NACIONALNI RAUNI1

Metodoloka objanjenja Bruto domai proizvod na bazi dodane vrijednosti u tekuim cijenama U obraunu Bruto domaeg proizvoda za Bosnu i Hercegovinu i entitete primjenjuje se metodologija Ujedinjenih nacija "Sistem nacionalnih rauna" - SNA 1993 i njena evropska verzija "Evropski sistem nacionalnih rauna" - ESA '95. Obraun Bruto domaeg proizvoda, u skladu sa SNA/ESA metodologijom, radi se u Bosni i Hercegovini od 1996. godine. Za ratne godine, 1992-1995, ne postoje pouzdane procjene Bruto domaeg proizvoda. Do 1991. godine Bosna i Hercegovina, kao i sve druge republike bive Jugoslavije, vrila je obraun nacionalnih rauna po konceptu materijalne proizvodnje. Po SNA/ESA metodologiji u Bruto domaem proizvodu su obuhvaceni rezultati svih aktivnosti prizvodnje dobara i usluga. Ovaj koncept obrauna poznat je kao iri koncept obrauna proizvodnje. U obraun se, pored materijalne proizvodnje i usluga vezanih za proizvodnju, ukljuuju i sve druge djelatnosti kao to su: bankarstvo i finansijske usluge; usluge osiguranja; usluge obrazovanja, zdravstva i socijalnog osiguranja; usluge dravne administracije (odbrana, javni red, sigurnost i dr.); netrine usluge, line usluge, kao i sve vrste neprofitnih usluga. Za izvodenje obrauna Bruto domaeg proizvoda, za BiH i entitete, koriste se raspoloivi statistiki podaci poslovnih subjekata (preduzea, banaka, osiguravajuih drutava, ustanova, organa uprave i ostalih subjekata) koji su rezidentni na prostoru Bosne i Hercegovine, kao i podaci o poljoprivrednoj i nepoljoprivrednoj proizvodnji (gazdinstva i radnje) koja se obavlja u okviru domainstva. Obraun se izvodi na osnovu podataka poslovnih subjekata registrovanih i rasporeenih prema Klasifikaciji djelatnosti, koja je uskladena sa evropskom klasifikacijom NACE - Rev. 1 (Klasifikacija ekonomskih aktivnosti EU). Ova Klasifikacija djelatnosti primjenjuje se u statistikim institucijama u BiH ve vie godina. Poslovni subjekti su, za sada, za obraun BDPa grupisani u podruja djelatnosti kao institucionalne jedinice, prema sjeditu i pretenoj djelatnosti, a ne prema jedinicama homogene aktivnosti (jedinice u sastavu), to treba dostii u narednom periodu. Prije implementacija nove Klasifikacije djelatnosti procjene nacionalnih rauna raene su prema Jedinstvenoj klasifikaciji djelatnosti (JKD), koritenoj u statistikom sistemu bive Jugoslavije. Na osnovu obraunatog ukupnog bruto domaeg proizvoda u tekuim cijenama, prosjenog godinjeg kursa Centralne banke Bosne i Hercegovine za ameriki dolar i euro, te procijenjenih podataka o broju ukupnog stanovnitva sredinom godine za BiH, izraunava se bruto domai proizvod u amerikim dolarima i eurima, ukupno i po stanovniku. Zbog nedostatka pouzdanijih podataka za izvoenje procjena u obraun Bruto domaeg prizvoda nije ukljuena vrijednost neobuhvaenih ekonomskih aktivnosti (siva ekonomija, skrivene, ilegalne aktivnosti i sl.), kao ni procjena vrijednosti indirektno mjerenih usluga stanovanja u kuama i stanovima nastanjenim njihovim vlasnicima. Prema SNA/ESA
1

Agencija za statistiku BiH: Statistiki bilten 6 (Nacionalni rauni), Sarajevo, 2003, str.14-18, http://www.pincom.biz/knjiznica/dokumenti//BIL603_nacionalnidoh.pdf, 07.11.2007.

metodologiji ove stavke ulaze u granicu proizvodnje, tj. trebaju se ukljuciti u obraun i rasporediti u djelatnosti u kojima se pojavljuju. U BiH, do sada, nisu provoena posebna istraivanja o neobuhvaenim ekonomskim aktivnostima, niti postoje podaci o broju i strukturi stambenih jedinica nastanjenih samim vlasnicima, prema lokaciji i karakteristikama. U javnosti postoje, veoma razliite, nezvanine ocjene veliine ovih pojava, ali one ne mogu biti relevantan osnov za statistike procjene. Slubeno se problem statistikog praenja, mjerenja i obuhvata neregistrovanih ekonomskih aktivnosti i imputirane stambene rente moe rijeiti jedino prikupljanjem dodatnih podataka i informacija, kao i na osnovu posebnih, strunih metoda procjene. U statistikim institucijama u BiH se poduzimaju odreeni, eksperimentalni radovi, u vezi sa unapreenjima procjena za pomenute stavke, ali je ta aktivnost u poetnoj fazi, jer nedostaju potrebni resursi. Svakako, rad na podeavanju Bruto domaeg prizvoda za veliine neobuhvaenih ekonomskih aktivnosti i imputirane stambene rente mora imati visok prioritet u kratkoronim statistikim planovima. Nakon to statistike institucije provedu odgovarajua istraivanja, dobiju rezultate i obave strune procjene i analize imaju obavezu da dobivene rezultate naknadno ukljue u ranije obrade po sektorima i godinama. Bruto domai proizvod za BiH i entitete, (predstavljen u Biltenu Agencije za statistiku BiH), uraen je po proizvodnom metodu, na bazi dodane vrijednosti, u tekuim cijenama. SNA/ESA metodologija preporuuje obraun BDP-a po tri metode i meusobno poreenje dobivenih rezultata. Za BiH bi bilo posebno vano da se uradi obraun BDP-a po rashodnoj metodi, a na osnovu drugih, nezavisnih, izvora podataka i anketa, jer bi razlika u rezultatima trebala ukazati na velicinu neobuhvaenih ekonomskih aktivnosti u dosadanjem obraunu. Sistem nacionalnih rauna, Raun proizvodnje i obraun Bruto domaeg proizvoda Sistem nacionalnih racuna je integrisani skup makroekonomskih racuna i bilansnih ema, zasnovanih na meunarodno dogovorenim pojmovima, definicijama, klasifikacijama i raunovodstvenim pravilima. Ovaj sistem obuhvata slijedee raune: 1. Tekue raune (raun proizvodnje i raun stvaranja, raspodjele i upotrebe dohotka), 2. Raune akumulacije (kapitalni raun, finansijski raun i raun ostalih promjena u aktivi) i 3. Bilanse. U statistikim institucijama u Bosni i Hercegovini primjena SNA/ESA metodologije je na poetku i sada se radi Raun proizvodnje (prvi u nizu rauna) i izvodi obraun Bruto domaeg proizvoda na bazi dodane vrijednosti u tekuim cijenama. Nedovoljan broj osnovnih podataka i neusklaenost statistikih pokazatelja proizvedenih u drugim statistikim oblastima sa meunarodnim preporukama su osnovni problemi koji limitiraju dalje unapreenja statistike nacionalnih rauna i implementaciju SNA/ESA metodologije.

Raunom proizvodnje prikazuju se rezultati proizvodnih aktivnosti po pojedinim djelatnostima i sektorima. Osnovne stavke u raunu proizvodnje su: bruto vrijednost proizvodnje, medufazna potronja i bruto dodana vrijednost kao njihova razlika i rezultat proizvodnih aktivnosti. Bruto dodana vrijednost u sebi sadri: sredstva zaposlenih, bruto poslovni viak ili mjeoviti dohodak i ostale poreze na proizvodnju. Bruto domai proizvod je osnovni makroekonomski agregat rauna proizvodnje i moe se izraunati pomou tri pristupa i to: 1) proizvodni pristup, 2) rashodni pristup i 3) dohodovni pristup. Prema proizvodnom pristupu Bruto domai proizvod je zbir bruto dodanih vrijednosti stvorenih u svim djelatnostima (obraunatih u baznim cijenama), koji se koriguje za neto poreze na proizvode i indirektno mjerene usluge finansijskog posredovanja. Prema rashodnom pristupu Bruto domai proizvod je zbir: a) finalne potronje (potronja domainstava, neprofitnih institucija koje slue domainstvima i vladina potronja), b) bruto investicija (bruto investicije u stalna sredstva, promjene u stanju zaliha i neto nabavke dragocjenosti) i c) neto izvoza roba i usluga (izvoz roba i usluga manje uvoz roba i usluga). Prema dohodovnom pristupu Bruto domai proizvod je zbir potronje fiksnog kapitala, sredstava zaposlenih, neto poreza na proizvodnju i izvoz i poslovnog vika i mjeovitog dohotka. Definicije osnovnih elemenata Rauna proizvodnje i Bruto domaeg proizvoda Bruto vrijednost proizvodnje se definie kao trina vrijednost svih proizvedenih roba i usluga koje proizvedu rezidentni proizvodai tokom obraunskog razdoblja. Razlikuju se tri kategorije proizvodnje: a) trina proizvodnja, b) proizvodnja za vlastitu finalnu upotrebu i c) ostala netrina proizvodnja. Bruto vrijednost proizvodnje se obracunava po dva osnovna metoda, kao vrijednost proizvodnje ili kao suma trokova nastalih u toku proizvodnje. Proizvodna metoda se uglavnom primjenjuje za proizvodae roba i usluga koji su trino orijentisani. Bruto vrijednost proizvodnje, dobivena po ovoj metodi predstavlja trinu vrijednost proizvedenih dobara i usluga. Metoda trokova se uglavnom primjenjuje za institucionalne jedinice sektora drave i ostale neprofitne institucije. Bruto vrijednost proizvodnje za ove jedinice izraunava se kao zbir medufazne potronje i bruto dodane vrijednosti. Medufazna potronja, po nabavnim cijenama, je vrijednost proizvoda i usluga koje se transformiu, koriste i troe u procesu proizvodnje. Medufazna potronja obuhvata: a) trokove sirovina i materijala, b) trokove energije i rezervnih dijelova, c) trokove usluga d) ostale trokove poslovanja.

Meufazna potronja predstavlja vrijednost roba i usluga iskoritenih kao input tokom procesa poroizvodnje, iskljuujuci fiksnu imovinu ija se potronja registruje kao potronja fiksnog kapitala. Proizvodi koriteni za medufaznu potronju se evidentiraju i vrednuju u vrijeme kada ulaze u proces proizvodnje. Dodana vrijednost, kao poveanje vrijednosti proizvodnje jednaka je razlici izmedu bruto vrijednosti proizvodnje i medufazne potronje. Dodana vrijednost za institucionalne jedinice iskazuje se prema baznim (osnovnim) cijenama, tj. cijenama koje ne obuhvaaju poreze na proizvode, a obuhvaaju subvencije na proizvode. Bruto domai proizvod, po trinim cijenama, jednak je zbiru bruto dodanih vrijednosti po djelatnostima uz ukljucivanje u obraun, na nivou ukupne ekonomije, stavki koje nisu rasporedene po djelatnostima, a to su: a) usluge finansijskog posredovanja indirektno mjerene (FISIM) i b) porezi na proizvode i usluge minus subvencije na proizvode i usluge. Kada se od Bruto domaeg proizvoda odbije potronja fiksnog kapitala dobije se Neto domai proizvod. Porezi na proizvode i usluge su porezi koji se plaaju po proizvedenom ili proslijeenom dobru i usluzi. Ovdje spadaju svi porezi na proizvode i uvozne obaveze, porez na promet roba i usluga, posebni porezi na naftne derivate, cigarete, alkohol, igre na sreu i sl. Subvencije na proizvode i usluge su nepovratna plaanja dravnih institucija trinim proizvodaima namijenjena za proizvodni proces preduzea ili za prodaju ili izvoz proizvoda. FISIM (usluge finansijskog posredovanja indirektno mjerene) predstavlja vrijednost usluga finansijskog posredovanja koje se izraunavaju indirektno. FISIM se izraunava kao razlika izmedu potraivanja po kamatama (aktivne kamate) i obaveza po kamatama (pasivne kamate) za institucionalne jedinice finansijskog posredovanja. Potronja fiksnog kapitala predstavlja vrijednost iskoritenih stalnih sredstava, u toku obraunskog perioda, koja se u procesu proizvodnje prenese na nove proizvode i usluge. U sistemu nacionalnih rauna svaka izravnavajua stavka moe se iskazati u bruto i neto izrazu. Iskazivanje u "bruto" izrazu znai da nije oduzeta potronja fiksnog kapitala, dok "neto" iskazivanje znai prikaz podatka nakon oduzimanja potronje fiksnog kapitala. Sredstva zaposlenih obuhvaaju sva primanja zaposlenih u novcu i naturi, koja su zaposleni primili kao naknadu za svoj rad i sve uplate na ime socijalnog osiguranja zaposlenih. Bruto poslovni viak je rezidualna kategorija dodane vrijednosti po djelatnostima, koja se dobije kada se bruto dodana vrijednost umanji za sredstva zaposlenih i neto ostale poreze na proizvodnju (od ostalih poreza na proizvodnju oduzmu se subvencije na proizvodnju). Mjeoviti dohodak je alternativni izraz za poslovni viak neinkorporiranih preduzea u vlasnitvu domainstava, jer za njih nije mogue razdvojiti naknade po osnovu vlasnitva od naknada po osnovu rada.

RAZVOJ STATISTIKOG PRAENJA SISTEMA NACIONALNIH RAUNA PERIOD 2005-2008 RAZVOJ EKONOMSKE STATISTIKE2 U BIH Evropski sistem nacionalnih rauna (ESA) Primjena Evropskog sistema nacionalnih rauna (ESA) u BiH Aktivnost: Kontinuiran rad na uspostavljanju pouzdanih i uporedivih godinjih i kvartalnih nacionalnih rauna (u tekuim i stalnim cijenama), stalno mjerenje dostignutog napretka u odnosu na primjenu SNA/ESA koncepta i metodologije. Proces primjene metodologije Evropskog sistema nacionalnih rauna je postepen i zasniva se na velikom broju ureenih i harmonizovanih statistikih podataka iz baznih statistika, administrativnih i institucionalnih izvora kao i drugih informacija. Kompilaciji nacionalnih rauna prethodi detaljna analiza svih moguih izvora podataka. Uesnici: Institucionalne jedinice iz svih institucionalnih sektora (nefinansijski,finansijski, sektor vlade, neprofitne institucije koje slue domainstvima,sektor domainstva). Ciljevi: Podaci obuhvataju cijelu ekonomiju, tj. sve ekonomske aktivnosti. Tokom realizacije Statistikog programa 2005-2008 planira se: a) prvo, eksperimentalno kompiliranje novih rauna, a kasnije u okviru redovnih zadataka, b) revizija podataka za godine unazad i izrada nove serije podaraka, c) postepeni razvoj nacionalnih rauna po ESA redoslijedu, tj.izrada kompletnog seta iz kategorije tekuih rauna i d) izrada metodologije za sastavljanje pojedinih rauna i procjenu agregata. Agregati nacionalnih rauna Projekat mjerenja neobuhvaenih ekonomskih aktivnosti (NOE) procjenama BDP-a Aktivnost: Mjerenje neobuhvaenih ekonomskih aktivnosti (NOE) u BiH ukljuuje sve faze Eurostat - OECD Projekta predvienog za mjerenja NOE u drugim zemljama. Projekat e se odvijati u skladu sa preporukama iz Prirunika za mjerenje NOE (OECD, IMF i ILO). Rad e se bazirati na primjeni sistematinog pristupa u identifikaciji NOE uz koritenje najboljih praktinih rjeenja u mjerenju NOE. Uz primjenu tehnika za korigovanje podataka nacionalnih rauna poduzee se koraci koji e inicirati bazne statistike da u obuhvat ukljue sve aktivnosti koje su bile neobuhvaene ili podcjenjene. Uesnici: Izabrane jedinice ili skup jedinica na bazi kojih e se izvriti procjena NOE po pojedinim djelatnostima i sektorima. Cilj ovog projekta je da identifikuje probleme koji uzrokuju da odreene ekonomske aktivnosti ostanu statistiki neobuhvaene. Sistematsko unapreenje poslovnih statistika koje e dovesti do poboljanja obuhvata i kvaliteta statistikih podataka je osnovni cilj. Glavna

Agencija za statistiku BiH: Statistiki program BiH za period 2005-2008 (dio Ekonomske statistike), mart 2005; str.20-25; http://www.bhas.ba/0%nama/Program%202005-2008/doc/PROGRAMBIH.pdf, 07.11.2007.

pretpostavka Projekta je da greke u nacionalnim raunima nastaju zbog greaka u sistemu prikupljanja baznih podataka, pa je zato baziran na detaljnom okviru za identifikaciju izvora i uzroka problema kao i na aktivnostima za njihovo korigovanje. Inkorporacija NOE mjerenja u GDP procjene i unapreenje izvora podataka. Agregati nacionalnih rauna Projekat obrauna imputirane stambene rente u BDP Aktivnost: Procjena imputiranog outputa, meufazne potronje i dodane vrijednosti za usluge stanovanja u stanovima nastanjenim njihovim vlasnicima. Uesnici: Svi stanovi nastanjeni njihovim vlasnicima Cilj: Puna primjena SNA/ESA metodologije u kompilaciji BDP i obuhvatanje svih ekonomskih aktivnosti koje spadaju unutar proizvodne granice po tom konceptu. Agregati nacionalnih rauna Godinji Bruto domai proizvod po proizvodnoj metodi, tekue cijene Aktivnost: Analiza podataka za obraun dodane vrijednosti i drugih ekonomskih kategorija ukljuujui i korektivne stavke za obraun BDP-a. Kompilacija BDP-a po proizvodnoj metodi; izrada rauna proizvodnje (output, meufazna potronja i dodana vrijednost); izrada rauna stvaranja dohotka (naknade zaposlenim, porezi/subvencije na proizvodnju i uvoz, bruto operativni viak, potronja fiksnog kapitala, neto operativni viak). Uesnici: Institucionalne jedinice iz svih institucionalnih sektora (nefinansijski, finansijski, sektor vlade, neprofitne institucije koje slue domainstvima, sektor domainstva). Podaci obuhvataju cijelu ekonomiju. Cilj: Puna primjena SNA/ESA metodologije u kompilaciji BDP i obuhvatanje svih ekonomskih aktivnosti koje spadaju unutar proizvodne granice po tom konceptu. Obraun dodane vrijednosti za homogene aktivnosti i homogene kategorije proizvoda i usluga umjesto obrauna na bazi podataka za institucionalne jedinice (preduzea). Agregati nacionalnih rauna Godinji Bruto domai proizvoda po rashodnoj metodi, tekue cijene Aktivnost: Procjena komponenti za obraun BDP-a po rashodnoj metodi (rashodi za finalnu potronju domainstava; rashodi za finalnu potronju ukupne vlade; bruto investicije u stalna sredstva; promjene na stanju zaliha; neto nabavke dragocjenosti i neto izvoz roba i usluga); kompilacija BDP-a po rashodnom metodu; uporeivanje sa BDP izraunatom po proizvodnom metodu i meusobno usaglaavanje.

Ciljevi: a) Eksperimentalna procjena pojedinih rashodnih kategorija i eksperimentalna kompilacija rashodnog BDP na godinjem nivou do kraja 2006. b) Osiguravanje redovnih izvora podataka za rashodni BDP i poetak redovne kompilacije rashodnog BDP na godinjem nivou do kraja 2007. Agregati nacionalnih rauna Godinji Bruto domai proizvod po proizvodnoj metodi, stalne cijene Aktivnost: Obraun BDP-a po proizvodnom pristupu u stalnim cijenama (cijene prethodne godine); obraun po pojedinim djelatnostima (na najniem moguem nivou) po mogunosti primjenom metode dvostruke deflacije ili ekstrapolacije na output i meufaznu potronju uz koritenje odgovarajuih indikatora Uesnici: Institucionalne jedinice iz svih institucionalnih sektora (nefinansijski, finansijski, sektor vlade, neprofitne institucije koje slue domainstvima, sektor domainstva).Podaci obuhvataju cijelu ekonomiju. Ciljevi: a) Eksperimentalna procjena dodane vrijednosti i BDP-a na godinjem nivou u cijenama prethodne godine do kraja 2005. b) Redovna procjena dodane vrijednosti i BDP-a na godinjem nivou u cijenama prethodne godine do kraja 2006. Agregati nacionalnih rauna Godinji Bruto domai proizvod po rashodnoj metodi, stalne cijene Aktivnost: Preraunavanje rashodnih agregata BDP-a u stalne cijene prethodne godine; izraunavanje vrijednosnih pokazatelja u cijenama prethodne godine i indeksa obima za pojedine rashodne kategorije uz koritenje odgovarajuih indikatora za deflacioniranje ili ekstrapoliranje tekuih vrijednosti. Ciljevi: a) Eksperimentalna procjena rashodnih agregata i BDP-a na godinjem nivou u cijenama prethodne godine do kraja 2007. b) Redovna procjena rashodnih agregata i BDP-a na godinjem nivou u cijenama prethodne godine do kraja 2008 Rauni za institucionalne sektore Poetak rada na uspostavljanju sektorskih rauna - metodoloki rad Aktivnost: Analiza i preraunavanje podataka za ekonomske kategorije (kompletan set tekuih rauna) pojedinano po institucionalnim sektorima i za ukupnu ekonomiju. Analiza potrebnih podataka iz dopunskih izvora i iznalaenje rjeenja i metoda za njihovo pribavljanje

10

Uesnici: Institucionalne jedinice iz svih institucionalnih sektora (nefinansijski sektor, finansijski sektor, sektor ukupne vlade, sektor neprofitnih institucija koje slue domainstvima, sektor domainstva, sektor inostranstva). Podaci obuhvataju institucionalne jedinice u cijelojekonomiji. Cilj: Poetak rada na sastavljanju tekuih rauna (Proizvodni rauni, Rauni stvaranja dohotka, Rauni raspodjele primarnog dohotka, Rauni sekundarne distribucije dohotka i Rauni upotrebe dohotka) za slijedee sektore: Nefinansijski sektor, Finansijski sektor, Sektor ukupne vlade, Sektor domainstava i Sektor neprofitnih institucija koje slue domainstvima i Sektor inostranstva). Tabele ponude/upotrebe i input/output tabele Poetak rada na uspostavljanju tabela ponude i upotrebe - metodoloki rad Aktivnost: Set tabela ponude i upotrebe sastoji se od: tabela ponude, tabela upotrebe i tabela primarnih inputa ili tabela dodane vrijednosti. Tabele ponude prikazuju ponudu dobara i usluga iz domae proizvodnje i uvoza. Tabele upotrebe sastoje se od tabela meufazne potronje po robama i djelatnostima i tabela finalne potranje po tipovima potranje i robama. Tabele primarnih inputa pokazuju stvaranje dodane vrijednosti i komponente dodane vrijednosti po djelatnostima. Cilj: Metodoloki rad i uspostava sistema tabela ponude i upotrebe kao osnove za kasnije input - output tabele. One treba da slue kao baza za kompilaciju godinjih rauna i obezbjeenje pondera za indekse cijena i procjene agregata nacionalnih rauna u stalnim cijenama. Tabele ponude i upotrebe, takoe, treba da slue kao sredstvo za dostizanje potpunosti i boljeg kvaliteta baznih statistika.

11