki niemu w innych stanach, a mianolyicie rv mieszczasLwie. Ono utworzyo potny i niezaleny Zwizek Ilanzeatycki, w ktrym pojcie honoru przenikno nawet do hanClu, jeeJi tylko dany kupiec mia krerv nordyck. Tak terly Gcrinanotvie u Tacyta czy Juliusza Cezara i Germanowie w rozu, lllieniu Hitlera i Rosenberga wyrniani byli na podstawie innych rysrv. Nie potrzeba chyba ich wymienia, wspominam o nich, clry zilustrowal jak rne orientacje mog by z koncepcj holroru zwizane.
12

lvzr osoborvy hitlerowca. Mwic o Germanach ideolodzy

Korzystam tutaj z wydanego przez Les Belles Lettres tekstu po acinie przekadzie francuskim, dokonanyrn plzez L. A. Constans, Paris 1959. Nie przytaczam tutaj tych rysw, ktre wymienione byy przez Tacyta. 11 Tadeusz Manteuffel, redniowiecze powszechne, \Marszawa 1958, s. 31.

iw

10

s.

Alfred Rosenberg, Det Mythus des 20 Jahrhunderts, N{ijnchen

lbiclem, s. 111.

19]7

152. 13

6B

69

V. Rycerz

w redniowieczu

W yciu nrodw nic nle jest tak rea]ne i ptaktyczne, jak,irlea

v, Pareto, Le

mythe veIiuisle

ethosu rycerski,ego, mianotvicie ethos rycerski zrekotrstruowany na podslarvie francus]riclr tzw, Iomans courtois, czyli porvieci dwornych, z odwoyrvaniem si do wczeniejszych,najbardziej reprezrrtatyrvnych chonsons de gestes, czyli opowieci o slar" nych bojach toczonych ptzez Tycerzy z krgu Karola Wielkiego przede l,,szystkim, Powiecidworne zaczy si mnoy rv XII wieku, ',W- tym stuleciu pisa je gonyChrtien de Troyes, czc w nich lvtlii antyczne, cJtonsons de gestes i treciceltyckie, W tyn stuleciu pisaa swoje pieniMarie de France. Przebiegnijmy gwne rysy, ktre miay w nich charakteryzorta idea rycerza.' Rycerz musia w zasadzie by dobrze urodzony, Mwi rtw zasadzil", bo rnona byo by pasownym na rycelza za szczeglne sukcesy bojowe. Mona byo take -_ i to zdarzao si coraz czcielrv zwizku z rozrostem miast i wzmaganiem si ich zna,
70

W rozclziate tym pragl przedstawic jedn z

oclmian

naby ten przywilej. We wspomnianych utworach t,ztltlia - kady z bohaterw szczyci si efektownym drzewem lv,;zttke 1;r,rrtlalogicznym. Synw krlewskich byo pord nich niemao, llrl tc niewiele byo trzeba, by tytul krla piastowa. Wedug celtyckiej wystarczyo lilr,Iana Czarnowskiego, w spoecznoci 1. llyr: rvddc poowy polskiego powiatu, by tytuowa si krlem podRycerz mia promieniowa urod i wdzikiem. Urod t tlrl:;i zwykle strj wiadczcyo zamiowaniu do zota i drogich lillnieni. Nie byle jaka musiaa by take zbroja i uprz. Czar rlrlrvski przypomina, e sowo noblement znaczyo u kronikarza lV rvyprawy krzyowej tyle, co rikement, tj. ,,bogato, wystawnie, rv,spaniale" 2. Mska uroda, jak o tym ju pisaam gdzie indziej, gdzie ;lr.;lt:staje si szczeglnie liczy w ethosie mieszczaskim, j wygld peen godnoci, wygtd szanolvny $especzirslqpuje lullle) i gdzie warunek urody stawia si ju tylko kobiecie, tak iirk jej si zostawia zdobienie si biuteri, ktra jeszcze w XVIII lllttlr,,ciu podnosi take i strj mski. Rycerz musia by silny. Sia ta bya niezbdna do dlvigania ,,,llroi, ktra waya 60 - B0 kilo. Si t przejawia zwykle, jak l Ir:rakles, od dziecka. W jednej z pnocnych legend, jej bohater, l}cowulf, przybyy z daleka, eby uwolni Duczykw od straszrlcrJo potwora, ktry zakrada si w nocy i zabija co znamienit:lzych tycerzy| stacza z potworem straszn walk odrzucaje rvszelk bro, by okaza si, ktra mu pozwala ukrci eb poirvorowi goymi rkami. Zgodnie z t tradlrcj, Sienkiewicz czyni Zllyszka z Bogdaca od maocitak krzepkim, e gdy ciska rJai drzewa, sok z niej wyciska i gdy w dwunastym roku ycia opiera kusz o ziemi, tak korb zakrca, e aden dorosy by lrlpiej tego nie zrobi. Znaczenie siy fizycznej bdzie - jak umniejsza stopniowo rozwj techniki. zarrwaaj niektrzy Od rycerza oczekiwano, by by nieustannie zaprztnity swo, ._ i saw, Szlacheckie pochodzenie - pisa ucze Arystotelesa 'I'cofrast to do siebie, e czowiek, ktremu przysuguje, jest llardziej chciwy sawy ni inni. Wymagaa ona cigego podtrzyceltyckiej, wz Dziela, t, ' stefan Czarnowski, Studia z dziejw kultury \Varszawa 1956, s. 31. . Ibidem, s. 110.
trf,,

71

mywaniat cigej prby. Yvain, Tycerz ze lwem z opowieci Chrtien de Troyes, nie moe zosta przy wleopolubionej onie. Przyjaciele pilnuj, by nie gnuniai by pamita, co winien swojej opinii. (Singez- d'bord d votte renomme). Wic wypada wclrowa rv poszukiwaniu okazji do walki. ,,Skoro tu powidda sobie rycerz w jednej z ballad wojna, tu zostan" - w-ojny nie ma, to wdruje si dalej,wyMarie de France. Jeeli zywajc pierwszego napotkanego jedcadla ustalenia tego, co jak ju bya o tym mowa nazywa si dzisiaj pecking order, - hierarchii, w ktrdj pozycja zaley czyli dta ustalenia waciwej od liczby i jakoci TyceTzy pokonanych. aden fycerz nie sucha spokojnie o cudzych sukcesach. Jeden z TyceTzy| opisywany ,iv cytowanyclr balladach, musi si zmierzy z nieznarrym koleg, jak powiada zazdro ktrego sawa'do niego dociera, bo ksa serce. ,,Zdumia si wielce, e tu w kraju i inni tak mu saw maj, gdy on byc pragn pierwszy w wiecie". ,,Wrd pisze o innym piciuset jeszcze by za pierwszegg uszed" -wczeniejYvain, rycerzu ta sama autorka. Wspomniany ju mszczc si za krewnego, zabija ma pewnej damy. Ta rozpacza rvyrywajc sobie wosy i rozrywajc paznokciami ciao, ale daje si przekona trzewej dwrce, eby wyjza m za zabjc. ,,Z dwch rycerzy w pojedynku, pyta wierna suebna,kto lepszy: czy ten, kto zwyci{y,czy ten, kto zosta zwyciony?" Poniewa odpowied na Tzecz tego, kto zwyciyjest niewtpliwa, wdowa oddaje mu swoj rk tak szybko, e zapasy jada nagromadzone na styp pogrzebow mog suyna uczt weseln. Nie ma co speniac dobrych uczynkw, jeeli si nie chce, by byy znane powiada Chrtien de Troyes, sankcjonujc t nieustann trosk o swoj ja odzwierciedlon. Duma jetw peni usprawiedliwiona, byle nie przesadna. Dla tej ma si termin dmesure, odpowiadajcy l-Tomerowemu hybris, i t, gdy nadmierna, karze si bardzo surowo. lMspzawodnictwo w ustalaniu swego prestiu prowadzi do stratyfikacji w ramach wojujcej elity, aczkolwiek w za3 sadzie wszyscy rycerze maj by sobie :wni, co w legendach
Slowo ,,legenda" nie oznacza tutaj jakiego gatunku litetackiego. Jest ono uyte w potocznym sensie dla oznaczenia wszelkiej opowieci zawiera,
8

zwizanych z krlem Arturem symbolizowane jest, jak wiadomo, przez zasiadanie dookoa okrgego stou. Ze rvzgldu na sta trosk o presti w walce, danie od rycerza odwagi jest w peni uzasadniorre. Jej brak jest najciszym obwinieniem. Obawa, e si moe by posdzonym o tchrzostwo, prowadzi do amania elementarnych zasad strategii, co z kolei pociga za sob bardzo czsto zgub Tycerza i masakr wszystIiich jego ludzi. Odwaga bywa take nieraz konieczna dla wypenienia obowizku wiernoci i lojalnoci dwch cnt, ktre bywaj poczytywane za konserwatywne w tym sensie, e sprzyjaj zachowaniu jakiegostatus Quo , cnt, ktre iiustruje Lingard w OcIeniu Conrada, Conrada, ktrego B. Russel w swojej lvieo wydanej autobiografii charakter-rzuje jako arystokratyczlrego gentlemana polskiego a po czubki palcw r. Nieustanne zabieganie o pierwszestwo nie staje na przeszko_ tlzie solidarnoci tej elity jako elity, solidarnoci, ktra obejmowaa i wrogw take do elity nalezcych. Czyta si o podejmowaniu pokonanych wrogw przez Anglikw po bitwie pod Crcy i pod Poitiers, o wsplnym ucztowaniu i zawodach sportowych. ()dy w bitwie z 1398 r, Anglikw dziesitkuje gd i dyzenteria, rycerze angieiscy id leczyc si u Francuzw, po czym wracaj l bitwa toczy si na nowo 6. Bo, jak powiada kronikarz, oba nalody, Francuzi i Anglicy, cho s zacitymi rvrogami, gdy s tl siebie, gdy s poza krajem, czsto pomagaj sobie jak brcia i wzajem na siebie licz. W czasie walk midzy Frankami i Saractlnami jeden z najlepszych rycerzy Karola Wielkiego, Ogier, zwany Duczykie, wyzwany jest na pojedynek z ryceTzem Saracenw. Gdy Saraceni chwytaj Ogiera podstpem, jego przeliwnik, nie aprobujc tej metody, przychodzi odda si Frankom w niewol, by uwolnic Ogiera na drodze wymiany. W jednej z legend, gdy pospolity onierz chepi si, e zabi szlachetnego t ycerzd z wrogiego obozu, jego szlachecki zwierzchnik kaza 1lyszaka powiesi. Sposb myleniatych, ktrzy obracali si

klrlrl wydany w roku 1971.

0

The Autobiography

Patrz

Emile Duprel, Trait

ol Beltrand

d.e

morale, Paris 1956. RusseJl, London 1969. Patrz polski prze.

jceJ element fikcji. 72

Patrz G. G. Coulton, Medieval Panorama, New York 1957, s, 23S-240, 73

plzy dworze czy zamku, by przeniknity fikcj, i rycerstwo

rycerzowi rv wykonywaniu jego suya Podczas zawodu, hojnoc, ktrej si po nim spodziewano i ktr uwaano ludziom za nierozczny atrybut szlachetnego urodzenia, suya tym, ktrzy na dworach od niego zalenym, a przede wszystkim sawili wielkie czyny rycerskie, spodziewajc si dobrego poczstunku i naleytego obdarovania na dalsz drog, genealogii -_ pisa Czar, ,,]Mobec nieuniknionego zalrmatwania * odwaga osobista, urok postaci, poczone nowski o celtach
rz,dzi wiatem

gdy-odwaga

pisze Huizirl9a

?.

zbogactwemizhojnoci,decydujoprzypisan'iupochodzenia arystokratycznego [.,,] Trzeba bez szemrania darowa kademu da. Mniejszym zlem ruina ni ogoszenie skpcem, "rgo Pieiwsza jest tytko chwilowa: dare obowizuje si obdaro\,vanego do wzajemnoci z okadem, Skpstwo przyprawia o strat zajtego stanorviska, stanu, o wyczenie z grona ludzkiego" 8. jak wiadomo -- rnusia by bezwzgldnie wierny Rycerz - podjtym w stosunku do rwnych sobie, Jan zobowizaniom Dobry, jak powiada l{uizinga, gdy jego syn uciek z Anglii, gdzie by wiziony jako zakadnik, sam odda si w rce Angiikw w zastpstwie zbiega. Por,yszechnie znane jest czynienie dziwnych lubw, ktre oborvizylvay wbrew wszelkim reguom rozsdku, Ten sam Huizinga pisze o grupie TyceTzy| ktra lubowaanie

uciekanigdyzpolawalkidatejninaodlego50akrw.Dzie. widziesiciu rycerzy miao przypaci ten lubyciem, T wiernozobowizaniom, poczon z licytacj we wspaniaoobiera sobie jeszcze za temat w XiV wieku Chaucer mylnoci, rv opowieciziemianina, wchodzcej w skad jego opowieci karrterberyjskich. Czytamy w niej o damie, ktra - w nieobec, nociukochanego mionka zakochanemu w niej giermkowi obiecaa, e bdzie powolna jego pragnieniom, jeeli oczyci rvybrzee Bretanii z raf i ska podwodnych, Zobowizanie to za, cigna w przekonaniu, e zadanie jest do wykonania niemoli, we. Tymczasem wieibiciel przy pomocy magika dokona, czego
7 Johan Huizinga, The Waning ot the Middle Ages, s. 67. 8 S. Czarnowski, tud.ic z dziejw, s, 31 t 32,

,lvypenienia tlrl niego daa.pani stana wobec koniecznoci lwrli obietnicy. uzna to take po powrocie za konieczne mao, Giermek ltr li, c}ro ,,wolaby Z sercem przebitym par,t, boju". _ ,,wola si vyrzec celu podania wzlllszony wielkociofiary trlli clopucido chamskiej podoci".wobec tego nvolni uko_ (,lt,ltt,l od przyrzeczenia, cho zadouczynienie jej wymaganiom krlszLowa gc. iao tysic funtw zota. Ale pord tej r,ielko_ tltl.;zi_ocii magik, ktry mia to zoto otrzyma, okaza si na wyso]<oci zadania, bo zrezygnor,va z zapaty doviedziarvszy si, r, r;icrmek zrujnowa,si daremn,ie, bo niczego nie uzyska. Kto lr,lrtlziej wielkoduszny z nich by, rvaszym zdaniem -- pyta autor jej tt, zakoczeniu. Czy m, ktry posaukoclran on do danemu sowu, wlcllliciela, eby jej nie splami uchybieniem r z,y zakochany giermek, ktry zrezygnowa z dochodzenia swego, t,/y ]//reszcie w wadajcy magi fi}ozof, lrtry nie zgodzi si llll adn zapat za swoje trudy? l,,lasowe braterstwo nie przeszkadzao rycerzom wywizywa lr; z obowizku pomsty za kad, uczynion sobie czy krewnym, l/{,l(om czy autentyczn zniewag. Rodzina nuklearna spojona poszulr1,|a wtedy nader luno. Rycerz by cigle poza domem w jego nie_ h|lvaniu sawy; osamotniQna ona zwykle umiaa sobie si na obcych dworach. Ale tlll,cnoosodzic. synowie ksztacili tr'rrl okazywa si zwarty, jeeli choclzio o zernst; obowizywaa l,rlrc cdpowiedzialnorodowa. Gdy ojczym Rolanda, Ganelon, nie tylko on sam, 1rrztlgra spraw powierzon sdovi boemu, jego krewni zostali porvieszeni, rrlr, i rvszyscy

W1020rokubiskupFulbertzCharlresujmowaobowizki
w stosunku clo srvego pana

do adnej krzywdy na ;lizysiga na wierno,nie mg ciopuci ,,l,,l,, pi"u (solut), do adnej szkody w jego posiadoci(scurit), rlrl ldnegouszczerbku na jego honorze (honneur), do uszczerbku w llltllie posiadania (intrt), do ograniczenia jego swobody dzia, dziaania (libert et facult). poza tymi negatyw_ lnrria i monoci rad swemu panu, ltytni zaleceniami wasal musia rviernie suy lrIilrt,go z kolei obowizywaa we rvszystkim rvzajemno9,
0 Patrz Textes lll'r.l, s.71,

l\,(,(,rza

\!, szeciupunktach. Ten, kto

et rlocuments cl,histoite Moyen Age, J, calmette

(ed.), Paris

74

75

W Consueludjnes Feudorum 10, ktre ksztatoway si na strzeni od XII do XIII stulecia, rozbudowane s szeroko p kady wiaroomstwa (felonio), ktrych dopucic si mg r w stosunku do swego pana. A wic na przykad opuszczenie w bitwie i pozostarvienie na placu boju yjcego i nie ra ciko, czynne zniewazenie go, cudzostwo, a nawet tylko usi wanie nawizania stosunku z on seniora, a take z jego onic,pohabienie lub usior,anie pohabienia crki, vnuc narzeczonej syna, siostry seniora, jeeli byy pannami p wajcymi w jego domu, wreszcie wiadomazdrada tajemn seniora. Jak widzimy, kobiety miay by naleycie obwarow przeciw mskim atakom, jednake amanie tych zakaz a zwaszcza zakazu stosunku z on seniora, stanowiy gw

li,rlga jest godna zapamitania w historii pimiennictwa doty(,ll(]cgo eksploatacji. l sciryku redniowiecza, w, okresie, ktory Huizinga uwaa ,rt rllires sztucznego podtrzymywania zamierajcej ideologii i colvyraniejszego traktowania jej z przymrueniem oka, Eustalrrz rlly Deschamps, urodzony w 1346 roku, pisarz mieszczaskiego 1lrlr hodzerria, pniej nobilitowany, autor niezmiernie podny, wylicza warunki, ktre obowizuj kogo, kto chce naleze do
ly(,(,rZy.

r ltilek jedwabnych i zotych kunsztowne tkaniny. Ich

aosna

wtek najbardziej znanych opowiecidwornych, przy czym opin bywaa pubiiczna bdzie jeszcze dalej mowa - o czym amaniu przychylna Krlowie rv opor,ieciachredniowiecza nie byli zwykle staciami szczeglnie bohaterskirni, nawet, gdy chodzio o krl tej miary, co Karo1 Wielki czy krl Artur. cierajc si trva twarz z wrogiem umieli si dzielnie broni, jak to czyni na p kad krl Ariuri,v miertelnej lt,alce ze swoim nielubnym syne Jednake krl szuka zwykle oparcia w jakimszlachetn rycerzur co podnosio walory tego ostatniego. Czasem sta wzmagaa jego nieporadnoi rycerz by przywoywarry ja zbawca. Wedle ych konwencji zarysowany zosta przez Sienki wicza krl Jan Kazimierz w Potopie. Oprcz obowizkw lv stosunku do swego pana, ryceTzy o wizywaa zawsze szczeglna wdziczno w stosunku do kto ich na rycelzy ppsowa, oraz osa,i,viona ju opieka nad w i sierot. W zasadzie miaa to by jedna z form opieki sabszym w ogle, a]e nie jest mi znany aden wypadek, tym sabszym byby uciniony przez los mczyzna. Yvain, czyl Tycerz ze lwem, upra,ia ,,hurt" w obronie ucinionych d bo uwalnia od rvadzy okrutnego tyrana trzysta eksploatowa ptzez niego dziewczt, ktre musz o godzie i chodzie
10

ll1,1|l.

ltlrlrl]i si, unika grzechu, pycily i podoci (vilenie). Musi on llrrllli kocioa, wdowy i sieroty, a takze opiekowa si ludnoci. tvlrlsi byc waleczny, lojalny, i nie pozbawiac nikogo jego wastlrll'lci. Obowizuje go wojna w susznej tylko sprawie (iyuerre fulyttle). Musi by wielkim podrnikiem szukajcym udziau tv ltlrniejach i walczcym dla damy swego serca (pour sc mie). lrlrll;i rvszdzie szuka wyrnienia, unikajc wszelkiej skazy; trlttr;i kochac swego pana i pilnowa jego rvasnoci,by hojnym |,l1:rrvriedliwym, szuka torrarzystwa walecznych i uczy si od trlllr, jak dokonywa czynw.yielkich na r,zr krla Aleksan-

postaw wobec wroga i lvobec kobiety, Wejjej bardziej szczegou, charakterystyk. l?yl)}y kolejno w () chwale rycerza decydowao nie tyle zrvycistr,o, ile to, jak tvlrlr,;ly. Walka moga dla niego bez jego ujmy koczy si klsk li rIli<:rci tak, jak rzecz si miaa z Rolandem. mier na poirr
1t1,lt,lc wszystkim

Ctly mwimy o rycerskoci dzisiaj, mamy zivykle na myIi

llylrl dopucido ycia w starczym niedostwie. Fair play obowll|7ujcy w walce, clyktowany by, jak o tym miaam okazj ;rlri,r{: gdzie indziej, pTzez szacunek dla przeciwnika, dum, pollrrtvt; zabawow, lk przed odwzajemnieniem i, rvreszcie, humaltllirryzm. Szacunek dla przeciwnika, duma i r,vzgldy zabaworve ;rrtlwadziy do ubiegania si w walce o rwne szanse. Jeeli
tl Cytuj za R. l/, :;. 89.
L.

wrrllii bya nawet dobrym zakoczeniem jego biografii, bo trudnc

Consuetudines'Feudorum,

Cytuj za Tadeuszem Manteufflem, Teoria usttoju teudalnego

Warszawa 1930, s. 50
- 51.

Kilgourem, The Decline ot Chivalry, Cambrid e, Mass.

Il|

76

konia (a w zbroi nie rycerz, z ktrym si walczyo, spad z pi,a"i"Se si o rvasnych. Jiu,r,;, 'u"] kl?,j:::i::1':"i::, nigdyryce f,JiadJ;t""r", eby wyrwna szanse, "Nie zabij mnie pr Boe bro ktry spad z konia -' r"oaLancelo tak nies}aw". . r___:^ _ ^_.,io_, Nie przynosio rycerzorvi chwalT k",{:l1:]: l_::]j.:j: wzajemnie rycerzy Jec boci. Gdy w walce nieznanych sobie mu. o,."y'l]:1::Tj z nich strca arugiugo ; konii i odsoniwszy do czynienia, nie przebi dza, ema ze starr"im ju czowiekiem lecego lanc, lecz powiada:
\'siC panie, trzymarn ci rumaka, Niemia sercu chwala taka,

Nie honor, grly si tego bije, Komu siwizna skro ju kryje,

(Pjenj N4arie de France)

ju miaam take okaz Dozbrajanie przeciwnika - o czym rnym ludom |.,ypity*:T-, |l1.,"T byo mwi jakoby ta] ich wrogiej rywalizacji nie chciay ;;fi w okiesie pr"*i*"ika i gdy flo1 Jednegojh:lcffj rvyzyskiwac saboc] jej ;;1J;;r"-ili;;, drugie czekao z wojn na odbudow Zabijanie wroga iieuzbroionego g]<rvyao T,"::",:: w sobie darowa tego, e Lancelot, IyceTzbez skazy, niemg **"i" bilwy zabi dw,ch nieuzbro.j:"o:| on, e bdzie ten cz 1yyT:^}^"*1o.1 zorientowa dopiero pniej, Przewidywa pielgrzyml wyrzuca sobie a Oi S*iu,"i i. za.nof,a!11^o'u,"u w zgrzebnej i,ylko koszuli, dta odpoku,towanra, niego z tyu, Nie wolno byo zabijac wloga godzc w mwii^":911 Ktzyakoch twierdza to Macko " Bogdu,u w na niego natar, a nie zawoa,by na terr przykad w bitwie obrci,'3uZci bym hab na si cign", __ __ t^l_n film Dn u'lulrll _, t wierny take film Tej konwencji, warto zauwazyc, Jes i diament. Podczas nU, * powieci .ChemickiSzczuk : ]::]i1 po sunie za w jego mieszkaniu, ,,i tit*i" h"*i"ki o"d i okra go podbie|u:" ,ir"'"przodu,.11t :J:ili_*';*lj jsza humanitaryzm, ktry : fr:,H- #"i;;;;i"i"i ',i kazywaby strza z tyu, ---v""r-wi w zbroi nie wolno byo si cofa, To

l dla okazania gotowoci do nowej walki, gdyby ktokolwiek z lrrelvnych lub przyjaci zwycionego chcia go ponownie do rlicj wyzwa. Obyczaj ten zachowyrvay nawet cae wojska, trar,,lc nieraz korzyci,jakie by popiechpo zwycistwie mg przyltitl"12.

jak pisze Huizinga lo e jadc na rekonesans zbroi ka nie lrlg. Nic, co mogo by poczytywane za tchrzostwo, nie byo rlopuszczalnb, Roland nie chcia d w rg dla przywoania poll)ocfl, eby nie pomylano,e si boi. Nic to, e ta odmowa pbcigna za sob miercjego przyjaciela i wyrnicie jego wo.iownikw. Ten brak wzgldu dla innych nie razi najwyraniej ltiebios, skoro archanio Gabriel osobiciezlatuje z nieba po dusz llohatera. ,,Wolno byo wczesnemu rycerzowi -_ pisze Sienkiewicz w Krzyakach nie zwaac na adne przeszkody, ale nie wolno llyo zama obyczaju rycerskiego, ktry nakazywa, by zwycizca w pojedynku spdzi na polu talki cay dzie a do nastpnej 1ltilnocy, a to tak dla okazania, e zosta panem pobojowiska, jak

"r*

Vr'alka TyceTzy z zakryt twarz stanowia w opowiecia,ch. rlrvornych okazj do tragicznycir wydarze, gdy to, odsoni\Mszy 1lrzybic pokonanegol rycerz przekonywa si, e zgadzi bliskierltr'krewnego czy umiowanego przyjaciela. Tej zakrytej twarzy |,u,lorrtesquieu bdzie potem przypisywa genez habicego chal(ll(teru uderzenia kogow twarz; uderzy bolviem w twarz ttttlna byo tylko kogo pochodzcego z plebsu. Wedug tego, podobn genez mia habicy |,rlre wspczesnego autora llt,tt,akter uderzenia kijem, bya to bowiem bro pieszego chopt.lwa, a nie bro monych tego wiata. Mwic o walczcym rycerzu niepodobna zapomnie, jak rolr; <lclgrywa w tej walce ko. Ko nie,darmo nosi imi wasne. ,lr,:;l. to zwierz, ktre w peni wiadomoci bierze'udzia w walce, panu. Czyta si w legendach redllr,zc;ranicznie wierne swemu lrlrlwiccza o koniach obdarzonych ludzkim gosem, o koniach, hlr'llc przezwyciay niedostwo staroci,by jeszcze raz za1rrrwni zwycistwo temu, kogo zwyky nosi na grzbiecie. W zal{ Obyczaj ten potwierdza
r. llll.

J. Huizinga, Men and ldeas, New York

1959,

78

79

|'

mian rycerz przyczyni si do podniesienia rangi tego s czynic po dzie dzisi'ejszy jazd konno szlachetnym zajciem arystokracji. Tak jak szczeginy stosunek ma rycerz do konia, tak glny stosunek czy rycerza z jego zbroj, a zwaszcza z mieczem. Przypomina to stosunek wspczesnego czowieka jego samochodu czy jachtu. Nadanie temu stosunkowi charakte stosunku osobowego znajduje wyraz w uywaniu zaimka sfte miast sowa jt. ' ,,Bi si i kocha" to haso rycerza. Zamiowanie do walki ilustruje wiersz Bertrana de Born urodzonego w 1140 roku:
Lubi wasalw tum, gdy ruszy Sieka i rba, ku i gromil I gdy sposzony rumak Wlecze po ziemi trup ry:erza, A miaeknowy cios wymierza, Nie trwoy si, nie duma, e go podobna czeka dola: mier lepsza, ni niewola.
powiadam wam, e te rozkosze Nad jado, wino,.sen przenosz, Kiedy posysz w kadej stronie Hurral bitewne.i gdy konie

'

, |,
-'

Padaj smerdy i wielmoe W zielone fos sitowie, A w piersiach trupw utkwi sztorcem Oszczepy i proporce. Choby wam przyszo odda w zataw ,Paace, zamki, forty, miasta, Wojujcie, baronowiel 13

Bijt Zabij! Ratuj si, kto moel

Trzymaj pachokowie.

By zkochanym naleaodo obowizkw rycerza. W pieniach Marie de France mwi si o dzielnym rycerzu, ktry ni'e
patrzy na kobiety. To due zo i uchybienie natur""

jak twier-

r8 S to wyjtki duszeEowiersza. Patrz antologia liryki staroprowansal, skiej pt. Brewirz miocl,prze. i oprac; Zofia Romanowiczowa, Wrocaw 1963,

s. 34.

to znawca redniowiecza G, Cohen uwaa,e ,,galrttlleria bya niczllm innym ni skonwencjonalizowanym wiarolrlnlstwem i uznan spoecznie bigami". Do tego, czym bya, wrcimy jeszcze za chwil; n razie jestemy przy postulatach, rr nie przy stanie faktycznym , Mio musiaa byc obustronnie wierna, przezwyciajca nie llyle trudnoci i dugotrwae rozstania. pospolitym tematem opo, wiccidwornych jest wystawianie jej na prb. Rycerze zapTzy, riit;eni swoim damom dzielnie opierali si,wyznaniom miosnym ztrlrochanych w nich innych pa. w jednej z ballad Marie de |,rttnce ojciec obiecuje rycerzowi crk, jeeli ten zdoa j zallitlc,bez odpoczynku, w objciach na wysok gr, Panienka, by lejsz |)l,agnc golco, by mu si udao, godzi si, 'eby jak najlejsze szaty. Jednake rzecz konczy i kadzi na siebie si tragicznie. Rycerz wnosi wprawdzie ukochan na szczyt, ale z wycieczenia pada martwy. Najdalej idc prb mioci,na kLr pozwala sobie kobieta, prb przypominajc Rkowiczk sclrillera, jest proba, ktrej wymaga od kochanka ona krla Artura. Gdy uprowadziy j ze moce i \ancelot szuka jej roz_ ten pro1laczliwie, zjawia mu si karze cigncy wzek. Karze pod wa1lonuje mu wyjawienie, gdzie znajduje si ukochana, l.Ltnkiem, e na ten wzek wsidzie, co grozi mu hab i omie_ szcniem, jak wywiezienie pracodawcy na taczce, stosowan ptzez r.rlbotnikw. proba jest okrutniejsza ni prba schillera, bo za_ <Jr.aa nie yciu, lecz dobrej sawie Tycelza. Lancelot nie decyduje, ir iego pani si jeszcze boczy za to, e si chwil walra. Mio tlo swej damy miaa stanowi czynnik uszlachetniajcy,
<lll. Dlatego
0

tlzi autorka. postawa ryceTza w stosunku do kobiety zaleaa, (l(:Zywicie, od tego, czy lya to dama, czy kobieta z ludu. W zdo_. bylych miastach wyrzynano mczyzn plebejuszy, ale rycerzowi plc wypadao krwi kobiec si plami. opiekuczoi adoracja ltlrlgy dotyczyc tylko damy ze swojej klasy, czsto wyszej rangi w ramach tej klasy. \Mbrew potocznej opinii, wzdychanie na tltlIcgocbyo raczej wyjtkowe. Moemy przytoczy jeden tylko ltrlti przykad w jednej z ballad Marie de France, kiedy kochan_ ktlwie, mieszkajc w ssiadujcych zamkach, znali si ty{ko ,/, tlkna, w ktrym stali zapatrzeni w siebie a do pnej nocy, w Nir ogo jest to mio peni skonsumowana, zwykle z cudz

B0

Etbos rycer kl...

81

Wznosi si winien przez sw pani Ten, kto jest mem czy kochankiem. Jeeli tego nie uczyni, susznie jest, by przestaa Kocha wyzutego ze sawy i mstwa 1a.

traktowa raczej jako zabaw, w ktrej w istocie kobieta dostaje ,,kopniaka wzwy". W wiecierzdzcym si gwatem i przemoc kobieta jest nadal uzaleniona od obrony mczyzny Servant in love and lord in matriage, jak t sytuacj charakteryzuje M. Greaves r0. Bicie on byo pospolite a do amania im nosw wcznie. Zdrada maeska,rozumiejca si sama przez
1 G. Cohen, Histoire de Ia chevaletie 1949, s, 98.
15

plaw sytuacji kobiety w XII w. ona seniora miaa jakoby w tym czasie uzyska prawo do zarzdzania majtkiem w nieobecnocima oTaz prawo do skadania hodu lennego 15. A. Hauser w swojej historii sztuki take poczytuje ten kult kobiety za symptom jej nowej pozycji. Myl,e naley ten kult

Kobieta nie cieszya si szczegln pozycj w chansons de gesles. Adoracja kobiet zjawia si we Francji dopiero w XII wieku w opowieciach dwornych. W Krzyakach SienkieWicz traktuje j jako nowonapywajc z Zachodu. Mako z Bogdaca, ktry tej nowocinie zna, wzrusza ramionami na przysig skadan przez Zbyszka u stop Danusi, Wyjanienietego czynnika jest tym bardziej interesujce, e w kulturach, gdzie czowiek toruje sobie drog mieczem, kobiety nie maj zwykle dobrej pozycji. Nie m'a adnych ladw takiego kultu u Germanw, jeeli wierzy opisowi ich obyczajowoci dokonanemt przez Tacyta. Kobieta nie wchodzi w ogole w Tachub w kodeksie samurajw, ktry bywa niejednokrotnie porwny\Many z kodeksem Tycerslwa redniowiecznego w Europie.Ztym kodeksem wi si narodziny pojcia galanterii. Zdaniem Montesquieu, galanteria stanowi mio zwizan z pojciem opieki i siy, a cilej tyle nie mio, ,,delikatne, lekkie i-cige kamstwo mioci". ale Niektrzy z autorw wi ow adoracj czy galanteri z po-

u mczyzn i nie umniejszajca bynajmniej ich doskonaoci, tr ]iobiet pocigaa za sob w legendach epoki spalenia na stosie. |'t,avrcla, e zwykle gdy j prowadzono na mierz rozwianym tvlosem i w zgrzebnej koszuli, zjawia si w ostatniej chwili na, ltlczlTfl koniu Tycerz| ktory gotw by stawa w szranki za jej lritlwinnoc,pTzy czym niewinnota, wbrew wszelkiej oczywi1,1oci, okazywaa si bezsporna. hipotez. dotyczcych adoracji, o ktrej mowal Wikzo ll.rli|owaa wyniesienie kobiety na serio. Jedni widzieli w niej r,lis|encj subyobowizujcej wasala w stosunku do swego |)illla na jego on. Inni twierdzlli, e ten kult by wymylony l 1locltrzymywany przez same kobiety, ktre, korzystajc z cz:,lyc:h nieobecnoci ma, uzurpoway nalen mu wiern sub lll,t siebie, Przemawia za tym stanowiskiem fakt, e legenda .lllazujca najdalej idc sualczoc mczyzny w stosunku do jest przez kobiet. Mam Lu na myliLe lirtbiety inspirowana t'lrcvaliet de IaCharette, pisan przezChrtien de Troyes w wylrrltraniu zalece Marie de Champagne, ktrej by protegowaprzypisywali pomys ttyllt 17. Jeszcze inni bardziej poziomo - minstrelom, ktrzy wdrujc z zamku lr,<1o kultu wdrownym r1,1 zamku pochlebiali osamotnionej zwykle pani; liczc na dusz 1,1rtl-l na dworze albo przynajmniej na czasow dobr gocin l l](t dary otrzymywane na dalsz wdrwk. Temu stosun,kowi lr tltlu do gry mia sprzyja fakt, e wdrowni minstrele rekrulrlrva]i si przewanie spord rycerzy bez ziemi lub z ma jej tlrlsc:i, rycelzy liczcych na uzyskanie jakiego miejsca na dwol7(, lla czas duszy.Norbert Elias podtrzymuje ttez powoujc 1,1(,, lla fak, e caa ta adoracja koncentrowaa si przede wszyst,liillr w najwikszych zamkach,ona bogatego rycerza bya zwykle lrr,rlo osigalna dla ubogiego narratora 18. Pozostawaa mu adora:;it;
t7
tB

en Frnce du Moyen Age, Paris

Georges Duby, Robert Mandrou, Histotia kultury llancuskleJ (oryg. 1958), prze, Hanna Szumaska-Grossowa, 'Warszawa 19651 take J. Frapplcr, Chrtien d,e Ttoyes, Paris 1957, s. 1,1. r0 M. Grbaves, The Blazon ot Honour, london 196,1, rozdz. [l.
l

Stcfan Czarnowski zwraca jednak susznie uwag, e wdrowny poeta ll,(,y[atoI mia (a dotyczy to zaiwno redniowiecza, jak i dworw homerol jak pisa gra wan rol w sp,oeczestwach, wyllr) dobr pozycj. ,,Poeta w kt(lrych hierarchia, zalena od chway przodkw, odnawlana jest nieustan, trlt, w drodze wspzawodnictwa". 83

lll),

J. Frappier, Etude sur la mort de Roi Arthur, Paris 1936, s. 92. Norbert Elias, Uber den Prozess der Zlvilization, t, II, Basel 1939, s.

104,

l l4.

82

,,.

cja z dystansu. Kobiety--znajdoway w niej zadouczynienie za brutalnoc mw, Mczynitake wyywali si jakow tej fikcji, przeciwstawiajc mio dekoracj miociwarstw niz
,, Cytowane przed chwil wyjanienianie wykluczay jedne drugich, Naley je jeszcze uzupeni o wskazywane przez niektrych wpywy korespondencji wymienianej midzy eskimi i mskimi klasztorami, korespondencji wyraajcej w egzaltona wanej formie mio odlego;wpywy poetw arabskich przenikajce z Hiszpanii, wreszcie, wpywy wieejrecepcji kultury rzymskiej, a zwaszcza Ars annandj Owidiusza. Jako w jednym z zamkw opisywanychprzez Marie de France freski przeclstawiay Wenus trzymajc w rce Owidiusza. Klimat jego Ars amandi, klimat Petroniuszowego wytrawnego-ycia, rni si jednak znacznie od dramatycznej miociz cyklu bretoskiego, reprezentowanej w legenclzie Tristana i lzoldy. Odpowiednikiem tego dziea by traktat o mioci,ktrego autorem by Andreas Capellanus. Tytu jego dziea brzmia: Kunszt mioeidworne j19. Capellanus by wspczesny znanemu nam ju Chrtien de Troyes. Cho to autor jedynego w swoim rodzaju dokumentu, jest on mao znany. By moe dlatego, e dopiero lat temu kilkanacie udostpniony zosta w przekadzie z aciny na jzyk angielski. Mioc, ktr idzie autorowi, nie jest znowu miocido o ukochanej dalekiej, lecz mioci,ktra zmierza do penego zadouczynienia. Wszystko zaczyna si od kunsztownych werbalnych zalotw, od wyszukanej z obu stron retoryki, majce j rone odcienie w zalenociod pozycji klasowej partnerw, Inaczej

szych.

4. Szlachcicem grnej warstwy szlacheckiej i kobiet klasy rcdniej. 5. Szlachciem i szlachciank. 6, Mczyzn grnej warstwy sz]aclreckiej i kobiet klasy iircdniej. 7. Szlachcicem grnej warstwy szlacheckiej i kobiet ze zwykej szlachty. B. Szlachcicem grnej warstwy szlacheckiej i kobiet teje

Tak wyglda stratyfikacja spoeczna w oczach francuskiego 1lisarza XII stulecia i uzaleniona od niej erotyka. Jeeli idzie rl lilasy przez autora wyrnione, zastrzega si on, e szlachectwo jak utrzymuje llitl wie si z urodzeniem. ,,Wycznie rlrls]ionaoccharakteru staa si przyczyn wyodrbnienia szla, llr<lcLwd midzy ]udmi i doprowadzia do iroydzielenia rnych 1.ts"..Jednoczenie jednak nasz autor stwierdza, e do szlachty sowem, tl,rlc c]zieci wielkich lordw, czy wielkich lennikw rlitl tylko charakter wchodzi w rachub, Przynalenodo klasy jego zdiniem wyjanie, co zado 1,1,,tlniej ie wymaga - ono w ogle w-rachub, bo kunsztowne 1llsplstwa, nie wchodzi z,rlrlly nie s tu w ogle potrzebne, kobiety bowiem maj tylko
1,

li

lasy.

rlitlmiaoc przezwycienia. do

brzmi: 1. Dialog midzy mczyzn klasy rednieji kobiet teje klasy. 2. Midzy mczyzn klasy redniej i kobiet ze szlachty. 3. Mczyzn klasy redniej i kobiet z grnej warstwy szlacheckiej.
19

ski J. J, Parry, New York

Andreas Capellanus, Tlre Art oI Courtly Love; prze, z aciny na angiel194l.

jest form wa]ki. Kobiety lrrltlcks mora]no-obyczajoly. Mio lll,rji1 pervn moc nad mczyznami, ale przyznan im ptzez m, |,/,y,/,I7 z przymrueniem oka. Nie wolno przeciwstar,iac si z po;rlltl jakimkolwiek icln yczer,iom, ale wolno je oszukiwa. Piejest konieczny i szeroki gest w jego uytkowaniu. rri,lrlz w mioci llirlt,la zawstydza kadego szanujcego si czowieka. Nie ma tumidzy maonkami nie rodziny, a mioc l,rj lnowy o witoci poza ni, ,llrlllowi usprawiedliwienia dla uchylania si od mioci l\ llattret, jak przekonywa szlachcic wyszej rangi szlachciank wynika, e nie moe jej by midzy 7\\,1l|l, z definicji mioci jej byc, bo mio musi byc sekretna lltr;tlrn i on. Nie moe -,rymieniane ukradkiem. Mio musi by nadto poczol rl:;r:iski lll ,/, ,l,azdtoci, tj. staym niepokojem czy si ukochan zalrzylk, ktry nie ma zastosowania w wypadku ll1,1 |)|zy sobie lw i,tz]iu maeskiego.
85

Z omiudialogw, ktre wymienilimy, wyania si pewien

84.

Nie prbuj tu wyczerpa ciekawych zagadnie zawartych w tej ksice. Pragn tylko jej istnienie zasygnalizowa. Ta prob, ka wiadczyo tym, e autor przyswoi sobie gbiej legaty stalozytnoci ni pouczenia chrzecijastwa. kocistara si rycerstwo pozyska dla Jak wiadomo - chrzecijaski by wszake w nim nader s,woich celw, Pokost pokory, mciwoc zamiast powierzchowny. Duma - zamiast przebaczenia, zupeny brak szacunku dla cudzego yci zagoclzony przez fakt, e jakielement na niby dawa si wyranie gowy oclczuwa w tej atwoci,z jak wdrujcy lycerz cina przeciwnika. Grzeszne kaclego spotkanego na sr,vojej drodze czyny daway si atwo odpokutoz punktu widzenia kocioa \Mac przez wstpienie u schyku zycia do klasztoru. poniewa i |o jednali byo obciajce, mona byo zbawienie zapewni sobie Laszyrn kosztem, jeeli ciao rycerza po jego mierci przy,

;lt,zccl spaleniem, Zdradzeni mowie w niejednym wypadku rlliazuj serdeczne przywizanie do kochanka ony. Tak krI Marek rv stosunku do Tristana i krl Artur w stosunku do Lanlt,loia, Co pewien czas ta postawa pena tolerancji jest zamcona |lzcz przypomnienie, e to s przecie praktyki grzeszne, ale ztlrla krla w interpretacji Malory'ego z II poowy XV w. nie ma w,rtpliwoci,e w niebie zasidzie po prawicy boskiej, bo tacy llllllli grzesznicy jak ona ju si tam znaleli. Mimo grzesznej miltlsrli Lancelota, Bg najwyraniej patrzy na niego askawym tlliicm, skoro arcybiskupowi strzegcemu jego ciaa po mierci i;rli si, ze anioowie zabieraj Lancelota do nieba. Nielubni syltrltvie lake popieraj grzeszne zwizki, z ktrych si zrodzili. ( ir ly cior,liaduj si, ze nie s dziecmi prawowitego ma matki, t;rlIr;il,i nat]/chmiasi uci mu gow, eby umoliwi nraestr,o
ltrrcilankom.

obieczono w habit mniszy. pan Bg, rv imaglnacji lvspczesnych, darva si atvro lvywiew pole. ycie r, clwch irierarchiach nie dajcych si pogodzic war, tosci najwyraniej nie przeszkadzao ludziom. Ale ta ambiwalencja bya szczegolnie jaskrawa, gdy wchodzio w gr ycie eroi.yczne, Olicjalnie potpiano cudzostr,vo, -a \Mszysikie sympatie byy po stronie kochan]<w. Gdy pewien rycerz w postaci sokoa nawieclza on starego rna, ta zgodzia si natychmiast jeeli przez przyst.pienie clo komunii zademon_ go uszcz]il,ic, struje su,oj lviar. Wezwarry kapelan do]<ona l"ego obrzdu, po czym rycerz niezwocznie uzyska to, czego pragn. Pan Bg atwo dawa si zwodzi, jed,i idzie o sdy boze, ajce zawiad_ czy o niewinrroci kobiety wiaroomnej. pamitamy, e lzo]da rvystawiona na prb utrzymania w rkach rozarzonej sztaby e7aza wysza z tej proby zwycisko po zoeniuprzysigi, e nikt jej nie trzyma w ramionach poza jej prawowitym maon, kiem, krlem Markiem, i tym ebrzcym pielgrzymem, ktry oto przenis jprzez bagno nadrzeczne i ktory by Tristanem w prze, braniu. ona krla Artura, ktrej romans z Lancelotem trwa lata, przysiga, e nikt z jeclenastu rycerzy p_icychw ssied, nich komnatach nie odwiedzi jej w nocy, Lancelot bowiem, ktry z tego przywileju skorzysta, by nieprzewidzianym w kalkulacji Tycerzem dwunastym. Ta przysiga wystarczya do jej obrony
B6

woa w jednej z pieni Marie de France syn ,,Ojcze panie uczyni wasze ol,mowany o tym, kto go wacirviezrodzi Il()lllf matki, potem na wieki rce wasze Ill|.,(|llanie. Zgadz maonka
ti1llrllc:",

,,},iebywaa dawka udawania bya konieczna, by utrzymyrvac pisa Huizirrlll,r,it; rycerskiego ideau w yciu codziennym"

'loLe nie trzeba byo czeka na XViII w. z jego odwracaniem tlr; tltI r,szystkiegot co plzypominao redniowiecze,' by okaza, |rrl, rlLlece postulaLy ideologii rycerskiej odbiegay od rzeczy, lr,i1,1tlsci. Rycerze byli ju krytykowani przez lvspczesnych solr|r, rluchownych, przez minstreli, przez mieszczanl pTzez chopr, l 1t1,1,<;z siebie samych. Slosunek chopa do rycerza znajduje w pierwszej poorvie \V iv. wyraz w rozmowie pana i chopa, zawartej w dziele Alain ('lr,lllicr Le Quqdrilogue invecjf, a nie by to prawdopodobnie 1rl.rtvszy dokument wiadczcyo rozaleniu chopa w stosunku ll l 1l,t ila. jak narzeka,chop ,,'|'l.ud rnoich Tk - ywi rozwizych - przeladujmnie godem i mieczem [...] l 1rlr)lliaczych, a oni 7,y |,l z() mnie, a ja umieram dla nich. Wirrniby broni mnie plzed
t

|l

:|ll.

l|' .I. I{uizinga, Men dnd ldeas, s. 89.

87

wrogami, a tymczasem, niestety, nie pozwalaj mi chleba spoy, wac bezpiecznie" 21. Inni wytykali rycerzom, e byli chciwi, e napadali na podr_ nych, e kradli i upili kocioy,e skadali luby,ktrych nie mieli zainiaru dolrzymywa, e byli rozpustni, bili ony, pojedyn, kowali si nie obserwujc regu gry, e nie szanowali zakadni, kw, e rujnowali przbciwnikw wygrowanymi okupami, e robili sobie z turniejw imprez zarobkow, polujc na zbroj, bro i konia pokonanego rycerza. ubolewano nad nieuctwem Iycerzyl ktorzy na og nie umieli czyta i musieli przywoywa kierykw, gdy otrzymali jakiepismo. Trudno wtpi, e ten ideai nie by intelektualny. przewidywa on natomiast bogate y, cie emocjonalne. Rycerze schli z tsknoty, tracili zmysy, gdy chybiali swoim zobowizaniom, zalewali si atwo zami. kobiety 22, *atuy na zawoanie i umieray z miocina poczekaniu Wiekiem szczeglnego rozkwitu opowieci dwornych jest wiek XII. Wprawdzie Malory jeszcze w drugiej poowie XV w, rekonstruuje rv Anglii legendy zwizane z krlem Arturem w dziele noszcym tytu to Morte Artur, ale - jak wspominalimy ideologia rycerska jest od XIV w, coraz czciej traktowana z plzymTueniem oka. Jej zmierzch ma wielorakie ptzyczr-ny. Dewaluacja z 7313 roku przyczynia si do zrujno*urriu baronw. Nie tylko oni zreszt na niej cierpi sdzc z wierszyka reprodukowanego przez calmette,a rv zbiorze rvyda_ nych dotumentw rednicwiecza. Autor wierszylra ubolewa, e pienidz tak zmarni a, e z szedziesiciuzrobio si drvadziecia, a potem z dwudziestu cztery, e rzemielnicy przyjmuj tylko pienidz z dobrego metalu (ne vouloient prendre denier, si ce n'estoit monnoie lort), e ze zboa krl dostawa ziarno, a biedak tylko som (Ie bl au loy, Ia paille nosfre),
et ilz me ,,Le labour c]e mes moins nouris .les Josclres et les oyseux et de glive, l]z vivent de moy et je meur pour eulx, IIz peIsecutent de tain me deussent garder d_es ennemis, helas, helas, et ilz me gardent bien de mengel mon pain en sceuIte" (Alain Chartier, Quaclrilogue invectif , Paris 1923, s. 1B).
z',

22Interesujcejestporwnanietegoekshibicjonizmuuczuciowegoznie. okazywaniomuczuobowizujcymwsagachislandzkich.Patrznp.Halldr

Data wspomnianej dewaluacji bya rwnoczenie dat wyna_ lt,zienia prochu. Na razie by on stosowany tylko do wysadzania trlurw twierdz obronnych, ale rycho przyczyni si do przelisztacenia techniki walki i obnienia roli konnicy. inny wynalirzck pozwoli lanc przebija zbroj, ktra ju i tak stawaa si (,()raz mniej funkcjonalna wobec ruchliwocipiechoty. Rycerstwo pogarda dla lr ancuskie opierao si dugo jej udziaowi w walce. 1liccholy zaznaczana bya przy kadej okazji i okazywaa si :;ilniejsza ni pragnienie zwycistwa. Za swj stosunek do piet.lioty Francuzi brali w skr w walce z Anglikami, ktrzy wcze_ lliclj docenili jej znaczenie, W bitwie pod Azincourt w 1415 roku |,l.ancuzi odmowili pomacY 6000 ucznikw przysanych im z Pal ya, powiadajc: ,,Po co nam ci sklepikarze?" (Quel besoin avons lttlus Ce ces boutiquiers?)23. W bitwie z 1302 roku rycerstwo wy1,1tlczyo piechot z Walki, bo bya zbyt sprawna. Znany kronil,,rr.z, Froissart, ktry przej si ideologi rycersk, korzysta :, liazdej okazji, by naigrywac si z mieszczan i chopr,v, iiekroc 1llaclnli brac udzia w walce. Krl natomiast opiera si na rlritlszczastwie przeciw baronom i coraz czciej rozciga na tllitlszczan przywileje przysugujce dotd tylko szlachcie. Nie ley w zakresie naszych konrpetencji dalsze dociekanie 1li,/yzyn tych przemian i nie jest to dla naszej problenratyki ,,1,,.i*u istotna. Co natomiast jest dla nas Wane, to to,'e ideay lyc:crskie, realizowane czy nie, oclegray wielk rol w kulturze r.rr1.opejskiej a do czas\r nam wspczesnych. wiadczyo ich ,l1.1ua]noci w polsce socjalistycznej poczytno sienkiewicza i r,oraz to nowe wydania jego dzie. Narvizywanie do wtkrv rl,rlcrskich przejawia si u sienkie-wicza dwojako: z jednej stro_ lly, w ch,arakterystyce jego bohaterw, z drugiej - w kompozi cji jego utwor. Rycerz u Sienkiervicza, zgodnie z tradycyjrlyr-tri wzorami, bi si i kocha, nie mdrkolva. Jestem onie_ l./(]lnr a nie poii|ykiem _ mwi o sobie Kmicic, Jagienka, lvedug ,,lil,clenia autora, nie bya ,,biega w rozmylaniu", Jak na to takze Zerom, 1rr zwracano u]Magl ten obraz szlachcica utrwali popioach. Trepka przyjmujc lv bibliotece w stokosach :,lii rv
9s

Kiljan Laxne ss, Sprzedana wYspo, prze. Zenon Szczygielski, Warszawa

s,61, 8B
88.

1955,

Cytuj za R. L. Kilgorirem, The Decline, s,

5L

89

Rafaa i Krzysztofa Cedro pokazuje im fuzje i rzemienie, eby odwrci uwag od ksiek, tak ,,niemiych szlacheckiemu oku". Najgorszym zarzutem, jaki mg spotka Tycerzar by zarzut tchrzostwa i dla uchylenia tej moliwocirycerz by w kadej chwi]i gotow narazic sprawr ktorej suzy.d, w ktrej Skrzetuski udawa si do Chmielnickiego jako ernisariusz, bya ostrzeliwana. Podczas gdy ludzie Skrzetuskiego chowali si przed kulami, on sta ,,widny i na pociski wystawiony", A mia przecie nie byle zadanie do spenienia, Jeremi Winiowiecki spaceruje widoczny po murach Zbaraa, aczkolwiek trucllro sobie wyobrazi obron tej twierdzy bez jego csoby, Odwazny Tycerz utrudnia sobie sytuacj i tak ju pen grozy. Skrzcus]<i u Chmielnickie, go, w chwi]i, gdy jego losy zalez od atatni,la, nie okazuje piercienia, ktry dosta od niego w swoiin czasie i ktory stanowi gleji bez_pieczestwa. Podobnie Kmicic, prorvadzony na rozstrze1anie, nie ujawnia lisiu Bogusawa Raclziwia, wiadczcego o tym, e ycie ocali Lym, ktrzy go wiod na stracenie. Nazywa si to u Sienkiewicza rogat rycersk fantazj. Na bezbronnego si nie napada\ Rzdzian opiekrlje si chorym Bohunem, cho mgby go zadga, bo chorego zabic to chopska Tzecz| nie szlachecka. Wydanie bezbronnego Bohuna przez Rzdziana napotyka silne potpienie ze strony Podbipity; jak mwi o Rze;clzianie. Sowo rycerskie bezwzgld, ,,Judasz" nie obowizuje, a parol jest dla rycerstrva, nie dla zbjw. Za, rwno Kmicic, jak i Woodyjowski wzbogacaj si na wojowaniu, bo wolno bra up w bitwie, cho ,,na gocicu tohultaj". Ale obowizuje szczodre rozdawanie, demonstrowane przez Skrzetuskiego na przykad w stostrnku. do Rzdziana. Tak iak w opowieciach rycerskich, opis bitew obejmuje tylko walk monych, O prostakach si nie mwi. Rzdzian, realizu_jcy wzr wiernego sugi to szlachcic, cho ubogi (patrz Eurylileja w Odysei), Oficer piechoty ma u Sienkiewicza ,,mieszcza, skie serce w piersi". Szacunek dla wroga ujawnia si w rnych okazjach. Krl Jan Kazimierz kae prezentovac bro, gdy przejeda kanclerz pokonanych Szwedw, Krl Karol Gustaw z kolei wyprawia swo, jemu niedoszemu zabjcy pikny pogrzeb. ,,Cay regiment gwardii ognia nad jego trumn dawa". Kri Jan Kazimierz, o czym
90

l11,

loqie kompozycyjne, A idzie mi- o powtarzanie si pewnych, rIrlllrze znanych schematw. Bohater od pierwszego wejrzenia z,lli.<lchuje si z wzajemnoci w piknej pannie. Losy ich na rlItlc1o rozdzielaj, przy czym obie strony trwaj wiernie przy l,w,r;ich uczuciach. Ona napastowana jest w tym czasie przez jaki l /,(l1-11y charakter, z ktrego rk on j wybawi, Tak Bohun porylr,r I lelerr odda jc j pod opiek kara z obcitym jzykiem l :;ll,asznej Horpyny. Schemat Potopu jest dokadnym powtrzelll(,lll opolMieci Chretien de Troyes Yvain, czyIi rycerz ze ]wem, \ r.tin zapomina o obietnicy por.rotu w okrelonymterminie do zl ,rly, ktr opuci, by szuka sawy na turniejach. Gdy ona si l|() wyrzekal zaczyna od utraiy zrr-iysw, a potem przybiera nowe l1,1ztl.isko i pod tym nazr,islriem dokonuje cudw walecznoci, .ll,(lo ollal syszc o nich, iest perra podziwu cila tego nieznaner1,1 l;oilalela. Gdy okazuje si, ze to jest jej dawny m, nie moe |llz lrru srtoich ask odmwi. W Potopie Kmicic traci serce Olel,i stajc po stronie Boclusawa Radziwia, ktry bdzie napastorr,rl Olek r,v nieobecnoci Kmicica, Ten ostatni przybiera nowe t1,1zrvisko i pod tym nazwiskiem dokonuje ekspiacji za swj bd, l,,|io Babinicz uzyskuje wielk saw pod Czsi.ochow. Okryty ( |l\vl] moe ju wrcic do ukochanej, ktra go wita sowami; ,,,lr;tlru5, ran twoich niegodnam caowa". .juliair Krzyanowski 2a nazywa Trylogi powieci ludow. |'rlltiew-a wzory rycerskie redniowiecza, respektowane w porv icsciacr historycznych Sienkiewicza, traktowalimyjako wzory ,lt,lloj elity spoecznej, tak jak elit stanowili rycerze eposu ;lr ll,ttlerowego, musimy si nad trecisowa ,,ludowv" chwil zalll,rrltlli. Mwic bowiem o twrczoci ludowej miewa si na rrry,sli rzeczy rozmaite: 1) moe to byc twrczo powstaa porllrlrl ludu, czyli, inaczej mwic, ,,ludowy" moe by kwalifikacj r;r,tltllyczn1 2) moe to by twrczo przeznaczona dla ludu, t,llrlc pot,staa poza nim; 3) moze to by twrczoo ludzie; 4) morl t1.1

wit,cza, ktre z krla czyni posta raczej bezradn i paczliw, |)oza analogiami w psychice bohaterw Sienkiewicza i rycejak wspominalimy na lzy sredniowiecza mona wskaza

la ju mowa, zalysowany jest take wedle konwencji rednio-

. Julian Krzyanowski, ,,Polonistyka"

1966,

nr 2lt00,
91

e to byc twrczoc majca lud jako gwnego odbiorc; 5) moe to byc, wreszcie, twrczoc ludowa w sensie ,,masowa", tj. t czo,ktr chonie chtnie cae spoeczestwo bez wzgldu na przynalenocklasow, Kwalifikacja genetyczn,a nie moe tu wchodzic w rachub, bo mao moemy dzio genezie wielu utwo. rw redniowiecza powiedzie. Opowieci dworne prawdopodob.l nie nie byy dla ludu przeznaczone, bo trudno przypucic, eby charakteryzujca je erotyka liczya na tego wanie rodzaju re" cepcj. Nie byy to take utwory o ludzie, bo, jak mielimy ju okazj zaznacza,lud w ogle w nich nie wystpowa. onierz jak to w wypadku Sienkiervicza krynie by bohaterem walk tycy nieraz zauwaali, Tak, jak w legendach redniowiecza, ref]ek|-or autora pada na pojedynlii rycerzy. Tote mozna rnwi tu o ludowoci, jdk si zdaje, rvycznie w sensie ostatnim, tzn. w sensie recepcji masowej..Recepcja Sienkiewicza rv Polsce bya. wedug jego krytl,kw, recepcj tradyji sz]acheckiej przez mas)r 25. Mozna, by moe, to samo powiedziec o legendach redniotviecza, ktre byy przekazywane suchaczom nie tylko r^r wielkicil dworach, ale dotyczy to przede wszystkim chansons de gesles takze i na miejr;cu postojw pielgrzymek, ktre miay pe]Mne stae, rvytyczone szlaki. Przyjmujc ostatnie znaczenie sowa ,,ludowy" mona si zgoclzi ze stanor,iskiem W. M. Zirrnuskiego 26, ktry krvalifilcuje jako ludowe zarwno takie legencly, jak Pieno Ro]andzie czy Tris|ana i lzold, jak //iac/ i Odysej, obejmujc je wszystkie nrianem ludorvego eposu bohaterskiego. Na ogromnym materiale porrrnawczym autor ukazuje w'rozdziale I swego dziela pewne wsplne vtki, ktre przejawiaj si w tego rocizaju utlrorach rv rnych czciachglobu, take i tam, gdzie o wpywach mwi niepodobna. S to takie na przykad wtki, jak niezwyke narodziny boha.tera, zdumiewajce wyczyny od malekoci, szczeglnie t-czesne sukcesy bojowe; to, e nie ima si go miecz ani kula przeciwnika, zdobywanie swojej wybranej poprzez z pozoru nieprzezr,ycizone trudnociitp. Te analogie autor skonny jest
Patrz Karol Wiktor Zawodziski, Stulecie trjcy powieciopisarzy, 1946. W. M. irrnuski, arodny j gieroiczeskij epcs, 1962. Zawdziczam prof. Krzyanowskiemu zwrcenie mojej uwagi na teqo interesujcego autola.
25 26

zyilisac jednakowym pTwom jedynego socjalno-historycznego lrlzwoju ludzkoci. Myl,ze tu dochodz raczej do gosu wspltlrlsc:i llatury psychologicznej, takie jak te, ktre czyni wtek ,,lr<lpciuszka" czy wtek ,,Darvida i Goliata'' wsplnymi wtkami lrrrlzlioci. Tak interpretowana ludowonie staje na przeszkollzitl traktowaniu jak to czynilimy legend redniowie- wtak, lr,r .jako utworw, ktrych dochodzia do-gosu elita. Jej ycie, ;r,1 liodeks byy w nich odtworzonez7. Slroro mowa o wtkach cieszcych si tak popularnoci,jak tllrllyw Kopciuszka, warto--si chwil zastanowi nad popularnol,r i,1 smoka w redniowieczu. utrwala obraz tego strasznego zwielzt;cl'a sowo poetw i pdzel najgoniejszychmalarzy. Poil.ollzilllie kopciuszka zwyko tumaczyc si tym, e zawsze ludzie llrr;lnie wysuchuj opowiada o tych, ktrzy poniza- dugo tli -_- doczekuj si wasnego wyniesienia. Kady, kto uwaa si z,l pokrzywdzonego jest rvielu mg utosami si - a tych ll l(opciuszkiem i wTaz z nim przezywac jego triumf. To wyjallllicttie nie pozbawione, jak si zdaje, susznoci -jakie zaplecze psychologiczne mog miec smok wnasuwa - legen1lylanie, r1,1ch redniowiecza. Spotykamy si wszak z nim na rozlegym tlllszarze. Smok wawe]ski ma duo krewnych. Niektrzy sdz, e smok by reprezentantem cakiem realnych rlziliich zwierzI, zagraajcych r,vwczas czowiekowi. Ta supozycja nie wydaje mi si trafna, dlaczego by bowiem rvilki i rysie tri<l miay wystpowac we wasnej skrze? Z kolei nasuwa si smok trzyma dziewic na uwizi, 1lytanie, dlaczego r.aciwie Nic korzysta wszak z jej wdzikw; nie syszy si take, by llaktowa j jako zakadniczk, dajc okupu za jej wyzwolerlic. Wyflje si, e ten byt fikcyjny by tak skonstruowany, by iak najbardziej podniec zasugi tbgo, kto omieli mu stawic si <"1,oo, uwalniajc dziewic czy okolicznych mieszkacw od stalt,go zagroenia. Smok kumulowa w sobie wszelakie zo, eby l,ycerz - w braku innych wrogw - mia z czym walczy. E|hos Tycerzy redniowiecza objawia daleko idce analogie
1rl

J.
92

27 Cecil Maurice Bowra, Heroic Poetry, London 1952, rozdz. XIII. Autor t,yranie traktuje litelatuT, ktr si posugiwalimy, jako literatur arysto|, I

(ltycn.

93

z ethosem rycerzy Homerowych. Wojowanie i czerpanie zyskw z ziemi i tu, i tam byy podstaw egzystencji. Nieustanne ubie, ganie si o pierwsestwo i chwa, centralna rola odwagi, nie, zbdnej do obrony s\Mego honoru i dajcej si mierzy iloci pokonanych rvrogw i przezwycizonych niebezpieczestw, obowizkowa szczodro, obracanie si w kategoriach honoru i wstydu. Wedug obrazu Germairw u Tacyta, take i ich wojownicy rzdzili si podobn hierarchi wartoci. Jednake fakt przynalenocido elity yjcej z wojowania nie wydaje si niezbdny, ani wystarczajcy do wytworzenia ethosu tego typu. Znamy ludy pasterskie, ktre rzdz si podobnymi dyrektywami, i znamy grupy elitarne trudnice si zawodovro wojowaniem, ktre tego rodzaju ethosu nie wytworzyy. Mam w tym ostatnim wypadku na myliSpart, gdzie elita wojskowa, wo]na od rvszelkiej troski gospodarczej, nie wytworzya wzoru takiego zadzierystego i niepodlegego czowieka, jakim by Achilles czy Lancelot. Jeeti jdzie o wspomniane ludy pasterskie, wystarczy tu przypcmnie kultur naszych graii tak, jak w odrnieniu od ludzi z dolin opisywa w swoich pracach Kazimierz Dobrowo]ski, jak starsi spord nas mieli jeszcze okazj obserwowac i jak w posiaci stylizowanej przekaza Tetmajer w swoich opowiadaniach No skolnym Podhalu. Pamitamy, jak to Sobek Jaworcarz, skazany na doywocie jako wizie w Zamkach Orawskich, majc ucieczki nie skorzysta z tej moliwoci,wierny swojemonoc mu zobowizaniu w stosunlru do stranika. Stawka bya nie byle jaka. Ale nie zawid zaufania. Taki honor mia! pisa we wstpie do swego przekadu ,,Paszczyzny i nie wywouj jedynowadztwo z racji sag islandzkich Artur Grski i wewntrznego zagroenia, ale gry zmniejszaj zewntrznego t obaw i daj si rozwijac typowi ludzi o niepodlegym sumieniu" 28. o ktrym ju miaam okazj Socjolog belgijski, E. Duprel o zdania, e ethos, w ktrym dominuje dbao samwi - by si o Tzeczy niezwyke, o lzeczy trudne, co w tym w, ubieganie
i ws. Artur Grski1 'Warszawa
94
zs Sogj islndzkie. Saga o Gislim wy jtym spod prawa
1931, s. 360.

ypadku mona by zilustrowa przez wspomniane stwarzanie * *i]." bd te przez zaciganie ltltlmal niemoliwych do wypenierria zobowiza lllarakteryzuje grn warstw spoeczestwa zloonego - ten-ethos z i ,,rlow". stosunek niej stojcych do uprzywilejowJnych,,gqry'' moe llrltviem ukadac si dwojako: nOZ niej stojcy podziwiaj tych, lilorzy s wyej i pragn ich naladowa, bd *.." przeciwnie, rlrltlosz si do nich r.vrogo i przeciwstawiaj im swj odrbny lysLem wartosci. W pierwizym wypadku gizi ,rp.ry*il"1o*utlytlt infiltracja z clou, ktrej usiuj zapobiec priu, narzucanie l;rlllie wymaga, ktrym nieatwo sprosta; w rugim wypadku rrtlczuwana wrogoc narzuca konieczno usprawied]iwiania wal,tlych przywilejw. Dzieje si to, tak jak popizednio t plzezkulty. wtll.anie cnt trudnych, verlus d'honneur, jak nazywa je autor. W obu za[em wypadkach ten ethos miaby by reakcj ,ru ,ug.or,llie; tylko w pierwszym wypadku chodzi o zagroenie wasnej 1,rlzycji przez dopyw arywistw, w drugim ; o za rozenie wa. tltlych przywilejw_ przez stale czujn wrogo. Ni rzecz tezy lltrprela pracorvaby, zgodnie stwierdzan y pTzez historykw fakt, tl siowne sformuowanie kodeksu rycerskiego naley a.rius ao ;l<)nego redniowiecza, kiedy wzrost wpyww mieszczastwa ztltusza zacz do obronnej kodyfikacji wasnych dyrektyw. W 1965 roku ukazaa si zbiorowa ksika aotyczca wybraltyclr spoeczestw basenu rdziemnomorskiego, w kirycn po. tlrlIlrrie pojty honor odgrywa szczegln roI.-W interezujcym lvslqpie redaktor tomu, J. G. Peristiany, wskazuje na pe]Mne t,zynniki, ktre sprzyjaj tworzeniu si tego rodzaju ethosu. _ ,,Honor i wstyd - pisze w przedmowie -; zaprztaj cigle ltl<,lzi w grupach maych, ekskluzywnych, gdzie rtr,r.rki"orobiste |hce to iace relations), w przeciwiestwie do anonimowych, s rzczeglnie doniose, i gdzie osobowo dziaajcego jest rwnie wana, jak jego stanowisko (oIfice)'' zs. . .Ten warunek wydaje si istotnie zrealizowany u Homera i pord rycerzy redniowiecznych, ktrzy wszyscy si znali i wszyrtko o sobie wzajem wiedzieli. Silna presja opinii publicznej, zwizana z rozmiarami grqpy,
w

l;rlllie dodatkowych trudnoci

lnne, przel., oprac.

Honout and, Shame (praca zb.), J. G. Pertstiana (ed.), London

1965.

95

uwag, Rozwaone to jeden z czynnikw, ktry naley wzi pod take, wedug tego samego pTzez nas gjrupy rycerskie objawiaj aulora, ztaczne aalogie w stosunku do grup przestpczych, colnel socie, istniejcych poza pru**, do gangw i tzw, Street prawa, tendencja ties 30. spolnym rysem jest tu pogarda dla Wspo, do wymierzania spiawiedliwoci we wasnym zakresie, (prawo) nie byo w sownictwie minalimy ju, e sowa nomos wymierzania Homerowym. Pojedynek by poniej jedn z form pastwowych, Skompro, sprawiedlirvoci bez udziau urzdnikw regulowania mitowaby si ten, i<to by odwoa si do sdu dla Dlatego wadze pastwowe si po, sprawy obrazy na honorie. Przypomnijmy, w zwizku z obser, 3eayrrt o- przeciwstalviay. sycylij, *ui autoia o charakterze grup przestpczych, e mafia d'onole, u_omili ska nazyvaa si w wieku XIX Societd degli Stanw Zjedno, Obecnie mafia trudni si gownie przemytem do pomaraczach, czonych narkotykw ukrytych w sztucznych and Competition among Pri, W zbiorowej pracy Cooperation kultur ze mitive People autorz1, rozwaaj trzynacie ronych wzgldu na to, czy dminuje w- nich wspclzia":i"., ""l^:.:T], Tozwa'zd, zariojnictwo. Zwaywszy, e kultur rycersk, ktr wutititbwac jako kultur wspzawodnictwa, limy,mona "ut Gromadzi warto chwit uwagi wynikom tej pracy powici, posowiu stanowicy redaktorka caoci__ Margaret Mead, w obrazw syntez uzyskanyc, w poizczeglnych monografiach wyrnienia w zebra, Autorka tego posowia widzi moliwo ona kultu nym ma|eriale trzech rodzajw kultur, Wyodrbnia indywidua1",:":i1":,:: wsppracujce, wspzawoniczce i plem przykacl pierwszych wymienia poudlriowo-afrykaskie 'Satirorrga wspzawo czy Indian Zunii jako przykad kultury nictwa ,rrZ rrr. in. Kwakiutlowie; do kultur indywidualistyczn ktrzy nie wreszcie, autorka zalicza na przykad Eskimosw, jakieprzedsiwzit umoliwiajcej 3 organizacji politycznej,

r.rpJ*". Jeeli idzie o czynniki warunkuj"",'" _1:^'T":: pTzy, posowia io#", wspomniana ksika - sdzc z tego pozytywnych. rezultat"*:,T:_Ti. r,vi ce j negatywnych ni -miazy '- i*i,Uu dominacj wspdziaania J;;;i"
^

lvsplzawodnictwa a sposobern, rv jaki dana grupa zapetrvnia soa wic czy to grupa rnyiiwych, rolnikw, czy Nie tna zwizku z tytn, czy Lo grupa biedna, czy bogata, ;1,1l;lctzy. rrrli zwizku z lechnologi, ktr rozporzclza. po uchyleniu roli liz()regu czynnii<w autorka ocinajcluje pe\Mne determinanty w sLruklurze spoecznej danej kul|ury. W kulturach wspdziaalti,l, mianowicie, mamy do czynienia z zamknitymi grupami, w ramach ktorych (Zuni) okrelonajest pozycja czowieka i za1lt,wtrione mu jest bezpieczestwo. Sytuacja czowieka nie zaley ltt tlcl jego inicjatywy i ambicji osobistej. Gdzie indziej jeclnostka lli(! ma poczucia bezpieczestwa, dopoki nie jest przekonana tl swojej niew|pliwej rvyzszoci (unchallengecl superiority)j1, ll Maorysw brak stratylikacji ekonomicznej i brak myli,e llltllta poprawic swoj pozycje; przcz su.kces ckorromiczny -. rlzitla przeciw wspzawodnictr-u, Nic s to jcrlnak jcrlyne czynrlilri, ktre wchodz w rachub AuLorka zdaje sobic sprawl e dla rozstrzyQnicia sformtow,lrlych tu zagadniE potrzebne jesL jeszcze sprecyzowanie po|r;1, lrrymi operuje. Wspzawodnictwo niekoniecznic rna cha. lrlilcr konfliktow,y, kooperacja niekoniecznie przesdza o solirlrrrtloci.Wspzawcldniczenie midzygrupowe moe byc po|,l,lrlr.c ze wspprac w ramach grupy. Wspzaworinictwo wy;rrlrllt odrnic od rywalizacji. We wspzawodnictrvie akcent patlrt tla ce! (goal), natomiast stosunek do innych wspzawodnilr,;r,ych jest spraw drugorzdn. Przy rywaiizacji, odwrotnie, 1rrlli<ltlanie innych jest spraw podstawow, podczas gdy osignit ll, ltlgo, o co si rywalizuje, jest mniej wane. Podobnego roztl'lzrli<lnia naley dokona midzy kooperacj a pomoc wzajemn 1lrlplulness). W pierwszym wypadku akcent pada na to, co si llrlc wspInymi siami uzyska, w drugim stosunki millz,ylrlrlzkie. Przez zachowanie indywidualistyczne autorka pro;llrlrtt.jc rozumie ,,[...] zachowanie, w ktrym jednostka zmierza llrl lllvtlgo celu bez uwzgldniania innych", z tym zastrzeenierr,, lr, llitl .iest w tym sformuowaniu zawarta adna deprecjacja, adi| Wypada zauway, e gd,zie pozycja czowieka zaley orl pochorlzenia, 1,1ttt i,,r;rl inicjatywa i ambicje osobiste nie powinnyby ctra tluej roli, bo to
l)i(: egzystencj,
|tilll Ill)llt,(), ktreqo czowiekowi ni mona orlellra, Jetlnakrl lIlj|,1 l1,1s cthosicl jrlst inaczej.
l
l tlr,,,, rl,terski...

so

rogach ulic, ldzie tu o gromadki wyrostkw zbierajcych si na

w rozwnallym

96

97

na mylo jakiej bezwzgldnoci w stosutrku do innych ani ich eksploatacji 32. C moemy wydobyc z rozwaa autorki dla charakterysty kultury rycerskiej redniowiecza? Myl,e respektujc zastrze.l enia autorki, mona ethos tej glupy scharakteryzowa jako i widualistycznyl z tym dodatkowym posmakiem ujemnoci, czy si z przedkadaniem wasnych spraw prestiowych nad interes ogIny; z przedkadaniem troski o obraz wasny nad zwy cistwo czy klsk podopiecznych. Tak to chilles, osobicie obraorry, mg z tego powodu naraa wojska Achajw na poraki; tak Roland nie wezwa pomocy, bo nie chcia by wzity za tchrza, co spowodowao klsk jego zastpw; tak krl Aragonu, Piotr II, zrezygnowa z uprzywilejowanej pozycji strategicznej, eby przeciwnik nie myla, si boi, przy czym ta e rezygnacja pocigna za sob lvyrnicie caej jego druyny. M. Mead, jak to byo widac z naszego sprawozdania, uzaleniaa wspzawodnictwo czy rywalizacj od poczucia bezpieczes[wa, przy czym jej mylzatrzymuje si przy poczuciu bezpieczestwa jako przy czym eiementarnym, nie wymagajcym ju dalszych wyjanie. Mona by rwnie dobrze uzna tendencje do wspzawodnictwa za elementarne. Mandeville twierdzi, e gdy tylko zbior si gdziemczyninajedzeni i pciowo zaspokojeni, natychmiast zaczyna si midzy nimi ktnia o pierwszestwo. Myl,e tendencja do ksztatowania w stosunkach midzyludzkich jakiego pecking order moe byc poczytywana za rwnie pierwotn jak pragnienie bezpieczestwa, i e ethos rycerski nie da si, ptzez odwoanie si do tego ostatniego tylko czynnika, psychologicznie wytumaczy. Odwaga, tak ceniona w tym ethosie, suya, oczywicie, obronie wasnego istnienia, ale suya take obronie honoru, przy czym w tym kodeksie zalecao si raczej umrze ni dopucido pqnienia. Po tym krtkim przegldzie hipotez, dotyczcych ewentualnych urvarunkowa rozwaanego ethosu, plagn na zakoczenie powiedzie sowo o sytuacji funlrcjonalizmu w odniesieniu do dyrektyw, ktre cytowalimy; a mam tu na mylinie funkcjo9 Cooperation and Competition mong Primitive People (praca zb.), Margaret Mead (ed.), 1937. Patrz Wstp M, Mead,

jako pewn plopozycj metodologiczn, lecz funkcjonajako peMrn tez empiryczn goszc, e normy zaakceptolrzlu tv(llle w danym spoeczesLwie suzawsze jakim rozsdnym ;lrll,rzebom, inaczej bowiem nie zapuciybykorzeni. W najbarrlzitlj obronnej postaci teza ta ogranicza si do stwierdzenia tej r,tll,unkcjonalnoci w odniesieniu do potrzeby biologicznego przell watlia. Ot, jak miaam ju okazj wspomina o tym gdzie ltrtlziej, ethos rycerski przez towarzyski stosunek rycerza do wro(|(l, rezygnowanie z uprzywilejowanej pozycji i wyrwnywanie liztltls, czy ptzez niepotrzebne naraanie si dla okazania wasnet;tl waloru, okazywa si niejednokrotnie samobojczy i prowadzi rlrl masakry caych walczcych zespow. A jednak ethos ten 1llz<:trwa par stuleci, odrodzi si znowu w romantyzmie i przeltl,1wia nadal zarwno do czytelnikw Sienkiewicza, jak te do l,r|i wybrednych czytelnikw Conrada jak Bertrand Russel, ktry lv swojej niedawno wydanej autobiografii, mimo najdalej idcych lrjlric politycznych, zgasza najgbszy akces do starovieckich w,lr[oci,ktrych Conrad broni. Jakim potrzebom suyoich 1ltltItrzymywanie? Nie bdziemy traci tego zagadnienia z oczltt lll<ltlzc'dalszy rozwj rycerskiego ethosu,
l1,1lizm

98

Vl.

Rycerz w roli dworzatlilla

chaniajca, Trzeba ustwia pionki i Iigury, mie plan, trzyma si go, odpiera ataki przeciwlika, czasami ina ryzyko i gra na chybi traIi. A po tych wszystkich marzeniach i wysilkach znale si w szachtl lub ttosta mata, Czasami za pomoc pilnie strzeonych pionkw zyskuje si krtow i wygtywa paIti: zwy. cic ten, komu dopisala zrcznoalbo szczcie,
La Bruyre, Chatuklery (O .|wolze|

ycie dwolskie lo gI prowad.zona na serio, gra niewesoa

po.

trzeby wyzwalaj niezwykle obfit produkcj podre*cznikw dworskiej ogady i cJobrego rvychowania. wrd nich najgr. niejszym tonem przemawia,Cortegiano Castiglionego i jego przede wszystkim dopucimy tu do gosu, zwaywszy og..ry .o"gos, jaki ten wzr uzyska w italii i poza ni. Przypominamy sobie, e Arystoleles wymaga orl czowieka
100

instytucja dworu jako zrzeszenia ludzi zalenych od jakiegodysponenta waclzy i pienidza ma bardzo stare dzieje. Pamitamy clwory krla Feakw i clwr Menelaosa u Homera. Roztaczanie prez mon,ych opieki nad luttmi nauki i sztuki te znane byo staroytnoci.popierali ich ptolemeusze w Aleksan_ drii i Mecenas za rzdw oktawiana. Ale rozkwit dworskiej kultury towarzysko-zabawowej kojarzy si nieodmiennie z dob europejskiego odrodzcnia, zaw odrodzeniu - z ltali, i dworami iakimi, jak dwr Me<lyceuszyl cl'Estw, Gonzagw czy sforzw. Typ egzystencji prowadzonej w tych siedtiskac nieustajcej zabawy wymaga nowych wzorw osobowych, Te nowe po-

liltlszlrie dumnego, by by wysokiego wzrostu. Tu inaczej, 'Wysoki wzrost nie jest pozdany, bo wie si z umysem ociaym. |'<lza tym czowiek redniego wzrostu jest zwinniejszy w rnych z(lwodach sportowych, co bardzo porlane, Jeliidzie o pochorlzcnie,'w praktyce bywaj dworzanie niesz]acheckiego rodu. Alb 1l<lniewa wzr castiglionego ma by wzorem dworzanina doskolltego,da si od niego takze, by mia nie byle antenatw, czowick bowiem szlachetnego urodzenia ma lepszy start yciowy i latwiej sobie toruje drog w wiecie, nie pgtrzebujc si doralliilc tego, na co inni pracuj z mozoem. Wprawdzie jedynym dopuszczalnym zawodem dworzanina ma lly: zawd rycerski,'ale w gruncie rzeczy wzr Castiglionego to wzr zdemilitaryzowany. wystarcz turnieje, konna jazda, krul,;ztlnie kopii, ciskanie wczni, gra w pik. pokojowy clworzanin rlie bdzie ta]<e szuka okazji clo pojedynku, pjdzie na udeptan zirlmi, gdy to okaze si kon,ieczne i nie pozwoli sobie na adn tritlgodn sabo. cho dworzaninowi nie przystoi aden zawd |x)za rycerskim, celuje on we wszystkim, clo czego si bierze. Nie llt;<]zie on wzbudza lku swoim wygldem, ale take nie popadnie w zniewieciao, upodabniajc si do tych, ktotzy trefi wosy l wyskubuj sobie brwi. Szczeglnie zalecany jest dworzaninowi wclzik i pewna nonszalancja, ktra maskuje kunszt i kae przypuszcza, e wszystko 1lrzychodzi mu atwo. Nonszalancja wzmaga ludzki szacunek, potlit:wa ludzie sobie wyobraaj, do czego by si rJoszo, gdyby l;i<; zechciao do sprawy przyloy. Nonszalancja ta jr:clrrak musi lly, autentyczl]a. Wiedza humanistyczna stalrowi ozdob kadego. Tote dwo. tz;tlrin doskonay bdzie musia znd acin i grek, czyta poetw, ttlt)wcw, historykw, pisa pl.oz i wierszem, gra na rnych irrsl.rumentaeh, rysowa, Muzykowa mu wolno jednake tylko j,lll gdyby pod naciskiem, po wielkopasku, lekce sobie wac llrvj kunszt, ktry go nigdy nie zawiedzie. Oczywicie, nie brlzir: taczy na jakich festynach ludowych, ani rvyczynia w talrr tkrobacji, ktre przystoj tylko zawodowcom. Walczc w armii bdzie si kicrowa honorcm, gotw pierw,lry i.edrze si na mury oblonego miasta, zwlaszcza grly to llt;rlzie robi tra oczach krla. Dworzanin borviem jest zawsze
101

pomnyt by nie tylko mie, ale i naleycie sprzedawa swoje za. lety. Dyskretna reklama moe mu przyjz pomoc. Gdy bdzie mia} uda si tam, gdzie go jeszcze nie znaj, winien postara si o to, by dobra o nim opinia wyprzedzia jego pojawienie si na nowym dworze. W yozmowie dworzanin unika bdzie aluzji zoli.ivychi jado. wityclr, oszczdza bdzie sabych, z wyjtkiem tych, co dobrze tusz o sobie, nie bdzie zaczepia tych, co zasuguj r czeri na kar ni na kpin, ani osb monych i bogatych, czy bez. bronnych kobiet. Jeeli idzie o stosunek do ksicia, najlepszym sposobem po. zyskania jego ask jest na nie zasuyc. Niegodnymi rodkami zabiega o nie nie naley, a niecnoksicych zalece nas od posuchu. Dworzanin swymi zaletami powinien w takim stopniu pozyska aski swego pana, e bdzie mg sobie pozwoli na mwienie mu prawdy i prostowanie jego cieek. ten spo1 W sb stanie si mentorem swego krla, A pouczy go ma w r:6nych dziedzinach: w administrowaniu swego kraju, w sprawach wojny i pokoju, ograniczaniu wydatkw na festyny. Jeeti jego pan bdzie oporny tyrn radom, dworzanin winien si usun w cie, odmawiajc suenia zemu. Ostateczny polqr tym wszystkim cnotom nadaj kobiety wnoszc ze sob comikkiego i de]ikatnego. Kobieta na dworze (zwracam uwag na brak eskiego odpowiednika sowa ,,dworzanin") winna mie jakkultur humanistyczn, winna malowa, taczy i gra (tylko, bro Boe, nie na trbce) ocigajc si wstydliwie na wypadek propozycji popisu, Winna z taktem prowadzi rozmowr a nawet umie wysuchiwa rzeczy nieeo swawolnych. Ktry z mczyzn nie bdzie si stara zasuyna przyja tak cnotliwej i penej wdziku osoby? Kobieta nieza. mna moe odda swoje uczucia wycznie komrr,kogo by moga poIubi.Gdy zamn,a, moe wielbicielowi ofiarowa tylko seree. Mczynimusz zawsz,e obron czci kobiet mie na wzgldzie, pomni, e zwizek cielesny kala uczucie, ktre nas wiedzie ku Piknu zrealizowanemu w piknej kobiecie. Zwracano ju uwag na to, e Castiglione, wywodzcy si ze znanego, monego i szanowan.ego rodu, a zaTysowujcy luksuso. wy wzr dla wyrafinowanego ycia towarzyskiego dworu w Urbi-

trrl, mg sobie pozwoli na szybowanie w Ernych rejonach, rlrlzie nie siga prozaiczna troska materia]na, i gtdzie obcuje si z P]atoskimi ideami. Rni autorzy podkrelali,e cnota w tym wloIze suyprzede wszystkim osobistenru wyrnieniu. Nie suy ludziom ani Bogu, atwo bowiem zarrway, e dworzanin rl Castiglionego jest przede wszystkim zajty rvasn, wieck 1lilrfekcj i jej odblaskiem w oczach innych. Odwouje si on do lrlrlzi.jako wiadkw swej doskonaoci,a nie do Boga jako wiadka i przyszego sdziego. Trudno nie dostrzec w dworzaninie Castiglionego,kontynuacji watkw rycerskich, ktre charakteryzowalimy u Homera, Ary. l;lotelesa czy w redniowieczu. To samo szukanie chway, to samo ttciekanie od pitna zawodowoci, odgradzanie si od wszystkie, (lo, co plebejskie, uprawianie sportu jako zajcia wyrniajcego ltldzi, ktrzy maj czas, uzalenienie prestiu od iiczby ludzi za, l<:nych. Zmiany w dyrektywach zwizane s ze zrnian roli spolr:cznej. Na dworach ceni si czowieka nie wedug iego kwali, |^ikacji w walce zbrojnej, lecz raczej wedug tego, co wnosi do lci kultury zabawowo-biesiadniczej. Rozmowy urozmaicay durlic wieczory, a na to, eby w nich byszcze, trzeba byo mie rlodo powiedzenia. Sprawozdanie K. Chdowskiego z tego, jak spdzano czas na dworze w Ferrarze, odtwarza niebyway luksus lcj prniaczej egzystencji. Turnieje, rt,ycigi,polowania wype-

rliay ranki. Wieczorem odbyway si maskarady i bale, Uczty rlie miay koca. Sztab kucharzy musia mie nielada inwencj, cby na cytowanej przez Chdowskiego biesiadzie weselnej porla kolejno 43 dania. Dla zabawy hodowano rne egzotyczne zwierzta, clla zabawy ubiegano si o kary, opacane bardzo tlrogo, tak jak drogo pacono za Murzynkw, ktrzy nie byli latwi cto zdobycia, a stanowili podany akcent pord licznej suby. Bazen by te nieodczn figur. Jedna tylko strona y, ia bya w zaniedbaniu, a mianowicie higiena osobista. ,,Humajak pisze Chclowski -- wszystko naladowaze starolrizm - tylko czystoci si oc1 Rzymian nie nauezy" 1. ,,Obok ytnoci, lilejnotw rozpocieraysi niesychane brudy". ,,Jecln z gwnych spryn wszelkiego dziaania bya pompa,
<

r Kazimierz Chdowski, Dwt w Ferrarz.e, wyd. ll, Lww

1909, s.43.

t02

103

clr pokazania si, roztoczenia blasku i olnienia clrugich bo gactwem i zbytkiem" 2, ,,Ci luclzie butni o despotycznych insrn l<tach, prawie lvszyscyl z wyjtkiem Estw, pocnazcy oa t< do[ierw, chcieIi rozgosu, sa\r.y, chcic]i we W "ury.r szcch" z. dza panowania, miloi velrcletta byy -- *"Ju! Chdowskiego - gwnymi sprynami dziaania. Popenienie najwikszych zbrodni nie uwaczao dobremu imieniu, ale nie wolno byo zapomniec dozrranej krzywdy czy obelgi. ,,nye ory. Iionawc zbrodni ty::ana nie uwaczao nikomu, ale-popeni jakieuchybienie przcciw reguom turnieju lub pojedynku plamio nazwisko" a. Rzeczywito bya daleka od obrazu dworzanin idealnego zarysowanego przez Castiglionego.,,Niemal kady z poetw i pisarzy xv i xw wieku -- pisze chdowski nosi a7 w duszy z powodu stosunkw ciworskich, z powodu tego, e musi pisa to co mu ka, co zabija wszelki ta]ent; castiglione pisa dla tych co rozkazuj, a nie dla tych, ktrzy po przedpokojach caymi dniami czeka musz rozkazw 5'', Dl; zipewnienia dworowi naleytej pompy wyciska,no ostatnie grosze z gmin. Rzemielnicymusieli nieraz na klczkach baga o wypicenie im jch na]enoci.o atakach na dworactwo, o literaturze stanowicej anty-cortegiarr bdzie jeszcze mo!\ra niej, po rozwaeniu innych dworskic]r wzorcw, lrtre nanl przekazalatradycja.

W XVI i XVII stuleciu -_ jak wspominalimy -.- roio siq od dzic pouczajcyclr ludzi o tym, jak nalcy siq zacilclwywa na clworach czy w salonach, jakie wymagania sLawia czowiekowi ogada, dobrc wycllowanie. pisala na len tcmat i arystokracja, i mieszczanie, Iudzie o zapomnianych clzinazwistan i ludzie tacy, jak Erazm z Rotterdamu 6. Porcl tej obfitej 1iteratury wy'
g lllidcm, s. 412. 3 ll;idem, s. 413.

tu na myliErazma De Civililttte nlolllnl ptlerlilium. To wyclane r. dzielo miao w cigu szeciu lat ocl chwili jeqo ukazania 30 wyda i znaczn liczbq naladownictw. wskazwki Erazma byy zaadresowane do kadeoo, kto chcia bv rlobrze wyclrowany. Dja clworw Erazm nie objawia w
1530

6 Mam

{ Ibidem, s, 420. 5 lbirlem, s. 475.

tni naley skrelon,y przez Chevalicr c]e Mr wzr lrcnnte ltt)mme'Q, ktry, weduq historykw obyczaju, mia oddziaywa w yciu dworskim Francji a do Wielkiej llewolucji. Cytujemy jtlgo nazw po francusku, bo nie ]ac]a trurinostanowi jej adeltwatn.e oddanie w jzyku polsliim. Dzipowiedzie o kim,e jt:st onne,to tyle, co stwicrdzi jcgo uczciwo, ograniczon ( zasem do uczciwoci w sprart ach pieninych. Ale sowo to llliao inne zabarrvienie u Chevalier cle Mr, gdzie by}o b]iskie lvyraeniom takim, jak ,,czl,owiek wiatowy" (homme du monde), ,,czowiek ogadzony" (galant homme), czowiek bywajcy na tlworze i znajcy jego obyczaje. Galon homme -- zdaniem nielilrych -- byszczanieco wicej ni honnte homme i lcpiej rlicjednokrotnie umia swoje cnoty splzeda, ale by bardziej powicrzc]rowny. Montaigne by honntc ltolnrute, ale by| jakoby dalrl'l<i od galanterii i nie by czowie]<iem wiatowym, Nie umiejc oc]da znaczenia sowa honnte, lnocrny jednak ;ll<ibowa odtworzy charakterystyk luclzi rvyrnionych tynl ltliancm. Nie da si ona zawrze. w jc<lnym sclwie, bo nie chodzi ltt o posiarlanie jakiej jednej, okrelonej dyspozycji, lecz o cay i<,h zesp, o nieco zmiennym skadzie w zalenociod tego, czy lllalny z wersj wielkopask czy mieszczask 7 do czynienia i w zalenociocl osobistych gusttiw tcgo, l<to si ni posuguje. Clrcvalier dc Mr urodzi si Tv 1607 roku, Pochodzi z rorlziny dostatecznie utytuowanej, by dosta si tio znanych saloll<jw i sta siq w niclr natrczycielem oqady i dobrcgo wychowarritr. Wiadomo, c ksztacili go prze7, szcrcg lat jezuici, i c jalr rril.jbarclziej sccplycznie odrrosi si clo r,viac_lomoci, l.1trc z tcj rliluki wynis. Dwa dni przebywania r- wielkim wiccje byy -j<lcJo zdaniem -- bardziej ksztaccc ni dwa lata pod iakim lriet<lwnictrrem, srvoj dziaalno pisarsk de Mr lozpocza pno, llrl ju po szedziesitce,Zgoclnie z obyczajenr cpoki rozr,ija lltvoje pogldy przede wszystkim w listaeh i rv formie dialogw, rv litrych uwydatnia swj slarannie piclgnowany kunszt konwt;rsacji.
z Mona tu zacytowa np. Nicolasa F;rreta, autora cl,,iea L'lnnnte lumlne ,,tt l'(rl cIe plaire d Ia r:our (16j0), uchorlzceqo z.r mieszr:zask rt,trsj l)wot /l]IliIlQ Castiglione q1o,
105

szacrrnku, o czynr jesz,cze bdzie mowa.

I04

Nazywajc rle Mer nauczycielem ogady i przystojnoci (biensance), trzeba si zastrzec, e ten nauczyciel bardzo mocno akcen,|-owa, e nie ma adnego zawodu i zadnego zawodu ludzi ze swej sfery uczy nie myli.Uciekaniu od pitna zawodowoci przypisuje si fakt, e Descartes swojej Rozprawy o metodzie nie podpisa. Teje tendencji wypada przypisa nonszalancki charakter esejw Montaigne'a, zmiennojego tematw, trudno\ zorientowania si, o czym w danym rozdziale bdzie mowa na podstawie zr,t odniczego nagwka. Wbrew zoliwym,ktrzy pTzyplszczali, e de Mr by na staej pensji ksinej de Lesdigures, chcia on by uwaany za amatora wypowiadajcego si po salonach spontanicznie, cho ta rzekoma spontaniczno kosztowaa go niemao wysiku. Wprawdzie de Mr uwaa, tak jak Castiglione, rrojowanie za najpikniejszy zawd, ale sam zakosztowa rzemiosa rvojennego bardzo niewiele i niewtpliwie czu si lepiej w salonie ni na polu bitwy. W swojej rozprawie o prawdziwej honntet 8 de Mr stwierdza, e podczas gdy na innych dworach bywaj ludzie, ktrzy uprawiaj cozawodowol na dworze francuskim, ktry nie ma sobie rwnych, zawsze bywali prniacy bez zawodu, ale nie pozbarvieni zalet, ktrzy mylelitylko o tym by przyjemnie y i dobrze si prezentowa. ,,[...] S to zazwyczaj umysy mikkie i serca tkliwe, ludzie ciumni i uprzejmi, mialii skromni, ktrzy nie s ani skpi, ani ambitni i nie rw si drr rzdzenia [...l Ich jedynym celem jest wnosi wszdzie rado,a ich najwiksze wysiki zmierzaj jedynie do zasuenia na szacunek i do pozy, skania sympatii", A dalej: ,,Nie iest to wic zawd by honnte homme i gdyiy mnie ktozapyta na czym honntet polega, po: wiedziabym, e to nic innego, jak celowanie we wszystkim, co powabne i przystojne" 0. By osign mistrzostwo w tym kunszcie, wspriziaa mu ze sob trrodzenie i staranne wychowanie. Zanadto zaqbia si w nauce jednak nie naley, lro to odwodzi czorvieka od spr yciowych (commeree de la vie)..Izyk Archimedesa czy Eu
l
l

rlcsa, to nie ten jzyk, ktoryrn posuguje si dwr. Studia takie jirl<ie prowadzili, naley porvierzy klasom niszym. Jako wiatlomo i przypomina o tym autor przedmowy do rozwaanych dr,ie, e arystokracja robia sobie chlub ze swojei ignorancji, tr nawet podobno byli i tacy, ktrzy twierdzili, e kto umie po ' lacinie nie moe by szlachcicem, przekonanie zastpione pniej prze,z uznanie aciny za znami wyrniajce dobrze urodzonego. l)c Mr nie posuwa si tak daleko, zaod ksicia da,by umia wiele, polecajc mu przede wszystkim znajomohistorii, llyleby tylko historyk pia tak, jak gdyby spad z nieba, jak {Idyby nie mia wasnego kraiu ani osobistych interesw, W uczeniu si naley szczeglnie podkrelirol naladow, tlictwa, w doskonaocibowiem, ktr reprezen,tuje honnte ltomme jest co,co si nie rla wyjani,conieuchwytnego, co lrzcba zademonstrowa. Tote ubieganie si o towarzystwo ludzi rlqladzonych jest najlepsz rkojmi pjcia w ich lady, przy czym intelekt jest od tego, by wskazywa rodkidla zrealizowania doskonaoci,zaserce jest potrzebne by praktykowa to, lrl rrzn,ao si za lepsze. Dyskutujc te wane tematy nie trzeba llirladowa.pedantw, Trzeba wszystko podawa z wclzikiem, lilry nie ]ubu,ie si w rzeczach nazbyt wielkiej miary10. Wsparlial,obudzi podziw, ale nie daje si lubi, tak jak podziwia si litlllietv bardzo pikne, ale kocha si adne, Wdzik lubi wolno. |)lrllcganie reguom go mrozi, a przymus nigdy mu nie suy. lilypion nie nadawa si do dobrego towarzystwa. Nazbyt forlr1,1lizowa, na.zbyt by naprony. Tymczasem ,,chciabym, eby lttlnnle homme by barclziej mikki i przymilpy, ni szorstki i su1tlwy" 11. L,udzie, ktrzy uparcie trzymaj si zasad, choby najl1,1rrlzicj za,szczytnych, bywal' nieraz mieszni, zaobawa wstydu l l;ztlkanie sawv, to za,sadnicze tendencje ludzkie, Chwa przy, lll,:i/i\ T7,cczy trudne i trudnych zada podejmujemy si dla niej. lll,rlt:cto na wojnie nie szuka si atwiejszych drg do zwyci,,lrv,r, ia.k np. pTzez zaskoczenie wroga noc, lecz rlrg trudniejlll ,,l,Q c|Iace n'aime pos la chose grandd', cytrri za M. }.agendie: Ic lllIl//i,risc n()ndnine et les tltories de |'honn tet en France ml XVI| siele, l l, I'aris, s.a., s. 419. It Ibit'lem, t. III, s, 91, 107

nych w Paryu w
106

e De Iu vrie honntet w I1I tomie Oeuvtes eompltes de Mr6go wyd

0 lbidem, s. 70.
1930 r.

N
I

szycll, eby nie trzclra byo si czerwieni z powoclu nirzllyt latwego zwycistwa. Lk przetl wstydem to najprostsza droga do honoTu 12. Nic waniejszego ni za,sugiwa na uznanie i miiotych, ktrzy znaj si na tym, co dobre i na tym, co z:. prawdziwy honor -- jak clrarakteryzuje go Ch. H. Boudhoi.s, atltor wstpu i komentarzy do pism de Mr _* to niezalezno od niczego i od nikogo, to udziela si od czasu do czasu, ale nikomu si nie powierza, to swoj wnowag zabezpieczy przed, ]udzkim kaprysem, przed niewdzicznoci, mciwoci czy zawici.prawdzir-y honor broni si za pomoc uprzelmci ktOro nie atakuje, ale i nie prowadzi rlo przywiza. W konwersacji trzeba cigle pamita: o jzyku, w ktrym si wypowiadamy, bo nie moe on trci gmitrem. Rzeczwaciw nalezy powiedzie w por. Osobna rozprawa powiconajest waciwemuc]awkowaniu sdw i uczu. Potrzcbny tu jcst ad w qowie i w sercu. On nam ponaga wc waciwy sposb nasze cnoty ujarvnia, cno ukryte bowiem to skarby, t toie nie wzbogacaj nikogo. w konwersacji trzeba zawsze rnwi nic tak, jak mwiby specjaiista. zawoc]owojest tak le widziana na dworze, e nawet talenty dworzanina winny by ujawniane z niedbaoci, tej nieustannej kontro]i samego siebie pomc w nam moe znacznie obcowanie z kobietami. ucz one porloba si r"ar,i-n o dobrym snraliu. De Mr nie popiera ieclnik instytueji maestwa. Wnosi ona ze soba rrre troski. lr4aonkowlc -_. iego zaanienr -., s sobic wierni najwyej clo ]at piqciu r:zy szcciutl pord kobiet, r,iaclomyclr mao iesl. taJiiclr, ktre by nitl uienawidziy molt, i nie lryy przez niclr zaniedbywane. A jeeli s ko1o byyby kochane wicei, gdyby nie byy onami. De _"|1"., Mre gorszy si jedn z dam, ktralrwaa w vriernoci mowi do tego stopnia, e chciaa mu koniecznie torrarzyszy do ocllegych Indii, gdzie mia si leczyf ls. Dlvorzanin de Mr nie zaleca] specjalrrie cnoty, 1<l.rej autor mieszczaskiego pochodzenia by nie ponrin, a mianowicie solid. no_ci w dotrzymywaniu zobowiza iinansowyclr. Sposb, w jaki de Mr uzvs]<a pewien poziom zamonoci,by przez rriektlg lbidem, 108

.yclr kwestionowany. oszukiwanie w grze karcialrej i opierarrie nie uchodzio w tej sferze za rzaclltoc. Nicjedrri sdzili, e by poprze swoj sytuacj w wielkinr wiecie rlc Mr re|uszowa, a nawet w ogle fingowa adrcsowane do llicgo listy, ktre byy ogoszone dopiero po mierci ich autorw. lvlagendie, zna]^/ca savoir-vivre'w epoki, uwaa cle Mr za rlsciiego egois|, spoecznie bezwartociowego czowieka, w ktlt,.qo wzolze w sabym stopniu graj rol jakie wzglcly moralne, wzr ten bowiem jest wzorem kogo,kto chce zrobi, tarier na rllvorze i kto chce si innym pociobac, nie po to, by ludziom dolylcl,zi, lecz po to, by na tej drodze sukces sobie zipewni. Myi,e czytelnik uzna za suszne wczenie tego wzoru clo lzt;clu odmian ethosu rycerskiego, aczkolwiek wspozawodnictwo tlic jest [u zb,ojne, lecz ogranicza si przede wszystkim do turtlit-,jw sownych, w ktrych de Mr mia celowac. Jeeti idzie rl sl,osunek do castiglionegot ktrego de Mr w wielu punktach tltlcrzajco przypomina, to stwierdzic naley u woskiego autclra lrln znacznie bardziej grny, przypominamy sobie bowiem, e rlworzanirl woski chcia byc rnentorem ksicia i jego moralnym li itlrownikiem, wykluczajcym oclclziaywa nie przez pochlebstwo, i uzyskanie autorytctu inaczej ni poprzez wasne zasugi. Tym(,zasem de Mer 14 nie pochwala ludzi wiatowych,ktrzy moralizuj. To do nich nie pasuje i jak twierdzi pachnie hipoliryzj. Ze wzgldu na te moralne aspiracje trudno nazwa Dworl,unina castiglionego podrcznikiem dla chccycir ibnie karier lt,t dworze. Echa platonizmu daj si u triego zau\Mazyc w jego lr,tl<towaniu erotyki, w stosunku do ktrej de Mer jlst raczej 1l<l zicmsku cyniczny. Charakterystyczny take dla ,de Mr'go |tlst jego stosunek do zakaclania rociziny temat u castiglioll()(Jo \iv, ogle nie poruszony, czy wzory obu autorw brak wszclkich elementw retigijnych I wzory te s najzupeniej wieckitl, Arystokracja zacznie si do religii odwoywa clopiero wtedy, tyly zagro,zi jej na dobre niezac]owolenie dow i gdy uzna, e lt,ligia, nie n,a wasny, lecz na ich uyLek moe oclegra rol zallLtcletu na wygranych

llczpieczenia.

lz lliirlem,

t, t.

I, s, B1, t. III, s, Il, s. 774 i nast.

90.

l1 Illidenr, t. III, s. 102. 109

Podczas gdy Castiglione i de Mre zajmowali si powodzeniem dworzarrina na wasnym dworze, Franciszek de Callieres, fratlcuslii klasyk w zukresie dworskiej dyploinacji, zajmuje si technik zapewniajc sukces w negocjacjach z obcymi dworami. ,,Sztuka ukadania si z parrujcymi jest tak wana -- jak pisa e pomylno najwikszych pastw - zdolnoci negocjatorw". Na pytanie,zawisa czsto od stopnia co trzeba robi, eby cieszy si powodzeniem na swoim dworze i co trzeba robic, eby mie powodzenie jako wysannik na dworach obcych, Castiglione, de Mr i de Callieres wyznaj wsplnie ogln dyrektyw: trzeba przede wszystkim si podoba, trzeba da si lubic, ,,pozyska serca i chci ludzkie". Przedmiotem ich dalszych wywodw s domniemalle -warunki pozyskiwania tej sympatii. Ksika Callires'a powiconatemu tematowi ukazaa si w 1716 roku pod dugim tyiuem: O sposoboch ukladnicl si z wadcami, czyli o poytku negocjacji, o wyborze ambasadorw i posw olaz o uasnociach niezbdnych by peni te tunkcje udatnie 15. Ksika ta bya w tyme roku tumaczona na jzyk angielski. W 1919 roku wydano j w Anglii ponorvnie pod skrconym tytuem: The Practice ot Diplomacy. W Polsce ukazaa si ona w 1929 roku w przekadzie Mieczysawa Szerera pod tytuem take skrconyml a mian,owicie jako Sztuka dyplomacji. Jej poczytnoc w rnych krajach bya wielka. Nasz tumacz korzysta z teRstu francuskiego dokonujc w nim pewnych skrtw. Tekst ten i w wersji francuskiej nie by dokadnym powtrzeniem oryginau, zawiera bowiem nie skrty, lecz dodatkowe uzupenienia. Skrty, ktrych dokona polski tumacz, nie dotyczyy Tzeczy istotnych, tote pozwalam sobie w moim sprawozdaniu na tym tekcie si oprze.
Manidre de Ngocier avec les Souvercjns ou de l'uti]iL des Ngociations, du Choix des ambassadeuts et des Envoys et des Qrraljts ncessajres pour tussir dons ces Emptois, Nie naley miesza tego autora z Jacquesem de Callires, ktry w r, 1658 opublikowa dzieo pt, La tortune des gens de qualit et de gentilshommes particuliers, enseignant j'alt de vivre d Ia Cour, suivant les maximes de Ia politique et (Ie ]a moru]e (Traktat o ]osach poszczeg}nych |udzi dobrze urodzonych i szluehcicw tlcz, cy, jak y na Dworze wedle regul polityki i moralnoci|.
15

Franois de Callieres, De

la

Callieres wierzy w wielk misj dyplomatw. Jako ludzie kierujcy si zasad, eby nie dochodzic s\^roich pralr z broni w rliu dopki si nie wyprbuje monocioddziaywania za poltloc rozumnej perswazji maj, jego zdaniem, wiel- dyplomaci pokoju, Dziedzic arystokratycznych liie znaczenie dla utrzymania lradycji rycerskich przestaje interesowa si wojaczk. Jego stralcaia bdzie ju strategi pokojow. Jakie s kwalifikacje, ktre winny dyplomacie przysugiwa? l)yplomata nazbyt wedug Callires'a byc -nazbyt maego wzrostu. nie moeby zszpetny, rodu, - Winien wysoki czy dobrego llo to wzmaga jego presti i stanowi wyraz szacunku dla wadcy, tlo ktrego zosta wysany. Gdy jednak trudno o poczenie urotlzcnia i zale| osobistych, naley pierwszestwo przyzna tym rlslatnim. Dyplomata powinien rniec majtek, bogactwo bowiem <lhroni przed kuszeniem podarkami. ,,Rzymianie i Ateczycy z zasady nie dawali urzdw ludziom nie posiadajcym dostatecznego rltajtku". Sam odmawiajc wszelkich podarkw, winien si nimi 1losugiwac, a take sekretnym plzyzna\Maniem staych pensji <lsobom, ktre. maj wicej sprytu ni majtku ,,a posiadaj sztulir; wciskania si na wszystkie dwory. Informatorw trzeba szuliac pord ludzi interesownych, niedyskretnych, niezadowolorrych i zapalczywych". T metod autor pochwala. Podarunki trzeba dawa zrcznie i z wdzikiem tak, by osoby tllldarowywane mogy je przyjmowa bez uchybienia przyzwoitoici. Zaniedbywanie wydatkw na ten cel ,,byoby bdem nie rlo darowania", bo ambasador jako ,,szpieg honorowy" musi wylirywa sekrety dworw, do ktrych zosta wysany. Ambasador Irrusi by hoj,y. ,,St obficie zastawiony uatwia dowiadywanie dobrel;i<;, co si dzieje w danym kraju". Taka to ju waciwo rJo jedzenia, e godzi umysy, rodzi zayo wylewno pomii tlzy blesiadnikami, a gdy wino ich rozgrzeje, wygadaj si czsto z wanymi tajemnicami. Jeeli ambasador pije, musi on umie llitl traci przytomnoci, a raczej innych do tego doprowadza. ,\rrrbasador, ktry :rie potrafi mie szerokiego gestu, nie bdzie rlllzyrnywa dobrych informacji. Wystawno bowiem jest w tym |)()lIlocna, Sprzyja ona take zjednywaniu sobie kobiet. ,,Potna :;il,r ich wdzikw wpywa nieraz na najwaniejsze postanowielli,l". Przez kobiety take przeciekaj tajemnice. Tote serce ]My111

110

oszukujcego. ,,Na stanowisku arnbasadora trzeba znacznie mniej mwi ni suchac. Mclroi dugie mowy chorlz zwykle rozstajnymi clrogami". ,,Trzeba byc chodnym, dyskretnym, nie wysuwac si naprzcld i miec witcicrpliwo".Sam fakt, e nas jzyk wierzbi, nie moe upowania do zabierania g|osu. Dawa mona dowocly zaufania, gdy suz one naszym interesom, zaufanie to mona bowiem odpor,r,iednio wyzyskac w innych okolicznociach. Ambasador winien mie umiej[noc przenikania psychiki innych ludzi, umiejc sam przywdziewa, jak Proteusz, kad posta za|enie od okolicznoci. Musi miec rwne usposobienie, atwo obejciai przystpnoc, W sprawach, ktre angauj jego honor, ma by nieugity. W sytrracji, ktra od niego wymaga szybkiej decyzji musi byc odwany i stanowczy, Rzeczy, ktre chce przeprowadzi, winien zapuszcza w umysy ludzkie kropla po kropli. Mona bowiem w ten sposb uzyskac poparcie dla sprawy, ktrej by ludzie nie przeknIi, gdyby j vyoy razu w caj rozod cigoci. propozycjach, ktre ludziom czynimy, trzeba stara W si, by partngrzy znaleli w nich swj interes, przy czym naley byc ustpliwym w sprawach podrzdnej wagi, aby uzyska to, czego si chce w spra\Mach waniejszych. Wielu jest takich, co potrafi rozsta si ze swoimi opiniami, gdy uznaje si suszno inlrych ich sdw. Umiejtne obchoclzenie si z luclmi wymaga pewnego zasol:u
112

pieczne, naLomiast ograniczone ujawnianie jesI zupenie dopuszczaine. .Ieden z rozdziaow ksizki de Callieres'a nosi znmienny tyLu: ,,Jak prowadzic roztropnie ukady, przemykajc si midzy clszuswem i szczerosci". Rozwaania autora na ten temat maj charairter apologetyczny, usprawiedliwiajcy, qo przeinawia za tym, ze jego sumienie nie jest pod tym wzgldem bez skazy. Prak|yka kamania jes[ w kadym lazie w wiecie dyplomacji pospoliLa, skcro cle Callieres szczeglnie ostrzcga przed atw<lwiernoci.Bezpiecznicj udawac, e si wierzy, oszukujc

pada tlzyulac u1 y/odzy. Korzystajtlc z cud,zych tramiLnoci, musimy opanowywac rvasne. Nicprawd jest tncjwi nasz autor, - by Tczny minister by misl"rlenl lv szLuce oszukiwania. Ambasac_]or musi by czowiekicm lronoru, czorviekiem pra\Mym. Katns|wo jest niebez-

jak wspomnielimy lviedzy. Zdawac z niej naley - spraw w jzyku wyrniajcyrn jzyk dworu od jzyka mieszczan 16. l)yplotnata musi by obznajmiony z obowizujcym prawemt z genealogi wadcy, co jesl- wane ze wzgldu na koligacje, z ktrymi trzeba si liczyc, musi si orientowa, kto w danym lrraju ma faktycznie wadz z rku. Znajomoc historii take jest triczbdna, nie naley si wszake w ni zanadto zagbiac, parrlil,ajc, e warriejsze jest obcowanie z ywymi ni z niebor;zczykami. Prawnicy w charakterze negocjantw maj t zalet, c s bardziej wyksztaceni, ale stan rycerski atwiej wkrada si w aski pa, co bardzo wane, zwaywszy, e najlepszym rodliicm skutecznego dziaania jest si podobac. Przy czym dbac llaley o to, by do wadcy, ktry ambasadora wysa, dotaro, e j<:go przedstawiciel jest mile widziany i by wadca, z ktrym ltltrbasador prowadzi negocjacje, by przekonan,y o dobrej pozycji iullbasadora w jego wasnym kraju. Uczciwocambasadora nie powinna by bezwzgldna, bo talitt mao jest przydatna w sprawach pastwowych. Mona sobie lltl p wrre luzy pozwolic, gdy idzie nie o dobro osobiste, lecz ri rlobro kraju, albo gdy przeciwnicy nasi posuguj si rodkami rlicsprawiedliwyrni. Szkodzi jednak mona iudziom tylko wtedy, rlrly oni chc nam szkodzi i gdy nasz wadca jest sprawiedliwy. W odpowiedzi na pytanie, czy ambasador zawsze winien by
czytamyj ,,Wiadomo [.,,] e obowizjesI nie-wykonywa postanowie wadcy, gdy liitlln ambasadora l;1 jawnie niesprawiedliwe, nie potrzeba jednak, by upiera si pl,/,y przenikaniu do gbi tych, ktre s wtpliv.e". Te ostatnie l;lrlwa warte s podkrelenia, iiustruj one bowiem styl rozwaa tttl[ora, ktry przemyka si po liskichciekach,zostawiajc lilwsze w swojej mora],noci furtk, przez ktr wiedzie droga rll sukcesu. W ksice pt, MylmoIa]na Owjecenia angielskiego wspo, lrliIlaam o dwch angielskich arystokratycznych autorach da;,tt:ych wskazwki, jak naley zachowywa si na dworach, Mam
;l<lsuszny s,wemu wadcy
ritrlts jes manires de s'expriner, Des laons de l,,lttl diItrentes de ce//es de la Cour, Paris 1694,
l l lIll,s ri.l Pi l:i

10

Jl. de Callieres by autoren ksiki pt. Du bon et clu mauvais usage

patler bourgeoisement e]les

I

113
I

tu na mylisir F. 1Walsinghama, yjcego za krlowej Elbiety, oraz o dwa wieki pniejszego lorda Chesterfielda, ktry dla dworskiej kariery przeznacza swego nielegalnego syna i w odpowiedni sposb kierowa w swoich listach jego edukacj. Poniewa we wspomnianej mojej ksice sprawa bya rozwaona

obszernie, nie bd tu do niej powraca, pragn jednak zaznaczy istnienie tych angielskich odpowiednikw omwionych plzez nas uprzednio woskich i francuskich pisarzy dworskich. Chc take podkrelicwsplny ich rys, a mianowicie wsplne zainteresowanie dyplomacj 17. Trzeba bowiem zda sobie splaw z tego, e uciekajc z upolem od wszelkiej zawodowoci dwr ksztatuje zawd dyplomaty. Zajcie to nie habi. Jednonowy zawd czeniewymaga ono odpowiednich zasobw finansowych i prestige'u, jaki daje dobre urodzenie, Pierwsza jakoby Wenecja wysya w XVI wieku staych wy, sannikw do obcych dworw 18, podczas gdy dotd wysyano przedstawicieli tylko dla przeprowadzenia okrelonychnegocjacji, Arystokracja na dugo zachowa dla siebie placwki zagraniczne nawet w tych krajach, gdzie bdzie pozbawiona politycznego znaczenia. Trwaym ladem roli arystokratw w dyplomacji s pcllowania dyplomatyczne, W czasie wizyty Kosygina we 263 Francji zastrzelono na polowaniu _- jak podawaa prasa 19. baanty Szekspira znamy nie tylko jako krytyka wzorw rycerskich, ale i jako krytyka ycia dworskiego. Warto tu szczeglnie zwrcic uwag na jego Troilus i Kressyd. Obracamy si w tej sztuce pord wydarze i ludzi znanych nam z lliady, przy czym wtki staroytne splataj si tutaj ze redniowiecznymi. Sowne uniesienia miosne Troilusa przypominaj jzyk redniowiecza, podobnie jak zaloty Parysa klczcego u stp Heleny. Gotowoc
,1?

zazttaczy, e nie wczylimygo do naszych rozwaa, naszym zadaniem bovriern jest przeledzenie rozwoju arystokratycznych wzorw osobowych, nie interesuj nas zatutaj wskazwki dawane wadcy, jak utrzyma si przy wadzy, a to jest wszak centralne zagadnienie Machiavelleqo, !s Pbtrz artyku C. Delisle Burnsa pt. Dipiomar:y, w: fnr:yclopaediu ot the

Gdyby komunasuwao si tutaj nazwisko Machiavellego, musimy

walki za dam zgaszaj nawet Hektor i Nestor. Wedle redrrioi wiecznych wzorw, Kressyda daje Troilusowi zarkawek przelllaczony do ozdoby jego hemu i stanowicy symbol wiernoci. l ltlktor pilnuje rycerskich zasad lair play, przestrzegajc Achilletitt: ,,Jestem bez broni". ,,Nie korzystaj z tego Greczynie'' 20. Na lytn stopie dwch epok widac jak atwo przejc od /liody do t ycerstwa redniowiecznego. W Troilusje i Kressydzie Szekspir dokonuje generalnego odll1.1zowienia bohaterw lliady. Pretekstem do wojny trojaskiej tl ttiego, tak jak u Homera, s spra\My prestiowe. Nie idzie rl l lelen, lecz o despekt wyrzdzony Grekom przez jej porwanie. ,l, l(ott w swoich Szkicach o Szekspirze widzi w tej sztuce przede wszystkim krytyk wojny. Naleaoby,jak sdz, raczej powietl,t,i<:c, e centraln spraw s tu rozwaania o dumie. ,,Pycha hrlsc rzuci, pogTyz si o ni". ,,Nie chciabym jednej kropli krwi ltrliaskiej utraci wicej w obronie Heleny, ale szlachetny l ll,k[orze, jej sprawa to sprawa naszej chway i honoru'' -- mwi '|'rrlllus. Achilles to bufon zachystujcy si swoj urojon warlrll;t:i, niepomny na to, e kto si chwali inaczej ni czynami 1trlt:ltwa poera sam siebie. Nikt nie moe si chepi ,,chyba 1llztlz odbicie, gdy blask cnt jego, wieccinnym ludziom, zdoa lllr ogrza, a oni to ciepo pierwszemu dawcy odelz powroltrlll". IJznanie blinich jest jak ,,uk sklepiony co gos potgu|,," - oto jedna z wielu cennych uwag dotyczcych funkcjonowllllia tego, co socjologowie nazywaj janiodzwierciedlon. r llilles rzdzi si pych i kaprysem. Jego przyja z Patroklesem llrr ;tl si dwuznaczna wobec oskarenia Tersytesa, e Patrokles |rrttl ,,msk dziewk" Achillesa. Sam Patrokles jest grubianinem lrlzl';tltieszajcym Achillesa paskimi dowcipami jak na przykad lttrrl;lt>wanie wielkich mw. Ajaks to czowiek, ,,w ktrego naltlllr wloczyatyle fluidw, e odwaga trci u niego gupot, n 11lrtpstwo nadziane jest roztropnoci".Kressyda mimo modego lll,krr jest trzewa, jeeli nie cyniczna. atwo zdradza Troilusa 1ltr,r,lrodzc w rce wroga, wiedzc bez zudze, e ,,podanie u,lrlzi w dziewce anioa, spenione z niej szydzi", Tersytes grajcy
!|| William Szekspir, Trojlrrs i Kressydo, korzystam tu llvll l,i(,i wydanego przez PIW w 1957 r.

Social S:iences.
19

Patrz ,,ycie Warszawy" z 9 XlI 1966 r,

z przekadu Zofii
115

t14

rol bezczelnego bazna plugawi wszystko i wszystkicn objawi jc niezwyk pomlsowow wynajdyrvaniu obelywych raze. Najmniej poszkodowany przez szekspirowsk krytyk Flektor --. by moe pod wpywem idealizacji, ktr w stosun do niego uprawia wiek XV. W Szekspirowskim Jak wam s podoba bazen rtla przekonania lurlzi, e naleado d (w tekcie polskim: ,,e by dworakiem'') powia,da, co nastpuje ,,Kto o tyrrr wtpi, niech mnie rra prb wemie. Taczyem nueta; prawiem komplementa damie; politykowaem z przyj cielem, a z nieprzyjacieiern by}ern sodziuchny; zrujnowa trzech krawcw, miaem cztery zajcia, a w jeclnym o mao ni przyszo do pojedynku" 21. Czytelnik mgby si spodziewa, e z kolei pord cytowa nyclr przeze mnie krytykw ethosu rycerskiego znajdzie si Cervanles. Pomijam go nie przez przeoczenie, utwr ten bowie zajmuje pozycj osobliw, Wprawdzie autor w przedmowie wia sobie za cel podwaenie wpywu, jaki maj w wiecie rnutne ksigi rycerskie, ale sympatia autora dla bohatera clatnia si jaskrawo w tej rzekomej satyrze, przy czym zar czytelnika. ,,Don Kichote jest wprar,dzie obkany jak pi Tomasz Mann w swoim eseju pt. Podr pruez Ocean z Kichotem - [...] ale jego anachroniczny bzik czyni go j czenie tak szlachetnym, czystym, penym wykwintilego wdzi ku, nadaje caemu jego sposobot"i bycia, cielesnenru i du wemu tyle urzelrajcej i budzcej szacunek godnoci, e mi wywoywany przez jego <ponure>, groteskowe oblicze za jest pomieszany z respektem i podziwem, i wszyscy, ktrzy spotykaj, potrzsajc gow nad jego poaowania godn i razem wspania osobowoci,czuj sympati dla tego nego na jednym punlicie, ale poza tym nieskazitelnego szlachci ca" 22. Sancho, mimo swojej ograniczonoci, objawia jakiez
91
92

zttrnienic dla tej wielkoci,trudno bowiem sobie inaczej wyobrazii: czei wiernoc, ktr obja\Mia swemu panu, cho ta wierna

Najsurowiej obchodzi si z tradycj rycersk wiek XVIII. lr,l,rrldeviile w swojej Bctjce o pszczoach charakteryzujc ludzi llrltlortl przypisuje im szerok tolerancj dla grzechu. ,,Czowiel.rlwi honoru nie wolno oszukiwa ani kama; musi punktualnie rl1llacac dugi zacignite prz! rze; rnimo i wierzyciel nie ma llrl ilie adnego weksla; moe jerlnak pi, kl i miec dugi tl ,"vszystkich kupcw i rzemielnikw w caym miecienic sobie lric robic z ich upomnie. Czowiek honoru musi by wierny rltvrl jcmu kr]owi i ojczynie, dopki jest na ich subie; skoro |r,tlnalc uzna, e mu si tam le dzieje, moe j porzuci i wyrz. rlzil im tyle za, ile tylko zd,oa. Czowiekowi honoru nie wo]no tlir;rly zmienia religii d]a interesu; wolno mu wszake by tak ttv,wizym, jak tylko mu si podoba, i w praktyce nie przestrzerlrl: zadnej. Nie wolno mu nastawa na on, crk czy siostr ;lrzyiaciela, ani na adn nicwiast powierzon jego pieczy, ale ;trlza tym moe spa ze wszystkimi kobietami na wiecie"23. ( )rlwoywanie si do czyjego honoru ma zreszt, zdaniem Man-., rllville'a, pozytywne skutki spoeczne. Wychwalajc wysokie lltrl<]7gnig wbijamy ludzi w pych i podniecamy ich do clokonylv,Il]ia chwalebnych czynw bez adnej zapaty poza rozgosem. Miaam juz okazj cytowa gdzie indziej charakterystyk sfer rlnlrlrskich, ktra bierze za przedmiot nie uchybienia przeciw rlyrt.l<Lywom, lecz raczej same dyrektywy. Jej moralnokrzewi rllr; ,--- zdaniem lvlontesquicu -* bo tego autora mamy tu na lrryli- w monarchiach, w ktrych lcy w interesie wadcy j
lltlrlllcl by skonic ludzi tlo spcniania rzeczy trudrrych i wyrnal;iri,lcych wysiku bez innej nagrody ni rozgos tych czynw. ltlrlllarchia si gubi, gdy zezwala na sprzeczno midzy honorem rt llrlnorami 2a. Inaczej mwic, gdy nagradza zaszczytami czyny
llr Bernard de Mandeville, Bajka o pszczoach, prze, Agnieszka Glinczanka W,rll,zawa 1957.
:'1

t;ltrba naraa go

na rne przykroci, a nie przynosi mu zyskw.

lltlll<lr da wyrnie i odznacze, nadaje si tedy clo kierowania nJlrllt,czestwem lricrarchicznym. Bcz grania.na tym moty\Mic,

Il(xllrzymywa. Centralnym dla niej pojcicm jest pojcie honoru,

Porbowicza.

W. Szekspir, ./ok worn si podoba, akt V,

sceln;r

IV, przeltatl

Tornasz Mann, fse7e, prze. Jan tsoski et al., Warszawa 1964, s. 299 300. (Iisej, zatytuowarry Fodr przez Ocean z Dotl l{icltolen, clo ktreqo odwolujemy, tltmaczy Maciej urowski.) Wiekienr, ktry przez krytyk rw rycerskich przyczyni si szczeglnie clo ich uwypukletria i do trt nia z niclr pewnej jedrrostki typologicznej, jest, oczywicie, wiek XVIII.

Tzn. midzy wartociczlowieka

a zaszczytami, ktrc qo wyrniaj.

l17

ll6

habice. Montesquieu zdaje sobie doskonale spraw z tego, negatywne znaczenie wychowawcze ma premiowanie ludzi, rych si nie szanuje, tak jak premiowanie ludzi dyspozycyj o ktrych bdzie wnet mowa. Honor jest przeja*"wania wasnym obrazem, Cnoty, ktre nam dyktuje "ii.rt. za. nie tyle tego, co my jestemywinni drugim, iie t]Jcz co tego,' jestemy winni samym sobie'', przy czym,rs one nie tyle co nas zblia ku wspobywatelom, ile co nas od nich wyr: Skoro ju raz zajlimy jakpozyj spoecz.,, horroi czytamy dalej - nie moe cierpienic, co by ob-iawio, i uwa my si za niedorosych do tego stanowiska. Lk przea degradac skfania na przykad do prawdomwnoci, ktia .,ma ir sob jakmiaoswobod". ch wyrnienia i si ulzy nas ta grzecznoci, ktra wiadczyo iy*, Ze nie jestemy byte jaki stanu, w dziaaniu naszym ta moralno dba pr"ae'wszystti o pikno czynw, ich wielkoi niezwyko,pizy czym obowi zuje wiksza surowo w wypenianiu powinnoci, ktiych pra nie da. W pocztku XIX stulecia w podobny sposb widzi moralnr monych J, Bentham w swojej Deontoiogii. Demokratyczna r ralno,za ktr sam si opowiada, sdzi, e spacanie du w stosunkach handlowych jest waniejsze ni bycie wymiar Moralnoarystokratyczna jest odwrotnego zdania. ll4ora]no wypowjada si za utylitaryzmem, tj. interesuje si {e1,okra.tvczna skutkami naszego dziaania, podczas gdy arystokiatyczna przy muje, e smak musi decydowa w wybrze dziaan, smak za jest rzecz wycznie osobist. krytyka rzeczywistoci dworskiej jak powszechnie wiadi mo ma bardzo stare tradycje. Do znanych chorb toczcyc dwory naley pochlebstwo. Plutarch, autor io"p.u*y o sposobac odrniania przyjaciela od pochlebcy uwaa,e podczas gd pord drapienikw najgroniejszy jest tyran, pord stworr agodnych najgroniejszy jest ten, co schlebia. Oto przyka te_chniki, jak si posuguje: zaczyna od utosamiania gust wasnych i gustw tego, komu si podlizuje. Jeeti gani, to ja nie nie znaczcy drobiazg, tak jak ktogani pu|i". w zym w swojej trecirkopisie. Bywa, e przeciwstawia si, ale w spo. sb bezpieczny. Tak na przykad na zgromadzeniu, gdzie
]

rozpywaj w pochwaach w stosunku do clysponenta wadzy, tlll melduje, e chwalonemu ma powany zarzut do zrobienia, l gdy wszystkim dech zapiera z niepokoju, wstaje i oznajmia, e tlie moe duejpatrze na to, jak ten zdrowia nie oszczdza. |)ochlebca przywary chwalonego nazywa cnotami, do chwalonego l)rzegrywa w koci czy w szachy, eby go sobie zjedna, Na to, tlby te wszystkie chwyty si uday potrzebna jest, oczywicie, w osobie chwalonej atwowiernotym wiksza, im wiksza
xlt;

Gosw w rodzaju Plutarcha mona by mnoy w staroytw redniowieczu znana jest krytyka kultury dworskiej Jana z Salisbury w dziele pt, Policraticus2s, Atak na dworzan i ich moralno zaostrza si szczeglnie wTaz z rosncyrni wpywami dworw w czasie Odrodzenia. ,,'Wadca - co si nielzadko zdarza pisze Erazm z Rotterdamu w Pochwale gupo/y wyobraenia nie - wrogo si odnosi,ma o prawach, do dobra publicznego nietllal mylijedynie o wasnych korzyciach, rltldany jest tylko rozkoszom, nienawidzi nauki, nienawidzi woltlocii prawdy". ,,A c mam mwi o dygnitarzach dworskich ._ t:zytamy dalej - chocia nie ma nic bardziej sualczego i niew<lIniczego, nic niesmaczniejszego i nikezemniejszego, anieli wikszotych ludzi, to jednak chc oni uchodzi za koron wszechrzeczy", ,,l.,.1pi sobie iaki do poudnia. Potem zjawia si 1lrzy jego ku taki najemny ksiyna,,ktry tamtemu jeszcze do ;l rozwalonemu w pocieli, msz raz dwa midli . I zaraz niadallic, a ledwo to si skoczy, to wazi w drog obiadek. A pniej ltoci,szachy, wrki, bazny, guptaki, nierzdniee, zabawy, lticpskie arty I..,|'] 2l. W ksice pt. Nurl antydworski w literaturze lrancuskiei XVI wieku28 autorka P, M. Smith dokonuje ilrzegldu licznych
tlociwicej.
25

1lr:no26.

1t8

Wrocaw 1953, s. 130 i nast. 28 Pauline M. Smith, The Anti-Courtier Trend in Sjxfeenllr Century French Lllerature, Genve 1966, ,s. 106.
1

podstawie francuskiego przekadu, bo ta rozprawa nie jest zawarta w pTzekadzie polskim wyclanym przez Ossolineum. 26 Patrz Johan Huizlnga, John of Salisbury. A Pre-Gothic Mind, .w zbiorze Nlen anrl ldeas, New York 1959. 27 Erazm z Rotterdaml, Pochwaa gupoty, prze. Edwin Jdrklewicz,
tl,r

Plutarch, MotIia. Quomodo Adulator ab Amico In1ernoscatur. Cytuj

1,9

dzie rrrajcych za przedtrliot ycie dworu, W pisanej w poowie XVI wieku rozprawie 29 pt. Discours de la servitude volontaite (Rozmowy o dobrowolnym stlalstwie) La Boetie uwaa grono sualcw za podpor tyranii utrzymujcej kraj w niewolnictwie. Stanowi oni wsplnikw okruciestw tyrana, towarzyszy jego rozryulek, rajfurw dla jego naniitnoci. Podczas gdy Machiave]li widzia w tych poplecznikach zagroenie wadzy ksicia, tu podpieraj oni wadc. W okresie objtym przez badania autorki porvstaje koncepcja ludzi dyspozycyjnych (hommes de service, gens de service), ktrzy id na wszystko i do wszystkiego daj si zuytkowa. Ich hasem jest ,,przystosowa si" so. Rni pisarze epoki oburzaj si na pospolite we Francji praktyki homoseksualne, za pomoc ktrych zniewieciali mignons wkradaj si w aski swego pana, Ronsard, midzy innymi, pisa o irich w sposb tak jaskrawy, e jego sonety nie mogy by opublikowane za jego ycia. Pord znanych krytykw dworskiej rzeczywistoci wypada wrci jeszcze do La Bruyre'a w uzupenieniu charakterystyki, jak ktr obralimy jal<o motto rozdziau. ,,Czowiek dworu - gjest panem swoich ruchv, spojrze, wylazu; jest pisze boki, nieprzenikniony; kryje si z troskami, umiecha si do rvrogw, opanowuje skonnoci,ukrywa namitnoci, zarlaje kam sercu, mwi, clziaa wbrew temu, co czuje, Cae to dworskic wyrobienie to po prostu obuda" 31. ,,Ktby uwierzy, e uczty, owy, balety, gonitwy -- osaniaj tyle niepokoi, trosk, zabiegw, tyle trwog i nadziei, namitnoci tak gvratownc i sprawy tak powane" 32. NTie oczekujcic szczeroci, oLwartoci, sprawicclliwoci, llczynnoci,zyczliwoci od czowieka, ktry od jakiego czasu zwiza si z dworem 33. Na dworze zres.lt,1 potrzebni s l.akze ajdacy. Byrvaj bowiem chvrile, kiedy s niezastpieni. ,,FTonoT, cnota,
Ibident, s. 210.

llic za,wsze claj si zuy. Na lrlz w pewnych sytuacjach moe zdac si uczciwy czowiek?"
l;tltlriottie, zawsze godnc szacutlku,
l;it;

Charakter:l La Bruyre'a w swojej ostatecznej postaci ukazay w 1696 ro]<u. W p wieku pniej w jeszczc mocniejszych l;ltllvach charakteryzowa dworakw Montesquieu. ,,Ambicja przy prniactwie -- jak pisa - paszczenic si 1lrzy dumie, ch wzbogacenia si bez pracy, wstrt do prawdy, 1lrlchlebstwo, zdrada, przewro[no, zaniedbanie wszystkich zollrlrviza, lekcewazenie por,vinnoci obylvatcla, obawa przed cnowicej l,t monarchy, nadzieje czerpane w jego sabostkach i - mniejak tli, to wszystko, ustawiczne omieszanie cnoty, tworz, lltitm, we wszystkich czasach i miejscach, charakter wikszoci
rlrvorakW"
3a 34.

,,lii-1}oy, Warszawa. 192V,

Charles Louis llontesquieu,

s.

tlucltLt praw, t, I, prze. Tadeusz cle-

41.

ihidem, s. 197 - 198, 31 Jean de La Bruyre, Charaktery, cz,v}i Obyczaje naszyclt czasw, prze. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1965, s. 183.
Ibidem, s, 203. Ibidem, s. 98, 202.

'30

120

VI[. Gentleman
Dobre imil Dobre imi!

Moje dollre imi! IJtraciIem dobre imi; utraciem niemiel

czmojego jestestwa,,,
Kasjo u Szekspira {Olejto,
II.

jr

ledzenie dalszych losw ethosu rycerskiego wiedzie J<oncepcji gentlemana. Trudno wskaza drugi*taki wzr :".. _q: jeeli idzie o szerokie oddziailwanie, nie tylko w speczestwie ktre go zrodzio, ale i poza nim, wzr o wikszej mocy integra cyjnej, wzr, ktry by w takim stopniu scali spoeczesiwo, pI kraczajc bariery klasowe i narodowe. ,,Gentleman, prawdzi gentleman pisa wielbiciel i znawca Anglii, Andr Maurois to najsympatyczniejszy typ w ewolucji ssakw'', Wedle arto wej uwagi, ktr cytowaam ju gdzie indziej, ten wzr jako towar eksportowy przyczyni si mia w wikszym stopniu do prestiu Anglii ni jej eksport wgla. spoeczestwo angiels go akceptowao, tak jak akceptowao nadanie ulicom i skwer nazwisk arystokratw i tak jak poprawiao cudzoziemcw n dostatecznie obeznanych z terenem, ktrzy mwili ,,Newton'' za: miast ,,sir Isaac Newton''. Zatrzymajmy si chwil nad genez i histori tego wzoru. Znany wierszyk z XIV wieku:
When Adam delved and Eve span Who was then the gentleman?

W ksice pt, Moralnomieszczaska cytowaam zabiegi mieszczastwa o to, by tak charakteryzowa gentlemana, eby wzbogaceni mieszczanie.znale si mogli w ich szeregach. Typowym przykadem by Daniel Defoe z jego rozrnieniem gentlemanw z urodzenia i gentlemanw z wychowania czy wy}sztacenia, Tylko ci ostatni zasugiwali jego zdaniem na to mialro, _Rzecz si dziaa w XVIII stuleciu, ale nie trzeba- byo czeka Ila wzrosL znaczenia i ambicji klasy redniejw tym okresie, by napotka tendencj bagatelizowania urodzenia w obrazie gntlemana na rzecz posiadanych przez niego zalet, Upomina si o te zalety w XIV stuleciu Chaucer, pochodzcy ze wzbogaconej rodziny plebejskiej. We Francji jeszcze wczeniejnapotyka si uporczyw opini, e o szlachectwie decyduje wycznie eharakter, Okoo 1290 roku J. de Meung, wspautor Rornan d"e la Rose, obszernie uzasadnia zalenoszlachectwa od posiadanych cnt. W przemwieniu personifikowanej Natury czytamy: ,,Grlyby kto, chepic si szlachectwem (noblesse), miaby zaprzemi czy i utrzymywa, e szlachcice z urodzenia (Ies gentilshommes de naissance) s z lepszej gliny ni ci, ktrzy uprawiaj ziemi Iub yj ze'sweqo tru.du, odpowiedziabym, e nikt nie jest szlachcicem (noble.), kto cnt nie praktykuje i e ktojest chamem (vilain) wycznie przez pTzywary, ktre czyni go .odpychajcymlt',. ,,Cnoty czytamy datej - nie s dziedziezne. Jak nie odpowiada si za cudze winy, tak nie odpowiada si za cudze
1

glentlemen."

wiadczyo uyciu terminu ,,gentleman'' dla oznaczenia kogo, kto nie pracuje, a przynajmniej nie pracuje fizycznie. W 1400 rolru, jak poucza nas Encyclopaedia Britnnica sowo gentleman znaczyo tyle, co genelosus i generosi filius (dobrze urodzony i syn dobrze urodzonego) i nie wizao si z adn przynalenocigrupo\M. Dopiero okoo 1414 roku spotykamy si z tym sowem w rejestrach sdowych dla oznaczenia pewnej gTupy. T'worzyli j modsi bracia pozbawieni majtku na skutek primogJenitury. Nie chcc podawa si za yeomen czy franklins, bo uwaajc si za colepszego, kwalifikowali samyc siebie jako

nallego przez A. Mary

Cytoj na podstawie przekadu na wspczesny jzyk francuski doko-

wydanego w Paryu w 1958 r,, s. 32B.

I22

123

zashlgi. po rodzicach dzicclziczy nrona ich dobra, ale n,ie ich cnoty. Tych trzeba si samemu clorobi''. Romn de la Rose zaliczany jest przez historykw literatury do lileratury mieszczaskiej. Jako ws]<anik tej przynalenoci wymienia si, midzy innymi, jej charakterystyczny antyfeminizm2, przyporninajcy TIezjocla i wikszy ni porcl clobrze urodzonych szacunek dla uczonoci. kobieta, weclug autorw, nie posiada rozeznania w zakresie dobra i za. Tote nic naley zbytnio jej ufa, pamitajc, e kto powierza sekret kobiecie, ten powierza si jej mocy. Jeeli idzie z kolei o rol wyposaenia inte-, lektualnego, w dziele tym stwierclza si, e duchowni maj wiksze szanse by szlachetnymi, clwornymi i rozumnymi ni ksita i krlowie, ktrzy nie maj nauki, bo ksiki pouczaj ich, co powinni robi i czego unika. Naley take oclnosic si z wielkim respektem do klerykw, ktrzy ksztac umvs i staraj si stosowa cnoty opisane w ksielzkach 3. Ci, ktorzy spclza| czas na filozofii ndznie ubrani, obclueni, nie s iednak szanowani, chocia bardziej szlachetni ni ci, ktrzy poluj na zajce. Takiego jak ten szacunku ct]a intclektu na og w traclycji rycerskic i, si nie stwierdza. Inna jest take w tym clziele pozycja pracy.'Ci, ktrzy pragn by uwaani za clobrze uroclzonych (Jo noblesseJ, winni wystrzega si pychy i prniactrra, Obowizuje ich honor i rycerskoc. Do nich na]cec winno rzctrlioso rycerskie i ksztacellie umysu, W 1531 roku ukazujel si w Anglii lilasyczlltt placa Tltomasa Elyota pt. The Governor, cledykowana l{enrykowi VIII a. Skada si ona z dwch czci. Czpierwsza zarysowuje wzr mczyzny aspirujceqo clo jakiego stanowiska kierowniczego, przy czym rozlrmie si salno przez si, zc ma to by ktoclobrze urodzony, e ma to by gentleman. Czrlruga zvrlgqn. ju jest wycznie do osoby rvadcy, do osoby tego, kto ma kierowa dobrcm publiczrryrn. Nasz tetlat kae lratn, oczywicie,zirj siq przede wszystliittr czci picrr,vszt1.
? pogard kobiet poczytuje za zrlak roz1loznawczy litcratury ltlieszczaskiej G. Lanson, w: Histoire de Ia ]ittIature Iranaise, Paris 1951, s. 166.'

Wczesne dziecistwo genileman spdzic ma wycznie w towarzystwie kobiecym, bardzo starannie dobranym. od sidmego roku ycia chopak przechodzi pocl wycznie mskie kierowllictwo, wyczne, poniewa mieszanie pedagogw rnej pci lrrogoby pocign za sob zgorszenie. Nauk wypada rozpocz od aciny, ktr trzeba wada elegancko w sowie i pimie, podt:zas gdy znajomoc jzyka greckiego moe pozosta bierna i ograniczona r]o lektury. Rozsdna wskazwka autora przestrzer;a przed zanudzaniem ucznia gramatyk. Rozumienie czytanego l.c]<stu i umiejtno rozsmakowania si w nim winny wyprzedzac tnaliz gramaLyczn. W ogle, autor przes|rzega przed zapdzaItiem ucznia gwatem r1o pracy. Lepiej wabi nagrocl ni odwoywac si do przymusu. Od czternastego roku ycia trzeba si za1loznawa z retoryk, nie zaniedbujc wiedzy faktycznej. Doslarczy jej historia z uwzgldnieniem zagadnie ekonomicznych i polil.ycznych. Oswojenie si z prawem i z filozofi (zwaszcza tnoraln) m wieczy to dzieo. W doborze studiowanych autorw uderza inwazja autorw staroytnych.. Kadd wskazwka ilustrowana bywa przykadami z dziejw greckich czy rzymskich. l)la tych, co zajrnuj si dyfuzj ku]tur ciekawe jest to przesadzarlie drzew wyronitych na innym terenie w gleb tak bardzo
<ldmienn.

idzie o pisowlli 124

8 lbiilem, s. 320. a Thcmas Elyot, 7e Governor, wyclanie

sownictwo), Lontlon, s. 227,

1966

r. (zmoclernizo,,van jeeli

Jake teraz maj wyglda chwile odpoczynku? -- Sen zd,alliem au,tora nie powinien trwa duejni B godzin. Wolne chwile za dnia spdza mo:na na muzyce, malarstwie czy rzebie, byle by nie oddawac si im zanadtrr. Autor demonstruje, jak to liady ruch w tacu mona wyzyska dla wyrobienia sobie jakiej cnoty. W doborze sportw wypada zawsze siga do zdrowotllych wskazwek Galena. Jazda konno, oczywicie, niezbdna. Poza tym mozna uprawia tenis, mona pywa i polowa. Z gier tlajbardziej godne polecenia s szachy, gra ]M kocinatomiast ltl wynalazck diaba. Sprawa realizowania programu intelektualnego naszkicowall0go przez Elyota wylywa mu par sw goryczy. Rodzice rzadko staraj si o je_qo realizacj na skutek dumy, skpstwa i niedbalsl,tva. Dutrra kazaa sobie lekcervay wyksztacenie, dobre jakoby ti]a warstw niszych. Tytnczasenr rviec]za nie lrabi, jak autor ttsiluje.nas w odpowiedzi przekona. Skpstwo nie pozwala rol25

dzicom wysyac dzieci w wiatna nauk, jeeli zaidzie o nauczycieli domowych, rodzice nie ogldaj si na ich kompetencje, a chc przede wszystkim mniej pacic. Ich troska o *ynO. n charza jest wiksza. Gdy o niego choclzi, tiocieka si szczegowo, jakie ma umiejtnoci. Elyot wyobraasobie spoeczestwo na ksztat piramidy. Ostatnia czjego ksiki zajmuje si jej pozycj szczytow. Opublikowana przez niego o cztery lata wczeniej (1531 r.) ni dzieo Machiavellego (1535 r,), przy analogicznym tule, zawiera zupenie inn problematyk. Nie s to wskazwki, jak utrzyma si przy wadzy ani wskazwki, jak traktujc onywiteti jak gsi, skuba je tak, eby najmniej ggay. S to wskazwki, jak zasuycna wadz i nie dac si przez ni zepsu, czy to pTzez lekcewazenie sobie sympatii poddanych, io pTzez'ogranicza"ry nie wolnoci sowa. ,,Jakie szkody czytamy -- pynydla ksit i ich krlestwa, gdy wolnoc sowa ulegaa ograniczeniu" 5. Wadca traci kontakt ze spoeczestwem, na czym jak najgorzej wychodzi. Obraz gentlemana, ktry narn Elyot zarysowa, poucza mao o jego cnotach, ale m,ona by sobie ten brak uzupenic przez przeledzenie, ktre to cechy rnych bohaterw staroytnych autor darzy superlatywami 6. co zosLaje wyranie podkrelone to to, e szlachectwo zawdzicza si szlachetnoci, a nie dawnoci rodu, rozlegym posiadociomczy wieikim dochodom. Nobi/ity to inna naz,wa dla cnoty. im duejutrzymuje si w jakiejrodzinie, tym bardziej godna jest podziwu 7. Thomas Smith w swojej De Republica Anglorum (1583 r.) dzieli Anglikw na cztery klasy: 1) gentlemenow,2) obywateli i mieszczan, 3) yeomenw (czyli drobnych posiadaczy ziemi), 4) rzemie]nikw i chopw. kategoria gentlemenw z koiei obejmuje wielk arystokrac j (nobilitas major), skadajc si z wszystkich
5 lbidem, s. 10B, 6 zalecajc naladowaniernych mw staroytnoci,autor ostrzega

t,zonkw izby wyszej w parlamencie od diukrv do baronw, tllaz arystokracj pomniejsz. pord tej ostatniej z kolei naley wyrni: a) rycerzy pasowanych i uprawnionych do tytuu sir, ll) sguires majcych herb oraz gentlemenw ze zwykych rodzin wyrniajcych si od dawna bogactwem czy odwig. Ta ostattlia kategoria dyskutowana jest przez autora nieco duej,przy t:zym ostatecznie autor dochodzi do wniosku, e ,,ktokolwiek stosuje prawodawstwo pastwowe, kto studiuje w ,rrri*"rrytu"i", kto uprawia nauki wyzwolone i, krtko mwic, moe zyc nie 1lt,acujc i nie uprawiajc zaj fizycznych, |:ierze na siebie obowizki gentlemana, przy czym ma jego zachovanie i sposb llyr:ia [..,] ten winien byc nazywany gentlen}anem'' 8. smith nie sprzeciwia si atwemu robieiriu z }iogogentlematla, albowiem mnoenie gentlemenw mnoy ticzn luai i, kttzy llior na siebie wiksze zobowizania. Gentleman musi byc odwaniejszy i bardziej szczod,ry, Obowizuje go strj i uzbrojettic odpowiadajce jego kondycji, a take wiksze wylsztacenie. ,,Musi utrzymywa bezczynn sub,rlla wycznego obsugiwania jego osoby". Podkrelam ten ostatni szcz,eg, o potwierrlza veblenowsk charakterystyk uprzywilejowanych n. i."y-attie zastpu sucych nie zwa]nia *."uku a pru"y, gentleman ll<lwiem ma obowizek penienia bezinteresownie ,uzny spoeczttrl.j na jakimstanowisku kierowniczym, o czym zleszt bya ;ltlprzednio mo]Ma. Dyskusja dotyczca zagadnienia, kto jest, a kto nie jest gentlelllanemr toczy si przez stulecia i niepodobna pomin klasycztlych i najbardziej znanych jej uczestnikw. W p wieku po t,ytowanym przez nas autorze dochodz do gosu pizedstawiciele lcnesansu, a midzy nimi Henry Peacham 10. W rozprawie o wzol()wym gentlemanie autor rozwaa kolejno kogo mona i kogo ttirl mozna do lej kategorii zaliczy, w staroytnoci zwraca

wielbiciele platona, ktrzy wypychali sobie ramiona, by upodobni si do jego barczystej postaci atbo wielbiciele Aleksanrlra Macetloskiego, lrtrzy przekrzywiali gowy tak, jak ort zwyk czylri.
z 1'. Elyot, TIrc G<lvernor, s. 106.

przed mapowarriem, co zdarza si pochlebcom. Na mieszno naraali si ci

Wiadogroci o Smithie zawdziczam ksice E. Barkera pt. Traditions ttl (jivi]ily, Cambridge University Press 1948, r,ozdz, Y. 0 Mam na myliThorsteina Veblena, Teoti klasy prniaczej (prze. Jattlrl,r i Krzysztof Zagrscy, Warszawa 1971). l0 Henry Peacham, The Complete Gentlemn, tekst z 1622 r. wycl. przez V, l}, Ileltzla, Cornell University Press lg62. Na tom skadaj si'ponadto lllvitl rozprawy:T'he truth ot otlr Tjrnes oraz The Art oI Liv,iig in,London,
8

126

l27

uwag roni luclzie niskiego pochodzenia uzyskiwali pozycJ-przez swoje osobiste zasugi. Horacy by synem trbacza Wergiliusz synem garncarza. Z kolei nasuwa si autorowi pytanie, czy o synach nielu nyclr mona mwi, e szlachetnie urodzeni. Wszak nieraz o zywali si oni bardziej udani od synw legalnych. Czy mo tlalej, szlacheclwo utraci przez nikczemnoc? skoro morra jak brzmi odpowied do szlachectwa dojprzez cnoL, mozna Je przez przywar utraci, Czy bieda staje na przeszkodz szlachectwu? Odpowied jako ctalszy - negatywna. wylaz demokratyczn jest tu tendencji autora Teraz przychodzi kolej na rozpatrzenie rnych zawoc] z punlriu widzerria uprawnie do znalezienia si porcl gentletnenw. Adwokalw i lekarzy mon,a jego zdaniem do gentlemenw z, wyczeniem chirurgw, akuszelek - szarla czy |anw. (Naley tu przypomnie, e jeszcze rv XIX wieku chirur. dzy i dentyci nie byli w Anglii przyjmowani w towarzystw z powodu tego, e pracowali rkami). Pewien lcopot sprawiaj Peachamowi kupcy. Znane mu s pogardliwe opinie staroytnyc o tym zawodzie takie, jak np. opinie Arystotelesa. Aie, z drugie slrony, ludzie nie maj dosyc wszystkiego w jednym kraj Wobec tego, nie dopuszczajc kupcw do kategorii gentlemenw, trzeba przynajmniej uzna uczciwego kupca za d,obroczyc swego kraju. Wyczeni wyranie z kategorii gentlernenTr s \Mszyscy, ktrzy pi,acuj na ycie i zarabiaj. Wchodz tu na przyka w gr malarze, aktorzy, skrzypkowie, kuglarze etc. Z tych osta nich sw nie rralezy wnosi, e autor ma nieszczeglne uznanie dla sztuki. Do malarstwa artystycznego bowiem ma stosunek czowieka Renesansu. Pozycja nauki, tak jak pozycja sztuki jest u niego bardzo wysoka. Muzyka ma jeg,r zdaniem - niezwykle dobroczynne wpywy. Nawet ukszenie tarantuli daje si za je pomoc wyleczyc. Poezja ,,moe brtttalnoc zarnienia w dworlro,czynic rozwizego uczciwynt t...] zanlienia nienawi v mio, tchrzoslwo w odwag i, krtko mwic, rzdzi ja krlowa wszystkimi naszymi namitnociami". Uzonocenio jest u tego autora tak, e nawet kobiety s za ni clrwalone W jej pielgrrowaniu nie naley zaniedbywac ani c}rwili. Tr tu naladowac ur.Augttstyrra, kl.ry mia zycie tak zorgani
l28

eby korzysta nawet z nocy. Poniewaz nie mia wiata, ;lrlwierzchnia ciany przy jego ou powleczona bya woskiem, tl,r ktrym mg notowac po ciemku myli, ktre mu cto gowy \v Jrocy przychodziy. Z wicze Iizycznych poleca Peacham szczegolnie jazcl kontt,l, pywanie, biegi, a zw-aszcza polowanie do dziLprawiane 11.1,a,z monych. W zachor.arriu srrroim gentleman winien byc zrwnowazony i clbac o reputacj. Bez tego jego najwdziczniejl;ztl Lalenty trac blask, tak jak cliament bez sz7j.fu. Autor kwestiotlil je moliwocuznania za gentlemenw (uzywa .u sowa noble lr.tktowanego w caej rozprawie jako rwnoznacznik sowa genll<,nlcln) iudzi, ktrzy spdzaj zycia w stoickirn oclosobnieniu 11. ,1 lo echa T. Elyota, ktry wyr-anie przygotowa gentiemana rltl objcia w swoim kraju wspomniany"r. ,"z nerirrtJ.erovnych l rlkcji kierowniczych. po tych prbach lokalizacji gentlemana w spoeczestwie, lv litrym ta koncepcja si zrodzia, postarajmy si odtworzyc tv c.Jwnych rysach wzr gentlemanal ktry pir"i.-ui do drugiej lv<ijny wiatowej. Do zmian najr,vaniejrry"t naley postpujca rlt,rrtokratyzacja, ktr mozna przeledzic przebiegajc przez kol.jIre definicje gentlemana w wielkim sowniku okstod,zkim t,l,y Encyklopedii Bryty jskie j. W Slowni ku oksf ordzkim rlllinicje kad nacisk na clobre urodzenie, na pozycj pierwsze i neraltlyce, na pla]Mo noszenia herbu. Pniejsze por.rsiu; walory .lrarakteru. ostatnim notowanym uyciem jest uycie, * ktryl;ltlwo ,,gentleman'' jest ]Myprane zawno z treciklasowej, jak i tnoralnej i staje si po prostu uprzejmiejsz form mwienia rl ludziach i zwracania si do rrich. adnego klasowego wyrZtlirltria nie ma na wzgldzie prelegent, ktry zagaja slioj. prrerllrlwienie sakramentalnym ,,Ladies and Gentlemen '. Znany autor prac o charakterze narodowym Anglii, Ernest l1,1l,[<er, wywodzi idea gentlemana z rycerstwa redniowieczne;rl i woskiego renesansu 12, zapominajc niesusznie o udziale ,,lllusznie dumnego" Arysiotelesa, udziale tak mocno akcentowa!v(tlle,
r r

11

'9 E. Barker, Charakter narorlowy, prze. I. Pannenkowa, Warszawa ,.|.6l.

lbidem, s.

12.

1927

litlros ryce!ski,..

129

nym przez M. Graevesa ls. W znanych mi obrazacir doskonaego gentlemana nie ma ju mowy ani o urodzie, arri o sile -- cec tak istotnych dla rycerza redniowiecza. W Anglii zwaszcza, gdzie stosunek do sfer wojskowych by raczej pogardliwy, sia nie bya niezbdna. Co zado powierzchownoci, wystarcza god. ny wygld. Obowizujcy strj przechodzi przez rne ewoluc i mona nie liczyc si z opini. I(to ma bowiem odpowi list antenatlv, moe sobie ju pozwolic na brak konformizmu. Znakiem rozpozna\Mczym dla gentlemana jest midzy innyml jego sposb mwienia. Nie jest to, czywicie, warunek wystar. czajcy, ale jest niezbdny dla ubiegania si o przynalen jak pisze do gentlemenw. W adnym innym kraju C. A. R. Crosland nie mona z tak pewnociustali czyjej pozycji ju w chwili, gdy nasz interlokutor otwiera usta 1a. aden gentleman nie moe zarabiac na ycie, jak podkrela Artur Livingstorr w swojej Theory oI the Gentlemn zawarteJ w Encyclopaedia oI the Socia] Scjences. To zakada posiadanie odpowiedniego zaplecza finansowego. Tabu pracy rcznej trwa jeszcze w pocztku naszelJo stulecia, Branie si do handlu, w za" sadzie niepodane, bywa koniecznocizwizan z primogeni. tur. Modsi bracia pierworodnych bywaj bowiem wchanianl przez miasto i bdsami, bdprzez maestwo z bogat mieszczk wchodz w rodowisko kupieckie. Dopuszczaln nich karier jest take kariera duchownego. Jak powiada faceprimogeniturze by tylko cjonisla epoki, dr JoJrnson - ,,dziki jeden gupiec w rodzinie" 15. Kobiety niezamne peniyniejed. nokrotnie rol guwernantek wyadowujcych swoje frustracj na dzieciach oddanych ich opiece. Spoeczestwo angielskie opisywane przez Thackeraya w 7or. gowisku prnoci,a osadzone w pierwszych dekadach XIX stu. lecia, jest ju bardzo plzemieszane. Ojciec Amelii Sedley jest zamonym kupcem. Baronet Pitt Crawley onaty jest z c hurtownika.
M. Greaves, The Blazon ot Honour, London 1964. z Seyrnourem M. Llpsetem, Value Pttelns, Class and the De'o Cytuj moclatic Policy. 15 Pierworodny nie by zwykle do nauki przymuszany, mia bowiem k
1s

lirlizc purytanizm ze swoj wiar, ubstwo jest-win. Opierajc si wszelkim reformom, szkoy ,,publiczne'' uczyy ttwrlich wychowankw przede wszystkim aciny i greki. W taki ri;lrlsb jzyki staroytne po raz drugi suyy wyiaznieniu klatll)w(-\mul cho tym razem inaczej. Niegdy TyceTz uwaa, e tltttitljtnocczytania i pisania dobra jest dla klerykw, ale nie
to
|7

Jeeli idzie o kultur f.izyczn, gentleman uprawia, jak wiaamalorski sport; w elitarnych szkoach dotiera siinauczyt,itlli w duym stopniu na podstawie ich kwalifikacji sportowych pisa Bertrand Russell w swojej ksizce pt, wychowanie tt tlstrj spoeczny 16. H. Taine rozwj sportu w Anglii przypisuje wlasnosciom klimatycznym tego kraju. Fotrzeba ruchu narzuca liir; - wedug niego - w tym chodzie i wilgoci. Spori gentlelttatra angielskiego chtnie przybiera fornry zespoowe. Inaczej tli w Grecji, gdzie wchodzio w gr wspzawodnictwo indywirlttalne. Zwraca na ten fakt uwag K. Mannheim przypisujc zrlspoowym zawodom due znaczenie wychowa]Mcze w wyrabiatlitt, kultury obywatelskiej. Wygryway bowiem lub przegryway ttitl irrdywidua, lecz druyna, co rniao rozwija ducha zespou. Ale ten duch zespou obejmowa tylko wasn klas. ,,Dlatego rl r:hopak jest lordem pisa \M. S. M. Thackeray uniwersy- inny musi lt,l. daje mu po dwch latach stopie naulcowy, ktory zrlrlbywa przez lat siedem. Dlatego, e jest lordem,- nie potrzelltljc skada egzaminw,", a dalej na teje stronicy: ,,nieszczliwi chopcy bez chwostw u czapek nazywaj si sizors, a w Okslrll,tlzie servitors (zaiste licznyi gentlemaski tytu). wyodrbtrilt si ich ubiorem, poniewaz s biedni; mus nosi oznak ttllstwa i spoywac posiki w odosobnieniu od reszty kolegw'' rz. Wspominana stopniowa demokratyzacja sowa,,gentleman'' w nglii bya jeszcze daleka od'niwelowania rnic klasowych. |'ltwo ubogich jak pisze E. Barker - nauczyo arystokracj na biedakw jak na ludzi zalenych od tych, ktrzy pa1l,rlrze r ili podatki. Do wzmocnienia bariery spoecznej przyczyni si t|<lmo,

llirrvttit,

rier zapewnion,
130

Wlll,;7(twa 1950, s. 82.

William M. Thackeray, Ksiga snobw, prze. Agnieszka Glinczarika,

131

Bertrand Russell, Wychowanie lArarszawa 1933, s, BB.

ustrj spoeczny, prze. J. Hosiasso-

dla rycerzy. Obecilie trzeba byo si o jzyki starozytne otrze, by byc zaiiczorrym do gentlemenrv. T. Veblen wyjaniapozyc aciny Lym, ze jej znajomoc bya dowodem, i sta byo czowieka na marnowanie czasu i pienidzy. Jak wida, cytowany autor nie by zbyt klasycznemu wyksztaceniu ycztiwy, UparteJ ekskluzywnoci szk publicznych broniono twierclzc, e musz istniec szkoy, ktre by przygotowyway ucznia r1o penienia funkcji kierow4iczych, a nie do okreionego zawodu 18. To za. danie miay najlepiej wykonywa tzw. szkoy publiczne. Szkoy

kw takich jak chosta, ktra, po znanych z surowocirzdach T. Arnolda w Rugby, zostaa niejako zinstytucjonalizowana. Pe. dagogom, klrzy tego rodka nie akceptowali, tumaczono, e wymaga go zasadnicza grzesznonatury ludzkiej. Chosta miaa wbija w wychowanka cnot i przepdza wystpek. Miaa uczy

te oddziayway wychowawczo na pupilw take za pomoc rod"

znoszenia blu po msku. Administro]Mana przez kolegw uczya nie tylko rzdzi, ale i podlega 19. Znan jest rzecz, e wspomniana solidarno wychowankw tych szk trwaa i po ich ukoczeniu. Wychowanek Eton czy Harrow, doszedszy do wadzy, obsadza kolegami placwki sobie podlege. Ta solidarnoc jednak nie rozcigaa si poza swoj klas. Stypendystw jrsztaccych si w tej samej szkole peno. patni uczniowie w ogle nie zauwaali, Tradycyjne w rodzinie uprawianie polityki uatwiao absolwentom dalsz karier po ju wydeptanych ciekach,przy czym penienie suby spoecznej w jednej rodzinie pTzez paT pokole podnosio jej presti w wikszym stopniu ni tytu 20, Zalrerrofinansowa od ojca zmuszaa czsto do dzieleni jego pogidw. Maestwa ograni. czone do elity wadzy wpyway na to, ze skadaa si ona pospolicie z krewnych, To agodziotarcia polityczne. Szkoy, w ktrych wychowuj si gentiemeni, wysyani poza dom na wzr synw redniowiecznych ryceIzyl kadyduzy na. cisk na maniery, do ktrych przyzna naley przenikay

liwalil'ikacji intelektualnych gentlemana pisano ju rviele.,,Duch l;zli, publicznych jak czytamy w ksice B, Russella cytowane.i tv1llg1 to duch- pogardy dla inteligencji typu naukowego'' 21. W. M. -Thackeray, mwic o pewnym baronecie, oburza si na l1,1rrl myl, e czowiek nie umiejcy prawie czyta, czowiek tlit:okrzesany, pojmujcy tylko ,,zwierzce uczucia'' zasiada polird dygnitarzy Anglii. A idzie tu o przepisowy udzia w parlatttt:ncie. Random Crawley ,,naleado najpierwszych dandysw lv miecie.Zn.any by w zakulisowym wiecie, boksowa si dollliolrale i powozi czterema komi w lejc, Posiar]a wic takie lvyksztacenie, jakie przystoi arystokracie czystej krwi" 22. Jadowity Swift 23 w Podrach Guliwero tak charakteryzuje rt,ychowanie dobrze urodzonych: ,,Nasza md szlachecka cho.wa l;ir; od dziecistwa w zbytkach, skoro zawiek po temu, wytli:;zcza si z samicami rozpustnymi i zepsutymi i dostaje od nich llit:narristnych chorb. potem, stracirrszy swj majtek i widzc lllisk ruin, eni si. Zkim? Z samic podego u,rodzenia, brzydli,l, chorowit, ale bogat [...l Ciao stlche, szczupe, sabe, chorou,ilc, tak poszo w nieomylny znak szlacheckiego pochodzenia, t, skoro tylko urodzi si syn silny i zdrowy, zaTaz wnosz, e do ask swoich stajennego lub wonic. 1lirni matka przypucia Wady duszy odpowiadaj niedonoci ciaa; melancholia, gui 1lrlla, nieumiejl.no, kaprysy, Iubieno duma sa zwyczajowymi przymiotami charakteru tej klasy. Bez przyzwolenia tych rlzlacheinych osb, adne praTro nie rnoe zosta ustanowione ,lrli zniesione lub odmienione, stanowl', one sd najwvszy, od liltirego nie ma miejsca adna apelacja" 2a. Jest rzecz powszechnie wiadom, e lekcewaenie intelektu
!9 W. M. Thackeray, Tarqow.isko prnoci, t. I, prze. Ta.Jeusz Jan Dehnel, !V,Il szawa 1960, s. 108. 1' Jonathan SwiIt, Podre Guliwera,'Warszawa 1949. Przekad anonimo.

lrllaz czciejelementy altruistyczne. O braku szacunku

dla

:r B. Russell, Wychowanie, s.

BB.

r\y l)rzysposolliony do drtrku przez Jana Kotta. Mowa tu rzekomo o krlestwie

18 W. L. Guttsman, The British Political Eijle, London 1963, rozdz. V: Te Decline ol Aristacracy, s. 150. 19 Ibidem. Zaprawianie ludzi zarwno w dominance, jak i w subm 20 lbidem, s. 160.

1l Ml^,i si tu o suneriority to ex[ernal con| rol. Clrrlrlcs Duclos, intere,,rlj,rt,y autor francuskic_cJo Owieccniapisa: ,,L'homme d'honneur semble i,/r{,rion propre lgislateur" (czowick honortr zrlaje si by sam sollie prawor1,1wc).

lr

lllli, s.

393.

1,32

133

l
]

czyosi z wielkim naciskiem na charakter. Gentlemana rakteryzuje spokj i pewnosiebie czowieka niezalei (divine assurance), eby si posuysowami Veblena w c_harakterystyce uprzywilejowanych- Jest opurro*urr},-'.o daje si w rzdzeniu. Jest prawdomwny, ale nie mwi prawd bez potrzeby. Jest ufny i wzbudza urno.z" *"glr, ,ru'u*". tualn rol kierownicz prawo nie moe go karadw.poJb rrpo, karzajcy. W sdzie wolny jest od skadania pr"vriii.Gentlei man jest uparty w pokonywaniu przeciwiestw. U"ika wszelkie afektacji. cechuje go rezerwa w sowach 25 i nieufno ,w sto sunku do jaskrawych wartociowa. ,,Niele'' to jego najwy. sza pochwaa. Dyskrecja, dotrzymywanie zobowiza,"trattowa. nie kadego powanie, gotowoniesienia pomocy jego rysy. W swoim syntetycznym ujciu - oto dalsze i"go *"or,, cytowany ju Livingston podkr"ela element wspzaodnictwa, dbao o wyrnienie przeciwiestwo pokory. Ideaem gentlemana jest nie cnota, tylko honor pisa w srryoim czasie Mntesquieu. Wszystko co zaszczytne uznane tu zostaje za cnot. Nie jest to jak wida zesp cnt chrzecijaskich, cno palegu tak jak u Miltona czy T, Arnolda, chrystianizu";i. ri"ypomina ""u=" si raczej ,,susznie dumny'' Arystoteleia. Wpywy tej postaci podkrela cytowana ju Margaret Greaves, - pr""Sl"a"ul" je w Anglii popTzez cztery wieki. Rozwaania dotyczce Iair play rzadko dotyczyy walki ornej, Wie si to ze znanym stosunkiem ao *t;rtu i suby wojskowej. ,,Owe pikne, barwne uniformy, ktre oznaczaj przynalenodo uprzywilejowanej kasty -ojrko*y"h - pisa Heinrich Heine w Anglii stanowi nalmnij zasczytne wyrnienie; jak aktor po przedstawieniu zmywa z twarzy szmink, tak angielski oficer, ledwo skoczyy si godziny suby, spieszy zrnlci z siebie czeTwony mundur i w zwykym strolu cywilnym jest znw gentlemanem'' 20. Tak to w kialu, w ktrl tegity rycerskie byy respektowane, zawd wojskowego nie by w esty_ mie. Inna bya pozyc ja guards, ktrzy cieszyli si szacunkiem
,

l byli wczani do elity. poniewa gentleman dziaa w atmosferze wspzawodnictwa, wane s dla niego szczeglnie zasady fair 1l/oy obowizujce w walce. Wiadomo, e te zasady nie pozwalaj mu na korzystanie ze sabociprzeciwnika, wyzyskiwanie w dyskusjach jego wiadomych sabostek. Gardzi si owieniem ryb o zachodzie soca| czy strzelaniem do siedzcego ptaka, bo s wtedy nazbyt atwym upem. ,,Nie owi szczupakw po-to nie wiada w powieci A. Maurois pukownik Bramble 27 bo Jcst gentleman. Zapany zaraz si poddaje, nie tak jak oso, ktry walczy do koca, nawet wtedy, gdy walka jest ju cakowicie llcznadziejna, z trzydziestofuntowym okazern wypada czasem walczy dwie godziny. Taka walka jest pikna''. ,,Gardzi niellczpieczestwem pisze cytowany Maurois - stawia opr llatarciu, to w oczach Angtikw nie jest nawet aktem odwagi. To po prostu naley do dobrego wychowania. O maym buldogu, kl.ry stawia si duemu psu, mwi z ca powag: to gentleCharakterystyki gentlemana, ktre zebralimy, miay dwojaki r:harakter. czasem byy to postulaty, a wzr mia charakter normatywny. Kiedy indziej mielimyraczej do czynienia z rejestrar:j pospolitego rozumienia tego terminu. \Mreszcie nie brak i kombinacji tych elementw. Za ptzykad wzoru normatywnego tnoe suy charakterystyka Steela podana w poczytnym pimie ,,The Guardian" e, ,,Przez doskonaego gentlemana ] pisa t,ozumiem czowieka nadajceqo si w peni zarwno rjo suenia spoeczestwu i strzeenia jego dobra, jak do stanowienia jego rlzdoby. Gdy rozwaam ceehy specyficzne dla psychiki qentlemana, myl,e jest on wyposaony w tak goclno i wznioso, na jak czowieka sta moe. Do tego bym doczyumys jasny, wolny od uprzedze, wiedz rozleg. Gdy mylo seircu gentleInanal jawi mi si on jako czowiek obstajcy przy swoim, wolny ocl nieumiarkowanych namitnoci, czowiek peen czuoci, wspczucia i yczliwoci".Co zado jego manier, ma to by zdaniem Steela czowiek - si a do skromny, ale nie uniony, szezery| nle nie posuwajcy impertynencji, usuny,ale nie su2z Andr Maurois, Ies si.lences du CoIaneI Blamble, Ksika tumacz.ona tlir jzyk polski pod tytuem Oddech wojny, 1930. '8 ,,The Guardian" 1713, nr 34.

lnan".

Gentleman to czowiek oI lew worrls. Heinrich Heine, ,Szice z Anglii, prze. Jerzy Jdrzejewicz, wl Dzlela wybrane, t, II, Warszawa 1956, s. 205 - 293.
20

16

134

135

alczy, pogodny i w dobrym humorze. W ujciu Steela qentleman by wyranie postaci, ktr by si chciao widzie. Nie byo to wyjanienie -iak "uvspczenitego terminu uywaj. postulat wiedzy rozlegej i czuego serca nie by jednak tylko wiadectwem osobistych gustw autora, pamitamy bowiem, e wiek , owiecenia nazwizywa} do Nowcao Testamentu jeeli idzie o poczesne miejsce dla cnt mikkich. wielkoduszny Arystoteles tej rubryki nie uwzgldnia. Z wyjanieniem, co w pospolitym ujciu sowo ,,gentleman'' znaczy, mamy na przykad do czynienia u J, S. Milla 29. Sowo ,,gentleman" _- jak pisa w swojej Logice - oznaczao pierwotnie czowieka dobrze urodzonego. z czasem zaczo ono stopniowo wsploznaeza wszystkie te eeehy i przypadkowe okolicznoci, ktre zwyko si stwierdza u ludzi takiej samej pozycji. To nam tumaczy, dlaczego w jednej ze swoieh pospolitych koncepcji sowo to oznacza kadego kto yje nie pracujc, albo nie pracujc fizycznie. To swobodne rozporzdzanie wolnym czasem stanowi jeden ze staych komponentw koncepcji gentlemana na r6wni z unilianiem pitna zawodowoci, Cytuje si je stale, ale rzadziej pochwala. o upartej aktualnoei tego ostatniego czynnika wiadczy na przykad drukowany w 1966 roku w pimieangielskim ,,The Listener" artyku zatytuowany patologia spoeezna wielkiej Brytanii t0. Autor, J. o. Wisdom, profesor filozofii Londskieqo unirversytetu, zajmuje si odrnianiem amatora i gracza zawodoweqo. Gentlemanowi przypisuje zdolnodo improwizac|i, ktra mu pozwala rozegra kad sytuaej bez odwoywania si clo ekspertbw. Ten podzia ma swj odpowiednik rnr podziale na eharakter i inteliqenei. Inteligencja nie pasuje do gentlemana, poniewa trci ekspertyza. Podzia ten jednak nie je-<t ostrv. Gentleman moe si doskonali w pisaniu wierszy po qrecku, bo nie jest to zawd uznany i praktykowany jako taki.z liolei kacty specjalista moe w kadej chlvi]i sta sie amatorem, odv staje wobec zupenie nowej sytuaeji. Granice tedy nie s wyranie za. krelone.Autor artykuu praqnie je zatrze, a wTaz z nimi za20 30

lrl,c podzia obywateli na obywateli pierwszej i drugiej klasy. jalc si okazuje jeszcze cigle ywy l(tllt amatorstwa grozi l,r, l<adej chwili przerodzeniem si w kult niekompetencji. Zdatlirlm autora, kraj ma gboko zakorzeniony kompleks gentletltilna-ama,tora 3l. Gentleman stanowi jedn z najwyszych warltlci,ktre nie mogy by skaone. Tymczasem wojna naruszya w tym wzorze niejedno, Demokratyzacja kraju przyniosa ze llrlb zmniejszenie rodkw, ktrymi gentleman rozporzdza. 7rrlniejszya si rola elementu rytualnego, ktry odgrywa dawllicj w obrazie gentlemana wan rol. Utworzenie dominiw z,ttniast kolonii, wszystkie te zmiany naruszyy ufnoAnglika i sl_ay si powor.lem jego depresji. Jednakze Anglik, straciwszy tllIlocw stosunku do gentlemana, nie pogodzi si z zawodowym (|l,aczem, Nie naley iednak zdaniem autora zapomina, e w,/,oTz,ec gentlemana jest zoony i e niektrych spord jego t,t:ch nie ma powodu si wyrzeka. Gentleman ma pewien kodeks 1lrl,yzwoitoci w yciu codziennym, pewien kodeks manier, pewien potrafili zmienia l;landa_rd smaku. Gentlemani 1r pTzeszoci l;wj styl ycia, nadszed bowiem czas, gdy musieli pogodzi liiq z zarabianiem. Dokonali tego wanego kroku, godzc si na rl1lokorzenidz nim zwizane, zamiast traktorva iak dawniej pierriittlz jako przynalezny im z natury. Jeeli mogli dokona tego lit,ol<u, nie ma powodu, by nie zaakceptowali tej ciegradacji, jaka tviile si ze specjalizacj, pozlvalajc na kompetentn eksperlyz. Nowe uniwersytety mog znacznie wspdziaaw dokorlililiu tej wielkiej przemiany, Wielkie przemiany, ktrych autor pragnie, clay si ju odr"ztttva, Czytalirny niedawno, e krlowa Elbieta nadaa tytu lrllrla zavrorlouretnu aktorowi olivierowi Lawrence, ktry, dokollil\,vszy wszystkich obowizujcych rytuaw, zasiad w Izbie l,rll,clw, nie amierzajc przeryrva swojej gly w teatrze w char,llilerze a]<tora zarvodowego, Jeszcze r,trczerriej zaworlowy fotoJr tl l' uzyska rk siostry krlowej,
r

John Stuart l4il1, Sysfem ol Lo11ie, r,ol. IT, IB75, s.20.. J. O. Wisclom, artyku w ,,The L,istener'' z 18 VIII 1966 r.

,,,llly l)Izez Aldousa FIirxleya w ieqo powieciKontrapunkt (prze. Maria irlrllclvsIia, \Marszar.a 1974), Pozolva r1o tego portletu jeqo stryjeczny dziacl,
|

3r Powszechrrie t,iadomo, ile Anqlia zat,rlzicza w nauce amatorom. Kla,,y(,,/ltym przyk}atlem takieqo uczonec{o-amatora je_ct lord Taintamount opi-

||t,lIt(ts

Hrrxley.

136

]
Mwilimy przed chwil o pewnych wariantach we wzorze genllemana, widocznych zwaszcza wtedy, gdy jego definicja bya raczej projektujca ni sprawozda*"u,,,iuzul"i ktochce zastosowa wiedz jzykow do wiedzy historycznej pisa Tocqueville ledcie czasie i przestrzeni los sowaw <gentleman), ktrego ojcem byo nasze sowo <gentilhomme>. Zobaczycie,,e jego znaczenie rozszerza si w Angtii, w miar tego, jak warunki ycia zbliaj si do siebie. W kadym nastinym wieku stosuje si t nazw do ludzi, umieszczonych troch niej na drabinie socjalnej, we Francji sowo <gentilhomme> pozostao zawsze cile zwizane ze swoim sensem pierwotnym. zachowano nietkrrite sowo, ktre suyo oznaczania do czonkw kasty, poniewa zachowano sam kast, tak odgrodzon od wszystkich innych, jak nigdy dotd nie bya'' 32. Do przemian widocznych zarwno w hasach, jak i w zachowaniach nalc przemiany gentlemana z czasw Restauracji w stosunku do przemian eTy wiktoriaskiej. osiemnastowieczna whigowska arystokracja bya -- jak mnierni; znawcy jedyn w swoim rodzaju arystokracj. Wierne oddanie jej szczeglnej umiejLnoci uycia stanowi ksika Davida cecila pt. rn" young Melbourne s9. s to dzieje kariery dyplomatycznej rricehrabiego Melbourne'a yiceqo w latach |n'- 1B4B. ,,Arystokracja whigowska jak pisze autor bya jedynym ,ur swoim rodzaju produktem cywilizacji angielskiej. BYa to ktasa zwizane ze wsi, nie z miastem, klasa rzdzca, znajdujca si w siaej opozycji w stosunku do krla. klasa ta realizowaa w penym wymiarze kultur biesiadnicz. Dziesitki sypialni w przestrorrrry" i wygodnych, cho nie dbajcych o szczeglny splendor dworach, pozwalay gocilicznych utytuowanycrr, xitlrioziesit osb zo. stawao nieraz na nocl przy czym trzeba pamita, ekady przyjeda swoim sucym,W 1841 roku ze jak kalkulowa H. Taine -* Anglia liczya 16 milionw mieszkacw, w tym j9den milion suzby. Swoboclna erotyka nie dbaa o opini publiczn. Rozwd by le widziany, ale matka pniejszejo dyplomaty miaa licznych kochankw i groniadzia pod swoi dachem Cy-a-,.. A Maurois, Dzieje Anglii, prze. Wacaw Roclowicz, " Warrs David Cecil,
453.

tlzieci rnych ojcw, co nie razio nikogo, nawet ma. Rodziny rIl.ytuowanych byy wie]odzietnel a przy panujcej endoga.mii lruclno byo dziaa, nie podlegajc zarzutowi nepotyzmut wszy-,/ stly bowiem byli jako ze sob spokrewnieni. zmienne zwizki t:roLyczne nie prowadziy do tragedii. Matka wicehrabiego cibaa rl dobre stosunki z byymi kochankami, Byli jej potrzebni do lrlrowania drogi jej dzieciom. ucztowania poczone z obfitymi lrunkami przedzielone byy polowaniem czy grami hazardowymi. 'lr:n styl ycia promieniowa i na klas redni. Jak pisa G. Trevtllyan; ,,Nie byo ludzi od pocztku wiata,ktrzy by cieszyli siq rnymi aspektami ycia z tak pasj, jak angielska klasa r,cdnia tej epoki. T kultur zabawow umoliwia wielki sztab sluby", Taine oblicza, e skromna rodzina zoona z trzech osb trlusiaa mie przynajmniej siedrnioro suby i trzy konie. I(o lly niezbdnyrn rekwizytem utytuowanych. Ko odrnia rztlzacego od rzdzonego. stanowi symbol wadania, pozwala na 1liltrzenie z gry. Gentleman nieatwo godzi iz pospolitymi r,odkamilokomocji. Gdy wypadao mu czeka na poeig, da sllecjalnego pocigu. Znany jzykoznawca duski Ch. Nyrop, w ksice pt. Lingwi:;lylsa a historia obyczajow, powica ,ieden rozdzia odpowiedzi tla pytanie, co to jest gentleman, Stwierdza on, e sowo ,,gentletllan" przenikno, poza Angli, do niektrych tylko krajw, gdzie lvypeniaonajwyraniej jakiuk w miejscowym inwentarzu 1lojciowym. I tak znajdujemy ten termin w Danii i innych r:uropejskich krajach pnocnych, gdzie zaczto si nim posurliwa w XIX wieku. Kultura dworska, z ktrej wywodzi si pojqcie gentlemanal wyksztaciasi wczeniej na poudniu i analotliczne wzory osobowe znalazy ju sobie tam wyraz w koncepcji liIlriej, jak galantuomo we \Moszech, czy caballero w Hiszpanii, (,zy wleszcie we Francji w koncepcji honnte hom.mda. Ze rvz<lldu na rol Frarrcji rv rednior^Iieczu jej sor,,nictwonarzucrro si w rnych wypadkach przede wszystkim 3a, Jednake
3a Ch. Nyrop, Linguistique et Histoire cle Moettrs, Paris 1934, prze. E, Philipot, rozdz:: Qtr'es' ce qu'tln gentleman? Terminy francuskieqo p'ochodzerria gromadzi Ir4. Wandruszka w pracy 1ll. Der Geist der Iranzsischen Sproche, Miinchen 1959. I.osy kotrcepcji gentlemana w Niemczech przeledza pedantycznle Gertrri-

szawa 1957, s.

Ie Young

Melbourne, Readers University

1940,

138

t39

da Pfllum. w sr,ojci (powielonei) pracy doktorskiej pt, Geschichte der 1/ortes ,,<Gentlenlanl in Deutschen', 1965.
85

swego repertuaru, i termin gentleman aqreement rlla oznaczenia umowy opartej na zaufaniu jest bardzo szer-oko uywany, cho \Alosi maj ttr swj odporviednik, bo mwi: Fra galantuomini bu,sla Ia parolcl. Zdaniem Nyropa, pojcie gentlemana nie zapucio Francji gbszych korzeni, co nalezy, wedug niektwe rych, przyoisa odrniennej psychice francuskiej. Angtik ocl dziecitistwa zaprawiany by do wiadcze spoecznych. Nie ksztaci si na dworze, a terenem jego dziaania by nie dwr, lecz parlament, ,,Izba gmin -- jak pisa S. Rychliski 35 - bya do 1867 roku klubem arystoleratycznym. Zreformolvany parlament z 1B32 roku, na oqln liczb 652 czonkw mia 4B9 ulacicieli ziemsliich. W x905 roku czonkowie parlamentu, ktrzy przeszli pTz'z szkoy elitarne stanowili w Izbie Gmin 510/o. W laiacr 1906 - 1916 minisl.rowie, ktrzy otrzymali wyksztacenie rv oksfordzie czy Cambridge sLanowili 700/o. Angietska arysl.okracja miaa duze i dobrze prosperujce posiadociziemskie. Bya bogata i od aski ]<rlewskiej niezalena. podczas gdy roczny dochd nauczyciela wynosi 75 funtw, 2500 obywateli ziemskich miao dochd, przewyszajcy 3000 funtw rocznie''. porwnujc gentlemana francuskiego z gentlemanem angielskim H. D. Taine pisa: ,,Genti]homme kojarzy si z elegancj, deiikatnoci, taktem, nienagann uprzejmoci, wraliwym honorem, obeiciem rycerskim, rozlewn szczodroci,porlczas gdy gentlemen angielski charaktervzuje si przede wszystkim niezalenoci finansow, stylem domu, wygldem zewntrznym, nawykiem do zbytku i swobody. Ponadto naley mu przypisa wiksz kulttrr, wyksztacenie humanistyczne, Cobre maniery, znajomowiatazdobyt w podrach. Prawdziwy gentleman, wedug Anglikw, jest czowiekiem zasugujcym na spTawowanie rzdw, czowiekiem prawym, bezinteresownym, zdolnym do naraania si, a nawet powicania si dla tych, ktrymi wada, t ] lie t},]ko czowiekiem honoru, lecz ezowiekiem, ktry czuje
Stanisaw Rvchliriski, Drabina spoeczna

w pocztku xix stulecia zaczynamy spotyka termin gentleman w literaturze francuskiej a Dictionnaire Larousse wacza go do

si wobec innych odpowiedzialny. Jest opano\vany, zachowuje zitntr krew, wytrway w zych przygodach, pozbawiony wszelli.icj afektacji i chepliwoci,Anglik stanowi podpor dla swego lzdu. Francuz swj rzd co najwyej toleruje. Anglik jest do ;liastyczny, aby si pogodzic z now rol, ktr mu wyznaczaj przerniany spoeczne, francuski gentilhomme jest raczej zdobicym reliktem". Toczone przez nas rozwaania dotyczce ronych odcieni solva gentleman sugeruj koniecznoc wspomnienia o ksice, ktla stawia sobie za zadanie uchwycic za pomoc analizy treci lznice w posugiwaniu si sowem honour. Czyni to C. L. Barller so w ksice pt. Pojcie honoru w dtomacie angielskim 1591 - 1700. Centralnym tematem tej ksiki jest wprawdzie nie pojcie <lcntlemana,lecz, zgodnie z tytuem, pojcie honoru, zakres ludzi icdnak obdarzonych honorem pokrywa si z zakresem gentlemapojcie honoru czy si pisze Barber llw. W XVI wieku - kodeksem postpowaiv Anglii ze specyficznie gentlemaskim jak czytamy dalej llia. W XViI wieku honol jest wycznie lioncepcj klasy wyszej, prerogatyw szlachty. Sowem gentry irutor obejmuje take wszystkich utytuowanych do krla wczlIie. Poniej znajduje si warstwa, ktr nazywa ordinary gentry. Posugiwanie si sowem ,,honor" ma wiele wariantw, ale lrzy pord nich zasuguj na specjalne wyrnienie. W pierwszym obdarzony honorem jest ten, kto cieszy si uznaniemt zaszczytn opini, szacunkiem, podziwem, saw. Dla tak rozumiallego honoru autor ustala symbol R (reputation), W drugim czo1owym znaczeniu honor jest czym,co przysuguje czor.iekowi, tr nie spywa na niego z zewntrz, jest zespoem cech charakteru, cech, ktre uprawniaj do roszczenia sobie ludzkiego szacunku, |est duchowym szlachectwem. To znaczenie autor bdzie symbolizowa przez liter H (honour). Na trzecim wreszcie miejscu lrzeba zanotowa pojcie honoru w odniesieniu do kobiet i zna(]zce tyle co czystopciowa (chastity\ symbolem bdzie w tym wypadku Hc. Te trzy znaczenia nie wyczerpuj wszystkich lnoliwych, ale s najwaniejsze, zasymbolika suzy liczeniu
35

clicz,ny" 1937, t. 140

V, s.

697.

AngIii, ,,Przcqlcl Socjolo-

Stockholm - Gteborg 1957.

C. L. Barber, The ldea oI Honour in the English Drama

1591 -1700,

t41

jak czsto powtarza si w materiale analizowanym sowo honour i w jakim kontekcie..Czstocjlgo wystpowania bdzie wedug aulora _- wskanikiem .,"rrnozorrego zainteresowania zagadnieniern i pozwoli na przeledzeni" p"*;;;r"'i.""*iun H.ffiTilry1lojciu..arto. rau.ie sobie rpru#*-"., ego, e

. do tekstw explicite sowo l.tonour.I tak "awie.u;cych zadani" *u olbrzymie, ,*uy*rry, e materia poddany analizie obejmuje 235 sztuk i"at.ulryct (pord ktrych przewaa szekspir). czasochonne dodawania i obliczenia procentw maj po".,ioiie czytelnikowi zorientowa si, jakie wymagania wier ivu ,tu*ia czowiekowi honoru jak miay pozycj. Autor i a"i"li".rul"zione w tekscie dyrekty_ wy na dwie grupy, pierwszej nalez dyrektywy niezgodne 9o z wskazaniami chrzecijistwa, Jo drugiej takie, ktre nie sprzeciwiaj si jego zaleceniom. ^s Zacznijmy od pierwszych. Czowiek honoru musi by szczeglnie wrazliwy na obeJoi. W -i;;iniemoe tot".owa rywala. Jeeli mu si taki zdafzy, musi odwoa si do pojedynku. Nie wolno mu da si_przechytrzy, w sposb, ktry by prowadzi do utraLy twarzy. Jego obowi"r,i"",lest uprawnieniach i sLrzec swojej pozycji upiera si przy swoich w sPosb odpowiadn jcy konaycli, "po."roi-.^ye musi trn, yz gestem. Nie moe suchac cudzych dyktatw. Niu'p;;i;ien eni si z oson nizej stojc, ani podejmowa si jakich zaj suebnych. Traci on honor z powodu zego prowadzenia si zony czy ktrego z krewnych. Gdy si zaTcza| nie wolno mu wycofywac si ze swojego zobowizania. Zabrania mu si uwodz i ony przyjaciela. DIa dam musi by dworny i musi Onue o ich reputacj, Pojedynkowa si nie moe z osob, w stosunku do ktrej ma zobowizania, Musi si przedtem z nicr waiczy wedle obowizujcych "is"ia. W razie wojny winien Niu ,o"poczyna jej bez uprzedniego wypowiedzenia, odrnia "araJ. ludno rcych udzia w walce, nie ucieka "il"; od bioz niewoli, nie godzi si na mier habic, ale popeni samobjstwo, gdyz jest to jedynb Jv9U Lv wyjciez honoremn ktre czowiekowi poz..t":* Do wymaga, ktre kocimgi zaakceptowa,
nalezao
142

si pewnego gruntu ,i ograniczu

sugu

jc,,*i;.'i;:Ti'i#TiT,J,:11]""',:'"#:*,x';J"";

splacanie dugw, mwienie prawdy, dotrzymywanie obietnic, 1,1osuszestlro w stosunku do wadzy legalnej, zakaz oszustwa, l.rpownictwa, kradziey, gwatu, wiaroomstwa, zabjstwa. Odwaga bojowa starrowi, tak jak zawsze, ,rdo honoru, tak jak [clrrzostwo decyduje o jego utracie. W ramach czasowych podanych w tytule ksiki autor stwier<lza wzrastajc liczebnoc wystpowania symbolu H oznaczajcego, jak pamitamy, pe\Mne cechy charakteru. Koincyduje z t zmian wikszy procent arystokracji pord publicznoci l,catralnej. Wpywa na to, midzy innymi, znany. negatywny s|-osunek purytanw do teatru. Rozdwiki midzy arystokracj i klas redniwzrastaj. Arystokracja si izoluje; zmniejsza si jcj udzia w splaTrach pubiicznych. O honorze mwi si coraz czciejw krgach rodzinnych, prywatnych. Zmierzch ideaw lrrilitarnych odpowiada zmniejszajcej si roli arystokracji militarnej. Wojowanie powierza si coraz czciejzawodowcom. Wzmagajca si liczebnoc pojedynkw wibdczyo tendencji rozstrzygania sporw we wasnym zakresie, bez udziau sdw, lv ktrych zasiadaj take nieszlachcice 37. Arystokracja yje wedug sprzeciwiajcego si purytanizmowi kodeksu moralnego. lm mniej jej ycie zasuguje na uznaie,, tym grnolotniej brzmi jej deklaracje i rosn rnice midzy rzeczywistoci zobrazowalr w komedii w stosunku do rzeczywistoci zobrazowanej w trajedAutor stosuje metod analizy treci,z ca wiadomoci jestem pewna, czy to mozolne rrake si na ni nie powouje. Nie clodawnie i obliczanie procentw podnosi wydatnie lang naukow tej placy. Co zajest niewtpliwe to to, e rezultat nie jest proporcjonalny w stosunku do woonegow ni wysiku. Przemiana gentlemana osiemnastowiecznego w gentlemana wiktoriaskiego jest jedn ze szczeglnie ciekawych przemian lv zakresie moralnoci. Krlowa Wiktoria nie od razu bya nieprzejednanie purytaska. Gdy obja rzdy, bya pod wpywem lorda Melbourne'a, ktry urabia j w duchu minionego ju slulecia. W tym okresie lubia si bawic i umiaa przetaczy
37 Pojedynek zastpi sd boy dopiero - wedle informacji arrtora poowie XVI w. Pierwszy pojedynek mia jakoby miejsce w 1548 r. w

gcdiach.

l43

l
I

1l l

{'

tl.

rytlu 3s
s9

zeby czsto publikowai artykuy, wskazujce na ogTomne niebezpieczestwo i zo, wynikajce z fatalnej lekkomylnoci i frywolnoci klas wyzszych. tor,rrrlt ludzi z klasy redniejdo Wiktorii by inny ni stosunek arystokracji. ,,Podobaa im si mio rodzinie w jak pisze Str.ach"y podobao si maze. stwo, w ktrym ze splendorem krlewskit czya i w ktrym widzieli,.jak gdyby odbity w zwierciadle Ji cnota o szczeglnym blasku, idea wasnego ycia. Ict wasne bardzo niewidoczne i skromne, lecz jakze przyjemne "gryuturr";e, i poclobne do tej, nabieray wikszej wartoci i wikszej irecipoi-*py*"'n zYcia rodziny krlewskiej t.,.] By to istot.ri" dwr wzor"o."y'' rr, I{r]owa Wiktoria nie pozwila na gT w koci, w karty czy jakkolwiek inn gr w niedziel. Chodzenie do kocioabyo obowizkowe. Jak wida, nie tylko drobnomieszczastwo byo o:rytanizmu. Surowotbycza;w Anglii wiktoriaskiej
lbidem.

a do witu.Wpyno na zrnian mazestwo z Albertem, ktry przynis ,e ,'ob niemieckie ideay. By to czowiek sq.lidny, obowizko$/yt w erotyce surowyl gustujcy w zyciu pra. cowitym i unorrnowanym. Nie lubi angielskiej arystokracji, ktTa mu si odwzajemniaa. Pod jego wpywerrl_ styt zycia dworu znrieni si zupenie. ,,Po oslmnastym wieku jak pisze L. Strachey -- nie zostao ani ladu;cynizm i subtelnointe]ektualna zostay starte na proch; zwyciyyideay obowizku, Pracowitoci, moralnoci i domowego ogniska'' s8. W cigu 50 z gor lat zadna rozwiedziona dama nie moga przestpi progw krlewskiego dworu. Po mierci Alberta p,r.ytarrir"* wdowy wzmg si jeszcze bardziej. wiktoria potpiaa ktre po miercima wychodziy za ln tat<ze i te kobiety, ponownie. Palenie tytoniu byo wzbronione. pod adnym pozorem nie pozwalaa na noszenie wsw bez brody. powidzenie czego, io zawierao clrocby tylko cie nieprzlzzwoitoci, pogrzao czowieka na zawsze, Niepunktualnoc bya przez ni szczeglnie pitnowana. Ruchy emancypacyjne kobiet budziy w niej oburzenle, Ubieganie si o prawa gosu zacierao, 3e; mniema.r-, godnoc kobiety i jej kobiece uczucia. Krlowa piry*aa do redJktora ,,Timesa'' zalecajc,
noc.

usug. yciunrarrie kamerdynera, lramerdyner usugiwaszlachcicowi, szlachcic miJord,owi, ten faworytowi, wreszcie faworyt wadcy. Odrnienie no_bility wiJrszej i mniejszej nasuwa si tym |lardziej, e dzieli je nieraz antagonizm, -mio wspinej przy_ tralenociclo dobrze urodzonyc. Ten antagonizm ilustruje tlp, I{, Fielding w swoich powiciach a0. Mia ;uz okaz; ;e otnawiac w ksice pt. My/morlna Owieceni" angielskiego. ,.Nienawidz wszystkich lordw _ powiada szlachcic Western. '[o kupa dworakw i hanowerczykw. Zaden rc-a"cr',yt zadawac si z lordami noszcymi wykaaczki rokri nl*iJ Iowarzyskie " czytamy u tego autora gdzie indziej ""nru,iu lriwania, ktnie, picie i rzyganie. \M - io polcrzynajlepszym razie panuje na llich nuda, bo nie rnicuje arystokratw-*rro.r"u tlo rozmowy odmiennozawodw, skoro posiadanie "JJzy*"go jakiejproltlsji byo wykluczone. Arystokratki maj w sobie tyle afektacji i sztucznoci, e niewiele miejsca pozostaje na charakt et. Czo_ lviek wiaLowy, to cowiek, ktry y3e na tym wiecie tak, zeby zc wycign maksimum korzyci, tt ;est gboko przekonany, ,i,<: prcz doczesrrego, innego wiata nie ma. Maestvra w tvm
Henry Fielding, Historja ycio. Toma Jonesa (prze. Anna Bidwell. War"zawa 1955, II t.), a take w Przygodach Jzeta An'dre** 1p.""i. lraria xorttirlwicz, Warszawa 1954). al Jak atwo si domyle, mowa tu o szablach, do noszenia ktrych tylko tlllrzywilejowani nrieli prawo,
lll
-_ J]Ihos rycerskl..

T. smith odrnia wielk i ptmniejsz norility (nobilitas i nobilitas minor). Do wieltie i ninnity zalicautytuowanych od duke'w do baronw. Kpic sobie z struktury spoeczestwa I{. Fietding odnajdywa hierarchiczrrej j nawet w zaltresie drobnych pachoek
ma,ior

uwaana bywa czsto za,.obronir reakcj na Wielk Ale arystokracja, ktra miaa szczeglne powoci, Rewolucj. oo dbania o wasne go$ry,, bya od purytanizmu daleka. Rygoryzm wprowadzony przez Alberta by jej niemiy. obcy im'ol'nigdy nie sta si pord utytuowanycn popularny. Przemiany gentlemana * to nie jedyny rodzaj zrnicowania, jakiego si ta koncepcja domaga. "ruri" Uwaajc si wsplnie za dziedzicw tradycji .y"rrti"j utyiuowani, ,*y*u szlachl.a, szlagon nieraz, przemawiali inn|m gosem. Cytowany pTzez nas

a0

szawa 1937, s. 144

Giles Lytton Strachey, Krlowa Wiktoria, prze. Antoni Paski, War151.

145

wiecie nie s zawierane pod wpywem uczucia, tote sabe to wizy. Mioc maestwie jest przedmiotem kpin. Uwalnianie, w dam rzekomo terroryzowanych przez mw zastpuje dawne wyzwalanie dziewic wizionych przez smoki. Ujawniajc czsto swoj niech w stosunku do ludzi wielkiego wiata, Fielding okazuje wielkie przywizanie do szlachectwa. Wygld jego umiowanego bohatera, Toma, zdradza od tazu, e mamy nie z byle kim do czynienia. Autor by nie dopuci, eby jego ukochana Zofia, odtwarzajca jakoby jego zmar on, miaa wyjza m za byle podrzutka. Ten podrzuek okazuje si dobrze urodzony, a to wani ejsze ni fakt, e pochodzi z niellbnego zwizku. Podczas gdy Fielding, wywodzcy si ze zbiedniaej szlachty, dawa przy kadej okazji wyraz swemu krytycznemu stosunkowi do arystokracji i swojej postaci wzorcowej nie lokowa w jej szeregach, jego rwienik i antagonista, skromny drukarz S. Richardson mia dla arystokracji uwielbienie i w jej krgach osadza swoich bohaterw, zdradzajc, jak mu to nie raz wytykano, zupen nieznajomotego telenu. ,,Zalepienie ludu na punkcie monych jest tak rnrie]kie jak pisa La Bruyre a urzeczenie kadym ich ruchem, wyrazem, gosem, zachowaniem po- tak wszechne, e gdyby moni zechcieli jeszcze byc dobrymi, oddawano by im czebosk" 4e. Choc wciganie arystokracji polskiej do rozwaa nie ley w moim programie, nie mog si powstrzyma od przytoczenia tutaj opinii S. eromskiego w interesujcej nas sprawie. ,,Poznaem arystokracj pisze eromski w swoim Dzienniku rodow, obywatelsk.-Teraz nareszcie wiem, czym ona jest, jak jest. Arystokrata jest sob jedynie w towarzystwie drugiego arystokraty [...] Arystokrata w rozmot ie z demokrat jest niewyranym. Nic bardziej podobnego do jezuityzmu jak arystokratyzm". Ale rwnoczenie mwic w Wiernej Izece o Salomei, eromski pisa: ,,ycie towarzyskie i stosunki pciowe w d,r,v,orze niezdolskim nie odznaczay si subtelnoci. Byo to ycie zamoznej szlachty bez powaniejszej ogady. Teraz dopiero w obcowaniu z ksiciem Odrowem spostrzegaa coinnego: wyjtkoAnna Tatarkiewicz, 'Watszawa 1965, s, 2I2. 746
a2

w mikkoctraktowania, grzeczno,czysto,powcigliwoc w sowie". ,,A czy we mnie nie ma szalonej gorczki wielmo1165gi pyta w swoim Dzienniku eromski _. pomimo, e mnie ona mieszy M/e wszystkich postaciach, wyjwszy t, ktra patluje nad moimi marzeniami, pomimo e walcz z uczciwoci o ideay rwnosci, o idea dania cywilizacji wszystkim lub pozbycia si jej, jeeli ma byc udziaem niektrych''. W swoich rozyazaniach dotyczcych Prousta, Boy-eleski stara si wyl-iumaczyc to upodobanie do arystokracji, bdce jego zdatliem czymwicej ni tylko snobizmem. Inaczej -si je widzi, gdy, jak Proust, spojrzy si na arystokracj poetycko. Urok stat ych nazwisk dziaa zdaniem Boya jak urok starych - tak liociow,obrazw, domostw, miast, urok pobudzajcy wyobrani, wiodcy w odlege epoki historii. Proust, dopki si nie rozczarowa, widzia w tych ywych zabytkach jakby odrbne isloty. Z ich rzadkociczy si czsto wdzik fizyczny, hartnonia form, kultura artystycznat wreszcie zbytek, ,,Pniej w miar swoich dowiadcze bohater Prousta mia - znalaz pustk duchow,si rozCzarowac; zamiast tych cudow PYch; pod wykwintnymi formami gruboskrne chamstwo'' a3. Aktualnoctego sentymentu dla arystokracji mozna stwierdzi nawet tv socjalistycznej Polsce, skoro nadar,yanie Trdowatej przez rodkimasowego przekazu cieszyo si tak wielkim powodzetliem, a przepisany rcznie egzemplarz osiga tak wysok cen. Zarwno powiec Lampedusy pt. Latnpart jak i film wywietlany pod tym samym tytuem, obrazujcy zmierzch arystokracji sycyIijskiej, budzi ywe sympatie w stosunku do Don Fabrizia, jej Znana wraliwoc eromskiego na walory arystokracji pozostaje, mimo krytycznych uwag, ywa, Nie zraa go nawet zgodgwnego bohatera.

lia z arystokratycznym stereotypem niewypacalnowysoko 1lostawionych, ,,Z Olenicy wyjechaem we wtorek rano. Papa /., nie zapaci mi ani za przygotowanie Heniusia, ktry zda do tlirnnazjum, ani nie zrvrci kosztw podry. Okpi mnie papa!''. ,,K[o lry chcia clzisporzdza list magnatw (seigneurs) -,

Jean de La Bruyre, Charaktery, cn1li Obyczaje naszych czasw, prze.

:l. 396

jl Tatleusz eleliski-Boy,

nast.

obiatl ]j!eracki

PIolts i jego wiat,t. XIII,

147

l
Pisa Ch. Duclos w roku 175t,4 - wiedziaby od kogo zacz, ale nie wiedziaby, gdzie skoczy. Doszoby si wr"eszcie do mieszczastwa nie_ zauwaywszy adnego ortr"go przejcia''. Tocqueville wywoctz,i pozycj arystokracji z poal3,r.'i, kt.ry mieczem polronali jakieterytorium, osiadaii na nirn pniej jako elita. Zwycizca tworzy szlacht - zwyciony, stawa si niewolnikiem 5. Zwycizcy clali potem dla siebie rnych przywilejlv: przywileju wadzy, przywilejw wobec *y.iu.,, ,p.uwierlliwoci. przykactem .-- arystokracja angielskal ttra watczya o to, eby porllegac wycznie sdowi parw i ktra nie podlegaa takim przymusom, jak skaclanie przysigi przecl rozpoczciem zezna. Jeeli idzje o wadz, io c]o pieszej wojny wialowej, pisze B. Tuclrman, sprawowanie rzi]w przez morlych w Anglii wyclawao si rwnie natulalne iak to, e bobry buduj tamy a0. ,,Prawdziw, jeciyn i ,esencjonaln form szlachectwa we Irlancji pisa Monlaiglre _* jest rzemioso rycerskie. Prawdopoclobne- jest, i pierwsza cnota, ktra elbjawia si miclzy ludmi i daa jednyrn przev/ag narl clrugimi, bya t wanie,przez lrtr mocnieisi i oclwaniejsi stali sie; panami sabszycli i zdtbyli sobie osobliw lang i zachowanie, z czego zostay im cze i godn,o"a7. poniewa za pomoc miecza zclobywalro terytoria, ktre sl,anowiy przedmiot porlziau, posiaclanie iemi zaczo stanowic warunek niezbdny przyna\enocir1o arystokracji. Wchodzi tu take, oczywicierw gr pienidz. ,,Wobec llieuniknionego zagmatwania genealogii, pisa o Celtach S. Czarnowski, odwaga osobista, urok postaci, poczone z bogactrrem i hojnoci, clecycluj o przypisaniu pochoclzenia arystokratyczne g' e. stuleciu - W dziewitnastym Faulknera--- mwi John artor, ;eden z bolraterv powieci M, -- liczyo si tylko to, i trzymasz. Wszyscy mielimywsplnych proclkw,co wzie a jedyne gniazdo praojcw, clo ktrego moglimyrocic sobie pretensje, .-l'-cr-r", ouo, (waciwenazwisko Charles Pinearr), Consirlrtions sul .les ,loettrs
clrrns, s.
au

De la dnoeralie en Anrique, t. I, Pnl,is 1tJ50, s. a6 Barbara "fuchulan, The Pratlrl "l'owet, Lonrlon
s
3.

tle ce sidcle, wycl. I 175t, nowe wycl, Paris 1798.

1966, rozrlz. 'rhe Patri:;, 191,

48B,

to Old Bailey". A idzie tu o znane londyskie wizienie, z ktrego wy\Moono przestpcw do Wirginii. Utrwaliy sceny tej deportacji liczne powieciangielskie z osiemnastego stulecia, a wczenie j jeszcze dziennik Samuela Pepysa. Wywoono winiw dopty, dopki nie pooyy tym deportacjom kresu prol-esty Wirginii przeciw obdarowywaniu jej tak populacj a9. A dodac Lu naley, e z wirginii waniewywodzi si miaa arystokracja amerykaska. Dodatkowym czynnikiem staje si powoli w Anglii pewien styl ycia pTzez bogactwo umoliwiony. waniejsze to od tytuw, zdewaluowanych przez przekupstwo urzdw heraldycznych. Cytowany Ch. Duclos wspomina o dopuszczaniu do arystokratycznych salonw iudzi sawnycl. Wspczesny mu lord cilesterfield w Anglii protestowa przeciw tego rodzaju praktykom, utrzymujc, e towarzystwo zoonezludzi nauki nie moe byc poczytywane za dobre l"owarzystwo, Przestawanie z nimi lrtoe nadto czowiekowi wyrobic opini zawoclowca. ceni takich ludzi jak Kartezjusz czy Newton pisa w liciedo syna, ale 'pragn przestawac zludmi tego wiata,U Prousta, zwaszcza po pierwszej wojnie wiatowej sawni artyciczy potentaci nauki zosta]i dopuszczeni do czego,co zaczo nazywa si wiatem albo czasem ,,wielkim swiatem" pisa Boy o Proucie.,,at problerrrat tego wiata, jego granic, decyzja o tym, kto do niej naley i jakie w nim zajmuje miejsce, stwarza tam istn gied walorw, ktre to id w gr, to spadaj, weclje nieuchwytnych wstrzsw, procesw i prawide". Dama z epoki Prousta wie, e niczym tak nie podniesie wartoci swego salonu, jak udziaem wybitnych ludzi, ktrych pokazuje swoim utytuowanym gociom, nilry osobliwe zwierzta 50. Ten snobizm nie jest tylko osobliwoci wielkiego wiata ani waciwy Francji. Zwalcza go, jak dobrze wiadomo, Thackeray w Anglii, I nie jest wycznie waciwoci arystokracji. Hiel,archie w mieszczastwie byy, zdaniem Boya, jeszcze dowolniejsze, komiczniejsze ni w grnych sferach, a wpyw snobizmu na reputaeje wiataartystycznego by cllbrzymi.
a9 50

Miclrel rle Montairlne, Prby, przel. Tatletrsz eleriski-Bcly, t. II, a3 Stefan Czarnowski, Die!, t. II, !1/61g261ra l956, s. 3l i nast.

Marcel Proust, W poszttkiwaniu slraconego czasu: W eieniu zakwiluitlc:ych dziewanlt, prze, Julian Roqoziski, Warszawa 1 74.
149

B. Tuchman,'I'he Proud Tower, s.

3,

148

zaangaowaaguwernera do jego starszego brata. Guwerner by} zaawansowanym grulikiem. Rodzice Bertranda uznali, e w tych warunkach nie moe miec potomstwa. Ale pozbawiajc go potomstwa, nie byo powodu skazywa go na celibat. Wobec tego matka Bertranda poparciem ma - z - uznaa za wacir,e dopucic go do ask, mimo i, jak si wydaje, nie cerpaa std adnej przyjemnoci. ojciec Bertranda by przyjacielemJ. s, titla i nie waha si wciela w ycie to, do czego doprowadzaa go teoria. Babka Bertranda bya purytank, ale majc lat 70 przystpia do najbliszej agnostycyzmowi sekty unitariaskiej. Bya to kobieta oczytana, znaa doskonale trzy jzyki obce. Jej odwaga, poczucie obywatelskie, pogarda dla konwencji i lekcewaenie sobie opinii wikszocimiay na wnuka wpyw, za ktry by jej wdziczny. Przyznajc racj tym, ktrzy wskazuj na pynnocprzejcia od utytuowanych do wzbogaconego mieszczastwa, nirodobna. jednak nie odnolo\Mac pe\Mnych rnic, ktre ograniczaj uoglnienia dotyczce elity i wymagaj wyranego zarysowania, do kogo si odnosz. I tak na przykad gdy si w Anglii czy w polsce przypisuje brak kultury intelektualnej szlachcie, to zarzut ten nie dotyczy zwykle arystokracji. Jej bibtioteki zawieray nieraz cowicej ni pamitniki, ksiki podrnicze czy opisy polowa. pryrvatne kolekcje obrazw, ktre wzbogaciy niejedne muzeat byway czymwicej ni przejawem snobizm! czy lokat pie_ nidzy. O trosce o intelekt w Anglii kraju, gdzie rzdy elity utrzymay si szczeglnie dugo - wiadczyyliczne fundacje uniwersyteckie. osobliwoci arystokracji w stosunku do ogu szlacheckiego bya jej midzynarodowo. eniono si bowiem w swojej sferze, ale niekoniecznie w swoim kraju. oparcie o tytu dawao arystokracie moznobycia innym. Tote arystokrata angielski, jak podkrelajrne jego charakterystyki, pozwala sobie na ekscentryczno. Obowizywaa tylko dyrektywa, by uchybienia w stosutrku clo morahrocjnie staway si erenr clla klas niszycl-1, ,,z ksil,ami nie wiaclotno niqdy czego sj rnona spodziewal -* pisa Proust o llrancji, -* Najsawniejsi, ci co
150

Ciekaw ilustracj arystokratycznego stylu ycia w kocu wieku dziewitnastego stanowi opis stosunkw ro-dzinnych Bertranda Russella zawarty w. jego autobiografii. Matka Blrtranda

honortl. ,.]imat angielski narzuca konieczno jakiego ruchu lnihi,co tu,maczy rol sportu w tym kraju. H. Taine w sposb llarr]zo wspczesny dobywa szereg ronii z analizy zawartoci 1loPularneoo pisma, jakim by ,,Prtlrch''. I wybr tematw, i sposb ich potraktowania jest w Anglii w stosurrktr do humorystycztlYch pism francuskich odnrienny; e si Wspomni, tytuern przyltadu, rol trjkta maeskiegow ciowcipach francr,rskich i nieistnienie tego tematu w anqielskiclr. Ostatnio nawizttje cto tei sprawy Pierre Daninos w dowciptlc j l<sice pt. I-es carne1s clu, major Thompson wyclanej w Paryu w roku 195,1. A idzie tu o sctvoir vivre w obrbie obu narodw, li. o zesp regu z po7,orLl bahych, a]e w grun,cie rzeczy dla tl"ora]noci nie obo,itnyclr. Francuz qestykuluje nrrvic, mwi iedzc, cauje si ze spotykanym l:a ulicy-zna;omym, zwraca si tlo nieznajomych, uzy]Ma vykaaczkiprzy stole, ,,wyniedziela'' si w dni witeczne,jc akomie, rrie mwi ,,przepraszam'' lv r,v-padku pomyki telcfonicznej, gacla dugo ,u p.g,, p."1, l,rlzstaniu, wyprzedza innych w ogonku, obmawia lua"i na zellraniach towarzyskich, przejaskrawia ]<atasirofalno rvydarze, 1lodczas gdy Anglik je bagatelizuje, mwi o zbror]ni gdy tlic ma wyroku, loJ<uje ojczyzn w seTcul ale kapitay'"u 1"r"""" gra.i". W roku :l954 i]ertrand Russel] sformuowa swj stosrinek clo l.qatrv moralnoci rycerskiej. ,,wiara w wano honoru osollistego, cho jej przejawy byy czsto absurdalne -- jak pisa rl czls fll tragiczne, ma powane zasugi i iej upaclek nie stanowi llyna.imniej czysl.ego ylko zysku t...]. Gdy uwolni si koncepcj
15l

ruje on .- jak mniema -- hedonistycznej koncepc;i ycia. i deszcz to rvrogowie, z ktrymi tr)eba cigte *ui"rjC. Wchd tvch warunkach czowiek staje si twardy i rozwija w sobie poczucie obowizku, poclczas gdy Frarrcuz izdzi si{ raczej poczuciem

przy trwajcych przez wieki kontaktach kulturowych, Pisa o tym interesujco Taine, pisa Tocqueville. Taine mia skonno podkrelarol klimatu angielskiego. Nie sugeei francuskim,

y przypisa tak wielkie rznice midzy ethosem

najdalej uiej wyegzekwowa, co im si nalezy, to niejednokrotnie take ci, ktrzy najmniej si troszcz o or,u"r.nia opinii Publicznej, nawet, gdy jak najbardziej uzasadniona''. Tematem niejednokrotnie poruszanym by temat, czemu naleangielskim

honoru od arystokratycznej buty i od skonnocido gwatu, zo: stanie w niej co,co pomaga czowiekowi zaclrowa osobist prawoi szerzy wzajemne zaufanie w slosunkach spoecznych. Nie chciabym, aby ten legat wieku rycerstwa zosta dla wiata cakowicie zaprzepasz czony" 51. Po tej wypowiedzi nie moe nas zadziwi akces Russella dcl wartoci wyznawanych przez Conrada, aczkcllwiek na pierwszy rzut oka ich orientacje yciowe wydaj si od siebie odlege. pisze Russell w roku 1913 * ,,Waznym dla mnie wydarzeniem -z Jzef,em Conradem, co zabyo zapocztkowanie przyjani wdziczam czcej nas przyjani z Ottoline. Od lat byem wielbicielem jego ksiek, ale nie zaryzykowaem nawizania znajomocibez czyjego porednictwa.Pojechaem do jego domu, blisko'Ashford w Kent w stanie nieco trwonego oczekiwania. Pierwszym moim wraeniem byo zdziwienie. Mwi po angielsku z wydatnym cudzoziemskim akcentem i nic w jego zachowaniu nie nasuwao mylio morzu. By arystokratycznym polskim gentlemanem po czubki palcw [...l, By on, jak to kady moe stwierdzi w jego ksika,clr, barclzo rygolys|ycznym moralist nic synrpatyzujcym z rewolucjonistanri. W wikszocinaszyclr opinii nie bylimy bynajmniej zgodni, ale w czym bardzo istotrrym bylir:lywyjtkowo jednomylni[...]. W naszej dziaalnoci na zewntrz bylimysobie niemal obcy, ale czynas pewien poglcl na ycie ludzkie i luclzkie przeznaczenie, ccl orl samego pocztku zwizao nas szczeglnie mocno". Ten stosunek Russel]a do Corrrada by odwzajemniony. W liciedo Russella Conrad deklarowa ,,gbokie, pene podziwu uczucie, ktre gdybymy si nawet mieli nigdy ju nie zobaczy i gdyby Pan o moim istnieniu mia jutro zapomnie, bdzie trwao niezmienione usqLle ad tinem". Po wielu latach i ju po mierciConrada, Russell pisa: jak sdz lecz jego ,,Pami - zanika stopniowo o Conradzie, mocna i namitna szlachetnowieciw'moich wspomnieniach, jak gwiazda widziana z gbi studni. Chciabym przyczyni si hyszczao dla innych tk, jak byszczao do tego, eby to wiato i'. dla mnie"
51

Etlros rycer ki w Nowym wiecie

VIil.

6z

B. Russell, Human Society in Ethics and Politics, London 1954, s. 42-3. The Autobiography, t, l, s. 3l9-324.

w Chicago pizerwa mu uznajc si za pokonanego, taka bowiem kombinacji bya, jego zclaniem,
tticmoliwa.

l)ier\,szy, pochodzcy z Chicago. zacz: ,,Byi sobie ctcnt]eman,..'' tu jego partner, bostoczyk,

. Znana jest anegdota o rlwcll Arnerykanacr, ktrzy zaoyti kto z nich opowie corrajbardziej nieprawdopoclobnego. :ri,?,

Wiadomo, e si pospolicie odmar,via Stanon Zjednoczonym arystokracji przypisujc im krrltur plebejskt1, rznic si znacznie .*- waniez powoclu tej plebejskoci oa lrultury tluropejskiei, Tak na przykaci cytclwany p.z,ze mnie ju gclzic indziej E. Shils brak prywat.noci, c}rarakteryzujcy .potrzeby. meryk w zestawieniu z pot rtli prywatnoci charakieryzui,lc Angli, przypisuje ywym tradyclom rycerskim ogiii i i"1' tlictlbecnoci za oceanem, podczas gdy has From ,og, io riches (od achmanw rlo bogacl.wa) pnemawiao clo Airerykanw ,it.,szcze w pocztku :iecego sl.uiecia, Anglia nigdy si clo nie rltlwoywaa.

t52

l53

ktra rzclzi.si miaa ,ilil; innymi wartociami, yankesi mieli by dziedricami angielskich purytaskich okrgogowych, a gentiem".ri Po,rd.riu skich kawa]erw hoclujcyc,*ultos"io,n potorn*u,oi angielangielskiej countly nlr]{,:,T:l"rli::l] utrzymyvrany by jeszcze przez ch. Bearda w roku 1927. Tayto, ,girzi w ,ior.,.,*u do tel zasirzeenia, mona bowiem _ jego ztlaniem rzy pnocy, ktrzy przyswajali - przytoczy pisasobie ideologi poudnia i pisarzy poudnia, ktrzy rzdzili si wartociamiyankesw. poudniowcy nieraz byli wcigani w p.o"ury komercjalizacji, w biznes i w spekulacje ziemi. Nieraz kjerowati jej zyskownym zuytkowaniem, sanri mieszkajc w miecie. zaledwie mino pierwsze wierwiecze XIX stulecia, w Amerl daly o .oti" ,nue ,",t,J""i" ;;;'I;"".;;:1'T:-,Ti:.,T, si l\Iowy Swiat, zastrzeenia clotyczce agresywnoci,z jak torowa sobie clrog se]I-madn przeciwstawiajc si tej orientacji wysze warstwy spoeczestwa ^in. i ci, ktrzy do nich aspirowali, zacz7i objawia pttrzeb wyodrbnienia kiasy ludzi, ktorzy nie byliby nastawieni^.u ,doly*anie 2, wyzbyci tego ro_ dzaju ambicji, ]Mroqo usposobieni w stsunku do zycia komercjal_ m ie rzone go d olarami. Ci przyczyni ali Hn?^O.r#::: j, : j::t__pu si do tworzenia" zaprawioneEo ;;'if';'"T; a nie inny obraz poudnia odpowiada potrzebom ich serca, taki a nie inny obraz prag_nIi w'czy do swojej historii i do swojej tradycji. Cytowany W. R, iuylo, dobywa z amerykaskiego pimiennictwa rne obrazy ethosu amerykaskieqo zalysovlanego czy to przez o Poudniu I czy przez Poudnie o PnocY. Prawd jest, |ri": ze Poudnie miao niewolnik\^,,, co sprzyjao twgr,z9liu si klasy prniaczej i szerzeniu si postaw wielko'ty ffili}'lT" do gentlemenw. Trzebawielt i* pl;;t;,".n, licza si tl" :]:_,1p:,,",oltye "u_ ;";;#;"olu"trr#;

nrinion,egJo stulecia w swojej ksice pt. Kawalerowie i -- jak pisze W. R. Taylor Y'nkeii' pTzyzwyczaili si wierzyc, e - A.u.ykanie ich kultura rozupuje .];-;" cJemo_ kratyczn, merkantyln kultur Pr;;.y i na rolnicz, arystokratyczn kultur poudnia,

Okoo poowy

;;i"r';##:

mi ;il;

tlrliwcrsylet, nic w lyltl celu, b), ztloby, jakizawod, ]ccz b], nobr:ac oglnej ogady, przy czyril t edukacj wieczy miaa podr do Europy. Jeeli idzie o wysze studia, polecany by Uniwersytet w Wirginii, uwaany za Ateny amerykaskie. Cay l,cn program wymaga, oczywicie, odpowiednich roclkw fiansowych. Jak w Anglii, tak i w Ameryce -- pisze E, Digby Baltzell w ksice pt. Filaclettijski gent]man ,-,- wyrosa pewna liczba luclzi, ktrym si po-,triodo, ktorzy doszli do bogactwa i,potqi i ktrych dzieci i wnuki rryr:hor-al,y si w mniej lub vicej izolowanym od spraw finansor,ych wiecie, zulanym 'czsto ,,dollrym towarzystvrem". oclzjerlziczone bowiern bogbctwa zawsze i wszdzie stanorviy poclstar,v paskosci (gentilit1,) 3. W artykule S. M. Lipset utrzym1-1je; e Stanv 1,1l:,. Aryslokracja w Ameryce zjeldnoczone posiadaj klas, ktra w licznych rysach podobna icsL do arystol<racji Starego wiata.Wchodzi l.u lv rachub anglo_ selskie pochodzenie, utrzymujcy si w rodzinjt: pienidz, przyepiskopalnego, wychowahie \^r prywatnej traleznodo kocioa szkole internatowej a potem uniwersyl_et w princeton, yale czy Ilarvarcl, przynaleznotlo Lakich klulrw, jak Somerset, Knicker_ llocker czy Filadelfia a, Temal., ktory tu rozl,azamy jest tak rozlegy, ze musimy ogratliczyc si do zilustrorvania na paru prbkach zagadnie z nim zwizanyclr. Na szczcjeuzasarlnianie po_qlrlu, e ethos rycerski jest w nieporwnanie lep_ ;lrzenikn take i cio Nowego wiata, szej sytuacji ni uzasacltrianie, e go tam nie nta, ktre dzieli trudnoci zwizane z uzasadnienicm przeczcych zda egzysten_ cjalnych. Zaczniemy od przytoczenia pogltlw pisarza, ktrego J, Chaasiski nazywa najwikszym fi]ozofem demokracji ameryka_ skiej, charakterystycznym dla caej inl,elektualnej r,vczesnej A.meryki 5. Maln tu na myliR. W. EmersonA, vicego w la,tach 1B03 _ 1882. W cseju zatytuowanym Monnets, a pomieszczonym r,v pitym tomie jego dzie, Emerson pisze, co nastpuje, ,,Ja]<i
3 E. Digby Baltzeli, Phitadelphia Gertt]emn, Glencoe, I}1. 1958, s. 440., a SeyrIlour M, Lipset, Aristocracy in Aln.erica,,,commontarY" 1958, s.534_ 537 (7903). Artyku ten znany mi jest tylko ze streszczenia zamieszczonego w- ,,Sclciotroqical .Abstract", vol. VIII, nr 3, s. 7903, 5 Jzef, Chaasiski, Kultura ametykaska, 'Warszawa 1962, s, 33,

'

R, Taylor, Cavali'er ancl Yankee, New York Ibitlem, s. 313.

_William

1963.

t55

fakt rzuca si bardziej.w oczy, niz uksztaltowanie si Ta koncepcja wie, z ,v"9rrkfi; i lojalnoci. entlemana. W literatu_ _1ie, r,,:1.|.", i *, *' u powi eci, po c z aws zv od sir ff ' sidnya do sir ;T J i ph. :":" 9.T:_" l * i;;j:iiJ:,l!TJ"jilf,"-l'3[i,il. "l,, woriu,
> musi odtd nalee ] rJo ch a ra k tc r vs tvki ;:":lffii1"; .f,T,;:*,.:1:_:. *,il,-;i, _ 1i_eku 1T,,.1XX# ;,Xi: Waga, jak si jo tcj _kunc"pcli p.r"v*iru;e jest lloJcm zoo_ nyrn wasnosciorn i Inan *- jak czytanll]]]:".,q"l"; n'i"-prrukazywalnyln''.,,Gentle_.ol?brrrv: -.loit,czowiekiern prawdy, Panem swoicb czyn:w i objawia Jest t'pari"*os w swoim zachowa_ ni'dy,i";y,czy tclwobec luc)zi, 3i,];l1] i"rffii$".i czy Kierowanie si wasnym poczuciern rycerskoci (chivalry), -poleguil';; suszittrcijest podstaw a sobie stano.i --l .""a,rg Emersona _- cnot naczeln. Wszellra ulego jakiemu wybitnemu mczynie k:b'":i" przywileje szlacheckoci. "1l

-"r,,""S""';unin

#',

flJ}T:T

,ifit"fr#.

"i*"""y 'oh "iu ","" "-",,lu ,l" .,v,i",i".

si

podkrela rol gentlemana iako

,. ,o]o.ou'on

7oteEme,,on];;;;;';"";;r;'L;:T::J;l'" #tTi["TJj:""",:"#';"oil;;'{*:_"j::-l":1{i.Tr,;:$rywn_e.

y o n i e gcl je j iJ # : l r:'#i,-. ;, ji,i" :j,i"]:,:,- : .d iT"".T :" , opa no tl owa n i e, s po k j . -,. "" "r, }"t'#:,:';"'i ll,"*.?J: ka o paskirn gcci, opinii Tli:r"ir-ii":" siq clo"iJi[l; l.ych, ktrzy -- tak jak Arystoteles, zy'pioZnie:-Cr,.rt"riiuli'* oi" pozwalaj gentlenlanolj nu popiecl'rulawnialcy, e czowiekowi na czymzalev,-BIis*;n *ruro- europc;skim elitarlrej kultury l;ylo take pclakrelani"p."u" n-"r;;"" estetycznych wa]orw Iudzkiego zachowania , iatety ;;;;i;" rzdz wiatem jak przyzna,je *- ale Ilclsl,zeenio "*yrio*e, ktrym "u-Jri"ru*y

tlT

Jil;;;

w zakresie spraw snlaku.

1909,

j:;T"T:r#:;

Ila trurlnoci zwizalle z wieloznacztlclcitakich tcrmirlvr, iak ttohility, Orri rn"i" oznacza jak eczrl i jaksr warstw

7 '|umacz,c Emersorta llalra[i}arrt

V/, E'mersoll, Essoys atttl Etryllisll Trits, t. V, New york

ceche rxobowoci,

1::,";:'*'
t56

instYtucji, Jak nazw "rn" ;;;;";"wy

i"Ui'".min, jak

tak a tak scharakteryzo_

chivalry, ktry moe

8 Max Lerner, Anlerica as a Civilization, New York 1957, s.645. 9 Patrz R, ]AI. Enterson, esej pt. Monners, w: Esscys, s, 199-222,

spo-

.]eeli wierzy sowom M. Lernera, Amerylca w dalszym swoim l,ozwoju przestanie interesowac si rol koneserw, ,,Donrinujcymi ideaami stanie si presti, bezpieczestwo i sukces" 8. Opir:ia powszechna kojarzy z koncepcj gentlemalla znaczne zasoby pienine i egzystencj woln od wszelkich l.rosk ekorrotllicznyclr, ale Emerson uwaa to za spraw drugorzdn, przelronany, e zalcLy, ktre we wzorze gcntlemana wymieni}, pocigaj za sob automatyczrrie pierrielz. Silna osobowowinna z reguy byc zdolna do posiarlania dbr ziemskiclr, zarwncl jak rlo szczodrego ich r<rzdawania. Wszelkie szlachectwo w okresie pocztkowym opierao si na czyjejwrrrdzonej wyszoci,,,Najltlpsi" to ci, ktrych charakteryzuje w lrajwyszej skali li,ultura rlsobista i obywatelska. Termin ,,gentlemalt" irnplilruje uprzcjmo i yczliwoc, rnskoi jednoczenienlikko.Pierridz -- jak wslrcrtnilralinry stanowi naturalny produkt trwalifikacji osobistych gen|.Iomana. Jak widzirny, Franklinowskle przekonanie, ze pieniclz i<lzie za cnot, jest podzielany take i przez Ernersona. ,,Gentlel))an .- czytamy --- stanowi w mojej koncepcji prawo tam gdzie W kaplicy rnodli si lepiej ni wity.Na otwartynr polu .it;st [..,] icst lepszy ni dowiaclczc.lny genera i blaskiern swojej uprzejtllosci wszystkich przewyzsza na przyjcitl" D. En]erson wymienia .jol<o gentlemanw nl. in. CyrJa, Juliusza Cezara, Alcksandra i Peryklesa, Diogeltcs, Sclkrates czy Epaminclndas byli g;cntlernerlami czystej krwi, choc dobrowcllnie gardzili picnidzcm. Sposlr bycia jest niezmiernie wany, przy czyn1 -- jak wspominalirny -- Emerson podkrela jego walclry estetyczne. Wykwintne lllaniery s przeraajc zapor rlla czowieka niec-lr;aclzone[Jo; llroni i oniemielaj (ciekawa u\Maga potwierdzajca rol manier ,iako bariery oddzielajcej od klas niszych), zmierzaj do uatwiatria ycia, przez usu\Manie trudnoci.Napoleon, clziecko rewolucji, niszczyciel starej arystoJ<racji, niqcly nie przesta zaleca siq do Quartier St. Germain, Ludzie tego co Napoleon pokroiu llic nrieli wprawdzie czasu si manierami zajmowa. Ale zostawiali t moliwocr]zieciottl. Orli siej, synowie zbieraj, Ci ostat-

I57

Ludzie ogadzeni rozumiei si wzajem; dobre wychowa si ui*o , cechami innt 1nI i.:::Oili:,11r:r::..brata kraju. \/odzowie hzikich pl"*io., 'u'.'*iZ *orjn'uh si w,I_,ondynie Paryu szlachetnociswo.iej portu*}.'
Enrersrlrl by z-wizally z Euro_p, clo kll.c j jeclzi Lrzy. krotnie, 7,wjr:dzi ]i;lne lrrerjc i rlawiza sercleczne przyjani, jak na przykad szczeqltric trwa przyjaz CarlytemieJpor"ro"iu: z pierwszej swo.iej. ooclrr, nu k""iy"""t europejski, Emerson podj szereq podry we wasnym kraju, wyoaszajc odczyty; 1r,1: |.1yniosy mu 1lwe ;uko *vSli"iotn*i i iako znakomitemu styJicie 10, \/obcc tak licznycir lrontattow z Europ nie rlziw, ze mg prze.jc pclwnc jej wzory, znine mu zreszt ju na pewno' 'z i Ihir,ersytetu Harvarda, w ktryrn siq kszta}ci ,r]:.u.o,],., },:,:r:.::ju".: ; kir.y, j;;

ni, z kolei rzcc,/.y|.brl rnusicli to, co zcbrali odtla now lepszym wsplzawodnikom.

lat lrzyclzieriu no*"gJo pastwa, jak ,nie.t,5zvch podkrelaJ. Chaasiski, prezydenci amer-rzkasry *|*o.1rili si przewaznie spord qentlemenw z ]Mirginii, jrurru.husetts. Byli to ludzie; "ry spe,nia|i wszejkie worunki *u*'u.," -, E.,ropi" gJntlemuXl;
()]<olo sttt Jat

,;."'il;';;il'.]*T]il1ll]; do najllarriziei elitarnych uczclni" o*"go wiata.w cigu

i,3i;

udnia. Za przykad prarvcl ziwegrl gentlemana suyw ksice Mitche]l Ashley Wilkie. Zatrzvmamy si duej nad 't postaci, eby zobrazowa, jak , j widzi autorka jaki i ma clo niej stosunek.
11

pnicj, bo w roku 1.936, ukazuie si powie Marqaret Mitche}] (190- ]'49)ptt:. przemino z wiatrem, Jak wiadoo, powieta, nad ktr arrtorka pracowaa lat Jziesi, s{:aa si bestseJlerem. W cigu pierwrr"go dnia po jej ukazaniu sprzedarro 50000 egzemplarzy, zaw cigu pi"rw="ego ,oku 1 500 00012, N4iaa ona kilkanacie wyaa w swoim kraiu. Film Pod tYnr Lytuem cieszy si wielkim powodzeniem. Tumaczenia na-trzvdzieci .izykw utrwalay p"*i"r, obraz gentlemana z Po-

1z

'0 Warto tu zaz,naczy, e do Fmersona nawizuj wspczeni hippisi. R. W' Emcrson, W'eclug Co|l ier's Encyclopaerlia.

Essoys, s.

13"

tak nieziradny, jak w tJzcy na tlr,zbiecie, GdziekoLwiek nastpuj dziejowe' pr7emiany, luclzie ltlgto typu gin najpierwsi. Nie zasuguj na to by y, poniewa llitl walcz. Nie umiej walczy, Taki jest pogla netra nuttrera ;lt,zystosowanego clo zmiennyclr warunkw. PowieM. Mitchell wprclwaclza nie lylko w g;r wzr mskie159

Ashley spenia jako onie.,,*l powinnopo wybuchu wojny, ale bez przekonania, bo wie, e wiat, clo kirego przytltl],eznosci si poczuwa,. ju min na zawsze i e poudnie nauczy l;i od Pnocy kultu pienidza. Bdc, jecem Pnocy mg si zwolnic przez zloenie przysiqgi wiernociz ul<rytym'zamia.em .jcj zlekcewaenia, ale nie r.lczyni tego, bo byi gentlemanem. utorka wielokrotnie podkrelaszczegoy -ygrd,, Ashleya. Gdy wyndzniay zjawia si po wojnie tv clomu, carlett zauwaa, c ,,gowa jego jest dumnie crsac-lzona na szyi i ,r.rupe, wyprostowane ciaio lchnje godlrocii wykwiIrl"cril, c]roc przyotlziane jest w mieszneachmany''. Gciy Scarlett proponuje rrru wspln ucieczk, Ashley odmawia, powoujc si na honor. HonQr nie ulega zmianie ze zmian warupkw, tak jak nie zmieniaj si tnaniery. Maniery stanowi jedyn Tzecz| ktra im pozostaa. l)awne czasy przeminy, ale ludzie ci yli tak, jak gdv|y trway tla|al czarujcy, leniwi, zdecydowani nie spiesry ,i i .ri" ttobija o Jroszt zdecydowani nie rozstawa si z aawn|mi otyt:zajami, 'wszyscy uwazali, e jawne zarabianie pienia"y i choby lozrno\,vy o pienidzach s dowodem ostatecznego piogtactwa. ,,ld ten suywycznie do ozd,oby" jak mowi pogardliwie lictt Buttler. Ashley jest

wolny czas powicali myleniu a nie dziaaniu, uchoclzc w sl./,oirrl rodowisku za. dziwakw, caa jego rodzina to luclzie, ktorzy z przeciwnocimi losu nie potrafiliby si upora.

Ashley pochodzi z Wirginii - to pierwszy rys charakteryslyczny. W chwili gdy go poznajemyl wraca z duszei podry po Europie. Jest pod sitnym jej wraeniem. ,,Celo*ui jalo i.rrri trloclzie"y * rozry**u.t, powiatu *- polowarliu, grze w karty, tacu "*ykych i by najlepszym w i polityce okolicy jedcem-l,ni si jednak tym od bywalcw poczytujcych si za gentlelnenw, e tych przyjemnoci nie uwaaza cel i treycia. w swoim zainteresowaniu dla ksiek, muzyki i pisania wierszy lly zupenie odosobniony". By on potomkienr .ujzi, ktrzy swj

158

!]
l::

H,

L
h

$,,

go gentlemana, ale i jego kobiecy odpowiednik. Jest nim dal Scarlett dam nie jest, co poakrla si niejednokrotnie. Da jest ona Ashleya -- Melania oraz Ellen matka Scarle[t. wntrznie nieefektowna Melania ma kultur humanisty (autorka kae jej dyskutowa o Thackerayu i Dickensie), ap de wszystkim wielk kultur uczuciow. W ludziach widzi co elobre. wszystko interpretuje na ich korzy.Jest bezinte sowna i umie o sobie dla innych zapomnie. Miaam ju okazj wskazywa na to, e powieM. Mitchel jest interesujca przez wprowaclzenie szeregu postaci, ktre nir mieszcz si w kategorii wypznie biaych czy wycrnie czarnych, scarlett jest orclynarna, chciwa i tezwzjldna, ale jednoczeniewzdychaj ca pTzez clugie lata rlo ,y."."u \^r jej oczach bez skazy, Rycerz ten ma symlatyczne zainteresowania i czue sumienie, ale jest nieciog. Rett Buttler nie jest gentlemanem, bo bez skrupuw zmierza do finansowcgo sukcesu, Ale ta czowiel< z gestem, z ktrym si kryje, a kobiet, ktra budzi w nim najwyszy szacunek jest cicha, nieefektowna Melania. Ambiwalentnemu st<rsunkowi autorki rlo luctzi towarzyszy ambiwalentny stosunek clo wydarze: sentyment <lo Pouclnja irzy jectnoczesnym malowaniu synw obywateli ziemskich ;ak-tpakw kierujcyclr si lrurra-patriotyzmem. Autorkd pisai - :i* wspominaam swoj ksik przez lat dziesic, W tak dugim czasie stosunek clo wypadkw mg ulega zmianie, co ieszcz-e dodatkowo wpyn mogo na niejednotitojej postaci i zmieniajc si ocen wydarze. Wraz z upywem czasu ronie jej sentyent do poudnia. w caej ksice przejawia si hierarchiczna struktura poudniowego spoeczestwa, ukadajca si w szczeble ie tylko na podstawie ilociposiadanej ziemi i liczbie posiadanych Murzynw, ale take na podstawie pochodzenia i manier, ktdre okazuj si najtrwalsz lokat przewrconego do gry nogami spoece. stwa. W zwizku z t hierarchi sowo ,,ge.rt-l"ma.r;', czste w uyciu, miewa rne odcienie znaczeniow, w zalenociocl tego, kto si nim i:osugule. W ustach arywisty, ojca Scarlett, kultura osobista nie_ oclgrywa adnej roli i lest ,ru*"t clla niego, jak w wypacllcu wilkiesw - raca. w innym ztraczenirt Buttler nazylya Ashleya gentlemanem i jegcl ein ilam. Ci nimi pozostan bez wzglclu na to, czy utraciw szy jak w wypadku

|||tiO,

Ashleya majtek, bd musieli rba drzewo, czy te bdzie im wolno -spdza ycie na leniwym marzeniu. Gentletnan amerykaski nie lawi si nam bynajmniej tylko w postaci zagubionego rriedogi. wystarczy sigir do powieci W, Fau]knera, eby zapozna si z inn wersj gentlemana Poudnia. Rd Sartorisw ma w swoich legenclach rodzinnych rycerskich przeclstawicieli, kiryclr brawurowe czyny mogyby si znale u sienkiewicza. w czasie pokoju ich tryb zycia"nie rni si od trybu ycia luctzi, na ktryh pracuj niewolnicy. Wypeniaj mianowicie czas ujectaniemnieprzystpnych ogier w czy polowaniem. Opr przeciw takim technicznym wynalazkom jak samochd przypomina opr naszej szlachty pizeciw kolejom. Znany mi jest wypaciek polskiego szlachcica, kiory po uruchomieniu lio]ei_elaznej trzyma si nadal swole;, toni*, ltryczki, nie goclzc si potlporzclkowa sygnaom "up7rinn^uJ.-* nr]uktora, llo; ,,Ja nie pies, elykto na mnie,gwizda''. Paroosobowy obiad z okazji witaDzikczynienia rywalizuje u Faulknera tl, ieeli iclzie o bogaty jadospis, z biesiad opisr wan w Panll Tadeusztt, Bo oto po tractycyjnej, wstpnej rybie, subawnosi ,,pieczonego inclyka, wrizon szynk, pieczyste z kuropatw i wiewirek, oposa z rusztu ze soc-lkimi kartoflami, liorniszony i nrarynowane buraki, soclkie kartofle i bulwy irlandzkie, ry i mamayg, biszkopty na gorco i na zimno, clelikatne patki kukurydziane, konfi tiry , t.ruskawek i gruszek, galcretk z pigw i jabek, kompot z czirnych jagct i brzoskwinie''. Za po chwili trzy rodzaje tortw, plumpucicling, keks z orzechami i owocami przesycony rumem. CJto menu rorlzinnego obiaclu w kulturze biesiadniczej. sartorisowie pozwala'i sobie na rycersk fantazj. kiecly l}ayard Sartoris, polujc na lisa, pogna swo;e pry prr,, namiot lta ce, gdzie wanieoclbywao s naboesiwo metodystw, w p godziny pniej (po zapaniu lisa) wracajc tamtay sam w.jecha koniem prosto w rodekwiecu protestujcego, ktry zwoalro w nasttrrstwie tej profanacji. zral:i to wylznie dla ztllawy. wojrra lryla clla takich gratkl, bcl wreszcie mieli codo t,olloty. -TWjllialn rlkner, Sor/orfs, przel. I(alina, Wojciechowska, Warszar,ra
s.
329,

160

167

Tomasz Sutpen, gwna postac w przejmujcej pow FauLknera pt. Absalomie, Absalomie.,.1a nie jest gen i nawet nie pragnie by za takiego uwaany. Kiedy si poja w 1833 r. mia tylko konia, {wa pistolety i nazwisko, o k nikt nigdy przedtem nie syszai nikt nie wiedzia, czy to a_by pewno jest jego prawdziwe nazwisko. Wiedziao si na pew e uciek od czegowrcz przeciwnego,ni wsze]ka szacown od czego zbyt ciemnego| eby o tym mwic. Nie uczyniy z niego gentlemana wielkie plantacje baweny, luksusowy d klry sobie postawi i cay zastp Murzynw, Tote nie wyda si mi suszne tragiczne konflikty tej ksiki uwaac -_ jak czyni J. Chaasiski - za konflikty klasoye. To nie ,,wido gentlemana" i nie sprawa honoru czuwa nad konlliktem dwch braci przyrodnich, z ktrych jeden ma domieszk krwi m skij. Rasizm w Stanach nie jest jak wiadomo wyczn pogldem gentlemanw. O ywotnoci koncepcji gentlemana wiadczy natomiast ciekawa, cytowana przez J, Chaasiskiego autobiografia pt. Syn gentlemant| zawarta w zespole jedenastu autobiografii wydanych pt. Niespokojne pokolenie15. Oc{lalelimy ladyethosu rycerskiego w dwch wybranych prbkach u czoowego filozofa i w literaturze piknej. Warto by jesz_cze rozway jedn dziecizin, w ktrlrej wyzwalaj si marze. nia wspczesnego Amerykanina, a mianowicie mity,, ktre tworzy o swojej przeszociw westernach. Warto tym bardziej, e mamy w nich cigle d,o czynienia z walk, stosunek zado wroga by wszak istotnym , komponentem ethosu rycerskiego. Temat ten musimy zostawi do bliszego przeledzeniafachowcom oraz tym, dla ktrych kapelusz kowboja na afiszu stanowi nieodpart przynt. Poniewa nie aleymy do adnej ztych grup, ograniczymy si do palu uwag. Pierwsz rzucajc si w oczy rnic; jest rnica uywanej broni, tj. rnica w technice walki, ktra, jak myl,w znacznej mierze uniemoliwia kunsztowne rozgrywki. Przy uyciu pistoletu mam}a,do, czynienia z walk na mieri ycie, w ktrej nie ma
la Wi]liam Faulkner, Absalonie, .Absalomie, prze. ofia Kierszys, War. szawa 1959, s, 15. 16 The IInsilenl Geneltion, PaLrz Jzef Chaasiski, Krl/lr.rra, ametykasko, s. 462.

miejsca na lojr p/cy, tak jak go nie ma, gdy dwch ludzi si zamoce starajc si udusic przeciwnika. Stosunek do kobiety (zwaszcza modej i adnej) jest opiekczy. To uwydatnia msk dominacj, ktra charakteryzuje westerny. Gdyby w okresie westernw smoki byy jeszcze aktualne, kobiely mogyby liczy na ce]nocmskiej strzelby i na popis odwagi, ktra naley nieodcznie do cech zapewniajcych mczynie dominacj. Ktomgby twierdzi, e w tym ideale mczyzny Amerykanin odgrywa si za znan supremacj kobiet w yciu rodzinnym i towarzyskim. Jak pisze w swojej Historii sztuki tilmowej Jerzy Toeplitz, Iilmy kowbojskie maj w sobie coz widowiska ludowego, stanowi amerykask wersj comedii de]]'arte.,Obok dobrego bolraterskiego kowboja, by zy kowboj przestpca, na dalszym planie wystpowaa dzie]na dziewczyna, szeryf, lekarz i waciciel spelunki czy kabaretu. Zy szetyf ronisi tym od porzdnego szeryfa, e nosi cylinder. Postaci kowbojskiego filmu gray nieodmiennie t sam opowieo krzywd,zie, ktr wyrzdza czrny charakter i ktr naprawia bohater. Zo byo pognbione, dobro triumfowao. Taka bya nieodmienna, jak w ludowym moralitecie, formua kowbojskiego filmu 16. Filmy te jak czytamy dalej odcinay si od mieszczaskiego filmu: - uznaway nie autorytetu pienidza, pochodzenia, wadzy wieckieji kocioa. westerny stanowiy udoskonalon form widowiska kowbojskiego
17.

Ten umoralniajcy charakter westernu rni go jak sdz od opowieci rycerskich staroytnoci redniowiecza. Ich boi hater mg ponieporak, zaprzepacic swoj spraw i zginc, niemniej pozostawa bohaterem, bowiem nie efekt walki, lecz sposb, w jaki walczy! decydowa o jego bohaterstwie. Znaczna liczba legend rycerskich koczya si tragicznie. Hektor, tak zgodnie aprobowany jako niekontrowersyjny bohater lliady, ginie. Roland dbao swoj opini przypaca mierciswoj o i swoich. Tristan i lzolda kochankowie najwyszej prby, gin oboje, gin przez nieporozumienie efekt, ktry wykorzysta

16 17

Jerzy Tooplitz, Histori sztuki Iilmowej, t. I, Warszawa 1955, s. lbidenr, s. 139.

89.

162
163

potem lomantyzm, Pewnej analogii nridzy kowbojami i rycerzami mona si dopatrywa w tym, e i jedni, i drudzy yj poza prawem i sami sobie prawo stanowi. Ale to nie ;esf cecha charakterystyczna tych tylko formacji, o czym bdzie jeszcze mowa. W zwizku ze znaczeniem przypisywanym manierom, warto_ zapozna si bliej z trecinajpopularniejszego podrcznika dobrego wychowania, jakim jest w Ameryc po-arrnit Emily Fost pt. Eliquette. Ksika liczy 654 strony. Wydanie z 1969 roku, ]<tre mam przed sob, jesL wydaniem siedemziesitym trzecim, przystosor,anym w treci do zmian, ]<tre zaszy *ia"y pierwszym wydaniem z 1922 roku a wrydaniem ostatnim, do'kirego si tu bdziemy' odwoywac l8. Po rozwaeniu najrozmaitszych tematw szczegowych, jak zachowani si na ulicy i w domu, z,arczyy, luby,pogrzeby, sposb przyjmowania goci, obyczaje obowizujce w stosunku do ssiadw itd., itd. autorka dociera pod koniec tisiki do opisu gentlemana. ,,znacznie waniejszyn ni jakhkoiwiek maksyma dotyczca etykiety jest podstawowy kodeks honorowy, ktrgo musi cile przestrzega ten, kto chce by uwaany za gentlemana, chocia by byt nie wiem jak ogarlzony. Honor gentlemana wymaga, by jego sowo byo niezawodne, a zasady niezomne. Jesi on spadkobierc lycerza, krzyowca; jest obrc bezbronnych, szermierzein w obronie sprawiedliwoci,a jeeli nie, to nie jest gentlemanem" 19, Gentleman jak nas poucza bezporednio dalej aul_orka, co podkrelam, bo kolejnojest tu znamienna zaciga poyczek pieninych, a jeeli aspiruje do bycia gentle- nie manem, poy-cza nie rnoe pienidzy od przyjacieli, chyba e zajdzie conieprzewidzianego. Te pienidze -winny by bezwzqlclnie zwrcone jak najszybciej. kada poyczka zacignita bcz zabezpieczenia jest dugiem honorowym. Dugi zacignite pTzez zmaTego krewnego, siostry czy dziecka s take przez 7uclzi szanujcych si za dugi honorowe uwaane.
ls Fmily Pi'ort, rtisuette, The Blue Book ot Soci] Usage, New York 1922. Cytuje to rcio take Max Lerner w swojej ksice pt, America as a Civi]izotion, New York 1957. l9 E., Post, Etiquette, New York 1969, s. 587. To nawizywanie clrl wojen krzyol,ych znajdujemy i u inrrych autorlv, ktrzy chc wywoclzi si z tych, co towarzyszyli w wyprawach krzyowych Ryszarclowi Lwie Serce. 164

Gentieman nigdy nie wyzyskuje cudzej saboci. Kto bogaty, nie powinien si przechwala. Tylko prociuchmwi cigle, ile go to czy tamto kosztowao prociuchapo- charakterystyka wtarzajca dokadnie jego obraz w Petroniuszowej Uczcie Tryjak cytuj za autorma]chiona.,,Dobrze wychowany czowiek k bardzo nie lubi wspominania o pienidzach i nigdy o nich nie -mwi (poza godzinami biznesu), jeeli moe tego unikn". Gentleman nie krytykuje przy wiadkachzachowania si ony, chociaby byo gorszce, Co jej mowi prywatnie w domu, jest jego tylko spraw, ni,e wolno mu jednak okazywa jej braku szacunku w obecnoci dzieci, subyczy innych. Czowiek honoru nigdy nie nadaje publicznego charaktelu swemu rozwodowi, aczkolwiek dla dobrego imienia wasnego i dobrego imienia dzieci zwraca onie wolno,uzasadniajc swoje postpowanie innymi wzgldamj ni takie, ktre ewentulnie mogyby j kom-

promitowa. Gentleman musi zawsze panowa nad sob. Na jego panowaniu nad sob w okolicznociach trudnysh polega gwnie jego wyszo nad tyrrri, ktrzy impulsywnie zdradzaj wszystkie swoje uczucia, takie, jak gniew, strach, nienawiczy zakopotanie, Nie wolno gentlemanowi pokazywa listu napisanego przez kobiet, chyba e najbliszemu przyjacielowi i wtedy, gdy list iest cako,tvicie nieosobisty i gdy jego przyjaciela czy taki sam z t osob stosunek. O kobietach w mskim klubie si nie mwi. Urodzony gentleman w ogle nie wymienia nazwisk, podobnie iak nie mwi ile co kosztuje, Obie te Tzeczy budz w nim odraz. Szczeglnie nie wolno wymienia nazwisk ludzi wysoko pos,tarvionych podkrelajc swoj z nimi zayo. Sposb traktowania ludzi musi by jednakowy niezalenie od -.tatusu osoby, ktra wchodzi w rachub. kto lie stopy wyej stojcych i maltretuje tych, co stoj niej, nie jest gentlemanem. Jednym z testw na to, czy mamy do czynienia tylko z kobiet Ilogat czy take z kobiet dobrze wychowan jest sposb, w jaki mwi do ludzi zalenych. W yciu towarzyskim gentleman por,vinien zapomnie o sobie, powinien wyczy wasn osob tak, jak za przekrceniem kontaktu wycza si wiato Wymagania stawiane damie s podobne do tych, ktre sTawiamy mczynie.Musi ona take by punktualna w spacaniu
l1

Ethos rycerski,..

165

dugw, take nie wolno jej wyzyskiwa swojej wyszoci nad l kiminnym. Gdy jest nieszczliwa w maestwie, iodnonie pozwala jej pubticznie ujawnia powodw do niezidowolenia. szczeglnie wulgarne jest powierzanie reporterom szczegw swojego ycia prywatnego. I mczyzn, i kobiety obowizuje takt, czyli szybka orientacja w cudzych doznaniach i liczenie si z nimi, kierowane nie pTzez wzgld na wasn korzy,tylko plaez dobro. Niepodobna zaprzeczy, e takt tak ,o"umia.ry wchodzi czsto w kolizj z prawdomwnoci, ktra nieraz bywi okrutna. salwuje swoj prawdomwnoc jednak bez uraania ludzi ten, kto stara si we wszystkim znale jakiedobre strony. Dochodzimy w ten sposb do rysu bardzo istotnego w ayrlktywacr autorki, a mianowicie, do roli yczliwoci.I tak rozdzia o tytule ,,Wyrabianie sobie pozycji w zbiorowoci" 20, w ktrym czytelnik, znajcy skomplikowan gr zabiegania o prestil oczekuje regu strategii w lokowaniu si na korzystnym miejscu drabiny spoecznej, rozdzia ten zawiera tylko jedn dyretty*, ,,Jeeli chcesz sobie tak pozycj zagwarantowa, daf si lubic'' - co osign, zdaniem autorki, mona przede wszystkim przez autentyczn yczliwo czowieka. dla 1 zagadnienia, jak naley si pord ludzi zachowywac zdaniem M. Lernera nid przestaj by ywe. wiadcz o tym iloci pyta kierowanych w tej sprawie do czasopism. Dotycz one przede wszystkim tego, jak naley zachowywa si w biznesie i jaki styl winna mie konsumpcja, przy czym nie ma dzi w Ameryce uznanych arbitrw dobrego smaku, takich, jakich miao dobre towarzystwo Anglii czy Francji w wieku xvII czy XVIII, a podrczniki dobrego wychowania rejestruj raczej pospolite sposoby zachowa, ni feruj klasowe nakay. Ich zadaniem jest nie tyle oddzielenie rnych grup od siebie, ale ich stapianie, Ameryka miaa zdaniem Lernera serie arystokracji, mimo i oficjalnie -odrzucaa arystokratyczne idealy zr. piychoanalitycy uwaaj, e stosunek Nowego swiata do starego wiata przypomina stosunek syna do ojca, stosunek, w ktrym czy si mio wrogo,odrzucanie wzorw i jednoczesne ich i
:o E. Post, Etiquette, rozdz.
21

naladownictwo. W poudniowym dobrym towarzystwie, zarwno jak w Filadelfii i New Yorku, pojcie gentlemana we wczesoddziaao silnie, jakkolwiek nym okresie zdaniem Lernera -nie torowanie sobie drogi do chodzio o pewien styl ycia, a wadzy. W starej Ameryce urodzenie nadawao ludziom pewn charyzm, ktrej nowo osiedleni byli pozbawieni. Powoli narasta nowy idea, ktry wymienilimy w podrczniku E. Post. Tym ideaem byo torowanie sobie drogi przez popularno,Byc Magnaci przeczarujcym, cieszy si powszechn yczliwoci. pisze J. Strzelecki 22 mysu dbaj dzisiaj bardzo, eby ich kochano. Angauj nawet sztaby specjalistw majcych troszczy si o podsycanie ludzkiej tkliwociku ich osobom i dzieom. Na zakoczenie tych uwag dopumy.do gosu A. Tocqueville'a i jego porwnanie dwch rnych koncepcji honoru; feudalnej i amerykaskiej. Tocqueville dostrzega w moralnoci dwie rne warstwy. Na pierwsz skadaj si pewne dyrektywy reguy hoto s wanie wszdzie obowizujce. Na drug - a charakterze, ktre zmiepewne dyrektywy o lokalnym noru niaj - wraz ze zmian warunkw, kadorazowo przystosowujc si si do lokalnych potrzeb i interesw. Midzy tymi warstwami mog istlriec pewne kolizje. Tak na przykad nieprzyjcie pojedynkir jest moralnie suszne (honnte), a jednak degradujce (dshonorant) 23. Charakterystyczne dla spoeczestwa arystokratycznego jest to, e ocena czynw nie zawsze kieruje si ich wartocijako takich, lecz orientuje si czasem wycznie wzgldem klasow tego, kto dziaa i tego, na kogo dziaana przynaleno nie jest skierowane. Pewne czynyl na ktre moe sobie pozwoli plebs, s potpiane u pana, pewne inne dozwolone u tego ostatrriego s niedopuszczalne u posplstwa. Honor feudalny w pewnych wypadkach zaleca zemst i ocenia ujemnie wybaczanie obelg; w innych nakazywa ludziom imperatywnie, by si przernajali, by zapominali o sobie. Nie zaleca ludzkoci ani agodnoci,ale pochwala szczodro;ceni wyej gest ni dobroczyn, no;zezwala na bogacenie si przez gT| pTzez wojn, ale nie przez prac; wola wielkie zbrodnie ni drobne zyski. Chciwo
22

lbidem, s.

XX[I.

475.

zs

Jan Strzelecki, Njepo&oje amdiykas&ie, Warszawa 1962, s, A. Tocqueville, De I dmocrctie en Amrique, t. II, s. 263.

31.

166

167

wszystkich innych. Przedkada nawet chtnie pewne przywary miae wietne ponad cnoty skromne i pokojowe..Jest do tego i niejako zmuszona przez swoj kondycj 2a. Arystokracja feudalna rodzia si dla wojny i ptzez wojn, nic tez dziwnego, e odwag stawiaa na pierwszym miejscu. To, e czor,yiek uwaaza wielk obelg lekkie uderzenie w policzek i musia zabijac w pojedynku tego, kto go obrazi to sprawa arbitralna. Ale to, e mia reagowa na najmniejsz obraz, to wyrastao z potrzeb arystokracji militarnej. W zakresie ,spraw politycznych funkcjonalno pewnych ocen bya take dla Tocqueville'a oczywista. Cay porzdek spoeczny opiera si w redniowieczu na zalenociachmidzy panem i wasalem. Std wiernowysuwaa si na plan pierwszy, bez niej bowiem cay porzdek spoeczny si wali. Natomiast nie operowano wtedy pojciem patriotyzmu, i samo pojcie ojczyzny pojawio si we Francji dopiero w XVI wieku 25. Te reguy lokalne pynyzawsze z lokalnych obyczajw i interesw danej spo. ecznoci26. Jak pisze Tocqueville, inne warunki, w jakich znajduje si Ameryka skazuj na wymalcie feudalne dyrektywy. Prymat przemysu i handlu w tym kraju wysu\Ma na plan pierwszy cnoty pokojowe. Cnoty majce w sobie splendor siej niepokj. i nie s tu w wysokiej cenie. By ujarzmi natomiast ten wie]ki kontynent, potrzebna bya na co dzie pasja bogacenia si. Dla_ tego zostaa uwicona,podczas gdy rzecz miaa si inaczej
2a

gardy. Te pogldy nie zrodziy si z samego tylko kaprysu tych, ktrzy je powzili. Klasa, ktrej udao si stan na czele wszystkich innych i ktra czyni nieustanne wysiki, by si utrzyma na tej pozycji, musi ceni szczeglnie cnoty, ktre maj swoj wielkoi splendor, i ktre atwo pogodzic si daj z dum i umiowaniem wadzy. Nie lka si ona naruszania naturalnego porzdku dyktowanego przez sumienie, lokujc te cnoty vyej

bya dia mniej repulsywna ni skpstwo;.pa gwat czsto zezwala, natomiast przebiegoci zdrada byy dla; zawsze godne po:

lbidem, s. lbidem, s. '8 lbidern, s.

25

260. 262. 267.

u arystokracji feudalnej. W Stanach ,Zjednoczonych,, gdzie cenio] imprez, nieraz do loterii podobnych, bankructwo na bya miao nie kompromitowao, podczas gdy pozbawiao honoru gdzie inCziej. Potpiao si natomiast surowo wszelkie odchylenia od wiernocimazeskiej, wszystko co, naruszao spjno rodziny, bo to odcigao od gwnego przedmiotu zainteresowa - oci jak w redniowieczu,feudalnym, ceniona sukcesu. Odwaga, tak bya szczeglnie, ale nie bya to odwaga militarna, lecz raczej odwaga potrzebna do walki z przeciwnociami, walki z przyrod. Szczeglnie wan spraw honoru, zupenie inaczej pojtego, by stosunek do pracy. Opinia publiczna z ca moc nakazywaa pracowa, podczas gdy w arystokracji tracio si honor pracujc. jest zamknita i ograniczona do tych Im bardziej spoeczno samych cigle rodzin, usiujcych zatrzyma dla siebie na drodze dziedzictwa bogactwo i wadz, tym bardziej rozbudowane staj si reguy honoru. Stabilno i trwanie pewnych regu pozwala na blisze ich rozpatrzenie i zrznicowanie, podczas gdy ruchliwoAmeryki nie zostawia na to czasu. Sytuacja raczej wyjtkowa arystokracji redniowiecznej zachcaa do jednomylnoci w jej ramach. RuchliwoAmer,ykanw powodowaa, e reguy honoru byy mniej jednoznaczne i mniej imperatywne. Czowiek umyka tu opinii publicznej, podczas gdy w spoecznociach arystokratycznych wszyscy byli na widoku. Gdy w jakiej spoecznocizanikaj szczeble i yszyscy staj si rwni i podobni, honor przekracza bariery i staje si narodowy. Gdyby zawszystkie narody miay te same interesy, konwencjonalne reguy ho, noru by zaniky i zostayby tylko powszechnie obowizujce pojcia dobra i za, albowiem ,,waniez rnic i nierwnoci miclzy ludmi wywodzi si honor; sabnie, gdy te rnice si zacie_ raj i wraz z nimi zaniknie" 27. Zestawiajc cigle arystokracj z demokracj, szczeglnie jak to susznie zauwaa Lerner zreszt pojt, Tocqueville ma do sprawy stosunek ambiwalentny. Z jednej strony, wypada, si pogodzi z tym, e kierunek rozwoju wskazywa na nieuchron_ ne posu\Manie si ku demokracji, fakt-opatrznociowy, bo ku ustrojowi w zasadzie sprawiedliwszemu. Z drugiej, niepodobna
rz lbldem, s, 272.

168

169

byo nie uzna, e arystokracja miaa wiksze walory estetyczne i twrcze, i e ludzie majcy czas na kultur osobist mieli prze. \Mag w stosunku do tych, ktorzy go nie mieli 28. Duma jest niewtpliwie przywarl ale ,,oddabym chtnie par naszych pomniejszych cnt za t przywar" 29. Nie tyle obserwacja, ile de. dukcja z mocno przyswojonego przekonania o funkcjonalnoci dyrektyw, ktrymi si ludzie rzdz, dyktuje Tocqueville'owi nastpujce sowa: ,,Napotyka si jeszcze pord opinii amery. kaskich kilka rozproszonych pojc pochodzcyclr z dawnego honoru arystokratycznego Europy. Ale jest ich mao, bo nie suyyby potrzebom narodu zajmujcego si przemysem i handlem" 30. Co do kultury osobistej i intelektualnej staje jej na przeszkodzie to, e prawie kady bogaty Amerykan,in by kiedy biedny i za modu ciko musia pracowa. Gdy umys jego by chonny, nie mia na ogln kultur czasu, a gdy mia ju czas, traci do niej ochot 31, Tocqueville byc moe przedwczenie przewidywa wygasanie wzorw typu wzoru gentlemana w Stanach Zjednoczonych na tej podstawie, e wzory te nie byy funkcjonalne (cilej eufunkcjonalne). Stylizowanie si na gentlemana angielskiego a do ostatnich czasw byo w pewnych krgach atrakcyjne, cho obok tego wzoru rozwijay si na tym wie]kim kontynencie rne jak pisali nieinne wzory. W cigu ostatnich dziesiciu lat ktrzy publicyci w 1958 roku Ameryk upaja nowy wzr: mia to by czowiek o niezadowolonym wyrazie twarzy, nieczesanych wosach, muskularnej budowie, o chodzie niedbaym i powoczcy no'gami. W swojej postawie dawa on wyTaz jakiej udrce czowieka osamotnionego, zbuntowanego przeciw uznanym auLorytetom, duszcego si w spoeczestwie jak w wizieniu, szukajcego ciepa i bezpieczestwa. Oto wzr jednej z subjak sdz kultur amerykaskich. Nie mona - wry mu duszego istnienia.

Uwagi kocowe

28 g9

lbidem, t. II, s. 280, 30 lbidem, t. II, s. 264. 81 lbidem, t. I, s. 63,

lbidem, s,

36.

W rozwaaniach doiegajcych w tej chwili koca, staraam si odtworzy pewn jednostk typologiczn, ktr,ej odrbnow stosunku do ethosu mieszczaskiego wydaje si <,lczywista. Z jednej strony nieufna ostrono, drugiej ryzyko z i gest znany z powi,edzenia ,,zastaw si, a postaw si". Z jednej strolry pracowito,z drugiej pogarda dla pracy zarobkowej, a szczeglnie pracy fizycznej, z jednej dza sawy, z drugiej szukanie bezpieczestwa. Arystoteles, jak sobie przypominamy, za]eca liczy si z pikneml a nie z uytecznoci.Szli za tak jako pastwiska, konie byy tlyrektyw ci, ktrych ki nie suyy ltodowane dla wycigw, a tereny rolne podporzdkowane wylnogom polowania. W poszukiwaniu takiej yciowej orientacji zaczam od lliady. |)okojowego wzolu dostarczy nam w Grecji Arystoteles zarysowujc ,,susznie dumnego". By ten wzr uwypukli, dalimymu .iako to zgoa odmienne pouczenia Hezjoda i moray bajek Ezopa. Z kolei przycigna nasz uwag Sparta jako kraj rzdzony pTzez
171

17o

elit z wczni w rku. Jej odrbnow,,stosunku do Aten stanowi interesujce zagadnienie. Ta odrbnopowstrz.yrnywaa mnie od uywania w stosunku do Sparty sowa ,,tycerz'' i ,,rycerski", nakoniazado posugiwania si terminem ,,wojownik'' jako terminem pozbawionym tej narzucajcej si konotacji, jaka l wie si ze sowem tlrycerz" czy ,,Tycerski'r. Wzor ethosu rycerskiego dojrzewa ju mo- o cz]rm bya wa wiekach rednich. Rosncy wptyw mieszczastwa na-,w rzuca elicie koniecznosformuowania kodeksu, ktry mona by przeciwstawi aspiracjom stanu trzeciego do awansu. Jedna z form demilitaryzacji rycerza przedstawiona jest w rozdziale o dworzaninie. Koncepcja gentlemana i jego rola w Stanach Zjednoczonych zamyka nasze rozwaania. Zamyka je w tym punkcie, w ktrym,zarwno z pochwa, jak i z krytyk dobywa si zdaje posta wzorcowa, o ktr nam idzie. Ethos rycerski pielgnoway, rzecz oczlrrrista, szkoy rycerskie. We Francji m. in. Bayard suyza wzr rycerza bez trwogi i skazy (sans peur et sans reproche) 1 Chwalono go przede wszystkim za odwag, sam bowiem broni mostu przeciw 200 Hiszpanom. Gdy po pracowitym i penym chway dniu wraca do slvojej kwatery, zamawia sobie na noc jaktowarzyszk. Jednakze rezygnuje ze swoich zamiarw, gdy dowiaduje si, e ma do czynienia ze szlachciank, ktr ndza zmusza do takiego kroku. On sam by zarczony z pann z dobrego domu, z ktr mia ju nielubnegosyna. Tolerancja w stosunku do mskiego nielubnego potomstwa bya wrd dobrze urodzonych daleko idca. Zmienna bya w kulturze pozycja rodziny. Kultura rycerska nie bya kultur rodzinn 2. Nie moemy wglda tu btiej w rol, jak orientacja rycerska odegraa w kulturze euro-amerykaskiej. Jej znaczenie w Polsce szlacheckiej jest dobrze znane. Powie,teatr, wyzyskuj malowniczo tego ethosu. Bogdan Korzeniowski w ksice Drcma w Wrszawskim Teatrze Narodowym 1814 - 1B31 zwraca
t Histoire du Pierre du Teruil, dit le ChevIier Bayar.d, par M. Guyard, Lyon 1808, A Messieurs les Gentilhommes, lves de l'Eoole Royale Mititaire.

uwag na wczesne szukanie wspaniaej przesz<rci.Konwenans uroczystego bohatersfwa trwa uporczywie. Dopiero w.Joanna jak jest bohaterk arcyludzk, prost, pogodn i - o dziwo pisze B. Shaw rozemian. Podczas gdy jedni poszukiwacze chway szukali jej przede wszystkim w walce ornej, inni akcentowali cnoty pokojowe. Kodeks moralny, opraco\Many pTzez Adama Czartoryskiego w t74 roku dla modziey szlacheckiej, kadnacisk na dyskrepyta ucze cj i delikatno. ,,Czy godzi si podsuchiwa kiedy dwie osoby cicho mwi, list udzy, cho sobie powierzony rozpiecztowa, papiery lece na stole cudzym czyta, zagldac przez rami kiedy kto czyta papier jaki lub pisze?" Odpowied na pytanie ucznia kipi bowiem oburzeniem na mylo takiej wielka, ewentualnoci. ,,Nie godzi si per omnia, jest to podo pozwala sobie na ktrkolwiek z rzeczy wzmiankowanych; jest to zdrada, ktr zacny umys brzydzi si powinien". Warto zaznaczy, e socjolog amerykaski E. Shils uwaa obowizek dyskrecji za obowizek szczeglnie akcentowany przez sfery arystokratyczne 3. jak wiadomo pojedyTrwaym reliktem rycerstwa - by - u nas przynajmniej do II wojnek, przy czyn pojedynkowano si ny wiatowj.Rycerz nie mg zniecobcej woli i sprawiedliwo chcia wymierza sobie sam. Byli tacy, ktrzy wymiewaii obyczaj, ale przyjmowali wyzwanie, z obawy, e inaczej byliby zostali uznani za tchrzw. W 1919 roku ukaza si Polski Kodeks Honorowy a, opracowany przez Wadysawa Boziewicza i dedykowany Jzefowi Pisudskiemu. W rozdziale pierwszym autor pisze o osobach zdolnych do dania i dawania satysfakcji honorowej. Osobami honorowymi czyli gentlemenami nazywa si, wedug niego, osoby pci mskiej, ktre z powodu wyksztacenia, inteligencji osobistej, stanowiska spoecznego, wznosz si ponad
tarn spoeczestwa a przysugujc temu spoeczestwu wolnociopozycji. Tak dzieje si, jego zdaniem, w Anglii z jej akceptacj elity l ulegociw stosunku do niej, ulegoci,ktr stwierdzi mona nawet u robotnikw. S. M. Lipset, Yalue Pttelns, Closs, truclute and Power, New York 1966,
s. i67.
8 seymour M. Lipset dostrzega zwizek midzy hierarchiczn budow eli,

r Bayard zgin w L524 t., zabity broni paln, ktrej sam wzdraga si tly.
172

lVadysaw Boziewicz, Polski

Kodeks Honorowy, Warszawa

1919.

173

zwyczajny poziom czowieka. w zasadzie warunkiem niezbdnym zaliczania do ludzi honorowych jest matura, ale uwzgldnia si take wybitne zdolnoci czy inteligencj oraz zajmowanie powanego stanowiska. Osobom stanu sziicheckiego przysuguje prawo gentlemenw, choby nie speniali innych wym"gOw. \^/ykluczani zabyli z glona gentlemenw denucju.r.i t"iro. ze, homoseksualici, tacy, co nie daj satysfakcji za cik zniewag, utrzynrywani przez kobiet nie bdc najblisz krewn, naraajcy czekobiety na niedyskrecj, nie dtrzymujcy sowa honoru, piszcy anonimy, oszczelcy, notoryczni ;lko;ncy, nie oddajcy dugw we waciwym czasie, oszukujcy * gru"t hazardowych, szantayci,lichwiarze itp. Nielubnlpoctioarerrie nie stanowio powodu do odmwienia satysfakcji honorowej. ze znanego dramatu V. Hugo pt, Hernani, utrzymanego w paietyczno-rycerskiej konwencji, dowiadujemy si dodatkowo, Ze tri po3edynkowa si nie moe. prawdopodonrri" dlatego, . e nie ma sobie rownych. Po]owania dyplomatyczne przetrway duejni pojedynki. Dyplomaci, jak ju wspominalimy, rekiutowali si ze .i"r'u.}stokratycznych i rozporzdzali dumi obszarami niaajcymi si do my.listwa. Kusownicy, ktrzy iobili konkurenc; iol,r;.y. genllemenom, byli w Anglii w XVIII w. karani mierc. Innym re]iktem tradycji rycerskich bya szczeqlna vstydli_ wow traktowaniu spra\/. pieninych. Lekarzoiii pac;ent podawa honorarium w kopercie, co nie zawsze wychodzio mu na korzy.Savoir vivre angielski nie pozwala na rozmo\^/y o pienidzach w yciu towarzyskim. o przepisolvej opiekuczoci w stosunku do kobiet wiadczy, _ obserwowany jeszcze w latach dwudziestych w Anglii, obyczaj nakazujcy mczynie towarzyszcemu kobiecie na ulicy znajdowa si zawsze u jej boku od strony jezdni, jako od strony, skd mogo zagrozi niebezpieczestwo. T opiekuczo ilustrowa H. Sienkiewicz w W pustyni i w puszczy na przykadzie stosunku stasia do Nel. uparty chd panujcy w nilii w zimie w mieszkaniach by_wa nieraz przypisywany tradycji rycerskiej, ktrej nikt nie prbowa ,urrrrye, ycie-.y""r"u bowiem nie byo komfortowe. ,,Niech dzisiejsze nasze piknoci nie zazdroszcz przepychu saksoskiej ksiniczce pisa walter scott

cianypokoju pene byy szczelin, tak le wytynkowanel e widac byo ruszajce si obicie za kadym wiatrem, a pomie pochodni, zamiast wznosi si w gr, u,chodzi cigle w bok, jak chorgiewka zawieszona na drzewcu. Widziano tak wspaniao i smak, jaki tylko wwczas mg panowa, ale na wygod adnego nie miano wzgldu". Nasuwa si pytanie, jakie warunki sprzyjay rozwojowi koncepcji honoru slanowicej tak centralne pojcie w tytn ethosie. ,,Pojcie honoru oraz postawa i zachowanie zgodne z tym honopojawiaj pisa E. Duprel w Truktacie o moralnoci rem gdzie pewna mniejszoarystokratyczna si niemal za,wsze tam, liczniejsz". Tocque_ yje w bliskim powizaniu ze spoecznoci ville wszak take mniema, e honor wywodzi si z nierwnoci. Zdaniem Montesquieu, sprzyjaa szczeglnie jego rozwojowi monarchia, bo monarcha chtnie wygrywa stratyfikacj spoeczn do swoich celw. Analiza ethosu Spartan zapTzecza jednak twierclzeniu, e stratyfikacja spoeczna jest warunkiem wystarczajjak sdz cym rozvoju pojcia honoru. Wchodzi tu take - jest bardziej wielko9rupy, bo w maej nacisk opinii poblicznej naley take bra pod odczuwalny, stabilno danej spoecznoci jej wiksz czy mniejsz izolacj, Mam tu na uwag, a take przykad na mylitak izolacj, jaka panowaa pord naszych grali, zanim inwazja turystow zmienia obraz Tatr. Jak ju wspominaam, niektrzy dopatruj si podobiestwa midzy elitami rzdzcymi si ethosem rycerskim a grupami przestpczymi yjcymi poza prawem. W artykule zatytuowanym B/oski i cienie Niestornego Szwo, Ieera, zamieszczonym w,,Wojskowym Przegldzie Historyczlyffi", genera Romeyko odtwarza posta generaa brygady, dr. Bolesawa Wieniawy Dugoszowskiego, zwanego krtko Wieniaw.

174

stroly jednego z jego wierszy, by to bowiem genera uprawiajcy zarwno proz, jak i mow rymowan. wieniaw znaa caa polska: miasteczka, dwory, miejscowoci wypoczynkowe. Znany by jego humor i niewyczelpana pomyso, wo.znay go szczeglnie sfery artystyczne, literackie ppitro w kawiarni ,,Ziemiaskiej". Fotografia uwiecznia gromadk wy175
i

Dla ilustracji ethosu rycerskiego warto przytoczy ostatnie

bitnych literatw odprowadzajcych go, gdy wyjedana stanowisko ambasadora do Rzymu

..,miorci si,nie boj
5.

Contents

Nie saemza ni,Bogu adnych miesznych skarg, Wic gdy z mieszn kos stanie przy mnie sztywna, W dwu slowach zakoczymy nasz ostatni targ.

-- bo mi

miernie dziwna;

potem mnie wysoko zona lawecie, Za trumn stanle biedny sierota, mj ko, A wy mnie, szwoleerzy, do grobu zniesiecie, A piechota w paradzie sprezentuje bro,

_ ). "
_

Lecz si tam za ltrn wstawi Olbromski i Cedro, Bom by, jak prawy uan, lampart, ale zuch,
il: T #,""T, :: T: i; :,; iliJ 1,1,1l,ilJix1,1;

Ja wiem, e i tam w niebie ba nie zedr Troch si na mj widok skrzywt wity Duch

A stchrzy raz przed Bogiem to przecie nie -

Ale myl,e wszystko skoczy si na strachu,

. ,

Lecz gdyby mi kazay wyroki ponure Na ziemi si meldowa - by drugi taz y, Chciabym star z mundurem wdzia na siebie skr Po dawnemu... wojowa, kocba si i pi 6.

wstyd. Foreword
ra 5

I. The concept of pattern and the concelt of imitatlon II. The chivalrous ethos ln the ancient
III. The Spartan warrior

sercu Wieniawy byy jeszcze inne waltoci ni te, ktre w wierszu deklarowal wiadczyjego miersamobjcza w Nowym Jorku w 1942 roku.
\Miadomoci o Bolesawie Wieniawie czerpi przede wszystktm z artykuu gen. M. Rbmeyki, zamieszczonego w kwartalniku ,,WoJskowy Przegld Historyczny" 1959, nr 3. 6 Cytuj ten wiersz za Stanisawem_ Cat Macklewiczea, lelone octy,
5

Nie naley nadmiernie ufa tym strofom. O tym, e drogie

Greece.

2I
49 64

IV. The Teutones

V. The knlght in the Middle Ages

VIl. Tbe gentleman
concluslons

7o
100

VI. The knJght tn the role of courtier

l22
153

VIII. The chivalrous ethos ln tbe New World

..aaa.a

Warszawa

1959.

17L