1.

Pojam i znaaj terotehnologije sa definicijom Odravanje tehnikih sestema je interdisciplinarna djelatnost koja okuplja strunjake iz podruja mainstva, elektrotehnike, elektronike i druge u cilju optimalnog odravanja kao i unapreenja odravanja instalisane opreme. Problemu odravanja, danas, obino prilazimo s dva gledita: organizacijskog i tehnikog. Pod pojmom terotehnologija se podrazumijeva da je to multidisciplinarna tehnologija koja se bavi svim tehno-ekonomskim mjerilima i aktivnostima tehnikih sistema, za sve vrijeme trajanja njihovog ivotnog ciklusa, od samih poetaka-ekonomskih studija i projekata, preko projektovanja, izgradnje, instalisanja, uhodavanja, odravanja i modernizacije, eksploatacije i upravljanja, do zamjene i otpisa, a u svrhu minimizacije ukupnih trokova u toku cijelog ivotnog ciklusa sistema uz povratni tok informacija. 2. Industrijski razvoj i savremeni trendovi Danas u svijetu postoji nekoliko pristupa (filozofija ili kola) sistemu odravanja, meu kojima se izdvajaju: Terotehnologija Logistiki sistem odravanja Inteligentno odravanja Odravanja prema pouzdanosti ili skraeno OPP (Reliability Centered Maintenance ili skraceno RMC) Totalno produktivno odravanje ili skraeno TPO (Total Productive Maintenance ili skraceno TPM) Terotehnoloski pristup odravanju tehnikih sistema Efektivnost funkcioniranja tehnikih sistema u industriji i zavisi od mnogih faktora, kako subjektivnih, povezanih sa projektiranjem, izradom, eksploatacijom, odravanjem, planiranjem osnovne proizvodnje i si., tako i od objektivnih, povezanih sa djelovanjem razarajuih faktora tehnologije - visokom temperaturom, agresivnim sredinama, velikim optereenjem, starenjem tehnikih sistema (postrojenja) i dr.. Te faktore moemo nazvati faktorima ili funkcijama terotehnologije. Prvi faktor je Kvaliteta tehnikog sistema koji karakterizira odgovaranje tehnikog sistema zahtjevima tehnolokog procesa, kao i prilagodenost tehnikog sistema za modernizaciju. Pri tome se kao vaan pokazatelj kvaliteta javlja pouzdanost. Slijedei terotehnoloki faktor je nivo eksploatacije tehnikih sistema, koji zavise od ispunjavanja zadatih tehnolokih reima, pravila tehnike eksploatacije i odgovaranja tehnikih karakteristika sistema zahtjevima tehnolokog procesa. Jedan od najznaajnijih terotehnolokih faktora sigurno je i Odravanje tehnikih sistema iji se zadatak sastoji u osiguranju visoke eksploatacijske pouzdanosti tehnikih sistema, koja se karakterizira stalnim poveanjem meuperioda izmeu preventivnih periodinih popravaka i smanjenjem trokova za odravanje (direktnih i indirektnih) u toku cijelog ivotnog ciklusa tehnikog sistema. Terotehnologija predvia i obaveznu analizu slabih mjesta, sprovedenu na osnovu ocjene njihovog utjecaja na smanjenje ope efektivnosti proizvodnje i uveanje trokova za odravanje. Logisticki sistem odravanja Logistika je u svojoj osnovi tehnika disciplina koja izuava rad, funkcioniranje i uvjete rada tehnikih sistema obuhvaajui sve osnovne aktivnosti ivotnog ciklusa sistema. Zadatak logistike je osiguranje svih inilaca neophodnih za pouzdan rad tehnikog sistema i za vraanje sistema iz stanja U OTKAZU u stanje U RADU .

Sa aspekta odravanja tehnikih sistema, logistika predstavlja inenjerski pristup problemima odravanja jednog tehnikog sistema od njegovog idejnog nastajanja pa do konanog rashodovanja, sa interakcijom svih faktora koji se javljaju u ovom vremenskom prostoru. U opcem sluaju, logistika moe da obuhvata i osnovne funkcije: snabdijevanje, odravanje, transport, postrojenja (ureaji i dr.) i slube (sektori, radne jedinice i dr.) Logistika (logistiko inenjerstvo) predstavlja zbir svih segmenata ivotnog ciklusa sistema potrebnih da osiguravaju efektivnu i efikasnu podrku sistema. Svi trokovi vezani za ivotni ciklus sistema obuhvaaju faze: istraivanje i razvoj, projektiranje, izrada i montaa, eksploatacija i rashodovanje. Posebna panja, uvijek, mora biti usmjerena na logistiku u procesu razvoja sistema. Razmatranja pogodnosti podrke moraju da se ugrade u projekt ako sistem treba da bude podravan na optimalan nain u procesu eksploatacije. Ovo ukljuuje planiranje logistike, defmiciju politike odravanja, ocjenu alternativa kroz analizu i studije kompromisa, revizije projekta, ispitivanje i ocjenu proizvodnje i nabavke i ocjenu sveukupne mogunosti podrke u periodu eksploatacije. Totalno produktivno odrzavanje Krajem 60-tih se uvodi takozvano Totalno produktivno odravanje (TPM), jer konvencionalna ekipa za odravanje nije mogla sama da odrava visoko automatizirane tehnike sisteme. Zbog toga je rukovalac zaduen i za odravanje. Osnovana defmicija Totalno produktivnog odravanja moze se dati prema: 1. Cilj TPM je maksimalizacija iskoritenja (raspoloivosti) tehnikih sistema 2. Formira ukupan sistem PM (Productive Maintenance) - produktivnog odravanja u toku ivotnog ciklusa tehnikog sistema 3. Pokriva sva odjeljenja (planiranje, eksploataciju, odravanje itd.) 4. U odrzavanju uestvuju svi zaposleni (od rukovodilaca do izvrilaca u pogonu), 5. Unapreenje PM motiviranjem rukovodstava TPM ima za cilj da maksimizira uinak tehnikog sistema pri minimalnim trokovima u toku ivotnog ciklusa eliminacijom tzv. est velikih gubitaka koji smanjuju efektivnost sistema: a) gubici zbog zastoja: iznenadni otkazi postavljenje i podeavanje opreme (recimo zamjena alata) b) gubici efikasnosti (brzina rad) prazni hodovi i mali zastoji smanjenje stvarne brzine rada (u odnosu na projektiranu) c) greke u procesu: otklanjanje greaka u toku radne operacije pad dohotka zbog gubitaka nastalih izmeu poetne i stabilne proizvodnje. Nasuprot koncepciji odravanja prema pouzdanosti OPP, metodologija TPM daje mogunost svim zaposlenim da utiu na proces odravanja, pa i da unose izmjene i poboljanja koja poveavaju efektivnost i produktivnost postrojenja koje se odrava, odnosno, cijelog proizvodnog procesa. 3. Uticaj slube odravanja na trokove (primjer britanskih strunjaka) Imajui u vidu sve faze kroz koje tehniki sistem prolazi od svog stvaranja do otpisa, postavlja se pitanje u kojoj mjeri na te trokove djeluje odravanje. Na tu temu interesantan je prikaz na slici (primjer britanskih strunjaka).

Strunjaci razvoja

Uticaj slube odravanja 20%

Strunjaci za odreivanje pouzdanosti sistema

Konstruktori sistema 80% Kupci sistema (izbor i odrivanje cijene )

Proizvoai sistema

Montaeri sistema

Uticajni faktori na trokove odravanja

Iz ovog grafikog prikaza proizilazi i potreba da sluba odravanja sa svojim strunjacima sudjeluje u svim fazama ivotnog vijeka opreme, ako se eli minimizirati troak odravanja i poveati uticaj ove slube na iste. Takav iroki pristup koritenju opremom i djelovanjem u svim fazama ivotnog vijeka u zadnje vrijeme naziva se terotehnoloki pristup. Zato strunjaci odravanja treba da izuavaju i obrauju primljene podatke o stanju tehnikog sistema i sudjeluju u timovima koje obrauju pojedine ivotne faze sistema i to putem uticaja na: izvedbu odreene konstrukcije, ugovaranje potrebne dokumentacije proizvoaa, sudjeluju u montai sistema samostalno ili sa radnicima proizvoaa itd. Terotehnologija ima zadatak da odrava to nii zbir trokova prouzrokovanih otkazima u ukupnom ivotnom vijeku sistema, a zato u ovoj oblasti na raspolaganju stoje mnoge mogunosti. 4. Zadaci strunjaka odravanja pri projektovanju i nabavci novih tehnikih sistema Poslovi odravanja poinju prije nego to tehniki sistem doe u eksploataciju. Ti poslovi su vezani za definisanje zahtjeva koji su bitni kasnije u procesu odravanja i koji treba da obezbjede visoku pouzdanost sistema u procesu rada. Zahtjevi i kriterijumi koji se trae od tehnikih sistema definiu se jo u ranoj fazi projektovanja i konstruisanja sistema. U ovoj fazi moraju se optimalno rjeiti odreeni problemi vezani za bolje odravanje, sigurniji i pouzdaniji rad sistema. Projektanti i konstruktori u definisanju zahtjeva odravanja koriste sopstvena iskustva, ali i znaajne informacije koje dobiju od odravalaca sistema. Cilj je znai da se u fazi projektovanja sistema nae optimalno tehniko rjeenje koje e imati najmanje trokove odravanja. Takoe ako se nabavljaju gotovi tehniki sistemi onda se sa nabavnom slubom mora uspostaviti takav odnos koji e obezbjediti da se nabavljaju sistemi koji ispunjavaju traene zahtjeve. Na osnovu definisanih zahtjeva treba obezbjediti da se izvre odreena ispitivanja da bi se dokazale odreene traene karakteristike sistema. U fazi definisanja pripreme zahtjeva pri projektovanju i nabavci tehnikog sistema, od novih sistema se zahtjeva slijedee u pogledu potreba za boljim i efikasnijim odravanjem: pouzdanost tehnikog sistema, pogodnost odravanja, sigurnost rada, podaci za rukovanje i odravanje, ostali vani zahtjevi, kao to su zatita ovjekove okoline i dr. Sve to tehnolog odravanja sazna o ponaanju opreme, treba staviti na papir i u vidu krialjke rei koja je oprema najlaka za odravanje, tj. s kojom e, to se tie tih opih zahtjeva, biti

najmanje problema. 5. Priprema za eksplotacije Poslovi ove faze odravanja poinju od ugovaranja isporuke i traju do definitivnog preuzimanja sistema za proizvodnju. O kvaliteti priprema za eksploataciju ovisit e kasnije cijeli sistem odravanja sistema. U pripremu za eksploataciju ulaze slijedee djelatnosti: treba izraditi tehnoloku i radnu dokumentaciju za rukovanje i odravanje, ako se radi o komplikovanoj opremi, trebat e posebno obuavanje rukovaoca i odravaoca opreme, a ponekad treba ii na obuku kod proizvoaa opreme, izvriti odreene preglede, pribaviti odreene ateste nakon ispitivanja same opreme i njenog djelovanja na okolinu, organizovati i pratiti probnu proizvodnju, kako bi se odredio kapacitet, kvaliteta i slaba mjesta na novoj opremi, provesti novu opremu kroz knjigovodstvo i odrediti stopu amortizacije, priprema proizvodnje trebala bi uskladiti svoje proizvodne planove s novim kapacitetom, ako se nabavom nove opreme poveao, tehnolog odravanja treba voditi rauna o rezervnim dijelovima koje e za novu opremu planirati i osigurati, a isto tako mora razmiljati o potrebnom broju izvrilaca odravanja, na kraju tehnolog odravanja u saradnji s rukovodiocem proizvodnje preuzima novi sistema i organizuje tehniki prijem. Tu treba rei da se preuzimanje nove opreme obino vri u dva dijela, i to kod proizvoaa, (mogunost odreenih popravki) i u proizvodnom pogonu, gdje se zapravo vri tehniki pregled pri probnoj proizvodnji dotine opreme. Tu se tek moe odrediti da li oprema odgovara postavljenim i eljenim zatjevima. 6. Odreivanje amortizacije tehnikih sistema Amortizacija (od Francuske rijei amortir-slabit, otpisati, vratiti) je proces koji obuhvata s jedne strane postepeno smanjenje njihove vrijednosti, a sdruge strane osiguranje odnosno izdvajanje novanih sredstava potrebnih za nabavku novih sistema za rad. U knjigovodstvu amortizacija se upotrebljava u smislu godinjeg iznosa naknade onog dijela vrijednosti sistema koji je utroen eksploatacijom sistema. Iznos amortizacije, definisan kao stopa amortizacije u praksi se obino izraunava primjenom dva osnovna naina: vremenska ili proporcionalna amortizacija i funkcionalna amortizacija. Vremenski nain temelji se na pretpostavci da e se sistem istroiti poslije odreenog vremena, bez obzira na to u kojoj e se mjeri on koristiti u procesu proizvodnje. Zato se kod ovog naina amortizacija raspodjeljuje na broj godina za koji se pretpostavlja da e odreeni sistem trajati. Godinji iznos amortizacije za vremensku amortizacionu stopu izraunava se po obrascu: N p KM Ap = 100 god. gdje su: N osnovica za amortizaciju [ KM ] p amortizaciona stopa [ %] Osnovica za amortizaciju izraunava se:

N = Vn + Tt + Tm [ KM ] gdje su: Vn nabavna vrijednost tehnikog sistema [ KM ] Tt trokovi transporta tehnikog sistema [ KM ] Tm trokovi montae tehnikog sistema [ KM ] Prednost ove metode je u jednostavnoj tehnici obraunavanja pa se najvie primjenjuje u praksi. Prosjena godinja stopa amortizacije (p) propisana je za sve tehnike sisteme unutar jedne skupina, bez obzira na njihova razliita tehnika svojstva. Godinji iznos za funkcionalnu amortizaciju izraunava se po obrazcu: KM Af = k U god. gdje su: KM U ostvareni godinji uinak tehnikog sistema i god. K koeficijent funkcionalne amortizacije koji se odreuje na slijedei nain: N k= Ug gdje je: U g globalni planirani uinak tehnikog sistema za cijeli radni vijek [ KM ] . 7. Modernizacija i zamjena tehnikih sistema Pod pojmom modernizacija podrazumjevaju se zahvati na tehnikim sistemima koji omoguaju: poveanje kapaciteta, smanjenje trokova eksploatacije, poveanje sigurnosti na radu, lake rukovanje, lake odravanje. Potrebe za modernizacijom tehnikih sistema proistiu iz vie razloga: izmjene proizvoda, ponude (na tritu) usavrenih ili drugih boljih tehnikih sistema iste namjene, fizika dotrajalost pojedinih vitalnih sastavnih elemenata, ili nedostatak odgovarajuih radnika. Ug1avnom, u praksi se trae mogunosti ispitivanja ta je ekonomski i tehniki racionalnije, da li vriti zamjenu zastarjelog tehnikog sistema ili ga modernizovati u vidu popravki, dorada i prerada. To se moe sagledati praenjem trokova za oba sluaja. Ukupni trokovi zamjene zastarjelog tehnikog sistema mogu se dobiti preko slijedeeg obrasca: C zam = VN + (1 ) Vk [ KM ] gdje su: VN vrijednost novog tehnikog sistema [ KM ] , Vk trenutna knjigovodstvena vrijednost starog tehnikog sistema se odreuje: Vk = V0 [ KM ] odnos izmeu knjigovodstvene i trine vrijednosti ( < l)

 p T0 odgovarajui koeficijent, 100 koeficijent slobodnog tehnikog sistema iz amortizacije, odnosno ostatak u fondu amortizacije, p godinja stopa amortizacije [ %] , T0 minuli period eksploatacije starog tehnikog sistema [ god.] , V0 nabavna vrijednost starog tehnikog sistema [ KM ] . pa se dobije: C zam = VN + (1 ) V0 [ KM ] Na slian nain se dolazi i do visine trokova modernizacije (vee popravke, dorade ili prerade): C mod = Vk + Tr mod = V0 + Tr mod [ KM ] gdje je: Tr mod kapitalni trokovi modernizacije. Poreenjem trokova zamjene i modernizacije opredjeljenje e biti za manje trokove. = 1 8. Izdvajanje tehnikog sistema iz procesa proizvodnje U principu, tehniki sistemi nisu nikada toliko fiziki istroeni da se ne bi mogli popraviti. Zbog toga i nema jasne granice kad bi se, s tehnikog stanovita, moglo rei da tehniki sistem treba izdvojiti iz procesa proizvodnje. Jedini faktor koji jasno ukazuje na potrebu izdvajanja sistema iz procesa je ekonominost koritenja. Osim toga mogu biti i odreeni tehniki razlozi: promjena proizvoda, promjena tehnologije, promijenjeni zahtjevi kvaliteta, zatita okoline, zdravlja i sl. Ovi faktori diktiraju izdvajanje tehnikog sistema iz procesa proizvodnje bez obzira na ekonaminost koritenja istih. Pored postojanja ovih faktora, ipak, kompleksna tehno-ekonomska analiza moe dati jasnu sliku opravdanosti izdvajanja sistema iz procesa proizvodnje. Na osnovu izvrenih analiza organ upravljanja privrednog drutva donosi odluku o izdvajanju rashodovanju sistema. Na osnovu ovoga raspisuje se ponuda i prodaja. Kao orjentacija za odreivanje prodajne cijene moe posluiti ova formula: C n Tpr Cp = C M Tpr [KM] Tuv gdje su: Cp prodajna cijena starog sistema, Cn sadanja vrijednost slinog sistema, Tpr preostali radni vijek sistema, Tuv ukupni radni vijek sistema, CM poveani godinji trokovi zbog istroenosti. Na ovaj nain odreena prodajna cijena prilino je realna.

9. Sistemski pristup tehnikom odravanju

Tehniki sistemi predstavljaju skupove elemenata (dijelova) i relacija izmeu njih i njihovih karakteristika, povezanih meusobno u cjelinu, na nain pogodan za obavljanje rada. Pojam sistem je izveden od grke rijeci "to systema", a oznaava "cjelinu sastavljenu iz dijelova". To znai da sistem predstavlja integriranu cjelinu, to podrazumijeva meusobnu povezanost i uslovljenost dijelova, na bazi postavljene funkcije kriterijuma. Ovo, dalje, znai da za funkcionisanje sistema nije dovoljan samo kvalitet dijelova ve i potpuna odredenost relacija izmeu njih. Sistemski prilaz je novijeg vremena - rezultat je savremenog naina miljenja. Sistemski prilaz omoguuje odreivanje sistema u funkciji posmatraa. U osnovi su to radni sistemi, koji pretvaraju ulazne u izlazne veliine u skladu sa potrebama vrenja odreenog rada. Ulazne veliine su, po pravilu, materijal, energija i informacija, a izlazne veliine proizvodi razliite vrste (snaga, obrtni momenat, koliina toplote, reduktori, maine, vozila). 10. Efektivnost tehnikih sistema, pojam i definicija Poznato je da se ukupna svojstva jednog tehnikog sistema u pogledu izvravanja njegovog zadatka, odnosno postavljane funkcije cilja mogu dobro izraziti funkcijom efektnosti. Poto je rad sistema u vremenskom periodu izloen brojnim sluajnim utjecajima kao i svih drugih dogaaja u ivotu tehnikog sistema, funkcija efektnosti se izraava kao vjerovatnoa da e posmatrani sistem uspjeno stupiti u dejstvo u trenutku potrebe i da e uspjeno izvrsavati zadatu funkciju kriterijuma u projektovanom vremenu i pod datim uslovima okoline. Definicija funkcije efektivnosti E(t) se moe analitiki iskazati u obliku: E(t)=R(t)-G(t)-FP gdje je: R(t) - Pouzdanost, odnosno vjerovatnoa rada bez otkaza u toku vremena t, G(t) - Raspoloivost ili Gotovost, odnosno vjerovatnoa da e sistem u bilo kom trenutku (kalendarskog) vremena t biti raspoloiv, odnosno da ce biti u stanju da radi ili da se ukljui u rad FP Funkcija pogodnosti, odnosno stepen zadovoljenja funkcionalnih zahtjeva (prilagoavanja okolini, fleksibilnosti). 11. Pouzdanost tehnikih sistema, definicija i znaaj Pouzdanost (R) sistema predstavlja vjerovatnou da e sistem viekratne upotrebe uspjeno vriti funkciju kriterijuma u projektovanom vremenu trajanja i datim uslovima okoline, odnosno vjerovatnoa da e sistem jednokratne upotrebe uspjeno izvriti postavljeni zadatak u datom vremenu i datim uslovima okoline. Teorijska analiza pouzdanosti bie posebno izloena u narednom poglavlju. 12. Osnovne karaktristike funkcije pouzdanosti Osnovne jednaine - Osnovu prouavanja, na bazi vremenske slike stanja sistema, prua osnovna statistika jednaina data u obliku : F(t)+R(t)=1 gdje je : R(t) - pouzdanost F(t) - nepouzdanost Diferenciranjem ovog izraza po vremenu, dobija se : dF (t ) dR (t ) + =0 dt dt pri emu : dF (t ) = f (t ) dt

predstavlja diferencijalnu funkciju raspodjele ili funkciju gustine vjerovatnoe pojave intervala ,,u otkazu" posmatranog sastavnog dijeljnja sistema, a izvod : dR (t ) = p (t ) dt predstavlja diferencijalnu funkciju raspodjele ili funkciju gustine vjerovatnoe pojave stanja ,,u radu", odnosno vjerovatnou bezotkaznog rada posmatranog sastavnog dijela sistema (za neprekidne promjene), pa je sada : f (t ) + p (t ) = 0 f (t ) = p (t ) Funkcije vjerovatnoa pojave odreenih stanja sistema mogu u opem sluaju biti dvojake, i to: diskretne ili funkcije prekidnih promjena kod kojih promjenljive uzimaju konaan odreen broj vrijednosti, kontinuirane ili funkcije neprekidnih promjena kod kojih promjenljive uzimaju bilo koju vrijednost u okviru datog intervala - podruja. 13. Funkcija gustine pojava stanja ''U OTKAZU'' Za sluaj neprekidnih promjena data je izrazom: dF (t ) = f (t ) dt i predstavlja izvod kumulativne funkcije stanja "U OTKAZU" F(t) posmatranog dijela sistema. Funkcija gustine pojava stanja "U OTKAZU" je funkcija raspodjele pojave u vremenu pa ima za dimenziju recipronu vrijednost vremena, odnosno: f (t ) pojava s 1 Za sluaj prekidnih pojava data je izrazom: n f (t ) = pojava s 1 n t gdje su: N - ukupan broj stanja "U OTKAZU" u trenutku posmatranja, n - ukupan broj stanja, t - interval posmatranja.

14. Kumulativna funkcija gustine pojava stanja ''U OTKAZU'' Kumulativna funkcija gustine pojava stanja "U OTKAZU" sistema se dobija za sluaj neprekidnih promjena u vidu: F (t ) = f (t )dt
0 t1

i predstavlja povrinu ispod krive funkcije gustine pojave stanja OTKAZU" koja obuhvata podruje u granicama 0-t promjenljive t.

Ako se rafirana povrina na proiri na ukupno podruje ispod krive funkcije gustine pojava stanja ,,U OTKAZU" dobija se po defmiciji : F (t ) = f (t )dt = 1
0

Za sluaj prekidnih (diskretnih) promjena kumulativna funkciji gustine pojava stanja "U OTKAZU" se dobija iz: F (t ) = f (t )
j =1 n

odnosno

F (t ) =

N n

15. Funkcija gustine pjava stanja ''U RADU'' Funkcija gustine pojava stanja "U RADU" ill funkcija gustine bezotkaznog rada sistema se za sluaj: neprekidnih promjena dobija prema: R (t ) p (t ) = dt za sluaj prelidnih promjena za sluaj: nN p (t ) = pojava s 1 n Funkcija gustine bezotkaznog rada predstavlja diferencijalnu funkciju raspodjele vjerovatnoa pojava stanja ''U RADU'' posmatranih sistema. Na osnovu predhodnih razmatranja je funkcija gustine pojave stanja ''U RADU'' data kao komplementarna funkcija funkciji gustine pojave stanja ''U OTKAZU'', odnosno: p (t ) = f (t )

16. Kumulativna funkcija gustine pojava stanja ''U RADU'' Kumulativna funkcija gustie pojava stanja ''U RADU'' ili funkcija bezotkaznog rada se, za sluaj neprekidnih promjena stanja dobija na osnovu: R (t ) = 1 F (t ) = 1 f (t )dt
0 t1

Sada se pouzdanost moe pokazati kao: R (t ) = f (t )dt

t1

I moe se pokazati kao komplementarna funkcija kumulativnoj funkciji gustine pojava stanja ''u otkazu''. Za sluaj prekidnih promjena stanja sistema kumultivna funkcija bezotkaznog rada data je: nN R (t ) = n

Gdje je: n-N ukupan broj ispravnih sastavnih dijelova u trenutku posmatranja n ukupan broj sastavnih dijelova u trenutku t=0

Funkcije pouzdanosti R(t) i nepouzdanosti F(t)

17. Intenzitet otkaza Slijedea karakteristika pouzdanosti, je intenzitet otkaza. Predstavlja odnos funkcije gustine pojava stanja ,,u otkazu" i gustine pojava stanja ,,u radu". Za kontinualne promjene stanja je intenzitet otkaza : f (t ) 1 dR(t ) (t ) = = R (t ) R (t ) dt Za prekidne promjene stanja intenzitet otkaza se dobija prilazom kao odnos broja ispravnih dijelova u vremenskom inte At=[t -(t+At)] i srednje vrijednosti broja ispravnih dijelova u intervalu, to daje: N f (t ) n t N (t ) = = = pojava s 1 n N (n N ) t R (t ) n gdje je: (n-N) - broj dijelova sistema "U RADU". Kako se radi o intervalu kome su na poetku svi dijelovi u stanju "U RADU", na kraju je broj dijelova (n-N), to se za izraunavanje intenziteta otkaza uzima srednja vrije broja dijelova "U RADU" u obliku: n + (n N ) (n N ) sr = 2 Pa je tada: N (t ) = pojava s 1 (n N ) sr t

18. Intenzitet otkaza krivulja kade Funkcija intenziteta otkaza (t) pokazuje odnos izmeu broja otkaza u vremenskom intervalu ti i broja elemenata koji nisu otkazali na poetku tog intervala. Funkcija intenziteta otkaza predstavlja vjerovatnou da e element koji se nalazio u ispravnom stanju do trenutka t, otkazati u narednom periodu (to je ustvari dinamika pojave otkaza).

Funkcija intenziteta otkaza tokom ivotnog vijeka Analize stanja u otkazu pokazuju da se tokom ivotnog vijeka sistema intenziteti otkaza razlikuju i da imaju oblik kade. Znai imaju tri karakteristina perioda. Period I predstavlja podruje uestalih stanja u otkazu koja se javljaju u poetku rada sistema (period uhodavanja ili djeijih bolesti sistema) izazavanih ugraenim grekama, u procesu projektovanja, izgradnje i montae sistema. Period II predstavlja podruje sluajnih stanja u otkazu. Za najvei broj sistema intenzitet otkaza u ovom periodu je stabilnog karaktera i dati period se naziva period normalnog rada. Period III predstavlja period veih uestalosti stanja u otkazu izazvanih procesom starenja, zamora materijala, pojavom korozije, procesom intenzivnog habanja i slinim uzrocima. 19. Srednje vrijeme otkaza Srednje vrijeme do otkaza novog dijela sistema je jednoznano definisano kao (MTTF - Mean Time To Failure): MTTF = Tur = R (t )dt
0

Ukoliko je dio uspjeno radio T asova, pouzdanost za sljedeih t asova ce biti : R(T + 1) R (t , T ) = R (T ) 20. Pouzdanost sistema izraenog iz vie dijelova Pouzdanost Rs(t) tehnikog sistema koji je izraen od n dijelova zavisi od pouzdanosti R;(t) svakog pojedinanog dijela i naina povezivanja dijelova u sistem (tzv. strukture sistema). Navode se osnovne veze dijelova sistema: Redna veza - Dijelovi su tako povezani da otkaz bilo kog redno vezanog dijela izaziva i otkaz. Pouzdanost sistema sa n redno vezanih dijelova je: Rs (t ) = R1 (t ) R2 (t )....Rn (t ) Ako su intenziteti otkaza svih dijelova u rednoj vezi konstantni pouzdanost sistema je: Rs (t ) = R1 (t ) R2 (t )....Rn (t ) = Ri (t )
i =1 n

Paralelna veza - Dijelovi su tako povezani da je ispravan (radi bez otkaza) ako je bar jedan od m paralelno vi dijelova ispravan (svi osim jednog da otkazu). Pouzdanost sistema od m paralelnih dijelova je: Rs (t ) = 1 [1 R1 (t )] [1 R2 (t )]....[1 Rn (t )] = Rs (t ) = 1 1 Ri (t )
i =1 n

Redno-paralelna veza - Sistem je izgraden od redno vezanih dijelova, od kojih svaki objedinjuje vie paralelno vezanih dijelova. Pouzdanost sistema od n redno vezanih dijelova, od kojih svaki ima po m paralelno vezanih dijelova, je: Rs (t ) = 1 F j1 (t ) F j 2 (t )....F jn (t )
j =1 n

Paralelno-redna veza - Sistem je izgraden sa vie paralelnih grana, s tim to u svakoj grani postoji vie redno vezanih dijelova. Pouzdanost sistema sa m paralelnih grana, od kojih svaka ima po n redno vezanih dijelova, je: Rs (t ) = 1 [ Ri1 (t ) R12 (t )...R1m (t )]
i =1 m

Pasivna paralelna veza - Sistem ima u svom sastavu i paralelno vezane dijelove, ali tako ugraene da se ukljuuju u rad samo ako doe do otkaza na aktivnom dijelu, koji se nalazi u radu. Ukljuivanje ove pasivne rezerve ostvaruje se nekim posebnim sistemom (ukljuivaem). Ukoliko je pouzdanost sistema za ukljuivanje pasivne rezerve raven jedinici (ne postoji mogunost da ovaj sistem otkae) sistem od dva dijela, od kojih je jedan u pasivnoj rezervi, ima pouzdanost: t Rs (t ) = f1 (t )dt + f1 (t ) f 2 (t )dt dt1 t 0 t t1 Djelimicno paralelna veza - Sistem je izgraden sa m vezanih dijelova. Pouzdanost sistema ovakve strukture, kod koga broj ispravnih dijelova mora biti vei ili jednak minimalnom potrebnom broju k jednak je: x=m m! Rs (t ) = Rix (1 Ri ) m x x = k x!( m x )! Gdje je R=Ri(t) pouzdanost pojedinanih dijelova u paralelnoj vezi. 21. Operativna gotovost, definicija i nain izraunavanja 22. Unutranja gotovost, definicija i nain izraunavanja 23. Ostvarena gotovost, definicija i nain izraunavanja Ostvarena gotovost ima iri smisao. U ovom sluaju se pored vremena aktivnog odravanja analizom obuhvata i vrijeme ekanja, i to najee samo u vezi sa rezervnim dijelovima. 24. Operativna raspoloivost, definicija i nain izraunavanja 25. Sopstvena raspoloivost, definicija i nain izrainavanja 26. Izraunavanje raspoloivosti za sistem koji se preteno nalazio u rezervi

Ukoliko se posmatrani sistem u periodu vremena koji se analizira preteno nalazio u rezervi (u skladitu) raspoloivost oigledno treba da se definie na drugi nain. Jedna od mogunosti je da se raspoloivost iskae kao vjerovatnoa povoljnog ,,odziva" sistema, odnosno kao vjerovatnoa da e sistem ,,pozitivno odgovoriti" na poziv za ukljuenje u rad. 27. Funkcionalna pogodnost, definicija i nain izraunavanja Funkcionalna pogodnost se moe definisati kao vjerovatnoa da e se sistem uspjeno prilagoditi i vriti funkciju kriterijuma u datom vremenu i u granicama odreenim projektovanjem sistema. Funkcionalna pogodnost je funkcija sloenosti sistema i predstavlja projektovanu vrijednost koja se u tom vremenu ne mijenja. Funkcionalna podobnost oznaava mjeru fleksibilnosti sistema ili, jo bolje, osnovnu podlogu uslov koji treba zadovoljiti procesom projektovanja sistema. Ona nije tokom vremena neka konstanta, ve takoe, neka vremenski odreena funkcija. 28. Odravanje i pogodnost odravanja Odrzavanje i Pogodnost odravanja imaju razliita znaenja. Odravanje se odnosi na aktivnosti koje preduzima korisnik sistema da bi se zadrao postojei sistem u operativnom stanju ill ga popravkom doveo u takvo stanje. Pogodnost odravanja se odnosi na aktivnosti koje preduzima konstruktor sistema, u toku razvoja, da bi ugradio takve konstrukcijske karakteristike koje e poveati lakou odravanja. Funkcija pogodnosti odravanja je da obezbijedi da se sistem (kada se proizvede, instalira i pusti u rad) moe odravati uz minimalne trokove odravanja u toku vijeka trajanja i minimalnog vremena zastoja. Pogodnost odravanjaja je vjerovatnoa da e se projektovani postupci odravanja izvoditi brzo, u datom vremenu i datim uslovima okoline, pri minimalnim trokovima odravanja. Odravanje je skup poslova kojima se sistemu omoguava funkcionisanje u predvienim ili oekivanim performansama za postojee uvjete djelovanja sistema. 29. Pogodnost odravanja, pojam i znaaj To je unutranja karakteristika sistema vezana za lako, sigurno, tano i ekonomino izvoenje aktivnosti odravanja. Pogodnost odravanjaja je vjerovatnoa da e se projektovani postupci odravanja izvoditi brzo, u datom vremenu i datim uslovima okoline, pri minimalnim trokovima odravanja. Zahtjevi za pogodnost odravanja su: standardizacija i unifikacija dijelova sistema, tehnoloki redoslijedi odravanja, laka dostupnost dijelovima, zamjenjivost dijelova (istih ili slinih) i pogodnost za dijagnostiku dijelova. 30. Funkcija gustina minimalnih intervala ''U OTKAZU'' 31. Kumulativna funkcija minimalnih intervala ''U OTKAZU'' 32. Intenzitet odravanja To je vjerovatnoa da e dio tehnikog sistema koji nije vraen iz stanja ,,u otkazu" u stanje ,,u radu" do vremena t biti vraen u stanje ,,u radu" u trenutku ti. 33. Opti zahtjevi za pogodnost odravanja Opti zahtjevi obuhvataju odgovarajue uslove eksploatacije, potrebnu dokumentaciju (tehniko-tehnoloku i operativnu), kvantitativne pokazatelje pogodnosti (intenzitet odravanja, trokove rada, broj i kvalifikacije potrebnih izvrilaca itd) odravanja i dr. 34. Pokazatelji zahtjeva za pogodnost odravanja

Postoji vie pokazatelja pogodnosti odravanja koji se mogu raunati, a to su: Koeficijent dostupnosti za dio td kd = 1 td + to gdje su: td vrijeme dopunskih radova, to vrijeme osnovnih radova. Koeficijent montae (demontae) T k dm = 1 dm Tdm gdje su: Tdm odstupanje od potrebnog vremena za montau/demontau i Tdm vrijeme potebno za montau/demontau. Koeficijent zamjenjivosti N kz = z Nu gdje su: Nz broj konstruktivno meusobno zamjenjivih elemenata u sistemu, Nu ukupni broj elemenata u sistemu. Koeficijent unifikacije N k u = unif Nu gdje je: Nunif broj unificiranih elemenata. 35. Metode predvianja pogodnosti odravanja Postoji vie metoda koje se koriste za predvianje pogodnosti odravanja. One se razlikuju zavisno od postavljenih zahtjeva za sistem, kao i specifinih svojstava i slinosti razmatranog sistema. Utvrivanje srednjeg aktivnog vremena popravke bazira se na kvalitativnim karakteristikama konstrukcije sistema. Vremena odravanja dobijaju se iz raspoloivih podataka za sline sisteme, podataka dobijenih a raznim fazama razvoja, strunim rasuivanjima, simulacijom i sintezom, provjerom konstrukcije, ekstrapolacijom i metodoml matrica. Prilikom izbora odreene metode predvianja (ili pogodnosti odravanja, ne moramo se ograniiti na koritenje jedne metode. Moe se koristiti vie metoda predvianja jednom projektu, s tim to e biti jedna osnovna metoda na glavni oslonac. Izbor metode imae uticaj samo na prikupljanje podataka i kontrolu programa. Na izbor metode pogodnosti odravanja mogu uticati neka praktina razmatra kao to su: - razmatranja uslova okoline (nivo i vrsta odravanja odravanja - ta, kada, gdje, zato i kako e se vriti situacija u vezi logistike podrke), - slinosti s drugim sistemima, - obim predvidanja (ili alokacije), - zahtjevana tanost predvidanja, - nivo u okviru sistema do kojeg se zahtijeva predvianje. Prije izbora metode predvianja neophodno je razviti odravanja i definisati potrebu za naknadnim i preventivnim odravanjem. 36. Metode odravanja tehnikih sistema

Tehniki sistemi za proizvodnju se sve vie mehanizuju i automatizuju, to znai da moraju raditi to pouzdanije. U procesu rada tehnikih sistema u vremenu trajanja dijelovi sistema su izloeni stalno dejstvu uticaja okoline i poremeaja koji se javljaju u procesima promjene stanja unutar sistema, to rezultira otkazima razliite vrste i izaziva potrebu odravanja sistema, odnosno primjene postupaka za spreavanje pojava stanja u otkazu ili vraanja sistema po pojavi stanja u otkazu u stanja u radu. Osnovni ciljevi koji treba da se postignu procesom odravanja su: obezbjeenje (maksimiziranje) potrebnog nivoa pouzdanosti tehnikih sistema u procesu eksploatacije, minimiziranje ukupnih treokova odravanja, spreavanje i ograniavanje zastarjevanja tehnikih sistema, poveanje produktivnosti u proizvodnji i boljeg kvaliteta proizvoda, uvanje svih raspoloivih resursa u privrednom drutvu, zatita ovjekove okoline od neispravnog rada tehnikih sistema i dr. Kao osnovni parametar koji karakterie metode odravanja tehnikih sistema moe da se prihvati karakter informacija o tehnikom stanju i pouzdanosti sistema koji e se koristiti kod odreivanja periodinosti i obima planskih aktivnosti odravanja. Prilikom izbora metode odnosno strategije odravanja prije svega potrebno je ispitati eksploatacione karakteristike (pokazatelje) pouzdanosti intenzitet otkaza (t) i gustine otkaza f(t). Opredjeljenjem za jednu od metoda odravanja stvara se osnovni preduslov za izbor strategija odravanja, pri emu se pod pojmom strategija podrazumjeva model (ili nain) pomou kojega se odreuje nepoznati parametar odabrane metode: vrijeme zamjene elemenata ako je u pitanju preventivno odravanje zamjenom ili, vremenski period nakon koga je potrebno izvriti pregled-inspekciju radi utvrivanja stanja ako je odabrana metoda odravanja po stanju. Imajui na umu navedene okolnosti, mogu se primijeniti tri klasine metode odravanja: korektivno odravanje, preventivno odravanje, kombinovano. 37. Vremenska slika stanja Struktura vremena odravanja analizira se u Rjeniku IEC. Ovo je ematski objanjeno na slici

Uoava se da je struktura vremena odravanja u ovom sluaju neposredno vezana za prikaz osnovnih stanja sistema. Tako se za pojmove stanje u radu i stanje u otkazu definiraju i odgovarajua vremena, tj. vrijeme u radu i vrijeme u otkazu kao i slijedei pojmovi: - vrijeme radne nesposobnosti koje odgovara vremenu u kome je sistem u stanju radne nesposobnosti, - radno vrijeme ili zahtijevano vrijeme u kome se od sistema trai da izvrava svoju funkciju na propisan nain, vrijeme nerada u kome se ne trai da sistem izvrava svoju funkciju, odnosno u kome ne postoji potreba da sistem radi, kao i vrijeme neplaniranog zastoja, i vrijeme funkcionalnog zastoja koja odgovaraju odgovarajuim stanjima sistema.

Struktura samog vremena odravanja vezana je za slijedeu definiciju: Vrijeme odravanja predstavlja interval vremena u kome se na promatranom tehnikom sistemu runo ili automatski sprovode postupci odravanja, obuhvaajui pri tome i tehnike ili logistike zastoje. 38. Definicije vremenskih kategorija Odravanje se moe vriti i u vremenu u kome sistem radi, odnosno u kome izvrava svoju funkciju. Uz pojam vrijeme odravanja, utvruju se i slijedei pojmovi: - aktivno vrijeme odravanja koje je isto to i vrijeme odravanja, ali bez vremena logistikih zastoja, - vrijeme preventivnog odravanja koje se odnosi na sprovodenje postupaka preventivnog odravanja, vrijeme naknadnog odravanja koje se odnosi na sprovodenje postupaka naknadnog odravanja, aktivno vrijeme preventivnog odravanja, aktivno vrijeme naknadnog odravanja, - vrijeme neotkrivenog otkaza koje odgovara intervalu vremena izmeu pojave otkaza i otkrivanja ili uoavanja njenog efekta, odnosno posljedica na rad sistema, administrativni zastoj, to odgovara vremenu zakanjenja u sprovodenju korektivnih postupaka zbog administrativnih razloga, logistiki zastoj, to odgovara vremenu zakanjavanja u sprovoenju postupaka odravanja zbog nedostatka nekog od potrebnih elemenata za odravanje, ali iskljuujui elemente administrativnog karaktera, tehniki zastoj, ime se zbirno obuhvata vrijeme utroeno na pripreme za sprovoenje postupaka odravanja, vrijeme otklanjanja otkaza koje odgovara dijelu aktivnog vremena naknadnog odravanja u kome se otklanja uoena greka, vrijeme kontrole koje predstavlja dio aktivnog vremena odravanja u kome se provjerava funkcija, odnosno ispravnost sistema, vrijeme dijagnostike koje odgovara vremenu u kome se utvruje uzrok otkaza, - vrijeme lokalizacije otkaza koje ini dio aktivnog vremena naknadnog odravanja u kome se lokalizira uoena greka i - vrijeme popravke, koje zahtjeva onaj dio aktivnog vremena preventivnog odravanja u kome se sistem opravlja tako da ponovo bude u radnom stanju (izvoenje preventivnih periodinih popravaka i profilaksi). 39. Sistem tehnikog odravanja Pored prikupljanja i obrade podataka o tehnikim parametrima ponaanja sistema u eksploataciji i odravanju, potrebno je prikupiti i analizirati i trokove eksploatacije i odravanja, na osnovu ega je mogue izabrati odgovarajuu metodu, odnosno strategiju odravanja. Prilikom izbora metode odnosno strategije odravanja prije svega potrebno je ispitati eksploatacione karakteristike (pokazatelje) pouzdanosti intenzitet otkaza (t) i gustine otkaza f(t). Opredjeljenjem za jednu od metoda odravanja stvara se osnovni preduslov za izbor strategija odravanja, pri emu se pod pojmom strategija podrazumjeva model (ili nain) pomou kojega se odreuje nepoznati parametar odabrane metode: vrijeme zamjene elemenata ako je u pitanju preventivno odravanje zamjenom ili, vremenski period nakon koga je potrebno izvriti pregled-inspekciju radi utvrivanja stanja ako je odabrana metoda odravanja po stanju. Strategija odravanja proistie iz vrste oteenja elemenata sistema. Ako su svojstva oteenja svih elemenata koji pripadaju jednom sistemu razliita, onda e za te elemente postojati i razliite strategije, koje e za njih biti najprihvatljivije. Znai treba razlikovati strategije odravanja elemenata i strategije odravanja sistema.

40. Tradicionalne metode odravanja 41. Savremene metode odravanja Posljednjih godina pa i decenija s razvojem odravanja i hemije razvio se itav niz razliitih proizvoda koji se koriste u operacijama odravanja za: uvrivanje pominih dijelova sklopova, pojaavanje srednjih i presovanih sklopova, osiguranje vijaka, navrtki, aura i sl. protiv odvrtanja, zaptivanje povrina, zaptivanje navojnih spojeva cjevovoda, lijepljena metala, sintentike, gume i stakla. U nove tehnologije odravanja mogu se uvrstiti i teni metali koji se koriste u obnavljanju i zatiti od korozije. 42. Naknadno odravanje Kod metode odravanja na osnovu pojave otkaza element ostaje u sistemu do momenta oteenja. Po nastanku oteenja, po pravilu, dolazi do naglog otkaza sistema. Ovo je prva metoda koja se pojavila u odravanju. U organizaciji koja podrava ovo odravanje potrebno je imati vei broj odravalaca koji su aktivni tek nakon pojave otkaza. Posle otkaza, oteeni element zamjenjuje se novih ili se popravlja. Stohastiko vrijeme koritenja elementa izaziva i stahastiko trajanje vremena zastoja. Ova metoda moe se interpretirati pomou krive pouzdanosti R(t), ako se posmatra samo prvo obnavljanje elemenata. Elementi e se koristiti do konanog oteenja, odnosno rezerva upotrebljivosti elementa e se u potpunosti iskoristiti.
R(t) 1 Rp F(t) Anr - povrina rezerve upotrebe (zona neiskor . resursa elementa ) Air - zona iskoritenog resursa elemenata

tp

Naknadno odravanje

Oteenje nekog elementa esto za posljedicu ima oteenje ostalih elemenata pa je ukupna teta vea. Za korektivno odravanje postoji jo nekoliko naziva: naknadno odravanje, interventno, po oteenju, po pozivu itd. Popularni naziv za ovo odravanje je ekaj pa vidi Izbor ove metode u skladu predvienih izbornih parametara ima smisla u slijedeim sluajevima: kada su ukupni trokovi korektivnog odravanja manji od ukupnih trokova preventivnog odravanja (Ck Cup). ako su ukupni trokovi naknadnog odravanja manji od zbira ukupnih trokova preventivnog odravanja i troka jedne inspekcije (Ck < Cup + Ci). Prednosti ove strategije su: puno iskoritenje "rezerve upotrebljivosti", nije potrebno poznavati zakonitost oteivanja elemenata. Nedostaci su:

tehniki sistemi naglo ispadaju iz rada, a termini ispada se ne mogu unaprijed predvidjeti, pa predstavljaju rizik po pitanju sigurnosti i oteenja drugih elemenata i osoblja, svi otkazi moraju se operativno otkloniti, pa je velika vjerovatnoa da e doi do duih zastoja, nema mogunosti planiranja periodinosti i ciklinosti odravanja. Mogue je samo globalno planiranje kapaciteta za odravanje za dui vremenski period, vei broj zaposlenih na odravanju u rezervi i pripremi za otkaz, vei zahtjevi za koliinama rezervnih dijelova na skladitu. Zbog nabrojanih nedostataka primjena ove metode mogue je samo kod pomone opreme, a manje za radni proces znaajnije opreme. Meutim, na tehnikim sistemima su uvijek mogui iznenadni otkazi, a samim tim i udio korektnog odravanja u ukupnom odravanju. 43. Preventivno odravanje Pod preventivnim odravanjem smatraju se aktivnosti odravanja izvedene po zacrtanom planu sa ciljem smanjenja vjerovatnoe otkaza sistema ili njegovih elemenata. U svijetu je razvijen veliki broj modela preventivnog odravanja, a najee koriteni modeli i kriterijumi pomou kojih su definisani prikazani su na slici.
PREVENTIVNO ODRAVANJE

CIKLINO

ODRAVANJE PO STANJU

VREMENSKI RESURSI

EKSPLOATACIONI RESURSI

SA PROVJEROM PARAMETARA

SA KONTROLOM NIVOA POUZDANOSTI

PERIODINO

KONTINUIRANO

Modeli preventivnog odravanja

Ova metoda odravanja naziva se jo i plansko preventivno odravanje. Odreene operacije odravanja (pregledi, ienja, podmazivanja i zamjena dijelova) obavljaju se po vremenskom resursu ili po eksploatacionom resursu (prijeeni put, izraena koliina proizvoda ili obavljenih operacija, broj ispaljenih zrna kod vojnih orua itd.). Preventivno odravanje po vremenu ("Hard Time") sprovodi se na osnovu informacija o pouzdanosti, tj. na osnovu raspodjele vremena do pojave otkaza za sistem, odnosno njegove sastavne dijelove. Izvodi se u fiksnim vremenskim intervalima i ima unaprijed utvenu radnu sadrinu u vidu propisanih preventivnih postupaka odravanja i zamjene sastavnih dijelova, ili se ovaj termin moe podeavati (adaptirati) prema stanju sistema, konstatovanom pri predhotnom pregledu. U preventivno odravanje ubraja se i odravanje po stanju koje se zbog svog znaaja esto definie kao posebna, nova strategija odravanja. Ova metoda odravanja prihvatljiva je kada su ukupni trokovi preventivnog odravanja manji od ukupnih trokova naknadnog odravanja (Cup < Ck). Preventivno odravanje po konstantnom datumu Kod ove strategije aktivnosti odravanja izvode se po unaprijed odreenim vremenskim terminima, nezavisno od oteenosti elemenata, ili nakon pojave otkaza.

Na slici data je varijanta prve zamjene u funkciji pouzdanosti. Ovdje se sada postavlja zadatak da se za vrijeme koritenja (T) postigne pouzdanost Rp. Sa slike, se takoe, vidi da ovoj pouzdanosti pripada momenat tp. Za svako t > tp bie R(t) < R(tp) = Rp. Prema tome, elementi e biti zamjenjeni ili popravljeni nezavisno od stanja oteenosti, ako je osigurana predviena pouzdanost Rp. Optimalan termin zamjene ( To ) je onaj koji daje najmanje ukupne trokove: C pd = C p + C k H( t ) To
' '

KM as

gdje su: ' C p trokovi pojedinane preventivne intervencije [ KM ] ,

' C k trokovi pojedinane naknade intervencije [ KM ] , H( t ) funkcija obnavljanja koja predstavlja matematiko oekivanje broja obnavljanja tj. srednji broj obnavljanja u intervalu [ 0 t ] , To period rada kada su trokovi odravanja najmanji [ h ] . Prednosti ove strategije su: granice oteenosti ne moraju biti poznate, bolje planiranje u odnosu na korektivno odravanje, jednostavnije sprovoenje. Nedostaci su: "rezerva upotrebljivosti", zona neiskoritenog resursa samo djelimino se iskoritava, trokovi odravanja usljed toga su poveani. Ova metoda je zastupljena kod odravanja odreenih tehnikih sistema (strojevi u rudarstvu, dizalice, odreena vozila itd.) u cilju ouvanja pouzdanosti i sigurnosti sistema i bezbjednosti. Korisnika gdje se zamjena odreenih elemenata vri u propisanom vremenu bez obzira to nije uzrokovana otkazom. Problem s kojim se susreemo prilikom primjene predhodne dvije metode preventivnog odravanja sastoji se u pravilnom izboru intervala intervencija, jer u praksi, vrijeme rada jednog sistema, prije nego to je preventivna intervencija nuna, varira mnogo u razliitim situacijama zbog razliitih uslova djelovanja i razliitog ponaanja elemenata sistema. Ako izaberemo kratak prvi interval stroj e biti pregledan mnogo prije nego to je potrebno, ime izazivamo nepotreban zastoj u proizvodnji i stvaranje mogunosti pojave greaka kod demontae i zbog pregleda, a time i poveanje trokova odravanja i zastoja.

Broj otkaza N

Najdue vrijeme rada bez otkaza

Prvi interval rada bez otkaza Tur

Vrijeme (t)

Kretanje otkaza u vremenu

Treba imati na umu da postrojenja vrlo rijetko oslabe najedanput i da otkaz skoro nikad nije iznenadan.

Mnogo ee otkaz je uzrokovan postepenim slabljenjem elemenata pa i postrojenje postepeno ulazi u otkaz. Taj fenomen, traje mjesecima, a i godinama. Prihvatljiv kompromis je da se napuste unaprijed planirane intervencije odravanja i svoenje na intervencije iji intervali zavise od stanja postrojenja ili njegovih elemenata. Prema tome, vrlo je vano poznavati stanje sistema i sve promjene za vrijeme njegovog eksploatacionog vijeka. Odravanje po stanju smatra se takoe, kao preventivna aktivnost, jer se izvodi prije nastanka otkaza, ali je inicirano kao rezultat poznavanja stanja sistema ili njegovih elemenata i stanja koje je poznato kroz rutinirane i kontinuirane kontrole. Razlika je, dakle, temeljna i ako oba naina predstavljaju preventivnu aktivnost. Meutim, dok kod preventivnog odravanja pregled ili zamjena dolazi nakon isteka odreenog vremena, kod odravanja po stanju kontinuirano se prate odreeni parametri i intervenie se samo onda ako je odreena mjera iznad odreenih granica. U odnosu na plan inspekcije, pri odreivanju optimalnih uestalosti moraju se uzeti u obzir slijedee varijable: trokovi intervencija odravanja prije otkaza, trokovi intervencija kod otkaza, trokovi inspekcije, intenzitet otkaza. Optimalnu uestalost inspekcija moemo odrediti pomou srednjih vrijednosti spomenutih varijabli, imajui na umu, osim stope otkaza i karakteristiku samog otkaza. Pravilna primjena metode odravanja po stanju bie onda kada je troak inspekcije C i , manji od razlike izmeu trokova naknade intervencije C k , i trokova planske intervencije C k . Pored toga, C i uvijek mora biti manja od trokova C p i C k : Ci < C p < C k Ci < Ck Cp Pod terminom odravanja po stanju, moe se smatrati jedan dijagnostiki proces, koji proizilazi iz primjene osnovnih zakona tehnike i specifinih empirijskih relacija na takav nain da se omogui odreivanje stanja svakog elementa postrojenja. Sistem daje rukovaocima i odravaocima uvid u stanje postrojenja, oznaava mehaniko "zdravlje" i omoguuje permanentno planiranje revizije ili popravke baziranih na stvarnom stanju, poveavajui na taj nain vrijeme djelovanja postrojenja i eliminiui nepotrebne zastoje. Pored evidentiranja moguih otkaza (u smislu njihovog daljeg predvianja) odravanje po stanju prua i slijedee prednosti: poveava sigurnost postrojenja i bezbjednost radnika smanjujui broj otkaza, omoguujui postrojenju da radi u optimalnom stanju, minimizirajui tako potronju energije, poveava mogunost planerima da predvide proizvodnju, smanjenje trokova odravanja, a time i proizvodnje. Iz izloenog je vidljivo da je tehnika dijagnostika osnovni uslov za uvoenje odravanja po stanju. 44. Preventivno odravanje po konstantnom ciklusu Kod ove strategije aktivnosti odravanja izvode se po unaprijed odreenim vremenskim terminima, nezavisno od oteenosti elemenata, ili nakon pojave otkaza. Na slici 4.4 data je varijanta prve zamjene u funkciji pouzdanosti. Ovdje se sada postavlja zadatak da se za vrijeme koritenja (T) postigne pouzdanost Rp. Sa slike, se takoe, vidi da ovoj pouzdanosti pripada momenat tp. Za svako t > tp bie R(t) < R(tp) = Rp.

Prema tome, elementi e biti zamjenjeni ili popravljeni nezavisno od stanja oteenosti, ako je osigurana predviena pouzdanost Rp. Optimalan termin zamjene ( To ) je onaj koji daje najmanje ukupne trokove: C pd = C p + C k H( t ) To
' '

KM as

gdje su: ' C p trokovi pojedinane preventivne intervencije [ KM ] ,

' C k trokovi pojedinane naknade intervencije [ KM ] , H( t ) funkcija obnavljanja koja predstavlja matematiko oekivanje broja obnavljanja tj. srednji broj obnavljanja u intervalu [ 0 t ] , To period rada kada su trokovi odravanja najmanji [ h ] . Prednosti ove strategije su: granice oteenosti ne moraju biti poznate, bolje planiranje u odnosu na korektivno odravanje, jednostavnije sprovoenje. Nedostaci su: "rezerva upotrebljivosti", zona neiskoritenog resursa samo djelimino se iskoritava, trokovi odravanja usljed toga su poveani. Ova metoda je zastupljena kod odravanja odreenih tehnikih sistema (strojevi u rudarstvu, dizalice, odreena vozila itd.) u cilju ouvanja pouzdanosti i sigurnosti sistema i bezbjednosti. Korisnika gdje se zamjena odreenih elemenata vri u propisanom vremenu bez obzira to nije uzrokovana otkazom. Preventivno odravanje po konstantnom vijeku Metoda da se aktivnosti odravanja izvode nakon odreenog vremena rada naziva se preventivno odravanje po konstantnom vijeku. Trokovi odravanja u jedinici vremena za ovaj model odravanja manji su nego za strategiju odravanja po konstantnom datumu. Kriterijum za izbor ovog modela preventivnog odravanja su minimalni ukupni trokovi koji se izraunavaju po obrascu: C F( t ) + C p R ( t ) C pv = k Tur gdje su: C k trokovi naknadnog odravanja [ KM ] , C p trokovi preventivnog odravanja [ KM ] , R ( t ) funkcija pouzdanosti, Tur srednje vrijeme u radu [ h ] . Preventivno odravanje po konstantnom ciklusu (po vremenskom ili eksploatacionom) omoguava: smanjenje pojave oteenja, otkaza i havarija, usklaivanje odravanja s proizvodnim planovima, poslovi preventivnog odravanja se planiraju i pripremaju unaprijed. Nedostaci preventivnog odravanja po konstantnom ciklusu su: trokovi odravanja rastu s obzirom da je vrijeme izmeu i do preventivnih pregleda manje od vremena do pojave otkaza, temelji se na razliitim normativima i preporukama koji mogu za svaki konkretni sluaj odstupati od realnog stanja.

Ovi su nedostaci razlog da se u novije vrijeme preventivno odravanje po konstantnom ciklusu koristi uglavnom kao dopuna drugim strategijama odravanja 45. Odravanje po stanju Problem s kojim se susreemo prilikom primjene predhodne dvije metode preventivnog odravanja sastoji se u pravilnom izboru intervala intervencija, jer u praksi, vrijeme rada jednog sistema, prije nego to je preventivna intervencija nuna, varira mnogo u razliitim situacijama zbog razliitih uslova djelovanja i razliitog ponaanja elemenata sistema. Ako izaberemo kratak prvi interval stroj e biti pregledan mnogo prije nego to je potrebno, ime izazivamo nepotreban zastoj u proizvodnji i stvaranje mogunosti pojave greaka kod demontae i zbog pregleda, a time i poveanje trokova odravanja i zastoja.
Broj otkaza N Najdue vrijeme rada bez otkaza

Prvi interval rada bez otkaza Tur

Vrijeme (t)

Kretanje otkaza u vremenu

Treba imati na umu da postrojenja vrlo rijetko oslabe najedanput i da otkaz skoro nikad nije iznenadan. Mnogo ee otkaz je uzrokovan postepenim slabljenjem elemenata pa i postrojenje postepeno ulazi u otkaz. Taj fenomen, traje mjesecima, a i godinama. Prihvatljiv kompromis je da se napuste unaprijed planirane intervencije odravanja i svoenje na intervencije iji intervali zavise od stanja postrojenja ili njegovih elemenata. Prema tome, vrlo je vano poznavati stanje sistema i sve promjene za vrijeme njegovog eksploatacionog vijeka. Odravanje po stanju smatra se takoe, kao preventivna aktivnost, jer se izvodi prije nastanka otkaza, ali je inicirano kao rezultat poznavanja stanja sistema ili njegovih elemenata i stanja koje je poznato kroz rutinirane i kontinuirane kontrole. Razlika je, dakle, temeljna i ako oba naina predstavljaju preventivnu aktivnost. Meutim, dok kod preventivnog odravanja pregled ili zamjena dolazi nakon isteka odreenog vremena, kod odravanja po stanju kontinuirano se prate odreeni parametri i intervenie se samo onda ako je odreena mjera iznad odreenih granica. U odnosu na plan inspekcije, pri odreivanju optimalnih uestalosti moraju se uzeti u obzir slijedee varijable: trokovi intervencija odravanja prije otkaza, trokovi intervencija kod otkaza, trokovi inspekcije, intenzitet otkaza. Optimalnu uestalost inspekcija moemo odrediti pomou srednjih vrijednosti spomenutih varijabli, imajui na umu, osim stope otkaza i karakteristiku samog otkaza. Pravilna primjena metode odravanja po stanju bie onda kada je troak inspekcije C i , manji od razlike izmeu trokova naknade intervencije C k , i trokova planske intervencije C k . Pored toga, C i uvijek mora biti manja od trokova C p i C k : Ci < C p < C k

Ci < Ck Cp Pod terminom odravanja po stanju, moe se smatrati jedan dijagnostiki proces, koji proizilazi iz primjene osnovnih zakona tehnike i specifinih empirijskih relacija na takav nain da se omogui odreivanje stanja svakog elementa postrojenja. Sistem daje rukovaocima i odravaocima uvid u stanje postrojenja, oznaava mehaniko "zdravlje" i omoguuje permanentno planiranje revizije ili popravke baziranih na stvarnom stanju, poveavajui na taj nain vrijeme djelovanja postrojenja i eliminiui nepotrebne zastoje. Pored evidentiranja moguih otkaza (u smislu njihovog daljeg predvianja) odravanje po stanju prua i slijedee prednosti: poveava sigurnost postrojenja i bezbjednost radnika smanjujui broj otkaza, omoguujui postrojenju da radi u optimalnom stanju, minimizirajui tako potronju energije, poveava mogunost planerima da predvide proizvodnju, smanjenje trokova odravanja, a time i proizvodnje. Iz izloenog je vidljivo da je tehnika dijagnostika osnovni uslov za uvoenje odravanja po stanju. 46. Osnovni moduli odravanja po stanju sa kontrolom parametara Odravanje prema stanju sa kontrolom parametra predvia stalnu ili periodinu kontrolu i mjerenja tehnikih parametara kojima se odreuje tehniko stanje sastavnih dijelova sistema. Rjeenje o aktivnostima odravanja donosi se kada vrijednosti kontroliranih parametara dostignu granicu upotrebljivosti, odnosno, pred kritini nivo. 47. Osnovni moduli odravanja po stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti Odravanje prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti sastoji se u sakupljanju, obradi i analizi podataka o nivou pouzdanosti sastavnih dijelova sistema i razradi odluke o neophodnim planskim aktivnostima odravanja nakon snienja nivoa pouzdanosti. Osnovni prilaz pri definiranju odravanja prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti, svodi se na to da se sastavni dijelovi sistema koriste bez ogranienja meu remontnog resursa, uz izvrenje neophodnih aktivnosti pri otklanjanju nastalih otkaza, dok se stvarni nivoi pouzdanosti nalaze u granicama utvrenih (dozvoljenih) normi. Ako doe do odstupanja, preuzimaju se mjere za povienje nivoa pouzdanosti pojedinih sastavnih dijelova sistema. Znai, kao kriterij tehnikog stanja, kod ovog modela odravanja, usvojen je nivo pouzdanosti koji se izraava pokazateljima pouzdanosti. 48. Nema pitanja (preskoen broj) 49. Izbor metoda odravanja Tehniki sistemi za proizvodnju se sve vie mehanizuju i automatizuju, to znai da moraju raditi to pouzdanije. U procesu rada tehnikih sistema u vremenu trajanja dijelovi sistema su izloeni stalno dejstvu uticaja okoline i poremeaja koji se javljaju u procesima promjene stanja unutar sistema, to rezultira otkazima razliite vrste i izaziva potrebu odravanja sistema, odnosno primjene postupaka za spreavanje pojava stanja u otkazu ili vraanja sistema po pojavi stanja u otkazu u stanja u radu. Osnovni ciljevi koji treba da se postignu procesom odravanja su: obezbjeenje (maksimiziranje) potrebnog nivoa pouzdanosti tehnikih sistema u procesu eksploatacije, minimiziranje ukupnih treokova odravanja, spreavanje i ograniavanje zastarjevanja tehnikih sistema, poveanje produktivnosti u proizvodnji i boljeg kvaliteta proizvoda,

 uvanje svih raspoloivih resursa u privrednom drutvu, zatita ovjekove okoline od neispravnog rada tehnikih sistema i dr. Kao osnovni parametar koji karakterie metode odravanja tehnikih sistema moe da se prihvati karakter informacija o tehnikom stanju i pouzdanosti sistema koji e se koristiti kod odreivanja periodinosti i obima planskih aktivnosti odravanja. Prilikom izbora metode odnosno strategije odravanja prije svega potrebno je ispitati eksploatacione karakteristike (pokazatelje) pouzdanosti intenzitet otkaza (t) i gustine otkaza f(t). Opredjeljenjem za jednu od metoda odravanja stvara se osnovni preduslov za izbor strategija odravanja, pri emu se pod pojmom strategija podrazumjeva model (ili nain) pomou kojega se odreuje nepoznati parametar odabrane metode: vrijeme zamjene elemenata ako je u pitanju preventivno odravanje zamjenom ili, vremenski period nakon koga je potrebno izvriti pregled-inspekciju radi utvrivanja stanja ako je odabrana metoda odravanja po stanju. Imajui na umu navedene okolnosti, mogu se primijeniti tri klasine metode odravanja: korektivno odravanje, preventivno odravanje, kombinovano. 50. Alternative pri izboru metoda odravanja Prilikom izbora metode odnosno strategije odravanja prije svega potrebno je ispitati eksploatacione karakteristike (pokazatelje) pouzdanosti intenzitet otkaza (t) i gustine otkaza f(t). U I periodu intenzitet otkaza opada i preventivna zamjena bi naruila taj trend, pa je preventivna zamjena besmislena. U II periodu intenzitet otkaza je konstantan (pojava i vrijeme trajanja otkaza su sluajne veliine) i preventivna zamjena je, takoe, besmislena. U III periodu intenzitet otkaza raste (zbog habanja, starenja, korozije, itd.) i preventivna zamjena ima smisla jer utie na smanjenje intenziteta otkaza.
Metoda odravanja Korektivno (posle otkaza ) Preventivno (prije otkaza) Po stanju (pregledi , kontrole )

Ciklino

Kombinovano

Metode i strategije odravanja

Meutim, pregledi se mogu i moraju sprovoditi u sva tri perioda, odnosno primjenjivati koncepcija odravanja po stanju. Slijedei korak pri izboru metode odravanja je analiza trokova odravanja. Nakon toga slijedi izbor metode odravanja, pomou algoritma.

POETAK
Ulaz (t), f(t), C rk, Crops , pz,Cc

(t), f(t) raste

DA

NE

C rk>Crops

DA

Crk>Crpz NE

DA

Crpz >C rops DA NE Ck>Crops DA NE

Korektivne intervencije

Odravanje po stanju

Preventivna zamjena

Ck<C c DA

NE

Crops <C c DA

NE

C rpz <C c DA

NE

Kombinovano odravanje

KRAJ

Algoritam za izbor metode odravanja

51. Savremene metode odravanja Proaktivno odravanje Procjene strunjaka u svijetu idu u pravcu da e prve dekade III milenijuma biti izrazito obiljeene aktivnostima vezanim za odravanje tehnikih sistema, jer su tehniki sistemi sve sloeniji i soficticiraniji, a time i nepouzdaniji, odnosno, zahtijevaju sve vie kompleksnih znanja potrebnih za njihovo odravanje. Budunost vjerovatno pripada ekspertnim sistemima koji treba da obezbijede proaktivno odravanje (sutina filozofije proaktivnog odravanja je utvrivanje osnovnih uzronika otkaza i njihove eliminacije). Proaktivni pristup problemu odravanja tehnikih sistema, baziran je na stalnom praenju i kontroli osnovnih uzronika otkaza i aktivnostima na njihovom eliminisanju ili znaajnom smanjenju negativnog dejstva. Sa druge strane preventivno odravanje prema stanju usmjereno je na otkrivanje i praenje ranih simptoma otkaza (vibracije, temperatura, produkti habanja...) - Proaktivni koncept ne prihvata otkaz kao normalno i mogue stanje, ve se sprovodi niz adekvatnih mjera da do otkaza uopte ne doe. Totalno produktivno odravanje Krajem 60-tih se uvodi takozvano Totalno produktivno odravanje (TPM), jer konvencionalna ekipa za odravanje nije mogla sama da odrava visoko automatizirane tehnike sisteme. TPM ima za cilj da maksimizira uinak tehnikog sistema pri minimalnim trokovima u toku ivotnog ciklusa eliminacijom tzv. est velikih gubitaka koji smanjuju efektivnost sistema: 1. gubici zbog zastoja: iznenadni otkazi postavljenje i podeavanje opreme (recimo zamjena alata) 2. gubici efikasnosti (brzina rad) - prazni hodovi i mali zastoji - smanjenje stvarne brzine rada (u odnosu na projektiranu) 3. greke u procesu: - otklanjanje greaka u toku radne operacije - pad dohotka zbog gubitaka nastalih izmeu poetne i stabilne proizvodnje.

52. Kontrolni pregledi Tehniki sistemi (maine) se sastoje iz niza dijelova iji pojedinani kvalitet utie na vrijednost proizvodnog sistema. Kvalitet svakog dijela je njegova tanost izrade, a kvalitet maine je u velikoj mjeri funkcija tih dijelova i njihove usklaenosti u sklopu. Kvalitet gotovih dijelova proizvodnih sistema se kontrolie u procesu njegove izrade, a ispitivanje (samo nekih dijelova) se vri u sklopu tanosti proizvodnih sistema (iji su sastavni dijelovi). Kontrola svojstva tehnikih sistema se obavlja u dvije faze: prva faza je kontrola sistema, spremnosti za proces rada i druga faza praenje kvaliteta u njegovom procesu koritenja. Kontrolni pregledi imaju zadatak zadrati sigurnost u radu opreme u doputenim ekolokim granicama, ili sigurnost od povrede na radu koje bi mogle nastati otkazom ili oteenjem sistema. Pojam kontrolni pregledi koristi se i kod pregleda i tanosti alatnih strojeva, pregleda radnika, (radijacija, zdravstvena sposobnost za obavljanje odreenih poslova), pregleda automobila kod registracije itd. Metode za kontrolu tehnikih sistema vezuju se za njegove karakteristike: - geometrisku i radnu tanost, - statiku krutost, - dinamiku krutost, - dinamiko energetski bilans, - zvunost, - startnost i zaustavljanje, - prilagoavanje maine ovjeku, - kontrola radnih karakteristika (uinka, kvaliteta, potronje, ekonominosti i sl.). Sva ova svojstva se kontroliu pomou razraenih metoda, kada sistem ulazi u proces proizvodnje, dok se u fazi koritenja kontroliu samo neka od navedenih svojstava. U procesu, se najee na osnovu razraevih metoda, kontroliu geometriska i radna tanost kao i krutost maine. Geometrijska i radna tanost se kontroliu pomou metoda ''lezingera''. Ova metoda je dala bazu za stvaranje standarda za kontrolu tih karakteristika. Podloge za kontrolna ispitivanja alatnih strojeva sadrane su u ISO9001 i preporukama VDI / DGQ3441. Polazei od toga da je korisniku potrebno da u svakom datom momentu zna kvalitet ovih karakteristika, a imajui u vidu da se svi dijelovi sistema (radna vretena) ne habaju u procesu rada podjednako, postavlja se pitanje koji je to postupak kontrole od ulaska sredstava u proizvodnju do preventivne generalne opravke. Ta injenica zahtjeva modifikaciju postojeih metoda koji za bazu imaju iste dijelove, one se samo prilagoavaju kontroli kada se za to ukae potreba. Ispitivanje krutosti tehnikih sistema je dopunska provjera kvaliteta koja karakterie tanost pod optereenjem. Ispitivanje krutosti se vri za svaki sistem po postojeim metodama. Provjera sistema po normama krutosti se sastoji na odreivanju veliine krutosti, saglasno uslovima i metodama provjere datim u standardima koji sadre norme krutosti odgovarajuih maina. Ostale karakteristike vezane za kvalitet sistema i kontrola istih se u procesu koritenja vrlo malo, a negdje uopte, ne primjenjuje. Sve ove karakteristike kvaliteta sistema, kao i one vezane za predmet rada, u procesu obrade se prenose na kvalitet proizvoda. U optem sluaju, za nas je bitan kvalitet proizvoda, sve to, vezano za kontrolu dijelova tehnolokog sistema, usmjereno je da se kvalitet proizvoda stvari u zadovoljavajuim granicama. Polazi se od poznavanja kvaliteta i kontrole kvaliteta ulaznih dijelova tehnolokog sistema da bi se stvorio kvalitet proizvoda. Meutim, na osnovu kvaliteta proizvoda se moe odrediti (na osnovu metode ocjene sposobnosti) kvalitet dijelova tehnolokog sistema i na taj nain utie da se njihov kvalitet odvija u ovim ili onim granicama. Po nainu pripreme i planiranja kontrolni pregledi su slini preventivnim pregledima. Razlikuju se po namjeni i nainu izvoenja.

Cilj kontrolnih pregleda, kako je ranije reeno, je : - utvrivanje sposobnosti tehnikih sistema za odreenu proizvodnju (tanost, kapacitet), utvrivanje sigurnosti za okolinu (sigurnost korisnika i ljudi u okolini, sigurnost od eksplozije, poara, trovanja, zagaivanja i sl.). Kontrolni pregledi imaju specifian nain izvoenja, zbog posebnih pribora koji se najee koriste (instrumenti za mjerenje otpora, debljine zida, tanosti dimenzija). Isto tako, ovi pregledi su specifini i po sloenim postupcima mjerenja, pa je potrebna posebna obuka radnika. Kontrolne preglede obavljaju naroito obueni strunjaci iz odravanja ili strunjaci drugih slubi unutar predzea (najee iz tehnike kontrole), a mogu ga izvoditi i strunjaci izvan privrednih drutava iz tzv. specijaliziranih institucija (npr. institucije zatite na radu, inspekcijske slube i sl.). Kao i preventivni pregledi, i kontrolni pregledi predstavljaju normalnu i redovnu aktivnost preventivnog odravanja u privrednom drutvu. Kontrolni pregledi izvode se po utvrenim standardnim postupcima, zakonskim propisima, propisima privrednog drutva. Tako mogu postojati kontrolno-inspekciski pregledi: - protiveksplozivnih ureaja, - sudova pod pritiskom, - dizalica (kontrola kuke, ueta, tokova, konica, kotura za izravnanje i dr.), - liftova (nosivost, konice i dr.), - relejne zatite i dr. I ovi pregledi mogu se izvoditi ''u radu'' ili ''u stanju'' tehnikog sistema. 53. Organizacija odravanja Osnovno odravanje obuhvata postupke od strane rukovaoca u toku smjene bez nekih posebnih ureaja i alata. U ove postupke spadaju: snadbijevanje gorivom, mazivom, raznim tenostima i drugim potronim materijalima, pranje i ienje, zamjena ulja, podmazivanje, zamjena tehnikih tenosti, itd, kontrola procesa funkcionisanja tehnikog sistema preko komandnih tabli, te vizuelna kontrola ili pomou jednostavnih instrumenata, jednostavnije aktivnosti odravanja, kao to su pritezanje olabavljenih spojeva i slino, antikoroziona zatita, primopredaja tehnikih sistema itd. Za ove postupke potrebna je odgovarajua obuka rukovaoca koji se sprovodi paralelno sa obukom za rukovanje. Postupci odravanja trebaju biti opisani u uputstvu za rukovanje i odravanje, koji se obavezno nalaze uz tehniki sistem. Primopredaja tehnikog sistema koji se obavlja izmeu onoga koji predaje i onoga koji nastavlja da rukuje tehnikim sistemom, obuhvata mjere i postupke kojima se ispunjavaju zahtijevi u pogledu ispravnosti rada i bezbjednosti rukovaoca, odravaoca i drugih radnika koji imaju kontakt sa sistemom. 54. Tehniko odravanje preduzea kao organizacioni sistem 55. Centralizovani oblik organizacije odravanja 56. Decentralizovani oblik organizacije odravanja 57. Kombinovani oblik organizacije odravanja

Kombinirano odravanje predstavlja kombinaciju naknadnog i preventivnog odravanja u smislu koristenja tehnikog sistema od pojave prvog stanja u otkazu na nekom od sastavnih dijelova sistema, a zatim se naknadnim odravanjem obavlja vraanje sistema u stanje u radu i kasnije vre zahvati preventivnog odravanja po propisanom postupku. 58. Prednosti i nedostatci jednog u odnosu na drugi oblik organizovanja Razvoj i primjena navedenih metoda odravanja mora da se zasniva na sveobuhvatnom poznavanju karakteristika pouzdanosti sastavnih dijelova sistema, dobroj organizaciji osiguranja potrebnih informacija, sirokom koritenju sredstava i metoda tehnike dijagnostike, uz osiguranje visoke eksploatacijske tehnologije sistema. Osim toga, potrebno je i dobro organiziranje, planiranje i upravljanje funkcijom odravanja u poduzeu (uz formiranje slubi za tehniku dijagnostiku i informatiku) pomou raunara. 59. Osnovne grupe poslova u okviru odreenih organizacionih cjelina 60. Ukupna priprema poslova odravanja 61. Poslovi tehnike pripreme 62. Poslovi operativne pripreme 63. Organizacija slube za tehniku dijagnostiku 64. Trokovi odravanja Trokovi predstavljaju vrijednost utroenih elemenata u proizvodnji uinaka (proizvod i usluga). Kako se vrijednost izraava cijenom, trokovi su u novcu izraena koliina utroene radne snage, te utroenih sredstava za rad i predmeta rada. Koliina utroenih elemenata proizvodnje moe se izraziti i naturalno (koliinski). Meutim, naturalne mjere razliitih elemenata utroenih u proizvodnji (ako se uopte moe koliinski izraziti, npr. utroak radnog sredstva za rad) su nemjerljive, pa se njihova novana vrijednost koristi kao zajedniko mjerilo za sve vrste koliinskog troenja. Zato su trokovi ustvari, zbir koliina utroenih elemenata proizvodnje pomnoenih s odgovarajuim cijenama. Takva definicja trokova, meutim obuhvaa samo ui smisao pojma "trokovi". Osim tih trokova za neposrednu proizvodnju, trokovi nastaju i u vezi s obavljanjem drugih funkcija u poslovnom sistemu, koje su u vezi s neposrednom proizvodnjom (trokovi: planiranja, pripreme rada, nabave, prodaje, finansijskog poslovanja, usluga drugih itd.). Izraz "trokovi" u irem smislu, oznaavaju sva troenja koja su nastala u direktnoj ili indirektnoj vezi s proizvodnjom.Prema tome, prethodnu definicju trokova u uem smislu treba ovako dopuniti: trokovi su u novcu izraena koliina utroenih elemenata proizvodnje, te ostali izdaci koji su sastavni dijelovi cijene kotanja uinka. Otkazi kod tribomehanickih sistema (masina) mogu se posmatrati kao otkazi izazvani triboloskim procesima i oni nastali zbog ostalih uzrocnika. Ovo stoga sto praksa pokazuje da su triboloski procesi dominantni uzrocnici otkaza kod dinamickih masinskih sistema. Istrazivanja pokazuju da u metalopreradivackoj industriji preovladuju triboloski otkazi i iznose 60%, a da su materijalni troskovi za opravku tih sistema za tri puta veci od onih izazvanih netriboloskim procesima. Prema podacima japanske firme Nipon, 40% svih otkaza je prouzrokovano triboloskim procesima. Na visinu trokova u poslovnom sistemu utie vei broj raznovrsnih faktora, ali u principu je mogua podjela na sljedee dvije grupe: unutranji faktori, koji djeluju na visinu ukupnih trokova:

 objektivnog, npr. tehniki normativi utroka materijala, subjektivnog, gdje spadaju karakteristike postojee organizacije. vanjski faktori, koji djeluju na visinu ukupnih trokova poslovnog sistema,na koje je mogue djelimino utjecati (to su npr. trite, ugovorne obaveze, zakonske obaveze, osiguranje i dr.). Visina trokova odravanja se mijenja u vremenu i razliita je u raznim poslovnim sistemima.To je posljedica djelovanja velikog broja faktora utjecaja ije mehanizme djelovanja esto ne znamo. Osnovni uticajni faktori na trokove odravanja su: vrsta tehnikog sistema gdje se sa stanovita intenziteta i uzroka troenja mogu razlikovati: sistem sa statistikom funkcijom gdje uglavnom nema habanja ve su trokovi troenja druge prirode (atmosferalije, hemijski procesi, mijenjanje strukture itd.), sistemi sa dinamikom funkcijom gdje su troenja uzrokovana uglavnom habanjem i deformacijama, odnosno lomovima. uslovi eksploatacije gdje se sa stanovita intenziteta troenja mogu razlikovati: sistem podvrgnut djelovanju visokih temperatura, sistem podvrgnut razarajuim hemijskim uticajem, sistem podvrgnut abrazivnom djelovanju praine i predmeta rada, sistem podvrgnut djelovanju dinamikih sila i udara i sistem podvrgnut razliitim kombinacija prethodih uticaja. vrijeme u radu odnosno stepen koritenja. to je due vrijeme u radu vea su troenja sistema odnosno trokovi odravanja, starost sistema zavisno u kom dijelu krive intenziteta otkaza se nalazi tehniki sistem, nivoa unificiranosti tehnikih sistema i njihovih dijelova, kvalitet kadrova koji rukuju sredstvima rada, kvaliteta kadrova u odravanju, cijena rezervnih dijelova i materijala odravanja, zahtjevi zatite na radu i ovjekove okoline. Radi sto brzeg uspostavljanja normalnog stanja i otklanjanja posljedica otkaza dijelova sistema, preduzeca nastoje da sto spremnije docekaju ove otkaze (dobra organizacija odrzavanja, dovoljno zaliha rezervnih dijelova, organizacija reparaturnih radionica i si.). Doskora se smatralo da je najefikasniji nacin brzog osposobljavanja tehnickih sistema zamjena ostecenog ili istrosenog dijela novim rezervnim dijelom. Zbog toga su preduzeca pribjegavala velikim zalihama rezervnih dijelova - da bi ih po potrebi mogla sto prije ugraditi ili zamijeniti. Osposobljavanju i popravljanju istrosenih dijelova pristupalo se samo u slucajevima krajnje nuzde hitnosti. Poslijednjih godina prednost sve vise dobija osposobljavanje, dok se zamjeni pristupa samo u odredenim slucajevima. 65. Trokovi odravanja u ivotnom ciklusu Trokovi ivotnog ciklusa ne mogu se analizirati i ocjenjivati bez informacija o drugim efektima rada posmatranog tehnikog sistema, odnosno bez podataka o stepenu zadovoljenja njegove funkcije cilja. Tako se dolazi do kompleksne mjere uspjenosti tehnikih sistema, koja se naziva efektivnost uloenih sredstava ili efektivnost ukupnih trokova ivotnog ciklusa. Ova kompleksna karakteristika zavisi od vie elemenata, vezanih za sam tehniki sistem i okolinu u kojoj sistem radi, odnosno za konstrukciju sistema i njegovu logistiku podrku. Drugim rijeima, efektivnost uloenih sredstava je efektivnost tehnikog sistema svedena na jedinicu uloenih sredstava, raunajui pri tome sredstva koja su ulagana tokom svih faza njegovog ivotnog ciklusa.

Ovakav prilaz tehnikim sistemima dolazi do izraaja i u metodama analize i procjene njihovih trokova. Analiza trokova tehnikih sistema se, naime, vri u naelu za cio ivotni ciklus. Ima, meutim, i sluajeva da se analiziraju trokovi samo u jednom dijelu ivotnog ciklusa, tj. u samo jednoj ili nekoliko faza, pa i samo neke aktivnosti u odreenim periodima posmatranja. 66. Ukupni trokovi odravanja 67. Direktni trokovi Pojedinani (direktni) trokovi su oni koji se mogu neposredno obuhvatiti ne samo po mjestima gdje su nastali ve i po nosiocima. Meutim, u pojedinane trokove ubrajaju se: materijal izrade (osnovni i pomoni materijal, te tehnoloko gorivo, energija ako se moe obuhvatiti po uinku), lini dohodci izrade, tj. lini dohoci koji su neposreno uestvovali u izradi proizvoda ili usluge. Ti se trokovi ubrajaju u direktne jer je mogue tano ustanoviti koliko je materijala potrebno za izradu odreenog proizvoda, odnosno koliko je sati neposrednog rada utroeno pri toj izradi. 68. Indirektni trokovi Opi (indirektni trokovi) ne mogu se neposredno evidentirati, pa ine zajednike trokove za vie mjesta trokova ili vie vrsta uinaka. Opi trokovi mogu biti: opi trokovi izrade (pogonska reija) i opi trokovi upravci prodaje (upravno-prodajna reija). Ovi trokovi po svojoj strukturi su sloeni trokovi. 69. Uticaj metoda odravanja na trokove Visina trokova odravanja se mijenja u vremenu i razliita je u raznim poslovnim sistemima.To je posljedica djelovanja velikog broja faktora utjecaja ije mehanizme djelovanja esto ne znamo. Osnovni uticajni faktori na trokove odravanja su: vrsta tehnikog sistema gdje se sa stanovita intenziteta i uzroka troenja mogu razlikovati: sistem sa statistikom funkcijom gdje uglavnom nema habanja ve su trokovi troenja druge prirode (atmosferalije, hemijski procesi, mijenjanje strukture itd.), sistemi sa dinamikom funkcijom gdje su troenja uzrokovana uglavnom habanjem i deformacijama, odnosno lomovima. uslovi eksploatacije gdje se sa stanovita intenziteta troenja mogu razlikovati: sistem podvrgnut djelovanju visokih temperatura, sistem podvrgnut razarajuim hemijskim uticajem, sistem podvrgnut abrazivnom djelovanju praine i predmeta rada, sistem podvrgnut djelovanju dinamikih sila i udara i sistem podvrgnut razliitim kombinacija prethodih uticaja. vrijeme u radu odnosno stepen koritenja. to je due vrijeme u radu vea su troenja sistema odnosno trokovi odravanja, starost sistema zavisno u kom dijelu krive intenziteta otkaza se nalazi tehniki sistem, nivoa unificiranosti tehnikih sistema i njihovih dijelova, kvalitet kadrova koji rukuju sredstvima rada, kvaliteta kadrova u odravanju, cijena rezervnih dijelova i materijala odravanja,

zahtjevi zatite na radu i ovjekove okoline.

70. Uticaj intenziteta odravanja na trokove Polazeci od znaaja proizvodnog sistema i tehniko-tehnolokog nivoa opreme, neophodno je definisati intenzitet odravanja, koji ima dominantan uticaj na trokove

Uticaj intenziteta odravanja na trokove Sa sl. se vidi da sa poveanjem intenziteta odravanja dolazi do smanjenja trokova koji se odnose na zastoje opreme. Oigledno je da pri ovome dolazi i do smanjenja vremenskih gubitaka u proizvodnji. Poveanje intenziteta odravanja dovodi do poveanja direktnih trokova. 71. Uticaj gotovosti na trokove Takoe je neophodno napomenuti da se za odreene uslove i postavljene zahtjeve navedeni trokovi mogu minimizirati. Veoma je bitno koliko se na ovaj nain odreene optimalne vrijednosti (pri minimalnim trokovima odravanja), na primjer za gotovost i pouzdanost razliite od onih koje diktira znaaj tehnikog sistema, odnosno uslovi njegove eksploatacije. Ukoliko su razlike beznaajne, moe se rei da je primijenjen optimalni nain odravanja 72. Uticaj zahtjevane eksplotacione pouzdanosti na trokove U toku eksploatacije tehnikih sistema posebnu panju treba posvetiti njihovoj pouzdanosti. Zahtijevana eksploataciona pouzdanost mora da bude realno odreena, jer ona ima bitan uticaj na izbor metoda odravanja, a samim tim i trokove koji se pri tome stvaraju.

73. Na trokove odravanja utie se u svim fazama ivotnog vijeka Ostvarivanje svake aktivnosti u ivotnom ciklusu, pa i svakog segmenta ovog ciklusa pojedinano, zahtijeva ulaganje odreenih materijalnih sredstava, odnosno odgovarajue

,,napore". U torn smislu se moe govoriti i o ukupnim trokovima ivotnog ciklusa ili o ukupnim uloenim sredstvima. Troskovi ivotnog ciklusa ukljuuju sljedee pojedinane trokove: - trokove nabavke, koji ukljuuju i transport, dopremu, osiguranje i druge obaveze, itd. 74. Prikazati i objasniti zavisnost trokova odravanja i trokova zastoja u odnosu na raspoloivost Zahtjevana gotovost (raspoloivost) definise znaaj tehnikog sistema, odnosno metod odrvanja, a to sve zajedno utie na trokove. Za visoku zahtjevanu gotovost, vie se primjenjuje odravanje prema stanju u odnosu na naknadno. Naknadno odravanje se izvodi poslije nastanka otkaza, a odravanje prema stanju predvia stalnu kontrolu tehnikog stanja sistema kako ne bi dolo do otkaza.

75. Tehnologija naknadnog odravanja 76. Tehnologija preventivnog odravanja Tehnologija kao skup metode i postupaka koji se primjenjuju u proizvodnim procesima, znaajni je materijalni faktor privrednog razvoja. Takoe, tehnologija odravanja definie postupke odravanja i nain sprovoenja postupaka odravanja. Tehnologijom odravanja odreuje se na koji nain postupak treba da se obavi, kojim alatom, kojim redosljedom i u kojem vremenu. Dugo vremena tehnoloke operacije za poslove odravanja izvodile su se prema iskustvu i znanju odravaoca. Vremenom s porastom zahtijeva kojim su se postavljali pred odravaoca, razvojem naunih dostignua, razvijale su se metode i postupci za obavljanje pojedinih poslova odravanja. Bez obzira na sve do sada primjenjivanje metode i postupke, tehnologije odravanja nisu dovoljno sistematizovane i obraene na jednom mjestu. Najee se nalaze u vidu uputstava za pojedine tehnike sisteme, posebno za one kojima su zakonski ili odreenim propisima odreene. Zbog svega izneenog, metode i postupke moemo definisati kroz slijedee oblike: - osnovno odravanje od strane rukovaoca, - tehnoloke operacije za pojedine strategije preventivnog odravanja, - kontrolni pregledi, - traenje i otklanjanje slabih mjesta, - tehnoloki postupci za obavljanje remonta, - tehnologija osposobljananja rezervnih dijelova, - tehnologija zatite, - nove tehnologije u odravanju, - izrada dijelova i sklopova za potrebe odravanja. Za posebne tehnike sisteme kao to su u rudarstvu, eljeznika ili motorna vozila postoje i drugi nazivi za pojedine postupke odravanja kao naprimjer servisi ili kontrolni pregledi itd. 77. Informacioni sistem odravanja

Informacioni sistem je onaj sistem u strukturi organizacionog sistema koji ima zadatak da prikuplja, kontrolie i memorie podatke koji dolaze, a zatim prikupljene podatke obradi i prenese kod korisnika u svrhu upravljanja i postizanja odreenog cilja sistema. Upravljanje se vri u svrhu postizanja odreenog cilja sistema a na osnovu prijema, prenosa, prerade i koritenja informacijea. Ima zadatak da smanji ili u potpunosti otkloni nepovoljni uticaji okruenja na sistem, ali i uzroke unutar sistema i da vodi sistem u pravcu ostvarivanja postavljenog cilja. Informacio (lat.) razrjeenje, osvjedoenje. U svakodnevnom argonu: informacija je saoptenje, ili izvjetavanje, ili obavjetavanje, koja njenom primaocu smanjuje ili otklanja neizvjesnost u saznanju o nekom objektu, pojavi, ili dogaaju. Informaciju ini ureena etvorka: objekat koji odrava informaciju, objekat posredstvom kojeg se odrava, smisao i intezitet ili koliina informacije. Podatak je je sve ono to opisuje, odnosno konkretizira neku injenicu. Sa informacijom se esto dovodi u vezu podatak. Razlika izmeu njih je relevantna. Podatak predstavlja ulaz odreenog obima znanja. Ako se obim znanja promjeni dobije se kao rezultat te promjene informacija. 78. Od ega zavisi u opem sluaju kvalitet informacionog sistema Informacioni zahtjev je odraz informacione potrebe korisnika: Informacioni zahtjev prema IS se mora definisati: sadrinom ili smislom ta, koliinom u smislu maksimalno ili priblino, vremenom tj. kad nam je potrebna informacija, lokacijom gdje treba da dobijemo informaciju i nainom iskazivanja kako (na radnom mjestu, na ekranu, zvukom itd.) 79. Osnovna obiljeja kvaliteta informacija Sutina je u tome, da se samo za unaprijed definisane informacione zahtjeve, moe projektovati i izgraivati IS, koji e sa punom sigurnou zadovoljavati postavljene zahtjeve, i to na operativnom i taktikom nivou. Projektant IS ima zadatak da utvrdi informacione zahtjeve, a da bi to utvrdio treba mu korisnik IS, koji mu pomae da zajedniki dou do informacionih zahtjeva. Svaki IS sastoji se iz tri logike komponente: unos i organizacija unosa podataka, memorisanje i organizacija memorisanja podataka i interpretacija podataka. 80. Tok informacija IS mora slijediti organizacionu strukturu privrednog drutva, a informacije moraju biti struktuirane i saete u zavisnosti od potreba korisnika na razliitim nivoima upravljanja. Upravljani sistem ima sposobnost mijenjanja svog kretanja, odnosno prelaska iz jednog stanja u drugo pod uticajem raznih dejstava koje nazivamo upravljake akcije 81. Nain obrade i analize inforamacija

Projektant IS ima zadatak da utvrdi informacione zahtjeve, a da bi to utvrdio treba mu korisnik IS, koji mu pomae da zajedniki dou do informacionih zahtjeva. Svaki IS sastoji se iz tri logike komponente: unos i organizacija unosa podataka, memorisanje i organizacija memorisanja podataka i interpretacija podataka. Treba pomenuti da postoji nekoliko nivoa moguih rjeenja IS, od rune obrade (pisanje, prikupljanje i obrada), do IS koji svoje zadatke izvrava savremenim sredstvima informacionih tehnologija, a ine ga: raunarski sistemi i mree, telekomunikacioni sistemi i mree za prijenos podataka i sredstva za automatizaciju kancelarijskih poslova 82. Osnovne podjele informacionih sistema U zavisnosti od funkcionisanja privrednog drutva njegov informacioni sistem se moe podijeliti u slijedee podsisteme: programska podrka planiranju i praenju proizvodnje, programska podrka poslovnom sistemu, programska podrka odravanju, programska podrka osiguranju kvaliteta, programska podrka za inenjerske poslove i komjutersko voenje procesa. 83. Struktura informacionog sistema odravanja 84. Radionice za odravanje Nakon izbora lokacije za radionicu odravanja pristupa se izradi investicionog programa kojim se utvruje drutvena i ekonomska opravdanost ekonomskog ulaganja i analiziraju tehnikoekonomski, tehnoloki i drugi uslovi za izgradnju objekta. Prije svega odrede se proizvodne, pomone, skladine i administrativne povrine i parkiralita. Nakon toga odredi se veliina cjelokupnog zemljita. Proizvodne povrine namjenjene su za osnovnu proizvodnjuodravanje i zauzete su radnim mjestima, opremom, prilazima radnim mjestima i prolazima izmeu radnih mjesta, opreme i dr. Pomone povrine zauzimaju npr. kotlovnica, kompresorska stanica, laboratorije, prilazne staze, putevi itd. U sastav administrativnih povrina ulaze povrine zauzete kancelarijama, prostorijama za odmor, garderobe, drutvena ishrana, toalete, kupatila itd. Za normalan rad radionice za odravanje neophodno je da postoje odreene rezerve materijala i rezervnih dijelova koji se uvaju u skladitima kao i alatnica. Veliina planiranog prostora opredjeljuje razmjetaj radionica odnosno odjeljenja u jednoj razdjeljenoj zgradihali ili dvije (ili vie) pojedinanih zgradahala. Proizvodna hala, radionica, odnosno servis, moe da se sastoji od jedne ili vie hala. Rjeenje sa jednom proizvodnom halom u odnosu na rjeenje sa vie hala je jeftinije. U jednoj zajednikoj prostoriji zbog protivpoarne bezbjednosti i higijensko tehnikih zahtjeva mogu se kombinovati odjeljenja. Odjeljenja za pranje, lakirnica, kompresorska stanica, akumulatorsko odjeljenje i sl. treba da budu odvojena. Kod projektovanja hala, bitno je da se ve u fazi idejnog rjeenja, dobiju pouzdane informacije o slijedeim uticajnim faktorima: tehnoloki proces u hali,

 potrebni ureaji za transport: kranovi, transportne trake, viljukari i sl., geomehaniki podaci o tlu i seizmika mikrolokacija, granica radne temperature i vlanosti vazduha u hali, potrebno osvjetljenje ili vrste radnih mjesta po pojedinim prostorijama, potreban nivo zvune izolovanosti, ako ima takvih potreba, grijanje i provjetravanje unutranjosti hale, eventualno budue proirenje objekta i dr. Ovdje je vano naglasiti neophodnu saradnju izmeu projektanta (inenjera, arhitekte, tehnologa) i investitora u ranoj fazi izrade projekta, kako bi se dobilo ekonomino rjeenje koje je najpogodnije za investitorove trenutne i budue zahtjeve. Prva faza na lokaciji raspoloivog prostora je utvrivanje rasporeda objekta u okviru situacionog plana. U cilju efikasnijeg planiranja razmjetaja prostora i proizvodne opreme bitno je postavljanje jasnih i realnih zahtjeva u samom poetku projektovanja. Planiranje pomenutog razmjetaja mora da se zasniva na kompromisnim rjeenjima koja uzimaju u obzir razne prednosti i ogranienja i koja se vremenom mogu korigovati. Ono to su konstruktivni crtei za izradu jednog proizvoda, to je dispozicioni plan za realizaciju jednog proizvodnog ili tehnolokog procesa. Dispozicioni plan je nosilac informacija o razmjetanju proizvodne opreme i radne snage, tokovima materijala, svim saobraajnicama i energetskim instalacijama. Sam proces izrade dispozicionog plana predstavlja kombinaciju geometrijskih i kombinatornih problema. Kod rjeavanja problema dispozicionog plana u industriji, naglasak je stavljen na tok materijala. 85. Proraun kapaciteta za snadbjevanje energijom Potronja elektrine energije se obino uzima na godinjem nivou, na osnovu instalisane snage svih potroaa i efektivnog fonda sati rada. Najee se koriste nominalni naponi od 220 V i 380 V. Transformatorska stanica i razvodna mrea se dimenzioniu prema ukupnoj instalisanoj snazi. Jedan od metoda prorauna elektrine energije koristi slijedei obrazac: We = N Fv e k e [ KWh ] gdje su: N suma svih energetskih potroaa [KW], Fv godinji fond rada opreme [h], koeficijent optereenosti opreme i usvaja se priblino 0,75, k e koeficijent potronje, koji uzima u obzir nejednovremenost rada svih potroaa i usvaja se 0,3 0,5. Proraun elektrine energije za osvetljenje odreuje se prema izrazu: WOS = R o W Po [ KWh ] gdje su: R o norma potronje el. energije tj. W/m2, obino se usvaja 15-20 W/m2, W broj sati koritenja elektrinog osvjetljenja u toku godine (priblino 2200 sati) i Po povrina u m2 koja se osvjetljava.

86. Rezervni dijelovi i materijali za odravanje Potreba za rezervnim dijelovima proizilazi iz prirodnog procesa starenja i otkazivanja pojednih elemenata koji se javljaju tokom rada ali i kada su van upotrebe. Razlog tome je izloenost elemenata djelovanju trenja, zamora, korozije, unutranjih strukturnih promjena, kao lomova i

oteenja drugih elemenata. Za vrenje korektivnog i preventivnog odravanja potrebni su odreeni rezervni dijelovi i materijali. Trokovi rezervnih dijelova i materijala u ukupnim trokovima odravanja kreu se, u zavisnosti od vrste odravanja (preventivno, odravanje po stanju ili korektivno), izmeu 30 i 65 %. Danas postoji veliki broj modela, koji su plod operacionih istraivanja, pomou kojih se mogu, uz odreene uslove, odrediti optimalne koliine za naruivanje, ili koliine na zalihi uz odreene trokove. Svi ti modeli imaju odreenu teoretsku vrijednost, ali u praksi, naroito u naim privrednim drutvima, nisu naili na primjenu u veoj mjeri. Da bi se uspjeno pratili ekonomski efekti u privrednom drutvu potrebno je u prvom redu rijeiti jedan od najosnovnijih problema iz oblasti odravanja, a to je problem upravljanja rezervnim dijelovima. Zastoji usljed nedostatka rezervnih dijelova prouzrokuju velike potekoe. Pored direktnog smanjenja proizvodnje na datom tehnikom sistemu, obino dolazi do lananog poremeaja na drugim tehnikim sistemima, nastaju trokovi usljed ekanja i slino. S druge strane prekomjerne zalihe neposredno ongauju dodatna sredstva, to slabi likvidnost privrednog drutva i poveava trokove poslovanja. Prekomjerne zalihe ne znae i dobru snadbjevenost rezervnim dijelovima. Dok su zalihe nekih rezervnih dijelova nepotrebno poveane, pojavljuje se nedostatak drgih rezervnih dijelova. Osnovni element koji treba rijeiti je izrada sistema praenja, rjeavanja problematike planiranja rezervnih dijelova i nain skladitenja. 87. Upravljanje zalihama rezervnih dijelova Djelatnost oko osiguranja rezervnih dijelova i materijala odravanja dijeli se na: 1. planiranje, 2. nabavu, 3. skladitenje i 4. izuzimanje. Planiranje rezervnih dijelova i materijala odravanja Pod planiranjem RD podrazumjeva se vrenje aktivnosti u cilju ostvarenja postavljenih zadataka privrednog drutva. Blagovremenim planiranjem potreba RD stvaraju se realne pretpostavke, da e na eventualne zastoje u procesu proizvodnje, funkcija odravanja moi odgovoriti u vremenu, obimu i kvalitetu u skladu postavljene funkcije cilja. esto se govori o materijalu odravanja openito, ali on se, u stvari, dijeli u dvije osnovne grupe: materijali kao poluproizvodi (ipkasti materijali, cijevi itd.) i gotova roba (vijana roba, maziva itd.). Kada se razmilja koju koliinu rezervnih dijelova i materijala treba posjedovati na zalihi imamo sljedea dva sluaja: velika koliina rezervnih dijelova i materijala na zalihi omoguava veliku pouzdanost opreme i manje zastoje, ali svakako poveava iznos uloenih obrtnih sredstava, manjom koliinom rezervnih dijelova i materijala smanjit e se koliina obrtnih sredstava tj. trokovi odravanja, ali e se smanjiti i pouzdanost opreme. Izmeu te dvije krajnosti treba nai optimalno rjeenje na temelju sljedeih kriterija: prema preporuci proizvoaa opreme, zavisno od stepena sloenosti rezervnih dijelova, analize potronje rezervnih dijelova u proteklom periodu eksploatacije opreme. Do ovih podataka se moe doi i raunski, kao to smo naprijed rekli, znajui opremu i broj istih dijelova na opremi.

 Na osnovu statistikih podataka o vremenu trajanja rezervnih dijelova u uslovima eksploatacije. Statistiki se potronja nepopravljivih rezervnih dijelova (za godinu ili plansku godinu) odreuje praenjem vrijednosti srednjeg vremena rada do otkaza. n g 365 ki = N u [ kom ] Tur gdje su: n g broj godina za koje poruujemo rezervni dio, N u koliina rezervnih dijelova ugraenih u mainama, Tur srednje vrijeme rada do otkaza u danima Statistiki se potronja rezervnih dijelova koji se popravljaju odreuje takoe praenjem srednjeg vremena rada izmeu otkaza. n g 365 ki = N u k pi [kom] Tur gdje je: kpi koeficijent popravke (omjer rezervnih dijelova koji se popravljaju nakon otkaza 0 kpi 1) gubitaka izraenih u novanoj vrijednosti ili u satima do kojih dolazi kada nema rezervnog dijela, a potrebna je njegova zamjena, rokova isporuke koji, svakako, zavise o izboru i mogunosti nabave (strani ili domai isporuilac), cijene rezervnih dijelova, dozvoljenog vremena skladitenja (starenje maziva, korozija i dr.). Nain upravljanja rezervnim dijelovima prikazan je na slici.
Start Izdatnica Rezervisanje Predvieno za zalihu Zahtjev za nabavku

-Rezervisanje -Izdavanje -Registrovanje novog stanja Po planu "A" Nain upravljanja Po signalnoj zalihi "B" ili "C"

STOP Ne Novo stanje sig. stanje Da

Procjena potrebne dopune

Zahtjev za nabavku

Stop

Ne

Zalihu dopuniti

Da

Zahtjev za nabavku

Stop

-Preuzimanje -Registrovanje novog stanja

Predatnica

Nabavka Izrada Opravka

ematski prikaz upravljanja zalihama RD i materijala

Nabava rezervnih dijelova i materijala odravanja

Tehnolozi pripreme odravanja planiraju, organizuju i prate sitem naruivanja rezervnih dijelova i materijala, a sve to u cilju smanjenja trokova odravanja i zastoja opreme radi ekanja na rezervni dio. Najjeftinije je rezervni dio naruivati tj. kupovati prilikom nabave nove opreme, no tada se zbog iskustva s dotinom opremom lahko deava da kupovina bude enormno velika po koliini. Rezervni dijelovi i materijali odravanja nabavljae se u zavisnosti o grupi na dva sljedea naina: a) po planu ili posebnoj narudbi koju pokreu tehnolozi opreme iz tehnoloke pripreme odravanja prema unaprijed odreenom planu. Ako se izvede ABC analiza svih rezervnih dijelova i materijala po vrijdnosti, na ovaj nain naruivali bi se dijelovi iz grupe A. U pravilu su to dijelovi koji se ne trebaju redovno i vrlo su skupi (elektromotori, prenosnici, zupani parovi itd.). b) Naruivanje rezervnih dijelova i materijala odravanja na temelju stanja zaliha vrit e direktno skladitar. U ovu grupu spadaju svi materijali iz grupe B i C, ako su za njih tehnolozi odravanja izradili min-max, signalnu koliinu za naruivanje. U oba sluaja zahtjev za nabavu dostavlja se nabavnoj slubi, kao to je prikazano na slici. Skladitenje rezervnih dijelova i materijala odravanja Prostor skladita je skup kao i svi drugi. Zbog toga je tenja na to manje povrine smjestiti to veu koliinu rezervnih dijelova i materijala, tj. postii veliku volumensku iskoritenost. Manje rezervne dijelove kao to je vijana roba, sitni potroni materijal i sl. skladititi na policama. Kabasti rezervni dijelovi privruju se na police ili se nalaze odloeni na podu skladita. ipkasti materijali, profili, cijevi i sl. koji su duine preko dva metra odlau se u posebne soke. Skladite goriva i maziva treba biti izvedeno po propisu i nalazi se lokacijski odvojeno od glavnog skladita rezervnih dijelova i matrijala. Rezervni dijelovi trebaju u skladitu biti grupisani po proizvodnim pogonima, tj. po opremi za koju su namjenjeni i po grupama. To omoguava bolje snalaenje skladitara, a osim toga predlae se numerisanje svih mjesta za odlaganje rezervnih dijelova i materijala u skladitu. Na ovaj nain e svaka kutija na polici imati svoj broj koji se nalazi upisan na skladinoj kartici. Svako skladite, dakle, ima svoju oznaku. U skladitu se oznaavaju: regali, kolone i redovi, ime se dobije oznaka mjesta skladitenja u odreenom skladitu. Izdavanje rezervnih dijelova i materijala odravanja Izuzimanje materijala i rezervnih dijelova iz skladita obavlja se samo na temelju izdatnice koju treba ispisati tehnolog opreme u pripremi odravanja ili rukovodilac pogonskog odravanja. Ovo iz razloga da bi se mogli pratiti potronja po opremi, po kojem radnom nalogu i pratiti trokove odravanja i proizvodnje. Za uspjeno upravljanje zalihama potrebna je dobra saradnja u trokutu NABAVA SKLADITE ODRAVANJE. No bez obzira na saradnju, odravanje mora voditi politiku zaliha, odrediti naine rukovanja i skladitenja rezervnih dijelova i materijala. Supstitucija uvoza rezervnih dijelova Viegodinja orjentacija nae privrede na intenzivan uvoz opreme, odnosno na primjeni stranih tehnologija u gotovo svim fazama proizvodnog rada, rezultirala je velikom zavisnou ostvarivanja planskih ciljeva od mogunosti daljeg uvoza. Pod supstitucijom podrazumjevamo zamjenu uvoznih rezervnih dijelova domaim. Znajui da trokovi rezervnih dijelova u prosjeku iznose oko 1/3 ukupne vrijednosti trokova odravanja onda nam je jasno da moramo voditi brigu o supstituciji posebno zbog nedostatka deviznih sredstava. Rjeavanju ovog problema moramo postupiti na sljedei nain: uee odravanja pri nabavi novih tehnikih sistema, izradu tehnike dokumentacije u sopstvenim privrednim drutvima,

 izradu rezervnih dijelova u sopstvenim radionicama, povezivanje sa proizvoaima u zemlji, angaovanje slube nabave, koritenje novih tehnologija u odravanju i sl. Efekti supstitucije generalno se ogledaju kroz: smanjenje uvoza tj. ublaivanje trgovinskog deficita drave, poveanje obima proizvodnje, stepena iskoritenja kapaciteta i stope zapoljavanja, otvaranje novih proizvodnih kapaciteta i bolje koritenje vlastitih resursa, podizanje sopstvenog tehniko-tehnolokog nivoa, smanjenje zavisnosti od stranih tehnologija i dr. 88. Upravljanje procesom odravanja Brojne su definicije organizacije od razliiti autora. Polazei od toga pod organizacijom podrazumjevamo sistematsko plansko i kontinuirano koordiniranje (usklaivanje) ljudi i sredstva kao dijelova cjeline ija se integraciona funkcija ostvaruje obavljanjem vezanih i usklaenih funkcija dijelova (organa) u cilju reguliranja rada osiguravajui realizaciju glavnog postavljenog zadatka. Da bi ostvarili svoje ciljeve i izvrili poslovne zadatke privrednog durtvo mora da raspolae sredstvima i odgovarajuim kadrovima koje mora staviti u funkciju kombinirajui ih na najracionalniji i najefikasniji nain. Savremeni pristup organizaciji rada, zasniva se na iskustvima klasine i neklasine teorije organizacije u razvoju modernih naunih disciplina: teorije sistema, teorije informacija i teorije povratne sprege. Osnov savremenog pristupa organizaciji rada je dinamiko usklaivanje i usmjeravanje skupa razliitih meusobno povezanih i ciljno usmjerenih aktivnosti radnog procesa. Privredno drutvo moe opstati, ivjeti i razvijati se ako se njime, upravlja kao organizacijskim sistemom, a to znai odrediti njegovo budue ponaanje u okruenju kao i interne resurse da bi se ostvarili eljeni poslovni ciljevi. Organizacija privrednog drutva, odnosno izbor adekvatne organizacijske strukture drutva, spada u jednu od najvanijih odluka koje se donose. Organizacija predstavlja anatomiju, skelet, odnosno strukturu privrednog drutva, dok je menadment infrastruktura ili vezivno tkivo organizacije. Veza izmeu orgnizacije i menadmenta nalazi se u podjeli rada koja predstavlja temeljni princip organizacije za koju menadment mora pronai nain da spoji te "podjeljenje radove". Znai, menader je organizator specijalista za upravljanje poslovanjem. Moderni menaderi moraju prvenstveno znati kako da motiviraju, koordiniraju i povezuju te razliite individue, bilo u proizvodnji, ili odravanju. U optem sluaju uticajni faktori na organizaciju mogu se klasificirati u dvije osnovne grupe: prvi su unutranji faktori organizacije koje karakterizira injenica da privredno drutvo u najveoj mjeri moe na njih uticati, a to su: ciljevi i strategija (to organizacija eli postii, a strategija odgovara na pitanje "kako" e se to postii), veliina drutva, tehnologija (znanje o nainu da se neto postigne), ivotni ciklus privrednog drutva (raaju se, ive i umiru, a cilj je da preive zadnju fazu), kadrovi i proizvodi i lokacija privrednog drutva.

U praksi je neizvodivo da se funkcija odravanja privrednog drutva, bez obzira na vrstu proizvodnje, u potpunosti dodjeli nekom drugom privrednom drutvu. drugi su vanjski faktori organizacije kojima se privredno drutvo mora prilagoavati a to su: institucionalni uvjeti, integracijski procesi, trite i dostupna tehnologija. Od toga koje aktivnosti privrednog drutva obavlja za svoje potrebe (i eventualno za potrebe drugih) zavisit e organizacija funkcije odravanja. 89. Proces i sistem upravljanja Funkcionisanje privrednog drutva se moe ostvariti preko podsistema primjenom savremenih metoda i tehnika upravljanja poslovnim procesima. Za proizvodno privredno drutvo najznaajniji su proizvodni i podsistemi odravanja. U njima se transformiu elementi proizvodnje i odravanja u nove upotrebne vrijednosti. Za njihovo funkcionisanje potrebno je organizovati pratee podsisteme: kadrovski, marketing, financijski, nabavni, razvojnoistraivaki i upravljaki podsistem. Za koordinaciju navedenih podsistema i stalno prilagoavanje unutranjim i spoljnim promjenama, organizuje se odgovarajui upravljaki, odnosno, adaptivni podsistem. On usmjerava ponaanje prizvodnje privrednog drutva prema postavljenim ciljevima i stara se o njenom rastu i razvoju. Upravljaki, odnosno, menadmentski podsistem odreuje prostorno i vremenski oblik organizacije svih podsistema poslovnog sistema i brine se o efikasnoj razmjeni proizvoda, usluga i informacija sa okruenjem. Funkcija odravanja javlja se u formalnoj organizacijskoj strukturi u veoma razliitim oblicima zavisno, prije svega, od proizvodnog programa i veliine poslovnog sistema. Jedinica (pogon) odravanja moe biti u okviru podsistema proizvodnje ili poseban podsistem. Pri projektovanju organizacijske strukture odravanja uvijek treba pripremiti vie alternativa, a izmeu svih potencijalnih izabrati onu koja odgovara konkretnim tehniko tehnolokim, kadrovskim i lokalnim uslovima privreivanja. Orgaizaciju odravanja trebalo bi da projektuju strunjaci zaposleni u odravanju, to podrazumjeva fleksibilnu organizaciju sposobnu za prilagoavanju kadrovskih i promjenama uslova i zadataka odravanja. Potrebno je obratiti posebnu panju na sljedee ideje: razviti istu podjelu odgovornosti sa minimumom preklapanja to je posebno vano za pripemu odravanja, vertikalnu liniju odgovornosti uiniti to je mogue kraom, a posrednike, ako je mogue, potpuno izbjei i zadrati optimalan broj ljudi kojima jedan radnik neposredno rukovodi (taj broj o odravanju ne bi trebao da bude vei od 12). Poloaj odravanja u principu moe biti: centralizovan, decentralizovan i mjeovoit. Na izbor ovih oblika utie niz naprijed navedenih faktora i zadataka odravanja, a najvaniji su: obim i struktura tehnikih sistema koji se odravaju i tip i dinamika proizvodnog procesa (pojedinana ili serijska proizvodnja).

Osnovne karakteristike ovih oblika odravanja su: Centralizovano razvijen informacioni sistem (IS) dugorona motivacija za rezultate odravanja, lake upravljanje i unifikacija RD i materijala, mogunost postizanja odgovarajueg statusa u privrenom drutvu, mogunost uvoenja progresivnih metoda rada, optimizacija odravanja.

Decentralizovano nerazvijen IS, kratkorona motivacija za rezultate odravanja, fizike udaljenosti (prostorna disperzija), razliita SR-a, lake praenje trokova odravanja, bolje iskoritenje radnika u malim, proizvodnim radionicama.

I jedan i drugi oblik imaju prednosti i nedostatke: Odravanje Prednosti lako planiranje, lak nadzor (kontrola), Centralizovano dobro opremljene radionice, efikasno "upravljanje", radnom snagom. "brza usluga", stalna briga o pogonu, Decentralizovano manje "papira".

Nedostaci dui putevi (tokovi), materijala, RD i informacija, nema mogunosti specijalizacije,

opreme, -

dupliranje

siromaniji izvjetaji (podaci, informacije), loe koritenje iskustava.

Na osnovu iznijetih karakteristika centralizovanog i decentrilizovanog odranja namee se zakljuak da je najcjelishodnije organizovati mjeovito odravanje prema strukturi: centralizovano: priprema odravanja, kontrola opravke, montaa, izrada RD i opravka istih, izrada SR-a, energetika i odravanje objekata i instalacija. decentrilizovano: preventivni pregled, zamjene dijelova, ienje i podmazivanje ("dnevna njega" SR-a). 90. Osnovni postupci u procesu upravljanja odravanjem Oraganizator odravanja se u veini sluajeva nae pred problemom unapreenja organizacije odravanja sa ciljem poboljanja efikasnosti i/ili smanjenja trokova odravanja. Uglavnom se postupa na sljedei nain: snimanje stanja, analiza stanja (traenje rjeenja koja koja zaostaju, prema predstavi organizatora, za normalnim stanjem), sinteza (traenje boljih metodolokih i organizacionih rjeenja i njihovo uvoenje) i

 kontrola (ocjena djelovanja novih rjeenja u praksi). Metod, kao takav, osnova je razvoja cjelokupne savramene nauke i tehnologije i sigurno je imao odluujui uticaj i zasluge za dananji nivo organizacije. Teko je bilo sprovesti neku organizaciju jer je: organizator bio optereen socijalnim poloajem radnika u preduzeu, poloaj organizatora je bio marginalan jer su odluke donosili samoupravni organi i poslovni, organizacijski, pa i metodoloki sistemi su bili kruti. Na zapadu se ve due vrijeme koristi jedan novi pristup organizaciji, gdje se usavravanje izjednaava sa organizovanjem novih procesa. Zato se zove "nulta opcija". To bi trebalo da bude interesantno za na sadanji trenutak stanja organizovanja. Organizator se ne optereuje postojeim stanjem, pa zato i ne obavi snimanje postojee organizacije. Poticaji za pristup reorganizovanju mogu biti: nepovoljni rezultati poslovanja, odnosno rada, elja za daljim poveanjem efikasnosti poslovanja u odnosu na konkurenciju, promijenjeni uslovi trita (koliine, kvaliteta, vrste proizvoda i dr.) i drugi razlozi (udruivanje, izdvajanje iz veeg privrednog drutva itd.). 91. Budunost odravanja 92. Pravci razvoja tehnikih sistema 93. Pravci razvoja koncepcija odravanja