T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI SLM FELSEFES BLM DALI

BN SN VE MEVLNNIN AK FELSEFELERNN KARILATIRILMASI

( Yksek Lisans Tezi )

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Cevdet KILI

HAZIRLAYAN Hilal ARSLAN

ELAZI-2006

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLAR ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI SLM FELSEFES BLM DALI

BN SN VE MEVLNNIN AK FELSEFELERNN KARILATIRILMASI

( Yksek Lisans Tezi )

Bu tez../..2006 tarihinde jri tarafndan oy birlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman : Yrd. Do. Dr. Cevdet KILI

ye

ye

Yukardaki jri yelerinin imzalar tasdik olunur. Enstit Mdr Do. Dr. Ahmet AKSIN

...../..../2006 T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLAR ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI SLM FELSEFES BLM DALI

BN SN VE MEVLNNIN AK FELSEFELERNN KARILATIRILMASI

Yksek Lisans Tezi Hilal ARSLAN ZET

2006; Sayfa: VII+120 Mevln ve bn Sn, slam felsefesinin duayenleri olarak, yeni fikir ve akmlar getiren dnyaca nl fikir ahsiyetleridir. Onlarn lem hakkndaki dncelerinin yannda aka dair dnceleri de ok byk nem tamaktadr. nk ak, bn Sn ve Mevln iin varln z ve yaratl gayesidir. bn Sn ve Mevln slam Felsefesi asndan, Allaha ve aka farkl bir bak as kazandrmakla beraber, varlklarn ve dzenin kemali iin ak felsefelerini ortaya koymulardr. Biz ise bn Sn ve Mevlnnn ak felsefesi anlaylarndan yola karak hazrladmz karlatrma ile ak felsefesinin nemi zerinde durmaya alacaz.

Anahtar kelimeler: bn Sn, Mevln, Ak, Ak, Mauk, Varlk, Kemal

T.C. Universty Of Firat Graduote School of Sociol Sciences Department of Philosophy And Religion Discipline of Islam Philosophy

THE COMPARSON OF THE LOVE PHLOSOPHY OF MEVLN AND IBN SNA (Masters Thesis) Hilal ARSLAN

ABSTRACT 2006, Page: VII+120 Meln and bn Sn are famous thinkers and respectable bringing new opiuons and trends. Their thoughts on love have great significance beside their thoughts on the universe. Because love is the aim of creation and the essential of being existence. According to the Islamic philosophy they brought of the love philosophy for the perfection of the creatures and the system. Together with a different wiev on the love on and the God. We are going to study on the importance of the love philosophy by comparing Ibn Sn and Mevlns thoughts. Key words: bn Sn, Mevln, The love, Lover, Beloved (God as the sole object of love), Creature, Perfection.

NSZ
Ak, akla gelen ilk manas ile kiinin hissi boyutunda yaad derin sevgi halidir. Ancak, akn tad deerler dnldnde sadece manevi boyutta hissedilmesine ramen, toplumsal ve bireysel yaptrmlar dnldnde, bir g ve kar konulmaz bir potansiyele sahip olduu grlmektedir. Ey ak, ey kainat ayetinin ge kavranr meali! Senin peindedir renk ve koku kafileleri.. Hayat telindeki melodi ak mzrabyladr o Ak, hayatn hareketi, hayatn dr o. Senin fezan ferahlatr; benim melodim yakar, Sen gnle huzur veren; ben gnl engin eden.. Akln son duradr o, akn hasldr o, Gkyz leminde, dnyann dr o..1 zellikle felsefecilerin ak zerine yapm olduklar deerlendirmeler, akn neminin ne boyutta olduunu gzler nne sermektedir. Biz tezimizi bu ama dorultusunda hazrlamaya gayret ettik ve akn geni perspektiften incelenmesi amacyla slam Felsefesi iin ok nemli olan iki byk dnrmzn fikirlerini takdim ettik. bn Sina ve Mevlnnn ak iin dile getirmi olduklar eserleri inceleyerek, akn lem ve varlk zerindeki etkisini koymu olduklar delillerle ifade etmeye altk. Nitekim, ak felsefesi, ister kiisel boyutta olsun, ister Tanrnn nizamnda olsun ok farkl boyutlarda kaplar amakta olduunu grdk. bn Sinann Allah Ak, Ak ve Mauk olarak addetmesi, felsefenin her konusunu ilgilendiren bir ncelie sahip olduunu gstermektedir. Mvlnnn lem-Allah ilikisi asndan ortaya koymu olduu fikirleri, gnmze dein birok felsefeci ve bilim adamn etkilemeye devam etmektedir. Mvln, grnen lemdeki varlklarn gerekliini tpk bir aynaya yansyan nur gibi grerek, gereklerin sadece maddesel varlktan syrlmakla mmkn
1

Soydan, Celal, Muhammed kbal-Ak ve Tutku, Aka Yay., Ankara 2000, s. 110

olduunu ifade ederek, bunun ilk amili olarak da akn varln gstermektedir. nk, lemin merkezinde olan insan hakikatleri sadece akl yolu ile zmleyememekte, metafizik alanna da gerein ortaya konmas asndan ska bavurulmaktadr. Sadece Mvln ve bn Sinann deil, bat felsefesinin de bu konuya ynelerek am olduklar lem anlay ile, varlk felsefesinin ne denli ayn kaynaa bal olduklar anlalmaktadr. Biz hazrlam olduumuz bu akademik almamzla, aslnda ak zerine daha ok felsefe yaplmas gerektiini vurgulamaya alarak Mevln ve bn Sinann ak hakkndaki dncelerini karlatrdk. Tezimizin giri blmnde, akn tanmn ve naslln anlattk. lk blmnde, akn Bat Felsefesi, slam Felsefesi ve ak zerine biraz daha younlaan tasavvuf asndan incelemeye altk. kinci blmnde, bn Sinann ak felsefesini, nc blmde ise, Mvlnnn ak zerine ortaya koymu olduu fikirleri aktarmaya altk. Tezimizin son blm olan drdnc blmde, Mevln ve bn Sinann ak felsefelerinin karlatrmasn yaparak, farkllk ve benzerliklerini ortaya koyduk. Tezimi hazrlamamda ak zerine kaynak olabilecek kiilerden de istifade ettim. Bu amala ak konusundaki katklarndan dolay saygdeer hocalarm Yrd. Do. Dr. smail Erdoan Beye, Dr. Enver Demirpolat Beye, Yrd. Do. Dr. Sami Kl Beye, bilirim. maddi-manevi olgunluunu istifademe sunan ve tezimi hazrlamamda fedakarlkta bulunan hocam Yrd. Do. Dr. Cevdet Kl Beye teekkrlerimi bor

Hilal ARSLAN / 28.02.2006

KISALTMALAR
AFD. AFYay. Age. agm. Bkz. C. ev. Dn. Haz. H. Hz. FAV M. s. Sa. Sad. TDVA Vs. Tah. Yay. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar. : Ad geen eser. : Ad geen makale. : Baknz. : Cilt. : eviren. : Dnem. : Hazrlayan. : Hicri. : Hazreti. : : Mildi. : Sayfa. : Say. : Sadeletiren. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. : Vesaire : Tahkik. : Yayn

GR
AKIN TANIMI VE LGL KAVRAMLAR
Ak terimi Arapa kkenli bir kelime olup szlkte; iddetli ve ar sevgi2, ok ziyade sevgi, iddetli muhabbet, sevda, candan sevme, ittiba, alk3, insan belli bir varla, nesneye ya da evrensel bir deere doru srkleyip balayan gnl ba, insan tarafndan, temelde kendi dndaki en yce varla, varlklara veya gzelliklere duyulan ar ve youn sevgi4, sevginin son mertebesi, sevginin insan tam olarak hkm altna almas, varln asl ve yaratl sebebi5 manalarna gelmektedir. Lgatlerde ak kelimesinin sarmakla yakndan manas olduu ifade edilerek, sarmak kelime kk olan aekann aktan tredii ifade edilmektedir. Ak da tpk sarmak misali sevgiliyi kuatmas, onun besininden yani canndan ve ruhundan istifade ederek sevgiliyi zayflatp kurutmas ynnden sarmak ile benzerlik arz etmektedir. Ayrca hem tatl hem eki olan bir eit meyveye de uuk denerek akn hem sevgiliyle muhabbet sonucu yaanan mutluluk sarholuu, hem de ayrlk sonucu yaanan honutsuzluu ifadesiyle benzerlik gstermektedir6. Akn, aike isimli yeillendikten sonra ufalanp sararan bir aa isminden alnd da ifade edilmektedir. Ak; sevenin, sevilenden baka bir eyi gznn grmemesi, sevgiye dair her eyin sevgiliyi hatrlatp gzel ve yaratlm tm varlklarn sadece sevgiliyi hatrlatmasdr. Sevgi hali ok youn bir his kaps atndan bedendeki tm azalarn, kana karr derecede, her hcreye ilimesi hatta ruha da sdur ederek her dem sevgiliyle ho olma halidir. Sarholuk hali sevenin her eyde sevgiliyi grmesine sebep olduu iin ak her grdne Bu Odur diye bakarak her eyi sevmeye balar ve ak giderek bir tek kiiden karak her varlkta teselli bulmaya balar7. yle ki; ak, konutuu her kiiyi, her hayvan ve bitkiyi ve hatta lemi oluturan drt unsuru dahi sevgilinin birer muhabbet lafz olarak grme haline girer. te bu hal akn okluktan yine Bire gitmesine hissi bir yol bulur. Ak, severken akl ile
2

Cebeciolu, Ethem, Ak, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997, s.120; Develiolu Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1995, s. 47; Heyet, Ak, Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, stanbul 1985, s. 73; Kindi, Ik, Felsefi Risaleler, ev: Mahmut Kaya, stanbul 1994, s. 69 3 Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, Ak , stanbul 1985, s. 73 4 Cevizci, Ahmet,Ak, Felsefe Szl, Paradigma Yay. stanbul 2002, , s. 99 5 Uluda, Sleyman, Ak,Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay. stanbul 1991, s. 58 6 Uluda, Sleyman, Ak, TDVA., stanbul 1991, C. IV, s. 11 7 bn Arab, lahi Ak, ev: Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 2003, s. 78

deil insan ftratnda mevcut olan bir kapasite ile sevginin bu aamalarndan geerek ilerleme kaydetmektedir. Ak fiil olup, faili Ak, meful Mauk olarak kullanlmaktadr. Sufiler sevgiyi eitli ksmlara ayrarak, ak en son mertebeye koyarlar. nk ak sevmenin en mkemmel hali olarak grrler. Tasavvufi eserlerde sekiz eit sevgiden bahsedilmektedir. Sevginin bu dereceleri; 1- Meveddet: Sevgi sebebiyle kalbin zlem iinde bulunmas; 2- Hev: Srekli olarak salike gzya dktren sevda; 3- Hillet: Sevgilinin sevgisiyle serbest olmak, tam dostluk; 4- Muhabbet: Kt huylardan arnma ve gzel huylarla donanma suretiyle sevgiliye layk olmak ve yaklamak; 5- Saaf: Kalbi paralayan ve yakan ateli sevgi; 6- Hyam: Sevdaly ldrtan sevgi, sevgi lgnl, lgnca sevme, sevgilinin kulu, klesi olma; 7- Valeh: Dostun ve yarin gzelliini seyrederken sevgi arabyla kendinden geme. Sevgi arabn kana kana ime; 8- Ak: Sevenin sevgilisinde kendisini yok etmesi, akn yok, sadece maukun var olmas, her eyin ondan ibaret olma hali8. Ak ile ayn manay ifade eden dier kelimeler ise; hub, alk, sabve ve siba, sebbe, aaf, eaf, mika, vecd, kelef, teheyym, ceva, denef, ecv, efk, hilabe, belabil, tebarih, sedem, amarat, vehel, ecen, lic, iktiab, veseb, hzn, kemed, lez, hurek, suhd, arak, lehf, hanin, stikane, tebale, leva, futn, cunn, lemem, habl, resis, daun muhamir, vdd, hulle, hilm, arm, huyam, tedlih, veleh ve taabbddr9. Bu kelimelerin bazlarn ileride inceleyeceiz. 1. KURAN, HADS VE TASAVVUFTA AK KAVRAMLARI Terim olarak ak kelimesi, Kuran ve sahih hadislerde gememektedir. Ancak, ak kelimesine yakn anlamlara gelen kavramlara rastlamaktayz. Sadece Suveyd b. Saidin rivayet ettii hadiste geen ak kelimesi elimizde bulunmaktadr10. Bu hadisi de ilerde inceleyeceiz. Ak manasna gelen dier kelimelerin kullanlmas slamn ilk
8 9

Uluda, a.g.e., s. 58 bnul-Kayyim el-Cevziyye, Aklar Kitab, ev: Feyzullah Demirkran, Sava Kocaba, ule Yay., stanbul 2002, s. 23 10 el-Cevziyye, a.g.e., s.35

dnemlerinde daha ok tercih edilmitir. Ak kelimesinin yerine

hub-muhabbet

kelimelerinin kullanlma sebebini aklamak pek de zor bir durum deildir. Bu durum slamn ilk dnemleri gz nne alndnda imann salam temellere oturtulma abasnn bir rn olarak karmza kmaktadr. Bu dnemdeki alimler ve zahitler putperestlik inancnn hakim olduu ortamda Tanr ile aralarndaki mnasebeti daha saygl ve Tanrnn insan vasflarndan mnezzeh olduunu inan akidelerine ykleme abas ile Allahn insan ile mnasebetini Yaratc- Yaratlm, Allah- Kul gibi snflandrma yaparak sistemli bir edep ve korku iine koymaya almlardr. Kuran- Kerimde ak kelimesi gememektedir. Ancak, sufilerin man edenlerin Allaha olan sevgisi daha iddetlidir11.ayetini aka yorumlamlardr. Ak, zatla ilgili tm durumlar ortaya koyarak, insanda bulunan adem unsurundan syrlarak, vcut unsurunun ardndaki gerekleri fark ettirir12. bnus-Serracn rivayet ettii; Onu fke ve ak arasnda kaybetmedi. mealindeki hadise gre, ak kelimesi Resulullah tarafndan kullanlm ve burada geen ak kelimesi aak biiminde yazlmtr. ik, ak olan adam anlamna gelip, taauk ise, akta kendini zorlama anlamna gelmektedir13. slamn ilk dnemlerinden itibaren Allah sevgisini ifade etmek iin genellikle hub-muhabbet kelimeleri kullanlmtr. Gnmzde dahi Araplar ak kelimesini kullanma konusunda tereddtlerini devam ettirmektedirler. Bu lafzlarn yerini ak kelimesinin almas hicri II. asrda kendini gsterir. Bu lafzlarn kullandna dair ilk rivayet Hasan- Basrinin (. 110/ 728) Kulum bana, bende ona ak oldum. kudsi hadisinin Allah tarafndan buyrulduu rivayetidir. Yine ayn rivayetlerden bir dieri de Abdulvahid b. Zeydin peygamberlerden birinin Allah bana, bende ona ak oldum. ifadesidir. Baklnin naklettiine gre Ebl-Hseyin en-Nurinin (. 295/908) Ben Allaha, O da bana aktr. dedii iin kafir ilan edilerek idam edilme cezasn ald rivayeti de mevcuttur. Mutasavvflardan olan Rabia el-Adeviyye, Bayezd-i Bistami (. 234/ 848), Cneyd-i Badadi (. 297/ 909), Hallac- Mansur (. 309/ 922) gibi Allah sevgisini ileyen kiiler de, Allah akn ilerken, ak yerine hu, muhabbet, habib, mahbub kelimelerini kullanmlardr. bn Hafif (. 371/ 982), eri hkmlere

11 12

Bakara; 2/165 Bardak, Mehmet Necmettin, Tasavvuf, Fak. Yay., Isparta 2000, s. 99 13 el-Cevziyye, a.g.e.., s.35

ballyla bilinen bir alim olmasna ramen, o da Badadiye isnat edilen bir ak risalesini okuduktan sonra, ak kelimesinin kullanlmasn caiz grmtr14. Allah sevgisini ifade etmede ak kelimesinin kullanlmas ok tartlan bir konu olmutur. Mutasavvflarn bir ksm akn kullanlmasnda bir beis olmadn ifade ederek, unu yaparsa bana ak olur, bende ona ak olurum. hadisini naklederler15. Sufilerin dayand baz ayet ve hadisler ise; man edenler Allah daha iddetle severler16 ayetindeki iddetli sevginin ak olduunu ifade etmilerdir. Allah ve Resulne beslenen sevginin ak niteliinde olmas gerektii sonucuna karan bir hadiste de; Resulllah Hz. mere, Ben sana herkesten daha sevimli olmadka iman etmi olmazsn uyarsn dikkate almlardr17. Mutasavvflarn bir ksm ise, bu durumu caiz grmeyerek farkl gr ne srerler. Birincisi; Kuran ve hadiste geen muhabbet kelimesinde aka ynelik bir ilginin sz konusu olmaddr. Yani aka ak kelimesi mevcut deildir. kincisi; ak sevgide arlktr. Oysa insan asla Allah ar sevemez. Bu sevgi Allah indinde asla fazla olamaz. nk Allah laykyla sevmek insan kapasitesinin ok stnde olan bir durumdur. ncs; ak deiiklik manasndadr. Bu durum Allah iin asla sz konusu olamaz18. Gazzal, Allaha kar kuvvetli sevginin Allah tanmak ve oka ibadet etmekten kaynaklandn savunmutur. Bu konuda iki sebep ne srerek, kalbin bo bir bardaa benzediini ve buna ancak su doldurulabileceini, su kmadan sirkenin bardaa dolamayacan belirtmitir. nk Allah ayette, Allah insann iine iki kalp koymamtr.19 buyurarak, her tr sevginin Allaha duyulan ak olduu aklamasn yapmtr. kinci sebep ise, Allah bilmenin kalbi ve akl kaplamas ile byk bir hayranlk duyan insann, bilginin artma derecesiyle birlikte sevgide de arla, yani aka ulatrmasdr20. imdi, ilk dnemden beri ak kelimesi yerine kullanlan dier baz kelimeleri inceleyelim.

14 15

Uluda, a.g.m, s. 11 el-Cevziyye, a.g.e.., s.36 16 Bakara; 2/ 165 17 Uluda, a.g.e., s.12 18 el-Cevziyye, a.g.e., s.36 19 Ahzap; 33/ 4 20 Gazzali, Kimya- Saadet, ev. Abdurrahman Aydn, Aydn Yay. stanbul, basm tar. yok, s. 871872

2- AK MANASINI TAIYAN DER KAVRAMLAR a. Hubb- Muhabbet: Muhabbet, Hibab, hibb hubb kelimesinin kelime kk olup, ballk, dostluk21, sevgi22 manalarna gelmektedir. Sevginin bu anlamnda, seven sevgisini tm her eyden arndrarak, sadece Allah yoluna balanr. Seven sevgisini sadece Allah yoluna verme aamasnda, sevginin her eidinden yani sevilen her eyden uzaklaarak tm sevgi eitlerini bir yola; Allah yoluna koyar, arndrr. Bu halis ve saf sevgi eidine hubb denmektedir23. Sevgiliye kavuurken an yaad duygu younluu ve kalpte yaanan galeyan ve alkalanmay ifade eden muhabbet, sevgiliyi harekete geiren durumu ifade etmektedir24. b. Hev: Hev, heviye filinden treyip, dmek, dknlk manasndadr.25 stek, nefsin istei, dknlk, gelip geici olan heves, nefsin zararl ve gnah olan arzular26, ar istek, nefsin tabiat gerei meyil vermesi, sufli cihete ynelip, ulvi cihetten yz evirmesi, eri llere bakmakszn nefsin houna giden eylere ynelmesi27, arzu sevgi, holanma28, istek, meyil, sevme anlamlarna da gelen bu kelime, terim olarak nefsin, akl ve din tarafndan yasaklanan kt arzulara kar gsterilen meyil, doruluk, hak ve faziletten syrlp, menfaat ve hazza ynelmek iinde kullanlmaktadr.29 bn Arabi, hev kelimesinin iki manasn ifade etmitir. Birincisi; akn kalbe inerek veya derek insann gayb leminden inerek ehadet lemine zuhur etmesidir. kinci manas ise; tutkuya derek birden bire bir sevgiye ynelme manasndadr. Ey Davud! Biz seni yer yzne halife yaptk. yleyse insanlar arasnda hakla hkmet ve sakn hevya uyma; sonra bu seni Allahn yolundan saptrr.30. Buradaki anlam; insann meyli, sevgisi anidir, deikendir. Oysa Allahn sevgisi, sana gsterdii yol hep haktr.

21 22

Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, Hubb, s.386 Develiolu, Hubb, a.g.e., s.377 23 bn Arab, a.g.e., s. 77 24 el-Cevziyye, a.g.e., s.27 25 el-Cevziyye, a.g.e., s.31 26 Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Hev, s.366 27 Uluda, Hev,a.g.e., s. 219 28 Develiolu, Hev, a.g.e., s. 359 29 arc, Mustafa, Hev, TDVA., stanbul 1998, C. XVII, s. 274 30 Sad; 38/ 26

Saptrr kelimesinin kullanlmas ise Allahn emri olan davetilikte insana engel olan sevgi manasn tamaktadr31. c. Alk: Alk: kelimesi, iliik, rabta, merbutiyet, gnl balama, sevgi, mnasebet, taalluk, irtibat, malikiyet32, ilgi, iliki33, ba, engel, sebep, kulu balayp hakka giden yola girmesini, bu yola girdikten sonrada doru drst bir ekilde yryp mesafe almasn engelleyen maddi ve nefsani sebepler, her eit engeller, dnyevi balar34, bir eye gnl verme, ilgilenme, balanma ve dknlk anlamlarn ifade eder. Alk, koparlmas ngrlen dnya ba, insan maddeye ve nefsin arzularna balanma sebebi olarak da kullanlmaktadr. Tasavvufta alk, kiiyi Allahtan ayrd iin braklmas gereken bir duygu olarak gemektedir35. Alak olarak da geen bu kelime, alika olarak da, kalbin mahbuba ban ifade ederken kullanlmaktadr36. d. Vecd: Ak, muhabbet, kendinden geerek unutulacak kadar ilahi ak hali, yksek heyecan, itiyakn galebesi37, kendinden geecek derecede dalgnlk, kendini kaybedecek ilahi aka dalma, ar heyecan, kederlenme38, bulma, varolma, hasl olma, bulu, kulun herhangi kasd ve abas olmadan onun kalbine tesadf eden ey39, ac eken sevgilinin hznle kark ak yaamasdr40. Aka den kiinin Allaha ulatktan sonra kalbinin ve ruhunun yaad huu, teselli durumudur. Kalbin Allah tarafndan bir sebeple kendisinde srur ve huzurun ortaya kmasdr41. An dt sevgi sonucunda yaanan vecd hali, lemde grdmz her eyin yani okluk uurunu ortadan kaldrarak yaratcy bir grmek, tm bu gzellikler karsnda hayran kalmaktr. Ksacas her eyin Tevhid (bir) olmasdr42.

31 32

bn Arab, a.g.e., s. 75 Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Alk, s. 41 33 Develiolu, Alk, a.g.e., s. 25 34 Uluda, Alk, a.g.e., s. 38 35 Uluda, a.g.e., TDVA, C. 2, s. 334 36 el-Cevziyye, a.g.e., s.31 37 Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Vecd, s. 1040 38 Develiolu,Vecd, a.g.e., s. 1141 39 Uluda, Vecd, a.g.e., s. 514 40 el-Cevziyye, a.g.e..,s. 33 41 Cebeciolu, a.g.e., Vecd, s.750 42 Can, efik, Mevln, Hayat-ahsiyeti-Fikirleri, tken Yay., stanbul 2003, s. 546

e. Vdd: Ak anlamna gelen bu kelime, aa mertebeler kazandrarak kalbin heyecana ve sevgiye bitimesi anlamna gelmektedir43. Akn en katksz, saf halini ifade eden vdd kelimesi, Buhariye gre habib anlamna gelmektedir44. Allahn, bu kelimeden tremi vedd diye gzel bir ismi bulunmaktadr. O gafur ve veddtr.45, O rahim ve veddtr.46 ayetlerinde de getii zere Allah, tvbe eden kullarn rahmetiyle beraber sevdiini de buyurmak iin bu ismini kullanmtr.

43 44

Cebeciolu, a.g.e., s.762 el-Cevziyye, a.g.e., s.52 45 Buru; 85/ 14 46 Hud; 11/ 90

BRNC BLM AKIN MAHYET

Ak, felsefe literatrnde ahlak ve kozmolojik bir kavram olarak yer almaktadr. Hem slam felsefesinde hem de Yunan felsefesinde akl, nefis ve cisim hakkndaki grlerin lemin ve ideal insan biiminin aklanmas konusunda akn, ahlaki ve kozmolojik deerleri zerinde durulmu ve bu perspektifle incelenmitir. Felsefi dncede ak, Tanrya kar duyulan, saf iyiliin mevcut olmas iin ortaya kan varlk olarak kabul edilmektedir47. Hristiyan olan Etenne Glson, Tanrya kar duyduumuz muhabbetin nedenin de Tanr olduunu syleyebiliriz. nk o bizi yaratmak suretiyle akmz da icat etmi oldu. Fakat bu doru ise, daha da ileri gidebiliriz. nk, eer ak matlubuna sahip olmaya ynelik bir talebi ifade ediyorsa, Tanr olmadan Tanry sevemeyiz. O halde Tanr, insann kendisini ak yoluyla elde etmesini irade etmektedir.48 ifadesiyle, akn sanki Hristiyan dnyasnda da ilahi bir emir olarak alglandna dikkatleri ekmektedir. Eski a filozoflarnn ou ak, sadece bedeni bir istek olarak addetmelerine ramen, Sokrates, Platon, Aristoteles, Stoaclar ak en yce ve en stn duygu olarak ele alm ve aklamlardr49. Ak, Yunan Felsefesinde, philia, eros, agape ve Latincide amor ve caritas deyimleriyle dile getirilmitir50. Ak ve sevgi antik ada ilk kez Empedokles tarafndan ele alnmtr. Empedoklese gre; lemin meydana gelii, ak ve nefret gibi iki zt duygunun kar karya gelerek mcadele vermesi ve bu unsurlarn birletirip ayrd bir olu ve bozulu halinin devam sonucu olmutur. Empedoklesin devim diye aklad kuramna gre, sevgi ve nefret (itme-ekme) daima hareket halindedir51. Bu olu ve bozulu sreci, drt unsuru etkisi altna ald gibi, insanlarnda daima bir sava-bar

47 48

Kl, Cevdet, Muhammed kbal ve Fikirleri, MKVY, Ankara 1994, s. 176 Etenne Glson, Ortaa Felsefesinin Ruhu, ev. amil al, Alm Kitapevi, stanbul 2003, s. 321 49 Byk Lgat Ve Ansiklopedi, Ak, Meydan Yay., stanbul 1990, s. 786 50 Hanerliolu, Orhan, Sevi, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitapevi, stanbul 1993, C. IV, s. 71 51 Hanerliolu, Sevi, a.g.e., s. 71

hali iinde olmas, organik ve inorganik varlklarda dahil her eyi etkisi altna almaktadr52. Evreni oluturan drt unsuru hareket ettirici bir neden olmal, drt ana eyi birbiriyle kartran, bunlarn karmlarn yeniden zen neden de sevgi ile nefrettir. Evrendeki btn gelimeler sevgi ile nefretin arasnda gelien savan neticesidir. Sevgi ile nefret, g ve haka eit olan iki edir. Nefret stn geldiinde, eler birbiriyle ayr der ve evrende dalma olur53. Bu iki zt hareket ettirtici sra ile elemanlar zerinde hkm srerler. Sevgi hakim olduunda bu elementler birleerek bir tek kresel cisim haline gelir. Nefret, yani anlamazlk sonucu toprak, okyanus, hava, gksel esir ve yldzlar meydana gelir. Daha sonraki sevgi devrinde ise, bitki hayvan ve insanlar meydana gelir54. Empedokles, drt unsurun ayrlmas esnasnda, en kk ve en son blmlerine ayrlm olduklarn ne srerek bir eit atom nazariyesini kendi sistemi iinde ifade etmi olmaktadr55. Nefret, yani dalma esnasnda ak, evrenin ortasna itilmitir. Ancak sevgi yani ak hakim olduunda ise, nefret evrenin kenarna itilir56. Bu savan sonunda sevgi stn gelerek, ayr olan lemin drt unsuru tekrar birbirine kavuacaktr57. Bu ayrlma ve birleme hareketinin nne asla geilemez, nk bu hareket ilahi bir harekettir58. Empedokles, sava ve bar ikileminin son bulmas ancak ak amilinin hakim olmasyla gerekleeceini, bu grevi Tanra Afroditin yapabileceini ifade etmitir59. Platona gre ak, cinsiyetleri birletiren tutku deil, btn insanlarn mutlulua olan zlemidir. Ak, insan iyi eylere ynlendirerek lmszlk arzusunu da vurmasn salar60. Platonun len adl eserinde ak terimi, gzelliin dourduu bir ekicilik, gerek ise aklla kavranan gzellikler olarak yer almaktadr. Yeryzndeki gzellikler gerek gzelliin sadece birer solgun yansmasndan ibarettir. Gerek gzellik ise en mkemmeldir61. Gzel eyleri grmek ise, nefsimizin nceden ahit olduu

52 53

Kutluer, lhan, Ak, TDVA, stanbul 1991, C. IV, s.17 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1990, s. 35 54 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., stanbul 1991, s. 29 55 Taylan, Necip, Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1985, s. 59 56 Gkberk, a.g.e., s. 35 57 Empedoklesin bu yaklam; ilk yaratlta ayrlan unsurlarn tekrar birlemesi, slam inanndaki kyamet ile benzerlii gze arpmaktadr. 58 Alfred Weber, a.g.e., s. 29 59 Kutluer, lhan, Ak, TDVA, stanbul 1991, C. IV, s.17 60 Fernand Schwarz, Kadim Bilgeliin Yeniden Douu, nsan Yay., stanbul 1997, s. 61 Byk Lgat Ve Ansiklopedi, Ak, C. I, s. 101

mkemmellii62 hatrlayp anmsamas ve gzellie kavuma arzusunu uyandrr. Bu ak arzusu ile ebediyen srecek olan erdemleri meydana getiririz ve lmszle ularz63. Eflatunun, gzelliin yeryzne yansmas olarak ifade ettii ideler, kiinin kamil insan boyutuna ulamasn salayan erdem niteliini tamaktadr. Eflatun, bilgi nazariyesini aklarken ideler leminden ve bu lemin grdmz lemden daha soyut ve metafiziksel bir lem olduundan bahsetmektedir. imdi Eflatunun gerek-iyi dedii bu sistemi ele alalm. Eflatun felsefesini insann saadetinin srlarn kefetmek ilkesi zerinde bina etmitir.64 Filozofa gre duyularmzla algladmz lem gerek deil, sadece gerein yansmas, glgesi niteliindedir. Grlen ve hissedilen lemdeki her ey gerek varln kendisine iaret olmaktan te deillerdir65. Platona gre gerek bilgi, kavraml bilgi, yani kavramlarn bilgisidir; kavranlacak ey deildir. Bu kavraml bilgi ise, idealar lemidir66. Biz insanlar doutan her bilgiye sahip olmamza ramen bu bilgileri hatrlamamaktayz, ancak iyi, gzel ve gerek olan her ey bizim bilgimiz dahilindedir. Bu bilgiye vakf olan ruhumuzdur, ruh ise iyiye yani Tanrya yneldii andan itibaren
67

grnler

leminden syrlp, ideler lemi denen ruh lemine ynelecektir . Fakat burada dikkatimizi ekmesi gereken nokta gerein yansmas, glgesi ifadeleridir. Yansma veya glge iin muhakkak bir k veya aydnlk olmas gerekir. O halde bu k, aydnlk nedir? Eflatun, gzel, iyi ve mutlu insan ararken bunun Tanrsal bir duygu ve yneli ile mmkn olduunu ima etmektedir. yle ki, grnler lemindeki her ey bir olu ve bozulu halinde; fakat gerek, z asla olu ve bozulu kabul etmeyen, varln en mkemmel hali olmaldr. Bu k ise ancak Tanrdr. Tanrya ulamann yolu ise, ruhun kendine ynelerek znde yani ilk yaratlnda kendisine ilham edilen bilgidedir. Bunu kefetmek tamamen duygusal bir sre gerekletirmekle mmkn olur. nk, insan daima gzeli iyiyi arar ve ona benzeme, onlar gibi olmak arzusunu tarlar. Bu youn istek ancak ar sevgi ve ak ile ynlenmekle gerekleir. Gnl gz olarak da nitelendirdii bu ak kaps, insan saadetine ulatran tek yol olarak karmza kar. Eflatun idelerinde, mutasavvflarn
62

Eflatunun, nefsimizin nceden ahit olduu mkemmellii ifadesi bize, slam Felsefesinde ska ad geen ve slam dininin temel inanlarndan biri olan lem-i Ervah hatrlatmaktadr. 63 Fernand Schwarz, a.g.e., s 64 Olguner, Fahrettin, Eflatun, TDVA, stanbul 1994, C. X, s. 470 65 Kutluer, a.g.m., Ak, stanbul 1991, C. IV, s.17 66 Taylan, a.g.e., s. 73 67 Kutluer, a.g.m, s. 17

kulland sluk yolunun bir benzeri olarak ta nitelendirilebilir. nk her ikisinde de bedensel bir arnma, ruha yneli ve ak sonucu Tanrdan kalbe gelen bilgi bulunmaktadr68. Grld zere Eflatun, bilgi teorisinde, Tanrsal aka byk bir nem vermekte hatta tm gerein bu yolla elde edilebileceini savunmaktadr. Filozof, Phaidros adl eserinde ak bir tr saptma ve ruh hastal olarak da yorumlamaktadr. Bu hastalk veya deliliin iki ayr karakter ierebileceini syleyerek bunlarn cismani ve ilahi delilik diye ayrd grlmektedir69. Platona gre ilahi olan ak yukarda izah etmeye almtk. Bu ak, gerek aktr. Fakat ikinci olarak bahsettii cismani ak, bozulu lemine ynelen ve glgelerin gerekliine inanlan his manasn ifade eder. Dnyevi ve bedeni istekler iin gerek olmayan ve sadece duyularmzla algladmz leme ynelmek ve bu leme ak beslemek Eflatuna gre bir tr saplant ve hastalktan ibarettir. nk geree asla ulatrmayacak ve sadece iyiden uzaklatrp ktlklere gtrecektir. Bundan syrlmak ise ancak geici eylerden syrlp ruhun Tanr ile mnasebet kurmas ve ona ak olmas ile mmkn olur. Platona gre ak, Erosun bilgisine gtrr.70 Platonun dnce sistemini devam ettiren Plotinus ise, Tanr sevgisine dnen ve her eyin son nedeni olarak grd ak, daha derinlemesine incelemitir. Plotinus, akn sadece ruhta meydana gelen bir duygudan ibaret olmadn, onun ayn zamanda Tinsel-Varlk olduu kanaatindedir. Ak, insann ve dier varlklarn nasl meydana geldiini anlatan sistemli bir kaynaktr. Platona gre akn kayna, ruhta var olan iyi, gzel ve doruya ynelite gizlidir. nk tm iyi ve gzeller doada mevcuttur ve doa Tanrnn tamasndan mevcuttur. Yani ilahi bir iyi ve gzel araynn insann znde olmas aslnda Tanrnn en iyi, en gzellerinin ilahi bir alanda, doada kendini gstermesinden kaynaklanmaktadr. Ak, sadece gzel olan arar ve sadece onu sever. nk ak, verdii his itibariyle sonsuza dek srmelidir. Gzel ile Sonsuz ayn kaynaktan gelmektedir. Bu sebeple gzele ak olmak ayn zamanda sonsuza ak demektir. Akn sebebi, gzel bir nesneyle birlemeyi arzulayan ruhtur. Kii, Tanrya yaknln, sadece onu severek deil, onun yaratt tm varlklar da severek irtibat kurar ve bylelikle yaknlar. Plotinusa gre tm varlklar canldr. nk her varlk
68 69

Kutluer, a.g.m, s.17 Kutluer, a.g.m., s.17 70 Hanerliolu, Sevi, a.g.e., s. 71

kendi kapasitesi dahilinde Tanrya katlmaktadr. Tm bunlara ramen dnya, Tanrnn Birliinin farkl bir taycsdr. lem, Tanrdan uzaklam yidir, Tanrnn nn sadece soluk yansmasdr. Bu sebeple insan dnyada neyi severse sevsin gerek iyiyi sevmi olamaz. Gerek iyi sadece Tanrdr. Dnya sevgisinden tatmin olmayan insan tanrya ynelir ve yaratlmtaki eksikliin asln yani kknn tanrda olduunu fark ederek tanrya ynelir. Bu sebeple madde insan Tanrdan uzaklatran ktlk olmutur. Dnya, ruh ve maddenin karmndan meydana gelmitir. Madde ktdr, ancak Plotinus, dnyay tam kt olarak grmez. Ona gre dnyann Tanrsal bir iyilik tad gerektir ve bu iki nedene baldr. Birinci neden; nsann yiden ayrlarak dnyaya gelme sebebi gzel bir nedene balanmaldr. Bu neden de Ruhtur. kinci neden ise; insann maddeden kurtulup Tanrya ynelmesi iin uyarc nitelikleri de bulundurmasdr. Bunlar gren insan kendini dnyadan soyutlayarak saf iyiye yani Ruha ynlenmelidir. Ancak Ruha ynelen insan asl memleketine yani Tanrya ulaabilir. nsann doada grd iyi ve gzeller, Tanrnn habercisidir. Bunlar duyumsamak iin ise birletirici bir g olan Ak, insan harekete geirici ve Tanrya ulama isteini uyandran potansiyel olarak karmza kmaktadr. Plotinus, bu dncesiyle Akn evrenin tek aktif ilkesi olduunu vurgulamaktadr. nk Bir yani Tanr aktr. Tanrnn Birliinin kendisinden aaya gidildike, varln her kademesinde kendisinden biraz daha farkllam olarak mevcudiyet kazanmaktadr. Tm var olan okluu yeniden Birlie ulatrma garantisini de varlklarn yapsna yerletirmitir. Bire ulama, ruhun doasnda olan dnme hareketi ile tikel bedensel varolutan kurtulup ilahi olanla birletirmeye olanak tanmaktadr. te bu hareket, kendisini yukarya, yeniden Bire ulatracaktr. Ruhun bu hareketin yolunu bilmesi ise, nceden kendisine verilmi olan ilahi iyiden kaynaklanmaktadr. Ruh nce kendine dnerek kendini tanr, bilir. Sonra doadan ilahi duyumlar sezerek asl vatann hatrlar. Tm bu hatrlama ve memlekete yneli Akn klavuzluunda, akn younluunda gereklemektedir.71 nitelendirmektedir. Aristonun naklettiine gre Herakleitos ak konusunda yle der; Birbirlerine benzemeyen eyler birbirleriyle uyumaz ve ahenkli bir varlk oluturmaz. Ksacas Plotinus ak, Tanrya giden yol olarak

71

Kurtolu, Zerrin, Plotinusun Ak Kuram, Asa Yay., Bursa 2000, s. 133-149

Birbirine benzeyen, birbiriyle kolayca uyuan ve birbirlerinden holanan eylere gelince, bunlar hakknda yle diyebiliriz: Ayn trden olan yaln cevherler benzeip birbirlerini ekince, onlar ahenkli bir ekilde birleirler. Bu andan itibaren onlar tek bir ey olurlar ve onlar birbirlerinden ayran hibir ey bulunmaz. nk ayrlk ancak ilk maddeden ileri gelir. Maddi olan eyler ise cisimlerdir. Bunlar birlemek iin birtakm arzu gsterseler de birleemezler ve bu onlarda mmkn deildir. nk onlarn ular ve yzeyleri st ste gelir, zleri birbirlerinin iine gemez. Bu st ste gelme abucak sona erer, zira bunlarda birleme imknszdr. Bunlarn meydana getirdii birlik, yzeylerinin bir araya gelmeleri nispetinde olur.72 fadesiyle akn birbiriyle aynileme olduunu ifade ederken, cisimlerdeki maddi boyutun buna engel olarak kar ktna dikkati ekmitir. Romantizm akmyla, Nietzsche, Schopenhaur ve Hartmann akn insan soyunun devam iin kurulan bir tr tuzak olarak deerlendirmilerdir. Herbert Spencern ak zerine yazm olduu eserinde, akn meydana gelii ve devamn ieren baz zmlemeleri vardr. Ona gre; 1. duygulanma, 2. hayranlk, 3. beenilme sevgisi, 4. kendine deer verme, 5. sahip olma zevk ve duygusu, 6. daha byk bir eylem hrriyetinin verdii zevk, 7. sempati cokunluu, gibi aamalar iermektedir.73 Yaadmz yz yln filozoflarndan olan Schopenhauer, Ak Metafizii adl eserinde ak konusunu daha sosyal ierikli aklamaya almtr. O, akn sosyal ve bireysel yaamda gerekli olan toplumsal ilerleyiciliin bir gerei olarak ak aalardan yukarya, basitlikten deere, cinsellikten ruhsal arzuya dntrlmek istenen doal bir ihtiya olarak grmektedir. Akn herhangi bir metafiziksel boyutunun olmadn, tamamen bedensel bir ihtiya olarak kp bu ad aldn savunmutur. Cinsel arzularn arkasna sakland ak, tamamen cinsel bir itepidir. Tm aklar, yani cinsel arzular tamamen gelecek kuan ortaya kmas amacn gtmekten ileri gidemez. Bu amacn byle bir adla saklanmasnn nedeni doann zdr. nk, cinsel itepi ele alnd zaman tamamiyle znel bir ihtiya, gereksinim olduu halde, nesnel bir ycelik klna brnmesi gerekir ki toplumu ve znel kiiyi aldatmas daha kolay olsun. Doann devamn, geleceini temin altna almaktan baka bir ey deildir ak. Belli bir eyin ortaya kmas, yaratlmas ancak bu tarz bir aldatma ile mmkn olacaktr.74

72

bn Miskeveyh, Ahlak Olgunlatrma, ev. A. ener, C. Tun, . Kayaolu, KTB, Ankara 1983, s. 125 73 Byk Lgat Ve Ansiklopedi, Ak, s. 101 74 Schopenhauer, Akn Metafizii, ev. Selahattin Hilav, Sosyal Yay., stanbul 1997, s. 13

Schopenhauerin bu grleri, gstermektedir ki o, ak tamamiyle yok saymakta, hile kadar basit grmektedir. Maddenin temel varlk olarak en tepeye koyarak, doann kendi kendini yaratc bir g olduunu savunan Schopenhauer, maddesel hazzn zevkinden ileriye gidememi bir kalp ile mrn geirmeye kendini mahkum etmitir. slam filozoflarndan olan Kind, lemin yaratlndan bahsederken akn (etki eden- etkilenen) amil olduundan bahsetmektedir. Olu ve bozulu halinde olan lemde her varlk bir sonrakinin varlnn sebebi olan hareket yeteneine sahiptir. Bu hareket, bir sonrakini etkilemekte ve sebep olan sebepliden daha stn niteliktedir. Fakat ak, bazen hareket sonucu bazen de hareketsiz olumaktadr75. Mutlak Bir olan Allah, ilk hareket verici, maddeye ekil verici, onu gten eyleme geirici olarak ak burada harekete geirmektedir76. An sevgilisine olan ak ya eylemsel, duyu aracl ile veya demirin yapsnn mknatsn zellii ile ortak bir nokta bulup demirin mknats tarafndan ekim altna alnmas gibidir. Demir hareket etmez, ancak yap zellii bakmndan mknatsla yan yana geldiklerinde arada etkileim ortaya kar. Burada ak ve mauk hareketli deil, ak hareketlidir. te cisimlerde de oluum, hareket byle meydana gelmektedir. Her cisim dier cisme etki ederek birbirini, lemin varlk zincirini tamamlamaktadrlar.77 Farabinin aka bak daha Tanrsal ieriklidir. Ona gre Allahn kendisi bir ak ve sevgi objesidir78. Farabi, sdur nazariyesini ortaya koyarken, Plotinustan etkilenmitir. Plotinus, sdur nazariyesini olutururken, Aristonun nedenciliini, Eflatunun ise iyi idesini alarak harmanlamtr79. Sdur nazariyesinin savunucusu olan Farabi, Allahn akn ve dier varlklarn tezahrnde ilk sebep olduunu ve her eyin Allahtan bu ak neticesinde tatn ifade ederek80, Vacib-ul Vcuttan sadr olan her ey, onun tarafndan dnlmesi yoluyla olur81. Allahn varlklar yaratmas, yoktan ona varlk vermesi anlamnda deil, z gerei var olmayan bir eyin varln srdrmesini salama anlamnda bir g ve srekli tutkuyu vermesi anlamna gelmektedir82.

75 76

Kaya, Mahmut, Kindi- Felsefi Risaleler, Klasik yay., stanbul 2001, s. 232 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, Cem Yay., stanbul 1993, s. 61 77 Kaya, a.g.e., s. 232 78 Aydnl, Yaar, Farabide Tanr- nsan likisi, z Yay., stanbul 2000, s. 45 79 Hseyin Atay, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, A..Y. Ankara 1974, s. 103 80 Aydnl, a.g.e., s. 45 81 Necip Taylan, slam Dncesinde Din Felsefesi, FAV, stanbul 1994, s. 126 82 smail Hakk zmirli, slam Felsefesi Akmlar, stanbul 1997, s. 85

Allah, ilk seven ve ilk ak olunandr. En yksek derecedeki ak, gzellik, ululuk, ve ycelie sahip olan Allahtr83. Allahn tpk akl-kl-mkul oluu gibi, akak-mauktur da. Allahta seven ve sevilen ayndr, beenen ve beenilen de aydr. nk Onun varl kendine yeter, baka hibir eye muhta deildir. Bu sebeple ak, maukun aynsdr, yani yine kendisi. Ve Alla, sevilsin-sevilmesin ilk sevgilidir, ona ak olunsun veya olunmasn O, ilk ve tek mauktur84. Allah, bu zellikleriyle paralel olarak sevin ve mutluluun, akn en doruunda olandr. Bu sebeple Allah kendi zne ak eylemiyle dner. Bunu insann aknda da grebilmek mmkndr nk ak insan nce kendi zne, sonra yaratann yani Birin zne dndrr85. Farabi, Allahn bilgisine ulama yolu olarak tefekkr ve ilham yolunu gstermektedir. Ruh, kendi zne, akna yneldii zaman, birtakm keifler yapar ve Faal aklla irtibata geebilir. Ruhun kapsn aan ak, akn faal aklla irtibatn salayan ise kalp gzdr. Faal akln Cebrail olduunu syleyen Farabi, bu tarz bilginin filozoflarca da edinilebileceini savunmutur. nk filozof demek, zne dnen ve znde zn arayan demektir86. O, bilgiye ulama yolunda ak yol gsterici hatta Allaha ulatrc olarak addeder. Akl, Frbye gre kategoridedir. Birincisi g halinde olan, nefsin bir cz, gc olan akldr. Bu akl, varla ait renk ve ekilleri alglamayp, sadece kavram halinde varlklar nitelendire bilir. kinci akl ise; fiil halindeki akldr. G halindeki akln, aktif hale geerek maddeden tam bamsz halde bilgiye ulaabilir. nc ve birebir sezgiyle alkl olan akl ise; mstefad akldr. Sezgi ve ilhama ak, faal aklla iliki kurma yeteneine sahiptir87. Bu akl Farabiye gre kalptir. Beyin kalbin ynetiminde olan ikincil bir organdr. Kalp, kendisine hibir organn emir veremedii, bilgi ve geree ulatrma bakmndan en st kademede bulunan amirdir. Bilgi, ancak kalbin emri dahilinde beyne ular ve fiiliyata geer. Kalbin ilham, sezgisi, bilgisi olmadan beyin yani akl bir ey bilemez88. Daima doruyu, iyiyi ve mutluluu arayan insan, gndelik haz ve geici tatminlere ihtiya duymaz. Gerek mutluluk, insan aklnn maddeden syrlarak, manevi varlk olan ve ilk varlk olan Allaha ynelmesiyle

83 84

Aydnl, a.g.e., s. 45 Farabi, El-Medinetl Fazla, ev. Nafz Danman, M.E.B., stanbul 1990, s. 28 85 Aydnl, a.g.e.,, s. 45 86 Bula, Ali, slam Dncesinde Din-Felsefe, Vahiy-Akl likisi, z Yay., stanbul 2000, s.127 87 Kaya, Mahmut, Farabi, TDVA, stanbul 1995, C. XII, s. 152 88 Farabi, a.g.e., s. 79

mmkn olur. Bu yneli ancak kalbin ilahi feyiz ve ak ile Allaha yaknlamas neticesinde gerekleecek bir durumdur89. Frbnin ekolundan olan bn Miskeveyh de hocas gibi dnerek ak hakkndaki dncelerini yle ifade etmitir; ak olanlar birbirlerini ekerler ve birbirlerini bu yaknlamalardan kaynaklanan benzeme, aynileme balar. Bu derecedeki ak, artk ilahi nitelik kazanarak Tanrya yaknlama sebebi olur90. Mutasavvflar, ak daha derinine inerek incelemiler ve akn kiisel bir kazan olarak kemal sfatnn kazanlmasnda nemli bir tecrbe olduunu dile getirmilerdir. Bu tecrbe, kiinin yaayabilecei en zor ama ayn zamanda en gzel hisleri yaatt iin ayr bir lemin, yani z leminin kapsn amaktadr. Mutasavvflar, beeri veya maddi aklarn tmn ilahi akn bir uzants olarak grerek, aka; uzri ak, afif ak, zarif ak, beeri ak diye isimler vermilerdir. Tm bu ak eitlerinin tek kayna olarak en tepeye Allah yerletiren mutasavvflar, akn znn Allahtan kademe kademe aa inerek yine akn znn, yani Allahn, birer grnts olarak meydana geldiini savunmulardr. Mutasavvflar, tm aklarn mayasnda Allah ak olduundan kadn ile erkein birbirine ak olmas eklinde ortaya ksa da, bu arzunun temelinde ehvet ve cinsellik bulunmad grndedirler. Ak kiiye sevgiliden daha gzel bir ey sunmaktadr, yle ki aklar sevgiliye bu sebepten kavumak istemezler. Bilakis daha ok zlem ve ayrlk neticesinde akn peine derler. Yani ak iin nemli olan mauk deil, akn kendisidir91. Bil ki, sevgi makam ok erefli bir makamdr. Gene bil ki, sevgi varoluun asldr.
92

dncesi bn Arabiye aittir. O, yaratmann ilk amili olarak ak

grmektedir. Ben bir gizli hazineydim; bilinmek istedim ve mahlukat yarattm. Sonra onlara kendimi tanttm; onlarda beni tandlar93 kutsi hadisinden bu anlam karan bn Arabi, Allahn mstegrat halde bulunurken, bilinmeyi arzulaynca, bu arzu yaratmaya vesile olmutur. Arabi, bilinmeyi arzuladm ayetindeki arzu kelimesinin

89 90

Kaya, Mahmut, a.g.m., s. 153 bn Miskeveyh, Ahlak Olgunlatrma, ev. A. ener, C. Tun, . Kayaolu, KTB, s. 125 91 Uluda, Sleyman, Sufi Gzyle Kadn, nsan Yay., stanbul 1998, s. 117 92 bn Arabi, a.g.e., s. 43 93 Hzin, s. 200, 212. ... Ya da mehur lfzla : ... ekliyle Tasavvuf kaynaklarnda oka zikredilen, mutasavvflarn dilinde, Kuts Hadis olarak hret bulan bu rivyetin, muhaddisler tarafndan Mevz olduu ittifakla ifade edilir.: Acln, II/ 132, nr. 2016.; bn Arrk, Tenzh, I/ 148, nr. 44. ; Ali el- Kr, s. 269, nr. 333.

ak olduunu ifade ederek her eyin ilkinin, yani balangcnn ak olduunu ifade etmitir94. Bu arzunun neticesi olarak ta Ben Cinleri ve insanlar ancak bana ibadet etsinler diye yarattm95 ayeti kerimede de ifade buyurduu gibi, yaratlanlarn Allaha ibadet etmesi Rabbin isteidir, arzusdur. Tm yaratlanlar kendisi iin yaratmtr. Yaratln bu ekil bir beyanndan anlalaca zere sevmek ve sevilmek, en yce duygu, tek murattr. te bu sevgi belirtisi, bizim yaratlan her varln Allahtan olduunu bilmemiz ve onu dnp sevgiyle kulluk etmemizdir96. nk her varlk ak ile onu tesbih etmektedir. Yedi gk, yeryz ve bunlarn iinde bulunanlar, Onu tesbih ederler. Onu vgyle tesbih etmeyen hibir ey yoktur, Fakat siz onlarn tesbihlerini anlamazsnz.97 bn Arabinin ak konusunda ki aklamalarn yaparken dile getirdii dier ayet ise; O, onlar sever, onlarda Onu sever98. bn Arabi, bu ayeti yle yorumlamaktadr; Allah daima sevme halindedir. Bu sevginin zaman yoktur nk Allahta sonradan meydana gelecek bir deiiklik yoktur. O deimez, nk O, Rabdr. Demek ki, Allahn sevgisi varlklara taarak vcut kazanmakta ve dile gelmektedir. biz birer sevgi rn olduumuz iin bizim en byk ve ilk grevimiz Rabbimizi sevmek ve Ona ak ile gitmektir99. Ak dendii zaman Hallac- Mansur ilk akla gelen isimlerden biridir. Hallacn ak ilk dile getiren kiilerden olmas ve bu uurda cann cananna feda etmesine yol aabilecek derecede derin bir ilahi sevgiye brnmesi uzun yllar boyunca dier mutasavvflar etkisi altna alm, birok tartmalara sebep olduktan sonra kendini Ak olarak kabul ettirmitir. Ancak bu onun lmnden ok sonra gereklemitir. Onun lm bir ceza olarak grmemesi akndan gelen ilahi bir ak ateiyledir. Hallacn enel hak sz ile Tanrlk iddiasnda bulunduu ileri srlerek, kafir ve zndk ilan edilmi, idam cezasna mahkum edilmitir. Ancak Hallacn enel hak szndeki iddias tanrlk iddias deil, her eyin, her yaratlm eserin Allahn tecellisi olduunu ifade etme abasdr. Eer Allah tanmyorsanz eserini tanynz, ite o eser benim, ben Hakkm, nk ebediyen Hak ile Hakkm. cmlesiyle kendisinde Rabbini bulduunu, aka ulaan kalbin, kendini unutup sadece Allahn varln
94 95

Kl, M. Erol, bn Arabi, TDVA, stanbul 1999, C. XX, s. 500 Zariyat, 51/ 56 96 bn Arabi, a.g.e., s. 39 97 sra, 17/ 44 98 Maide, 5/ 54 99 bn Arabi, a.g.e., s.47

bulduunu ifade etmitir. nk Allah ak bedenin her yerine sirayet etmi, akl ve kalbin srlarn amtr. Rivayetlere gre Hallac idam edildiinde kan yerde defalarca Allah yazs ekline brnmtr100. Bu durum akln bir neticesidir. nk ak, her eyiyle mauka tabidir. Onun mauku yalnz Allaht. Fakat onu anlayan, anlayabilen bir baka kalp bulunamad iin varlnn tm gcn, ilhamn Allahtan aldn ancak akn farkl kiilerce ve ekillerle anlatlmas sonucunda aa kabilmitir. O bir ak ehidiydi. Hallac, ak bir zevk ve haz olarak deilde, dert ve azap olarak grmektedir. An, mauku iin her acy tereddt etmeden gze almas gerekmektedir. blisin Ademe secde etmemesini tevhid ve ak asndan yorumlayan Hallac, blisin Allaha ak olduunu, Allahtan bakasna secde edilmemesi gerektiini, secde emrinin bir imtihan ve nemli bir husus olduunu belirterek, blisin Allaha balln gsterdiini bu davranyla gsterdiini ifade etmitir. Allahn Eer secde etmezsen, sana ebedi olarak azap edeceim buyruuna karlk; Beni bu azap iinde grecek misin? sorusuna evet yantn alan blis, Beni grmen bu azaba katlanmama deer yantn vermi, cehenneme bile Allaha olan akndan dolay katlandn belirtmitir101. Hallacn bu fikirleri birok slam alimi tarafndan eletirilmi, onun eytann esiri olduu ithamnda bulunulmutur. X. yzylda Basrada ortaya km olan hvan- Safa, dini, felsefi, siyasi ve ilmi almalar yapan almalarn gizli organize eden bir topluluktur102. hvana gre ak, Allahn yaratt fazilet, ltuftur. Her sevginin bir gayesi vardr ve bu sevgi farkl tezahrleri aa karr. nsandaki arzunun sebebi neslin devam, ocuk sevgisinin gayesi aciz durumda ve bakma muhta olan ocuklarn yetitirilmesidir. Bu gibi rnekler oaltlabilir. hvana gre sevginin objesi benzerlik ve trdelik esasna dayanmaktadr. Her varlk kendi mertebesindeki ve kendine benzeyen dier varla ynelir ve sever103. Bayezid-i Bistami, bir ak sufisidir. Akn yad bir sahraya aldm, zemini slanm; burada ayak kara batar gibi aka batmaktadr. szleriyle yaad ak halini ifade ederken, akn hayatn doal aknn bir sonucu olarak ak grdn ve tpk zemin gibi ona bulamadan geilmeyeceini sylemektedir. Ak kiinin alinde

100 101

Uluda, Sleyman, Hallac- Mansur, TDVA, stanbul 1997, C. XV, s. 379 Uluda, Sleyman, Hallac- Mansur, TDVA, stanbul 1997, C. XV, s. 379 102 Uysal, Enver, hvan- Safa, TDVA, stanbul 2000, C. 22, s. 1 103 Kutluer, lhan, Ak, TDVA, stanbul 1991, C. IV, s.17

olamadan, sadece Allahn ltfu ile bahedilen bir nimet olarak karmza kmaktadr104. Mutasavvflardan olan Bakli, Abherl-akin adl eserinde ak Allahn sfatlarndan biri olarak grdn ifade ederek, akn, kadim ve ezeli olduunu savunur. Ona gre ak, ak ve mauk Allahn kendisini sevdii iin tek kavram haline gelir. Yani ak, ak ve mauk aslnda ayn olur. Her gzel ey Allahn tecellisinden ibarettir. Bu sebeple her gzelde Allah bulunabilir, varl idrak edilebilir105. Baklinin bu grlerinden anlyoruz ki, oda Allahn Ak olduu ve her eyin aktan meydana geldii fikrindedir. Gazzalinin Ben aradm, o buldu. dedii kardei Ahmed el-Gazzali, mrn ak ile geiren derin hissiyat sahibi bir mutasavvftr. O, abisinden daha farkl bir yol tutarak, Allaha sadece ak ile ulama abasndadr. Sevanihul Uak adl eseri, ak asnda o dnemde r amtr. O, akn her halini beenmi, hatta blisi dahi hakl grmtr. nk ona gre blis, Allaha aktr ve Allahtan bakasna secde etmeyerek tek aknn Allah olduunu vurgulamtr. O, Allahn Ademi kendisinden daha ok sevebilecei dncesiyle Rabbini Ademden kskanmtr. blisi byle savunan Gazali, bir ok mutasavvf tarafndan eletirilere maruz kalmtr. Hatta onun bu ak deliliini, eytana kapld, eytani oldu diyerek yanl yolda olmakla itham edilmitir106. a) Akn Alametleri Seven ile sevilen kiinin birbirlerine duyduklar ak tesadfi deildir. Akn ortaya kmasnda birtakm illetler ve aka ynelten nitelikler vardr. Bunu u ekilde izah edebiliriz. Maukun zellikleri ve cemali, an bunu fark ederek mnasebet kurmak istemesi ve her ikisi arasndaki uygunluk o kiiler arasnda bir alknn olmasna sebep olmaktadr. Bu sebepler mevcut ise ak kuvvetli ve daimi olur. Bu ilikilerde eksiklik veya fark edilememe durumu varsa ak zayflar zamanla yok olur. Ancak akn zelliklerinden olan cezb edicilik, an maukunu tm irkinliklerden ve kusurlardan arnm grmesine sebep olmaktadr. Ak iin maukunun suretinin gzellii, sevgisinin iddetiyle ayndr. Ak ile maukuna bakan ak, maukundan baka hi kimseyi onun kadar gzel ve mkemmel grmez, ona

104 105

Uluda, Sleyman, Bayezid-i Bistami, TDVA, stanbul 1992, C V., s. 240 Hoca, Nafz, Bakli, TDVA, stanbul 1991, C. IV, s. 546 106 Uluda, Sleyman, Ahmed el-Gazzali, TDVA, stanbul 1989, C. II, s. 70

daima bal ve sadk bir ekilde onu gnlnde yceltmeye devam eder107. Bu sebepledir ki, evlenmeye niyetli olan kiilerin talip olduklar kiinin yzne bakmalar Resulullah tarafndan buyrulmutur. Evliliin ve birlikteliin temelinin salam atlmas iin evlenecek kiilerin birbirlerine ak duymalar phesiz ki onlar iin daha hayrldr. Aksi halde, kiiler birbirlerine katlanamaz, zamanla nefret etmeye balarlar. Bu nefret aile kurumunun ortadan kalkmasna ve bylece neslin devamnn zamanla kesilmesine sebep olmaktadr. Akn kiiler arasnda gereklemesinin en nemli faydalarndan ve sonularndan biride yeni hayatlarn olumasna imkan salamasdr108. Her ak, kendine en mnasibi bularak ona meyleder. Kiilerin birbiri arasnda mnasiplii semeleri iin iki neden vardr. Bu nedenlerin ilki, yaratltan, ftrattan gelen bir uygunluktur109. Nitekim Resulullahn bu konuda nakledilen bir hadisinde; Ruhlar toplanm ordular gibidir. Orda tanan ruhlar kaynar. Tanmayanlar ztlarlar.110 beyannda bulunarak, ruhlarn birbirlerinin henz bedene intikal etmeden ncede tantklarn ve bunun dnya hayatnda birbirini sevmede ok etkili olduunu vurgulamtr. Sevgi bu hadisten de anlalaca zere ruhta gerekleen bir duygudur. Aklarn birbirlerine olan sevginin kuvvetine gre, zamanla ruhlar birbirine benzer ve birinin halini dieri de yaamaya balar. Ak, iki ruhun birbirlerine uyum ve benzemeleri nedeniyle kaynar, birbirlerinden ayrlmalar imkanszlar. Bunun neticesinde de birinin duyduu ac, dierinin de ac ekmesine ve onun hastaln bilmeksizin hasta dmesine sebep olacak kadar ilerler111. Kiiler arasnda mnasebetin olmasnda ikinci bir neden ise, dnyada birbiri ile yaplan herhangi bir iletiim veya arkadalktr. Ayn amalarla uyuan kiilerin ruhlar arasnda tevafuk olur. Amalar birbiriyle elitiinde ise ruhlar arasnda ztlama meydana gelir. Bu durumda gerek ak, ahlaklarn benzerliinden, ruhlarn uyumu ve her nefsin kendi benzerine evk duymas ile olmaktadr. ki kii arasndaki benzerlik doal bir cezp edicilik meydana getirir. ki ruh yaratlta benzerlik gsterirse, birinin dierini ekmesi, kar amal bir ekimden daha kuvvetli olarak aka sebep olur112. Maukun gzellii, ak iin benliini mahvedici bir cemaldir. Ancak bazen gzellik akta etkili olmamaktadr. Gzelliin kiide olmay, akn yokluunu
107 108

el.Cevziyye, a.g.e., s. 71 el-Cevziyye, a.g.e., s. 72 109 el-Cevziyye, a.g.e., s. 72 110 Ahmed b. Hanbel, Msneddinde Hz. Aieden nakleder, bk. El-Cevziyye, a.g.e., s. 78 111 El-Cevziyye, a.g.e., s. 79 112 El-Cevziyye, a.g.e., s. 73

gerektirmez. Ak, gerek manada kiilerin kendine uygun olanla benzemesi ve yaratl huylarnn katmasdr. Ak maukunda kendi zne uygun ve benzer bir ze rastlayarak, maukunda sanki kendini bulmu gibi, ona yaknlk ve alk ile kendinden bir para olduunu hisseder113. Kiiler arasndaki uygunluk ve benzerlik, birbirlerine ihtiya duymalarna sebep olur. Buna sadece gzellik ihtiyac veya gzellik cezbi demek yetersiz olacaktr. Ahlaki olgunluk, cesaret, iffet, cmertlik, sabr ve sebat gibi sfatlar canlya en sevimli gelen gda, bedenin cevherine en uygun rzktr. Ahlaki uygunluk arttka, akta artar, uygunluk azaldka, nefret artar. Bu sebeple, alak ve kt ahlakla ahlaklanm insanlarda ak belirtisi bulunmaz ve sevimlilikleri olmadndan sevilmezler114. Ancak, an maukunda grd zn gzellii, akn derinlemesine ve daimi olmasna sebep olmaktadr. Kemal sfatlarla brnm ze ynelik olan ak, aklarn en ycesidir. Kiinin z yani ruhu ak ise, bu ak kiiye eref ve olgunluk katacak kadar fayda salar. Bu sebeple, akn sabitlemesi iin kiiler arasndaki benzeimin fazla olmas veya sonradan benzerliklerin artmas gerekmektedir115. Akn kii iin zgr iradesiyle yapm olduu bir seim mi yoksa kiinin iradesini aan bir durum mu olduu konusunda farkl grler vardr. Ancak Ebu Muhammed b. Hazmn rivayetine gre, adamn biri Hz. mere, Ey mminlerin emiri, bir kadn grdm ve ona ak oldum der, Hz. mer ise cevaben, Bu elinde olan bir ey deil ki! karln vermektedir. Nakledilen bu olaya gre ruhun kendi varlnda sakl olan ak, o kiiyi veya eyi grnce aa kmasdr. Yani maukun durumuna bal olarak oluan bir durum deildir116. Ak, kiide iddetli ruhi evk meydana getirdikten sonra, maukun varlnda kendi varln unutmasna sebep olmaktadr. Mauk ylesine sevilir ki, an kendi varl sadece aka dnr ve kendi varlnn haricide her eyi mauk olarak grr. Ak, an gzne her eyi sevgili gibi gstererek, bir sre sonra sevgilisinin kim olduunu dahi kestiremez, akledemez hale gelir. Bu hal, ak iin her eyden daha lezzet vericidir. Bazen ak bu hal zerineyken, kef ile tecelli grnmeye balar. Bylece

113 114

El-Cevziyye, a.g.e., s. 73 El-Cevziyye, a.g.e., s. 74 115 El-Cevziyye, a.g.e., s. 75 116 El-Cevziyye, a.g.e., s. 151

kiide ak belirtileri kendini gstermeye balar. Ak, maukunu grnce vecd117 haline girer. An maukuna kar hissettii youn alk, maukun ruhunun kendi ruhuna dost olduunu anlamasyla meydana gelir. Bu durum an gayb perdesinin ardndan varlklarn zne dair kefi ile gerekleir. Bu kefedi ile ruh kendi kapasitesini kullanarak mauk hakknda en ince ayrntlar dahi anlar ve onun zne ulaarak kendi zyle btnln hisseder. Bu durum akn ilk belirtilerindendir118. Bu durum Allah ak iin de aynen grlmektedir. Zira, Allah gzlerimizle grmediimiz halde kalbi bir keif ile varln bilerek, her yerde Onun varlndan eserler gren ruh, bu hal ile vecde gelerek Allaha ak olur. Ey insanlar, siz Allaha muhtasnz; Allah ise, O zengindir, O hamda layktr119 ayeti ile, insann varlnn daima Onu arama ve Ona yaknlk duyma iinde olduu belirtilmitir. Bu durum sadece his ile idrak edilebilecek bir haldir. nsanlk tarihi boyunca her kavim ve toplulukta ilahi bir zata ynelme, ondan isteme, ona gvenme ve snma, her eyden nemlisi de onunla huzur bulma ihtiyac ile tapma gereklemektedir. Tm bunlar kalbi bir ynelitir. Nitekim, Gklere ve yerlere smadm, ancak mmin kulumun gnlne sdm kudsi hadis ile kalbin muhtevasna dikkat ekilmektedir. En yce varlk olan Rabbin kalb ile phesiz ve emin bir ekilde bilinerek, Onun varln her eyin varlndan stn tutma kalp ile (kalpten kast gnl denen manevi bir kavramdr) gereklemektedir120. Kiide akn bu denli meydana gelii, elbette an sadece kendi hali zerinde bulundurduu sfatlarndan deildir. Ak, maukuna balln ona uyma ve ona benzeme yoluyla gstermektedir. Biz bu duruma an maukunun bekasnda fena olmas diyebiliriz. nk daha nce de belirttiimiz gibi mauk ylesine sevilmektedir ki kendi varlndan baka her eyin varln reddedecek duruma getirmektedir. Ak, maukunun sfatlarna gizlenir, kendi sfatlarn ortadan kaldrmaya alarak maukunu yceltir. Kulumu sevdiim zaman, onun gz, kula olurum. Benimle grr, benimle iitir
121

kudsi

hadisinin

yaratlmn,

yaratann

sfatlar

ile

sfatlanmasn

117

Vecd: Hakkn srna ulald zaman ruhun youn olarak hissettii huu, kalbin Allah tarafndan bir varide tesadf edip, o varid sebebiyle kendisinde huzur ve srurun ortaya kmasdr. (bkn. Cebeciolu, a.g.e., Vecd Mad., s. 750) 118 bn Arabi, a.g.e., s. 27 119 Fatr; 35/15 120 el-Makdisi, a.g.e., s. 36 121 Hzin, s. 16. Bu rivyet, kaynaklarda geen... , Kuts Hadsinden mlhemdir : Buhr, Rikk, 38 : Eb Hureyreden ; Eb Yala, Msned,

gstermektedir. nk seven sevdiinin dnda baka bir varlk gremez. Scak suya bakldnda onun sadece su olduu fark edilir. Ancak, dokunulduunda anlalan udur ki, suyun varlna atein varl ilimitir ve su scak olmutur. Su aslnda atein yakcln alarak bir ynden ate olmutur. Aslnda ate hem suyla birliktedir, hem de sudan ayrdr. Su atee yakn olmasndan dolay onun sfatn alarak yakc olmutur. Bu durum Allah ile sevdii kulun arasndaki mnasebete benzemektedir. Kul ak ile Rabbine yaknlk duyar ve Onun kereminden nasiplenerek Allah tarafndan sevilen mertebesine ykselmektedir122. Hz. Peygamberimizin hadislerinde belirttii gibi, insann Allahn suretinde yaratlm olmas123, insann Allahn varln btnyle kendinde bulmas ve kabul etmesiyle ortaya kmaktadr. Bu sfatla yaratlan insana Allah kendini sdrabilir. Bundan dolay insanda Allahn tm sfatlar zuhur eder. Kendisinde ak alameti bulunmayan kii bile bunu elde edebilir. nk varlnn znde yaratlndan dolay bu kabiliyet ve ak mevcuttur124. Aktaki kavuma, sevgilinin kavuma ltfu ile ayn olunca vuku bulmaktadr. Sevgilinin aa olan sevgisi, an ona olan sevgisine stn gelir, a sfatlarndan ve beeri varlndan alr. Bu durum fana makamdr. Akyla fena olan ak, sevgilinin sfat ile deiir ve beka bulur. Bu hal iinde olan ak, artk ben denen eyi yok eder ve mauku ile aralarndaki ayrl, ikilii ortadan kaldrr125. Kiinin akn alametleri ise belirli bir dzen ve akn derecesine paralele olarak tevazu iindedir. yle ki, ak maukunu daima arar ve onu grmeyi, hissetmeyi diler. nk gz ile idrak olunan direk olarak kalbe yansmakta ve bylece maukun muhabbeti an iinde canllk kazanmaktadr126. Yaratlm her varln yaratandan eser tadn elbette ak hemen fark eder. nk o leme can gzyle deil kalp gzyle bakmaktadr ve varlklarn Onun akyla zikretmekte olduunu kefeder. Dier bir alameti ise, an sevgilisinin bykln ve azizliini bilmesi neticesinde edeple gzlerini aa indirmesidir. Nitekim bunu ifade etmek maksadyla Resulullah, namazda Allahn huzurunda olan kulun gzlerini ge kaldrmasn iddetle nehyetmitir. nk, Allahn bykl ve azameti arn zerindedir. Hatta ak edebinden boynu
XII/520, nr. 7087 : Meymneden ; Heysem, Mecmeuz-Zevid, X/269 : Aieden ; bn Hacer, el- Metlib, I/ 139, nr. 505 : Meymneden 122 el-Makdisi, a.g.e., s. 33 123 Allah Ademi kendi suretinde yaratt, Yze kfretmeyiniz, nk Allah Ademi Rahman suretinde yaratt, Rabbimi en gzel surette grdm hadisleri buna rnektir. 124 bn Arabi, a.g.e., s. 32 125 el-Makdisi, a.g.e., s. 34 126 El-Cevziyye, a.g.e., s. 275

bkk bir hal ile maukunun huzurunda bulunarak Ona muhta olduunu, Ona ak olduunu ve Onun akna da muhta olduunu bilir127. Sevginin alametlerinden biri de, an mauktan bahsetmenin hazz ile daima onu anmas ve onu ok zikretmesidir. Bu sebepledir ki, Allah kullarnn korku hallerinde dahi kendini anmalarn emretmi ve bunun kendisini seven kullar iin huzur ve emniyet verici olduunu bildirmektedir128. Ak, maukunu ok anar ve onun syledii ve istedii her eye tabi olarak, onun ahlak zere ahlaklanmaya riayet eder129. Bu sebeple Allah ok seven kiilerin en zevk ald eylerden biride Kuran- Kerimi dinlemektir. Zira o maukunun kendisine hitabdr ve onda ak iin mjdeli haberler vardr. Sevginin alametlerinden biri de, ak ile mauk arasnda farknda olmakszn ve tesadfi bir ekilde birliktelik ve benzerlik olumasdr. Buna tabiatlarn uyumas veya ruh birliktelii de diyebiliriz. ou zaman, ak maukunun hastalandndan dahi haberi olmadan hastalanr, o iyileince iyileir. Bir baka durumda konumalarda gerekleir ki, buda ak ile maukun birbirlerinin yannda olmadan ayn cmleleri harfi harfine sylemeleri ile gereklemektedir130. Ak, maukunu kskanarak akn alametlerinden birini daha gstermektedir. nk kskanmak nakledilen u hadise binaen sevginin orannda zuhur etmektedir. Sadn kskanlna hayret mi ediyorsunuz? Oysa ben ondan kskancm. Allah ise benden de kskantr131 Ak, yalnzlk ile aslnda daima sevdiiyle olduunu ve onunla ba baa kalmakla akn canl ve dinamik tutmaktadr. Ak iin sevgiliyle halvet, baka her eyden daha tatldr. Bu sebeple, Resulullah, Rabbine namaz klan kiinin nnden geen kiiyi azarlamay, gememesi iin itmeyi ve hatta onunla bunun iin kavga etmeyi emrederek, seven ile sevilenin arasna bir yabancnn girmesindeki huzursuzluu dile getirmitir132. nk, ak maukuna ulamak iin kendi varln dahi silerek ikilii ortadan kaldrma abasnda iken bir bakasnn daha varlna tahamml edemez. Bu sebeple ak hem sevgiliden uzaklatran eyleri hem de halleri ortadan kaldrmak

127 128

El-Cevziyye, a.g.e., s. 276 Enfal, 8/ 45, Ey inananlar! Bir toplulukla karlarsanz dayann; baarya eriebilmeniz iin Allah' ok ann. 129 Ali mran, 3/31, "Allah' seviyorsanz bana uyun. Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn. Allah affeder ve merhamet eder". 130 El-Cevziyye, a.g.e., s. 301 131 Buhari, Mslim. 132 Buhari, Mslim, Ebu Davud, bn Mace

iin Onun honut olaca her hali kendine hal edinir. Ak iin mauktan uzak kalmaktan daha incitici ve sevimsiz bir durum daha yoktur133. b) Akn Mertebeleri Ak, her varlkta belirli bir nispette bulunmaktadr. Bunu ilerleyen konularmzda detayl ekilde ileyeceiz. Her varln yapsnda hem zce hem de cisim ve suret ynnden de bulunan ak, her madde ve her mertebede o maddenin ahlakna gre ekillenmektedir. Varlklarn imkan sahasnda ortaya klar belirli bir mertebe ve mahiyet gerektirmektedir. Oysa mertebelerin dahi ortaya k, akn vcudundan zuhur eden bir illetledir. Her maddedeki deiiklik, bakalam, hareket ve hareketin sonucu ak iledir134. Akn vcutta varolmasnn ilk amili, ruhun varlk olarak kendini bilmesiyledir. Kendini bilen ruh, znn nerden ve neyle olduunu bilerek buna bal olan bir ahlak yapsna brnr. Ancak, ruhun belirli bir suret ve cisim kazanmas neticesinde, kendine verilmi olan bedene de uygun ahlaki bir yapy da bnyesine almak zorundadr. Bu sebeple nefis, ruhun bedenle birlemesi neticesinde ortaya kan iki ahlakn tek bulutuu noktadr. Nefsin de akn ilintilerine nispetle sahip olduu eitli yetenek ve mertebeleri vardr. nsann ak yaad eit nefsi bulunmaktadr: 1.Semavi ve Yce Nefis: Nefis, tamamen iyiliklere ynelerek, kendisine imkan dahilinde sunulan fazilet ve kemale ynelmesiyle ortaya kan iradedir. Bu nefis eidi, insan kamil derecesine ulatracak bir akla Allaha ynelmesine ve Onu yceltmeye ynelik bir tutku verir. Ak iin tm g, deva ve rzk Allah sevmek olur. 2.Yrtc Hayvani ve Gadabi Nefis: Bu nefsin sevme ekli ise, zulmetme, ezme, gururlanma ve insanlara kar haksz yere byklk taslama olarak grlmektedir. Bu nefisle ak yaayan kiinin tm haz ve tutkusu eza vermek olur. 3.Hayvani ve ehevi Nefis: Bu nefsi ar gelen kiilerin yeme, ime ve cinsel duygulara kar ar tutkusu olur. Bu nefiste olan kii bazen dier nefisteki gibi bbrlenme ve fesada ynelme grlebilir135. Semavi nefisi doasna uygun olan kii, o ekle uygun bir sevgiyle karlarsa ona meylederek ak yaamaya balar. Bu kiilerde, akndan dolay ne bir sknt nede kendine akndan dolay kendine sknt verecek eyler o kiiyi etkilemez. nk ak neden ak olduunu bilir ve doasndan dolay semavi nefis ve meleklerle daima bir
133 134

El-Cevziyye, a.g.e., s. 300 Sunar Cavit, Tasavvuf Felsefesi, SAM, st. 1974, s. 213 135 El-Cevziyye, a.g.e., s. 271

dostluk iinde bulunur136. Bu sebeple an ahlak ak arttka gzelleir, ak hayatnn her safhasna yansyarak Allahn kendisine meylettii kiilerden olur137. kinci tr nefsin sahibi ise, aknn kaynan eytandan alarak ak devam ettike kendini buhrana srkler. Ak sadece ac ve hayatn bitmesine sebep olabilecek nefret ile yce deerlerden uzaklar. Ahlak olarak, deerlerin hepsinden syrlan ak, kendine ve maukuna hatta evresinde gzel olan her eye aykr hareket etmesine sebep olur138. Akn bu mertebede yaayan ak, eytan dost edinerek Allahn ahlakndan uzaklar ve semavi nefisteki an aksine derecelerin en aasna derek andan dolay kovulmu olur139. nc tr nefis sahipleri ise, aklarn ehvet ve arzularndan ibaret yaayarak, kara ynelik bir sevgi ile dnya hayatlarn devam ettirmeyi amalayanlardr. Maukun bedensel gzellii ve ak ile mauk arasndaki al-veri kolaylndan kaynaklanan bir uyum ile birbirlerini tamamlarlar140. Akn ve maukun birbirleriyle irtibat ve sevgileri muhteva olarak birbirlerinden farkllklar iermektedir. Sevgi eidine bal olarak mauk hviyet belirlemektedir. Sevgi eitleri ise; ilahi sevgi, ruhani sevgi ve tabii sevgi olmak zere eittir. 1- Tabii Sevgi: Bu sevgi eidinde ak, suret yani vcut hali zerine yaanmaktadr. Suret (form), hangi nisbetle ve cismen hangi hal zerine tezahr ederse etsin, o suret maukun hayalindekinden ibarettir. Varln alglan ekli, cismen yani vcut olarak belirdiinden cisimlerin birbirine ekimi ve ak varlklarn birbirlerine yaknlaarak temas etmelerini gerektirmektedir. Ak ile mauk, birbirleriyle sarlarak veya perek birbirlerine nefis olarak karr ve nefesleri dahi birbirlerine benzeyerek, tkrn vermi olduu etki ile bedensel bir uyum ve ak iki beden arasnda ayn ekilde tezahr eder141. Ak ile maukun bu ekilde yaknlamalar, iki kiinin ruhlarnn ve nefeslerinin ayn olmasna sebep olur. Sevginin gayesi kavumaktr insanda Bir teni bir tene bir can bir canla

136 137

El-Cevziyye, a.g.e., s. 272 Fussilet, 30-32 138 El-Cevziyye, a.g.e., s. 274 139 Nisa, 38; Kehf, 50; Nahl, 63; Hacc, 4; Nisa, 119-121 140 El-Cevziyye, a.g.e., s. 275 141 bn Arabi, a.g.e., s. 63

Akn bu ekilde yaanmas sevgililerin birbiri olmadan da onu yayor onu hissedir gibi maukun hayali ve ruhuna ilemi olan lezzeti ile daima iki ruhun beraberliini anmsatr. Bu ak eidinin gayesinde ittihat bulunmaktadr142. ki sevgilinin birbirlerine olan ihtiya ve ekimi onlarn birbirlerine daima yakn olmasn gerektirmektedir. tabii sevgi bu adan kaynan inam ve ihsandan almaktadr. nk, insann varl dier bir insann varln tamamiyle sevmeyi ve istemeyi bilemez. Bu sevgide ak maukunu kendi nefsi ve arzusu olduundandr. Bu halin sebebi ise insanda hayvani bir ynn olmasndandr. Ruh yani z olarak birbirlerini isteyemeyecek olan kiilerin bunu takviye edebilecekleri yn de nefsani arzudur143. 2- Ruhani Sevgi: Bu sevginin tabii sevgiden ayrlma sebebi, an hem kendisi hem de sevgilisi iin ak olmasdr. Oysa tabii sevgide ak maukunu sadece kendi nefsi iin sevmekteydi. Ruhani ak, kiinin hem akl hem de ilim ynnden ilerlemesine sebep olmakta ve a hikmetli yapmada aklnn ve ruhani kabiliyetlerini kefetmeye yneltmektedir. Ak, maukuyla ilgili btn i ve dzenini deitirmeye kalkmadan, yaad ve yaayaca eyleri hikmeti ile bilir ve sevginin ve sevgilinin hakikatinin ne olduunu anlar. Maukun varlnn (vcudunun) iinde bulundurduu mevcudu ve bu mevcudun neden o vcutta olduunu da akyla anlar. Bu sebeple ak iin maukun varl (vcudu), sadece o mevcudu ierdiinden nemlidir. Yoksa cisimsel bir birliktelii arzulamaz144. Ak sekri145, dnceyi aan bilgi durumlarn simgesel olarak karlar. Bu hal, Ehadiyyetin ruhtaki tecellisi olan isel gzellii yanstt iin parlaklk ve uyumun ruhta domasna sebep olur. Ak nefsin ruh karsndaki uyumsuzluunu ortadan kaldrarak ak ile maukun ayrlna sebep olan karkl giderir146. Ancak sevgilinin varl, ak iin vuslatn asldr. nk onun varl, kendi varlnn zdr. Ancak, yeryznde varln kolaylkla i grmesi ynnden verilmi olan vcut, ak iin maukun arac, i gren aletidir. Bu ynyle ak iin maukun vcudu, aslnda zn rten bir adem elbisesi olmaktan teye gitmemektedir147. Nitekim, tecelli bir surete brnerek ilahi sevgiden srlar tadn belli etmektedir. z ise sadece ruhtur ve ruh Allahn nefesinden bir nefestir. An mauku kimdir, mauk
142 143

bn Arabi, a.g.e., s. 64 bn Arabi, a.g.e., s. 66 144 bn Arabi, a.g.e., s. 57 145 Sekr: Sarho, sarholuk manasndadr. Kalbe gelen varidin etkisiyle, salikin ihsastan kp, gaybete dmesidir. Sekr tam olmayp hisler tam kaybolmazsa bu salik mtesakirdir. (bkn. Cebeciolu, a.g.e., Sekr, s. 626) 146 Titus Burckhardt, slam Tasavvuf Doktrinine Giri, ev: Fahrettin Arslan, st., 1995, s. 38 147 bn Arabi, a.g.e., s. 60

neden sevilmektedir ve her an bu ekilde varln zmsedii neden sadece bir tane mauk vardr? Bu sorularn cevab elbette hikmetleri kavrayan ak iin kolaydr. nk an ak, maukun znedir148. 3- lahi Sevgi: Allahn yarattklarn ve zellikle yarattklar ierisinde eref-i mahlukat olan insan sevmesi, sevdiklerinin de kendisini sevmesi olarak tanmlayabiliriz bu sevgi eidini. Allahn bize kar duyduu sevgiyi ve bizim Allaha duymamz gereken sevgiyi ifade etme ynnden u kudsi hadis tm sevgilerin gayesini belirleme ynnden pek stndr. Ben bir gizli hazine idim; bilinmek istedim ve mahlukat yarattm. Sonra onlara Kendimi tanttm; onlar da Beni tandlar.149 nsan gibi akl ve ruh kapasitesi olmayan mahlukatlarda Allahn kendinden rahmet olarak bahettii ak, her varlkta hareket, nicelik ve nitelik ynnden ortaya kmaktadr150. Bunun kant ise; O'nu, gk grlemesi hamd ile, melekler de korkularndan tesbih ederler. Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken, O, yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar.151, Yedi gk, yer ve bunlarda bulunanlar O'nu tesbih eder; O'nu hamd ile tesbih etmeyen hi bir ey yoktur; fakat siz onlarn tesbihlerini anlamazsnz. Dorusu O Halim olandr, balayan'dr.152, Gece ve gndz, bkmadan tesbih ederler.153, Gklerde ve yerde olan kimselerin, sra sra uan kularn Allah' tesbih ettiini grmez misin? Her biri kendi niyaz ve tesbihini bilir. Allah, onlarn yaptklarn bilendir. Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Dn Allah'adr.154, Akamlarken ve sabahlarken, le ve ikindi vaktinde Allah' (ki gklerde ve yerde hamd O'na mahsustur) tesbih edin, namaz kln.155, Melekler yle derler: "Bizim her birimizin bilinen bir makam vardr. phesiz biz sra sra duranlarz, phesiz biz Allah' tesbih edenleriz."156 Ayet-i kerimelerden de anlalaca zere Allah her varla kendi varln retmi ve tecellisi ile belirli bir nizam sunmutu. Allahn lemi yaratmasna sebep insanln hayatdr. Dolaysyla insanlarn yaayaca ak, yalnz kendinde bulunan akl ve ruh ile daha da had safhaya
148 149

bn Arabi, a.g.e., s. 66 Hzin, s. 200, 212. ... Ya da mehur lfzla : ... ekliyle Tasavvuf kaynaklarnda oka zikredilen, mutasavvflarn dilinde, Kuts Hadis olarak hret bulan bu rivyetin, muhaddisler tarafndan Mevz olduu ittifakla ifade edilir.: Acln, II/ 132, nr. 2016.; bn Arrk, Tenzh, I/ 148, nr. 44. ; Ali el- Kr, s. 269, nr. 333. 150 bn Arabi, a.g.e., s. 39 151 Rad, 13/13. 152 sra, 17/44. 153 Enbiya, 21/20. 154 Nur, 24/41-42. 155 Rum, 30/17-8. 156 Saffat, 37/164-6.

kmakta ve Allahn muradnn gereklemesinde en st gaye olarak biz insanlar semitir. Bu sebeple Allahn insanlara hitab, stn ahlak sahibi insan- kamil olan peygamberler ve kelamn gndererek varlklarn znn yolunu izmitir. Tm bunlarn gayesi ise, Allaha stn ve en doru ekilde ak ile ynelmedir. te sana da buyruumuzla Cebrail'i gnderdik; sen Kitap nedir, iman nedir nceleri bilmezdin, fakat Biz onu, kullarmzdan dilediimizi onunla doru yola eritirdiimiz bir nur kldk. phesiz sen de insanlara gklerde olanlar, yerde olanlar kendisinin olan Allah'n yolunu, doru yolu gstermektesin. yi bilin ki iler sonunda Allah'a dner.157 Ayetlerinde de anlalaca zere tm bunlar Allahn insana olan sevgisinden ve rahmetinden kaynaklanmaktadr. Bu sebeple diyebiliriz ki, Allahn kullarn sevmesinin ne ba vardr nede sonu. nk O, ne hadis olmay ne de araz olmay kabul eder. Allahn kullar iin duyduu sevginin z, zaman olmayan bir sre iinde yaratlmlardaki mebdeinin zdr. Allahn sevgisi bylece, ister varlk ister yokluk leminde olsun her an ve durumda ayndr. O, nceden ne ise her an odur. Allahn her an sevmesinin sebebi her varln her an varlk sahibi olmasyla ayndr. nk varlk vardr ve Allahn varln bilmekle varlklarn devam ettirmektedirler158.

157 158

ura, 42/ 52-3 bn Arabi, a.g.e., s. 44

KNC BLM BN SNDA AK FELSEFES A. BN SNNIN HAYATI bn Sn, h. 370 / m. 980 ylna, Horosann Belh ehrinin yaknndaki Afana kynde dnyaya geldi. On yanda iken Kuran- Kerimi ezberledikten sonra, edebiyat alannda da kendini ilerletmitir. Sonra Buharaya giderek felsefe eitimini alr. Hukuk, mantk, matematik, tp, fizik alannda da kendini gelitirdikten sonra, asl ilgi alann oluturacak olan metafizie ynelir. Kk yata tm ilimleri renmi olan bn Sn, dnemin sultan Nuh b. Mansur tarafndan saraya hizmet etme amacyla davet edilir. Batda, etkisi slam Dnyasnda olduu kadar geni ve etkilidir. Avicenna lakabyla bilinen bn Sn, eserlerinin tercmeleri ile tp, matematik fizik ve metafizik alannda yeni fikirlere kap amtr159. Alm olduu eitim srasnda zor bir konuyla karlat zaman Allaha dua ve ibadet ile problemlerin zmlerini ilham etmesini istemitir. Manevi adan olgun olmasna ramen, baz tutkularndan dolay kulun hastalna yakalanr ve kendini tedavi etmeye alr. Ancak rahatszln tedavi edemeyerek h. 428/ m. 1037 ylnda Hemedanda vefat etmitir160. bn Snnn eserleri; 1. E-ifa 2. En-Necat 3. El-arat vet-Tenbihat 4. Daniname-i Alai 5. El-Mebde vel-Mead 6. Uyunl-Hikme 7. Et-Talikat 8. El-Mbahaat 9. Hay b. Yakzan 10. El-Hikmetl-Merikyye 11. El-naf 12. El-Hidaye
159 160

Alper, mer Mahir, bn Sn, T.D.V..A., st. 1999, s. 319 Altnta, Hayrani, bn Sn Metafizii, A...F.Y., Ankara 1985, s. 10

13. El-Hikmetl-Aruziyye 14. Ahvaln-Nefs 15. Lisanl-Arab 16. El-kanun Fit-Tb 17. El-Urcuze Fit-Tb 18. Deful-Mazarril-Klliyye Anil-Ebdanil-nsaniyye161 B. BN SNNIN AK FELSEFES 1. AK KAVRAMI VE HVYET bn Sn, akn tanmn yle yapmaktadr; Ak, gerein, iyi, gzel ve cidden uygun olan bulup onu istemekten baka bir ey deildir. Bu ayrlan eylerden olursa, ayr olduu srada ona meyletmenin, var olduu srada da onunla bir olmann mebdeidir.162 bn Sn, ak ve gerek arasnda bir iliki kurmak amacyla, Risale Fi Mahiyat Al-k adl risalesini ortaya koymutur. Nedir bu gerek ve bu gerein iyiyi, gzeli ve uygun olan bulmas? Onu isteme nasl gereklemektedir? bn Snya gre gerek, varln kendisidir163. Her varlk bir vcut ve suret kazanarak kimlik elde eder. Ancak bn Sn, varln znn cisimde yani bedende deil, ruhta olduunu syler. Ona gre ruh, bedenin formundan deildir. Ruh bedene dzen veren, onun varln ve devamn salayan kemaldir164. bn Snnn akn aklarken zerinde durduu metafizik kavramlarn banda ruh, nefs ve benlik kavramlar gelmektedir. bn Snya gre, ruh yle bir kemaldir ki, bedenin sahip olduu bilgiye ihtiyac yoktur. D leme ait bilgileri, kendi varlna ait olan bilgileri, ruh tek bana kavrama yeteneine ve imkann sahiptir. Kolu veya baca kopuk bir insan, her ne kadar kolunun et ve kemiinin olmadn bilse de, kolunu yine olarak var olduunu hissetmektedir. nk bedene verilen mahiyet durmakta sadece vcut eksik bulunmaktadr. Mesela bir insann her hangi bir organ alnsa, yani bedeninde eksiklik mevcut olsa, o kii yine ben varm diyecektir. Demek ki, benden herhangi bir ey eksilmemekte, sahip

161 162

Alper, a.g.m., s. 337-340 bn Sn, Risale Fi Mahiyat Al-k, ev. Ahmet Ate, stanbul 1953, s. 3 163 Burhan Ulutan, bn Sn Felsefesi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2000, s. 90 164 Ulutan, a.g.e, s. 91

olduu potansiyelden bir ey kaybetmemektedir. Vcut ruhun sadece evidir, sahibi veya asl deildir165. Beden ruha tabidir, her bilgi ve hissin kayna ruhtan gelmektedir. Bedenin ruhtaki bu duygu ve bilgiyi kendine aitmi gibi yaamas ise sadece onun bir arac ve alet olma yeteneinden gelmektedir. Tpk beyin ve el arasndaki ba, komut sistemi gibi. El, bir eye uzandnda bu onun kendi arzu ve fiili olamaz. Elin o eye uzanma istei beyinden gelmekte, beynin sahip olduu birtakm bilgi ve hedefler dorultusunda komut vermesi sonucu ortaya kmaktadr. Mesela, hrsza asla elin ald denmez ancak o kiiye sen aldn denir. Yoksa her fiilin msebbibi beden olsayd, ayn bedeni zelliklere sahip herkes ayn fiili meydana getirirdi. Yapan daima bendir. Demek ki en st kademe neresiyse ben oradadr. bn Sn, bedenin kemali olarak grd ruhu ite bu ben olarak tanmlar ve gerekin benliini hissetmesinden ibaret olarak grr166. Gerein alglan ise, baka bir varln durumuna edilebilmesidir167. bn Snya gre, lemdeki eyalar, z itibariyle mmkn, dier bir yn ile vaciptir. te bu mmkn olan tarafta iyilik bulunmamakta, vacip olan ksmda ise iyilik bulunmaktadr. Bizim iyilii hissettiimiz ksm vacip taraftan gelmektedir. Demek ki, iyilik eyann cevherinin asl deil, ona ayr (vacip taraf) bir prensipten katlmaktadr. Mmkn varlk eksiktir ve olgun deildir, dolaysyla ktdr. nk onun znde iyilik yoktur ve iyilie sahip olmayan yok olacaktr168. Var olmak, en bata iyinin neticesidir ve her varlk kendisinde var olan bu iyi nispetinde olgunlua sahip olur. Her varlk kendisine bahedilmi bir iyilie sahiptir. Varln ktl, kemalden uzaklk derecesine gredir. Her varla, ltfedilmi bir iyilik potansiyeli vardr. Buna ftrat yani yaratl zellii de diyebiliriz. Varln yaratl zellii naslsa, yani Tanrnn ltfettii iyilik ne derecede ise, varlk da sahip olduu bu potansiyel ile vardr ve varln srdrmektedir. Yokluk, yok olmas itibariyle istenilen bir ey deildir. Varlk ise, saf iyilik ve saf olgunluktur. yilik, her eyin zde istedii ve varln onunla tamamlamay arzulad eydir169. O halde, varl tamamlama istei ak, varl kendisi tarafndan tamamlanmak istenen mauk ve tamamlamak isteyen ise aktr.
165 166

gre idrak

Ulutan, a.g.e, s. 91 Ali Durusoy, bn Sn Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, FAV, stanbul 1993, s. 46 167 Cihan, A. Kamil, bn Sn ve Gazalide Bilgi Problemi, nsan Yay., st. 1998, s. 78 168 Hayrani Altnta, bn Sn Metafizii, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1997, s. 74 169 Altnta, a.g.e, s. 75

Gerein, sahip olduumuz tek varln, iyiyi bulmas, ilk yaratltan gelmektedir. nk hayr veya iyi Allahn znden, varlk tarafndan bilinebilme eklinin sonucu ve tabiat gerei, belli bir sisteme gre dnya zerine taar. Tama neticesinde iyi, varlk kazanr ve iyinin ekilleri dnyaya yaylr170. Tanrnn z saf iyiliktir. yilik ise, zce yani Tanr tarafndan istenen, murad edilen eydir. Yaratln gayesini ve mmkn varlklarn lemde zuhur etmesine sebep olan vacip bir durum vardr ki; bu da bn Snya gre ; Ben bir gizli hazineydim; bilinmek istedim ve mahlukat yarattm kuds hadisindeki bilinmeyi isteme, iyiliin bilinmesidir. Allahta var olan iyilik kendisinden taarak, varla, Tanry arama ve Tanrya ynelme istei olarak bir g ve arzu eklini kazanmaktadr. Yaratlm tm varlklarda, iyilii arama, hayra erime potansiyeli ve istei zaruri olarak mevcuttur. Allahn z saf iyiliktir ve varln istedii bu iyilie ulamaktr. Kendi olgunluunu tamamlamak isteyen her varlk, bu iyiye ynelmek ister. nk olgunlua (kemale) erme, bu iyilie yaklama nispetinde gereklemektedir. Eksik olan ve olgun olmayan ise, ktlktr yani iyiliin karsndadr. Eksik ve olgunluktan yoksun olmak ktl, bu durumda Allahtan uzak olmay, Ondan yoksun olmay dourmaktadr. Cismin varl, kemalden uzak olduu iin ktdr. Cisimde bulunan eksiklik ve noksanlk srekli tamamlanmak ister ve bu isteini zlem ile dile getirir. zlem ile kemali aray Tanrya giden yoldur. Tanr bu yolu tm varlklara amtr, nk, Tanr iyilik ve kemalin potansiyel olarak kalmasn deil, fiil olarak ortaya kmasn istemektedir. nk, Tanr bilinmeyi istemektedir. Ak, maukunu Tanr (isteiyle) tarafndan verilen gc kullanarak arar ve potansiyel olarak var olan ak bu andan itibaren ak fiili olarak ortaya kar. bn Snya gre, Tanrnn iyilik ile murad, varlklarn kendisine ynelmesidir. Varlklarn Tanrya bu iyi ile ynelmesi ise, yine Tanrnn kainat hakkndaki bilgisinin, yaratt btn varlklar kuatmas ve varlklar en gzel ve ideal biimde var etmesiyle olmaktadr171. Nitekim Kuran- Kerimde Biz insan en gzel ekilde yarattk172 buyrulmaktadr. nk varlklarn yeryznde bundan daha mkemmel olmas mmkn deildir ve iyilie ulamada en stn donanma sahiptir. Varln iyilii

170 171

Altnta, a.g.e, s. 74 bn Sn, en-Necat, s. 245 172 Tin, 95/ 4

bulmas iin Tanrnn iyilii yaymas da yine Tanrnn iyiliinden kaynaklanmaktadr. nk O, iyiye ulalmasn murad etmektedir173. Tm bu iyi tarifimizden sonra unu aka syleyebiliriz; gerein (ben) iyiyi istemesi Vacip Varlktan gelmekte, eksiklikten syrlp, olgunlua eriilmesi istenmektedir. Bu durumda iyiye ynelme, gerek iin vaciptir. Aksi taktirde, gerek mmkn varla ynelerek ktl arzular ve yoklua mahkum olur. bn Snya gre varlk, Tanrnn niyet ve isteinden uzak bir ekilde, en gzele gre gerekleene karlktr174. Gzellik, bir yn ve prltdr. lemin varoluu da bu prlt ve yne gre ekilli bir dzen kazanmaktadr. nk lem, en mkemmel ekilde yaratlmtr ve bu mkemmellik lemin gzele ynn evirmesinden kaynaklanmaktadr. Mmkn olan her varlk, imkan sahasna kabilmek iin vacip olandan bir ynden ilham almak mecburiyetindedir. Kemale ulam olan iyilik, suret kazanarak, cisimsel boyutta kendini gsterecei zaman, en mkemmel dn ekline, yani gzele ynelecek ve prlt kazanacaktr. Tanrnn en gzel ekle gre yaratmas, gzelin de aslnn iyi olmasndandr. nk varlnda iyilik olmayandaki gzellik, varln olgunlatramaz ve dalarak birlikten uzaklar175. Biz gzeli, iyinin suret kazanmas olarak da alglayabiliriz. Ancak u da var ki, varlk, mmkndr ve imkan dahilinde gereklemektedir. Daha nce ifade ettiimiz gibi mmkn olann znde iyilik yoktur ve ona bu iyilik ancak dtan yani Vacip Varlktan gelmektedir. znde iyilik olmayan lem, olaan, mmkn ve maddeyle birlemi olmasndan dolay, ancak murad edilen en gzel ekil176 ile yaratlr. Mmkn varlktaki gzellik gerek gzellik deildir ve ancak iyilik derecesine gre prlt kazanmaktadr. Tanr, zyle lemde gerekleen iyilik ve olgunluun msebbibidir ve bu olgunluk ve iyiliin bir ekil ile gereklemesini murad etmektedir. Bu yayl lemde gzeli meydana getirmektedir. Yaylan gzelliin, varlklarda var olmas, o eyin suret olarak var olup, kendini gsterme imkanna sahip olmasdr. Demek ki varln eklinin gzel olmas, o eyin varlk olarak ortaya kmasna neden olma ynnden eklin bir paras oluyor.

173 174

Dodurgal, Abdurrahman, bn Sn Felsefesinde Eitim, FAV, stanbul 1995, s. 115 Altnta, a.g.e, s. 83 175 bn Sn, en-Necat, s. 245 176 Altnta, a.g.e, s. 83

ekilsel varlk, ekilsiz varla fiilen varlk verilmesine neden olan bitiik sebep olmas ynnden ekilli, kendisine ekil verenin muradna benzedii aka bu ekli kazandnda ortaya kmaktadr. ekil maddenin eklidir, ekil verenin ekli deildir. Ancak Tanrdaki holuk, iyilik ve gzellik ilhamn varlk leminde ekilsel olarak gstermesinden ibarettir177. Demek ki, varlk ekil verenden dolay Tanrya benzemekte, ekil kazandndan itibaren de maddeye benzemektedir. bn Sn, gzellii iyilik ile alklandrdktan sonra bu gzelliin devirlere ve mizalara178 gre tercihi bir durum olduunu ifade ediyor. Gzellik, ak ile alklandrldnda, yz ve suret gzellii olarak kendini gstermektedir. Akn gzelle ortaya kmas ancak varln kendine uygun olan gzeli tercih etmesiyle mmkn olmaktadr. nk her varln kendine zg bir mizac ve ftrat mevcuttur. Varlklardaki eksiklik, kendini tamamlamak ve olgunlatrmak amacyla kendine en yakn ve benzer deerleri tayan eye ynelerek onunla birlemeyi ve bu ekilde varlnda mevcut olan gc artrarak daha gl ve kemalle yani iyiyle yaknlk kurmaya alr. Uygunu arama ayn zamanda gzellii tamamlamadr. Nebati varlklara en ok yeil renk, semaya mavi renk, topraa koyu renk ve suya da en ok effaflk yakmaktadr. Suyun effaf olmas varlnn temek unsuru olan duru ve katksz olmasndadr. ayet su sert ve daha kat bir yapya sahip olursa rengi de buna uygun olarak deiecektir. Sema, zgrlk ifade ettiinden ve zgrle de en ok mavi renk yaktndan kendini maviyle tamamlayacaktr. Topran koyu renk olmasndan maksat, varlnda salamlk, gvenirlik ve sadakatin olmasndandr. nk koyu renk iine ald dier tm renkleri kapatr ve rter. Bitkilerdeki yeillik ise iindeki canllk ve hayat belirtisindendir. Yeilin canlln rengi olmas onun rahatlatma ve hayata ball arttran bir his uyandrmasndandr. lemi oluturan bu drt unsurun kendine uygun bir renk ve ekil almas ile, varlklar olgunlamakta ve daha da gzel olmaktadr. Ksacas, uygunluktan kast gzellemektir. Ak, kendine uygun mauku seerken kendi znde var olan kapasiteye en yakn ve kendi eksikliini giderebilecek en gzel olan ile gzellemek ve kemale ermek ister. Suretlerdeki ekil, miza ve Tanr tarafndan bahedilmi olan ftrati yap eini kendi varlnn bir benzerinde arar. nk tam olmak, yani bir olmak ancak birbirini
177

Atay, Hseyin, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, Ankara nv. Basmevi, Ankara 1974, s. 98 178 bn Sn, a.g.e., Giri Hilmi Ziya lken, stanbul 1953, s. IX

tamamlamaya mnasip iki varlk arasnda gereklemektedir. Ak olan kii de kendi suretine benzerini, miza ve huy olarak kendine denk gelebileni seerek ak olduuna yine tercihi bir karar ile gzel demekte ve uygunluk ilitirmektedir. bn Sn, akn tanmn yaparken uygun olan gzel bulup179 ifadesiyle uygun olann gzel olduunu ve gzelliin greceli yani her varln mahiyetine yakan gzel bulduunu ifade etmektedir. Eer her varlk sadece bir varl gzel bulsayd, varlklarn hepsi o gzele ynelirdi. Toprak, hava, su ve atein beyaz ve sertlii gzel bulmas lemin tamamen kat ve beyaz bir ekle brnmesine sebep olacandan dier varlklarn hayatn mmknln imkansz hale getiren bir durum olmaktan teye gitmezdi. Bu sebepledir ki Allah: Biz insan en gzel ekilde yarattk180 buyurmaktadr. Yaratlm tm varlklar birbiriyle ahenk ve btnlk oluturmas akn varlklara verdii edep ve dzenden kaynaklanmaktadr. Her varlk dier bir varla muhtatr ve bu ihtiyalar giderdikleri mddete Tanr akna gidebilirler. nk her varlk, nce bir ee ynelerek gcn arttrmaya sonra da iyiye ulamaya altndan varlklar arasnda bir sebep ba kurulabilmektedir. Bu sebepler ba kurulmadan yani her mmkn varlk kendine zel bir gzel bulmadan ve ona ynelmeden direk olarak vacip varla ynelirse varlklarn olmas imkansz olur ve mmkn varlklarn imkan dahilinde vcut kazanmalar mmkn olamazd. Mmkn varlk eksiktir ve olgunlamaya ihtiyac vardr. Mmkn varln vacip varla ynelmesi vacip bir durum olduundan, mmkn varlklarn bu grevi en iyi ekilde yerine getirmesi amacyla yine Tanrnn bir ltfu, yani iyilii olan ak yine bir iyilik olarak varln birbiriyle sebep ilikisi iine girmesine ilk ve tek amil olmaktadr. Demek ki ak, varlklar arasndaki ilintiyi salayan, varlklarn kemale ulamasna en etkin sistem olan hareketi vermekte ve arzunun sebeplerden Tanrya ulamasn salamaktadr181. bn Sn, ak, bir nevi mmkn varln vacip kural olarak Tanrnn varlk sistemine oturtmaktadr. Bu sistemde ak, en tepededir ve tm kendinden sonraki varlklara ilimitir ve varlklarn sebebi olmaktadr. Yaratlmlar, kendinden nce tasdik edilmi eylerin tasdikine baldr. Tasdik edilmi eylerin hatrlanmas kendilerinden sonra yaratlm olanlarn tanmlanmasnda temel ilkeyi oluturur. Her varlk, kendinden nce yaratlma gre daha bilinir
179 180

bn Sn, a.g.e, s. 3 Tin, 95/ 4 181 Gochon, A.M., bn Sn Felsefe ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, ev: smail Yakt, tken yay., st. 1993, s. 72

haldedir182. nk, ilk ak Tanrdr ve yaratlm olan her varlk bu akn tecellisidir. yleyse varlklar derece derece Tanrdan sdur ederek vcut kazanmakta ve mertebelerine gre iyilik tamaktadrlar. Yaratlm varlk kendisinden bir nceki varlktan daha ok kemalden uzak, kendinden sonrakinden daha fazla kemale yakndr. Bu sebeple bir sonraki daima bir ncekinden daha eksiktir ve ona olgunlama ynnden muhtatr. Varlklarn bu sralannda bir sonrakinin bir ncekini hatrlatmasnda muhakkak bir illet mevcuttur. Varlk zat gerei mmkn olann illeti muhakkak vardr183. Mmkn varln varl da yokluu da bir illete baldr. Varlk var olduunda yokluktan bir illetle ayrlarak varlk kazanr, var olan ise yokluktan bir illet olarak yokluk kazanr184. Her varln maddi boyutu yokluktan, iyilik ve gzellii ise ilk varlktan gelen bir illetle mmknlk kazanmaktadr. lk varlk yani Tanr, her varla kendini hatrlatacak bir iyilik taraf yaratarak akn vuku bulmasnda ve varln yokluk ksmndan syrlarak kendi zndeki iyiye ulamasnda ak harekete geirmektedir. llet, daima bir netice meydana getirir ve yeni bir varlk meydana gelir. Bu durumda, Tanr ak ile sdur ederek, akn temeli olan iyiliin geree, gerein gzele, gzelinde uygunlua sebep olmas ynnden varlklara illet ilitirmitir. lk ak Tanr, ilk ak Tanr, ilk mauk yine Tanr olduu gerei bn Snnn ak felsefesini temeli olarak ortaya kmaktadr. nk Tanrnn her yaratt varlk, Tanrnn kendisinden olan ak varlklara ilitirerek, daima hareket eden ve ettiren g, arzu ve ilk dzenleyici sistem olmaktadr. Tanr ak ak iin istiyor ve ak iin yaratyor185. 2. AKIN KAYNAI VE VARLIIN SEBEB OLARAK AK Tanrnn yaratm olduu varlklarn hepsinde, eksiklik, ktlk ve yokluktan bir para bulunmaktadr. bn Sn, tm varlklarn sanki birer canl varlk olduunu ima ederek, kendilerinde bulunan eksiklik ve yoklua mahkumiyetten syrlma abas iinde olduklarn ifade eder. Bu canllk, varlklarn yapsnda olan tabii birer arzu ve grizi bir aktan gelmektedir. nk, hareket aktan kaynaklanmakta ve bylece canllk alameti olan hareket de tm varlklar canl mertebesine ykseltmektedir. Varlklardaki eksiklik,

182

bn Sn, Kitabu-if, Metafizik, ev: Ekrem Demirli, mer Trker, Litera Yay., stanbul 2004, s. 27 183 bn Sn, a.g.e, s. 35 184 bn Sn, a.g.e, s. 36 185 bn Sn, en-Necat, Tah. Muhiddin Sabri el-Krdi, Msr 1938, s. 245

kendisini olgunlamaya sevk edici bir etken olarak bu eksiklikten kamaya ve tamamlanmak istedikleri eye, kendilerinden daha iyi olana, ak ile ynelerek varlklarn tanzim etmeyi arzulatr. eylerin meydana gelileri, varlklarnn znde bulunan ve varlklarnn sebebi olan zaruri aktr186. Varlklarn her biri yaratlndan sonra halden birinde bulunurlar. Hallerin ilki; kemal derecesini kazanm, an maukuna ak ile balanarak birlik oluturduklar mertebedir. Bu mertebede ak, mauk ve ak birbirinin ayndr ve kendilerinde artk bir eksiklik, tamamlanma ihtiyac olmayan olgunluk derecesindedirler. kinci mertebe; eksikliin son derecesinde olan, iyilik, gzellik ve bunlara ulatrc herhangi bir illetin bulunmad mertebedir. nc mertebe ise; bu her iki mertebe arasnda gelip giden, yani her iki mertebeden de kendisinde alamet bulunan varlklarn mertebesidir. Bu mertebe, ilk mertebe olan kemal mertebesinin hasl yani bir mertebe altdr187. nk, kemallik, yaratlmlar arasndaki en iyi manasn ifade ettiinden, sdur eden Tanrnn varlklar arasndaki yaratl derecesine mukabil olarak iyi derecelendirmesi de deimektedir. bn Snya gre, kemal derecesinin bir alt derecesi olan yar yokluk yar iyilik birlii de kendisinden sonraki derece olan yokluk halinin bir st mertebesidir. Bu mertebeye mutlak yokluk mertebesi de denmesinin sebebi, yoklua dair tm illet ve alklar bnyesinde bulundurmasdr188. Onda iyilikten, gzellikten ne bir illet ne de bir alamet vardr. Yoklua mahkum olan tm mahiyetleri kendisinde toplayarak, sadece maddi bir surete brnmtr. Onda ne hareketlilik vardr, nede hareket ettirici illet olan aktan eser vardr. Bu varlk zati bir varlk saylmayacak, sadece araz ile varlklarn arasnda var saylacaktr189. Varlnda, ya kemallik derecesinden bir illet bulunan veya kemale ermi bulunan varlklar gerek varlk saylmakta, kemal derecesinden herhangi bir illet almayan varlk ise mutlak yokluk derecesine dm bulunmaktadr. O halde bn Sn, gerek varln hviyetinde iyi, gzel ve kemale dair bir illet muhakkak bulunduunu, eylerin varlk sahasnda hviyet kazanmalarnn aka bal olduu sonucuna ulamaktadr190.

186 187

bn Sn, a.g.e, s. 1 bn Sn, a.g.e, s. 2 188 bn Sn, a.g.e, s. 2 189 bn Sn, a.g.e, s. 2 190 bn Sn, en-Necat, s. 246

bn Snya gre her varln hviyetinde kendisine mahsus bulunan kemal, ancak zat ile kemal sahibi olandan feyizle bu kemallie sahiptir ve bu kemal varln kendisine kafi gelmemektedir. Kendisinde kafi derecede kemalliin bulunmamasndaki durum ise yledir; Varlk, iyiliin feyzinden nail olduu kadarn koruyacak ve yok olduu zaman da kendini kemalle birlemeye meyledecek bir hale gelmesi iin hviyetlerin ya grizi yada klli ak ile illetlendirilmesidir191. bn Snya gre her varlktaki illet (sebep), kendisinden bir st kademedeki varlktan gelen ve fiil halindeki varln kendisinden ald, bir baka varln vcudunun zatdr192. Sebepli ise fiil halindeki varln bir bakasndan gelen zatdr193. Grld gibi varlklarn herhangi bir meyline sebep olan illet, meyil ise illet neticesinde ortaya kan sebepli olmaktadr. bn Sn neden illeti varlklarn btnln ve mahiyetini tamamlayc bir zellik olarak grmektedir? Bunun nedenini yle aklamak yerinde olacaktr. lem Allahtan kmtr ve Allah ilk zorunlu ve ilk sebeptir. Allahtan bir varlk doar ve bu ilk sebeplenmi eydir194. Varln vcudu muhakkak bir sebebe baldr ve bu sebep (illet) ortadan kalkt zaman varlkta kaybolacaktr. nk sebep, sebepliden daha yksek ve nemli bir yere sahiptir. Btn illetlilerde mahiyet ve vcut ayrl kesindir. Bir mahiyetin ilk sebebi madde ve ekil, bu ekil ve maddenin de ilk sebebi fail ve gayedir195. O halde, madde ve ekilde bir illet ile mahiyete varlr; ki mahiyet ekil ve maddeden ncedir ve onlara muhta deildir ancak madde ve ekil muhakkak bir mahiyete balanmak zorundadr; mahiyet bir gayeye ve gaye de faile muhtatr. Varlklardaki illiyet statleri lk llete kadar giden ak potansiyeli ile birlik dzenini salayana kadar devam edip gitmektedir196. lk illetin var olmas, dier illetlerin var olmasna ve bu illetlerin zatlar da malllerin197 varlna imkan salamaktadr. lk sebeplenmi, kendi varln ve zorunlu varl bilerek, kendi bana zorunsuz, fakat ilk varla gre zorunludur. Zorunsuz eyler sonsuza giderek, kendisini zorunlu bir varla dayandrmas zorunludur198. lk illet, gerek varlktr ve kendisinde mutlaka iyilik bulunmaktadr, yani

191 192

bn Sn, a.g.e, s. 2 Altnta, a.g.e, s. 111 193 Altnta, a.g.e, s. 112 194 Hilmi ziya lken, slam Felsefesi Kaynak ve Etkileri, Cem Yay., stanbul 1993, s. 121 195 Altnta, a.g.e, s. 112 196 bn Sn, en-Necat, s. 245 197 Mall: Bir varlk tarafndan yaratlm, illetli varlk. 198 lken, a.g.e, s. 121

zat ile mutlak ve iyidir. Kendisindeki bu iyilik zatndandr199. lk illetin kendi zatnda bulunmayan bir iyilik almas veya kazanmas imkanszdr, nk ilk illetin kemale ulam ve kemallemi olmas gerekmektedir. Aksi halde, asla ilk illet olma derecesine ulamas imkan sahasnda gereklemezdi200. Varlk imkan bulunan iyilerin hepsini birden bnyesinde bulundurmu olmasayd, o iyileri kendinden baka bir eyden alm olurdu ki bu durumda kendinden stn bir varln olmasna imkan salard. Oysa tm iyilerin kayna lk llet yani Tanrdr. lk illetin bnyesinde dier malllere taksim edilmi iyilerin bulunmas Tanrnn aknn tamas ile gereklemektedir. Demek ki tm maluller, ilk illetten bir para iyilik alarak mevcut olmaktadrlar. Fakat bu alnan iyilii, ancak o iyilikten istifade etmede kullanabilirler201. nk bu kck de olsa iyilik, gerek ve en iyiye gtrecek akn ilk hareketidir. bn Snya gre hibir ey sebepsiz deildir ve yoktan var olmadn ifade ederek varlklarn illetlilik ilkesini u ekilde aklamtr: 1- Maddi llet: Bir eyin neden yapldn ifade eder ve daha sonra eser kmadan o eyin maddesinin mevcut olduu belirtir202. Bir eyi var olarak tutan, bir eyin ey olabilmesi iin gerekli olan gc ve kuvveti kendinde bulmay salayan illettir203. Masa olmasa da aacn olmas, cam olmadan topran olmas gibi. Yani her ey bir ncekine baldr ve bir sonrakinin maddi sebebidir. Bylece her ey bir iliki ve karlkl ekim halindedir204. nk her varln kendisine uygun bir dier varlkla meydana gelmesi bu maddi ilke ile gereklemektedir. 2- Sur (ekil) llet: esere dardan keyfiyet gibi ilave edilir, her madde kendisine amacna en uygun ekli alr, en yakan ekle ve en estetik ekle brnr205. Ksacas bir varln varlk olarak ortaya kmasna n ayak olan bir paradr206. Byle olmasnn sebebi ise en gzelin yaratmasdr. nk gzelden kan da gzel olmak zorundadr. 3- Fail llet: Failini, yani eserin sahibini ifade eder. Eserin sahibinin kim olduu, o eyay kimin murad ettii ve nasl murad ettii hakkndadr. Marangozun masay yaparken hangi i iin kullanlacan bilmesi ve ona gre ekil vermesi gibi. Ancak

199 200

bn Sn, a.g.e, s. 13 bn Sn, a.g.e, s. 14 201 bn Sn, a.g.e, s. 14 202 Ulutan, a.g.e, s. 49 203 Atay, a.g.e, s. 95 204 Ulutan, a.g.e, s. 49 205 Ulutan, a.g.e, s. 50 206 Atay, a.g.e, s. 96

burada u ok nem tamaktadr ki oda failin fiilden nce olmasdr207. Hibir ey kendiliinden olmadna gre meydana gelen eyin bir yapcs ve yapma nedeni muhakkak vardr. 4Gai llet: varln niceliini, neden murad edildiini ifade eder. Varlk srasna gre burada gaye, hedef olan ey olur208. Her varln bir gayesi varsa bu gayenin yerine gelmesi iin o gayeye ulamas iin mmkn varla gayenin imkan verilmitir. Bu tasnifi yapan bn Sn, bir eyin maddi ve ekli illetini, onun mahiyeti olarak grmektedir209. nk bn Sn, yaratlm olan varln unsurlarn madde ve suret olarak kabul etmektedir210. Biz dier blmde madde ve eklin, gzelin prltsnn maddeye en uygun oranda yansmas olarak grmtk. Demek ki maddi ve ekli sebep, varlktaki gzellikten kaynaklanmaktadr. Fail sebep ise eyin varl ve tanmnn dndan gelen sebeptir211. Dardan gelen sebep, Vacip Varlkn dier varlklara imkan vermesidir. Bu ise Tanrnn murad yani isteidir. En nemli illet budur. nk bu illet tm varlklarn olmasnn ana sebebidir ve her varlkta bu illet mevcuttur. Varlklardaki illet, Tanr tarafndan verilmi akn bir tohum gibi her varln yapsna serpildiini ve bylelikle her varln iinde en mkemmel ekilde ilerleyerek, akta en son dereceye varabilecek kapasiteyle donatlmas zorunlu bir haldir. nk varlklar, ya iinde bulunan ak sebebi ile vardr veya onlarn varlklar ile ak birbirlerinin tamamiyle ayndr212. bn Sn, varlklarn msebbibi olarak ak grmekte ve bu gayenin yukarda sralanan illetler srasna gre meydana geldiini ifade etmektedir213. Akn yaratmaya amil olarak ortaya kmasn ise sdur nazariyesi ile aklayan bn Sn, Allahn hem Ak, hem Ak, hem de Mauk214 olduunu ifade ederek bir nevi tm varlklarn var olma sebebi ve akn kaynann bu sebep olduunu ifade etmektedir. bn Snnn Allah Ak olarak grmesi, akn ilk hareket ettirici olmasndan kaynaklanmaktadr. bn Sn, iyiyi aklarken onun ak ile idrak edilebilen ey olduunu ifade ederek, an ak neticesinde ulat iyiye ak olacan, bylelikle her varln ilk iyiye ulaarak ak ile varlklarn tamamlayacaklarn ifade eder215. lk illet, iyilerin
207 208

Altnta, a.g.e, s. 114 Ulutan, a.g.e, s. 50 209 Durusoy, a.g.e, s. 70 210 Fahri Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, stanbul 1992, s. 134 211 Durusoy, a.g.e, s. 70 212 bn Sn, a.g.e, s. 3 213 bn Sn, en-Necat, s. 245 214 Altnta, a.g.e, s. 72 215 bn Sn, a.g.e, s. 3

hepsini iine aldndan, iinde iyi olan her eyin varlna imkan salamaktadr. Varlklarn meydana geliinde ve kemallerine doru gidilerinde ilk sebep olduu iin o, mutlak iyidir. Kemalini tamamlamak isteyen her varlk, bu kemalle karlanca mutlak olarak ve tabiatlar icab ona ak olur216. lemin dzeni, varln ilahi olan bu kemalden almaktadr. Kemalden alnmas sebebiyle lem, gerekli dzen, zaman ve belli bir srayla akledilir ekilde Tanrdan tamaktadr. Tanrdan ilk taan, ilk akldr. okluk yani lem bu aklda balar ve bu akl kendi illetini, yani ak akletmesi ile nc bir akl daha meydana gelir217. Bylece Tanrdan ak taar. bn Sn, tama olayn inayet olarak adlandrr ve inayetin tanmn da u ekilde yapmaktadr: Bir olan Allah, zyle iyilik sitemi iinde lemin var oluunu bilir, O zyle, bu lemde gerekleen kemalin ve iyiliin sebebidir ve iyiliin bu ekilde gereklemesinden memnundur. Allah iyilik dzenini, imkann en gzel ynyle dnr ve Onun dncesinden en gzel dn ekline uygun olarak, bir dzen ve iyilik yaylr. Bu yayl, dzende sonulanacak en gzel ekilde olur.218 bn Snnn bu tanm incelendiinde yaratlmann Allahn bilmesi ve bilginin iyilik ve kemal ile ekil kazanmas, yani Allahn bilgisinin varlk kazanmas olarak nitelendirdii gze arpmaktadr. Bu varlk kazanma ekli, Tanrnn istedii bir ekil ve dzen dahilinde gereklemesi Onun en iyi olmasndandr. nk iyinin iyi olabilmesi iin bir iyinin daha meydana gelmesi gerekmektedir ki iyilik vuku bulsun. Varlklardaki iyiye ynelme, kemale erime ve gzeli sevme, Tanrnn istei ve bu istee gre kurulmu dzenin tabiatnda var olan bir fiildir. Allahn bir eyi iyilik dzenine gre yaratmas, kendisinden sonra gelecek olan dier bir varla illetlik etmesine sebep olmaktadr. nk yaratlan her varlkta iyi bir taraf muhakkak mevcut olmakta ve bu iyi taraf da iyinin iyisi olabilmek iin bir sonraki iyi varla illetlik etmektedir. Bylelikle varlk kendinden sonra gelen iyiye illetlik etmekte ve bylece varlk dzeni belli bir dzen ve mertebeler dahilinde var olmaktadr219. Failden kan, fiili almak iin mefulde bu fiile uygun bir kabiliyet olmas gerekir. Bu ikisi, yani kabiliyet ve fiil, bulunduunda sz konusu olan eylem de Tanrnn muradna gre gerekleecektir220. Her kendine sebep olan varla, sebebi olduu varlk muhta ve arzu duygusu iinde ynelerek, kademe kademe ilk iyiye ak ile ynelmektedir. nk
216 217

bn Sn, a.g.e, s. 15 Taylan Necip, Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1985, s. 215 218 Altnta, a.g.e, s. 83 219 bn Sn, en-Necat, s. 245 220 Fahri, a.g.e, s. 136

Allah, aktr, aktr, mauktur, iyidir ve gzeldir221. Yaratlm her varlkta bu sfat muhakkak mevcuttur ve bu mevcudiyet varlklarn kendilerindeki bu hasletlerin en iyi, en gzel ve ilk ak olanna gitmesine illetlik etmektedir. Allahn taksim ettii her mallde iyi, gzel ve bunlara ulama istei olan ak ortaya kmaktadr. lk mall (akl) kendini ve Tanry bilerek bu bilme durumundan ikilik meydana gelir. Bylece mall kendisiyle mmkn, Tanryla vacip olarak kendini bilir. Bu durumda lk meydana getirir222. Bu l meydana geldikten sonra oklua imkan verilmi olmaktadr. bn Snya gre, akln biri Tanrya, dieri kendine ynelik olmak zere iki tr bilgisi mevcuttur. lk aklnda her eit bilgisine karn bir varlk meydana gelir. Bylece; lk akln Tanry bilmesinden ikinci akl, kendi varln Tanrnn yaratt vacip (kendine verilen iyi, gzel ve ak hasletleri dolaysyla) durumu bilmesi ve Tanrnn Zorunlu Varlk olduunu bilmesiyle Gn Nefsi, kendi varln mmkn varlk olduunu bilmesinden lk Gn maddesi meydana gelir. te bu olu ve devaml varlk kazanma sonsuza dek devam etmez223. nsani nefsin, canlcansz btn varlklarn ve trlerin meydana gelileri yine kendisinden feyezan etmi olan Faal Aklda son bulur224. Buradaki son bulu, varlklarn aka ynelilerine olanak salama amacyladr. nk yaratlm olanlar varlk safhasnn en alt kademesine kadar inmitir ve buradan tekrar Tanrya gidi balamaldr. Bu andan itibaren gk felei dairevi bir hareketle doruya hareket etmekte, bu hareket ile gk cisimlerinden Faal akla feyezan eden etki sonucunda hava, su, toprak ve ate meydana gelmektedir225. Meydana gelen cisimler, drt zt durumu, yani scaklk ve soukluk, kuruluk ve yalk, halleriyle farkllamaya urayarak karm olutururlar. Bu karmlar ise drt unsurun ana maddesini meydana getirmektedir226. Ktln, iyiden uzaklama noktasnn en had safhas olan Ay Feleinde yani Faal Aklda, insan, hayvan, nebat ve madde bylece varlk kazanmaktadr. Trler, cinsler ve nitelikler varlklarda sfat kazanr ve insan bedeni de nefisle birleerek dnyada yaam balar. Yaratlm her eyde ak grizi bir ekilde olduundan, varlklardaki her hareket ve yneli, varln kendisinden daha iyi ve

bn Sn, en-Necat, s. 245 Altnta, a.g.e, s. 84 223 bn Sn, aretler ve Tembihler, ev: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yay., st. 2005, s. 110 224 Durusoy, a.g.e, s. 75 225 Durusoy, a.g.e., s. 76 226 Fahri, a.g.e., s. 126
222

221

gzele ynelie sebep olur227. nk her eyi bir sebep dahilinde yaratan Tanr, sebebi her varln kademesine gre, oranl ekilde yerletirerek uyumlu ve dzenli bir lem meydana getirmitir. Nefs ise, bn Snya gre cisimler lemi ile akllar lemi arasnda mutavasst bir mertebedir228. Yani, madde Tanrdan sudur etmi olamaz ve nefs ise maddenin mahiyeti olduundan dolay, z olarak iyiye daha yakn olmaktadr229. 3. GZELLK LE AK LKS Gzellik denince her insann zihninde farkl bir suret oluur ve hepside kiinin kalbinde etki brakacak tarzda bir yapdadr. bn Sn, gzellii nce iyilikle sonra da iyinin suret kazanm hali olan uygun bir yapya balayarak aklamtr. Ancak bn Sn Risale fi Mahiyet al-Ak adl eserinde, gzellii yz gzellii olarak ele alm ve gzel yze ak olmann yiit ve zarif kimselerin bunun farkna varacandan bahsetmitir230. Gzellii aklarken ncelikle, bn Snnn iyinin gzele dnmesi fikrinden bahsetmek istiyoruz. Mmkn varlklarn her birinin hviyetinde, kendi kabiliyet ve kuvvetinden daha stn olana yaklama ve onunla birleme istei Vacip Varlk tarafndan verilmi bir fiildir. Bunun byle olmasndan murad, her varln eref bakmndan kendisinden daha stn olanla daha kuvvetli ve daha byk bir parlakla erime ve bylece, mmkn varlklarn her biri yaptklar iyi i bakmndan ya sayca, ya da daha gzel olma bakmndan bir st kademeye ulama imkan dourmaktr231. yiye ulama tam gereklemese dahi, byle bir aba iinde olmak bile, varlklarn iyiye olan sevgisinden ve onlarn bnyesinde bulunan aktan kaynakland iin Tanrnn muradna uygun bir fiil olarak ortaya kar. Kendisinden kuvvet ve gzellik bakmndan daha erefli olanla birleme, her varln zarardan ve bozulmadan uzaklatrarak, kemal ve parlaklk kazanmasyla mertebesini ykseltmektedir. bn Snya gre, kiinin gzele ulamas doruya ulamasyla ayn yoldadr. nk Gzel Tanrdr232. Tanrnn yaratt hibir eyde yanllk yoktur, her doru Onun eseridir. Doruyu aklyla bulan Tanry bulmu olur ve her doru fiil, doru olma ynnden Tanrdan ald gzellikle gzeldir233. nsanlarn bir arada yaamas

227 228

bn Sn, en-Necat, s. 245 aretler ve Tembihler, s. 115 229 Taylan, Necip, slam Felsefesi, st 1985, s. 215 230 bn Sn, a.g.e., s. 8 231 bn Sn, a.g.e., s. 8 232 bn Sn, en-Necat, s. 245 233 bn Sn, en-Necat, s. 246

ve kendi iinde saadeti bulmas ite bu gzellerin yaygnlamasna ve gzelliklerin oaltlmasna baldr. Maddenin ve canl varlklarn birer suretleri olduu gibi, fiillerin de insanla ilikili olmas bakmndan birer suretleri vardr diyebiliriz. Mesela yalan sylemek irkin bir fiildir ve bu fiili yapann sureti ne kadar gzel olursa olsun bu insana irkin biri diyerek sfatlandrm olmakla varlk mertebesinin aada olduunu ifade etmi oluruz234. Gzellik ve irkinlik kavramlarnn bu ekilde oluturduu ztlk ortamnda ahlaki nermelerin, din olgusunun ortaya kmas elbette tabii bir sonu olmaktadr. nk bn Snya gre, en gzel ve en iyi Tanrdr235. Gzellii, iyinin suret kazanmas olarak akladmzda, gzelin birincil iliki halindeki muhatab olan iyi, aslnda Tanrnn ihsanndan baka bir ey deildir. Her doru iyidir, her iyi gzeldir ve bylece gzel olana ulama ve gzeli yapma, her zaman zararldan ve ktden uzaklatrmada etkin bir haldedir236. nk, bn Snya gre doruluk, uygunluktur237. Kemale ulama ancak gzele ynelmeyle ulalacak bir mertebedir. Her nefsin bilinci arttka hangi eyin gzel, hangi eyin irkin ve hangi eyin iyi hangi eyin kt olduu o nefis sahibinin bilgisinde olur. Bu her insan iin geerlidir, nk her varlk ayn ama iin yaratlmtr238. Yartl dzenine gre, ktlk Allahtan deil, eyadan gelir. Zorunlu Varlktan uzaklatka da bu ktlk artar239. bn Sn Tanrnn, ycelik, kemallik ve gzellik niteliklerinden tm varlklara ihsanda bulunduunu, bilgisiyle tm evreni kuattn ve nefsini yani zn Tanrnn bu ihsanlarna ynlendiren her nefis sahibi, sahip olduu bu bilgi ve ak derecesine gre Tanrya yaknlar veya uzaklar240. Tanrya yaknlama mutluluu, uzaklama ise mutsuzluu dourmaktadr241. ayet gzele yaknlama mutlulua sebep olmasayd, hibir varlkta en gzele yaknlama istei ve bu istek neticesinde ortaya kan ak olmayacakt. Tanrdan uzaklama ise hibir gereklik ifade etmeyen boluk olacakt. Oysa her varlk mutlak gzellik ve iyilik olan Vacip Varlka yaknl orannda gereklik derecesini tayin etmektedir242.

234 235

Durusoy, a.g.e., s. 150 Altnta, a.g.e., s. 23 236 Durusoy, a.g.e., s. 149 237 Cihan, a.g.e., s. 78 238 Durusoy, a.g.e., s. 188 239 Taylan, a.g.e., s. 217 240 zmirli, smail Hakk, slamda Felsefe Akmlar, Kitapevi, stanbul 1995, s. 153 241 Dodurgal, a.g.e., s. 195 242 Bula, Ali, slam Dncesinde Din-Felsefe/ Vahiy-Akl likisi, Beyan Yay., stanbul 1994, s. 133

bn Sn, gzellik ve iyilii birbiriyle anlamda veya ayn kademede olan haller gibi ele almtr. nk ikisinin de kayna ve yeri ayndr. yle ki, kemale erime istei hem insani, hem hayvani, hem de feleki nefiste mevcuttur. Ve mutlak iyi ve mutlak gzel ile birleme bu nefislerde grizi bir ak ile eyleme dnmektedir. Bylece gzelin ak iin ne derece nemli olduu burada da aka grlmektedir243. bn Sn, gzelliin her varlkta mevcut olduunu ve bylece her varln kendisine ulamada bu gzellikleri her varln kendine uygun olannda fark etmesini mmkn klndn ifade etmektedir. bn Sn, suretteki gzellik kadar fiildeki gzelliin de nemli bir statye sahip olduunu ifade ederek ak kitab Risale fi Mahiyet al-Akta kiilerin birbirine duyduklar ak yz gzelliine balayarak, mizataki gzelliin de yine yz gzellii ile ilikili olduunu savunmaktadr. Sureti irkin ancak yz gzel olan kimselere mizalarndaki gzellik sonradan ilimitir. Mizac gzel ama sureti irkine ise bu iyilik yine sonradan ilimi olmaldr244. nk varlklarn mizac ne ise sureti de o ekle gre alarak yine bir uygunluk arz etmek zorundadrlar. Koyu renkli cisimlerde yumuaklk olmayaca gibi, gzel surette de bunun zdd olan irkin ahlak bulunamaz. Bu sebepledir ki bn Sn, her varlk kendine uygun bir gzel seerek, kendi gzelliini glendirme ve bylece daha gzel olma abas iinde olduunu sylemektedir. Evrende hareket halinde olan her ey bilkuvve olan fiil haline getirmek, mkemmellie doru ilerlemek istei ve arzusu tayarak, her varlktan kendine uygun gzele ak ile ynelir245. Her ak, ak ile yneldiini gzel bulur veya gzel olana ak olur. Gzellik akn ya sebebi yada neticesidir. bn Sn, gzel olan her ne var ise ona sevgi gzyle bakldn ifade ederek, gzellii akn alameti, illeti olarak duyumsand grndedir246. nk her gzel En Gzelden gzellik alarak gzel olmutur ve her gzel Tanry hatrlatarak, doutan var olan ak duygusunu harekete geiren ilk etmen olmaktadr. Gzelliin cezp edici ve his dnyasn hareket ettirici zellii her varlkta ortaya kan bir gerektir. Bu etkileyicilik, her varl hareket ettirerek canllk ve o gzele ulama isteiyle oluan bir fiil meydana getirmektedir. bn Snnn bu dncelerinden yola karak, hareket eden her varlk aktr ve her an gzel bulduu bir mauk muhakkak vardr diyebiliriz. Bu durum cansz varlklarda da mevcuttur.
243 244

bn Sn, en-Necat, s. 245 bn Sn, a.g.e., s. 12 245 Bula, a.g.e., s. 132 246 bn Sn, a.g.e., s. 11

yle ki; kat olan her cisim yere meyillidir ve bolua brakldnda yerin ekimine yani cezbesine kaplarak oraya doru hareket eder. nk, yerin maddesi ile kat cisimlerin maddesi birbirine uygundur ve birlemeyi arzu ederek en gzel ekle kavumay isterler. Oysa cisimleri latif olan varlklar; hava, buhar, duman; semaya ynelerek oraya doru harekete geerler. nk varlklarnn z itibari ile birbirlerine en uygun olanlardr. Uygunluk tamamlayc etken olduundan gzellie bu ekilde ulamay arzu etmektedirler. Mahiyet ve hviyetin uyumu, gzellii, gzellik ise doruluu ortaya koymaktadr247. Her varlk eksiktir ve bu eksiklii bezer olanlardan kendine uygun en gzelde tamamlamay isterler. bn Snnn insandaki ak ele alrken en ok zerinde durduu gzellik ise kiideki yz gzelliidir. Ancak o, yz gzelliine ak olmann da bir edep ve akl dairesi iinde olmas gerektiini syleyerek, akn haram olan durumlar dnda gzelin Allah hatrlatmas asndan stn bir duygu olduunu syleyerek, Tanrya ulamada ancak byle bir akn sebep olabileceini savunmutur248. bn Snya gre insan, gzel suretli birini akl ile severse ve onda Tanrnn gzelliinden eserler bulursa, yani eserden messire ularsa, bu ak kiinin Tanrya yaknlamasna sebep olacaktr. Fakat bozuk ahlakl insanlar gibi, gzeli sadece canlya mahsus lezzet iin severse ve zinaya sebep olan bir ak doarsa, Tanr tarafndan ayplanmaya ve cezalandrlmaya sebep olacaktr. nk insann gzel yzl birine ak olmasnda ilk istek ve arzu cinsel beraberlik olacaktr. Her varlk kendine bahedilmi yeteneklere gre akn yaayacak ve onunla bir olacaktr. nsanlarn ak neticesindeki birbirlerine olan duygular da bu ekilde neticeleneceinden, bunun en uygun olan iyilike yakr ekilde vuslat kazanmas gerekmektedir249. bn Sn, burada gzele ak yaayan kiiyi yiit olarak nitelendirerek250, yiitliin de ancak ahlak kurallarna yani Tanrnn kurallarna uygun ekilde gerekletireceini savunarak bir nevi sdur eden her varln kurallar neticesinde yakalam olduu dzen ve intizamn nasl bir gzellik kazandn ileterek, insann da ancak bu kurallar neticesinde yaayaca akn gzel ve imrenilecek bir ak olduunu savunmaktadr. Hatta, her akl selim kiinin ak olma yolunda olduunu syleyen bn Sn, ancak ahmak olan kiilerin kalplerini gzel yzle megul etmediini, gzelliin Tanry hatrlatmada bir vesile olmadn belirtmektedir. Bunun sebebini ise syle
247 248

Cihan, a.g.e., s. 78 bn Sn, a.g.e., s. 11 249 bn Sn, a.g.e., s. 12 250 bn Sn, a.g.e., s. 8

aklamaktadr; akll kii, kendinde var olan insanlk faziletinin fazlalamasn, dnyada yaratlm olan varlklarn doruluk, dzen ve ilahi ltuf olmas ynnden hayranlk duyma gibi bir akl yeteneine sahip olmama ve ilahi ltuftan fazilet kazanm birini grnce kalbi yeteneklerini ldrm olduu iin bu gzellikleri fark edememesinden kaynaklanmaktadr. Oysa bunun tam tersi durumda kii kalbi hislerinden en sakl olanlar ortaya kararak, kalbini mutmain etme yoluna yani ak yoluna girecektir251. Bundan dolaydr ki Resulullah Efendimiz: htiyalar gzel yzllerden temin ediniz buyurmaktadr. bn Sn, bu hadise dayanarak, suret gzelliinin yine ahlaki gzelliin da yansmas olarak grmekte ve itidalli yaratlmln huydaki iyilik ve tatlln bir gstergesi olarak hoa gittiini ve gzele ynelmenin aslnda iyiye ynelmek olduunu ifade etmektedir252. bn Sn, gzel yzllere kar duyulan akn neticesinde durumun gerekletiini syler. Bunlar sras ile kucaklama, pme ve birleme isteidir. Burada dikkatimizi eken durum pme ve sarlmann bn Sn tarafndan akn mutlak olurlar olmasdr. Yani ona gre her ak maukuna dokunmak ve maukuna temas ederek de sevmek ister. nk ak asla maukundan ayr duramaz ve onun yannda olma isteiyle hareket eder. bn Sn bu durumun cinsel arzuya sebebiyet vermeyecek kadar olmasn yadrgamaz ve bu duygularn cinsel duygulardan arndrlm olmasnn kiinin faydasna olacan ifade ederek yine ahlak kurallarnn nemi zerinde durur. nk ona gre ahlaki olmayan gzel ve iyi olamaz ve Tanrnn murad da olamaz253. Ahlaki deerden uzak olan bir ak bn Snya gre aalk bir durum olmaktan teye gidemez, sadece kiiyi kltr basitletirir. Canllk hislerinden arnm olan, yani yaama istei ile dolu olan bir sevgi karc ve nefsani olarak grlmektedir. Kucaklama ve pme istei ise bn Snya gre, an maukuna grme ve konuma ile nail oluyorsa, ayn ekilde dokunma duyusu ile de nail olmak isteyecektir. Bu istein sebebi ise, an maukunda kendine benzer olan tarafna kalbinden hayat nefesi sunma ve bylece mauk ile karma olmasdr. Yukarda da belirttiimiz gibi bunda ehvani bir duygu olduunda bu durum da itici, kalbi aktan uzaklatrc ve nihayetinde Tanrnn sevmedii bir sevgi olmaktadr. nk Tanr, her eyi yaratrken bir dzen ve bu dzeni kendiliinden kuran ak tamamen iyiden yaratmtr. Akta herhangi bir ktln ve bozukluun olmas imkanszdr. lk ak Allahtr, ilk ak
251 252

bn Sn, a.g.e., s. 11 bn Sn, a.g.e., s. 11 253 bn Sn, a.g.e., s. 12

Allahtr ve ilk mauk yine Allahtr254. yleyse ak mkemmel olmaldr ve bu aka sadece zarif ve yiitler nail olmaktadr255. bn Snnn gzel hakkndaki dncesi iin ksaca unu diyebiliriz ki; Tanr en gzeldir ve her gzel Tanry hatrlatr. Tanr, gzeli saf iyiden yaratarak, sadece yz gzellii ile deil miza gzellii ile de bunu yaratmtr. Her akl sahibi olan kiinin byle bir gzele ak olmas, kalpte gizli olan yetenekleri meydana kararak Tanrya yaknlamaya illettir. 4. AIIN MAUKA BENZEMES Ak, maukunu severken onun her hali ve her yapt byk nem tar ve ak iin rnek tayan birok misali bnyesinde barndrr. nk an en belirgin zellii, maukuna hayranl ve onun her halinin iyiyi hatrlatarak maukun suret ve hallerinden lezzet almasdr. bn Snya gre bu haller, ak iin Tanrdan ltuftur ve kemallik derecesine ulatrma fiil ve muhtevas iermektedir. Bu sebeple ak daima maukunu nemseyerek kendini onunla bir olma abas iine girer ve bylece aynileme balar. Yaratcdan ve mauktan etkilenme, ona en yakn olanda en yksek derecededir. En yakn olana yaklama ise, ak iin en yce ve yksek olana benzemeye ynelme iledir256. lk benzeyen, ilk yaratlm olandr. Tanrya en benzeyen ise bn Snya gre iyi ve aktr. nk Tanr, ilk iyi, ilk ak, ilk gzeldir. Bu sebeple her varlkta iyiden, gzelden ve aktan muhakkak bir para vardr ve bu sahip olduklar ynleriyle varlklar devam etmektedir. ayet varlklarda Tanrdan herhangi bir eser olmasayd, onlarda yokluk meydana gelirdi. Her illet, kendinden sonra nail olann kendinden nce nail olmu olana benzemesine sebep olmak iin evk verir. Tm canl ve nebatlar kendilerine verilmi olan ileri, benzemek iin yaparlar ve bu da onlarn varlklarnn devam ve kuvvetlerinin artmas iindir. Bu durum beer nefisleri iin de geerlidir. yilik, adalet, gzellik gibi hallerin tm beer nefislere, Tanrya benzeme yolunu aarak gayelerine ulamay mmkn klar. lahi nefisler ile melek nefisleri de hareket ve ilerini kevn ve fesadn, soy ve sopun var olarak braklmasnda yine Tanrya benzemek iin yaparlar257.
254 255

Altnta, a.g.e., s. 72 bn Sn, a.g.e., s. 13 256 bn Sn, a.g.e., s. 11 257 bn Sn, a.g.e., s. 18

Her mmkn varlkta Vacip Varla dair delil ve illet olmas, varlklarn hviyetlerinde ak olmasnn sebebidir. Bu sebep her varln birbirine ak olmasna ve ak ile ynelmesine sebep olarak, birleme ve neticesinde birbirlerine benzemeye balarlar. bn Snya gre insan, z itibariyle meleklere, yani gk ehline benzemektedir. Bu sebeple onlar gibi sonsuz ve sreklidir258. nsani nefs, lmle bedenden ayrldktan sonra kendisinde bulunan kt taraf, yani beden, arndrlm olduundan saf iyi olan ruh, btn akli hakikatleri kavramas mmkn olacaktr. Bylece insandaki ameli akl gk nefislerine, nazari akl ise gk akllarna benzemektedir. nk, gk nefisleri kendi varlklarnn sebebi olan gk akllarna benzemek iin dairevi bir hareketle daima dnmektedir259. bn Snya gre her varlk, kendinden bir nceki varla benzeme ynnden illetlidirler. nsann kendi anne ve babasna benzemesi de bununla ayndr. llet var olmaynca maluln ortaya kmamas gibi260. Bylece ilk benzeyene benzeme zinciri devam edip giderek, ilahi olana yaknlamaya almaktadr. lk illet ilahi nefislerin mauku olduundan, beer ve melek nefisleri, mutlak iyinin zatna benzemeye alarak harekete geer. Bu benzemeye alma, hareketin sonu, fazilet ve kemale ulamadr261. Akn sebep olduu hareket, kendini cansz varlklarda da gstermektedir. Madde ile ekil arasndaki ekicilik262 birbirini hem tamamlayan hem olgunlatran hem de daha gzel yapan bir haldir. Madde lemi, iten bir ekme gc ile birbirlerini ekerek cezbederler ve bylece derece derece ruhlarn ekim merkezine girerek ak ile Tanrya ynelirler263. nsanda bulunan ameli akl, yeryznde ve insan bedeni zerinde ahlaki davranlar olarak, kendi varlnn sebebi olan Faal Akla benzemektedir. Bir nceki blmde de bahsettiimiz gibi bn Sn, ahlaki deerlere ok nem vermekte ve ahlaka uygun olamayan akn basit yani Tanrnn dzeninden olmadn ifade etmeye almtr264. Nitekim ahlak, hviyeti yani yaratl zelliklerini ifade etmektedir. Bu sebeple Tanrya ak olma ona benzemeyi, ona benzeme de onun yaratm olduu ahlaka uymay gerektirmektedir.

258 259

zmirli, a.g.e., s. 152 Durusoy, a.g.e., s. 188 260 bn Sn, a.g.e., s. 13 261 bn Sn, a.g.e., s. 15 262 Bula, a.g.e., s. 132 263 Bula, a.g.e., s. 133 264 Durusoy, a.g.e., s. 188

te burada bn Sn benzemenin varlklardaki fazilet ve meziyetlerin fazlalamasna sebep olduundan bahsetmektedir265. nk bn Snya gre, mmkn varlk eksiktir ve bu eksiklikleri ancak uygun olan dier bir varlkla birlemesi neticesinde daha da glenerek kemale ulaacaktr. Tm canl, nebat, tabiat ve beer nefislerinin gayesinde Tanrya benzeme ak vardr. lk illet mutlak kemal sfatn tadndan dolay, gayeye ancak fiili kemaller yaplarak ulaabilmektedir. O halde gayeye ait kemallerde Tanrya benzeme caiz ve mmkn bir durum olarak akn neticesidir266. Melek nefisleri ise, ilahi ebediyetten aldklar kuvvet ile Tanrya benzediklerinden dolay, Tanrya daima ebedi olarak aktrlar. Bu ak onlarn Tanrya daima benzemelerine sebep olmaktadr. nk her zaman ve her eyde idrak ve tasavvurlar daima Tanry bilme ve bu bilgi neticesinde gerekleen akn varolmasndan dolay, artk kendilerini dahi fark edemezler ve kendi varlklarn dnemezler267. bn Snnn bu dncesi bize, akta yok olma yani fena fillah268 makamn hatrlatmaktadr. Ancak bn Sn, bunu aklarken sadece dolayl yollardan ifade etmeyi yeterli bulmutur. Byle bir yol izleyerek sanki fenann varln kabul ederken, bunun naslln aklama yoluna gitmemitir. bn Snya gre, insani nefisler akli varlklar tasavvur ederek ve ahlaki kurallara riayet ederek Tanrya benzemeye alrlar. Gk nefisleri de akli varlklar tasavvur edip, harekete geer ve bylece Tanrya yaknlamaya ve benzemeye alrlar. nk Tanr, hem insani nefisleri, hem de gk nefisleri iin Mutlak Hayr ve Mauktur. Tanrya ulama ise sadece ona benzemeyle mmkn ve ameli akl gcn ancak ahlaki ilkelere uydurarak yaklamaya alrlar. Bu durumda nefsin kemal ve fazilete uygun ekil kazanmas, Tanrnn honutluuna sebep olmakta ve bylece erdemli yaama gereklemektedir. Snnetullah, nefislerin mutluluu ilahi ahlak ile brnmesi ve bylece Tanrnn muradnn gereklemesidir269. Akn at emredilmi olan bu yok mutluluun kapsnn anahtardr. nk ak, Tanry hissetme, arama, benzeme, bulma ve onda yok olmadr.
265 266

bn Sn, a.g.e., s. 13 bn Sn, a.g.e., s. 18 267 bn Sn, a.g.e., s. 19 268 Fena Fillah: Allahta fani olmak, kulun zat ve sfatnn, Allahn zat ve sfatnda fani olmas anlamndadr. Dnya ilgilerini tam anlamyla ortadan kaldrarak, Allaha ynelerek istirak (bir eyi batan baa kaplamak) hali meydana gelir. Yani kii, tm varln Allaha vererek l gibi olur. lmeden lmek. Bu manada kullanlmaktadr. (bk. Cebeciolu, Fena Fillah Mad., a.g.e, s. 269) 269 Durusoy, a.g.e., s. 189

bn Sn, Tanrnn her tecellisi, her varln illeti olduunu belirterek, Tanrnn, varl ile yaratlmlarn varlna ak olduundan kendi tecellisine nail olmasna ak olduunu sylemektedir270. Demek ki Tanr, ak kendi snneti olarak insanlara ilahi bir emir olarak buyurmu ve ak bu ekilde tm varlklarn yine kendisine ulatrmada ftrati bir hal olarak varlklarn bnyesine yerletirmitir. bn Sn eserinde, Allah diyor ki; kul yle yle olursa, bana ak olur ve ben de ona ak olurum hadisini zikrettikten sonra Allahn kendisine benzeyeni seveceini ifade etmitir271. lemde her ne var ise Onundur ve her ey Ondan delildir. nk her ey Tanrya benzemekte ve en doru, en gzel, en iyi ve en uygun dzenle, mmkn dzende en mkemmel ekilde yaratlmtr272. Her ey Tanry hatrlatmakta, nk her ey Ona benzemektedir. yleyse an en belirgin zelliklerinden biri de maukuna benzemesi, bu benzerliin neticesinde ak ile maukun bir olmasdr. 5. AKIN MUTLAK YYE ULATIRMASI bn Sn felsefesinin temel niteliini oluturduu Tanr feyzinin esas k noktas, Tanrdaki iyiliin saf iyilik olmas ve iyiliin mahiyetinde bulunan mkemmelliin, tama neticesinde varlk kazanmas ve bu varln kendine ait yine mkemmel bir dzen bulmasdr diyebiliriz. Hatta bn Sn bu varlk dzenine iyilik dzeni diyerek, her varln iyilik olduunu ifade etmeye almtr273. nk, bn Snya gre Tanr, iyilik ve aktr. lk iyiden sdur eden her varlk yine Tanr gibi iyi niteliinde olmak zorundadr. Tanr, ilk iyi, ilk gzel, ilk ak ve ilk illettir274. nayet kavramyla da geni bir ekilde bunu aklayan bn Sn, iyiliin mahiyetine bilgi, istem ve gc alarak, dzenin kurulu ve ileyiini aklamaya almtr275. Varlklardaki eksiklik, kendisini olgunlamaya sevk edici bir etken olarak bu eksiklikten kamaya ve tamamlanmak istedikleri eye, kendilerinden daha iyi olana, ak ile ynelerek varlklarn tanzim etmeyi arzulatr276. yiliin aka veya an iyilie, yada daha farkl olarak akn iyiye ulatrdn savunana filozofumuza gre, Tanrnn kainat hakkndaki bilgisi, iyiliinin tm varlklar kuatmasdr. Bu yle

270 271

bn Sn, a.g.e., s. 19 bn Sn, a.g.e., s. 19 272 bn Sn, en-Necat, s. 245 273 zmirli, a.g.e., s. 137 274 Altnta, a.g.e., s. 23 275 zmirli, a.g.e., s. 138 276 bn Sn, a.g.e., s. 2

kuatmadr ki, her varlk bu iyilik nazaryla en ideal ve en gzel ekilde olumutur. Bunun gerekletii yer ise ayalt lemidir277. lemde hem iyilik hem de ktlk mevcuttur. nk Tanrnn sdurunun en son noktas yaadmz ayalt lemidir278 ve maddenin meydana kt saha olmas hasebiyle basitliin bulunduu varlklarn ak akm ile en st kademeye yani kemale ve olgunlua erime abasnn youn olduu akl sahipleri, nebat, hayvan, cisim ve insan hayat kazanmtr. bn Sn, iyilii aklarken zdd olan ktlk zerinde de durarak, ktln Tanrdan uzaklatrc, varla basitlik ve yokluk kazandrc olarak aklamtr. Varlk meydana gelirken ktln olmasnn imkan yoktur; eer olsayd varlk, varlk kazanamaz ve dzen oluamazd. Bu sebeple lemde ktle yer yoktur279, ancak ayalt lemde ktlk280 varlk sahasnda kendini gsterebilir. Makul varlklarda ise ktln bulunmas imkanszdr. Ktln olduu yerde asla iyilik olamaz, ktlk iyilik ile sadece ilintili bir ekilde bulunabilir. Ktln ne varl vardr, ne de varlnn z. Bu sebeple ktle yokluk demek yerinde bir tabirdir281. Tanr, insan iin uygun olmayan murad etmemi ve yaratmamtr. Ancak lemde iyiliin noksansz olabilmesi iin ktln olmasna msaade etmitir. yiliin en gzel ekilde idrak edilebilmesi iin verilen bu msaade de aslnda iyiliktir. Bylece bn Snya gre ktlk yoktur ve lem tamamiyle iyilik ile kapldr282. Ayalt lemde ktln zorunlu ve az olmasnn sebebi lemin dzenini salayan bilgiye ilien sebeptir. Biraz ktln olmas Tanrnn iyiliindendir. Aksi taktirde, iyilik mmkn varlk tarafndan idrak ve akledilme ynnden, hi olmamasna nazaran eksik kalrd. lemin en mkemmel yaratlma ekli budur ve Tanrnn murad ettii nurun kendine ak ile yaklaan varlklar zerinde belirmesi bu ekilde gerekleebilecektir. bn Snya gre, ktlkten kama, kendini iyiye yaklatrarak en iyiye benzeme, ancak ilintili olan ktln de ayalt lemde olmasyla mmkn olacaktr283. Ktlk olmaldr ki, ondan bir ka ve ka neticesinde srekli bir hareket meydana gelebilsin. lemde sadece iyilik varolulmu olsayd, tm varlklar meleksi bir yapda olurdu.
277 278

Dodurgal, a.g.e., s. 115 arc, a.g.e., s. 101 279 Dodurgal, a.g.e., s. 119 280 bn Sn ktl e ayrr: eksiklik, elem ve gnah. ( bk. lken, a.g.e., s. 123) 281 zmirli, a.g.e., s. 138 282 Dodurgal, a.g.e., s. 116 283 Durusoy, a.g.e., s. 170

Tm varlklarda ak olduunu ve bu ak neticesinde hareket ettiklerini belirten bn Sn, felek nefsinin de bu gaye ile hareket ettiini belirterek, bu hareketin yine ahlaki bir sebebinin olduu grndedir. Bu ahlaki sebep ise, tpk dier varlklarda olduu gibi iyilii arama ve ona ulama abasdr. Her hareketin sonucu ve gayesi iyiliktir. Bylece nefs vcudunu iyilie doru hareket ettirerek ona ulamaya alr. Ancak bu hareket nefs iin iyiliin ancak snrdr. Nefs sadece ak ile iyilie hareket edebilir, ancak iyilik olamaz. nk her ak ulamak istedii maukundan bir aa seviyededir ve sebep daima sonutan daha az olgundur284. yiliin varolmas neticesinde yokluk bir mahiyete sahip olabilir ve varlk kazanabilir. nk iyiliin yokluu ktlkle neticelenir285. Ayalt lemde ktln olmas, ak fiilinin harekete gemesine, ak ve maukun varlk olarak her mahiyette illetle ortaya kmasna sebep olmaktadr. lemde bulunan iyi ve kt karm, iyiliin hviyetinden kaynaklanan bir zellikten (saf iyilik olma, mkemmel iyilie benzeme) dolay, yaknnda veya iinde bulundurduu ktlkten uzaklama hatta onu kendi bnyesinde yok etme fiili neticesinde ak dourmaktadr. nk Tanrnn murad bilinmeyi istemek ve bunun iinde varlklarn hareket ederek kendisine ve kemale erimesini salayc bir dzen oluturmaktr. Bu sebeple varlklarn dzen ierisinde Tanrnn muradna dayal bir yaam sergileyebilmesi iin gzel ahlaka, yani iyilie, kemale, gzellie ulama yollar yine Tanr tarafndan iyilik olarak buyrulmutur. yiliin bulunduu ay st lemde ahlakilik sz konusu olmaz, nk ahlaka lzum yoktur, her ey en gzel ahlak ile donanm, kemallik derecesinde olan varlklardr. Oysa ayalt lemde ahlklik sz konusudur. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, ayalt lemde ktlk vardr ve bu ktlk varl kemalden uzaklatran ilk etmendir286. bn Sn, iyiliin ilk illetten tm varlklara sdur ettiini belirterek, yaratlm olan her varln ilk iyiye ulamasnn kemallik derecesine ulamak olduunu belirtmitir. lk iyiye ulamak ise ak neticesinde gerekleen bir arzu ve tabiat icab ortaya kan eksiklii tamamlama, olgunlamay isteme olarak tm varlklarda hareket ve en iyiye benzeme ak meydana getirmektedir287. Allahn bir eyi iyilik dzenine gre yaratmas, kendisinden sonra gelecek olan dier bir varla illetlik etmesine sebep olmaktadr. nk yaratlan her varlkta iyi bir taraf muhakkak mevcut olmakta ve bu

284 285

Altnta, a.g.e., s. 96 Dodurgal, a.g.e., s. 120 286 Durusoy, a.g.e., s. 81 287 bn Sn, a.g.e., s. 14

iyi taraf da iyinin iyi olabilmek iin bir sonraki iyi varla illetlik etmektedir288. Burada da aka ortaya kmaktadr ki k, iyiye aktr ve mauk ise iyiyi hatrlatan gzeldir. Allah iyilik dzenini, imknn en gzel ynyle dnr ve Onun dncesinden en gzel dn ekline uygun olarak, bir dzen ve iyilik yaylr289. Varlklarn kendinden daha olgun ve gzel olanna duyduu bu akn sebebi, kendini, kendinden daha iyi olan ile tamamlayarak glenmek ve Tanrya benzemektir. Varln ak ile daha ok fazilet kazandn belirten bn Sn, beer ve meleklerin ak ile Tanrya ynelerek kevn ve fesad ynlerinin ayrmas ile, kendilerinde var olan mmkn mertebesindeki ktln; ki mmknde yalnzca ktlk vardr; yok olmas ve sadece iyiye ynelerek Tanr ile beka bulma abasdr. Akta son varlacak nokta mutluluk ve mutluluk ise Tanrya ulamadr290. Tanrya ulaan mutluluk kapsna ulam olur. Mutlulua ulamak varln ikinci gayesidir. lk gaye ak, ikinci gaye ise ak neticesinde varlktaki iyiliin artmas ve bylece kemale ulamadr291. Her varlkta akn olmas iki ynden burada ortaya kmaktadr. Akn olumasnn ynlerinden biri an makullere ak, dieri ise an mahz iyiye akdr292. Bundan kast yine mutluluktur. nk mutluluun gayesi olan Tanrya benzeme, varlklarn nce birbirlerine ak olmas ile sonra da bu ak neticesinde glenen bnyenin Tanrya yani ilk iyiye ak olmasdr. Ak, maukuna duyduu ak ile kalbi bir seyahat ve doyum elde eder. bn Sn, Tanrnn nitelikleri arasnda grd iyilii, Allahn znden akledilir ekilde ktn ifade ederek kiideki akn Tanrnn iyilik niteliinin bir lezzeti olarak yeryzne indiini ifade etmektedir. nk doyum aktadr ve onun abasnn verilmesine sebep akn verdii lezzettir. yilik eyann cevherinin asl deil, ona ayr (vacip taraf) bir prensipten katlmaktadr. Mmkn varlk eksiktir ve olgun deildir, dolaysyla ktdr. nk onun znde iyilik yoktur ve iyilie sahip olmayan yok olacaktr293. lk illetin bnyesinde dier malllere taksim edilmi iyilerin bulunmas Tanrnn aknn tamas ile gereklemektedir. Demek ki tm maluller, ilk illetten bir para iyilik alarak mevcut olmaktadrlar. Fakat bu alnan iyilii, ancak o iyilikten istifade etmede kullanabilirler294.
288 289

Fahri, a.g.e., s. 136 Altnta, a.g.e., s. 83 290 bn Sn, a.g.e., s. 15 291 Dodurgal, a.g.e., s. 186 292 bn Sn, a.g.e., s. 16 293 Altnta, a.g.e., s. 74 294 bn Sn, a.g.e., s. 14

bn Sn, iyinin ne olduunu aklarken yle bir aklama yapmtr; iyilik zce istenen eydir. Bu ifade direk olarak Tanrnn muradnn olduunu bize gstermektedir. Ona gre, her yaratlm, mmkn varlk da varln iyilik ile tamamlama isteindedir. Var olmak iyiliin neticesi, varoluun olurluluu da yani mmkn varln mmkn olmasnn sebebi de yine iyiliktir295. yleyse ak varln zn bulmasn salayan illettir ve ak iyiye ulatran sistemin temelidir. bn Snya gre iyilii kazanmak, bir an olmas ve an birde maukunun olmasyla mmkndr. Eer ak iyilii kazanmak istiyorsa kendinden daha da iyi olan maukuna ak ile ynelmesi mutlaka olmaldr. Her iyinin en iyisi olan Tanrdr. O halde Tanr her eyin maukudur diyebiliriz. lk iyi, varlklara iyilik ile tecelli etmeseydi, bilinmezdi ve bir ey de var olmazd296. bn Sn, kiideki iyiliin nispetince Tanr tarafndan bir nura ve makul varlklarn bulunduu ay st leme muhatap olacan ifade ederek Ey huzura eren nefs, honut edici ve honut edilmi olarak Rabbine dn!297 Ayetini gstermektedir298. Demek ki bn Sn honutluun da akn neticesi olan iyiliin kazanlmas ve bylece ilahi ltfa ermi olmann mutluluk olduunu bize gstermektedir. Varln iyilii bulmas iin Tanrnn iyilii yaymas da yine Tanrnn iyiliinden kaynaklanmaktadr. nk O, iyiye, yani kendisine ulalmasn murad etmektedir299. z saf iyilik olan Tanr, insan nefsi iin iyilii gzel ahlak olarak yaratmtr. nk bn Snya gre iyilik ancak gzel ahlak ile ahlaklanmayla mmkn olmaktadr. Tanrnn istedii ahlak ise beyan olan Kuran- Kerimdir. Hz. Aienin, Peygamberin ahlaknn Kuran olduunu sylemesi ve Kuran- Kerimde de phesiz sen byk bir ahlaka sahipsin300 ayetinin gemesi Allahn murad etmi olduu ak ve yaam felsefesinin bu olduu bunun bir delilidir. bn Snya gre bu ahlaka uymak insan iin en uygun ve en gzel yaama ekli olarak mutluluun kapsnn anahtardr. Ktlkten, yani mmkn varlk olan dnyadan uzaklamak insann ilahi yn olan ruhu pak ve temiz301 yaparak erdemli olmann yolunu amaktadr. Tanrnn buyruu olan iyi

295 296

Altnta, a.g.e., s. 74 bn Sn, a.g.e., s. 16 297 Fecr, 89/ 27-28 298 zmirli, a.g.e., s. 150 299 Dodurgal, a.g.e., s. 115 300 Klem, 68/ 4 301 Taylan, a.g.e., s. 217

amelleri yapmak ise kiiyi gzel ahlakl yaparak Tanrya yaknlatrmakta ve tm iyilerin insan tarafndan idrak edilebilmesine sebep olmaktadr302.

302

Durusoy, a.g.e., s. 172

NC BLM MEVLNDA AK FELSEFES A. MEVLNNIN HAYATI Mevln Celaleddin-i Rumi, h. 606/ m. 1209 ylnda Horosann Belh ehinde dnyaya gelmitir. Babas Bahaeddin Veled, Hz. Ebubekirin soyundan gelmektedir. efendimiz manasndaki Mevln nvan onu yceltmek maksadyla sylenmitir303. Zahiri ilimleri renen Mevln, Batni ilimleri de renme maksadyla Seyyid Burhaneddine balanarak dokuz yl hizmet eder. Ancak hocasnn vefat zerine yalnzla ekilir ve ems-i Tebrizi ile tanmasna kadar be yln bu ekilde geirir. Mevln, tasavvufi ahsiyetini nce babas, sonra ise ems-i Tebriziden kazanmtr. Mvln ile hocas ems-i Tebrizi arasnda manevi birliktelik olmasndan dolay halk arasnda eitli dedikodu ve ekememezlik sonucunda, ems-i Tebrizi Konyay terk ederek izini kaybettirir. Ancak lm hakknda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber, h. 644/ m. 1246 ylnda vefat ettii kaydedilmektedir. Mevln, hocasnn ani bir ekilde ortadan kalbolmas ile kendini tasavvufun ve akn iinde bulur. Bu sebeple dile getirdii Mesnevisinde Hocam hitabn kullanarak ems-i Tebrizi ile manen birlikteliklerini ifa etmitir304. Mvln, h. 672/ m. 1273 ylnda 66 yanda vefat eder. lm ebb-i Arus olarak gren Mevln, kavuma gnnde kimsenin zlmesini istememitir. Mevlnnn eserleri: 1. 2. 3. 4. 5. Mesnevi Divan- Kebir Fihi Ma Fih Mecalis-i Seba Mektubat

303 304

ngren, Reat, Mevln Celaleddin-i Rumi, TDVA, Ankara 2004, C. 29, s. 444 Altnta, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, AFY., Ankara 1991, s. 110

B. MEVLNNIN AK FELSEFES 1. AK KAVRAMI VE HVYET

Mevln, lemin varlnn sebebi olarak ak grm ve hatta hayat, yaamay, lezzet almay, ahlak ve ibadeti, ksacas insana ait her ne fiil ve fikir varsa hepsinin ak felsefesinden kaynakland dncesindedir. Mevlnnn evrensel bir dil ile insanlarla diyalogu ak dini iledir. Onun yaam felsefesinin temeli akn gerekleri ve verdii lezzet neticesinde yaanabilecek en mukaddes hayat tarzn oluturmaktadr. Mevlnnn en byk ve en nemli eseri olan Mesnev, birok dile tercme edilerek her din ve kltrden millete hitap etmesinin nedeni, tm varlklarn ve zellikle de insann odak noktas olan ak zerinde younlamasdr. Mesnevsinde batan sona ak anlatarak, hayat en gzel ve pratik yaamann ve mutlulua ulamann yollarndan bahsetmektedir. Ak, Allahn srlarn belli eden bir strlab305, bir vastadr. Aklk ister nefsani, ister ruhani olsun Sonunda bizi telere gtrecek bir rehber, bir klavuzdur.306 Mevlnnn bu beytinden de aka anlald gibi ak, Allahn elisi gibi bir grev stlenerek kendi zatndan haber vermekte ve Ona ulamada en byk kaynak olarak addedilmektedir. Aka uyan Allaha uymu gibi aikar ve kolayca ulat bu klavuzla hareket eder, dnr ve yaar. Mevln, akn tanmn yapmaya alm, binlerce beyit yazm olmasna ramen yazd ve syledii eylerin hi birinin gerek ak ifade edemediini sylemektedir. Her ne sylediysen, ne duyduysan, onlarn hepside kabuk gibidir, manasz szlerdir. nk akn ii, z aklanacak anlatlacak bir ey deildir. Hakikati hisseden, tecellilere mahzar olan zl kii deriye, kabua bakar m?307 Mevln iin akn temsili olarak en ok anlatld e neydir. Ona gre ney, yeryznde lem-i Ervahtan308 karlarak yeryzne ile iin gnderilen insann
305

strlb: stne gk kubbesinin haritas izilmi yarm dire eklinde bir lettir. Bununla, gkteki yldzlarn bulunduu yerler, gnein doup bat ile zeval vaktinin saati bilinir. 306 Mevln, Mesnev, ev: efik Can, tken Yay, stanbul 2002, C. I, s. 16 307 Mevln, Divan- Kebir, ev: efik Can, tken Yay., stanbul 2000, C. I, s. 143 308 lem-i Ervah: Ruhlar lemi anlamndadr. Vcud, taayyn-i sani ve vahidiyyet mertebesinden sonra suver-i ilmiye bakmndan ruhlar mertebesine iner. Bu mertebe suver-i

temsilidir. nsan asl vatan olan lem-i Ervah zledii gibi, ney de koparlp alnd gl kenarndaki kaml zlemekte ve bu zlem ile akn kard yank sesiyle duyurmaktadr. Onun sesini ise her kii anlayamaz. nk bu Hak srrna ermek ile gerektirmekte ve asl memlekete zlemin kalbi yakmas gerekmektedir. Ney kendine has bir dille, hal dili ile diyor ki: "Beni kamlktan kestiklerinden beri, feryadmdan, duygulu olan erkek de, kadn da inlemekte, alamaktadr. u var ki beni dinleyen her insan, benim neler dediimi anlayamaz, Benim feryadm duyamaz. Beni anlamak, beni duymak iin, ayrlk acs ekmi, gnl yaralanm, ili bir insan isterim ki, aclarm, dertlerimi ona anlataym. ` Aslndan, vatanndan ayr dm, oradan uzaklam kii, orada geirmi olduu mutlu zaman arar, o zaman tekrar yaamak ister, ayrld sevgiliye tekrar kavumak arzu eder. Halbuki benim srrm, feryadmdan uzak deildir. Fakat her gzde onu grecek nr, her kulakta, onu iitecek, duyacak g yoktur. Ten candan, can da tenden gizli deildir. Fakat kimseye can grmek izni verilmemitir. Ney'in u sesi, gnl yakan bir ayrlk, bir ak ateidir. Kimde bu ate yoksa, o, madd varlndan kurtulsun, yok olsun.309 nsann ney gibi inleyerek Allaha yani sevgilisine kavuma istei ancak arif kiilerin iidir. Bu ise ok zor ve meakkatli bir durumdur, nk aka dmek ve ak ile yanan bir kalbe sahip olmak bunun neticesine varma yoludur. Mevln, an kendi varlndan geip, Allah ak ile yanmas ile, neyin yank sesinin alamas ynnden insan- kamil arasnda bir iliki kurmaktadr310. nsan ney ile ayn durumdadr. nsan kamil hale getiren ilahi nefestir, neyin de yank sesinin duyulmas yine bakasnn nefesiyledir. Kendindeki bu ilahi nefesi, yani ruhu fark eden kii kemal mertebesine erme yolunda Allah ak ile yanmaldr. Eer byle deilse kii, bir an nce yok olarak, yani bedeninin arkasndaki cannn fark ederek bu mertebeye ermelidir. Grld gibi ak Mevln iin kutsal bir durum, her kiinin eriemeyecei ve ulamann da g istedii bir durum olarak gemektedir.

aliye, cevher-i basit olarak ortaya kar. Burada renk ve ekil olmad gibi, zaman ve mekanla da alklar yoktur. Bu mertebede her ruh, kendisini ve kendi mebdei olan Hakk idrak eder. (bk. Cebeciolu Ethem, lem-i Ervah, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 101) 309 Mesnev, s. 13-14 310 Krkkl, Ahmet, Balangtan Gnmze Tasavvuf, Tima, stanbul 1996, s. 306

Mevln, ney iin yazd bu beyitlerin devamnda Ney'in sesindeki tesir, yakclk, onun iine den ak ateindendir demektedir. Hakikat arabnda bulunan, insan mest eden hal de, ak cokunluundandr. Diyerek hakikatin yani gerein an yaad hallerin311 neticesinde ulalabileceini belirtmitir. nk ak geree hal vastas ile pencere amakta, a hakikat bilgisine ulatrmaktadr. Ak insan yok eder, var eder. Gnlsz brakr, elsiz ayaksz bir hale sokar.312 Mevln akn yaatm olduu duygudan tr, var olduumuz lemden uzaklaarak srlar lemine ulatrdn ve bu yzdende srlara eden insann varlk kisvesinin kendine ait olmayp her eyin Hakktan ibaret olduunu fark etmesi neticesinde yokluk mertebesine ulatrdn ifade etmektedir. nk, dnya yokluk ve ztlkla dolu ve insan bu diyara bedeni ile mahkum haldedir. Bu halden kurtulma ancak benliin ak ile ezilerek eritilmesi durumunda gerekleir313. Bu yle bir haldir ki ak ne kolunu ne elini, ne de ak yaad gnln fark eder. Ona gre ak, apayr bir varla kap amaktadr. lemdeki ztlklar dahi Birlik karsnda kaybolarak, varlklarndan syrlrlar. Yaratlm her ey ak ile suret ve varlktan syrlarak ztt olan yoklua vararak, ztlklarn ortadan kalkmasna sebep olur314. Topraktan yaratlm olan bedenimiz, ak yznden gklere ykseldi. Da bile evikleti, oynamaya balad.315 Burada Mevln, akn Allah ile muhatap olan insan nasl ycelttiini gstermek iin Musa Peygamberin kssasndan bahsetmektedir. Allah, Musann istei zerine kendini daa tecelli ederek Allah aknn ne derece ulvi ve yakc olduunu gstererek Tur Dann yanp kl haline geliini Musa Peygambere gsterince akn snrnn ve derinliinin olmad bu olayla anlatmtr. Mevlnnn bu kssadan anlatmak istedii akn Allah katndan olduu ve buna her yrein ve akln kaldramayaca gereidir. nk ak, Allaha ulama srrdr.

311

Hal: Kiinin zikir, hzn, sevin gibi durumlarda kalbine gelen durum manasndadr. Hali yaayan kii gerei bulup marifete ererler ve neticede tevhidi yaarlar. (bk. Cebeciolu, Hal, a.g.e., s. 314) 312 Divan- Kebir, C. I, s. 32 313 ztrk, Yaar Nuri, Mevln ve nsan, stanbul 1993, s. 125 314 Ylmaz, Burhan, Bilinmeyen Mevln, Kozmik Yay., st. 2005, s. 180 315 Mesnev ,C. I, s. 15

Dnya ban kopar, maddeye olan ballktan kendini kurtar da, hr ol. Halbuki, ilh ak yznden, nefsaniyyetten kurtulan, benlik elbisesi yrtlan kimse, hrstan da, ayptan da, ktlklerden de tamamiyle temizlenir.316 Mevln, dnyaya balln, yani nefsani arzu ve isteklerin kiiyi esir gibi hapsettiini ancak ak ile bu esaretten manevi lemler lkesine ykselerek gerek zgrln elde edilebileceini vurgulamaktadr. Akn kiiyi zgr klan en nemli gerek olduu buradan anlalmaktadr. Akl, akn erhinde, aklamasnda, merkep gibi amura batt kald. Akn da kln da ne olduunu yine ak aklad.317 Mevln bu beytinde de akln ak karsnda tpk bir merkep gibi bo ve faydasz laflardan ibaret bir yn ses kardn ancak bu bilgilerin merkebin amura saplanmas gibi kiiyi geree, hedefe ulatrmayp sadece kstladn ifade ederek akn akldan stn olduunu ifade etmek istemitir. Ak, sadece ak ile yani ak ile aklanabilir bir mertebede olduundan akl ile deil de kalbi ak ile dolu olanlarn bunu anlayabileceinden bahsetmektedir. Sadece d gzellie dayanan mecz aklar, gerek ak deildir. Hevesten ibarettir. Byle aklarn sonu utan verici olur. O, lmsz olan, bk olan Allah akn se ki, o canna can katan mn arabn sana ltfetsin, seni yaatsn.318 Mevln, d gzellik ile kastettii dnyada var olan gzellikler ve maddedir. Ona gre varl fanilikten gelen eylere ak olma tpk ak olunan gibi fani ve geicidir. Sonu ise hsran ile neticelenmektedir. nk ne bir kr, ne bir faydas vardr insana. Bu ak sadece heves, yani akn en alt derecesi olan nefsi bir duygudan ibarettir. Oysa gerek ak, kiiyi sonsuzluun kapsn aarak yine ak gibi sonsuz bir zgrl sunmaktadr. Bu ak ise tek sonsuz olan Allah ak ile mmkndr. Mevlnya gre ak maukuna benzer ve ak ne ise kendiside tpk onun gibi varlk kazanr. Yani, ya lm, yada sonsuz hayat. Su ve toprak iinde mahpus bulunan, yni bala saplanm kalm olan canlarmz da balktan kurtulunca neeli bir halde,

316 317

Mesnev, C. I, s. 15 Mesnev, C. I, s. 17 318 Mesnev, C. I, s. 17

Hakk'n ak ve muhabbet havas iinde, neeli neeli oynarlar, ayn ondrd gibi noksansz ve tastamam bir hale gelirler.319 Ruhun zindan olan cesedin, aslnda esaretinden kurtulmann imkansz olmadn belirten Mevln, ruhun ak ile bedenden syrlarak, ilm-i lednni320 ile Allah katndan bilgi edinen Hakk a, kamillik derecesinde pr nee ve mutluluk sahibi olduunu ifade etmitir. Ak insann kamillik dercesine ulamasna ve dnyaya gnderiliten kaynaklanan eksikliin tamamlanmasna sebep olduunu ifade ederek akn ilmi arttrdn vurgulamaktadr. Bu ilim dnya tahsillerinin de stnde, fen ilminin de stndedir. Mevlnya gre, bu bilgiye ne okuyarak ne de dnerek ulalabilir. Sadece ak ile elde edilen bir bilgidir ve an tek zevki ilim ile ak artrmak ve Allaha yaknlamaktr. Varlk erir, Mutlak Varlk tek varlk olarak kalr. Artk ak iin ikilik, ak-mauk yoktur. Bir vardr. Her ey Odur ak iin. yle ki kendi varl dahi yok olarak Bir ile btnlk balar bu mertebeden sonra. Aklara ne mutlu, ak olmayan kalp ne yazktr. Kimi k grrsen, bil ki o, mktur. Yani seven kii ayn zamanda sevgilidir. nk seven kii, bir bakmdan k ise, bir bakmdan da ma'uktur.321 An mauk ile ayniletiini bu beyitlerle ifade eden Mevln, Birliin gerekleme yolunun ak ile olduunu, sevginin yaratlm btn mertebe ve halleri aarak son noktaya kadar ulatrdn ve bylece lemin, dnyann sonunun olmadn, aldatc ve bo olduunu vurgulamaktadr. Mevlnya gre ak, varl yok edip, yoklukta gerek varl buldurandr. Allah, kendisinden bakasna gnl verenleri, bilhassa dnya sevgisine kaplanlar kskanr. Kskanlk O'nun nndandr. Bu sebeple kskanlklarn asl Allah'tandr. Btn insanlarn kskanl Allah'n kskanlnn bir cz'dr.322 Mevln, akn kskanla sebep olduunu, ancak bu kskanmann yine aktan kaynaklandn belirtmektedir. nk, ak tek olmay, mauk iin de tek akn kendisi olmasn istemektedir. Ancak bu ekilde birlik gerekleme imkann bulur. Allah insann iine iki kalp koymamtr.323 Ayeti de kalbin bir tane yaratlma sebebini
319 320

Mesnev, C. I, s. 100 lm-i Lednni: Gayb ilmi, srlara vakf olma anlamlarna gelmektedir. Tahsil yapmadan, aba sarf etmeden, Allah tarafndan vasta olmakszn kula retilen ilim masndadr. ona katmzdan bir ilim rettik (Kehf 65) (bk. Cebeciolu, lm-i Lednni Mad., a.g.e., s.471) 321 Mesnev, C. I, s. 124 322 Mesnev, C. I, s. 125 323 Ahzap 33/ 4

aklamaktadr. Bu ayete gre insan neyi severse sevsin her ak aslnda Allah sevmeyle ayndr. Ancak Allah, kendini ve ilahi ak unutup dnya zevk ve gzelliklerine yaklaan insanlarn bu sevgisini boa gitmemesi iin yine tatl bir slup ile kendine dndrmektedir. Mevlnnn bu beytinden de maksat budur. Ak, maukundan da karlk bekler. nk akn maksad ilahi yne ynelerek tek vcut olmaktr. Ak ile mauk birbirine ak ile yaklarken ayn zamanda birbirlerini tamamlama yolundadrlar. Bu sebeple ak Maukuna benzemeye balar ve insan- kamil mertebesine eriir. Bu mertebede ise ak iin Fena Fillah makamna kavumutur324. Ak da, can da, her ikisi de gizlidir, rtldr. Ona "gelin" dediim iin beni ayplamayn. Fakat kendi, haydi syle diyor, ayp deil; bu gizli olan kaza ve kaderin bir isteidir.325 Mevln, akn gizli olduunu ancak aklanmas ve da yanstlmasnn akn potansiyel yapsnda var olan bir durum olduunu belirterek, akn da maukun da telerden belirlenmi bir kader ve kaza neticesinde gerekletiini vurgulamaktadr. Akn sahibi, yaratcs, ak byle murad etmitir ve ak yeryznde de insan kalbinde de bu ekilde yansma mecburiyetindedir. Tpk cesetten ruhun grnmemesi gibi, akta kalpte ylece gizlidir. Ruhun cesetten lm vuku bulunca ayrlmas nasl vacip bir durum ise Mevlnya gre aknda kalpten da yansmas yle vacip ve kanlmaz bir durumdur. Ak her zaman bellidir ve daima ak halindedir. Tevhid, Allah' bilmek nedir? Kendini Vahid'in, Bir'in nnde yakp yok etmektir.326 Kim bizim zatmzda, hakkatimizde yok olursa, "yok olmak"tan kurtulur, beka bulur. nk o "illa"dadr; "la"dan gemitir. Makam "illa"da olanlar ise yok olup gitmez, yani Hakk'ta fani olamaz.327 Mevln, bu beytinde dinin temeli olan tevhidin dahi ak neticesinde yanan bir kalp ve yok olan bir nefis ile ortaya kacan, kendi yokluunda Allahn varln bulmak olduunu kesin bir dil ile ifade etmektedir. Bir eyin iinde ufalanp yok olmay gerektiren fena makamndan sonra, kendi varlna yeniden ulaamadan iinde ufalanp
324

zkse, Kadir, , Mevln Dncesinde Firkat ve Vuslat, Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (233-250), s. 243 325 Mesnev , C. I, s. 144 326 Mesnev, C. I, s. 192 327 Mesnev , C.I, s. 196

yok olduu eyde yeniden var olmaya sebep olan beka makam, benliin eritilip, Allah huzurunda saf bir varolua kaynak olan aktr328. Bu sebeple Mevlnya gre ak, dinin, imann ve ihlasn zdr ve asldr. Ak olmadan dilin tevhid getirmesi imanda iki yzllktr. nk hakikat zahirde deil batndadr. Grnen lem toprak, su ve nebattan meydana geldii halde insan akl ile bu varlklar arasnda akla pek az rastlar. nk Mevlnya gre akl ak inkar eder. Oysa kalp her yerin ak neticesinde tecelli olduunu, Allahn tevhidinin yeryznde tecelli olduuna kalp ile, ak ile ular. Dil, zahiri yani dnyay, kalp ise batn yani ceset gz ile grnmeyen lemi ifade ettiinden ancak ak tevhid inancn gerek olarak ama kapasitesine sahiptir. (Birisi, klk nedir? diye sordu. Ona dedim ki: Benim gibi olursan bilirsin.) Ak, sevgi sayya gelmez, lye smaz. Bundan tr ak, gerekte, hakkatte Hakk sfatdr. Kula nisbet edilmesi mecazdir. "Allah, onlar sever", sz kafi. "Onlar da Allah' severler." sz nerede kald?329 Mevln, akn tanmn burada yaparken dikkatimizi eken husus, akn Allahn sfatlar arasnda kabul etmi olmasdr. Ak veren Allahtan taan her ne ise insann iinde de varlk bulan onun tecellisidir. Allah yaratt her varl rahmeti ile kuatr sever. En sevimlisi ise insan ve insanlar iinde Allahn sfatlarna en uygun hareket edendir. Yani Allaha en ok uyan ve kul olan Allah katnda en sevgilidir. Allah Mevlnya gre akn kapsn am, kulunun ve kendisinin muhabbetinin snrszln yaratmtr. Ak, kurallar olmayan ve belli bir snr yahut karakteristik zellikler tayan cinste deildir. Mevlnya gre ak, tamamen kul ile Allah arasnda yani ak ile mauk arasnda zel bir irtibat ve metafiziksel durumdur. Allhn hikmeti, kaz ve kaderi ile bizi birbirimize k klmtr. Biz suyu sevmekteyiz, su da bizi sevmektedir. Cihnn btn zerreleri, o ezel hkm dolaysyla ift ifttir. Her ift birbirine ktr. Kehribarn saman pn dilemesi, ekmesi gibi, lemde her cz de kendi iftini, eini dilemektedir. Gkyz, yeryzne Merhaba! der. Seninle ben kehribarla saman p gibiyiz. Birbirimizi sevmekteyiz. diye sylenir.330

328

Coleman Barks, Fena ve Beka Ruminin iirlerinin Eiinden Geen ki Yol, Mevln- Bilgi leni, Ankara 2000, (553-564), s. 555 329 Mesnev, C. II, s. 255 330 Mesnev, C. II., s. 349

Rzgar ak olmasayd, byle esip durmazd. Bir yerde sebat klard.331 Mevlnnn bu beyitlerinden anlald zere, Allahn yaratm olduu tm varlklarn znde vacip nitelikte ak vardr ve her varlkta Allahtan taan ak tecelli etmektedir. Her ey aktr ve ak mauk olmasn gerektirdiinden her ey ift yaratlmtr. Her eyin ift yaratlmasnn sebebi de Mevlnya gre aktr. iftini seven ak kendiliinden lemdeki dzeni salam olur, nk ak bu beyitlere gre, dzenleyici ve yaratcya uygun hareket ettiricidir. Ak bir denizdir. Gkler bu denizde ancak bir kpk gibidir.332 Mevln bu beytinde ak denize benzeterek, akn hrnln, engin ve dalgal oluunu, derinliini ve gerekirse karalar bile kaplayacan vurgulayarak akn snr tanmazln ifade etmek istemitir. Ancak denizde yzmeyi bilmeyen, boulmaya, yok olup gitmeye mahkumdur. Ak deniz gibi, karalar bile tek bir para slanmam brakaca gibi, yeryzne smayarak yedi kat ge ular. Bu durum denizin zerindeki kabarmalara benzemektedir. Denizdeki dalgalar akn hareketinden kaynakland gibi, dnyann ve lemin iindekilerinin de hareketi tpk bu deniz gibi varlnn devamn salamaktadr. Gkler de, yeryz de onun gznde Allh tesbh ederek hzl hzl hareket halinde dnmede333 Mevln, yer ve gn hareketinin sebebi olarak ak gstererek, lemin dzeninin akn saladn belirterek, yeryznde var olan tm cisimlerinde yine yer ve gk gibi Allah devaml tesbih ile kendi dzenlerini kurduklarn ifade etmektedir. Mevlnya gre, akn yokluu durgunluk ve hareketsizliktir. Bu sebeple ak olmasayd ne dnya dnerdi, nede lem uan ki haline dnebilirdi. lemdeki bu snrszl ve korkusuzluu veren tek bir g vardr, oda aktr. Allah'm, bizi hareket ettiren g de, bizim var oluumuz da, senin ltfun, ihsanndr. Varlmzn hepsi de sendendir. Senin eserindir, senin icdndr. Yok olan bizlere, varlk lezzetini sen tattrdn, sonra tuttun, var gibi grnen bizleri kendine k ettin.334 Sonu olarak Mevln, Allahn insanlar ve lemi yaratmasna sebep olarak ak gstererek, Allahn muradnn insanda gerekletiine dikkati ekmektedir. nk
331 332

Divan- Kebir, C. I, s. 146 Mesnev, C. V., s. 310 333 Mesnev, C. IV, s. 640 334 Mesnev, C. I., s. 48

insan aktr ve ak Allahn muradnn yerine gelmesini salayan gtr. Ak yle yollar aar ki insanlara, kul bu yolda Rabbi iin fena olarak Allahn gizemine doru harekete geer335. Nitekim kudsi hadiste de buyrulduu gibi, Allah Teala yere ge smam, mminin gnlne smtr. Mevln bu kudsi hadisi vurgulayarak, kulunun Allaha ak olmasyla kendisine varlabilecei, bunun da ne akl ile nede bilgi ile olabilecei, ancak kalbin yaad lezzetlerle mmkn olacan ifade etmitir. Allah ak, her snr ve hududu aar, ancak akl akn nnde hizmetkar olabilir336. 2. AK VE GZELLK LKS Cenab- Hakk; elsiz olarak nice hnerli eller, nice byk sanatkrlar yaratr; nice artc eserler meydana koydurur! O canlarn can, insan suretini, elsiz olarak topraktan yaratr durur! Duman nasl ateten domu ise, sret de, sreti olmayandan, yani her eyden mnezzeh olan, domam, dourmam bulunandan, Allhtan varlk sahasna kar!337 Yaratlm varlklarn, leminin ortaya kmas, Mevlnnn bu beytinden de anlalaca zere Allahn yoktan var etmesiyledir. Bu varolu, Allahn dilemesi zerine her eyin kendi gzelliinden birer iaretle yaratmas, ortaya kmann ise suret ve ekil kazanma neticesinde gereklemesidir. Ancak, yaratlan, yaratcya benzememekte, Onun varlnn delili gibi kendini ispat ederken aslnda bir yandan da kendi yokluunun ifadesiymi gibi doan lr gereini ortaya koymaktadr. Allah, bir defa Ol!338 emrini verdikten sonra, gerisi Allahn dilei ne ise o ekle varana dek yaratlr durur. Mevlnnn lem anlaynda ayna benzetmesi olduka sk gemektedir. Bunu sebebi olarak da; Ben bir gizli hazine idim, bilinmeyi murad ettim de halk yarattm kudsi hadisine binaen lemin Allahn esma ve sfatlarnn grnd bir ayna olarak nitelemektedir339. Bu sebeple her ne grnrse bilmek gerekir ki Hakkn tecellisidir ve bu sebeple varlnda gzellik muhakkak ilintili olarak bulunur.
335 336

Barks, a.g.m, s. 553 Ylmaz, H. Kamil, Eitimde Gnl Faktr Mevln rnei, Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (13-24), s. 15 337 Mesnev, C. III, s. 619-623 338 Yasin, 36/82, Bir eyi diledii zaman, O'nun buyruu sadece, o eye "Ol" demektir hemen olur. 339 Kara, Kerim, Mevlnnn Mesnevsinde Kalp-Gnl Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (483-524), s. 485

Grlen suret ve ekil her ne ise Allahn taktiri odur. nsann da, eyann da ekli Allahn muraddr ki toprak bile Allahtan bir can tayabilecek ekilde yaratlmtr. Kan, cann (ruhun) yuvasdr, orda yaar ve bedenle birlik salar. lk insan Ademin canna yle bir canllk sistemi yerletirmitir ki, dier insanlarn ondan oalarak vcut kazanmalarna imkan salamtr. te Mevlnnn bahsettii suret, aslnda ilk insandan beri tayin edilen surettir. Tpk insan gibi eyada Allahn yaratt sanatkarlarn ortaya koyduu eserler aslnda yine Allahn dilemesi ve ilham zerine varlk kazanmaktadr. Dolaysyla her ne ekil ve suret var ise hepsi Allahn vermi olduu ekildir. Her ekil kaynann Allahtan almaktadr. Grnen gzelliklerin mahiyetlerinde bulunan hususlar, sadece kendi gzellikleri ynnden deil, daha yksek ve mkemmel bir gzellikten iaret tamas ynnden Mevln iin gzellik, Allahn gzelliine giden yolun hediyeleri niteliindedir340. Hakkn ektii, gzeller sretinden grnrse zevk eder, neelenir; gayb sretinden grnrse halveti sever, ibadete der! htiya sreti, insan alp abalamaya, kazanmaya zorlar. Gl kuvvetli oluu, kiiyi, onun bunun maln gasbetmeye zorlar, alp rpmaya atar! Sonsuz gidiler, sonsuz hner ve sanatlar hep dnce sretlerinin glgeleridir! Bir ziyafet, bir kadehten iilen ikinin sretlerinin neticesi, insann kendinden gemesi, aklnn bandan gitmesidir!341 Mevlnnn bu beytinde bahsettii gzeller sureti, grnen lemin suretidir. Her varlk, varlk sahasnda belli bir ekil ve renk ile yaratlm olduundan, onlarn gzellikleri, insan kalbine heyecan ve huzur vermekte, grnenlerin varlklarna, her ey ift yaratld iin (ak-mauk) bir nee kazandrmaktadr. Gayb sureti ise, grnen eylerin asllarnn suretidir. Bu suret, Mevlnya gre, henz toprak ve su ile varln tanmad safhadr ve bu safha eklin bir st kademesidir. Bu sebepledir ki, gayb

340

Begm, Nurcihan, Mevln Celaleddin Rumi ve Kebirde zel Felsefenin Estetii, MevlnBilgi leni, (271-290), s. 273 341 Mesnev, C. III, s. 619-623

sureti, an halvete342 ynelerek, bir st mertebeye ulamas iin Allaha oka ibadet etmeye sebep olmaktadr. Her surete bakan bir gz muhakkak vardr. Mevlnnn burada bahsettii suret eitlerinden biri de, karakterin surette ekillenmi olmasdr. Kiinin ekli, her yapt fiil ve davran, kiinin hayat tarzn belirlemektedir. htiya ve arzularn suret kazanmas kii karakterinden uygun ekilde ortaya kar ve o kiinin iyi veya kt ahlakl olup olmad bu suretten anlalmaktadr. Mevln burada unu ifade etmek istemektedir. Beden yokluktan kmtr ve oraya dnecektir. Oysa can Allahtan yani sonsuzluktan gelmitir. Bu sebeple Mevln insan kadehe, kadeh iindeki ikiyi ise Allah Ak olarak nitelendirmitir. nsan, ak olurken grnen ekle deil de, kadehin iindeki manay fark ederek, sonsuz gzellie ak olmaldr. Gerek ve sonsuz olan, suretten ve bozukluktan uzak olan sonradan kazanlm olan gzellik deildir. Btn bu grnen sretler, btn bu varlklar, sretten mnezzeh olan, sretsiz olan ve kendini gizleyen o stn varln bendesi, kulu iken, neden nimet sahibini inkar ediyorlar? Gerekten de Faili Mutlak olan, her eyi yoktan var eden, diledii gibi eserler yaratan Hakk; sretsizdir, sretten mnezzehtir! Sret , Onun elindeki alete benzer! O sretten mnezzeh olan yce varlk; diledii zaman, yokluk gizliliinden kerem eder de, sretlere yz gsterir! Bylece de O, her sretin kemal, gzellik, kudret, kuvvet bakmndan Ondan yardm elde etmesini salar!343 lem, Allahn esma ve sfatlarna bir ayna ise, gnln temiz olmas lazm gelir ki, suretler daha temiz ve gzel grnsn. nk kemallik derecesinde daha stn olanlar varlklarn ardndaki gzellin nasl olduunu idrak edebilir ve o gzelliklerden Hakkn gzelliine hayran kalrlar344. Allahn sureti yaratmasndaki maksat Mevlnya gre tpk bir vasta gibi, insann Allaha ulatrmasdr. Her suretin bir kayna ve her kaynaktan gelen iin de bir maskadr vardr. Her ey aslna dneceinden, suretten

342

Halvet: Kiinin yalnz bana, zihinsel konsantrasyon ve baz zel zikirler ektii, karanlk bir ortamda ve d dnyayla ilikisinin kesildii manevi terbiyedir. Allah ile gizli konumak, kendini her eyden soyutlayarak sadece Allahla olmak. (bk. Cebeciolu, Halvet, a.g.e., s.321) 343 Mesnev, C. VI, s. 619-623 344 Kara, a.g.m., s. 486

Allahn murad insann suret ardndaki gerei dnerek mahede etmesi ve bylece ona ak olarak gizliden Allaha ulamasdr. Madem suretler kuldur, artk Cenab- Hakka suret deme; onu suret sayma, bir eye benzetmeye kalkma! Bir ehre gidersin; gittiin, grdn o ehir, ehrin suretidir, d yzdr! Ey yolcu! Seni o ehre ekip gtren, sureti olmayan grme zevkidir; yeni bir ehri tanma merakdr! O gittiin ehirden duyduun grme zevki ile mana bakmndan ho bir leme, mekanszlk lemine gidersin! Aslnda sen, dostunu grmeye gitmedin; mana bakmndan yine sretsizlik lemine, sonsuzluk lemine gittin!345 Mevln burada, suretin Allahn kulu olduunu belirtmesindeki maksad her suretin bir manasnn olduudur. Oysa bizim zihnimiz ve kalbimizdeki zevkler candan gelmekte ve bu suretlere kar ilgi de yine Allahtan ilahi bir ltuf neticesinde hissedilerek geree ulatrmadadr. Ulalan gzellik ise hibir zaman Allahn sureti deil, sadece Allahn ltfunun krntlardr. nk her yaratlm varlkta Allahn sfatlarndan neticeler vardr. Muhakkak ki Allh, demi, dolaysyla kmil insan kendi sretinde yaratt! hadis-i erifi bu konuya dikkat ekerek, insanda bulunan grme, iitme, idrak etme ve dnme gibi suretlerin Allahtan geldiini ifade etmektedir. Aksi, yani insann suret olarak Allahn suretinde yaratlm olmasnn yz, sima gibi bir anlamann olmad bu beyitte vurgulanmak istenmitir. ekil, suret, grnen her ey glgeden ibarettir; mana ise gnetir!346 Mevlnnn bu beytinde aka grld gibi, suret sahibi olan her ey aslnda Allahn inayeti neticesinde gereklemi, asl olmayan ancak asldan gelen bir nurla vuku bulmu varlklardr. Kii her neye baksa suretin ardndaki nuru fark etmeye almaldr. Suret ve grntler, kiinin znden uzak kalmasna ve hakikatten uzaklamasna sebep olan, sadece d dnyaya ait bir haldir347. k olmak demek, nur gelen tarafa pencere amaktr! nk gnl, gerek dostun yz ile aydnlanr, nurlanr!
345 346

Mesnev, C. VI, s. 619-623 Mesnev, C. III, s. 667 347 Karaismailolu, Adnan, Mevln ve Mesnev, Aka yay., Ankara 2001, s. 87

u halde, daima, sevgilinin yzne bak; bu, senin elindedir! Beni iyi dinle babacm; bu, senin elindedir! Kt huylardan kurtulunca, gzelleince, gzeller gzeline ularsn; gnlnde onun varln hissedersin de, kimsesizlikten kurtulursun! Onun nemi, yani gzelliin nemi, can bahelerini besler, gelitirir; nefesi, gamdan kasavetten lm kiiyi diriltir!348 Sevgilinin gzel yzne bakmak Mevlnya gre daima Allaha bakmak ile ayndr. nk sevgilinin yz gzellii, Allahtan gelen nur neticesindedir. Ak, maukunun yzne bakarken, Hakkn nurunun tecellisine mahzar olarak ilahi bir ltuf gibi grr. Bu ilahi ltfa bakan ise ktlklerden nefsini arndrr. nk gzele gzellik ile baklr ve bylece ahlaki olgunlua erime gerekleerek (ahlak gzellii ve manevi temizlik, tevekkl, takva, gnah ilememek, tevbe, zikir ve ibadet, hev ve arzular terk, ilahi ak acs ekmek, zorluklara katlanma), asl gzele ulamaya hak kazanlr. En gzele bakana ise ne gamdan ne de kasvetten eser kalmaz. nk Allahn yan an memleketidir. Ay, nasl suya akseder, suda grlrse, klar da gzellerin yzlerinde Hakkn gzelliini grrler! Hakkn kendi gzelliini kskanmas, kendisinden bakasn gstermemesi; klara, kendisini candan seven sdklara kardr! Yoksa, Onun kskanl; insan eklindeki eytanlara, hayvanlara kar deildir!349 Mevln, Allahn gzelliinin yeryzne ve insanlara tpk ayn suya aksettii gibi aksettiini syleyerek, aslnda maukun ak iin Allahn gzelliinin sadece bir katresi olduunu dnmesini istediinden ak mauka hayrandr ve onu gzel bulur. Nitekim Allah ann yz de gnl gibi daima Allahtan gelen bir nur ile nurlanr. Bu nur ylesine parlaktr ki kendindeki tm benlik duvarn ykm, kendinden herhangi bir tasavvur dahi brakmamtr350. Arif kiilerin ak, yz gzel olan bir huriyi dahi grd zaman Allah hatrlayp Onun akndan divane olmasa idi, mana leminden nimetlenemez ve bylece Allaha ulama mertebelerinden geri kalarak Allahn

348 349

Mesnev, C. III, s. 564 Mesnev, C. III, s. 617 350 Kara, a.g.m., s. 486

muradndan ve sevgisinden uzaklard. Sadece gzel yzl olduu iin huriye ak olunursa, Allah arifin huriye olan akn kskanrd. Velleri yoldan karan, onlara tuzak olan o hayaller ise, Allah bahelerindeki gzellerin, ay yzllerin akisleridir.351 Sanat nasl olur da sanatkardan ayrlr? Surette var, hakikatte hi olan, yok olan "Vucd- Mmkn" (bir yaratc tarafndan meydana getirilen varlk), "Vucd- Vacib" (baka biri tarafndan var edilmi olmayan varlk) yani Allah'n gayrisinden nasl feyz alr?352 Mevlnya gre Allah, sonradan yaratlm varlklara kendi gzelliinden feyiz vererek, yaratlm olan varlklara gzellik kazandrmaktadr. Eser, daima messirinden eser tar. lemdeki her ey sadece Allahn nurunun yansmasdr. Gzelliklerin fark edilme derecesi, Allaha yaknlamann derecesiyle ayndr. Her eyi gzel yaratan, her eyde kendisine ulalmasn istemektedir. Allhn ltuf gnei, gzellik gnei n nereye drrse, oras nurlanr, gzelleir; ister kpek olsun, ister at olsun ycelir, deer kazanr; Ashab Kehfin kpeine dner! Hakkn ltuf n da, ayn k olarak grme! O k; taa da der, lale de der; yani, ezeldeki istidada gre herkes o ktan ilah feyze, tevfike mazhar olur!353 Mevlnya gre Allahn bu nuru her ne zerinde olursa onun varl kemal dercesine ulaarak sahip olduu deerden daha da st dereceye kar ve gzelleir. Her neredende nur kesilirse, nurun kesilmeden nceki sureti ne olursa olsun irkinleerek ktleir. Tpk blisin Allahn emrine uyduu zamanda en sevimli mertebede iken yani kemal derecesinde iken, isyan ve kibir neticesinde zerinde bulunan nur n kesilmesine sebep olarak, Allah tarafndan lanetlenmi bir halde irkin suratl eytana dnmesi gibi. Allahn nuru her nerede ok ise gzel o derece parlaktr. Allhm, ariflerin, vellerin Mansr gibi yce kiilerin itikleri o gizli kadehten, o ilah ak arabndan bir yudumcuk yeryzne serptin. O bir yudumcuk arap, yeryznde bulunan btn gzellerin salarna, yzlerine srad. Hl onlarn yzlerinde, salarnda, baklarnda o ak arabnn

351 352

Mesnev, C. I, s. 26 Mesnev, C. II, s. 345 353 Mesnev, C. III, s. 564

belirtisi, mahmurluu var. Padiahlar bile bu yzden, o topraktan yaratlm olan gzelleri, gzellikleri severler, per ve koklarlar. Topraa karm bir yudumcuk ilah ak arab seni velye dndrrse, onun karmam olan sana neler etmez. O bir yudumcuk gzellii, o gzellik arabn, balktan yaratlm bedenlerde, amurla karm olduu halde, sen onlar hrsla, ok iddetli arzu duyarak dilinle yalayp duruyorsun. O arab, amura karmam, saf bir halde grnce ne hale geleceksin. lm vaktinde, o temizlik, o gzellik yurdunu, lmle bu bedenden, bu beden kerpicinden ayrlnca...354 Mevln bu beytinde, Allahn rahmetinin yzde sadece birinin yeryzne inmesi neticesinde, amurdan yaratlm olan bir bedende hapis haldeki cann ak ile eriyip lmlere yryen Hallac- Mansuru rnek gstermitir. Rahmetin sadece yzde biri bizde byle tesir yapmakta ise gzellikler yurdu olan ahirette mahzar olacamz rahmet acaba nasl bir ak douracaktr. te burada Mevln grlen gzelliklerin aslnda Allahn rahmetinden ok kk birer para olduunu syleyerek gerek ve hakikat lezzet ve gzelliin kendi katnda ve aklarn aklar neticesinde ulaacaklar en st mertebe olduunu belirterek, yeryz ve hakiki lem arasnda kyas yapmaktadr. Kll ve Cz Dnyaya k olan kii,stne gne vurmu bir duvara k olmu kiiye benzer. O duvar k, duvardaki n gneten geldiini anlamaya almaz ve duvara gnl verir. Gnein gnee geri dnnce, duvar k ebed olarak mahrum kalr.355 Manevi lezzetler ve mana gzellikleri aramayan insanlar Mevlnya gre kime ak olurlarsa olsunlar taa ak olmu gibidirler. nk yaratlm olanlarn hepsi topraktandr ve topraa dneceklerdir. Bu sebeple akta mauk gibi sadece toprak olarak yoklua mahkum olacaktr. Grlen bir gzel, bizim gerek sevgilimiz olsayd, duygulu olan herkes sevgilisine k olur, onu brakmazd. Ona vefal olurdu. Vefal olmak, sevgiyi artrd halde, nasl oluyor da suret, ekil vefay vefaszla eviriyor? Gnein duvara vurur. Onu ireti olarak aydnlatr.
354 355

Mesnev, C. III, s. 444-456 Mesnev, C. II, s. 181

Ey temiz yrekli saf kii! Ne diye bir kerpice gnl verdin? Sen hi snmeyen, nru ebed olan gzellii, asl ara. O sevgili, bir vakit melek gibi gzel iken, eytan gibi irkinlemitir. nk o gzellik, onda ireti olarak bulunuyordu. Ondaki gzellii, azar azar, yava yava aldlar. Nitekim bir fidan da, azar azar, yava yava kurur, gider. 356 Mevln, burada sevgiyi arttran eyin grlen gzellik olmadn ifade ederek, grnmenin akta aslnda nankrle sebep olduunu belirtmitir. Gzden rak olan gnlden rak olur sz bir nevi gerein tersi durumundadr. nk, grnenler, gerein sadece bir yansmas. Ak yansmay mauku zannederse, asl mauktan yani vererek yansmann olumasna sebep olan Allahtan uzaklar, gerek gzelliin grnenden ibaret olduunu dnmesine sebep olur. Gnesiz bir aydnlk insan zihninde gerekmi gibi alglanarak, yalann (yansma) geree perde olmasna sebep olur. Bu sebeple Mevln, ekil ve surete sitem ederek, Allahn gzelliinin suret gzelliinden ilham olunamamasnn insan iin yokluk denen mertebeyle ayn olduunu belirtmitir. Bu gzellikler, onlara belirli bir zaman iin ireti olarak verildi. O ay yzller, zamanla sararp solarlar; yzleri sonbahar yapraklarna dner. Hrszlarn, bizden gzellik alanlarn hali budur!357 Bu beytinde de Mevln, yine gzelliin, gzele ait olmadn, emanet olarak kendisine ihsan edilmi, bir mddet sonra kendinden geri alnacak vasf olarak nitelendirerek, gzellii baheden Allahn tm gzelliklerin sahibi olduunu vurgulamaktadr. Gzellik Allahn ise neden belirli bir mddet iin insana ve leme bahedilmitir? Gzellik olmadan da varlk mevcut olamaz myd? Sorular akla gelmektedir. Buna cevap olarak ta Mevlnnn u beyitleri ok yerinde olacaktr. Suret, ekil bir ok kiileri yoldan karmtr. O gibiler vellere saldrdklarndan, farknda olmadan haa Allah'a satamlardr. Bu can da bedenle birlemitir. Fakat hi can bedene benzer mi? Gz nru, gz oyuunda bir ya tabakas ile beraber bulunur. Gnl nru da bir damla kanda gizlidir.358
356 357

Mesnev, C. II, s. 310 Divan- Kebir, C. II, s. 412 358 Mesnev, C. II, s. 350

Mevln, gzelliin Allah hatrlatmas ve Onunu gzelliinin ve yceliinin alglanmas murad ile leme suret ve ekil ynnden ilintili bir ekilde verildiini, ancak bunun yannda insan ruhunun Allah katndan bir gzellik olduunu, bedenlerinde bu gzelliklere perde gibi, Hakkn gzelliini rttn belirtmektedir. Ruh nuru ylesine gizlenmitir ki, beden ile ruh birbirinden ok farkldrlar. Aralarnda ne ekilsel nede mahiyet bakmndan hibir denklik bulunmamaktadr. Arif kiiler ise suret ve ekil gzelliinden hemence Allahn gzelliine ulaarak, Allahn da akna mahzar olmaktadrlar. Bedensel bir sevgi yaayan acaba gerek gzellik ile karlasayd nasl bir ak yaard? 3. AKIN KAYNAI Rebab359 ak kaynadr. Arkadalarn dostudur, en yakndr. Araplarda faydal olduu iin buluta rebab adn vermilerdir. Bulut nasl gl, gl bahesini sularsa, rebab da gnller gdasdr, ruhlar sakisidir. Ak, kavuma, buluma saadeti olup, Hakkla aramzdaki perdeleri kaldrarak gnl evinin iine girmek iin bir can elbisesi gibidir. Ademoullarn stn kldk360 gerdanldr.361 Mevln, akn ruhta varolduunu ve yerinin gnl olduunu belirterek, ruha ve gnle hitap edebilecek her eyin yine ak olmas gerektiini onun bu beytinden anlamaktayz. Gnln yani akn gdas Allahtan olmas hasebiyle, Onu hatrlatan her ey kolayca kalbe girer ve gzelliiyle ak artrarak tpk bulut gibi ak sular ve bytr. Akn kazandrd bu byklk ylesine yceltir ki insan, Allahn varlk lemindeki en deerli kulu haline getirir. Mevln ak, Allahtan gelerek yine kendisine en yakn varlk haline getirmesi ynnden, tamamiyle beer st ve akl almaz bir hal ile cansz bedeni canlandrp, sonsuzluk kapsn atn ve bylece insann ilk geli noktas olan lem-i Ervaha (Feyz-i mukaddesin tecelli ettii lem) ykselterek, akn memleketinin oras olduunu ifade etmitir. Allahn, Gayb- Mutlak'n meydana kmayan, belirmeyen ilk zuhur mertebesine, Ehadiyyet Mertebesi denir. Bu mertebeye gayb'l-gayb, kenz-i mahfi (gizli hazine) denmektedir. Allahn muradnn kalpte zuhur ve tecellisi olan feyz de feyz-i akdes ve feyz-i mukaddes diye ikiye ayrlr. Allah'n Ehadiyyet sfatnn tecellsi olan
359 360

Rebab: Hindistancevizi kabuu ve deriden yaplm uzun sapl saz. sra, 17/ 70, Ademoullarn btn varlklara stn kldk. 361 Divan- Kebir, C. I, s. 156

feyz-i akdes, Allah'n kendi kendine tecell etmesi ve a'yan- sbiteyi362 var klmasdr. Feyz-i mukaddes ise varlklarn vcuda gelmesine sebep olan Allah'n isimlerinin tecellsidir. Biz btn kinata, tek bir cevher halinde yaylmtk, orada hepimiz de baszdk, ayakszdk. Bu lemde grlen blnmeler, tefrkalar, imtiyazlar o lemde yoktu. Biz o lemde Ehdiyyet Mertebesi'nde, gne gibi her tarafa nr saan bir cevher idik. Su gibi berrak ve saf bir halde bulunuyorduk. O gzel ve latf nr srete gelince, ekle brnnce, kal'a363 burlarnn glgeleri gibi saylar meydana geldi. Burlar mancnklarla ykn da, birbirinden blnenlerin, ayrlanlarn arasndaki fark kalksn.364 Ezelde, btn ruhlarn bir kaynaktan geldiklerini anlatmak iin Mevlna'nn; "Tek bir cevher halinde yaylmtk." diye sylemesi, Peygamber Efendimizin u hadisinden kaynaklanmaktadr: "Allah'n ilk yaratt beyaz bir inci idi." Bu beyaz inciye Hakkat-i Muhammediye365, denilmektedir. Ruhlarn ruhu, nurlarn nuru, akl- kll, klem-i kll, klem-i a'l da ta'bir ediliyor. Bu cevher, bileik olmayan bir cevherdir. Varlklarn hepsi bu cevherden yaratlmadan nce elsiz ayaksz ve birbirinden farksz bir halde bulunuyordu. Sen olmasaydn ben kainat yaratmazdm! (Acluni, Hakim) kutsi hadisi, lemin yaratlnn ilk noktasn belirtmektedir. Yaratln sevgi ile olmasndan dolay Hakikat- Muhammediyyeye taayyini hubbi olarak da nitelendirilerek, Allahn yaratklarna olan sevgisinin Peygamber Efendimize olan sevgisinden kaynaklandn belirtmektedir366.

362

A'yan- Sbite: Varlklarn Allahn ilminde sabit olan ezeli hakikatleri demektir. Varlk lemine kmadan nce bunlar hakkndaki ilmi. ( bk. Cebeciolu, a.g.e., Ayan- Sabite Mad., s. 125) Varlklarn Allahn ilminde sabit olan ezeli hakikatleri. Var olmadan evvel varlklar hakknda Allahn ilmi. lahi tecellinin zuhur mahalli. Bu lemde eitli suretler ile tandmz varlklarn, Allahn ilminde gerek halleri. Allah, eyay, varlklar ve kainat yaratmadan nce olmu olan ve olacak olan her eyi, her olay, her varl biliyordu. Her varln Onun ezeli ilminde deimez bir sureti vardr. Eya ve olaylar bu surete gre meydana gelir. (Bk. efik Can, Mevln- Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, tken Yay, st 2003, s. 486) 363 Kal'a Burlar: nsanlarn madd varl, benlii ve gururudur. 364 Mesnev, C. I., s. 47 365 Hakikat- Muhammediyye: Muhammedi hakikat demektir. Kaaniye gre ilk belirme (teayyn-i evvel) ile beraber zattan ibaret olup, Esma-i Hsnann tamam Hakikat- Muhammediyyedir. Bu hakikate sm-i Azam da denir. ( bk. Cebeciolu, a.g.e., Hakikat- Muhammediyye Mad., s. 312) 366 Mehmet Demirci, Hakikat-i Muhammediyye mad., TDVA., C. 15, s. 180

Aa, onun srlar leminden yle bir ses geldi: Ak Allahn Burakdr367. Onu yukarlara doru kotur.368 Mevlnya gre ak, insan bu derece yceltecek bir hal ise, akll bir insann yapmas gereken ise kendinden daha stn bir varla ak olmasdr. Burak at, Allahn Peygamberleri iin bir vastas ise, bu en byk bir aktr ki, tpk Burak gibi insan kanatlandrr ve hi kimsenin g getiremeyecei bir ii kiiye yaptrr. Akn verdii g, Mevlnnn bu beytinden anlalaca zere, Allahn Peygamberleri iin setii vastann grnmez bir tr olan ak da her insan iin mmkn klmtr. Ak kii, akyla yeryznde ktlklerle birlikte durmak istemez, her an Buraka binmi gibi, gzellikler ve gerekler lemine seyahat eder. nk ak saftr ve ancak saf olan yerde varln bulur. Kendi gcn, kudretini gr, nk g de, kudret de ondandr. Kendindeki yapma gcn Allah'n bir ni'meti bil.369 Mevln, Allahn insan yaratma sebebinin ak olduunu vurguladktan sonra, una dikkatimizi ekmektedir ki; ak ile ulalabilecek her ne yer ve mertebe varsa hepsi Allahn izni ve istei ile insanlara sunulmutur. nsann yaratl zerinde derinlemesine duran Mevln, neticede yaratklarn btn paralarnda ortak bulunan atomu bulmu, gcn ve gelimenin bu kk paracktan yayld bilgisine ulamtr. nk atom, madensel maddelerden bitkiye, hayvana ve oradan da insana intikal ederek yaamn devamn salamaktadr. Bundan dolay evrenin karlkl etkileim ve varoluun devam olarak akn bu aktif gc ortadadr. nsan ayet kendi yaratln aratrrsa kendini kolaylkla bulur. Kendi ekli ve mahiyetinden lemin ilikili olduu ve daima bir olu ve bozulu halinde Allahn yaratma sfatnn vuku bulduu aa kmaktadr. Mevln bu sebeple an ve maukun, yani etkileim halinde olan her hayatlnn aktan meydana geldiini savunur370. nsan ayet kalbini dnya ve meakkatinden syrarak Allaha ak ile yaklamaya alrsa kendindeki bu cevherleri fark eder ve bylece gerekler leme, yani kaynana ulam olur. nsann kendindeki ve yaad lemdeki potansiyelden Allah hatrlamasnn nedeni, her varln her zerresinde Allahtan bir g ve kuvvetin olmasdr. Bu g ve
367

Burak: ki kanatl cennet hayvandr. Hz. Peygamber (s.a.s.) onunla miraca kmtr. Parltl ve imek gibi hzl olduu iin, tasavvufta ak ifade edrek, kulu Allaha gtren en hzl vasta olarak nitelendirilmektedir. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Burak Mad., s. 163) 368 Divan- Kebir, C. II, s. 140 369 Mesnev, C. I., s. 37 370 A. Reza Arasteh, Mevln Celaleddin Ruminin Kiilik zmlemesi- Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, Kitabiyat Yay., Ankara 2000, s. 61

kuvvet ise aktr. Her varln ak olmasn bize gstermektedir ki, hareket eden her ey bir ama iin hareket ederek kamillie ulamaya almaktadr. Bu ise hangi varlk olursa olsun, o varln kaynana doru hareket etmesine sebep olmaktadr. te akta insan nereye gtryorsa, akn kayna orasnn olduu bir gerektir. Kur'n- Kerm'de bir ok ayetlerde, gklerde ve yerlerde bulunan her eyin Allah' tesbih ettii bildirilmektedir. Tesbih iin btn varlklarn diri olmas gerekir. Bu gnn msbet ilmi de her maddenin atomunun bir ekirdek etrafnda hzla dndn ortaya koymutur. Atom canl olmasayd Allah ak ile sarho olmasayd ne dnebilir nede hareket haline geebilirdi. Zaten gne de gkyz de Onun akyla dnmede, Onun akyla yanp yaklmada, hem de her an, Onun akna laym diye krler etmede.371 O kmil insan olduu ve tam mnsyla Hakkta yok olduu iin, btn rhlar onun dileine uyarlar, btn bedenler onun buyruuna girerler. Cenb- Hakk buyuruyor ki: Bizim lutfumuzun malubu olan, irdesiz, ihtiyarsz ve ciz kalm deildir. Belki sevgimizle daha glenmi, dilediini yapar hale gelmitir.372 Mevln bu beytinde, akn lemin vcuda geliini ve varlnn devam iin gne ve dier gk cisimlerinin dnnn ak kaynakl olduunu belirterek, her varlkta akn tecelli etmesinin nianesi olarak gstermektedir. Mevln, Allahn buyruunun, ilahi murada uygun olarak, varlklarn Allaha uymas aktan ald ilahi g ile gerekletiini vurgulamaktadr. Mmkn varlk, Vacip varla muhta olduunu ve her an Onu anmann kendi varlna imkan saladn bilir ve kendine tannm imkanlarn mmkn olarak varlk sahasna kmasn ak gc ile salar. Grmedin mi ki, gerekten, gklerde ve yerde olanlar, gne, ay, yldzlar, dalar, aalar, hayvanlar ve insanlardan birou Allah'a secde etmektedirler...373 Sen Rabbim, srlarmz aa vuran bir srsn. Duygularmzn rmaklarn besleyen mbarek, manev bir kaynaksn.374 Mevlnnn ak iin yapt bu tanm, akn znn Allahta olduunu ve Allahn katndan bir nur ile nurlandn, ak ve a besleyenin Allah olduunu sylemektedir. Kuran- Kerimde de buyrulduu gibi her varlkta ak mevcuttur. Ak ile

371 372

Divan- Kebir, C. II, s. 352 Mesnev, C. IV., s. 407 373 Hac, 22/ 18 374 Mesnev, C. IV., s. 268

her varlk daima Hakk zikretmektedir375. Bu sebepledir ki, varlklarn znde ak olduu, hatta her varln aktan meydana geldii Mevlnnn iirlerinde ifade ettii bir gerektir. Akn gc burada ortaya kmaktadr. Ak hem varln esas376, hem de varlklarn mmkn sahada var olmasna sebep olabilecek kadar derin ve etki sahibi bir gtr. Canlarn gdas ak, bu yzdendir ki, alk, ayrlk, iddetli arzu ve evk, rhu canlandrr, glendirir onu besler. Hz. Ykub da Ysuf'a ackmt. Yni onu ok iddetle arzu ediyordu. Ekmek kokusu, yni Ysuf'un gmleinin kokusu. Msr gibi uzak bir memleketten ona gelip ulayordu. Halbuki gmlei alp, koarak gtren kardei Yehuda, gmlek yannda olduu halde o kokuyu alamyordu. Gmlein bulunduu yerden yzlerce fersah uzakta olan Ykub ise o kokuyu alp durmada idi. Nice irfnsz bilginler vardr ki, bilgiyi ezberlemilerdir, ama o bilgiden yararlanamazlar. nk onlarda ak yoktur, Allh sevgisi yoktur.377 Mevln akn, ilahi hikmeti ile grnen eylerin ardndaki, gzle grlmeyen eyleri gstererek, maukun ardndaki gerek mauku buldurmas, Allahn aa kendisine daha abuk ulamasnn iin bahettii gizli ilimler olduunu belirtmektedir. Bu gizli ilimler ise dier ilimler gibi akl ile deil ancak kalp ile elde edilen bilgilerdir. Bu durum sadece Allah aklar iin geerli olan ilm-i ledundur. Ak ile ilm-i ledunna ulaan ak, buradaki srlara ulanca akn kendisini ulatrd makam fark ederek, akn kanlmaz bir ekim ile ruhu gayb lemine ekme sebebini anlar. nk akn kayna Allahtadr ve varlacak son nokta da bu hal neticesinde, oras olacaktr.

375

Rad, 13/13. O'nu, gk grlemesi hamd ile, melekler de korkularndan tesbih ederler. Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken, O, yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar., sra, 17/44. Yedi gk, yer ve bunlarda bulunanlar O'nu tesbih eder; O'nu hamd ile tesbih etmeyen hi bir ey yoktur; fakat siz onlarn tesbihlerini anlamazsnz. Dorusu O Halim olandr, balayan'dr., Enbiya, 21/20. Gece ve gndz, bkmadan tesbih ederler., Nur, 24/41-42. Gklerde ve yerde olan kimselerin, sra sra uan kularn Allah' tesbih ettiini grmez misin? Her biri kendi niyaz ve tesbihini bilir. Allah, onlarn yaptklarn bilendir. Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Dn Allah'adr., Rum, 30/17-8. Akamlarken ve sabahlarken, le ve ikindi vaktinde Allah' (ki gklerde ve yerde hamd O'na mahsustur) tesbih edin, namaz kln., Saffat, 37/164-6. Melekler yle derler: "Bizim herbirimizin bilinen bir makam vardr. phesiz biz sra sra duranlarz, phesiz biz Allah' tesbih edenleriz." 376 ztrk, a.g.e., s. 130 377 Mesnev, C. III., s. 239-240

Grnen, ortada olan madd lem acze dmtr, baldr, zayftr. Halbuki grnmeyen mn lemi pek gldr. Pek stndr.378 Atein kendisi ve asl, havadan da stndr. O esirdedir. Yni yeryznde grlen ate, gkyznden de telerde bulunan ate kresinin glgesi dr. Bu yzdendir ki; yeryzndeki ateler, klar olduu gibi durmazlar. Hep oynarlar, titrerler. Aslna gitmek iin rpnr dururlar. Sonunda tezce, yukarlara ykselirler, madenlerine giderler, asllarna kavuurlar. Ey insan! Senin boyun hep olduu gibidir ama, glgen bazen ksalr, bazen uzar. In bir yerde durduunu kaldn kimse grmemitir. Kaynaktan gelen nlar, akisler ve vurular, dtkleri yerde kalmazlar; abucak dnerler, analarna giderler.379 Mevln, her hadiseden lednni neticeler kararak bizi uyandrmaa alyor. Sular nasl asllar olan denize doru akyorlarsa, nlerine kan engelleri aarak denize doru kouyorlarsa, ate de asl olan ve bilginlere gre ayn bulunduu yerden ok telerde, havadan da hafif esirin stnde ate kresi mevcuttur. Yeryznde bulunan yanan veya yanmayan btn atelerin asl, kayna, o ate kresidir. Her aacn iinde ate gizlidir. Aata mahpus bulunan ate, yanmaya balaynca titreyerek, sesler kararak aslna gitmek iin alev alev yanmaktadr. Su, aslna doru kprerek, alayarak, coarak, ban tatan taa arparak koarken, ate alevlerini yukarlara doru ykseltirken, insan asl vatann neden aramasn, neden geldii yere gitmek iin rpnmasn? nsandan daha aa mertebede olan o varlklar dahi kendi asllarn bu derece mahede edebiliyorlarsa, fark etme ve ak derecesi insan iin kat kat daha st derecede mmkndr. Atein, n asllar gkte ise, insann asl nerede ve nasldr? Beden, topraktan halk olmu ise onun asl yine yeryzdr ve orada eriyecektir. Ancak Mevlnnn srekli bahsettii ve muhatap olarak ald ruh yani insann candr. Ruh ise Allahn feyzi neticesinde flenerek bahedildiine gre, ruhta asl olan ilahi feyizde erimeyi arzulamaktadr. Mevlnya gre beden ruhun sadece kyafetidir, asla gerei olamayacaktr. nsan kemale gelince boyu artk uzamaz. Ama glgesi, yani tabiatnn gerei yapt iyi ve kt ilerle ereflenir, arif olur. Yahut ktlklerle klr, erefini zedeler, bedeni gibi yoklua mahkum olur.
378 379

Mesnev, C. II., s. 360 Mesnev, C. III., s. 336-337

Rhumuzdaki ycelikten, ereften bedenin nasibi yoktur; beden, can deryasna nisbetle bir damla gibidir! Beden, rhun feyzi ile gnden gne geliir, artar ama, rh onu brakp gidince bedene bir bak bakalm ne hale gelir? Bedeninin, ancak bir-iki arn boyu vardr, fakat rhun ta gklere ykselir, gkleri dolar! Ey yce kii; rhun tasavvurunda, dnmesinde Badattan Semerkanta kadar yol, yarm admdan ibrettir! Gzlerinin ya iki dirhem arlnda olduu halde, onun rhunun nru, yni grme kuvveti, gklere kadar her taraf kaplar! Gzdeki o nr, gz olmadan da uykuda rya grr. Fakat gz, o nr olmaynca bir harabeden, bir ykntdan baka ne olabilir? Rh, bedende sana sakalna, byna aldr bile etmez! Fakat beden, rh olmaynca pis pis kokan bir letir! Bu bedenimiz, hayvn rhun i-g grmesine verilmi bir izin belgesidir; sen, mnen ilerle de insan rhu gr! Sonra insanlk sretinden de ge, bir takm gereksiz dedikodular brak da, ta Cebrailin can deryasnn kysna kadar git! Buraya ulanca, Ahmed(s.a.v.)n rhu; Sus; sakn srlar aa vurma! diye dudan srarak sana iarette bulunur; Cebrail de senin bu mertebede Hakka yaknln anlar da edeben geri geri gider. Ve sana der ki: Bir yay boyu ilerlersem, o kadarck sana gelirsem hemen yanarm!380 Mira gecesinde Peygamber Efendimiz, Sidre-i Mntehadan381 ileriye gitmi ve Cebrail orada kalmt. Mevln, bu ilahi mucizeden bahsederken aslda unu belirtmektedir: ilk yaratlm varlk Hakikat- Muhammediyye, varlnn kaynana ularken, kendi kulluunda kusur bulunmayan Cebrail melek dahi o mertebeye ulaamamtr. Onun varl, Peygamber Efendimizin aknn kysnda ancak yanar ve bu yanma ile lezzet alabilir. Allahn en sevdii kulu olan Peygamber Efendimizin ak, yine kendisinin murad ettii derecede ve kendisiyle muhatap olabilecek mertebededir.
380 381

Mesnev, C. IV., s. 522-523 Sidretl-Mnteha: Mahlukun Allaha doru giderken ulaabilecei son nokta. Bundan sonras sadece Allaha mahsustur. Sidreden sonrasna ulamak mmkn deildir, nk varlk burada mahv olmu, toz haline gelmi, silinmitir. Srf yoklua bitiiktir. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Sidretl-Mnteha Mad., s. 643)

De ki: "Rabbim adaleti emretti ; her secde yerinde yznz O'na dorultun; dinde samimi olarak O'na yalvarn. Sizi yaratt gibi yine O'na dneceksiniz."382 ayetinde Allah aka buyurmaktadr ki, ilkte nasldysanz yine ilk gibi olacaksnz. Yani iinde ak zerresi bulunan her varlk, vcut, para ve saylarn olmad bir saha olan Hakikat- Muhammediyyeye dnecektir. Akta, ak-mauk diye ikilik, yani saylarn ve okluun olduu lem mevcudiyetini yitirir. nk akn asl birliktir. Varlk, Allahtandr ve Allaha yine bir olacak ekilde dndrlecektir. Mevln, vahdet-i vcutu olmasna ramen, bu dncesini daima bir kelimesini kullanm, yaratlm her eyin birden doduunu, Allahn birliinden yaratlm olduunu ifade etmektedir383. Ak, ab- hayattr; seni lmden kurtarr!384 Bu hayaller, bu dnceler hep bir kaynaktan, bir yerden gelmeselerdi, nasl olurdu da hepsi gnle yol bulup eriirdi? Bu hayallerimizin, dncelerimizin ordular, blk blk susam bir halde gnl kaynana doru kouyorlar.385 Ak Mevlnya gre ab- hayattr. nk, akn kayna ebedi ve ezeli olan kaynaktan gelmektedir. Varllarn canl kalmasnn en byk srr gaybi oluumlardr. Bu oluumlarn sebebi ise her varln daima Allah tesbih halinde olmasdr386. Bu sebeple her ak, ak derecesinde sonsuzluktan pay alarak Hakkta teselli bulacaktr. Ak daima maukunu zler. Bu zlem Mevlnnn deyimiyle susam bir halde suya ynelmeye, hatta zlemin artmas derecesinde giderek kaynana ulamak iin abalamaya sebeptir. Allah, aka, ak artsn, gzelliklerde kendisini bulsun diye gnl halleri sunar ve bylece ak bu haller ile Hakktan g, feyiz alarak ilahi nimetlerle nurlanr.

382 383

Araf, 7/29 Emin Ik, Hazreti Mevlnda Vahdet-i Vcut Meselesi, Mevln- Bilgi leni, Ankara 2000, (45-58), s. 51 384 Divan- Kebir, C. I, s. 430 385 Mesnev, C. V., s. 537 386 Rad, 13/13. O'nu, gk grlemesi hamd ile, melekler de korkularndan tesbih ederler. Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken, O, yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar., sra, 17/44. Yedi gk, yer ve bunlarda bulunanlar O'nu tesbih eder; O'nu hamd ile tesbih etmeyen hi bir ey yoktur; fakat siz onlarn tesbihlerini anlamazsnz. Dorusu O Halim olandr, balayan'dr., Enbiya, 21/20. Gece ve gndz, bkmadan tesbih ederler., Nur, 24/41-42. Gklerde ve yerde olan kimselerin, sra sra uan kularn Allah' tesbih ettiini grmez misin? Her biri kendi niyaz ve tesbihini bilir. Allah, onlarn yaptklarn bilendir. Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Dn Allah'adr., Rum, 30/17-8. Akamlarken ve sabahlarken, le ve ikindi vaktinde Allah' (ki gklerde ve yerde hamd O'na mahsustur) tesbih edin, namaz kln., Saffat, 37/164-6. Melekler yle derler: "Bizim herbirimizin bilinen bir makam vardr. phesiz biz sra sra duranlarz, phesiz biz Allah' tesbih edenleriz."

Marifet gneinin klar iinde titreyip duran her zerre Gayb lemini biliyor. Ak, kimya yapan, bakr altn eden bir kimyadr. Hatta u topra bile manalar hazinesi haline getiriyor. Ak, bazen gkyznde kaplar ayor, bazen akl merdiven ediyor387 Yeryznn her zerresinde gelien teknoloji ile Allahn yaratmasnn mkemmelliine ulald hepimizce bilinen bir gerektir. Her ne kadar ayn hcreler bir araya gelse de, canllar Allahn yaratm olduu canlya benzeyememektedir. Akn yeryzne inmesi, burada hayatn balamasna sebep olan tek amildir. Mevlnnn bu beytinde de ifade ettii gibi, her zerrenin Allahn feyzinden nasiplenmesi, varlklarn mmkn dairede yeniden gerekleen bir oluum ile daha da gzelleerek, deer kazanmasna sebep yine bir ak ile, kendine uygun olan dier bir varlk ile birlemesi neticesinde gereklemektedir. Bakr, kendi bnyesine baz elementler daha alarak, ok daha deerli bir hale, yani altn grnmne kavumas, yer ile gn birbirlerine olan ak neticesinde gerekleen ekim ve gkten yere nasiplerinin, yani yamur denen ak ve zlem gzyann dklmesi neticesinde, yerin de sevgilisinden ald bu hediyeler neticesinde l gibi grnmeyi brakarak, cins cins hayvanlar, renk renk iekler, eit eit madenler karmas ve hayat kazanmas Mevlnnn grd ve belirttii ak sisteminin bir paras olarak beytinde vurgulanmaktadr. Tm bu sistemin bylesine mkemmel ilemesinin sebebi, her varln ilahi gzellikten beslenerek gerek kaynaa ynelmesindendir. Tm bu gzellikler arasnda en nasiplisi insandr. Biz insan en gzel ekilde yarattk388 ayetiyle de bu durum ifade edilerek lemdeki en gzel eyin insan olduu vurgulanmtr. Ancak insandaki gzellik suret veya fiziki gzellik deildir. Allah iin en deerli insan ak ve taat asndan en st mertebede olandr389. Bu sebeple Mevlnya gre ak, lemin gzelidir390. 4.LAH AK Gerek sevgili; tek olan, benzeri olmayan sevgilidir. Senin bu dnyaya geliin de Ondandr, gidiin de Onadr. Sen, Ondan geldin, Ona gideceksin.

387 388

Divan- Kebir, C. I, s. 327 Tin, 95/4. 389 Hucurat, 49/13. Ey insanlar! Dorusu Biz sizleri bir erkekle bir diiden yarattk. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca tanyasnz. phesiz, Allah katnda en deerliniz, O'na kar gelmekten en ok saknanzdr. Allah bilendir, haberdardr. 390 M. Halistin Kukul, Mevln Celalendin-i Ruminin Mesnevsinde nsan, Mevln- Bilgi leni, (519-534), s. 523

Onu bulunca, artk bakasn beklemezsin. O hem apak meydandadr, hem de gizlidir, grnmez. Gerek k, hllerin emridir; hllere hakimdir. O; hle kaplp kalmaz, hle mahkum olmaz. Aylarda, yllarda o ay gibi nrlu, parlak olan stn varla kul, kle olmulardr.391 Bu beyitte, hakiki an, mauktan ayr olmadna iaret var. Hakiki ak hallerin emiri olan kiidir. Hal, uramakla, almakla elde edilemeyen, ancak Allah tarafndan sevdii kuluna bir armaan olarak verilen bir keyfiyyet (bir olu, bulunu hali), has kulun kalbine telerden gelen hal, kabz-bast, zevk ve evk gibi nefsani sfatlar meydana knca kaybolur. Gerek ak kalbe gelen hallerin hepsine hakimdir. Ak, maukuna ylesine derin bir ak ile baldr ki, bu uurda nice ileler eker de gnl ate nar gibi yanar. lahi akta ayrlk, imkansz ve vuslat kesin sonutur. nk, kii ak ise Allah da mauktur ve kavuma istei karlkl gerekleen aktr392. Allah, kendisine byle divane olan ana ltuflarda bulunarak onu sevdiini, kendisinden gelen bu akn, a yine kendine dndreceini bildirir. Allah, hal ltfu ile kendi katna ulamas iin trl trl lezzetler sunarak bulunduu lemin ne kadar sahte olduunu aklar. O, ilahi ismin mazhar, Mutlak Varlkn aynas olup hale bal deildir. nk kendisi Hakkta fani olmutur. Bu mertebeye erimi kii; aylarn, yllarn esiri deildir. nk zaman kaydndan kurtulmu, Allahn izni ile zaman hkm altna almtr. Hakk a Hakkta fani olmadan nce mestlik ve ayklk hlleri arasnda gider ve gelir. Mahv393 ve sahv394 gibi birbirini tamamlayan bu hallerin biri birini takip etmesi, nefsinin yok olmas son bulur. Yani, sufinin benlii (enaniyeti) tamamen yok olduu zaman ki, bu halde Hakk a zaman ve mekandan mnezzeh olan Allah ile manen bir olur, vahdete erer. Gerek sevgili, Hakktr. Bir de Hakkn; Sen benimsin, ben de seninim. dedii kii, yni; Bir kimse Allhn olursa, Allh da onun olur. hadisinde buyrulan kii.

391 392

Mesnev, C. II., s. 114 Begm, a.g.m., s. 280 393 Mahv: Bir eyin eserini, izini tamamen silmek, yok etmek anlamndadr. Kulun ak ile kendi varln yok edecek derecede silmesi, varln kaldrmas anlamndadr. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Mahv Mad., s. 483) 394 Sahv: Kulun yitirdii hislerini tekrar kazanmas anlamndadr. Ak ile eseri silinen benliin ve varln geri gelmesi, varln tekrar hissetmesi manasndadr. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Sahv Mad., s. 613)

Ey slik! Sen Hakk ksn, fakat Hakk da odur ki, gelince, yni tecell edince, sende kl kadar bile varlk kalmaz. O baka, o tecellye kar, senin gibi yzlercesi yok olup gitti. Hocam meer sen kendini yok etmeye kmsn. Sen bir glge varlksn, fakat gnee ksn; gne gelince, glge yok olur, gider.395 Mevln, Allaha ak olan kiiyi mertebelerin en gzeline ulam olarak verek, o kiinin aslnda gerek varla ulatn belirtmektedir. Ne mutlu o kiiye ki, lmeden lm gibi Hakka ulam, akyla Allahn varlnda yok olmutur. Ezel olan Allah, sonradan yaratlm varlklarn ilk yaratllarnda onlar ak ile meydana getirmi ise, dn yine ak ile olacak ve Hakk aklar aklarnn her deminde bu bilgiye ulaacaklardr. nk aklara Hakktan srlarn ald haller vardr. Mevlnya gre ak iin lem Allaha ulamann ve Onunla irtibat halinde olmann imkann salamaktadr. Can gz ile leme bakan ak, her neye baksa onda Allahn gzel mahzarn grr. Allah lemde bir sr olarak deil, irfan396 olarak kendini bildirmektedir397. Onun buyruklarn candan kabul edince, o sana, nice srlarn iretlerini verir, ykn kaldrr, seni senden alr. Sana baka iler, rhn gler ihsan eder. Ey Hakk k, Allah'n buyruklarn kabul eder ve o buyruklara gre yaarsan, zaman gelir, o buyruklar sen sylersin. imdi ona ulama yollarn aramada ve istemedesin. Bir gn ltfeder, ona ularsn.398 Mevln iin Allahn kurallarna uymak ok byk nem arz ettii gibi, ayn zamanda bu buyruklarn her varln znde olan bir bilgiyle mevcut olduunu ifade etmek istemitir. nk, z Allahtandr ve Allahn murad ne ise znde murad, yani akl ve kalbi, o olacaktr. Her varlkta Allahtan ilham alma ve ona ulama kabiliyeti mevcut ise bununda bir sebebi olmaldr. Bu sebep Mevlnya gre Allahn akna ulama, her varln zn daha iyi tanyarak z gerek var noktasna ulatrmaktr. Bu ise Allahn merhametinin en gzel ifadesi olarak karmza kmaktadr. O, sadece iyilik yaplmas ve kendi buyruklarna uyulmas neticesinde sonsuz olan akla insanlar kendine ulatrmaktadr. Bu yol ise sadece ilahi akla gereklemektedir.
395 396

Mesnev, C. II., s.363 rfan: Sezgi, tecrbe ve manevi yolla elde edilen bilgi. (bk. Cebeciolu, a.g.e., rfan Mad., s. 399 397 Topu, a.g.e., s. 141 398 Mesnev, C. I., s. 81

Hakk akyla mest olan kii, nefsan duygularn tesiri ile nasl aylr? Yni duyduu mnev zevki nasl brakabilir? Hakk mesti, sur frlnceye kadar kendine gelmez.399 Ak, kiiyi ylesine yksek mertebelere ulatrr ki, artk benliinden eser kalmaz da, tm varl Rabbde var olur, varl sadece Rabb olur. Ak ile mest olan varlk, gerek varlna yani zne srafilin sura flemesiyle ular. Bu da Rabbe tam dn olan ikici dirilile mmkndr. nk, dnya an Rabbinden ayr kald srgn yeridir ve akn hibir hali ikinci yaratlta ulalan mutluluu tattramaz. nsan eya ve kesretten kurtularak ak ile ruh birliine ve btnlne ulatran bir istirak halindedir400. Bu sebeple ikici dirili Mevlnya gre gerek dirilitir ve kavuma andr. Allah ak ile dolu olan kul bu an sabrszlkla bekler, nk o an her andan ve halden daha st mertebedir. Hakk yolcusunun bir gn kendi evine ulaabilmesi iin, bir ok konaklar brakp gitmesi gerek. Kardeim, Hakk'a yaknlk, sonu olmayan bir dergahtr. Byle olduu iin hangi makarna, hangi mertebeye varrsan, sakn durma, Allah ak ile ilerle...401 Mevlnnn, akn yeryznde kulun yaad akn derecesinin sonu olamadn belirtmesi aslnda gerek varn yani kemallik mertebesinin yeryznde tamamlanamayacan belirtmesinden kaynaklanmaktadr. Ak, Allah ak ile yaad hallere taklmadan daima daha st derecelere ulama abas iinde olmaldr. Allah ak, ak ile bir an dahi durmaya veya beklemeye tahamml edemez, dnya hayatndan syrlarak ebedi hayatta aknn yaamak ve akta yok olmak ister. Yeryznde sahip olduu her neyi varsa hepsinden nefsi arnm ve onlara kar herhangi bir istek ve arzusu kalmamtr. Batan baa gnl kesilen, gerekten ak olan kii pervane olurda ak mumlarnn etrafnda dner durur. nk onun maddi varl, bedeni balktan yaratlmtr ama gnl atetendir, alevdendir. Her cins kendi cinsine meyleder. Her yldz gn etrafnda dner. nk cins cinsi ile anlar, onunla safa bulur huzura kavuur.

399 400

Mesnev, C. II., s. 60 lken,Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul 1933, C. II, s. 211 401 Mesnev, C. II., s. 108

Mknats nasl demiri ekerse, benlikten kurtulan, yok olan kiide yoklua kaplr, yokluun evresinde dner, dolar.402 Ak, ak ile yeryznde Allah hatrlatan her ne varsa ona Rabbine duyduu aktan dolay yaklaarak pervane gibi etrafndan ayrlmaz, Allaha duyduu zlemi bu ekilde hem dile getiri hem de zlemi dindirmeye alr. Akn hareketi Mevlnya gre dairesel harekettir ve bu hareket hemen hemen tm varlklarda gizli veya aikar bulunmaktadr. Bu sebeple ak olan varlk Rabbine kavuma isteini bu hareketle dile getirir. Beden topraktandr ve yeryzne mahkumdur. Bu sebeple bedensel arzularla ak mertebelerine ulamak imkansz iken ruhun ak ateinden bir kvlcm almasyla gerekleen ak atei daima yukarlara yani varlnn geldii mertebeye ulama abas ile yukar ilerler. nk ruhun kayna Allahtandr ve ancak onunla safa bulur, huzura kavuur. Mevlnya gre Allah ak, ruhun zn bulmasnn kaynadr. Ak ayrlk vaktinde insan hayale kaptrr, ekillere sretlere sokar. Fakat seven gerek sevgili ile buluunca, o hayaller, o ekiller, o sretler yok olurlar da, tasavvur bile edilemeyen, anlatlamayan hakkat meydana kar. Bu hle den insan der ki: Akln da, fikrin de, ilh mestliin de asl, temeli benim. O ekillerde, resimlerde, hayallerde grdm gzellik meer bizim gzelliimizin aksi imi.403 Mevln, yeryzn ve lemi Allahtan ayr olduu iin birer hayale benzeterek, aldatc ama gerein aksi olarak nitelendirmektedir. Bu beyitten Mevln, varln ekil ve suret kazanmasnn sebebinin ayrlk olduunu ifade ederek, mmkn varln imkannn kaynann ak olduunu vurgulamak istemitir. Hayaller yani mmkn varlklar ancak Vacip Varlka ulanca yok olacak, hakikat olan varlk var olan tek varlk olarak mahede edilecektir. Ancak bir der husus, Mevlnnn bu yok olma mertebesinde biz-ben kelimelerini kullanmasdr. Hem kendi varlndan sz ederek, hem de dier varlklarn beraber olmas, Mevlnnn varln Hakikat-i Muhammediyye mertebesinde olduunu belirtmesindendir. nk bu mertebede tm insanlar ak btnl ile Allah anmada, Rabbin varln mahede etmededir. Bu ak hali varln yok olmadan nceki en gzel halidir. Cenb- Hakk, insan- kmile der ki: "Ben senin dilinim, gznm, ben senin duygularnm, ben senin rzanm, ben senin fkenim."

402 403

Divan- Kebir, C. I, s. 130 Mesnev, C. II., s. 264

"Yr, ey has kulum. Sen benimle duyarsn, benimle grrsn. Sen gizli eylere sahipsin, hayr, gizli eyler sensin." Madem ki sen, hayret lemine daldn da kendinden getin, kendini Hakk'a verenlerden oldun; ben de senin olurum, hadisinin srrna erdin. Bu bir gerektir ki: Varl Hakk'a verene, Hakk, kendi ltfunu, keremini ihsn eder. Cenb- Hakk, has kuluna; "Ey kmil insan! Kulluun yznden bazen sana `sen' diye hitap ederim. Bazen de, senin yaratcn olduum, sende ilh nefha404 bulduum iin, sana `ben' diye seslenirim. Her ne dersem diyeyim, ben, btn kint aydnlatan vahdet gneiyim." diye buyurdu. Her nerede benden bir nr parlarsa, orada cmle lemin zorluklar zlr, hallolur. Gnein bile gideremedii, aydnlatamad karanlk, bizim nefsimizden kuluk vakti gibi aydnlanr. Cenb- Hakk, Hz. dem'e, kendi esm ve sfatn bizzat gsterdi ve bildirdi. Bakalarna ise, o esmy dem vastasyla aa vurdu.405 Mevlnnn bu beytinde Kurb- nevfil hadisine iaret var. Bir kul farz namazlar kldktan sonra nafile namazlarna devam ederse, Babbine manen yaklaaca kuds bir hadisle mjdelenmitir. Bu hadiste Allahn, nafilelere devam eden kulunun grr gz, iitir kula, tutar eli olaca haber verilmitir. Baka bir hadiste de, bir mmin, Allah'n olursa, yani Allah'n emirlerine, yasaklarna tamamyla uyarsa, Allah'n da onun olaca beyan edilmitir. lahi akn at sonsuz mjdeler ve gzellikler lemi Allahtan kuluna ikram ve ilahi tecellidir. Ak olan Rabbine tam manas ile yneldiinde ve varln ak mertebelerinden geirip hayret mertebesine eritiinde beyan buyrulan kudsi hadisteki gibi, kulun gren gz, iiten kula olur. Yani fena fillah makamna eriir. Artk, Allah kuluna bazen sen diye hitab eder bazen de ben diye. Ak, bu mertebede varlndan hayret406 makamna doru ilerleme kaydeder. Mevlnnn bahsettii gibi bu mertebede, kul varlndan Rabbine snarak, Onun byklne ve gzelliine hayran kalr, rahmetiyle varln anlar ve bu anlama neticesinde tekrar hayretle ak olur. Allahn
404

Nefh: fleme manasndadr. Allahn Hz. Ademe kendi ruhundan flemesi. Rahmani nefes, ilim manasndadr. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Nefh Mad., s. 544) 405 Mesnev, C. I, s. 141 406 Hayret: Derin dnce ve Allah huzurunda hakikat ehlinin ve ariflerin kalplerine gelen bir haldir. Arif bu durumda, hayret ve kavuma ile srekli muhtalk halindedir. Hayrette olan kii, Allahn gcne, sununa, hikmetine kar ar bir arzu duyar. Yaadka bilinmez hale gelir.( bk. Cebeciolu, a.g.e., Hayret Mad., s. 338)

sfatlar bu mertebede kula tecelli eder ve kul Allahn bu sfatlar karsnda hayretten erimeye, mahvolmaya ve yok olmaya doru mertebe kazanm olur. Allah en seven ayn zamanda Allah tarafndan da en sevilen olur. Kul aknn bu hayret derecesinden sonra, Allahn btn sfatlarndan teker teker ilim alarak, Allaha iman kemale ular, varlklarn yokluunun srrn Allahta bulur. Mevlnnn, Adem olarak bu beyitte bahsettii aa vurucu, aslnda ruhtur. nk ruh, nefh ile Hz. Ademe, dolaysyla tm insanlara retilen ilahi sfatlar ak ile kavrama, ulama kabiliyeti ve yetisidir. Allahn kendi sfatlarn insanlara tecelli etmesi Ademdendir, yani ruhtandr. Her ruh bu ilme ve aka sahip olma imkan iindedir. nk Allahn sfatlarnn tecellisi, her varl kuatacak ve merhametiyle ykseltecek sfatlardr. 5. AKIN NETCES Kul, sevilen varlk, Hakk'n "Gel" emrine uyar, lr gider. Ak da sevdiini kaybettii iin alar, inler. Gl kokuu, gl bahesine gitti. Ak da diken ile kald. O, fan bir varla gnl verdii iin, isteinden uzak dt. almas boa gitti, ok zahmet ekti. Aya da yaraland. Eer, cz' kll'e baldr, ondan ayrlmaz dersen, diken ye, diken de gle baldr, beraberdir. Cz', kll'e her bakmdan bal olsayd, peygamberler bo yere gnderilmi olurdu. nk, peygamberler, insanlar Hakk'a ulatrmak, yani, cz' kll'e kavuturmak iin gelmilerdir. Kul, Hakk ile bir vcud halinde olsayd, peygamberler kimi kime ulatracakt?407 Mevln gl kokusunu, Allahn kulunu davetine benzeterek, kokuyu glden sanann, yani grnen gzelliklere ak olanlarn gerek gzel olarak grnenlere ak olmasn, gln dikeniyle kalanlara benzeterek, gerek Hakk ann gl kokusunun aslnn Allahtan olduunu bildiini belirtmektedir. Ak, ruhunun Allahtan geldiini bilir ve ruhun bedene ilk geli halindeki gibi safiyane kalmas iin Allah ile ak vastasyla irtibat kurarak ruhunda mevcut olan erdemleri kaybetmemeye abalar408. Her varlk bir sebeple Allaha baldr ve aklar bu ilintileri fark ederek onlarn grnlerine, yani czi varllara aldanmadan klle varmaktadrlar. nsann znde bulunan gizler, an nce kendini tanmasna sebep olduundan kendindeki bu gizleri
407 408

Mesnev, C. I, s. 182 zkse, Kadir, Mevln Dncesinde Firkat ve Vuslat, Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (233-250), s. 235

fark etmesine sebep olmaktadr409. Kendini tanyan ise, znde var olan akn gtrd yne doru ilahi bir ltufla ynelmeye balar. Allah, kullarna olan sevgisini pekitirmek ve kendilerine ulamalarn abuklatrmak maksadyla Peygamberler gndermitir. Mevlnya gre, Peygamberlerin gelme sebebi de, Allahn rahmetinin tecellisidir. Btn peygamberle ayn surettendir. nk Allahn nurundan aldklar bir nur ile Haktan halka ynelirler. Tpk gnee tutulan aynann karanl aydnlatmas gibi. Bu yzden Mevlnya gre Peygamber Allahn en byk ltufudur410. Allah, kullarn ayrlk diyarna, dnyaya gndererek trl eza ve skntlar vermesinde ki maksad Mevlnnn bu beytinde de anlalaca zere, kulun ak olmasn ve bu ak neticesinde kendine tevekkl ederek Hakka ynelmesiyle yaanacak mutu ve merhametin gereklemesidir. Allah bu muradna vekil olarak da Peygamberleri rehber ve rnek olarak en byk aklar olarak yeryzne gndermitir. bylece akn neticelenmesinde son sz ve alamet Peygamberlerde olduu gerei ortaya kmaktadr. Allah'n bize pein ihsan, ba, ltfu hayat cevheridir. O'nun kahr da bize ltfettii ok kymetli hayat cevherinin stne konmu bir tuza benzer. Allah lemi kullarna iyilik, ltuf ve ihsanda bulunmak iin yaratt. Btn varlklar, btn zerreleri O'nun cmertlik ve kerem gnei okamaktadr. Ayrlk O'nun kahrndan domakla beraber, bulumann, kavumann kadrini kymetini bilmemiz iindir. O; ayrl, can buluma gnlerinin deerini bilsin diye ister. Bylece can terbiye eder, kulan eker. Hz. Peygamber Efendimiz bir hadislerinde demilerdir ki: "Allah; 'Halk yaratmaktan maksadm, onlara iyilikte ve ihsanda bulunmaktr.' diye buyurmulardr."411 Bu beyitte Mevln, varln daha ilk yaratlndan bahsederek, akn neticesi hakknda yine ilk k noktasna varlacan ima etmektedir. Hatta lemin yaratlnn dahi yine Allahn sonsuz rahmet ve merhametinden yani kullarna olan sevgisinden kaynaklandn ifade ederek Hakka ak olanlarn en gzel nimetlere kavuacan, en st mertebelere ulaacan mjdelemektedir. Ak iin ayrlk, ate gibi yakc ve bu

409 410

ubuku, brahim Agah, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1991, s. 127 Grer, Dilaver, Mesnevde Peygamber Kavram ve Peygamberler Tasavvuf DergisiMevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (103-120), s. 119 411 Mesnev, C. II, s. 455

ate karsnda buz gibi eriyerek nce su ve sonra buhar olup yoklua ererek eitli merhalelerden geme sebebiyle Allah tarafndan ihsan edilmi nimettir. "Ben, halk benden faydalansnlar, kar elde etsinler diye yarattm. Ben onlardan yararlanaym, kar elde edeyim diye deil!" Bu kuds hadis, Mevlnnn bu beytinde iaret edilen durumu ifade etmektedir. Dolaysyla yeryznde ihsan edilen gzelliklerin insana sadece Allahtan ayrl hatrlatmaktan baka maksadnn olmad aa kmaktadr. Dnya Mevlnya gre akn neticesine ulama yolu olarak sadece kat edilmesi gerekilen yerdir, asla gzelliklerine dalnacak bir diyar deildir. Sebep olmaldr ki, Allahn muradnn neticesi gereklesin. Ak bir tek candr, ama yzlerce ekle girmitir. Onun bu haline, bu kurnazlklarna, oyunlarna batkmda ardm, deli divane oldum. Grlmemi gzellikler, iitilmemi edalar, ak ekline girmi de, gemi cann karsna km. Bylece ak, cann gerek ve lmsz gzelliine kavumasn, anlatlmaz manevi zevkler duymasn salamtr.412 Mevlnnn bu beytinden de anlalaca zere, ak tek bir para ve vcuttur. Ancak her varlkta hayat belirtisi olan canllk gibi, aknda belirtisi mevcuttur. Akn her varlktaki mevcudiyeti onlardan ayrlmaz bir para gibi hatta canllarn can olarak hayat mekanizmas oluturmaktadr. Hayatn, canlln iareti varlklardaki byme ve hareket zellikleridir. Mevlnya gre, akn varllarda var olduunu en belirgin zellii ise onlarda bulunan hareket halidir413. Akn olmad varlklar maddelerini oluturan paralarnn ayrlmasna sebep olduu gibi, o varln rmesine sebep olmaktadr. nsandaki ak ruhundan kaynaklanan bir sebepledir. nk, ruh bedenden ayrld vakit, bedende hayat belirtisi sona ererek, zamanla rmeye sonrada toprakla birleerek aynilemesine sebep olmaktadr. Bedenin z toprak olduundan, nihayeti de toprak, ruhun z ak olduu iin de nihayeti Allah olacaktr. Birlik mertebesinde benliin yok olduunu gre bilmek iin akn iine dalmak ve seven ile sevilenin ayn olduunu grmekle gerekleecektir. Mevln, akn vahdete ulatrmasnn akn sen-ben ikiliini kaldrmas ynnden varlk lemini byk bir huzur ve huuya kavuturduktan sonra, ruhun vahdet-i vcut mertebesini mahede ederek yaadn sylemektedir414.

412 413

Divan- Kebir, C. II, s. 120 Arasteh, a.g.e., s. 26 414 Topu, Nurettin, slam ve nsan- Mevln ve Tasavvuf, Dergah Yay., stanbul 2002, s. 132

O vuslat, o kavuma, lmszlk iinde lmszlk, varlk iinde varlktr. Fakat nceden o varlk, yokluk iinde tecell eder. Nr arayan glgeler, nr zuhur edince yok olurlar. k ban verince, akl kalr m? Her ey helak olur, gider, ancak onun hakkati, zt kalr. Hakkn zt huzrunda, var da yok olur, yok da.. Yokluk da varlk. Zaten alacak ey de bu ya! Huzrda akllar elden gider, klem de bu bahse gelince krlr kalr.415 Hakkn varlna nispetle. eyada gerek varlk yoktur. nk Allah ezelden de, ebetten de vardr. Eyann varl, Hakkn varl ile, Hakkn yaratmasyla mevhum varlklarn bulmulardr. Bu sebeple onlar yok demektir. Yokluk iinde iken, varlklarn varm gibi grnmesi aklar artmaz ama aklllar artr. nk Mevln, ak bedensel her trl zelliklerden syrlmas ve ruhun faal olarak hareket etmesi neticesinde vahdete ulalacan savunmaktadr. Akl ile ak birbiriyle arkadatr. Ancak akl aka kar gelirse, yani tevhid mertebesine uymak iin akl terk edilir, akn peinden gidilir416. Ak ile benliini yok edilerek Allah ile bir olmay arzulayan ve bu ak ile vecd417 hali varln ortadan kaldran kulun buradaki makam fena418 makamdr. Fena makamna ulaan ak, bu merhaleden sonra beka bularak sonsuz ak mertebesine ular419. Gaflet iinde bulunan, Allah'n zatndan mahcub, yani perdeli olan kii, sadece Allah'n san'atn, yarattklarn grr. Bylece; yarattklarna, sfatlarna taklp kald iin de Allah'n zatndan mahrum kalr. Ey oul! Hakk'a vasl olanlar, ona manen ulaanlar zatn tecellsine dalm olduklarndan, artk onun yarattklarna, sfatlarnn mazhariyetine nasl bakabilirler? Ban rman suyuna dalnca, suyun rengini nasl grebilirsin? Hulsa, candan arzu ettii sevgilisine kavuunca, klavuz olan, yni vasta olan kadn, kn gzne souk grnmeye balar.

415 416

Mesnev, C. II., s. 366 ztrk, a.g.e., s. 131 417 Vecd: Kul, Hakkn srrna muttali olduu zaman, ruhun ulat huuya denir. Ayn zamanda, zikrin tatll hissedildiinde ruhun evkin galebesine tahammlden aciz kalmasna denir.( bk. Cebeciolu, a.g.e., Vecd Mad., s. 750) 418 Fena: Fani olmak, yok olmak manasna gelir. Nesnelerin an gznden silinmesi demektir. (bk. Cebeciolu, a.g.e., Fena Mad., s. 338) 419 Arasteh, a.g.e., s. 26

Ey gzel varlk; dileine eritin ya, seni gyene ulatran bilgi artk senin iine yaramaz; bu hususta bilgi istemek ka irkindir! Mdem ki gkyznn damlarna ktn, oralarda geziniyorsun, artk merdiven aramak mnszdr, souktur.420 Hakk'n zat birdir, ancak sfatlar saymakla bitmez. Allah'n doksan dokuz isminden bir tanesi zat, tekiler de sfatlardr. Fakat sfatlar doksan sekiz isminden ibaret deil, sonsuzdur. Yarattklarnn her biri o sfatlarn mazhardr. Mesela Allah "Halik"tr. Bundan, yaratlmlar, onun "Halik" isminin yani ifalnn mahall-i zuhurudur. Mahlkat grenler; onlarda "Halik" sfatnn zuhurunu grrler, fakat bunlar ifalnn eserlerini grdkleri iin zattan habersizdirler. Ancak zat sfat ile, sfat zat ile grenler geree ulamlardr. Kii, grd gzelle Hakkn gzelliinin haberini alr, ancak sadece bu haberle kalmaz. Bu gzellikten daha da gzel olanlarn delillerine ular ve haberciden, yani gnln verdii sevgiliden syrlarak en sevgiliye Rabbe ulama yolunda kat ettii yollarda artk beer sevgiliyi brakr, gerek sevgiliye ynelir. Mevln burada sebebin, sadece sebep olarak kalmas gerektiini, gaye olarak akn neticesi olamayacan sylemektedir. Akta netice Hakta gerekleir. Hakk yolunda yryenler, Hakk' idrak etmeye gayret sarf edenler drt nevidir: Bunlardan ilki, yalnz ilah sfatlarn eserlerini ve mzahirini grr, yani mahluku grp Halik'; sanat grp sanatkar hatrlar. Bunlara "mahcub" (perdeli) denir. kincisi de; sfat ztiyle kim ve zt sfat ile zhir mahade ederler. Bunlara da "arif" denir. ncs ise; ehadiyyet makamnda, mahv- mstaraktrlar. Bunlar Allah'n sfatlarn da, eserlerini de grmezler. Hakk'n zatndan baka eylerde varlk grmezler. Bunlara da "mstarikin" (dalm, Allah'tan baka hi bir eyi dnmeyenler) denir. Drdncye gelince; bunlar "kamil" ve mkemmel olanlardr ki, bunlar sfatlar zat ile ve zat da sfatlar ile grrler. Bunlar kesrette, vahdeti, vahdette de kesreti mahede ederler. Ancak Mevlnnn vahdet-i vcut inancnda unu belirtmemiz gerekmektedir ki, var olan eylerin hepsinin Allahtan olduu, ancak bunlarn hibirinin Allah ile ayn olmad iin, an ve maukun aslnda vahdet gneinin nuruyla sarho olabileceidir421. Irman iine giren ve ban suya daldran kii sudan baka bir ey grmedii gibi, suyun rengini bile ayrt edemez. Bunun gibi Allah'n zatnda mstarak olanlar da, Allah'tan baka bir varlk mahede etmezler. "La mevcude illallah" (Allah'tan ve O'nun
420 421

Mesnev, C. III., s. 112 Ik, a.g.m., s. 56

zatndan baka mevcut yoktur.) derler. Ak, hakiki sevgilisi olan Allah daha lmeden nce manen bulur, onda fani olursa Hakk bulmaya yardmc olan, vasta olan bilgi, ona souk grnmeye balar. Mevlnya gre varlk, mmkn lemde meydana geldiinde saylar ortaya kar, kesretin vahdetten ktn ifade etmektedir. nk, kesretin asl vahdettir422. Ey Hakk a! Kesret (okluk) leminden kurtul, mekanszlk lemine git, vahdete ula! Bylece iki grmekten halas ol ve ikilik inancn tayan ba kes, imansz kiinin boynuna tak! Hz. Ademin medresesinde Hakka mahrem olunca, gkyznn en st krssne otur, ilahi isimlerden ders al!423 Yeryz, Allahn ltfunun tecellisi olarak var olmutur. Oysaki Mevlnya gre her ey sadece Allahn nurunun belirtisi, her suret ve ekil sadece Allahn varlnn birer delili olarak imkan sahasnda mevcuttur. Bu sebeple eserden messire, sebepliden sebebe ulama akn at srlar dnyasnn aa vurduu bir gerektir. Ak olan kii, varlk leminin bu ynn gayet iyi bilir ve geree, yani Allaha varmann okluk leminden syrlmakla mmkn olabileceini imkan dahilinde yaar, buna ahit olur. ahit olunan bu lem, Sidretl-Mnteh lemidir ki, bu lemde ak, vcut olarak, yani beden-ruh ikilii olarak mevcut deildir. Allahn sfatlaryla teker teker karlaan ak, akta yaad hal zere kalmamakta ve daima ilerleyerek Birlik makamna ulamaktadr. Hayret ile Allaha ak olan kii Allahn sfatlarna bu lemde nail olduktan sonra, aktan ve hayranlktan tm ruhlar mahvolur, toz zerresi halinde gelir, birbiriyle birleir ve Allahn varlnda silinir. Mevlnnn bahsetmekte olduu bu lem, an varabilecei son noktadr ve yaratlm olan tm varlklarn silindii, vahdet birliinin yaand lemdir. Mevlnya gre, tek var olan Allahtr. Bilinen ve grnen her varlk Allahn nurunun bir yansmas, glgesi nisbetinde gerek, Allahn nurunun ortaya kmasyla yok olmas ynnden ise yoktur. Bundan da anlalaca zere Mevln Vahdet-i vcut inancna ak ve muhabbet ynnden yaklamaktadr424. Kll'e doru varan, klle ulaan cz'n btn dikenleri birer gl olur. Cenab- Hakk yceltmek, ta'zim etmek nasl olur? Kendini hor, hakir bilmek ki, kendini toprak gibi ayak altnda inetmeye layk grmekle olur.
422 423

Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV Yay., stanbul 1997, s. 356 Divan- Kebir, C. III, s. 42 424 Ik, a.g.m., s. 54

Tevhid, Allah' bilmek nedir? Kendini Vahid'in, Bir'in nnde yakp yok etmektir. Eer gndz gibi aydnlanmak, parlamak istiyorsan, geceye benzeyen, gece gibi karanlk olan varln, benliini yak. Bakn kimyada eritir gibi, varln, sana o varl verenin varlnda erit, yok et. Sen sk skya, "Ben"e ve "Biz"e yapmsn. Yoklua ve birlie ulaamamsn, karlatn btn bu bozuk dzen iler, btn bu perianlklar, bu ykntlar hep bu ikilikten meydana gelmededir.425 Mevln, bu beyitlerinde an maukuna yani Rabbine yaklamasyla kendisinde mevcut olan kt ahlak ve nefsani duygularn deiime urayp, daha da gzel bir ekilde Allahn katnda olacan vurgulamaktadr. Ahlaki ynden nefse uyarak yaplan fiil ve duygular neticesinde ruhun kanatlar gnahlarla, yani Allahn gzel ahlakndan uzak olan hallerle alalmaya, dnyaya bal kalarak ruhun ykselmesine, insan- kamil mertebesine ulamasna engel olmaktadr426. Allah ile insan arasnda yetmi bin perde vardr. hadis-i erifinde de beyan buyrulduu gibi, kiinin bu ayrlk ve firak durumundan syrlmas ahlaki gzellikleri kendinde oaltmas ve benliinden syrlmasyla mmkn olacaktr. leminin be duyusu olan akl, kalp, sr, ruh, hafa ile manevi olgunluk, yani kemal elde edilecektir427. Kendinden syrlma, an Allahn varln kalb ile idraki ve bu idrak neticesinde yaanan hayranlkla gereklemektedir. yle ki Hakkn gzellii her gzellii aarak her gzellii kendi nurunda yok ederek Tevhid birliine ular. Ak kendindeki bu hallerin gzelliine dahi kaplmadan makamlarn en gzelinin Allah katnda olduunu bilir ve kendine taklp kalmaz. Daima en gzele ynelerek her gzelliin Hakkn gzelliinde fani olduuna ahit olarak tm varlklarn Rabbin huzurunda Allah birlemesine ahit olur. Bylece eyann da, lemin ve ruhunda gerek varlk sahasna yani memleketine dn arzular. Bu dnte ak da yoktur maukta. Sadece Bir Allah vardr. Bu makam nceki beyitte de bahsettiimiz sidretl-mnteha mertebesidir.

425 426

Mesnev, C. II., s. 192 zkse, a.g.m., s. 234 427 Kocatrk, Saadettin, Mevlnnn Manevi ahsiyetinin Oluumu ve Mevlnnn iirinde Ak, Maneviyat ve Yeniden Dou, Mevln- Bilgi leni, (477-498), s. 478

DRDNC BLM MEVLN VE BN SNNIN AK FELSEFELERNN KARILATIRILMASI

1. AK KAVRAMI VE MAHYETNN KARILATIRILMASI Mevln ve bn Snnn ak iin ortaya koyduu dnceler her iki filozof iin de yeteri derecede ak ve farklar grlebilecek kadar ayrntldr. Mevln, eserlerinin hi birinde ak tam aklama yoluna gitmemi, onun her zaman bir sr olduunu ve bunun ancak aklar tarafndan anlalabileceini savunmutur. Ne bir tanm ne herhangi bir ekil ve his ile aklamaya almamtr. Ancak bn Snda bunun tam tersini grmekteyiz. Ak iin yazm olduu Risale Fi Mahiyat Al-k adl eserinin ilk paragrafnda aka bir tanm ve deer ykleyerek snrlarn ve naslln ifade etmeye almtr. Anlamlar bakmndan her iki filozofunda ak hakkndaki dnceleri ayn gibi grnebilir; ancak daha yakn perspektiften olaya bakldnda birbirlerinden farkl yaklamlar da gsterdikleri anlalmaktadr. bn Sn akn insann znde olan bir potansiyel, ak olma yetenei, sevme derecesi olarak kiinin kendi iinde ezelde mevcut olduunu belirtir. Burada bn Snnn belirtmek istedii akn Allahn murad olduudur428. Bu konuda hem bn Sn hem de Mevln hemfikirdir. Ancak Mevln akn insandaki potansiyelde olmadn, akn Allahtan ayr bir vasta ile verildiini savunmaktadr. Kiinin znde ak yoktur. Ak kiinin benliinden ayr olan bir duygu, Allaha ulamada basamak ve klavuz grevini yerine getirmektedir429. Oysa bn Sn, akn kiinin iinde bulunan enerjinin iyi ve gzele ynelmesiyle ortaya kan isteme, arzulama potansiyeli olarak kiinin varlndan ayr bir varlk olarak grmemektedir430. Mevln ve bn Sn arasndaki en belirgin farkllk bize gre akn mevcut olduu ve varlnn devamn salad alan olmaktadr. Grld gibi bn Sn akn kiinin iinde gizli mahiyet olarak var olduunu savunurken, Mevln akn kiinin sonradan kazanmasyla olutuunu sylemektedir. bn Sn, aka vasta olanlar iyi, gzel ve uygun olan diye adlandrarak, bunlarn Allahn murad olduunu ve akn da bu vastalara duyulan sevgi ve istekten kaynaklandn savunur. Yani vastalar Allahn
428 429

bn Sn, a.g.e, s. 2 Mesnevi, C. I, s. 16 430 en-Necat, s. 245

muradyken Mevlnda akn kendisi murattr. nk Mevln akn kendisinin vasta olduunu, akn kendisine vasta gerekmediini savunur. bn Sn, an ak duygusunu hissetmesine vesile olarak iyiyi gstermekte ve istenen iyiye ulamakla sahip olunan ak potansiyelinin daha da artacan savunmaktadr. Ancak Mevln, an ne iyiye, ne de herhangi bir baka eye gereksinim duymadan kamillik derecesine ulaabileceini, hatta kendi z varlnn dahi ak ile yok olacan savunmaktadr. Burada dikkatimizi eken husus, bn Snnn ak somut varlklarla pekitirmeye altdr431. Oysa Mevlnda bunun tam tersi olan somut varlktan soyuta, metafizik leme gei aka grlmektedir. bn Snnn iyi, gzel ve uygun olann vesile olduu isteme, ak olma durumu, an kendi varlna kendinden daha iyi, gzel ve uygun olan bir maukla birleme neticesinde kemal derecesine ulatrmaktadr. Bu seviyeye ulam olan nsan- Kamil, bu seviden itibaren dnyevi arzulardan ve aklardan uzaklar, ilahi ak yaamaya balar. Mevlnnn a, bn Sndaki gibi herhangi bir iyiye ihtiya duymaz. Allaha ulamak iin gerekli olan tm iyi ve gzellikler zaten insana en gzel ekilde verilmi, bu sistem ve kapasiteyle donatlmtr. Bu sebeple Mevlnnn mauku insan olarak gememektedir. Kii kalbi boyutlara nefsani istekleri terk ederek ulanca kemal derecesine ulamaktadr. Bu sebeple ak her zaman Allaha aktr. Mevlnda Allaha ulamada vasta iyi veya gzel deildir; vasta akn kendisidir432. Bu aklama aslnda her iki filozofun dncelerinin, ak ve Allah arasndaki ilikinin irdelenmesiyle daha iyi aklanacan ortaya karmaktadr. nk bn Sn varlk felsefesini olutururken ak ilk amil yani Tanr olarak addetmektedir. Ona gre Allah akn, an ve maukun ilkidir. Varln sebebi olarak ortaya kan ak, ayn zamanda sonutur. Birden ak ile taan varln her biri birer mauk bularak kemallik kazanr ve bylece birleerek kendi varlklarn yeniden birlerler. Birlikte yine ak yaanmaktadr, nk Allah ayn zamanda aktr433. Ak iin varlacak son derecede yine ak olacaktr. Oysa Mevln akn iine girilmesiyle bnyenin tazelenip iersinde bulunan dnyevi istek ve arzularn bittiini, bylece Sidre-i Mntehaya kadar gidilebileceini savunmaktadr434. Ak duygusu insan kemal dercesine ulatrmada Allahtan srlar ve sebepler sunarak bu ilerleyii hzlandrmaktan te bir duygu deildir.
431 432

bn Sn, a.g.e, s. 6 Mesnevi, C. I, s. 15 433 bn Sn, a.g.e, s. 19 434 Mesnevi, C. I, s. 48

nk Sidre-i Mnteha makamnda ne varlk vardr ne de o varln herhangi bir ak vardr. Yukarda akland zere ak, bn Snya gre bir e vastasyla ulalan son nokta ve amaken, Mevlnda ise vastasz vasta olan ara durumundadr. bn Snnn dncesine gre aka yaklamak iyiye yaklamakla mmknken, ktlkle uramakta aktan uzaklatrmaktadr. bn Snnn felsefesinde akn kart durumu olan ktlk, lemlerin yaratl dzeneinde en alt kademe olan ayalt lemde, yani yaadmz lemde mevcuttur435. Kt olan eyler ahlaki ynden insana ve topluma zarar veren, yaplmas yasaklanan eylerdir. Haram olan ahlaki ve fiili bu durumlarn ilenmesi kiiyi kemallik derecesinden uzaklatrarak, aktan uzak kiinin dahi kt olmasna sebep olur. Dolaysyla aka yaklama olduu gibi aktan uzaklamak da mmkndr. Oysa Mevln, ak her varln znde grdnden, yaratlm olan hibir varlkta ktlkten zerre olmadn, hatta tm varln Allah ak olarak tesbih ettiini bildiren ayeti de bu duruma delil olarak gstermektedir. Ktlk ne herhangi bir varln znde ne de lemdedir. Her eyde ak vardr diye dnerek her eyin bir anlamda ak olduunu savunmaktadr436. Ak, bn Snnn felsefesinde bir mcadele rnym gibi grnmektedir. nsan daima iyiye, gzele, doruya ulama abas ierisinde ve arzusundayken, aslnda kendini gerekletirme, benlik btnlne ulama abasndadr. Bu sebeple iyi ile kt arasnda keskin bir izgi koyarak, en iyi, en gzel olmak iin Allahn sfatlaryla sfatlanmak ister. Bu istek, ak dourur ve nerde bir iyi bulunsa ona ak olunur. Buna akn basiti olan beeri akta girmektedir. bn Sn, beeri ak ilahi aka bir hazrlk, takviye grevi yklemektedir. Beeri gzellie ulama istei neticesinde oluan ak, bn Sn iin bir fiil bir eylem boyutundadr437. Mevln ak herhangi bir aba veya ynelmeye balamadan sadece yaanan bir hal olarak grmektedir. nk var olan her ey iyi ve gzeldir, lemdeki varlklarn hepsi birbiriyle zaten uyum iindedir. Dolaysyla ne bir ka ne de bir iyileme durumu yoktur. Mmkn olan varlklar zaten mmknlk derecesinin en st kademesindedirler. Her ey sadece Allaha muhta olacak ekilde yaratlmtr. Bu sebeple Kuran- Kerimde sk sk sadece Allahtan isteme, Ona tevekkl edilmesi

435 436

arc, Mustafa, slam Dncesinde Ahlak, st. 1989, s. 101 Mesnevi, C. II., s. 349 437 Fahri, a.g.e, s. 136

istenmektedir438. nsann baka bir beere ihtiya duyarak ve onunla tamamlanarak kemale ermesini gerektirecek bir durum yoktur. nk insan ruhu Allahtan ilahi bir nefestir ve sadece Rabbine ak olarak kemale ermektedir. Mevlnnn bu dncelerinin paralelinde doal olarak beeri ak basit hatta sahte olarak karmza kmaktadr. Mevlnya gre an ak olduu maukun varl ne cinsten ise ak o cinsin mertebesinde olur. Topraktan yaratlmn yine topraktan yaratlm insana ak olmas o bedenin lm ve toprakta rmesiyle akta son bulacaktr. Bu sebeple sonsuz olan lemde tek baki olan Allah, ak olunacak tek gerektir. bn Sn Allaha ak olan kiinin varlabilecek en st mertebeye ulatn savunarak, bu akln kemallik demek olduunu savunmaktadr. nk ak olan kii lemin zn anlam olur, varlklarn birbiri ile ilintilerini ve sebeplerini zmlemesiyle hayatta en mutlu nasl yaanr ve bu mutluluun devam iin sahip olunmas gereken ahlaki olgunluun genelletirilerek yaanmas neticesinde mkemmelliin ortaya ktn dnmektedir439. Mevlnnn daha nce de bahsettiimiz gibi akn ulatrabilecei son var yerinin ak mertebesinden de stte olan mertebeler olduunu, aktan sonra da insann ulaabilecei mertebelerin olduunu savunmaktadr. An kt yolun sonunda ancak yokluk mertebesi vardr440. Dolaysyla Mevln, bn Sn gibi aka fazla deer vermeden, ak bu yolculuun balangc olarak grmekte, sonraki mertebeler hakknda aa gizli bilgiler veren hal olarak deerlendirmektedir. Mevlnnn aka bn Sndan daha fazla gizem katmasnn sebebi, akn her iki filozof tarafndan da ayn kaynaktan kt, fakat Mevlnnn ak Allah ile daha sk bir iliki ierisinde grmesinden kaynaklanmaktadr. Daha dorusu bn Sn Mevlaya ulamak iin Leyla(gzel, uygun, olgun ve iyi mauk)ya ihtiya duyarken, Mevln Mevlaya ulamak iin Leylay araya koymamtr. Ak iki filozof iin de vacip bir durumdur ve Allahn muraddr. Mevlnya gre her varlkta, bn Snya gre ise sadece iyilerde ak mevcuttur. Her varln ak iinde olmas demek Mevlnya gre Vahdet-i Vcut, yani varlklarn birlii ile ayn
438

Kullarm sana Beni sorarlarsa, bilsinler ki Ben, phesiz onlara yaknm. Benden isteyenin, dua ettiinde duasn kabul ederim. Artk onlar da davetimi kabul edip Bana inansnlar ki doru yolda yryenlerden olsunlar. Bakara, 181; eytan seni drtecek olursa Allah'a sn, dorusu O iitir ve bilir. Araf, 200 439 en-Necat, s. 245 440 Divan- Kebir, C. I, s. 143

nefesin ve ayn akn yaanmas demektir. lemin ve iindekilerin birden kan ve sonradan oluan okluk leminden ibaret olduunu ve okluk lemini aslnda gelip geici yalandan ibret olduunu savunan Mevln, her yaratlmn iinde aslnda ilahi bir ak olduunu savunmaktadr. Her ey aslnda bir ey ve bu bir ey de aslnda ak olduktan sonra yoktur. bn Sn, lemdeki varlklarn eksik ve bazlarnn da bu eksikliin fazlalndan kaynaklanan kt olduunu savunurken, Vahdet-i Vcutu anlaytan uzak olduunu anlamaktayz. Ona gre her ey zddyla vardr. yi- kt, gzel- irkin, beyaz- siyah gibi birbirleriyle daima mcadele eden, birinin varl dierinin yokluunu gerektiren ve yer- gk gibi birbiriyle asla bir araya gelmemesi gereken elementler daima mevcuttur ve bunlar arasnda daima mcadele olacaktr. Mcadeleyi daima iyi olan yani ak kazanmaldr. Bu Allahn muraddr. Ancak sadece iyi Allahn murad deil, ayn zamanda kt de vardr ve var olmaya devam edecektir. ayet kt olmazsa ne mcadele olacaktr nede sonunda kazanlan ak olacaktr. Kt olmadan iyiyi anlamak nefis sahibi insan iin imkanszdr. Bu sebeple her varlkta iyilik yani ak tamamyla vardr demek bn Sn iin imkanszdr. nk bedenle var olan insan topraktan yani dnyadan para alm ve bnyesine ktl yerletirmitir. Bedensel lm, ktlklerden kurtulmay salar441. Ancak gerek varla lm ile ulalr. bn Sn, lmden sonra gerek olan varlmzn yani zmzn birleeceini, ok olan insan ruhlarnn tek ruh olacan savunmaktadr. nk ak ayrlk kabul etmez, srekli bir ekim ve cazibe ile her ayrl vuslata dntrc bir gce sahiptir442. Mevlnnn bu konudaki dncesi bn Snnnkine gre daha u noktadadr. nk Mevln dnyadaki varln glge olarak nitelerken, ak olan kiinin de glge olan bu varln dahi yokluk kapsna kacan dnmektedir. lm ile ayrlk diyar olan dnyadan kurtularak Rabbine ulamakta ve bylece ilahi nefesin ak ile sarho olup kendinden gemesi neticesinde ald lezzetin iinde boulmaktadr. yle ki artk ak deil sadece lezzetin kendisi vardr. Ak yok olmu, Fen Fillah mertebesine ulamtr. Grld gibi bn Sn, lm ile an gerek varla ulatn savunmakta, Mevln ise bu felsefesinin tam tersi konumunda olan yokluk mertebesine ulaldn savunmaktadr.
441 442

Metafizik II, s. 170 en-Necat, s. 245

Fen Fillah makam, Mevln iin varln Allahn gzellii karsnda yaad hayrettir. Bu makam her insann ulaabilecei bir yurt olmamasndan Allah ak kullarna bu lemden srlarn ak ile sunmakta, kendisine aklar davet etmektedir. Ancak bu bilgiler akln alabilecei trden deildir. Bu sebepledir ki aklara mecnun denir. Mesnevnin birok yerinde akln ak karsndaki konumunu sorgulayan Mevln, akl akn merkebi gibi grmekte ve ak anlayamamakla sulayarak akn hizmetkar yerine koymaktadr. bn Snn ak felsefesi incelendiinde Mevlnnn akla vermi olduu deerden daha fazla bir deer grmekteyiz. nk bn Snnn Risale Fi Mahiyat Alk adl eserinin batan sona akla uygunluunu ifade etmek iin ispat yollarna gittii dikkatten kamamaktadr. Ak tanmlarken dahi her eyin mantk izgisinde ilerlediini gstererek, an niin ak olduunu aklamaktadr. Beeri akn, cisimlerin, dier canl ve cansz varlklarn kendi bnyelerinden kaynaklanan illetlerle elerine yneldiini ifade etmeye almaktadr. Varlklarn birbiriyle olan iliki ve dzenini aklarken akn varlklar zerindeki dzenleyiciliini gz nne koymaktadr. Mevln, bn Sn gibi akn sebebi olarak lemin dzen ve intizamn devam ettirmesi ve insanln birlikteliini savunur ve akn lemin komut sistemi, dzenleyicisi olduunu syler443. leme etkisi konusunda ayn eyleri dnmektedirler. ki filozofun ak konusunda benzer ynleri ilk bakta gze arpan bir konu olan akn nedensellik yndr. nk akn nedenini aklamak, onun deerini aklamakla ayndr. Bu sebeple her iki filozof da akn nedenini ilahi bir murada balayarak, varlk felsefelerine giri yapmaktadrlar. Bu felsefeye gre varlk, ak ile var olmu ve ak ile varolmaya mecburdur. Akn olmad bir lem mahvolur, karr ve yaratlmasnn da bir anlam olmazd. nk, herhangi bir varln varln idame ettirebilmesi iin daima hareket halinde olmalar gerekmektedir. Cansz varlklar oluturan atom dahi kendi etrafnda dnerek canllk, ak belirtileri sunmakta ve bu hareket tm lemi oluturan cisimleri de kendi hareketiyle ayn tarzda bir ynelmeye itmektedir. Bu hareket an Allaha ulamak iin de hareket etmesine ve ynelmesine sebep olmaktadr. Hareketin olmad dnldnde, varlk sistemini oluturan en nemli amilin ortadan kalkt grlmektedir. Bundan anlalaca zere hem Mevln

443

en-Necat, s. 245

hem de bn Sn ak hareket ettiren, hareketi de varla dnen olarak dndkleri ortaya kmaktadr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bn Sn insann bir dier insana ak olmasyla Allaha ynelebileceini savunurken, Mevln ise insann sadece Allaha ynelerek de akn yaandn savunmasdr. Mevln insan- kamilden bahsederken, bn Snda kemallik derecesinden bahsederek ak iin ok nemli olan bu hususta benzer dndkleri grlmektedir444. Buna gre, insan ak ile ycelir, olgunlar ve kemale erer. nsann tamamlanmas ve Allahn sevdii konuma gelmesi sevdiinin ahlak ile ahlklanmasyla olduundan, ak Allahn sfatlaryla sfatlanmaya alr ve bylece Allaha ulamaya ynelir. Aka ynelmeyen geriler ve Allaha uzak olanlardan olarak aalk ve sevilmeyen konumuna girerler. Burada bahsedile an maukuna benzemeye almas her iki filozof iin de ayndr. 2. AK VE GZELLK LKSNN KARILATIRILMASI Cenb- Hakk, has kuluna; "Ey kmil insan! Kulluun yznden bazen sana `sen' diye hitap ederim. Bazen de, senin yaratcn olduum, sende ilh nefha bulduum iin, sana `ben' diye seslenirim. Her ne dersem diyeyim, ben, btn kint aydnlatan vahdet gneiyim." diye buyurdu.445 Mevlnnn lemin varlk sahasna kmasn deerlendirirken, lemi duvara benzediini ve lemde her ne var ise hepsinin Allahn tecellisinin, vahdet gneinin yansmas olarak aklad dikkatimizi ekmektedir. Mevln, varlk grnde vahdet-i vcutu bir anlayla, btnln yani birliin her varlktaki ilintisini Allahtan gelen feyz ve nur olduunu syleyerek, varlklarda ilintili bulunan gzelliin yine Allahn gzelliine delil olduunu belirtmektedir. Gzellik, gzelin kendisi deil, asl gzele gtren elidir. Bunu idrak eden akll kii gzele deil, gzelliin diyarna ak olarak, grd her gzelde Allaha kavumann heyecan ve arzusu ile hayranl artar. Hak a, hem kendi gnlnde, hem de bakt her yerde, her eyde, Allah'n kudretini, bykln, yaratma gcn grr, hisseder. Ona hayran olur. Etrafn saran oklukta vahdetin, birliin gzelliini mahede eder. Gnahlardan arnm, beeri kirliliklerden temizlenmi can aynas, Allah'n ltfu ile iine akseden hakikatleri saklayamaz, aa vurur, gsterir. Bu hakikatler, Allahn gzelliine kar duyulan hayranlktr. Dolaysyla Allaha kar duyulan aktr. Hak
444 445

en-Necat, s. 245 Mesnev, C. I, s. 141

a, bu dnyada grd gzellerde grnen fiziki gzelliin deil, grd gzellerde tecelli eden ilahi gzelliin adr. nk, maddi gzeller, gelip geici bir aynadr. O aynalar ve tecelli eden gzellikler ise sonsuzdur. Ak kendi varlndan, benliinden kurtulursa, yalnz gzellerde deil, kendinde de Allah bulur446. Vahdet anlayn bu ekilde yorumlamakla, Mevlnnn gzele ayna tutmakla ayn mana tadn grmekteyiz. Zira, lem yokluktayken, yani karanlktayken aydnla kavuarak varlk sahasna kmtr. Yoklua; yokluktan da te yzlerce yoklua gitse, Allah'm, Sen onu arnca, ban ayak yapar da yine koar gelir. Yzbinlerce zt, kendi zddyetini yok eder. Sonra Senin buyruun yine onlar varlk lemine getirir... Aman ya Rabb! Her an yokluk leminden, varlk lemine katar katar yzbinlerce kervanlar gelir durur.447 Beytiyle yokluun Allahn Ol! emrinin kulu olduunu, varln zdd olan yokluun bu emir karsnda kendini yok ederek suretlerin varlk kazanmasnn, an da ilahi gzellik karsnda benliinin zdd olan yokluk hakikatine ulamasndan bahsetmektedir. Nice yaratlm suretler hakikat gnei karsnda kendi varllarnda mevcut olan ilahi feyizden, feyzin kaynana hareket ederek benliklerini sadece feyz kalana dek yok eder dururlar. Gnein nasl olurda gnee bakmay engeller, varlktaki gzellik gzelliin diyarna nasl ulatrmaz? Mevln, an maukunu ararken yneldii her eyin ardnda tek bir varln olduunu bilmesi, suretlerin daima yokluktan varla ktn anmsamasna sebep olduundan, gzellik Allahn kendi gzelliine daveti misali her varla ilintili bir ekilde yerlemesine sebep olmaktadr der448. Mvlnnn gzellii Hakkn dndaki dier varlklarda sadece ilintili bir ekilde bulunduunu sylemesi, yani mmkn varlklarn imkan sahasnda varlk kazanmasnn akabinde geici bir vuku bulu olarak nitelemektedir. Varlklarn sfatlarnda her ne var ise hepsini Allahn esma ve sfatlarnn tecellisi olarak gren Mevln, her varlkta bulunan gzelliin kendinden daha gzel ve mkemmelden iaret tamaktadr. Ak, gzellikler ardndaki gerek gzellii fark edince, grnen gzellerden uzaklar ve Hakka ynelir. Grnen gzellere ak olmay geici ve
446 447

Mesnev, C. I, s. 16 Mesnev, C. I, s. 132 448 Mesnev C. VI, s. 621

yalanc bir heves olarak nitelendirmektedir. Bu var olu, gzelliin verildii noktada tekrar Rabbe gtrmesi ynnden geici bir haldir. bn Sn, Mevlnnn da varlk zincirine ilimi bulunan gzelliinden ok farkl olmakla birlikte, gzelliin Allahtan sdur etmi olduunu dnmektedir. nk en gzel Allahtr449 der. Dolaysyla lem de gzel olmak zorundadr. Her varlkta gzellik vcud bulurken, sahip olduklar iyilik derecesine gre gzellik elde etmektedirler. Yani iyinin olmad yerde gzelliin azalmas ve dolaysyla irkinliin meydana gelmesi kanlmaz olacaktr. Ancak Mevln ile en belirgin ayrlk noktalar olan irkin-kt varlklarn birer hal olmadan te varlk olarak yer almalarn gsterebiliriz. nk Mevln, Vahdet-i Vcut gryle her eyin birbiriyle btnlk arz ettiini ne srerken, aslnda lemde her eyin iyi ve gzel olduunu zaten kabul etmektedir. bn Sn, gzelin ahlakyla sslenmeyi gzellik olarak grmekte, varlk mertebelerini de kemal dereceden irkin-ktye kadar bu mantkla devam ettirmektedir450. En Gzel Allah olduuna gre, iyinin ve uygunluun olduu her eyde gzellik suret olarak ilimektedir451. Bu adan bakldnda bn Sn, gzel iyidir sonucuna gitmektedir. yiden haz alan daima gzeli arar ve en gzele ulamay isteyerek Allaha ak ile ynelir. Ancak iyinin saf iyiye ulamas iin kendine uygun olan gzele ynelerek en gzele ulama abas iine girerek kendi varln daha da gzelletirir. Gzellik derecesi an kemale ulama derecesiyle ayndr452. bn Sn, gzeli bu ekilde yorumlarken gzelin, Zorunlu Varlkn tecellisi olarak Mmkn Varlk sahasnda cisim olarak da varln kabul etmektedir. nk, Risale Fi Mahiyat Al-k adl eserinde gzelden bahsederken akn ilitii gzellii suret gzelliine balayarak, gzelin belirli bir tanm ve eklini vermektedir. Ona gre ak gzel suretlere kar duyulan istek olarak yorumlamaktadr. Hatta, htiyalar gzel yzllerden temin ediniz hadis-i erifine dayanarak, gzelliin madde ve cisimlerde ekilsel boyutunun nemli olduunu belirtmektedir453. Oysa Mevlnnn gzelden bahsederken surete kar kulland sitem ve bir nevi suretin geicilinden kaynaklanan nemsememe dikkatimizi ekmektedir. O, bn Sn gibi gzellii n planda tutmadan,

449 450

Altnta, a.g.e, s. 23 Durusoy, a.g.e., s. 150 451 bn Sn, Metafizik, ev: Ekrem Demirli, mer Trker, C. I, s. 69 452 Durusoy, a.g.e., s. 149 453 bn Sn, a.g.e., s. 11

gerek gzele ynlenilmesinin gereini savunarak, bn Snnn dncesinin tam tersi bir durum olan gzelliin yok-yalan oluunu ispat etmektedir454. Mevlnnn gzellii, Allahn nuru olarak varlklarda sadece ilintili olarak gsterirken, yansyan nurun ve bu nur ile beliren suretlerin Allahn kulu olduunu belirterek, ilhi maksada ulatrmada gzelliin de zevk ve nee verici ynden aklarn kalbine belirdiini sylemektedir455. Hem bn Sn hem de Mevlnnn, grnen gzeli insan suretinde grnrken ayn ekilde ele aldklar, ahlaki gzelliin suret, yz gzelliine aksettii dncesidir456. Bu noktada hemfikir olan dnrlerimiz, yaratlm olan gzellerin, ilahi bir feyiz, Allahn esma ve sfatlarnn tecellisinin neticesi olduunu savunurlar. bn Sn, gzelliin varln kabul ederek, aka hem sebep olarak grmekte hem de akn neticesi olarak belirtmektedir. nk ak maukunun nce suretine ak olmaktadr. Ona gre her suret mahiyetine uygun bir ekle brndnden, maukun gzellii, ak ile mauk arasnda bir uyum olmasna sebep olmaktadr. Kendine uygun gzele ak olan, daha da gzelleir. 3. AKIN KAYNAININ KARILATIRMASI Akn tanmn yaparken, bn Sn ve Mevlnnn farkllklar olmasna ramen ilahi bir ltuf olarak grdklerini belirtmitik. Dnrlerimize gre ak, sadece kendi arzularmz deil ayn zamanda yaratcnn da murad olarak yaratlm ve her varla ilitirilmitir. Ayn ortak nokta bu ksmda da karmza kmaktadr. nk bn Sn ve Mevln, akn Allahn nurundan, feyzinden ilhamla doduu ve hayat sunduu sonucuna ulamlardr. Ancak her iki felsefecinin de birbirlerinden farkl yaklamlar akn kaynak olarak geli ve yayl ekillerinde kendini gstermektedir. Sdur (inayet) nazariyesiyle Varlkn yaratln ve Allahn Ak, Ak ve Mauk olduunu ontolojik delillerle457 ortaya koymaya alan bn Sn, Mevlnnn feyiz anlayndan ayrlarak, akn tecelli olduunu savunmalar ynnden ortak bir noktada bulumulardr. bn Snnn Allahn varlnn ontolojik delillerini ortaya koyarken savunduu grlerin banda Allahn Zorunlu Varlk olduu ve Zorunlu Varlkn saf iyi, kt ve mkemmelsizliin dnda olduu, mutlak gzellik ve cmertlik ile Zatnn Ak,
454 455

Mesnev, C. VI, s. 620 Mesnev, C. VI, s. 623 456 Metafizik I, s. 68 457 Bayraktar, a.g.e., s. 196

Mauk ve Akn kendisi olduunu savunmaktadr458. Buradan hareketle mmkn varln algsyla kar karya olan bizlerin, Zorunlu Varlkn zatndan olan ak ile tamas neticesinde mmkn varlklarn hepsine akn ilitirilmesini Allahn sfatlarnn tecellisinden kaynaklandn savunmaktadr. Ontolojik ynden aka byle bir delil getiren bn Sn, aka hem psikolojik hem de biyolojik ynden deer vererek, her varln eksiklik ile yaratlmln ileri srmektedir. Burada varlklar arasndaki ilikilerde e olma ve varlklar arasnda uyumu gstermeye alarak akn hayat iin bir ihtiya olduunu gstermeye almaktadr459. Mevlnnn bn Sndaki bu delillendirmesine karlk olarak, feyiz ve nur olarak grd akn her varlkta var olduunu savunmas, her iki dnrn de Allahn Ak ve yaratlm varlklar da Mauk veya yaratlmlarn Ak, Allahn Mauk olduunu ve bylece Akn yaandn gstermeye almaktadrlar. Mevln, akn Allahn varlnn feyzi ile olduunu savunmasndan kast udur; Allah, rahmetiyle varl yoktan yaratt ve her varla kendi sfatlarndan tecelli ile nur verdi. Bu nur her varlkta Allah tesbih ve ak ile anmalarna sebep olarak varlklarn hayatlarnn devamn salamaktadr. Allahn nurunun ilk yansd yer Hakikat- Muhammediyyedir. Ve bu mertebe Ehadiyyet mertebesidir. Her varlk burada birlik halinde ve her varln z bu mertebede btn halindedir. Tek ruh olan bu ruhtan okluk, kesret meydana gelerek lem ve dier varlklar olumutur. Mevln, Allahtan yaylan bu feyz ile aslnda her varln znn tek-bir olduunu belirterek vahdeti vcutu bir anlayla akn varlklarn meydana gelilerinde ilk amil olduunu sylemektedir. Bu sebeple Sen olmasaydn ben kainat yaratmazdm. kutsi hadisine binaen varln sebebinin ak olduunu ve yaratln aktan kaynaklandn savunmaktadr. bn Snnn, yaratlm her varln eksiklik iinde olduunu savunmas, Mevln gibi vahdet-i vcutu bir grten uzak olduunu gstermektedir. Ancak burada belirtmeliyiz ki, bn Snnn sdur nazariyesi ile Mevlnnn feyz anlay birbirinden farkllklarla doludur. Mevlnnn feyz ile lemin yaratlnda kastettii mana, lemin Allahn sfatlarnn her birinin tecelli etmesi ile kendi zatna gre belirmesidir. Bu tecelli ile lemin Allahtan derece derece, fakat devaml bir surette ini tarz ile ve baka bir mevcudu meydana getirme zelliindedir. Feyz devaml bir olu halidir. Varlklarn
458 459

Bayraktar, a.g.e., s. 196 bn Sn, a.g.e., s. 8

devaml bir olu halinde olmas ise feyzin kesilmesi ile son bulur. Bu sebeple feyz yaratc ile devaml irtibat salayan ak manasndadr. bn Sn Zorunlu Varlk (Vacibu'l-Vcd) dedikleri yaratcnn, kendi kendini dnmesinden (akletmesinden) meydana gelen ilk akla, mutasavvflar Hakikat- Muhammedi veya Nr- Muhammed derler. Allah "gizli bir hazine" iken bilinmeyi istemi ve bu irade neticesinde evreni var etmitir. Bu varolu sreci tedrici bir ini (tenezzl) sistemini ifade eder. Bu anlayn ilk sistemletiricisi ise Muhyiddin el-Arabdir. Ona gre varolu Tenezzlt- Seb'a dedii bir ini sras (mertebe) takip eder. O'nun bu anlay Yeni-Efltuncu sdur nazariyesine bir ok ynden benzer. u farkla ki, sitemin ikinci mertebesinde Hakikat- Muhammediyye bulunur ve son mertebe de ise insan bulunur. bn Sn'nn retileri arasnda, yaratl retisi zellikle nem tar. O, bu konuda, oka tartlm olan u teoriyi ileri srmtr: feyiz teorisi , kozmik akllar teorisi on akl teorisi gibi adlarla anlan sdur teorisiyle ezeli olanla sonradan olan ; deimeyenle deiiklie urayan ; bir, mutlak ve zorunlu olanla ok ve mmkn olan varlklar arasndaki ilikiyi belirlemek ve btn kainat hiyerarik bir sistem dahilinde yorumlamak istemilerdir. Buna gre ilk varlk olan Allah , her trl iyilik, gzellik ve yetkinliin kaynadr. O hibir eye muhta olmad iin herhangi bir amac da yoktur. Zira ama bir eksiklii ve ihtiyac belirler. Yce ve akn olan varlk , sfli ve baya olan mmkn varlklar ama edinmez. u halde son derece cmert ve kamil olan Allahn irade ve ihtiyar olmadan bu kainat tabii bir zorunlulukla Ondan karak meydana gelmitir. Yalnz buradaki zorunluluk mantk bakmndan bir zorunluluk olmayp, Allahn zorunlu varlk olmasndan kaynaklanan bir zorunluluktur. Yani Onun zorunlu, yetkin ve inayetinin bol oluu iradesine gerek kalmadan varln Ondan kmasna sebep olmutur. Daha dorusu mutlak olan Allah, ayn zamanda salt akldr, kendi zatn bilir, dolaysyla kendisi tarafndan bilinir. Demek oluyor ki O hem akl, hem akleden (akil) hem de akledilendir (ma`kl). Bu kavramlarn de Allah hakknda ayn eyi yani mutlak bilinci ifade etmektedir. te Allah`n kendi ztn bilmesi,bu varln O'ndan kmasna sebep olmutur. Bir baka syleyile bilgi ve dnce bir eyleme neden olmutur. Bu balamda bilme ile yaratma ayn anlama gelmektedir460. Varla gelen her eyin bir nedeni olmas gerekir. Varla gelmek iin bir nedene gerek duyan varlklara, o mmkn varlklar adn verir. Kendisi de mmkn bir

460

www.felsefeekibi.com (12.05.2004)

varlk olan bir nedene, ondan nce gelen bir neden yol am olmaldr. Bununla birlikte, bu nedenler dizisi sonsuz bir dizi meydana getirmez. Bundan dolay, varl mmkn deil de, zorunlu olan, var oluunu bir nedenden deil de, kendisinden alan bir ilk neden var olmaldr. Bu ilk neden, Vacib'l Vcud, yani Zorunlu Varlk olan Tanr'dr. Tanr'nn zaman iinde bir balangc yoktur; O, Ezel-Ebeddir. Tanr tam ve gerek varln her zaman sergiler. O, her zaman fiil halinde olduu iin, hep yaratmtr. Yaratl, bn Sn'ya gre, hem zorunlu ve hem de Ezel-Ebeddir461. nk, hareket aktan kaynaklanmakta ve sabitlii, duraanl ve lm-yokluu ortadan kaldrmaktadr462. Yoktan yaratmay anlaya bilmemiz iin ncelikle yokluun ne demek olduunu bilmemiz gerekmektedir. Yokluu iki kategoride incelemek mmkndr. Biri varlk bakmndan yokluk, dieri mantk bakmndan yokluk. Varlk bakmndan somut mutlak yokluk diye bir alt balkla incelemek mmkndr. Bu mutlak varln kart olan yokluktur. bn Sn yokluun kendi kendine anlalacak kapasitede olmadn, ancak varlk ile kyastan yaplacak bir anlalabileceini savunmutur. Mesela eker yoktur dediimizde buradaki yokun anlamn biliriz, nk her zaman varolan, varln bildiimiz eyin gemite olup iinde bulunduumuz anda olmamasdr. Bu yoklua olurlulukla ayn manadadr diyebiliriz. nk varl beklenilen umulan eydir u anda yok olan463. bn Sn, varln temel sebebinin Ak olduunu belirterek, varln sebebinin tabii, zaruri bir sonu olduunu belirtmektedir. Ona gre a) Varln Mmkn ve Zorunlu Oluu ayrmndan faydalanarak, b) Hareketin delilinden, c) Sebeplilik delilinden, d) Bizzat Varlk fikrinden hareketle elde edilen bu snflamasna bn Snnn Allahn Estetik Delili denmektedir464. Tanr, bn Sn'ya gre, mutlak olarak birdir. Bir olandan ise yalnzca bir kar. Bu durumda evrendeki varlklar aklamak nasl mmkn olabilir diye dnen bn Sn, burada sdur nazariyesini ortaya koyarak, Tanr'dan kan ilk birliin, ilk Akl olduunu syler. Allah iin dnmek ile yaratmak bir ve ayn eydir. Onun sisteminde Tanr'dan balayan sdur ya da trm srecinde, yukar dzeyden varlklarn dnlmesi daha aa dzeyden varlklarn yaratlmas anlamna gelir. Buna gre, tm varlklarn en tepesinde bulunan Tanr'nn kendisi kendisini dnmesi, Tanr'dan lk Akl'n sdur etmesine yol aar. lk

461 462

www.mesopotamianews.com bn Sn, a.g.e., s. 1 463 Hseyin Atay, Farabi ve bn. Snya Gre Yaratma, Ankara 1974, s 464 Bayraktar, a.g.e., s. 203

Akl'n kendi nedenini, yani Tanr'y dnmesi lk Akl'dan sonra gelen Akl'n douuna neden olur. Buna karn, lk Akl'n kendi kendisini dnmesi hem ikinci nefs'e ve hem de o nefs'in canlandrd bir krenin (felein) sudruna yol aar465. Bu sdur sreci on akl ve dokuz nefs ile dokuz felein douuna kadar devam eder. Son akl Etkin Akl'dr. Etkin Akl bu dnyadaki varlklarn maddi elerini ve insanlarn ruhlarn yaratan varlktr. Etkin Akl ayn zamanda insanlarn ruhlarna yada zihinlerine bilgi iin gerekli olan form ve kategorileri aktarr.466 lk zorunlu varlk sabittir olunca kendisinden dier varlklarn kmas zorunlu olmutur. Bu varlklarn nedenidir. Dier varlklarn zorunlu varlktan meydana gelii feyz yoluyladr. Zorunlu varlk dier varlklarn varl iin var olmadnda kendinden meydana gelen varlklar kendisinin de nedeni olamazlar. nk kendisi baka varlklar iin olmu olsayd onun yetkin varlk olmas, ilk varlk ve gaye olmaktan karak vasta olmu olurdu. Zorunlu varlk znden baka hibir eye muhta deildir. Bu ister kendisinde oluan bir olay, bir hareket, isterse znden baka bir alet olsun.467 Grld gibi bn Sn, Allahn feyzini tama ve coma olarak grmekte iken, Mevln feyz ile, kendi zatndan yansyan nur olarak nitelendirmektedir. Mevln, varlklarn znn, yani ayan- sabitedeki hallerinin ak olduunu savunarak her varln sevgi neticesinde bir btnlk ve birlik halinde olduunu belirtmektedir. Her varln ilk hali aktr ve ilahi feyz ile ak her varlkta zuhur etmektedir. Ancak bn Sn Mevlnnn bu varlk teorisinden daha farkl olarak ilk yaratlm (km) olan eyin akl olduunu savunarak ak varlklara sadece ilintili ve gizli bir para olarak yerletirmektedir. Oysa akl ve ak stnlk mcadelesi veren iki lider gibi birbiriyle tezatlamaktadrlar. Akl, akn erhinde, aklamasnda, merkep gibi amura batt kald. Akn da kln da ne olduunu yine ak aklad.468 Mevln, akln ak karsnda bir kle gibi olduunu savunarak, akn varlklarn bizzat kendisi olduunu sylemektedir.

465 466

aretler ve Tembihler, s. 120 www.mesopotamianews.com/ 467 Atay, a.g.e., s.107 468 Mesnev, C. I, s. 17

4. AKTA LAH MOTFLERN KARILATIRMASI Ak, ak ile maukun birbirlerine olan istek ve ekiminden dolay her ikisinin de daima beraber olmalarn salamaktadr. Bu hem bn Sn hem Mevln iin aklarn halleri zerindeki ortak dnceleridir. nk ak maukuna hayrandr ve ona ulama abas iindedir. Bu istek an maukuna yaknlamasna ve onun gzel ynlerini kendine nakletmesine sebep olmaktadr. Mevln, bu yaknlamay hal ile ifade ederek, an yaad lezzetler ile Rabbine yaknlatn ve bylece akn arttrarak akta bir st merhaleye ulatn sylemektedir. Ak, ak ile Allah ile irtibat kurar ve gerek varlklar leminden bilgiler alarak erdemli olur. lem Allahn aynas olup ak iin her zerrede kendinden alametler bulundurmaktadr469. bn Snda lemde Allahn yaratm olduu ve kendinden olan iyi, gzel ve ak alametleri ile yaratlm varlklara ak sunmakta ve varlklarn tazim yolunu amaktadr diye dnmektedir470. Her varlkta Allahtan illetlerin olmas varlklarn devam ve kuvvetleri iin kendilerine ak yolu ile verilmitir. lemin devam ise adalet, iyilik ve gzellik ile mmkn klnmtr. Bu haslet ise Mutlak Varlk olan Allahn ahlakndadr. Bu sebeple her varlkta bulunan vacip ak, varlklara dzenleyici olarak hayat yolunu amaktadr471. bn Snnn bu dncesinin ardndan ise, her varln yaratl gayesine uygun hareket neticesinde Tanrya benzeme yolunu amaktadr. Akn bir alameti olarak da an maukuna benzemesini gsteren bn Sn, akn gayesine bu ekilde ulaacan savunmaktadr. nk her ak maukuyla birleecek ve bu birleme neticesinde benzerlikler meydana kacaktr. nsann nefsini meleklerin nefsine benzediini belirterek insann sonsuzlukla beraber yol alacan sylemektedir472. Mevln, bn Snnn ska zerinde durduu an mauka benzemesi tabiri yerine, an maukun ahlakyla ahlklanmas olarak grmektedir. Ancak Mevlnnn ahlak ile kastettii mana yine bn Snnn da kabul ettii ve akn neticesi olarak grd Birlik tir. nk Mevln, an Allah ile aradaki perdeleri kaldrarak Hakkta fani olmas ile gerek ak Allahn Varlnda hissetmesi neticesinde beka bulacan savunmaktadr. Bylece ak, maukunun hali zerine hallenecektir473.
469 470

Mesnev, C. II, s. 114 bn Sn, a.g.e., s. 11 471 bn Sn, a.g.e., s. 18 472 zmirli, a.g.e., s. 152 473 Mesnev, C. I, s. 81

bn Snya gre her varlk, kendinden bir nceki varla benzeme ynnden illetlidirler. nsann kendi anne ve babasna benzemesi de bununla ayndr. llet var olmadka, maluln ortaya kmamas gibi her varlk bir ncekinin etkisi altnda, ve ondan bir para tamaktadr474. Bylece ilk benzeyene benzeme zinciri devam edip giderek, ilahi olana yaknlamaya almaktadr. lk illet ilahi nefislerin mauku olduundan, beer ve melek nefisleri, mutlak iyinin zatna benzemeye alarak harekete geer. Bu benzemeye alma, hareketin sonu, fazilet ve kemalle ulamadr475. bn Snnn bu dncesi onun benzerlie maddi bir yn de katarak cisimler arasndaki ekimi aka dahil etmesinden kaynaklanmaktadr476. Ancak Mevln, cismi araz olarak grmekte, araz da Allahn varln aynas olarak grmektedir477. Cisimleri gerek varlk olarak kabul etmeyen Mevln, her varln ilahi bir ltuf ile var olduunu ancak gerek an bunlara ynelmeyeceini sylemektedir. Dnyaya ve iindekilere bn Sn kadar anlam yklemeyen Mevln, grnen varlklarn kesretin rn olduunu ve kesretten birlike ulamada aldatc olduunu sylemektedir478. Mevlnnn lemin varlk olarak meydana geliini bn Sn gibi aka dayandrd, varlklarn Allahn sfatlarnn birer yansmas olarak grdn belirtmitik. Onun bu dncesi bn Snnnkiyle paralellik arz etmektedir. nk onun maddi varl, bedeni balktan yaratlmtr ama gnl atetendir, alevdendir. Her cins kendi cinsine meyleder. Her yldz gn etrafnda dner. nk cins cinsi ile anlar, onunla safa bulur huzura kavuur. Mknats nasl demiri ekerse, benlikten kurtulan, yok olan kiide yoklua kaplr, yokluun evresinde dner, dolar.479 Beyitlerinden de anlalaca gibi uygun olan cinslerin birbirine meyli olduu gibi, ruhun z itibariyle Allahtan olmas da insann maddi varlndan syrldktan sonra Allahta huzur bulaca sonucunu karmaktadr. bn Sn ile Mevlnnn akn hareketi olarak grd dairevi hareketi benimsemekte ve gk cisimlerinin dnn aka balamaktadr. Gk nefislerinin varlk sebebi olan gk akllarna ulamak ve onlara benzemek iin bu hareketin tabii bir sonu olduunu sylemektedir480.
474 475

bn Sn, a.g.e., s. 13 bn Sn, a.g.e., s. 15 476 Bula, a.g.e., s. 133 477 Mesnev, C. IV, s. 443 478 lken, a.g.e., C. II, s. 211 479 Divan- Kebir, C. I, s. 130 480 Durusoy, a.g.e., s. 188

Mevln ve bn Snnn an maukuna benzemesi ynnden ortak olduklar bir dier nokta ikisinin de Allahn ihlasl kullarnn kendi emir ve yasaklarna uymas neticesinde Allahn kuluna, kulunun da Allaha ak olacan beyan ettii hadisine dayanmalardr481. Kul, Rabbine ak ile yneldii zaman kendi benliini Allahn sfatlarnn kulluuna ulatrarak insan- kamil derecesine ykselmektedir. Yaratlm her eyin zn fark eden insan, varln zn Allahta bulur ve her neye baksa Allahn ihsan olduunu fark ederek Rabbine hayranlk duymaya balar. Bu hayranlk kendi varlnn aslnda bir hiten ibaret olduu gereini ortaya koyar. Ak bu halin Allahn murad ettii yaama biimi olduunu bilir ve Allahn varln daima bulma, bilme, ak olma, benzeme ve Ona ulama neticesinde yaanacak mutluluu kazandrmaktadr482. Bu durum ise her iki dnrmz iinde ak iin kolaylkla elde edilecek bir durumdur. nk her varlk Allahn iyilii, ihsan, feyzi, nuru ve gzellii ile donatlmtr. Hayatn devam ve varlklarn dzenini salayan ak, Allahn merhameti, inayeti olarak belirmektedir. 5. AKIN NETCESNN KARILATIRILMASI Mevln ve bn Snnn aka bak alar akn yaratlndan balayan kaynakta ortaya kmt. Bunun doal sonucu olarak da akn tm varlklara nfuzu iki filozofumuz iinde farkl yollarla olmaktayd. nk ak varlklarn her birinde mevcut olduu ekliyle mmkn lemde mevcudiyetlerini korumaktadrlar. Ancak varlklarn bnyelerinde olan bu akn da gaye ve doal neticesinin olmas mutlaktr. nk ak malullerin asl gibi grlmekte ve her iki dnrmz tarafndan bunun ispat ve delilleri ortaya konmaktadr. bn Snnn ak zerine yazd risalesinde, akn tanmn yaptktan sonra Ak, ayrlan eylerden olursa, ayr olduu srada ona meyletmenin, var olduu srada da onunla bir olmann mebdeidir. Sonra, varlklarn her biri, kendine uygun olan gzel bulmakta ve bu yok olunca ona temayl etmektedir. der483. bn Snnn sdur nazariyesi ile aklad varlklarn ilk meydana gelii ve son olarak ayalt leminde hayatn varolmas, varlklarn bnyelerinden saf iyilik ve gzellikten illetler bulundurarak olmaktadr. Kendi varlklarnda kemalden eksiklik olmas hasebiyle, kendine en uygun olan bir baka varla meyleden ak varlk,
481 482

Mesnev, C. I, s. 141, bn Sn, a.g.e., s. 19 aretler ve Tembihler, s. 175 483 bn Sn, a.g.e., s. 3

olgunlua ve kemallie erime abasyla bnyesine sonradan ilimi ve gereklik yn zayf olan ktlkten uzaklamaya, dier felsefecilerinde zerinde durduklar, aknefret atmas yaayarak maukuyla bir olmaya alr. bn Sn, an maukuna ulama abasn ak olarak grmektedir. Ancak, ak maukuna ulanca ak hissinin mahiyetinin ne olduu konusunda pek aklama yapmamtr. Risalenin bandan sonuna dek akn varlklarn hviyetinde nasl meydana geldii ve bnyeye vacip bir ynden ilimi olan akn, kemalata ulamak iin varlklardaki halleri anlatlmaktadr. bn Sn, yukarda da naklettiimiz gibi, ok ksa ve geitirilmi bir ekilde bir olmann mebdei olarak ifade ettii mauka ulama ekli hakknda aydnlatc bir bilgi vermemektedir. Ancak sk sk vurgulad ilahi murad ile Allahn bilinmeyi istemesidir. bn Sn bu konuda Tanrnn bilinmesi ile, varln ilk kastini bilmek olduunu ve her varl Ona bal olarak grmeyle ayn olduunu sylemektedir. bn Snya gre Allah, malulleri vastasyla kendi tecellisine nail olunmasna aktr. Bu gaye ile yaratlan her varlk, iinde bulunan ak ile daima Allah bilme, anma, sevme, arama ve uygunlarla olgunlama ile neticelenir. nk her zaman ve her eyde idrak ve tasavvurlar daima Tanry bilme ve bu bilgi neticesinde gerekleen akn varolmasndan dolay, artk kendilerini dahi fark edemezler ve kendi varlklarn dnemezler484. bn Snnn en ak ekilde kastettii akta yok olma yani Fena Fillah makamdr. Mevlnnn bu konuda syledikleri phesiz ki bn Snnnkine nazaran olduka fazladr. nk bn Sn ak ayalt leminde en youn yaanan yer olarak grmektedir. Oysa Mevln, dnya hayatnn ak iin ayrlk yeri olarak grerek, an maukundan uzaklat en son nokta olduunu dnmektedir. Dolaysyla lemin, Allahn feyzinin yansmas, nurunun aynaya aksi olarak gerek olmadn savunmaktadr. nk, ak ve mauk birbirinden ayrdr. Ak Allaha ulamak iin kendisine dnyadan bir eye ynelmemelidir. lahi murad, insann kesretteki vahdet n fark ederek czi varlktan klli varla varmalardr. Bu ekilde dnen Mevln, akn son noktas olarak Fena Fillah makamnn ardndan gelecek olan ehadiyyet mertebesinden bahsetmektedir. Zeyd dedi ki: "Gnlerce a, susuz bulundum, geceleri de Allah ak Ve ayrlk atei ile yanp yakldm iin uyuyamadm.

484

bn Sn, a.g.e., s. 19

Mzran ucu kalkan nasl deler geerse, ben de gndzlerden gecelerden yle getim, onlara ve onlarda geen hadiselere balanp kalmadm. Bu yzden gecesi, gndz olmayan yle bir leme (ehdiyyet lemine) ulatm ki, orada btn eriatler, btn dinler birdir. Bir saat ile yzbinlerce yllar birdir. O ehadiyyet leminde, ezel ile ebed birlemitir. Fakat, anlayszl yznden akl oraya yol bulamaz."485 An varl, Allahn esma ve sfatlarnn lemde fark etmesi ve Onun varln her varlkta hissetmesi neticesinde Allaha varmann okluk leminden syrlmakla mmkn olabileceini fark eder. ahit olunan bu lem, sidretl-mnteha lemidir. Bu noktadan sonra ak, vcut olarak, yani beden-ruh ikilii olarak varln devam ettiremez. Allahn sfatlaryla teker teker karlaan ak, akta yaad hal zere kalmamakta ve daima ilerlemektedir.

485

Mesnev, C. I, s. 224

SONU Ak, filozoflar tarafndan mahiyet olarak lemin iinde veya dnda mevcut bir sistem gibi ilemekte ve lemin varlnn devamn salamada ilk amil olarak grlmektedir. Bunun en belirgin kant ise, phesiz ki felsefenin balad zamandan gnmze dein sregelmi olan varlk sisteminde kendini gstermektedir. ster bat felsefesinde olsun, ister slam felsefesinde olsun bu dnce kabul grmektedir. bn Sn ve Mevlnnn ak hakknda ortaya koyduklar dnceler ne onlar iin ilktir, nede son olacaktr. Hatta, akn mahiyeti incelendiinde, ak, felsefenin tm konularn iine alacak kadar geni bir etkiye sahip olduunu grdk. yle ki, bn Sn, Ak, Ak ve Mauk olarak Allahn bu dzeni kurduunu ispat etme amacyla, her varlkta akn grizi bir ekilde mevcut olduunu ne srmektedir. Ancak bn Sn, bu dncesini ortaya koyarken Aristonun hareketsiz neden ilkesinden yola km, hareketsizlii, akn kazandrm olduu hayat ile btnletirerek, bir anlamda yokluk ile ayn manada olan hareketsizlii kaldrmtr. nk, hayat hareket demektir ve hareket akn alametlerinin ilkidir. Bu sebeple Tanr ne hareketsiz olacaktr ne de mdahale etmeyen bir varlk. Akn k noktasn Tanr olarak addeden bn Sn, Tanrdan sudur eden her varlkta Allahn tecellisi ile aktan bir para olduunu ve bu paralar sayesinde lemin dzeninin salandn dnmektedir. Bylece, her para btn olabilmek, kemale ulaabilmek gayesi ile birbirlerine ak olma ve ak neticesinde birlemeyi arzulayarak, Tanrn muradn yerine getirmeyi ama edinmektedirler, diye dnr. Mvln ise, bn Snya nazaran ak hakknda daha fazla zmleme yapmasna ramen, aka bn sina kadar deer yklememi, akn sadece geree ulamada vasta grevi olarak addetmitir. Ak, Allah iin hissedildiinde hakikata alan kapya kadar varl tamakta, sonrasnda ise yine ak hakikat karsnda varln yok saymaktadr. Biz yapm olduumuz bu karlatrma ile, felsefenin her kademesinde daha da deer kazanacana inandmz ak felsefesinin nemine deinme maksadyla bn Sn ve Mevlnnn dncelerini en ak ifadelerle ortaya koyduk. Ve grdk ki, sadece ak mevzusunda deil, akn, felsefenin her konusunu kapsayacak derecede Mevln ve bn Snnn felsefeleri iinde olduu grlr. Ancak Mevln ile bn Snnn leme ve varln meydana geliine bak alar farl olduundan, aka, amil olarak farkl kategorilerde deer verdikleri grlmektedir. bn Sn, ayalt leminde ktln

mevcudiyetini savunarak, kemale ermede ktlklerden kama ve mutlulua ulaarak en mkemmel dzenin meydana gelmesinde ok nemli bir etken olduunu ileri sre. Ancak Mevln, lemde ktln olmadn, her eyin ezelde mkemmel bir dzen iinde yaratlm olduundan Vahdet-i Vcutu bir dzen ile ak ortaya koyar. Her varlk, ak ile rabbine baldr ve bu ballk sayesinde leme hayat sunulmutur. bn Snnn bu konuda dnceleri Vahdet-i Vcut anlayndan uzak olduu, yukarda ifade ettiimiz nazariyelerden anlalmaktadr. Yapm olduumuz bu karlatrma almamz iin diyebiliriz ki, bn Sn ve Mevlnnn bulutuklar ortak nokta, akn Allahn murad olduudur. Ak kaynak olarak Allahtan gelmekte ve akn yaanmas iin, leme, varlklara ve insana her trl imkn sunmaktadr. nk, lemin ve insann varlnn gayesi, Allahn istemesi zerine ve Onun istedii ekle gre varolmaktr.

BBLYOGRAFYA
.

ALFRED, Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., stanbul 1991. ALPER, mer Mahir, bn Sn, TDVA, st. 1999. ALTINTA, Hayrani, bn Sn Metafizii, AFY, Ankara 1985. ______,______ bn Sn Metafizii, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1997. ______,______Tasavvuf Tarihi, AFY, Ankara 1991. ARASTEH, A. Reza, Mevln Celaleddin Ruminin Kiilik zmlemesi- Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, Kitabiyat Yay., Ankara 2000. ATAY, Hseyin, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, Ankara nv. Basmevi, Ankara 1974. AYDINLI, Yaar, Farabide Tanr- nsan likisi, z Yay., stanbul 2000. BARDAKI, Mehmet Necmettin, Tasavvuf, Fak. Yay., Isparta 2000. BEGM, Nurcihan, Mevln Celaleddin Rumi ve Kebirde zel Felsefenin Estetii, Mevln-Bilgi leni, (271-290). BULA, Ali, slam Dncesinde Din-Felsefe, Vahiy-Akl likisi, z Yay., stanbul 2000. ______,______slam Dncesinde Din-Felsefe/ Vahiy-Akl likisi, Beyan Yay., stanbul 1994. Byk Lgat Ve Ansiklopedi, Ak, Meydan Yay., stanbul 1990. CAN, efik, Mevln, Hayat-ahsiyeti-Fikirleri, tken Yay., stanbul 2003. CEBECOLU, Ethem, lem-i Ervah, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997. CEBECOLU, Ethem, Ak, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997. CEVZC, Ahmet,Ak, Felsefe Szl, Paradigma Yay. stanbul 2002. CHAN, A. Kamil, bn Sn ve Gazalide Bilgi Problemi, nsan Yay., st. 1998. COLEMAN, Barks, Fena ve Beka Ruminin iirlerinin Eiinden Geen ki Yol, Mevln- Bilgi leni, Ankara 2000, (553-564). ARICI, Mustafa, Hev, TDVA, stanbul 1998, C. XVII. ______,______ slam Dncesinde Ahlak, st. 1989. UBUKU, brahim Agah, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1991.

DEMRC, Mehmet, Hakikat-i Muhammediyye mad., TDVA., C. 15. DEVELOLU, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1995. DODURGALI, Abdurrahman, bn Sn Felsefesinde Eitim, FAV, stanbul 1995. DURUSOY, Ali, bn Sn Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, FAV, stanbul 1993. EL-CEVZYYE, bnul-Kayyim, Aklar Kitab, ule Yay., stanbul 2002. ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV Yay., stanbul 1997. FARAB, El-Medinetl Fazla, ev. Nafz Danman, M.E.B., stanbul 1990. GAZZAL, Kimya- Saadet, ev. Abdurrahman Aydn, Aydn Yay. stanbul, basm tar. Yok. GILSON, Etenne, Ortaa Felsefesinin Ruhu, ev. amil al, Alm Kitapevi, stanbul 2003. GOICHON, A.M., bn Sn Felsefe ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, ev: smail Yakt, tken yay., st. 1993. GRER, Dilaver, Mesnevde Peygamber Kavram ve Peygamberler Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (103-120). HANERLOLU, Orhan, Sevi, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitapevi, stanbul 1993, C. IV. HAZIN, Sultan Ahmed Bin Mahmud el-Kurai, Cevahirul-Ebrar, (nr. Cihan OKUYUCU), Kayseri, 1995 HEYET, Ak, Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, stanbul 1985. HOCA, Nafz, Bakli, TDVA, stanbul 1991, C. IV. IIK, Emin, Hazreti Mevlnda Vahdet-i Vcut Meselesi, Mevln- Bilgi leni, Ankara 2000, (45-58). BN ARAB, lahi Ak, ev: Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 2003. BN MSKEVEYH, Ahlak Olgunlatrma, ev. A. ener, C. Tun, . Kayaolu, KTB. BN SNA, en-Necat, Tah. Muhiddin Sabri el-Krdi, Msr 1938. ______,______aretler ve Tembihler, ev: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yay., st. 2005. ______,______Kitabu-if, Metafizik, ev: Ekrem Demirli, mer Trker, Litera Yay., stanbul 2004. ______,______Metafizik, ev: Ekrem Demirli, mer Trker, C. I. ______,______Risale Fi Mahiyat Al-k, ev. Ahmet Ate, stanbul 1953.

ZMRL, smail Hakk, slam Felsefesi Akmlar, stanbul 1997. ______,______slamda Felsefe Akmlar, Kitapevi, stanbul 1995. KARA, Kerim, Mevlnnn Mesnevsinde Kalp-Gnl Tasavvuf Dergisi- Mevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (483-524). KARASMALOLU, Adnan, Mevln ve Mesnev, Aka yay., Ankara 2001. KAYA, Mahmut, Farabi, TDVA, stanbul 1995, C. XII. ______,______Kindi- Felsefi Risaleler, Klasik yay., stanbul 2001. KILI, Cevdet, Muhammed kbal ve Fikirleri, MKVY, Ankara 1994. KILI, M. Erol, bn Arabi, TDVA, stanbul 1999, C. XX. KIRKKILI, Ahmet, Balangtan Gnmze Tasavvuf, Tima, stanbul 1996. KND, Ik, Felsefi Risaleler, ev: Mahmut Kaya, stanbul 1994. KOCATRK, Saadettin, Mevlnnn Manevi ahsiyetinin Oluumu ve Mevlnnn iirinde Ak, Maneviyat ve Yeniden Dou, Mevln-Bilgi leni, (477-498). KUKUL, M. Halistin, Mevln Celalendin-i Ruminin Mesnevsinde nsan, Mevln- Bilgi leni, (519-534). KURTOLU, Zerrin, Plotinusun Ak Kuram, Asa Yay., Bursa 2000, s. 133-149 KUTLUER, lhan, Ak, TDVA, stanbul 1991, C. IV. MACT, Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, stanbul 1992. MACT, Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1990. MEVLN, Divan- Kebir, ev: efik Can, tken Yay., stanbul 2000, C. I. ______,______Mesnev, ev: efik Can, tken Yay, stanbul 2002, C. I. OLGUNER, Fahrettin, Eflatun, TDVA, stanbul 1994, C. X. Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Alk, stanbul 1985. Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Hev, stanbul 1985. Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat Vecd, stanbul 1985. Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, Ak , stanbul 1985. Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, Hubb, stanbul 1985. NGREN, Reat, Mevln Celaleddin-i Rumi, TDVA, Ankara 2004, C. 29. ZKSE, Kadir, Mevln Dncesinde Firkat ve Vuslat, Tasavvuf DergisiMevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (233-250). ZTRK, Yaar Nuri, Mevln ve nsan, stanbul 1993. SCHOPENHAUER, Akn Metafizii, ev. Selahattin Hilav, Sosyal Yay., stanbul 1997. SCHWARZ, Fernand, Kadim Bilgeliin Yeniden Douu, nsan Yay., stanbul 1997.

SOYDAN, Celal, Muhammed kbal-Ak ve Tutku, Aka Yay., Ankara 2000. SUNAR Cavit, Tasavvuf Felsefesi, SAM, st. 1974. TAYLAN Necip, Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1985. ______,______Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1985. ______,______slam Dncesinde Din Felsefesi, FAV, stanbul 1994. ______,______slam Felsefesi, st. 1985. TTUS Burckhardt, slam Tasavvuf Doktrinine Giri, ev: Fahrettin Arslan, st., 1995. TOPU, Nurettin, slam ve nsan- Mevln ve Tasavvuf, Dergah Yay., stanbul 2002. ULUDA, Sleyman, Ahmed el-Gazzali, TDVA, stanbul 1989, C. II. ______,______ Ak, TDVA., stanbul 1991, C. IV. ______,______ Ak,Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay. stanbul 1991. ______,______ Bayezid-i Bistami, TDVA, stanbul 1992, C V. ______,______ Hallac- Mansur, TDVA, stanbul 1997, C. XV. ______,______Sufi Gzyle Kadn, nsan Yay., stanbul 1998. ULUTAN, Burhan, bn Sn Felsefesi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2000. UYSAL, Enver, hvan- Safa, TDVA, stanbul 2000, C. 22. LKEN, Hilmi Ziya, slam Felsefesi Kaynak ve Etkileri, Cem Yay., stanbul 1993. ______,______slam Felsefesi, Cem Yay., stanbul 1993. ______,______Trk Tefekkr Tarihi, stanbul 1933, C. II. YILMAZ, Burhan, Bilinmeyen Mevln, Kozmik Yay., st. 2005. YILMAZ, H. Kamil, Eitimde Gnl Faktr Mevln rnei, Tasavvuf DergisiMevln zel Says, Say 14, Ankara 2005, (13-24).

www.felsefeekibi.com (12.05.2004) www.mesopotamianews.com (12.05.2004)

ZGEM 1979 Binglde dodum. lk ve orta renimimi Elazda tamamladm. 1997 ylnda F.. lahiyat Fakltesine baladm. 2002de mezun oldum. 2003 ylnda F.. Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilimdalnda Yksek Lisans Eitimime baladm. Elazda yaamaktaym.