Dokuzuncu Kalkinma Plani Cevre

ISBN 978-975 19 4112-1 (basl nsha)
Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayn 1500 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
NSZ
Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), Trkiye Byk Millet Meclisince 28 Haziran 2006 tarihinde kabul edilmitir. Plan, kresellemenin her alanda etkili olduu, bireyler, kurumlar ve uluslar iin frsat ve risklerin artt bir dnemde Trkiye'nin kalknma abalarn btncl bir ereveye kavuturan temel bir strateji dokmandr. Toplumun tamamn ilgilendiren kalknma planlar, gerek hazrlk gerekse uygulama aamasnda, ilgili tm kesimlerin katksn ve sahiplenmesini gerektirmektedir. Kalknma planlamas alannda lkemizin katlmc ve demokratik bir planlama deneyimi bulunmaktadr. zel htisas Komisyonlar, bu deneyim iinde kurumsallam bir katlmclk mekanizmas olarak n plana kmaktadr. Kamu, zel kesim, niversite ve sivil toplum kurulular temsilcilerinin katlm ile oluturulan zel htisas Komisyonlar, 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Plan hazrlklarnda da son derece nemli bir ilev grmtr. Bu balamda, 5 Temmuz 2005 tarihinde 2005/18 sayl Ba-bakanlk Genelgesiyle balatlan almalar erevesinde geni bir konu yel-pazesini kapsayacak biimde toplam 57 zel htisas Komisyonu oluturul-mu, alt komisyonlarla birlikte bu say 66'ya ulamtr. Bu komisyonlarda toplam 2252 katlmc grev yapmtr. Komisyonlarn oluturulmasnda ise lkemizin kalknma gndemini yakndan ilgilendiren temel konular belirleyici olmutur. zel htisas Komisyonlarnda yaplan tartmalar ve retilen fikirler, planlarn hazrlanmasna k tutmakta ve plan metnine yanstlmaktadr. Ayrca, bu kapsamda ortaya kan raporlar birer referans dokman olarak, eitli alt lekli planlama, politika gelitirme ve aratrma ihtiyalarna da cevap vermektedir. Bu anlamda, zel htisas Komisyonu raporlar sadece plana katkda bulunmamakta, mstakil olarak da baslan ve eitli kesimlerin istifadesine sunulan birer kaynak nitelii tamaktadr. Sahip olduklar birikimi katlmc bir ortamda toplumun genel yarar iin zveriyle paylaan Komisyon yelerinin, lkemizin kalknma srecine nemli katklar verdikleri inancyla, emei geen herkese Tekilatm adna kranlarm sunar, zel htisas Komisyonu raporlarnn ve raporlarn nda hazrlanan Dokuzuncu Plann lkemiz iin hayrl olmasn temenni ederim.
Dokuzuncu Kalknma Plan
evre zel htisas Komisyonu Raporu
KATILIMCI LSTES Komisyon Bakan Tansu GRPINAR K Koordinatrleri Arzu ZBAY Belma STNIIK Raportr Dr. Blent DURU Moderatr Kamil AYANOLU yeler Emel ERGNZ Ganime GZEL Dr. Glhan BADUR ZDEN ule ZKAYA Hac DENZ Dilek Ula GNGR Burcu DURMAZ Vehbi ESER Yelda NAL amay ZALP Tansel ERAY Ahmet YAKUT Hlya ZBEK M. Ouz GNER Erhan DEMR lker SERT Mehmet Sait TAHMSOLU Glsevil BAHEL ller Bankas Genel Mdrl ller Bankas Genel Mdrl zel evre Koruma Kurumu Bakanl Dileri Bakanl Salk Bakanl Sanayi ve Ticaret Bakanl Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Tarm ve Kyileri Bakanl D Ticaret Mstearl Hazine Mstearl stanbul Bykehir Belediyesi evre Orman Bakanl evre Orman Bakanl evre Orman Bakanl evre Orman Bakanl ileri Bakanl Devlet Su leri Genel Mdrl Devlet statistik Enstits Devlet Planlama Tekilat Mstearl Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Devlet Planlama Tekilat Mstearl Devlet Planlama Tekilat Mstearl Orman Bakanl (Emekli)
http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/ik688.pdf
Gnl KILI Macide ALTA Kayhan KAVAS Prof.Dr. mit ERDEM Dr. Blent DURU Do Dr. Nesrin ALGAN Yrd. Do. Dr. Serap Trt AIK Prof. Dr. Zerrin TOPRAK Prof. Dr. Songl YALIN Prof. Dr. Tuna EKM Nuran TALU Zeynep ARAT Dr. Caner ZANBAK Prof. Dr. Scaattin KIRIMHAN Tlin KESKN Ebru KUMRU ZDEN Cihan DNDAR Hakk KIZILOLU Mustafa ZCAN Ayegl MANGAN Koray ET enol ATAMAN Mehmet TEL
Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Uak Valilii Ege niversitesi Ankara niversitesi Ankara niversitesi ODTU Dokuz Eyll niversitesi Hacettepe niversitesi stanbul niversitesi Kresel Denge Dernei Emekli evre Bakanl Mstear Trkiye Kimya Sanayicileri Dernei Pamukkale niversitesi evre Mhendislii Blm (Emekli) Enerji Tabii Kaynaklar Bakanl (Emekli) TMMOB Maden Mhendisleri Odas TMMOB evre Mhendisleri Odas Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Ankara Sanayi Odas 1.Organize Sanayi Blge Mdrl KO Holding (stanbul Sanayi Odas-evre htisas Kurulu yesi) Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf Kimya Mhendisleri Odas
ii
NDEKLER
Katlmc Listesi ....................................................................................................................................... i indekiler............................................................................................................................................... iii izelgeler ................................................................................................................................................ v Ksaltmalar ............................................................................................................................................. vi 1. Giri..................................................................................................................................................... 1 2. Durum Analizi..................................................................................................................................... 3 2.1. Trkiyede evrenin Grnm .................................................................................................. 3 2.1.1. Nfus ve Kentleme.............................................................................................................. 3 2.1.2. Su Kaynaklar ....................................................................................................................... 5 2.1.3. Deniz ve Ky Alanlar........................................................................................................ 10 2.1.4. Atksu Ynetimi ................................................................................................................. 13 2.1.5. Kat Atk Ynetimi ............................................................................................................. 15 2.1.6. Toprak Kirlilii................................................................................................................... 19 2.1.7. Hava Kirlilii...................................................................................................................... 20 2.1.8. klim Deiiklii................................................................................................................. 22 2.1.8.1 Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi ve Kyoto Protokol.......... 23 2.1.8.2 Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi ve Trkiye........................ 25 2.1.8.3. Ulusal Sera Gaz Salmlar .......................................................................................... 26 2.1.8.4. Trkiye'de Enerjinin Durumu...................................................................................... 27 2.1.8.5. Sera Gaz Salmlarnn Kontrol ................................................................................. 28 2.1.9. Grlt Kirlilii.................................................................................................................. 29 2.1.10. Biyolojik eitlilik ve Koruma Alanlar........................................................................... 30 2.1.10.1. Koruma Alanlar........................................................................................................ 32 2.1.10.2. Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Botanik Baheleri..................................................... 32 2.1.10.3. Hayvanat Baheleri ................................................................................................... 33 2.1.10.4. Biyolojik eitliliin Korunmasnda Yaanan Sorunlar ........................................... 34 2.1.10.5. Uluslararas Ykmllklerimiz ............................................................................... 35 2.1.10.6. Biyolojik eitliliin Korunmas in Atlan Admlar (1992-2002) ......................... 36 2.1.11. Biyogvenlik Politikalar ve Genetii Deitirilmi Organizmalar.................................. 38 2.2. Ynetsel Sorunlar....................................................................................................................... 39 2.3. Mali Sorunlar ............................................................................................................................. 46 2.4. Uluslararas Ykmllkler ve Taahhtler................................................................................ 48 2.5. Gl ve Zayf Ynler, Tehditler ve Frsatlar (GZTF) Analizi ................................................. 53 3. ABye Katlm Srecinin Etkileri...................................................................................................... 56 3.1. lgili Alanda/Sektrde Genel Hatlaryla AB Mktesebat ......................................................... 56 3.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi............................................................................. 57 3.2.1. AB Srecinde Atlmas Gereken Admlar .......................................................................... 61 3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler......................................................... 61 3.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Gei Sreleri (Derogasyonlar).................................... 62 3.5. Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat............................................... 64 4. Gelecee Dnk Strateji.................................................................................................................... 66 4.1. Dokuzuncu Kalknma Plannn evre Vizyonu ...................................................................... 66 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar .............................................................................. 66 5. Uygulama Stratejileri ........................................................................................................................ 73 5.1. evre Politikas ve Ynetimi ..................................................................................................... 73 5.2. evre Ynetiminin rgtlenmesi .............................................................................................. 75 5.3. evresel Planlama...................................................................................................................... 78 5.4. ED ve Stratejik evresel Deerlendirme ................................................................................ 79 5.5. evre Veri Taban...................................................................................................................... 80 5.6. Biyolojik eitlilik ve Koruma Alanlar .................................................................................... 82 5.7. Su ve Toprak Kaynaklarnn Korunmas.................................................................................... 83
iii
5.8. Tehlikeli Atklarn Denetimi ...................................................................................................... 84 5.9. Zararl ve Tehlikeli Kimyasallarn Denetimi ............................................................................. 85 5.10. Biyogvenlik Politikalar ve Genetii Deitirilmi Organizmalar ......................................... 85 5.11. klim Deiiklii ...................................................................................................................... 86 5.12. evre Ynetiminin Finansman ............................................................................................... 89 5.13. evresel Altyap Tesisleri Ynetimi ve letme Sorunlar....................................................... 90 6. Sonu ve Genel Deerlendirme......................................................................................................... 93 6.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi .... 93 6.2. Dokuzuncu Kalknma Plan Asndan Temel Yansmalar...................................................... 107 7. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................................................... 109
iv
ZELGELER izelge 1: Avrupa Birlii lkeleri ve Trkiyede Kentsel Nfus Yzdesi (1950-2030) .......... 4 izelge 2: Sektrel Su Kullanmlar (2003-2030)...................................................................... 6 izelge 3: Belediyelerde me ve Kullanma Suyu Gstergeleri (2001-2003)........................... 8 izelge 4: malat Sanayi yerlerinden Denize Boaltlan Atksu Miktar (1994-2004) ......... 11 izelge 5: Belediyelerde Atksu Gstergeleri (2001- 2003).................................................... 13 izelge 6: Belediyelere ait Atksu Artma Tesisi Says (2001-2003) ..................................... 14 izelge 7: Belediyelerde Kat Atk Gstergeleri (2001-2003 )................................................ 16 izelge 8: Ayr Toplanan Tbbi Atklarn Bertaraf Yntemine Gre Miktar (2003) ............. 18 izelge 9: Kkrtdioksit ve Partikler Mad. Ort. Gre l ve le Merkezleri (2004-2005) .... 21 izelge 10: Trkiyede Sektrlere Gre CO2 Salmlar........................................................... 26 izelge 11: Temel CO2 Gstergelerine Gre Trkiye'nin Dnya Sralamasndaki Yeri......... 27 izelge 12: Yakt Tketiminden Kaynaklanan CO2 Salmlarnn Karlatrlmas ................ 27 izelge 13: Trkiye Flora ve Faunasnn Grnm............................................................... 31 izelge 14: Genileme Srecinde Aday lkelere evre Konusunda Tannan Gei Sreleri 62 izelge 15: Yksek Maliyetli Yatrm Gerektiren evre Direktifleri...................................... 64
KISALTMALAR a.g.y. A.. AB ABD AT Bkz. BM C. CITES CO2 ED ev. Der. DE DM DPT DS EU EUROSTAT GAP GDO GEF GEF/SGP GSMH GWh ha. IEA IPCC ISO IUCN DS DKK ZAYDA km KP LMO m. MAP MED-POL NFAP NOx Ad geen yapt Ankara niversitesi Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Avrupa Topluluu Baknz Birlemi Milletler Cilt Nesli Tehlike Altnda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Trlerinin Uluslararas Ticaretine likin Szleme (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna) Karbondioksit evresel Etki Deerlendirmesi eviren Derleyen Devlet statistik Enstits Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Devlet Planlama Tekilat Devlet Su leri Genel Mdrl European Union Statistical Office of the European Communities Gneydou Anadolu Projesi Genetii Deitirilmi Organizmalar Kresel evre Fonu (Global Environment Facility) Kresel evre Fonu/Kk Destek Program (Small Grants Programme) Gayri Safi Milli Hasla Gigavatsaat Hektar Uluslararas Enerji Ajans (International Energy Agency) Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli (Intergovernmental Panel on Climate Change) Uluslararas Standardizasyon rgt (International Organization for Standardization) Dnya Doa Koruma Birlii klim Deiiklii ereve Szlemesi klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu zmit Atk ve Artklar Artma, Yakma ve Deerlendirme Anonim irketi Kilometre Kyoto Protokol Deitirilmi Canl Organizma (Living Modified Organism) Madde Akdeniz Eylem Plan (Mediterranean Action Plan) Akdeniz Kirlilik zleme ve Aratrma Program (Mediterranean Pollution Monitoring and Research Programme) Ulusal Ormanclk Eylem Plan (National Forestry Action Plan) Azot Oksitler
vi
Orta Dou Teknik niversitesi Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (Organisation for Economic Cooperation and Development) K zel htisas Komisyonu POPs Kalc Organik Kirletici Kimyasallar (Persistent Organic Pollutants) REMPEC Akdeniz Blgesel Acil Mdahale Merkezi (Regional Marine Pollution Emergency Response Centre for the Mediterranean Sea) RG Resmi Gazete s. Sayfa S. Say SAP Stratejik Eylem Program (Strategic Action Plan) SAP-BO Akdeniz Blgesinde Ky ve Deniz Biyolojik eitliliinin Korunmasna Ynelik Stratejik Eylem Plan (Strategic Action Plan for the Conservation of Coastal and Marine Biodiversity in the Mediterranean Region) SAP-MED Akdeniz Blgesinde Kara Kkenli Kirlilii nlemeye Ynelik Stratejik Eylem Program (The Strategic Action Programme to Address Pollution from Land-Based Activities in the Mediterranean Region) SBF Siyasal Bilgiler Fakltesi SD Stratejik evresel Deerlendirme SO2 Kkrtdioksit SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii STK Sivil Toplum Kurulular SWOT/GZFT Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (Gl, Zayf Ynler; Frsatlar, Tehditler) TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi TV Trkiye evre Vakf TEP Ton Edeer Petrol TODAE Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits TBA Trkiye Bilimler Akademisi TBTAK Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu TBVES Trkiye Bitkileri Veri Servisi TK Trkiye statistik Kurumu UEP Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan UNDP Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations Development Programme) UNEP Birlemi Milletler evre Program (United Nations Environment Programme) vd. ve dierleri VOC Uucu Organik Bileikler (Volatile Organic Compounds)
ODT OECD
vii
1. Giri Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) hazrlk dneminde Trkiyede evre politikasnn temel ilkelerini ve evre ynetiminin gelime dorultusunu belirlemek amacyla hazrlanan bu raporda, son dnemde evre sorunlar ile ilgili olarak ulusal ve uluslararas alanda yaanan gelimeler, ekonomik, ynetsel ve tzel adan meydana gelen deiimler erevesinde deerlendirilerek, Trkiyede evre ynetiminin gelecee dnk stratejileri neler olabilir? sorusunun yant aranmaya allmaktadr. Buradan hareketle, gnmz dnyasnda evre sorunlarnn eitliliinin artmas, leinin bymesi ve snrlar tesi hareketlilii dikkate alndnda, Trkiyede evre ynetim stratejileri belirlenirken kresel evre politikalarnn da gz ard edilmemesi kanlmaz olmaktadr. Trkiyenin kresellemenin olumlu ve olumsuz etkileri erevesinde, evre ile ilgili olarak zellikle uluslararas alanda daha hassas bir strateji ve politikalarla hareket etmesi gerekmektedir. nk Trkiyenin bu yndeki tutumu doal olarak tm uluslararas evre ilikilerine ve en ok Avrupa Birlii ilikilerine esas tekil edecektir. Trkiyenin ABnin evre politikalarna uyum salamasnn ve daha da nemlisi bunlar uygulamaya yanstmasnn, gerek zaman, gerekse mali adan uzun ve klfetli bir sre olaca ortadadr. Ancak bu durum sadece Trkiyenin ABye uyumuna ve bu yndeki taahhtlerin yerine getirilmesine endekslenmemelidir. Trkiye ABye ye olsa da olmasa da, evresel koullarn bir an nce iyiletirmek ve ada toplumlarn arasnda bu alandaki yerini almak durumundadr. Avrupa Birlii, Trkiyenin evre politikalarn ve uygulamalarn gzden geirmek ve eksikliklerini tamamlamak anlamnda nemli bir kolaylatrc rolndedir. Trkiyede, bu frsatn iyi deerlendirilmesi noktasnda AB ile olduu kadar, dier uluslararas ve uluslararas/blgesel kurulularla iyi planlanm, ulusal karlarna uygun ve kreselleme kart evre politikalarn da dikkate alan stratejilerin belirlenmesine ihtiya vardr. Bu balamda, zellikle biyolojik eitliliin korunmas, biyogvenlik, snrar tehlikeli atk kontrol, iklim deiiklii, lleme ve snrar su ynetimi gibi konular Trkiyenin nem vermesi gereken alanlar olarak ne kmaktadr. Bu deerlendirmelerle, IX. Plan dnemi iin hazrlanan ve evre zel htisas Komisyonu almalarna dayanak noktas oluturan vizyon yle belirlenmitir: Bugnk ve gelecek kuaklarn temel gereksinimlerinin saland, yaam kalitesinin artrld, biyolojik eitliliin korunduu, doal kaynaklarn srdrlebilir kalknma yaklamyla aklc
ynetildii, salkl ve dengeli evrede yaama hakkn gzeten politik-ynetsel anlayn egemen olduu bir Trkiye. Yukarda belirlenen vizyon dorultusunda izlenmesi gereken temel politikalar ortaya koyan Raporda ele alnan konular yle zetlenebilir: Durum Analizi adn tayan blmde, evre sorunlar tek tek ele alnarak Trkiyede evrenin grnm yanstlarak karlalan sorunlar sergilenmektedir. nce her bir sorun alan iin durum saptamas yaplmakta, ardndan ilgili yasal dzenlemeler verilmekte, sonra da uygulamada karlalan skntlar deerlendirilmektedir. Blm iindeki her konu, dnyada ve zellikle de ABdeki genel durumu ve eilimleri gsteren verilerle yanstlmaya allmtr. evre K toplantsnda gerekletirilen SWOT/GZFT zmlemesinin dkmne de bu blmde yer verilmektedir. ABye Katlm Srecinin Etkileri balkl blm, AB uyum srecinde evre ynetiminde yaanan gelimelere odaklanmaktadr. Bu blmde nce ana hatlaryla AB evre mktesebat ele alnmakta, ardndan Trkiyenin uyum dzeyi deerlendirilerek gelecee ilikin sonular karlmaya allmaktadr. Dier lkelerin ABden ald derogasyonlar da bu blm iinde sergilenmektedir. Gelecee Dnk Strateji ve Uygulama Stratejileri blmleriyse, K toplantlarnda belirlenen ilke ve politika kararlarna dayanlarak hazrlanmtr. Burada yer alan nerilerin, durum analizinden karlan sonular, AB uyum sreci ve IX. plann temel gelime eksenlerinin dikkate alnarak oluturulduunu belirtmek gerekir.
2. Durum Analizi 2.1. Trkiyede evrenin Grnm 2.1.1. Nfus ve Kentleme Trkiyede evre sorunlarnn genel grnmne gemeden, lkenin kentleme durumuna ilikin genel bir deerlendirmede bulunmak yararl olacaktr. nk kentler bir yandan evre sorunlarn yaratan aktrlerin banda gelirken, bir yandan da evre sorunlarnn en youn yaand yerleri oluturmaktadrlar. Trkiyede kentlemeye ilikin sorunlarn nemli lde, altyap dzeneinin nfus birikimini karlayamamasndan kaynaklandn sylemek yanl olmayacaktr. Kentsel yaamda karlalan, ulam, su, kat atk, trafik gibi sorunlarn giderek arlamasnda merkezi ve yerel ynetimlerce uygulanan yanl politikalarn, mali ve teknik yetersizliklerin yannda kentleme hznn yksekliinin nemli bir etmen olduu bilinmektedir. TK 2000 yl genel nfus saym verilerine gre Trkiye nfusu 67 803 927 olarak belirlenmitir. Cumhuriyetin ilk nfus saymnda (1927) nfusumuzun 13 648 270 olduu gz nnde bulundurulduunda, 2000 ylna dein geen 73 yllk srede Trkiye nfusunun be kat dolaynda artt grlecektir. Son nfus saymndan bu yana geen be yllk srede gerekleen artn henz resmi rakamlara yansmadn da belirtmek gerekir. 1990 yl rakamlarna gre Trkiyede ehirli nfus oran %59,6 idi. Oysa, 2000 yl saymnda Trkiye nfusunun, %64,9unun ehirlerde, %35,1inin ise kylerde yaad saptanmtr. Bu gelimeye kout biimde, 1990-2000 yllar arasnda ehir nfusu yllk binde 26,8 artarken ayn rakam ky nfusu iin binde 4,2 olarak belirlenmitir. Rakamlarn da gsterdii gibi, Trkiyede ehir nfusu ky nfusuna gre ok yksek bir hzla bymektedir. 1 Aadaki izelgeden de izlenebilecei gibi, bu eilimlerin srmesi durumunda nmzdeki 10 yl iinde Trkiye ehir nfusu Avrupa Birlii lkeleri ortalamasna yaklam olacaktr. izelgede dikkati eken bir nokta, Trkiyede ehir nfusunun ky nfusunu ancak 1985 ylndan sonra geebilmi olmasdr.
TK istatistiklerinde, ehir nfusu ile il ve ile merkezleri nfuslar, ky nfusu ile bucak ve ky nfuslar ifade edilmektedir.
izelge 1: Avrupa Birlii lkeleri ve Trkiyede Kentsel Nfus Yzdesi (1950-2030)

Alm. Avus. Bel. ek C. Dan. Est. Fin. Fr. Hol. ng. rl. sp. sv. t. Kb. Let. Lit. Lk. Mac. Mal. Pol. Por. Slovk. Slovy. Yun. Trk.
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
71,9 74,1 76,1 77,9 79,6 81,2 82,6 84,0 85,3 86,5 87,5 88,5 89,3 90,0 90,7 91,3 91,9
63,8 64,2 64,6 65,0 65,2 65,3 65,4 65,6 65,8 65,8 65,8 65,8 66,3 67,2 68,5 70,3 72,3
91,5 92,0 92,5 93,1 93,8 94,5 95,4 95,9 96,4 96,8 97,1 97,3 97,4 97,5 97,7 97,8 97,9
40,9 43,3 45,8 48,9 52,0 63,7 74,6 75,2 75,2 74,7 74,1 74,5 75,1 75,7 76,3 76,9 77,4
68,0 69,6 73,7 77,0 79,7 82,1 83,8 84,4 84,8 84,9 85,1 85,5 86,1 86,8 87,5 88,2 89,0
49,7 53,6 57,5 61,3 64,9 67,6 69,7 70,8 71,1 69,9 69,4 69,6 70,3 71,4 72,9 74,8 76,6
32,0 35,0 38,1 43,9 50,3 58,3 59,8 59,8 61,4 61,4 61,1 60,9 61,2 62,1 63,5 65,4 67,9
54,3 58,2 62,0 67,1 71,1 72,9 73,3 73,7 74,1 74,9 75,7 76,7 77,8 79,0 80,3 81,7 83,0
54,4 54,1 53,8 54,9 55,9 56,9 58,0 59,0 60,0 61,8 64,3 66,8 69,2 71,4 73,5 75,4 77,2
79,0 78,7 78,4 77,8 77,1 82,7 87,9 88,6 88,7 88,7 88,9 89,2 89,7 90,2 90,8 91,4 92,0
40,9 43,9 45,8 48,7 51,7 53,6 55,3 56,3 56,9 57,9 59,1 60,4 61,9 63,6 65,6 67,8 70,1
51,9 54,2 56,6 61,3 66,0 69,6 72,8 74,2 75,4 75,9 76,3 76,7 77,3 78,1 79,2 80,4 81,7
65,8 69,3 72,6 77,1 81,1 82,7 83,1 83,1 83,1 83,2 83,3 83,4 83,8 84,3 84,9 85,8 86,7
54,3 56,9 59,4 61,8 64,3 65,6 66,6 66,8 66,7 66,9 67,2 67,5 68,2 69,2 70,6 72,3 74,3
29,8 32,6 35,6 38,2 40,8 45,2 51,9 58,6 65,0 68,1 68,8 69,5 70,4 71,6 73,1 74,7 76,5
51,6 54,2 56,9 59,5 62,0 65,4 68,2 69,8 70,3 68,6 66,8 65,9 65,7 66,3 67,8 69,9 72,0
31,1 35,4 40,0 44,7 49,5 55,7 61,2 65,1 67,6 67,3 67,0 66,6 66,8 67,5 68,7 70,4 72,4
59,1 60,6 62,1 63,0 67,8 73,7 78,9 82,9 86,3 89,1 91,0 92,4 93,3 94,1 94,6 94,9 95,3
39,3 40,9 42,6 45,5 48,5 52,8 56,9 59,5 62,0 63,0 64,0 65,9 68,0 70,0 72,1 74,0 75,9
61,2 65,6 69,8 73,9 77,4 80,4 83,1 85,5 87,6 89,4 90,9 92,1 93,0 93,7 94,2 94,6 95,0
38,7 43,2 47,9 50,0 52,3 55,4 57,9 59,3 60,7 61,3 61,7 62,0 62,8 64,0 65,6 67,6 69,9
19,2 20,6 22,1 23,9 25,9 27,7 29,4 37,2 46,7 50,4 53,0 55,6 58,3 60,9 63,5 66,1 68,7
30,0 31,7 33,5 37,0 41,1 46,3 51,6 54,2 56,5 56,8 56,8 58,0 59,4 60,8 62,2 63,6 64,9
19,9 23,8 28,2 32,5 37,0 42,4 48,0 49,7 50,7 50,8 50,8 50,8 51,4 52,6 54,4 56,9 59,8
37,3 40,1 42,9 47,5 52,5 55,3 57,7 58,4 58,8 59,2 60,1 61,4 63,1 65,2 67,7 70,1 72,4
21,3 25,7 29,7 34,1 38,4 41,6 43,8 52,4 59,2 62,1 64,7 67,3 69,7 71,9 74,0 75,9 77,7
Kaynak: United Nations Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database (http://esa.un.org/unpp)
Trkiye nfusundaki deiimde blgeleraras farkllklarn nemli llerde olduu gze arpmaktadr. rnein, 1990-2000 dneminde Marmara Blgesinin yllk nfus art hz binde 26,7 iken, bu rakam Karadeniz Blgesinde binde 3,7 olarak gereklemitir. Buna kout biimde, Marmara Blgesi en fazla ehir nfusuna sahip (%78) blge olurken, Karadeniz Blgesi en az ehir nfusu (%41) barndran blge olarak karmza kmaktadr. 1990-2000 dneminde yalnzca 15 ilin nfusu azalmtr; bunlar: Artvin, orum, Edirne, Kars, Kastamonu, Krehir, Sinop, Sivas, Tunceli, Zonguldak, Bayburt, Bartn, Ardahan, Karabk ve Kilis'tir. Trkiyede illerin ehir nfus oranlar da byk deiiklik gstermektedir. 55 ilde ehir nfusu daha fazlayken, 26 ilde ise ky nfusu daha fazladr. Nfus art hz en yksek olan il, Antalya, anlurfa ve stanbuldur. Bunlarn 1990-2000 dneminde yllk nfus art hz srasyla binde 41,8; 36,6 ve 33,1 olarak gereklemitir. Sz konusu rakamlarn byk lde glerden beslendiine kuku yok. Nfus art hz en dk olan ilk ili ise Tunceli, Ardahan ve Sinop oluturmaktadr. Ayn 10 yllk dnemde bu illerin yllk nfus art hz ise binde -35,6; -20,2 ve -16,2 olarak gereklemitir. Nfusun ve kentleme orannn artmas evre ynetimi zerinde nemli etkilerde bulunmaktadr. Sz konusu art, bir yandan doal kaynaklar ve varlklar zerindeki basky artrc ynde etkide bulunurken bir yandan da kentsel hizmetlerin gerei gibi yerine getirilmesinin nnde bir engel olarak durmaktadr. Raporun ilgili blmlerinden de izlenebilecei gibi, ime ve kullanma suyu temini, atklarn bertaraf edilmesi, endstriyel kirlilik gibi konularda kimi admlar atlm olmasna karn, elde edilen gelime varlan nfus ve kentleme dzeyini karlamad iin, gerekletirilen abalar genellikle doyurucu olmaktan uzak bulunmaktadr. 2.1.2. Su Kaynaklar Kentleme, nfus ve sanayilemenin hzlanmas, ancak bunlar karlayacak kaynaklarn snrl oluu, su sorununun nemini giderek artrmaktadr. Dnya ortalamasnn altnda ya alan Trkiye su zengini bir lke deildir. Gnmzde Trkiyede kii bana den su miktar yllk 1 500 m3 olarak hesaplanmaktadr. Yaplan kestirimlere gre nmzdeki 20 yl iinde nfus 87 milyona ulaacak, yllk kii bana den su rezervi ise 1042 m3 olacaktr. Bu rakamn uluslararas ltlerce su sorunu iin tanmlanan 1000 m3e ok yakn olmas dikkat ekicidir. TKin 2030 yl nfus tahmininin 100 milyon dolaynda olduu gz nnde bulundurulduunda, kii bana den su miktarn yllk 1000 m3 rakamnda tutmann bile
ok nemli olduu anlalacaktr. 2 Aadaki izelgeden de grlebilecei gibi nmzdeki 25 yllk dnemde su gereksinimi bugnknden yaklak kat daha fazla olacaktr. izelge 2: Sektrel Su Kullanmlar (2003-2030) (milyar m3) Sulama me Suyu Sanayi Toplam 2003 29,6 6,2 4,0 40,1 2030 72,0 18,0 22,0 112
Kaynak: Devlet Su leri Genel Mdrl
Trkiyede yllk ortalama ya yaklak 643 mmdir; bu da ylda ortalama 501 milyar m suya denk gelmektedir. 3 Trkiyede su kaynaklar yurt yzeyine dengeli biimde dalm deildir. Szgelimi lke apndaki 26 havzadan yalnzca drd (Frat, Dou Karadeniz, Antalya ve Bat Akdeniz) yllk akn %37sini karlamaktadr. 4 Mevcut 112 milyar m3 dolayndaki su potansiyelinin ancak 1/3lk bir blmnn deerlendirebildii Trkiyede baraj, glet ve hidroelektrik santral yapmna da devam edilmektedir. Trkiyenin artan su gereksinimi karlamak iin kaynaklar zerinde kurulan bask giderek artmaktadr. rnein 1995-2001 dneminde yzey ve yeraltsuyu kaynaklarndan ekilen su miktarnda %32,9luk bir art gzlenmektedir. Ayn yllar iinde toplam tatl su ekimlerinde yzey suyunun pay %83,1den %84,4e km, yeraltsuyu pay ise %16,9dan %15,5e dmtr. 5 Ancak yeraltsuyu kullanmndaki d, bu konuda izlenen bilinli bir politikann sonucu olmayp yalnzca Gneydou Anadolu Projesi iin 1999da alan sulama kanallarnda yzey suyu kullanmnn ok artmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede su hizmetlerinin grlmesi sorumluluu yerel ynetimlere aittir. Bugne dein, bu hizmetler yerel ynetimlerin yan sra DS ve ller Bankas ile krsal alanda hizmet veren Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce de yrtlmekteydi. Bykehir belediyelerinin kurulmasyla birlikte, bu kentlerde su ve kanalizasyon idareleri de hizmet vermeye balamtr. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn kaldrlmasndan sonra krsal alanda bu hizmetler il zel idareleri tarafndan yerine getirilecektir. Son dnemde, su ynetimi konusunda gzlenen yeni eilim, bu hizmetlerin sunumuna yerel ynetimlerin yan sra zel
2
DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi K Raporu, Ankara, 2000, s.16; DS, Toprak ve Su Kaynaklar, (http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm), (Kasm 2005). 3 a.g.y. 4 DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, Dzeltilmi 2. Bask, Ankara, 1999, s. 34. 5 DE, Trkiye evre statistikleri, Ankara, 2005, s.73.
kesimin de katlmas, yap-ilet-devret ve kamu-zel sektr ortakl gibi modellerin gelimesidir. Bir baka nemli deiiklik de kanalizasyon hizmetlerinden sorumlu kurulularn saysndaki arttr. nceleri bu alanda yalnzca ller Bankas sz sahibi iken, bugn, ller Bankas'nn yan sra GAP daresi, zel evre Koruma Kurumu Bakanl, Toplu Konut daresi gibi merkezi ynetim kurulular ya da bykehir belediyelerinin su ve kanalizasyon idareleri de devreye girmilerdir. Bu kurulular arasnda hizmet asndan arl en fazla olan bykehir belediyelerinin su ve kanalizasyon idaresi genel mdrlkleridir. 6 Su hizmetlerinin sunumunda, yerellemenin yan sra, zerinde durulmas gereken bir dier yeni eilim de zelletirmedir. Gnmzde Trkiye'de, su ve kanalizasyon hizmetlerinin tamamna yakn merkezi ynetim kurulularnca gerekletiriliyor olsa da, kimi yerlerde zelletirme uygulamalar balamtr. rnein, Antalya, zmit ve Bursa gibi kentlerde su hizmetinin zelletirilmesi yolunda admlar atlmaya balanmtr. Bu dnemde su ynetimi konusunda deinilmesi gereken bir baka nokta da, i kaynaklarn yetersizliinden dolay yabanc kaynakl kredilerden yararlanmada gzlenen arttr. Yerel ynetimlerin d borlanmalarnda rasyonelliinin salanmas ve politik etkilerin dta braklmas nem tamaktadr. Tarmsal sulama iin de ayn eyleri syleyebilmek olanakldr. Daha nce, Devlet Su leri ve Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn stlendii bu hizmetlerin sunumuna son dnemde yerel ynetim birlikleri de katlmaya balamtr. Yerel ynetim birlikleri genellikle zel irketler araclyla tarmsal sulama hizmetlerini yerine getirmektedir. Bir anlamda, son dnemde, tarmsal sulamaya tpk su hizmetlerinde olduu gibi, nce yerelletirme ardndan da zelletirme egemen olmutur denebilir.
Bkz. B. Ayman Gler (Der.), Su Hizmetleri Ynetimi, TODAE, Ankara, 1999.
izelge 3: Belediyelerde me ve Kullanma Suyu Gstergeleri (2001-2003)

me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet edilen belediye says me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet edilen nfusun toplam iindeki oran me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet edilen nfusun belediye nfusu iindeki oran Temin edilen su miktar (milyon m3/yl) me ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet edilen belediye says me suyu artma tesisi says me suyu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun toplam iindeki oran me suyu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun belediye nfusu iindeki oran me ve kullanma suyu artma tesisi toplam kapasitesi (milyon m3/yl) Fiziksel artma Konvansiyonel artma leri artma me suyu artma tesislerinde artlan ime suyu miktar (milyon m3/yl) Fiziksel artma Konvansiyonel artma leri artma 2001 3 092 %74,8 % 95,1 4 610,0 236 113 %27,3 % 34,7 3 244,8 131,5 3 112,8 0,5 1 667,5 34,9 1 632,6 0,0 2002 3 140 %75,0 % 95,3 5 003,2 252 123 %26,9 % 34,2 3 525,4 149,3 3 375,6 0,5 1 711,2 43,5 1 667,7 00 2003 3161 %76,5 %97,2 5091,3 303 131 %29,6 %37,6 3736,4 269,7 3466,2 0,5 1893,9 102,7 1791,2 0,0
Kaynak: DE, Trkiye statistik Yll, 2004; DE Haber Blteni, 29.06.2005.
Yukardaki izelgeden de grlebilecei gibi, son yllarda, ime ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verebilen belediye saysnda az da olsa bir art gzlenmektedir. rnein, TKin, Belediye me ve Kullanma Suyu statistikleri Anketi sonularna gre, ime ve kullanma ebekesi ile hizmet veren belediye says 2002 ylnda 3140 iken 2003 ylnda 3161e km bulunmaktadr. Sz konusu almaya gre, ime ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet veren belediyeler tarafndan, 2003 ylnda 5,09 milyar m3 su ebeke ile datlmak zere ekilmitir. Bu miktarn %41,1'i barajlardan, %30,4' kuyulardan, %23,8'i kaynaklardan, %2,8'i akarsulardan, %1,6's gllerden ve %0,3' gletlerden elde edilmektedir. TKin 2004 yl verilerine gre, anket uygulanan 1911 belediyeden, 1910unda ime ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilmektedir.7 Sz konusu hizmeti alabilen nfusun toplam belediye nfusuna oran ise %93tr. 2003 ylnda ime ve kullanma ebekesi ile datlmak zere ekilen 5,09 milyar m3 suyun 1,89 milyar m3' ime ve kullanma suyu artma tesislerinde artlmtr. Artlan ime ve kullanma suyunun %5,4'ne fiziksel, %94,6'sna ise konvansiyonel artma uygulanmtr. TKin 2004 yl verilerine gre, Trkiyede ime ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet veren belediye says 304, ime ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun belediye nfusuna oran ise %42dir.
7 TK 2004 verileri, 2003 ylnda tm belediyelerin toplam kat atk miktar, toplam ime ve kullanma suyu miktar ile toplam atksu miktarnn her birinin %95ini oluturan 1911 belediyeye uygulanan anketlere dayanmaktadr.
Burada, gerekli niteliklere sahipse, ebekeyle salanan su iin her zaman artma tesisi kurulmasnn gerekli olmadn, bu adan belediyeli nfusun %93ne ebekeli ime suyu salanmasnn nemli olduunu belirtmek gerekir. Deinilmesi gereken bir nokta da, artma tesisinin saysndan ok, hizmet sunduu nfusun byklnn nemli olduudur. Bu adan 2004 yl TK istatistiklerine bakldnda, artma tesisi saysnn ok az olmasna karn, ime suyu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun toplam nfusa orannn %34 olduu grlecektir. 2004 yl verilerine gre belediyelerde ebekeli ime suyuna eriim oran %93 dolaynda bulunsa da, kentsel gelimenin plansz biimde srmesi ime suyunun salkl ve srekli biimde salanmasnn nnde engel oluturmakta, byk yerleim yerlerinin su gereksiniminin karlanmasnda glkler ekilmektedir. Krsal kesimde yerleimin dankl ve kimi yerlerde kaynaklarn yetersizlii nemli sorunlar dourmaktadr. Yeralt sularnn youn biimde kullanlmas su dzeylerini drm, zellikle kimi ky alanlarnda tuzlanma olumaya balamtr. Su kaynaklarnn evresindeki yaplama ile tarm ve sanayi etkinlikleri su kaynaklarndaki kirliliinin en nemli nedenlerindendir. Orman varlnn tahribi ve erozyonun hzlanmas, ime suyu kaynaklarn olumsuz ynde etkilemekte, gllerin ve barajlarn dolmasna neden olmaktadr. Merkezi ve yerel ynetim kurulular arasnda egdm eksiklii grlmekte, kamu kurumlar ve yerel ynetimlerde uzman personel sknts srmektedir. Kaak su en nemli sorunlardan birini oluturmakta, tesislerin eskilii ve yetersizliinden ya da yasa d yararlanmadan kaynaklanan kaak su kullanm orannn %30-40 dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir. Su kaynaklarnn korunmas, yararlanlmas ve gelitirilmesi konularn dzenleyen ereve bir yasal dzenleme de bulunmamaktadr. 8 Bu arada, yasal dzenlemelerin, Avrupa Birliinin 1991 Atk Su Artma Direktifine yakn olduu belirtilmelidir. 9 Bu kapsamda, akarsularmz havza btnnde ele alarak deerlendirme zorunluluu bulunduunu da vurgulamak gerekmektedir. Bilindii gibi Gediz, Bakray, Byk Menderes Nehirleri havza baznda ele alnmamalar nedeniyle, organize sanayi blgeleri gibi olumsuz etkiler sz konusu akarsularn kirlilik sorununa temel oluturmulardr.
DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi K Raporu, Ankara, 2000, s.2-5. 9 G. Tuncer, Su Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.197.
2.1.3. Deniz ve Ky Alanlar Trkiye'de deniz ve ky alanlarnn iinde bulunduu sorunlardan sz etmek ayn zamanda lkenin genel olarak yerleim ve evre sorunlarn da sergilemek anlamna gelecektir. Nfusun yaklak yarsnn ky blgelerinde yaamas, Trkiye genelinde nfus younluu km2'de 73 kii olmasna karlk ky illerinde bu saynn 127 olmas, tm sanayi rnlerinin %70-80'inin ky illerinden salanmas bu yargy dorulamaktadr. 10 Trkiyede deniz ve ky alanlar, evsel ve endstriyel atklardan, enerji santrallerinden ya da kent yaamndan kaynaklanan kirlilik gibi karasal blgelerde de grlebilecek sorunlarn yan sra doal yaplarna zg deiik kirlenmelere ya da basklara da sahne olmaktadr. Bir baka anlatmla buralarda nfus ve ekonomik etkinlikler youn olduu iin hem kara blgelerine, hem de kendi doal yaplarna zg sorunlar gzlemlemek olanakldr. taraf denizlerle evrili olan lkemizin, 8333 km uzunluunda ky eridi bulunmaktadr. Denizlerimizde kirlenme daha ok youn deniz trafii ile hzl kentleme ve sanayilemenin grld blgeler etrafnda younlamtr. Sz konusu basklar nedeniyle ok sayda canl tr kaybolma tehlikesi altndadr. Denizlerimizi kirleten deiik kirletici kaynaklar yle sralanabilir: a) Kara kkenli kirleticiler: Evsel ve endstriyel atklar, termik santraller, tersane, liman, marina, gemi tamir-onarm, gemi skm vb. ky tesisleri faaliyetlerden kaynaklanan atklar, akarsular tarafndan tanan evsel, endstriyel, tarmsal kaynakl atklar ile erozyon, sahil dolgu alanlar, ikinci konut ile turizme dayal yaplamadan kaynaklanan kirleticiler. b) Deniz aralarndan kaynakl kirleticiler: Gemi ve dier deniz aralarnda oluan petrol trevli kat ve sv atklar (sintine, kirli balast, sla, slop, ya vb.), evsel atksu ve kat atklar ile gemi ve tanker kazalar sonucu oluan kirlilik. c) Snraan akarsular ve hava yolu ile gelen kirleticiler: Denizlerimize Tuna Nehri rneinde olduu gibi akarsularla gelen kirleticiler, asit yamurlar sebebiyle ve hava tatlarndan kaynaklanan kirleticiler. Boazlarmzda son dnemde trafiin giderek younlamas, zellikle de evre asndan risk tayan yklerin geii de nemli sorunlardan birini oluturmaktadr. Buna, saylar son yllarda hzl biimde artan balk iftliklerini de eklemek gerekir. Denizlerin kara kkenli kirleticiler tarafndan kirletilmesine ilikin yakn tarihli veriler elimizde bulunmasa da, bir n fikir verebilmesi asndan varolan verilerden bir rnek
10
DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, 2. Bask, Ankara, 1999.
10
sunmak yararl olacaktr. Aadaki izelgeden de grlebilecei gibi, yllar getike denize boaltlan atksu miktarnda, 2004 yl darda tutulacak olursa, bir art gerekleirken, artlan atksu miktarnda tatmin edici bir gelime gzlenmemektedir. TKin malat Sanayi Atk Envanteri Aratrmasna gre imalat sanayi iyerlerinden denize boaltlan atksu miktarlar aadaki izelgede verilmitir. izelge 4: malat Sanayi yerlerinden Denize Boaltlan Atksu Miktar (1994-2004)
(milyon m3) Toplam Artlmayan Artlan 1994 385,52 344,14 41,38 1995 439,01 368,89 70,12 1996 486,09 434,95 51,14 1997 467,16 414,80 52,36 2000 438,6 353,6 85,0 2004 372,4 311,9 60,5
Kaynak: DE, Trkiye evre statistikleri, Ankara, 2005.
Ky alanlar ve denizlerdeki sorunlarn ardnda ok sayda etmenin bulunduundan sz edilmiti. Aslnda evre sorunlarnn hemen hepsini bu alanlarda grmek olanakldr. Bu adan burada yalnzca Trkiyede son dnemde kendisini hissettiren kimi sorun alanlarna ksaca deinmekle yetinilecektir. Trkiye deniz ve ky alanlar zerindeki baskda turizm etkinliklerinin ayr bir yeri bulunmaktadr. Turizm hareketleri zellikle 1970'li yllardan sonra hzlanm, 1980'lerde turizmden elde edilecek geliri artrmak zere alnan nlemler lkeye gelen turist saysnda byk bir arta yol amtr. Bu adan, 1982 ylnda kartlan Turizmi Tevik Kanunu 11, Trkiye'de kitle turizminin geliimi asndan bir dnm noktasn simgelemektedir. Yasayla, bir yandan bu alandaki giriimleri desteklemek zere zel nlemler getirilirken bir yandan da bozulmam ky alanlar, verimli tarm topraklar, tarihi ve doal deerler turizmin hizmetine sunulmutur. kinci konut yatrmlarnn plansz biimde ky alanlarnda younlamas da bir dier nemli sorunu oluturmaktadr. nemli blmnn kylarda, verimli tarm topraklarnda ve ormanlk alanlarda yer ald bu konutlar, yln yalnzca belirli dnemlerinde kullanlmasna karn, bulunduklar yrelerde younluu artrarak altyap sorunlarna neden olmaktadr. Bu durum, altyaps bulunmayan yerlerde yksek nfusa gre yatrm yapmay gerektirdiinden maliyetleri artrmakta ve nemli bir atl kapasiteye yol amaktadr. Su ve kara yaamlarnn i ie girdii, doal bir kaynak durumunda olan ky alanlar, ticaret, balklk, tamaclk, sanayi, konut, dinlenme ve savunma gibi ok farkl kullanmlar
11
RG, 16.03.1982, S.17635.
11
iin elverili bir mekan sunarken bu faaliyetlerden de olumsuz olarak etkilenmektedir. rgtlenmi bask ve menfaat gruplar kadar kiisel karlarn da youn faaliyet gsterdii ky blgelerinin sz konusu etkilerden korunmasn salamak iin etkili bir yntem gelitirmek gerekmektedir. Kylar, devletler arasnda ou kere bir snr da oluturduundan gerek ulusal gerek uluslararas dzeyde yaklam sorunu bulunmaktadr. 12 Bu arada, genel olarak ky ynetiminin deniz alanlar ile btnleik ky ynetimine doru gelime gsterdiini belirtmek gerekmektedir. Ky alanlarnda srdrlebilir kullanm iin kaynaklarn ynetim srecindeki birliktelii biiminde tanmlanabilecek btnleik ky ynetimi, konunun tanmlanmas ve kurallar, planlama ve planlamann uygulanmas aamalarndan olumaktadr. Sz konusu aamalarn etkin biimde uygulanabilmesi, ynetiminin btn dzeylerinde sk bir ibirlii ve uzlamann salanmasna baldr. 13 Deniz ve ky alanlar konusunda atlan kimi admlara burada yer vermek yararl olacaktr. Trkiyenin de taraf olduu Akdenizin Deniz Ortam ve Ky Blgesinin Korunmas (Barselona) Szlemesi ve Eki Kara Kkenli Kaynaklar (LBS) Protokolnn 5. maddesi ile sz konusu protokoln amacna ulaabilmesi iin eylem planlar, programlar ve nlemleri, uygulama zaman izelgeleri ve nceliklerinin tm taraf lkeler iin ayn standartlarda belirlenmesi amacyla Stratejik Eylem Program (SAP) kabul edilmitir. SAP gereince Kara Kkenli Kirleticilere likin Ulusal Eylem Plan hazrlanmas almalar 1997 ylnda evre ve Orman Bakanl koordinatrlnde balatlm ve ilgili kurum ve kurulularn katlm ile 2004 ylnda tamamlanmtr. Acil durumlarda; gemilerden ve kyda veya kyya yakn blgelerde denizlerin petrol ve dier zararl maddelerle kirlenmesine yol aabilecek faaliyetleri icra eden tesislerden kaynaklanacak kirlenme tehlikesini ortadan kaldrmak veya kirlenmeyi azaltmak snrlamak ve gidermek zere uygulanacak mdahale, hazrlkl olma ve zararlarn tazminine ilikin usul ve esaslar 5312 sayl Deniz evresinin Petrol ve Dier Zararl Maddelerle Kirlenmesinde Acil Durumlarda Mdahale ve Zararlarn Tazmini Esaslarna Dair Kanun ile hkm altna alnm olup, 11 Mart 2005 Tarih ve 25752 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ayrca gemilerden kaynaklanan illegal dearjlarn nlenmesi amacyla gemilerin operasyonlar sonucu meydana gelen atklarn alnmasna ynelik olarak Gemilerden Atk
Z. Toprak, evre Ynetimi ve Politikas, Anadolu Matbaaclk, zmir, 2003, s.262-267. Ayrca, zmirde srdrlen btnleik ky ynetimi almalar iin Bkz. G. Tenikler ve S. Kldi, (Ed.), Yerel Gndem 21 Birlikteliinde zmirde Btnleik Ky Ynetimi, zmir, 2003. 13 Z. Toprak, a.g.y., s.377.
12
12
Alnmas ve Atklarn Kontrol Ynetmelii 26 Aralk 2004 tarih ve 25682 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 2.1.4. Atksu Ynetimi Atksu ynetim sisteminde karlalan sorunlar ime ve kullanma suyu blmnde deinilen konulardan ayr dnmek olanakl deildir. Son yllarda, atksularn bertaraf edilmesinde kimi admlar atlm olsa da, alnan nlemler sanayileme ve kentlemenin hzna yetiememi, sorun giderek bymeye devam etmitir. Kanalizasyon sularnn artlmadan yzey sularna boaltlmas nemli sorunlar dourmakta, sanayi iletmelerinin artmadan braktklar atksular tehlike yaratmay srdrmektedir. TKin Belediye Kanalizasyon statistikleri Anketi sonularna gre, 2001 ylnda veri toplanan toplam 3215 belediyeden 1879u kanalizasyon hizmeti verirken, bu say, 2002 ylnda 2060a, 2003de ise 2164e kmtr. TKin 2004 yl verilerine gre anket uygulanan 1911 belediyeden 1421inde kanalizasyon ebekesi bulunduu tespit edilmitir. 14 Son dnemdeki gelimeleri gsteren izelgelere biraz daha yakndan bakarsak, bu sre iinde kanalizasyon hizmeti sunan belediye saysnda nemli artlar olduunu grebiliriz. Ancak, bir btn olarak deerlendirildiinde, ulalan dzeyin, daha nce de belirtildii gibi, gereksinimleri karlamaktan uzak olduu sonucuna varlacaktr. izelge 5: Belediyelerde Atksu Gstergeleri (2001- 2003)
Kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen belediye says Kanalizasyon ebekesi ile hizmet edilen nfusun toplam nfusa oran Kanalizasyon ebekesi ile hizmet edilen nfusun toplam belediye nfusuna oran Dearj edilen atk su miktar (milyon m3/yl) Atksu artma tesisi ile hizmet edilen belediye says Atksu artma tesisi says Atksu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun toplam nfusa oran Atksu artma tesisi ile hizmet edilen nfusun belediye nfusuna oran Derin deniz dearj yapan belediye says Atksu artma tesisi toplam kapasitesi (milyon m3/yl) Fiziksel artma Biyolojik artma leri artma Atksu artma tesislerinde artlan atksu miktar (milyon m3/yl) Fiziksel artma Biyolojik artma leri artma 2001 1 879 %59,3 %75,3 2 726,9 170 112 %13,2 %16,8 58 2 354,9 1 009,5 1 078,1 267,3 1 207,2 456,6 591,4 159,1 2002 2 060 %61,8 %78,4 2 916,0 210 140 %39,3 %49,9 46 2 469,9 997,2 1 178,1 294,6 1 379,8 416,8 777,3 185,5 2003 2164 %64,0 %81,3 3201,6 239 158 %40,2 %51,0 66 2877,5 1059,3 1523,3 294,9 1635,4 478,6 906,7 250,2
Kaynak: DE, Trkiye statistik Yll, 2004; DE Haber Blteni, 29.06.2005.

14 TKin 2004 verileri, 2003 ylnda tm belediyelerin toplam kat atk miktar, toplam ime ve kullanma suyu miktar ile toplam atksu miktarnn her birinin %95ini oluturan 1911 belediyeye uygulanan anketlere dayanmaktadr.
13
rnein son yllarda hizmet sunulan yerleim yerleri saysnn artm olmasna ramen, kanalizasyon hizmetinden yararlanan nfusta buna kout bir byme meydana gelmi deildir. 2001 ylnda toplam nfusun %59,3 kanalizasyon hizmetlerinden yararlanrken, sz konusu rakam 2002de kk bir artla ancak %61,8e, 2003 ylnda ise %64e ykselmi; TKin 2004 yl istatistiklerine gre ise bu rakam %63 olarak saptanmtr. 15 Buna benzer bir saptamay atksularn artlmas sorunu iin de yapabiliriz. Aadaki izelgeden de grlebilecei gibi, miktar asndan tesislerin durumunda bir iyileme gze arpmakta, 2001de 112 olan artma tesisi says, 2003te 158e, 2004te ise 165e ykselmektedir. Ancak, elde edilen bu gelime henz gereksinimleri karlamaktan uzaktr. TK 2004 verilerine gre Trkiyede belediyeli nfusun yaklak yars (%47) bu hizmetten yararlanmakta ise de, Trkiye geneline bakldnda, artma tesislerinden yararlanan nfusun genel nfusa oran yalnzca %37 dolaylarndadr. OECD yesi lkelerde bu deerin ortalama %64 dzeyinde olduunu belirtmek gerekir. 16 AB lkeleri arasnda ise -Malta darda braklrsa- en kt durumda olan Trkiyedir. zellikle turizm iletmeleri ile yazlk konutlarn youn olarak bulunduu ky blgelerinde atksuyun artlmamas nemli sorunlar yaratmaktadr. izelge 6: Belediyelere ait Atksu Artma Tesisi Says (2001-2003)
2001 Fiziksel Artma Biyolojik Artma leri Artma Toplam 44 65 3 112 2002 43 94 3 140 2003 36 118 4 158
Kaynak: DE, Belediye evre Envanteri.
Trkiyede kanalizasyon hizmetlerinin yrtlmesinden sorumlu balca kurumlar, belediyeler, DS, ller Bankas ve bykehir belediyelerine bal su ve kanalizasyon genel mdrlkleridir. Krsal kesimin kanalizasyon hizmetlerini gren Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn kaldrlmasnn uygulamada ne gibi sonular douraca henz belli deildir. 17 Krsal kesimde sorunlar artran bir dier nokta da, yerleim yerlerinin dankl ve hizmet bedelinin karlanamamasdr. Yukarda deinildii gibi, ime ve kullanma suyunda
TKin 2004 verileri, 2003 ylnda tm belediyelerin toplam kat atk miktar, toplam ime ve kullanma suyu miktar ile toplam atksu miktarnn her birinin %95ini oluturan 1911 belediyeye uygulanan anketlere dayanmaktadr. 16 OECD, Selected Environmental Data, Environmental Data Compendium, (http://www.oecd.org/dataoecd/11/15/ 24111692.PDF), (Ekim 2005). 17 KHGMnn kaldrlmasna ilikin eletiriler iin Bkz. TMMOB, Ky Hizmetleri Genel Mdrl Gerei, Ankara, 2005.
15
14
karlalan sorunlarn benzerleri atksu konusunda da karmza kmaktadr: Kentleme ve nfus hzn karlayacak mali ve teknik gcn bulunamamas, kentlemenin bir plan erevesinde gereklememesi, turizm ve g hareketleriyle kimi yerleim yerlerinin ar bymesi, kurumlar arasnda grev ve sorumluluklarn akmas ya da ibirlii ve egdmn yeterince salanamamas, kaak su nedeniyle hizmetin bedelinin tam olarak alnamamas bunlardandr. Kukusuz, sektrde zelletirme ve d kaynakl finansmann artmasn da buna eklemek gerekir. Hizmeti sunmak iin gereken igc ve malzemenin bir blmnn de yurtdndan saland bu yntemin 2-3 kat daha pahalya mal olduu hesaplanmaktadr. 18 2.1.5. Kat Atk Ynetimi En genel tanmyla kat atk, hammaddelerin karlmas, ilenerek rne
dntrlmesi ve tketilmesi sonucunda oluan maddelerdir. Trkiyede tarm, ormanclk ve inaat sektrnden kaynaklanan kat atklarla ilgili bir alma yaplmadndan toplam kat atk miktar hakknda bir veriye sahip deiliz. Eldeki veriler yalnzca belediyelere ve imalat sanayi iyerlerine ilikin saylardan olumaktadr. TKin 2003 yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi sonularna gre, 3215 belediyeden 3018inde kat atk hizmeti verilmektedir. 2003 yl yaz mevsiminde 12,86 milyon ton, k mevsiminde 13,26 milyon ton ve yllk 26,12 milyon ton kat atk toplanmtr. Bu sonulara gre kii ba gnlk ortalama kat atk miktar, yaz mevsimi iin 1,37 kg, k mevsimi iin 1,38 kg, yllk ortalama ise 1,38 kgdr. TKin 2004 ylnda 1911 belediyede yapt aratrmaya gre, 1889 belediyede kat atk hizmeti verilmektedir. 2004 yaz mevsiminde 12,38 milyon ton, k mevsiminde ise 11,86 milyon ton kat atk toplanmtr. Kii bana den gnlk kat atk miktar ise yaz mevsimi iin 1,34 kg, k mevsimi iin ise 1,33 kgdr. 2003 ylnda kat atk hizmeti veren belediyelerden toplanan 26,12 milyon ton kat atn %45,3' belediye plnde, %28,5'i dzenli depolama sahalarnda, %15,2'si bykehir belediyesi plnde, %2,9'u baka belediye plnde, %2,3' gmlerek, %1,2'si kompost tesislerinde, %1,0' akta yaklarak, %0,9'u dereye ve gle dklerek bertaraf edilmitir. 19
18 19
evre Mhendisleri Odas, Atksu Artma Tesisleri Mevzuat Klavuzu, Ankara, 2005. DE Haber Blteni, 29 Haziran 2005, S.105.
15
evreyi ilgilendiren dier btn sektrlerde olduu gibi kat atk hizmetlerinde de mevcut durumu gsteren rakamlarda bir art gzlenmektedir. Geni bir zaman araln kapsamasa da, aadaki izelgeden sektrdeki byme eilimini kestirmek olanakldr. Ancak burada da, yine ime ve kullanma suyu salama konusunda olduu gibi, belediyelerin ellerindeki olanaklarn giderek artan talebi karlayacak durumda olmadn gryoruz. izelge 7: Belediyelerde Kat Atk Gstergeleri (2001-2003 )
Toplam belediye says Kat atk hizmeti verilen belediye says Kat atk hizmeti verilen nfusun toplam nfusa oran Kat atk hizmeti verilen nfusun belediye nfusuna oran Toplanan kat atk miktar (bin ton/yl) Kii ba ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kii ba yaz mevsimi ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kii ba k mevsimi ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kat atk bertaraf tesisleri Dzenli depolama tesisi says Kapasitesi (bin ton) Bertaraf edilen kat atk miktar (bin ton/yl) Kompost tesisi says Kapasitesi (bin ton) Bertaraf edilen kat atk miktar (bin ton/yl) Yakma tesisi says Kapasitesi (bin ton) Bertaraf edilen tbbi atk miktar (bin ton/yl) 2001 3 215 2 915 %77,44 %98,3 25 133,7 1,31 1,28 1,32 12 261 282 8 304,2 3 299,3 218,1 3 43,9 11 2002 3 215 2 984 %76,34 %96,9 25 373,1 1,34 1,32 1,34 12 277 195 7047,0 4 664,3 383,1 3 43,9 9 2003 3 215 3 018 %76,5 %97,1 26118 1,38 1,37 1,38 15 278015 7432 5 667 326 3 44 14
Kaynak: DE, Trkiye statistik Yll, 2004; DE, Haber Blteni, 29.06.2005
Buna benzer biimde, kii bana den kat atk miktarnda da 10 yllk zaman dilimi iinde ksmi bir iyileme salanabilmitir. Szgelimi, Trkiye 1991 ylnda kii bana 590 kg kat atk retirken, bu rakam 2001 ylnda 580 kg dzeyine inmitir. OECD ortalamasnn 550 kg olduunu belirtmek gerekir. 20 zellikle nfusun, sanayi kurulularnn, turizm etkinliklerinin younlat blgelerde sorun daha byk boyutlarda yaanmaktadr. Yerel ynetimlerin geleneksel ilevlerinden biri olan kat atk hizmetlerinin yava yava, ime ve kullanma suyu salama ve atksularn artlmasnda olduu gibi, zelletirme srecinin bir paras haline geldiini gryoruz. Yerel ynetimlerin kat atk hizmetlerini salkl biimde srdrecek mali donanma sahip olmamalar da bu eilimi glendirmektedir. Henz lke btn iin bir genelleme yaplamasa da, uluslararas irketlerin sektre girmeye balad bilinmektedir. rnein bir almaya gre belli
20 OECD, Selected Environmental Data, Environmental Data Compendium, (http://www.oecd.org/dataoecd/11/15/ 24111692.PDF), (Ekim 2005).
16
byklkteki ihalelere katlan irketlerin %60 yabancdr. 21 Bu eilime kout biimde yeni projelerin nemli bir blmnde de d kredi kullanlmaktadr. Ayn blgede ok sayda yerel ynetim biriminin bulunmas dier altyap hizmetlerinde olduu gibi kat atk hizmetlerinde de ibirlii ve egdm zorunlu klmaktadr. Son zamanlarda yeni yasal dzenlemelerle de22 tevik edilen birlik modeli uygulamalar, yerel dzeydeki evresel hizmetlerin gerekletirilmesini kolaylatrc bir yap olarak dikkat ekmektedir. Benzer evre sorunlaryla kar karya bulunan belediyelerin ortaklaa kurduklar birliklerin uygulamalar zaman ve finansman kaynaklarn daha verimli kullanmak asndan dikkate deerdir. Bu erevede, mahalli idare birlikleri tarafndan yrtlen kat atk projelerinin artt grlmektedir. Ayrca, blgesel kalknma politikalar kapsamnda, blgesel lekli evre sorunlarnn zlmesinde de hizmet birlikleri modellerinin kullanlmas ngrlmektedir. Bu erevede, AB destekli blgesel kalknma projelerinde hizmet birliklerinin kurulmasnn nerildiini de belirtmek gerekir. 23 Sanayi etkinliklerinden ya da yerleim yerlerinden kaynaklanan kat atklarn yeniden kazanlmas konusunda yerel yneticilerin ve halkn bilinli olmamas, nemli lde bir ekonomi kaynann deerlendirilememesi anlamna gelmektedir. Kimi belediyelerde balatlan pilot almalarn btn lkede yaygnlatrlmas zorunlu grnmektedir. Trkiyede kat atk sorununa zm olarak en sk bavurulan yntem, plerin uygun grlen bir alana ylmasdr; dzenli depolama, kompostlatrma, yakma ya da geri kazanma yntemleri yaygn deildir. p depolama alanlar iin yer seimi de nemli sorunlardan biri olarak gze arpmaktadr. 2001 ylnda yaplan bir aratrmaya gre, Trkiyede p alanlarnn %93 dere yataklarnda kurulmutur. Dz araziye gre, daha uzun sre sorun karmadan kullanlabildii, buralar iin kamulatrma yapmaya gerek kalmad, ksacas ucuz ve kolay bir yntem olduu iin bu yola bavurulmaktadr. 24 Byk kentlerde yerleim yerlerinin iinde kalan byk p depolama alanlar da konunun bir baka boyutunu oluturmaktadr. plerin herhangi bir ileme tabi tutulmakszn bo alanlara dklmesinin trl salk ve evre sorunlarna yol at, kimi zaman da yangnlara, patlamalara neden olduu bilinmektedir.
21 22
B. Ayman Gler (Der.), p Hizmetleri Ynetimi, TODAE, Ankara, 2001, s.64. 5355 sayl Mahalli dare Birlikleri Kanunu, RG, 11.06.2005, S. 25842. 23 Bkz. 2003 yl Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 2003. 24 Gler, a.g.y., s.146.
17
Tehlikeli atklar, hastane atklar ve zel nitelikli kat atklar da nemli sorunlar yaratmaya devam etmektedir. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii ve Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii gerei gibi uygulanmamakta, kimi zaman hastane atklar evsel atklarla birlikte toplanmaktadr. Tbbi atk yakma niteleri yeterli sayda deildir. Son dnemde zmit, stanbul ve Ankara gibi kimi bykehir belediyelerinde gelimeler olmusa da Trkiye geneli iin ayn eyi sylemek olanakl deildir. 25 Aadaki izelgeden de grlebilecei gibi tbbi atklar iin zel bir yntem izlenmemekte, belediye plne dkme yaygn bir uygulama olmaktadr. izelge 8: Ayr Toplanan Tbbi Atklarn Bertaraf Yntemine Gre Miktar (2003)
Tbbi Atk Miktar (ton/yl) Bykehir belediyesi pl 11 5 676 Belediye pl 249 20 476 Baka belediye pl 15 271 Dzenli depolama 14 14 042 Yakma tesisi 42 13 909 Gmerek 78 8 459 Yakarak 109 5 090 Dereye dkerek 4 24 Trkiye 522 67 947 *Bykehir belediyeleri tarafndan hizmet verilen ile belediyeleri sayya dahil edilmitir. Kaynak: DE, Haber Blteni, 29 Haziran 2005. Belediye Says*
Tehlikeli atklarn ynetimi bertaraf/yakma sistemlerinin blgesel lekte kurulmas Trkiyede nemli konulardan biridir. Blgesel tehlikeli atk bertaraf tesislerinin kurulmasnn planlanmas bu ynde atlm bir adm olabilir. 26 AB uyumu erevesinde, Trkiyede ZAYDAn yer ald Marmara Blgesinin yan sra, Tekirda, Ege Blgesi, Anadolu ve Akdeniz blgelerinde tehlikeli atk ynetimi bertaraf sistemlerinin kurulmas ngrlmektedir. Yukardaki veriler ve deerlendirmeler bir anlamda, VIII. Planda deinilen kat atk ynetiminde ulusal dzeyde uygulamaya dnk bir politika oluturma zorunluluunun halen gncelliini korumakta olduunu gstermektedir.
A. Beba, Kat Atklar, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.373. C. Zanbak, Trkiyede Makro Dzeyde Sanayi Atklar Ynetim Sorunlar: Miktar Tahminleri, zm nerileri ve Maliyet Boyutlar, Synopsis, 22, 23 Mays 1997.
26
25
18
2.1.6. Toprak Kirlilii Toprak kirlilii, topran, insan etkinlikleri sonucu oluan eitli bileikler tarafndan bulatrlmasn takiben, toprakta yaayan canllar ile yetien ve yetitirilen bitkilere veya bu bitkilerle beslenen canllara toksik etkide bulunacak ve zarar verecek dzeyde anormal fonksiyonda bulunmasn, topraa eklenen kimyasal materyalin topran zmleme kapasitesinin zerine kmas, topran verim kapasitesinin dmesi eklinde tanmlanabilir. Toprak sistemi ilikili olduu su ve hava sistemlerinin ierdii kirletici unsurlar iin son depolanma noktasdr. Dier taraftan toprak, karasal ekosistemin tayc unsurudur ve toprak kalitesindeki deiim gerek doal ve gerekse tarm ekosisteminin verimliliini etkilemektedir. Topraklar kirli hava ve suyun tam olduklar unsurlar tarafndan kirlendii gibi, tarmsal uygulamalar ve endstriyel aktivitelerle de yaygn veya yerel leklerde nitelik deitirmektedir. lkemiz topraklarna ynelik mevcut toprak kirlilii ile ilgili tespit almalar ne yazk ki yaplamamtr. Avrupa Birlii mevzuatnn stlenilmesi iin uyum program srecinde toprak koruma politikasnn gelitirilmesi yolunda, ncelikle topraa ynelik tehditlerin belirlenip, toprak zelliklerine ve snflarna bal kullanma ve iletme potansiyelinin ortaya konmas gerekmektedir. Avrupa Birlii, ye ve aday lkelerin ulusal bazda toprak koruma stratejilerini gelitirmesinde ilk adm olarak lkelerin mevcut yasa ve ynetmeliklerini birliin toprak koruma stratejilerine gre uyarlamalarn ve topra ilgilendiren tm sektrleri entegre bir biimde dikkate alan yeni toprak koruma politikas oluturma almalarn balatmalarn ngrmektedir. ABye adaylk srecinde bulunan lkemizde toprak kaynaklarnn korunmasna ynelik ulusal stratejik plan almalarnn zaman geirmeksizin balatlmas gerekmektedir. Topran ve mevcut kirliliin karakterizasyonu iin kriterlerin tanmlanmas, metodolojilerin oluturulmas, rnekleme ve analiz standartlarnn Avrupa Birliinin kriterlerine uygun saptanmas ileriye ynelik olarak uyumun salanabilmesi asndan nemlidir. Toprak kirliliinin tespiti, giderimi ve nlenmesi kapsamlarnn geniletilmesi, uygulama ve yaptrmlarna ilikin almalarn artrlmas gerekmektedir. Kirlenmi alanlarn belirlenmesi, kayt altna alnmas, incelenmesi, snflandrlmas ve kirlenmi sahalarn,
19
topraklarn yeniden iyiletirilmesinde uygulanan metodlar ve teknikler konusunda lkemiz iin ulusal bir program oluturulmaldr. Alc ortam olarak toprak kirlenmesinin nlenmesi, kirliliin giderilmesi, artma amurlarnn ve kompostun toprakta kullanmnda gerekli tedbirlerin alnmas esaslarn srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde ortaya koymay amalayan Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 31 Mays 2005 tarih ve 25831 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Sz konusu Ynetmeliin kapsam, toprak kirliliine neden olan faaliyetler ile tehlikeli maddeler ve atklarn topraa dearjna, atlmasna, szmasna ynelik teknik, idari ve cezai yaptrmlar asndan yetersizdir. AB evre Genel Mdrlnn koordinasyonu ile yaplan Toprak Koruma Stratejisi almalar, Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinin tam anlamyla kirlilik boyutuyla ele alnmasn ve yeniden dzenlenmesini gerektirmektedir. 27 2.1.7. Hava Kirlilii Trkiyede yaanan youn kentleme ve sanayilemenin olumsuz sonularndan birinin hava kirlilii olduu biliniyor. Daha somut olarak belirtmek gerekirse, evsel snma amacyla daha ok kkrt oran yksek kmr ve fuel-oil yaklmas, motorlu tat saysnn artmas, sanayide atk gazlarn gerekli nlemler alnmadan braklmas sorunun temel nedenidir denebilir. Bunlara hi kukusuz, sanayide yanl yer seimi ve meteorolojik koullarn olumsuz etkisi gibi baka etmenler de eklenebilir. 28 Trkiyede hava kirliliini lm almalar ilk kez Salk Bakanlnca Ankarada balatlmtr. 2003 yl sonuna kadar 71 il ve 7 ilede 191 yar otomatik lm arac ile hava kirlilii dzeyi (kkrtdioksit ve partikler madde-duman) llm, ancak bugn sz konusu otomatik istasyonlarn saysnda azalma olmutur. evre ve Orman Bakanlnca 2005 yl ierisinde 31 ilimize SO2 ve partikler madde lm yapan tam otomatik hava kalitesi lm istasyonu kurulmutur. 2006 ylnda tm illere tam otomatik hava kalitesi lm istasyonu kurulmas hedeflenmitir. Henz, hava kirliliinde kkrtdioksit ve partikler madde kadar nemli olan kurun, slfr, azot oksitler, karbon monoksit gibi dier maddelerin lm yaplmamaktadr. Ancak, Ankarada NOx lmne 1994de balanm olduunu belirtmek gerekir. 29
27 28
evre ve Orman Bakanl, evre Ynetimi Genel Mdrl. G. Gll, Hava Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.30. 29 evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, Ankara, 2004, s.55, 56.
20
izelge 9: Kkrtdioksit ve Partikler Mad. Ort. Gre l ve le Merkezleri (2004-2005)

g/m3(mikrogram/metrekp) (K Sezonu) Kkrtdioksit (SO2) Partikler Madde (Duman) Ktahya 234 Ktahya anakkale (Merkez) 152 Kayseri Kayseri 151 Zonguldak Uak 143 Isparta Tekirda 137 Bursa (Orhangazi) Erzurum 132 orum orum 131 Erzurum Krkkale 130 Balkesir Bingl 111 Sivas Bursa (negl) 105 Aksaray 182 125 109 108 101 96 93 78 76 75
Kaynak: DE, Haber Blteni, 27 Haziran 2005.
Yukarda izelgeden de grlebilecei gibi, 2004-2005 k sezonunda kkrtdioksit (SO2) ortalamalarnn en yksek bulunduu il ve ile merkezleri, kirlilik srasna gre Ktahya, anakkale (Merkez), Kayseri, Uak ve Tekirdadr. Ayn dnemde partikler madde (duman) ortalamalarnn en yksek bulunduu il ve ile merkezleri ise kirlilik srasna gre Ktahya, Kayseri, Zonguldak, Isparta ve Bursa (Orhangazi)dir. Hava kirlilii ile mcadelede Ankara rnek gsterilebilir. zellikle kmrn yerine doalgaza geilmesiyle, yanma sonucu ortaya kan SO2 miktarnda byk bir azalma meydana gelmi; bylece, Ankara, havas kirli bir kent olarak anlmamaya balanmtr. Buna benzer biimde doalgazn yaygnlamaya balamas ile birlikte kimi kentlerin havasnda iyilemeler gzlenmitir. Trkiyede hava kirliliinin iyiletirmesinde yaanan sorunlar yle zetlenebilir: Ucuz olmasndan dolay, dk kaliteli kmrlerin evsel stmada kullanlmasnn nne geilememektedir; motorlu tatlardan kaynaklanan kirlilik giderek artmaktadr; genel olarak btn sektrlerde enerji verimlilii dk olduu iin daha ok yakt tketilmektedir; enerji santralleri gerekli salm (emisyon) kontrol nlemleri alnmad iin nemli sorunlar yaratmaya devam etmektedir; kurunsuz benzin gibi daha uygun yaktlarn kullanlmasn salayacak bir fiyatlandrma sistemine geilmemitir; kentsel hava kirliliini izleyecek veri toplama istasyonlar yeterli deildir. 30 Sanayi tesislerinden kaynaklanan hava kirlilii ile ilgili temel dzenleme 1986 ylnda karlan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliiydi. Ancak, 7 Ekim 2004de yrrle
30
DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, Dzeltilmi 2. Bask, Ankara, 1999, s. 34.
21
giren, Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 31 ile konu yeniden dzenlenmitir. Ynetmelikte, tesislerin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli izinler, tesisten kaynaklanan salmlar ve kullanlan yaktlarla rnlerin nitelikleri dzenlenmektedir. Buna benzer biimde, Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 32 de Ocak 2005de kartlmtr. Mart 2005de ynetmelikte yaplan deiiklik ile gne, jeotermal, s pompalar gibi yenilenebilir enerji kaynaklar ile doalgazn snma amal kullanmnn tevik edilmesinin amalandn da eklemek gerekir. AB evre mevzuatnda, tatlarda kullanlan dizel motorlar, yeni aralarn yakt sistemleri, enerji verimliliinin artrlarak karbondioksit salmnn izlenmesi, yolda kullanlmayan (tatlar dnda) dier aralarn yaratt kirlilik gibi konulardaki hkmler Trkiye evre mevzuatnda yer almamaktadr. 33 Bu arada, ABnin hava kalitesi konusundaki dzenlemelerinin i hukuka yanstlmas ve uygulanmasna destek olmak zere Trkiye ile Almanya arasnda AB Hava Kalitesi Eletirme Projesinin gerekletirildiini belirtmek gerekir. 34 2.1.8. klim Deiiklii klim deiiklii, fosil yaktlarn yaklmas, arazi kullanm deiiklikleri,
ormanszlatrma ve sanayi sreleri gibi insan etkinlikleriyle atmosfere salnan sera gazlarnn doal sera etkisini kuvvetlendirmesi sonucunda yerkre ikliminde oluan deiiklikleri ifade etmektedir. Atmosferdeki CO2 ve dier sera gaz birikimlerinde sanayi devriminden sonra balayan hzl arta paralel olarak, kresel ortalama yzey scaklklarnda da belirgin snma eilimleri gzlenmektedir. Son kresel deerlendirmelere gre, ortalama yzey scaklklar geen yzylda yaklak 0,6 C orannda artmtr. Yalar ise, geen yzylda kuzey yarmkrenin orta ve yksek enlem blgelerinde %5-10 arasnda artarken, subtropikal karalarn nemli bir blmnde yaklak %3 orannda azalmtr. 35 Gelimi iklim modelleri, kresel ortalama yzey scaklklarnn 1990-2100 dneminde 1,4-5,8 C arasnda artacan ngrmektedir. Scaklklardaki arta bal olarak, hidrolojik dngnn deimesi, kara ve deniz buzullarnn erimesi, kar ve buz rtsnn alansal
RG, 07.10.2004, S.25606. RG, 13.01.2005, S.25699. 33 G. Gll, Hava Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.30. 34 A. Bayram, Trkiyede Hava Kirlilii Sorunu ve zm nerileri, Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede evre Ynetimi, Scaattin Krmhan (Dzenleme), Ak-Tel Mhendislik, Ankara, 2005, s.113. 35 M. Trke, U.M. Smer, G. etiner, Kresel klim Deiiklii ve Olas Etkileri, T.C. evre Bakanl, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi Seminer Notlar (13 Nisan 2000, stanbul Sanayi Odas), 7-24, KK Gn. Md., Ankara, 2001.
32 31
22
daralmas, deniz seviyesinin ykselmesi, iddetli hava olaylarnn frekansnn ve iddetinin artmas, kuraklk, lleme, salgn hastalklarn ve zararllarn artmas gibi, dnya leinde sosyoekonomik sektrleri, ekolojik sistemleri ve insan yaamn dorudan ya da dolayl olarak etkileyecek nemli sonularnn olaca beklenmektedir. Trkiye'de kentlemenin de etkisiyle uzun yllardr zellikle gece scaklarnda olmak zere gzlenen snma eilimleri, k yalarndaki azalma eilimleri ile son yllarda yaanan ekstrem scaklklar, ya yetersizliine bal yaygn ve iddetli meteorolojik kuraklklar ve sklklarnda giderek art gzlenen taknlar ve seller gibi teki doal afetler de dikkate alndnda, Trkiyenin kresel iklim deiikliine ve onun olas etkilerine kar ok duyarl olduu sylenebilir. Trkiye, iklim deiikliinin, zellikle su kaynaklarnn zayflamas, orman yangnlar, kuraklk, erozyon, lleme ve bunlara bal ekolojik bozulmalar, s dalgalarna bal lmler ve vektr kaynakl hastalklarda artlar gibi ngrlen olumsuz ynlerinden etkilenebilecektir. 36 2.1.8.1 Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi ve Kyoto Protokol Sera gazlarnn atmosferik birikimlerini insann iklim sistemi zerindeki olumsuz etkilerini en aza indirecek bir dzeyde durdurmay salayabilecek en nemli ve tek hkmetleraras aba Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (BM/DS ya da Szleme) ve onun Kyoto Protokol'dr (KP ya da Protokol). BM/DS'de, lkelerin ortak fakat farkl sorumluluklar, ulusal ve blgesel kalknma ncelikleri, amalar ve zel koullar dikkate alnarak, tm Taraflara, insan kaynakl sera gaz salmlarnn azaltlmas, iklim deiikliinin nlenmesi ve etkilerinin azaltlmas, vb. alanlarda ortak ykmllkler verilmitir. nsan kaynakl sera gaz salmlarn 2000 ylna kadar 1990 dzeyine ekme ykmll Ek-I Taraflarna (OECD ve ekonomileri gei srecinde olan lkeler); gelime yolundaki lkelere mali kaynak ve teknoloji aktarlmas, onlarn zel gereksinimlerinin karlanmas vb. konularndaki ana ykmllkler ise Ek-II Taraflarna (sadece OECD lkeleri) braklmtr. 37 BM/DS'nin sera gaz azaltm hedefiyle ilgili ykmllklerini yerine getirme bakmndan (sera gaz salmlarn 2000 ylna kadar 1990 dzeylerine ekme), Szlemenin Ek-I listesinde yer alan lkeler, 2000 yl itibar ile toplam sera gaz salmlarn 1990 ylna
36 37
DM, DKK klim Deiikliinin Etkilerinin Aratrlmas alma Grubu Raporu, Ankara, 2004. M. Trke vd., Kyoto Protokol Esneklik Mekanizmalar, Tesisat Dergisi, S.52, stanbul, 2000, s.84-100.
23
gre %6,5 orannda azaltmtr. Bu azaltmada, salmlar %40 orannda azalan ekonomileri gei srecinde olan lkelerin rol byktr. Ek-II listesindeki lkelerin salmlar ise 1990 dzeylerine gre %7,5 orannda art gstermitir. AB-15'in toplam salmlar 1990 dzeylerine gre 2000 ylnda %3,5 orannda azalmtr. Bu orana, byk lde ngiltere ve Almanya'daki zelletirme, yakt dnm ve kimya sanayiinde alnan nlemler sayesinde ulalmtr. Bununla birlikte, ye lkelerin byk blmnn sera gaz salmlarnda ciddi artlar sz konusudur. zellikle ulatrmadan kaynaklanan sera gaz salmlarndaki hzl art byk endie kayna oluturmaktadr. Kresel sera gaz salmlarn 2000 yl sonrasnda azaltmaya ynelik yasal ykmllkleri ise Aralk 1997de kabul edilen ve 16 ubat 2004 tarihinde yrrle giren Kyoto Protokol (KP) dzenlemektedir. KP, Ek-I Taraflarn, karbondioksit edeeri sera gazlarn 2008-2012 dneminde, 1990 dzeylerinin toplam olarak en az %5 altna indirmekle ykml tutmutur. Protokolde her Ek-I Tarafnn farkl salm azaltma ykmll bulunmaktadr. Baz Taraflar, bu ilk ykmllk dneminde sera gaz salmlarn artrma ayrcal alrken (rnein, Avustralya %8, zlanda %10 ve Norve %1 dzeyinde artrabilecekler), Avrupa Birliinin birlik olarak %8lik ve ABDnin %7lik salm azaltma ykmll bulunmaktadr. Buna karn, Yeni Zelanda, Rusya Federasyonu ve Ukraynann sera gaz salmlarnda 1990 dzeylerine gre bir deiiklik olmayacaktr. ABnin Kyoto hedefi olan %8 oranndaki salm indirimine ulamadaki sorumluluu, o dnemde yesi olan 15 lkeyi de kapsadndan, Topluluk daha ok kendisi iin dzenlenmi olan KP 4. Maddeden yararlanma yoluna gitmitir. Bu Madde, lke gruplarnn ortak amacn korunmas kouluyla ykmllklerini kendi aralarnda yeniden databileceklerini sylemektedir (genelde bu balon olarak adlandrlmaktadr). AB Balonunda ortak hedef olan %8 salm indirimi korunmak zere, ykmllkler, Haziran 1998de, Konseyde karar verilen AB yk paylam dzeneine gre ye Devletler arasnda bltrlmtr. Ekonomik byklk, salm indirimleri iin kalan frsatlar ve kii bana salm gibi ye Devletlerin koullar dikkate alnarak, her ye Devlet iin farkl bir salm hedefi belirlenmitir. Hedefler lkeden lkeye byk farkllk gstermektedir. rnein, Lksemburgun salmlarn %28 orannda azaltmas gerekirken, Portekizin %27 orannda artrmasna izin verilmitir. 38
38 G. Kl ve M. Trke, Avrupa Birliinin klim Deiiklii Politikalar ve nlemleri, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Aratrma ve Bilgi lem Dairesi Bakanl, Nisan 2003, Ankara, 2003.
24
KP esneklik dzenekleri (Ortak Yrtme, Temiz Kalknma Dzenei ve Salm Ticareti), gelimi lkelere, sera gaz salmlarn buna bal olarak da iklim deiikliinin etkilerini azaltma etkinliklerini en dk maliyetle yklenmek iin, ulusal snrlarnn dna kma kolayl salamaktadr. Ayrca CO2 souran ormanlar ya da araziler/topraklar gibi karbon yutaklar yaratma yoluyla Taraflarn hedeflerini dengeleyebilecekleri dzenlemeler de bulunmaktadr. 2012 yl sonras ykmllklerin belirlenmesi iin mzakereler, KP'de yer ald gibi, 28 Kasm-9 Aralk 2005 tarihlerinde gerekletirilen BM/DS 11. Taraflar Konferans ve KP 1. Taraflar Toplants erevesinde balamtr. 2.1.8.2 Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi ve Trkiye Trkiye, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (BM/DS)nin eklerinde (Ek-I ve Ek-II) gelimi lkeler arasnda deerlendirildii iin ve bu koullar altnda zellikle enerji ilikili CO2 ve teki sera gaz salmlarn 2000 ylna kadar 1990 dzeyine indirme, gelime yolundaki lkelere mali ve teknolojik yardm vb. konulardaki ykmllklerini yerine getiremeyecei gereiyle, Szlemeyi Rio'da imzalamamtr. Bununla birlikte, kendisine daha uygun bir konumun salanmasna ynelik eitli deiiklik nergelerinde bulunarak Taraf olma giriimlerini srdrmtr. 2001 ylnda Maraketeki 7. Taraflar Konferansnda Trkiyenin ad Ek-II listesinden karlm ve Taraflar, Trkiye'nin Szleme'ye taraf olmasndan sonra geerli olmak zere, onu Ek-I listesindeki dier Taraflardan farkl yapan zel koullarn kabul etmeye davet edilmitir. Trkiye Szleme'ye taraf olmak iin gerekli resmi sreci tamamlayarak, 24 Mays 2004 tarihi itibar ile BM/DSye Taraf olmutur. Trkiyenin Szlemedeki temel ykmllkleri, sera gaz salmlarn kontrol altna almak; sera gaz yutaklarn ve haznelerini korumak ve artrmak; bu amalara ynelik ulusal politikalar kabul etmek ve uygun nlemler almak; ve BM/DS Sekreteryasna dzenli olarak bunlarla ilgili bildirimde bulunmaktr. Ayrca, her yl, sera gazlarnn kaynaklar itibaryla salmlar ile yutaklar itibaryla uzaklatrlmalarn ve bunlarla ilgili ngrleri ieren ulusal envanterini Szleme Sekreteryasna bildirmesi gerekmektedir. Trkiyede iklim deiiklii konusunda srdrlen bilimsel ve teknik almalarn yan sra ulusal almalarn daha etkin bir ekilde yrtlmesi, egdmn salanmas, strateji belirlenmesi ve kararlarn bir uzlamaya dayanarak alnmas amacyla bir Babakanlk
25
Genelgesi ile ilgili kurulularn st dzey temsilcilerinden klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu (DKK) oluturulmutur. DKK altnda, uzman kurumlarn koordinatrlnde almalarn srdren 8 adet alma grubu bulunmaktadr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. klim deiikliinin etkilerinin aratrlmas alma grubu, Sera gazlar salm envanteri alma grubu, Sanayi, konut, atk ynetimi ve hizmet sektrlerinde sera gaz azaltm alma grubu, Enerji sektrnde sera gaz azaltm alma grubu, Ulatrma sektrnde sera gaz azaltm alma grubu, Arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclk alma grubu, Politika ve strateji gelitirme alma grubu, Eitim ve kamuoyunu bilinlendirme alma grubu.
Trkiye, BM/DS kapsamnda ilk ulusal bildirimini, 2006 yl ortalarnda sunmaya hazrlanmaktadr. Trkiye'yi dier Ek-1 Taraflarndan farkl klan zel koullarn ortaya koyma bakmndan ok nemli olan Ulusal Bildirimin hazrlklklar Austos 2005 itibaryla, evre Ynetimi Genel Mdrl'nn egdmnde, finansman GEFden (Kresel evre Fonu) salanan ve UNDPnin ortak kurulu olduu bir proje kapsamnda srdrlmektedir. 2.1.8.3. Ulusal Sera Gaz Salmlar Trkiye'nin sera gazlar salm envanterleri ile ilgili hesaplama almalar Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan yrtlmektedir. 39 izelge 10: Trkiyede Sektrlere Gre CO2 Salmlar
Sektrlere Gre CO2 Salmlar (Gg) 1990 1994 Elektrik retimi 30324,89 42459,39 Sanayi 41223,94 41798,50 Ulatrma (Toplam) 26419,65 29945,67 Dier 29205,40 29571,26 Kaynak: TK 1997 53231,94 61954,40 34226,92 37140,62 2000 72319,57 67875,91 36227,68 34975,57 2003 66295,24 75313,65 37373,38 33343,90
Salm hesaplamalar incelendiinde, elektrik retimi ve sanayi sektrnn 1990-2003 dneminde CO2 salmlarndaki artlara en fazla katkda bulunan sektrler olduu grlr.
Hesaplamalarda IPCC Metodolojisi 1.Yaklam (Tier 1) kullanlmaktadr. Yaklama gre salmlarn hesaplanmasnda IPCC Metodolojisinin nerdii salm faktrleri lke faktr olarak kullanlmaktadr. Bkz. DE, DKK Sera Gazlar Salm Envanteri alma Grubu Raporu, Ankara, 2004.
39
26
Uluslararas Enerji Ajans'nn (IEA) temel dnya enerji istatistiklerine gre, Trkiye, CO2 salm ile ilgili sralama istatistiklerinde arka sralarda bulunmaktadr. izelge 11: Temel CO2 Gstergelerine Gre Trkiye'nin Dnya Sralamasndaki Yeri 1995 Toplam CO2 Salm (Mt CO2) CO2/Nfus(t CO2/kii) CO2/GSYH(kg CO2/95 US$) CO2/GSYH (satn alma gc paritesi)(kg CO2/95 US$)
Kaynak: IEA, 2005.
1999 23 75 60 55
2003 23 76 59 65
25 80 63 81
izelge 12: Yakt Tketiminden Kaynaklanan CO2 Salmlarnn Karlatrlmas Gstergeler (2003) Trkiye Dnya OECD Kii ba enerji temini (Tep/kii) 1,12 1,69 4,67 Kii ba elektrik tketimi (kWh/kii) 1654 2429 8044 202,87 24983 12794 Yakt tketiminden kaynaklanan toplam CO2 salm (Mt CO2) Yakt tketiminden kaynaklanan kii ba CO2 2,87 3,99 11,08 salm (tCO2/kii)
Kaynak: IEA, 2005.
Tketim ve projeksiyon deerleri iin yakt tketiminden kaynaklanan sera gaz salmlarnn sektrel dalm karlatrldnda, baz sektrlerin pay artarken, bazlarnn paynda belirgin bir azal grlmektedir. 2000 ylnda CO2 salmlarnn %34 elektrik retimi, %32si sanayi, %17si ulatrma ve %7si dier (konut, tarm ve ormanclk) sektrlerden kaynaklanrken, 2020de %36snn elektrik retimi, %32sinin sanayi, %18inin ulatrma ve %14nn dier sektrlerden kaynaklanaca tahmin edilmektedir. (TK) 2.1.8.4. Trkiye'de Enerjinin Durumu Sera etkisine ve dolaysyla kresel snmaya en byk katky yapan CO2 salmlarnn yaklak %90nn yakt tketiminden kaynaklanmas nedeniyle enerji retimi ve tketimi ile enerji politikalarndaki deiimler sera gaz salmlar zerinde etkin bir role sahiptir. Trkiyede 1990 ylnda 53 milyon TEP (ton edeer petrol) olan birincil enerji tketimi, ylda ortama %4.5 artarak 2004 ylnda 87.8 milyon TEP olarak gereklemitir. Bu tketimin %94n karbon kkenli yaktlar; petrol, doalgaz, kmr, odun ve bitki hayvan artklar oluturmaktadr.
27
Trkiye birincil enerji tketiminde 2004 ylnda en byk pay, nceki yllarda olduu gibi, %38 ile petrole aittir. Petrolden sonra en ok tketilen birincil enerji kayna %26 payla kmrdr (linyit+takmr). nc srada ise %23 ile doal gaz gelmektedir. Hidroelektriin pay ise %4 civarndadr. Birincil enerji tketiminin 2020 ylnda, gnmze oranla yllk ortama %6 art hz ile 222 milyon TEPe ulamas beklenmektedir. Kmr, petrol ve doal gazn birincil enerji istemi iindeki toplam pay ise %87 civarnda olacaktr. En yksek artn kmr ve doalgazda olmas planlanmaktadr. Sonu olarak, enerji sektr mevcut yapsn koruyacaktr. Trkiye elektrik enerjisi kurulu gc 2004 yl itibar ile 36 824 MW olup, elektrik enerjisi tketimi 150 698 GWh olarak olarak gereklemitir. retilen elektrikte, doal gaz %41, hidrolik %30, kmr %23 ve jeotermal ve rzgar enerjisi %0,1 pay almtr. 2020 ylnda ise retilen elektriin 483 240 GWh olmas ngrlmektedir. Hidrolik enerji dahil olmak zere yenilenebilir kaynaklardan elektrik enerjisi retim miktarnn 2020 yl itibaryla yaklak 3 kat artmasna karn toplam retimdeki paylarnn decei beklenmektedir. 2.1.8.5. Sera Gaz Salmlarnn Kontrol Trkiye, BM/DS'deki ortak fakat farkl ykmllkler ilkesi dorultusunda, kalknma nceliklerini/hedeflerini ve artan nfusun gereksinimlerini gzeterek, iklim deiikliinin olumsuz etkilerinin azaltlmasna ynelik yrtlen kresel mcadelede yerini almay amalamaktadr. Enerji isteminde oluan artlar ve gelecee ynelik ngrler, Trkiye'de enerjinin doyma noktasna ulamadn ve gelecek birka on ylda da ulamayacan ortaya koymaktadr. Bu yzden enerji tasarrufu, enerjinin yeterli ve verimli kullanm, yeni teknolojilerin ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaygnlatrlmas ile ormanlar gibi karbon yutaklarnn arttrlmas, Trkiye'nin sera gaz salmlarn azaltma bakmndan gelecekte en fazla yararlanabilecei politika aralarnn ve teknolojik olanaklarn banda gelmektedir. Trkiye'de bugne kadar, dorudan sera gaz salmlarn azaltmaya ve/veya kontrol etmeye ynelik herhangi bir dzenlemeye gidilmemi olmasna karn, sera gaz salmlarn dolayl olarak azaltan ok sayda yasal dzenleme ve nlem bulunmaktadr. Sanayi sektrnde enerji ynetimi sisteminin byk lde oluturulmas, binalardaki s yaltm dzenlemeleri, elektrikli ev aletlerinde ve aydnlatma ekipmannda enerji verimlilii etiketleme sistemi, doal gaz kullanmnn yaygnlatrlmas, kojenerasyon uygulamalar, kentii rayl toplu
28
tamaclk projeleri, 20 yan zerindeki binek tatlarnn trafikten ekilmesi, atklarla ilgili dzenlemeler, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retiminin desteklenmesi, enerjinin verimli kullanlmasyla ilgili dzenlemeler bunlara rnek olarak verilebilir. 2.1.9. Grlt Kirlilii Teknolojinin gelimesinin, hzl sanayilemenin ve dzensiz kentlemenin dourduu bir baka sorun da grltdr. Trkiyede dier evre sorunlar kadar gndeme gelmese de, sanayi tesislerinden, aralardan, uaklardan vb. kaynaklanan grltnn nemli bir sorun olduu bilinmektedir. Grlt, iitme sisteminin bozulmas, stres, i veriminde dme gibi sorunlara yol aabilmektedir. 40 Genel olarak halkn grlt konusunda fazla duyarl ve eitimli olmad, ar bir rahatszlk olmadka grlty sorun olarak grmedii sylenebilir. Trkiyede grlt kirlilii iin gerekletirilen temel yasal dzenleme, 11 Aralk 1986 tarihli Grlt Kontrol Ynetmeliiydi. Ynetmelik, demiryolu, karayolu, havayolu tama aralar ile sanayi yol ve inaat makinelerinden kaynaklanan grlt ile yerleim yerleri iin nleyici hkmler getirmekteydi. Konuyla ilgili son dzenleme 1 Temmuz 2005 tarihinde karlan evresel Grltnn Deerlendirilmesi ve Ynetimi Ynetmeliidir. 41 AB 2002/49 direktiflerine uygun olarak yaplan dzenleme ile kabul edilebilir ses dzeyleri snr yeniden belirlenmitir. Yerel ynetimlere grlt haritalar hazrlama zorunluluu getiren ynetmelikte, evresel grlt, ulam aralar, kara yolu trafii, demir yolu trafii, hava yolu trafii, deniz yolu trafii, ak alanda kullanlan tehizat, antiye alanlar, sanayi tesisleri, atlye, imalathane, iyerleri ve benzeri ile rekreasyon ve elence yerlerinden evreye (darya) yaylan, istenmeyen veya zararl ak hava seslerinin btn ile yap iindeki mekanik sistemler ve dier kaynaklardan doan ve dier bir mekan iinde bulunan insanlar olumsuz etkileyen yap ii grltleri biiminde tanmlanmaktadr. Bunun yannda, evre Kanunu, ED Ynetmelii, Medeni Kanun, Trk Ceza Kanunu, Umumi Hfzshha Kanunu gibi dzenlemelerde de grlt kirliliini nleyici kurallar ngrlmektedir. Bu konuda eksiklii grlen, vurgulanmas gerekli bir nokta ise ED Ynetmelii dahil, yasal ve ynetsel dzenlemelerde konuya ilikin yetkin uzmanlara yer verilmemi olmasdr.
evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, Ankara, 2004.s.439, 440; TV, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.438-441. 41 RG, 01.06.2005, S.25862.
40
29
ABye uyumlu olarak hazrlanan evresel Grltnn Deerlendirilmesi ve Ynetimi Ynetmeliinin rnek uygulamasn grmek ve ynetmeliin uygulamas konusunda kapasite gelitirmek amacyla 2003 Yl AB Mali birlii kapsamnda evre ve Orman Bakanl bir proje yrtmektedir. Avrupa Birlii uyum almalar erevesinde alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn 23 Aralk 2003de kard iki ynetmelikten burada sz etmek gerekir. Bunlardan birincisi, Grlt Ynetmelii 42 adn tamakta ve iilerin grltye maruz kalmalar sonucu salk ve gvenlik ynnden oluabilecek risklerden korunmalar iin alnmas gerekli nlemleri belirlemeyi amalamaktadr. Ayn gn karlan Titreim Ynetmeliinin 43 amac ise iilerin mekanik titreime maruz kalmalar sonucu ortaya kabilecek salk ve gvenlik risklerinden korunmalarn salamak iin alnmas gerekli nlemleri saptamak biiminde belirlenmitir. 2.1.10. Biyolojik eitlilik ve Koruma Alanlar Asya, Avrupa ve Afrika gibi ktann, Akdeniz ve Karadeniz gibi iki denizin ortasnda yer alan Trkiye, corafi konumu sayesinde zengin bir biyolojik varla sahiptir. Sz konusu zenginlikte, grece kk bir yzlm iinde iklim farkllklar, toporafik eitlilikler, jeolojik ve jeomorfolojik eitlilikler, deniz, gl ve akarsu gibi deiik su ortam eitlilikleri, 0-5000 metreler arasnda deien ykseklik farkllklar ve deiik bitki corafyas blgesinin bulunmas rol oynamaktadr. 44 Bir anlamda Trkiyenin bir lkeden ok bir kta zellii gsterdiini sylemek yanl olmayacaktr. Trkiyede 132 memeli, 450 ku, 105 dolaynda srngen bulunmaktadr. Trkiyeyi evreleyen denizlerde ise toplam 1787 hayvan tr bulunmaktadr. (Ayn rakam, Akdeniz btn iin 5000, Karadeniz iinse 1700 dolayndadr.) Denizlerde yaayan balklarn says 450, i sularda yaayanlarnsa 127dir. Paleartik blgedeki drt nemli ku g yolundan ikisi (Bat Palearktik ve Afrika arasndaki) Trkiye zerinden gemektedir. lkemizde bulunan sulak alanlarn 200' uluslararas neme sahip olup bunlardan 12'si Ramsar Szlemesi Listesine dahil alanlardr. Son otuz yl iinde yerli ve yabanc soylarn kullanlmasyla gelitirilip kaydedilen 95 buday, 91 msr, 22 arpa, 19 pirin, 16 sprgedars, 11 yulaf, 2 de avdar olmak zere
42 43
RG, 23.12.2003, S.25325. RG, 23.12.2003, S.25325. 44 T. Ekim, Bitkiler, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005, s.167.
30
toplam 256 tahl eidi bulunmaktadr. Trkiye, endemik trlerin zenginlii asndan da dnyada nemli bir yere sahiptir. rnein endemik bitki saysnn 3 000den fazla olduu hesaplanmaktadr. Bu say Trkiyedeki btn bitki trlerinin %33ne denk gelmektedir. Avrupa ktasnda bulunan bitki trlerinin %75ine Trkiye de ev sahiplii yapmaktadr. 45 Trkiye, tr eitlilii asndan zengin olmasna karlk varolan trlerin miktar iin ayn eyleri sylemek olanakl deildir. 46 Bunun nedeni de kukusuz doal evre zerindeki basknn sonucunda doal yaam ortamlarnn bozulmas ve kimi canllarn da nesillerinin tehlikeye girmesidir. Kentleme ve sanayilemeye kout olarak biyolojik eitlilik zerindeki tahribin younluu artm, lkenin doal varlklar, flora ve faunas ile birlikte nemli lde bask altnda kalmtr. Szgelimi, eski SSCB lkeleri bir yana brakldnda, Avrupa ve Ortadounun en zengin sulak alanlarna sahip olan Trkiyede 1960l yllarda yaklak 200.000 hektarlk alan kurutma nedeniyle kaybedilmitir; 47 denizlerimizde bulunan yaklak 450 balk trnden 50sinin neslinin tkenme tehlikesi bulunmaktadr; 48 Kuzeydou Anadoludaki yal ormanlarn %80den fazlas yok edilmitir; 49 lke genelinde 15 memeli, 46 ku, 18 srngen ve 5 kurbaa tr yok olmak tehlikesi altndadr. 50 Kukusuz rnekleri artrmak mmkndr. izelge 13: Trkiye Flora ve Faunasnn Grnm
Bitki ve Hayvan Tanmlanm Endemik Gruplar Trler Trler Bitkiler Ereltiler 90 2 Ak-Tohumlular 22 Tek-enekliler 1771 300 ift-enekliler 7593 2589 60.000-80.000 Omurgasz Hayvanlar Omurgal Hayvanlar Memeliler 132 Kular 450 Amfibiler 28 Srngenler 105 Balklar (sular) 127 Balklar (Denizler) 450 Kaynak: Bitkiler iin Flora of Turkey and East Aegaen Islands, 2000, Vol.11; hayvanlar iin TBTAK, Trkiye Omurgallar Listesi, 1996 temel alnmtr.
a.g.y., s.43. K. Ik, Ormanlar ve Milli Parklar, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005, s.233. 47 evre Bakanl, Trkiye Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi Eylem Plan, 2001. 48 evre Bakanl, Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi: Johannesburg 2002, Trkiye Ulusal Raporu, Ankara, 2002, s.44. 49 G. Tuncer, Su Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003, s.144. 50 evre ve Orman Bakanl, Trkiyenin Biyolojik eitlilii, (http://www.cevreorman.gov.tr/bc.htm), (Ekim 2005).
46 45
31
Bu kadar zengin bitki rts ve hayvan varlna sahip olan Trkiyenin biyolojik zenginliini ortaya koyan almalarn gemii 40-50 yldan fazla deildir. 51 Byle olmakla birlikte, son dnemde bitki ve hayvan varlnn dkmn yapmak zere gelitirilen aratrma ve projelerin saysnda bir art gzlenmektedir. Trkiyenin biyolojik eitlilii envanteri yapmak zere TBTAK tarafndan desteklenen ve 2003 ylnda kullanma alan TBVES (Trkiye Bitkileri Veri Servisi) buna rnek verilebilir. 52 2.1.10.1. Koruma Alanlar Biyolojik eitlilik asndan nemi yadsnamaz olan koruma alanlarnn Trkiyedeki genel durumuna bakldnda, ncelikle konuyu dzenleyen ok sayda yasal dzenlemenin bulunduundan sz etmek gerekmektedir; bunlarn yan sra nemli saydaki uluslararas szleme de unutulmamaldr. Bu kadar ok sayda dzenlemenin uygulamaya yansmas, koruma alanlarnda ok fazla kurumun yetki ve sorumluluk sahibi olmas biiminde gereklemektedir. Kimi koruma blgeleri iin zel ynetim biimleri ngrlmesini, bu alanlarda farkl kamu kurumlarnn ve trl gnll rgtlerin de sz sahibi olmasn eklediimizde tablo daha da karmak bir hal almaktadr. stelik sz edilen ok saydaki rgtlenme arasnda uygun bir egdm de kurulabilmi deildir. Koruma alanlar ynetiminde sorunlar bulunmakta, benzer zelliklere sahip alanlar farkl koruma statlerine sahip olabilmektedir. Buna benzer biimde, koruma alanlarnn belirlenmesi ilemi de her zaman doru biimde yaplmamakta, rnein, tabiat koruma alan ya da tabiat park olarak dzenlenmesi gereken bir alan milli park olarak nitelenebilmektedir. 53 2.1.10.2. Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Botanik Baheleri lk kez talyada 1543 ylnda kurulan botanik baheleri, 1600lere dein btn Avrupaya, ardndan da ABD ve dnyann dier lkelerine yaylmlardr. lk kurulu amalar daha ok tbbi bitkileri halka tantmak olan bu kurumlar sonraki yllarda, halka doay tantma ve koruma bilincinin yerlemesi konusunda nemli ilevler edinmilerdir. Botanik baheleri, 1980li yllardan itibaren de yok olmakta olan bitkilerin yetitirilmesi ve
51 52
Trkiye evre Vakf, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Ankara, 2005, s.ix. http://www.tubitak.gov.tr/tubives/index.php. (Kasm 2005) 53 Orman Bakanl, Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat, Ulusal Ormanclk Program Raporu (1.Taslak), Ankara, 2003, s.19.
32
nesillerinin gvence altna alnmas almalarnn yrtld yerler durumuna gelmilerdir. Bu bahelerin bir dier nemli zellii de, zellikle 1900l yllardan itibaren kimi lkelerin floralarnn aratrld, bilimsel almalarn yapld yerler olmasdr. rnein Trkiye Floras bu bahelerden birisi olan Edinburg Kraliyet Botanik Bahesinde yazlmtr. Doa tarihi mzeleri ise, botanik bahelerine gre daha ge (1600l yllarda) kurulmakla birlikte, gnmzde hemen hemen btn gelimi lkelerde var olduu sylenebilir. Botanik bahelerine benzer yapda olan bu kurulular almalarn daha ok hayvanlar ve Jeolojik kalntlar (fosiller) zerinde younlatrmlardr. Doa tarihi mzesi ve botanik bahelerinde alan uzmanlarn, lkelerinin biyolojik sorunlar ile ilgili etkin almalar yapmalarnn yan sra kendilerine verilen dier grevleri biyolojik eitlilik ile ilgili uluslararas toplantlarda devletlerini temsil etmek gibi- yerine getirmekle ykml olduklarn da eklemek gerekir. Daha ok enstit biiminde dzenlenen bu kurulular son dnemde lkelerindeki ve dnyadaki canllarn envanterlerini karmak ilevini de edinmilerdir. Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte, uygar dnyann btn kurumlarnn lkemize kazandrlm olmasna karn, ulusal doa tarihi mzesinin ve botanik bahelerinin hala kurulmam olmalar byk bir eksiklik olarak deerlendirilmektedir. 2.1.10.3. Hayvanat Baheleri Doal yaam ortamlarnn ve bu ortamlarda varlklarn gstermekte olan canllarn yerinde korunmas esas ilke olmasna karn, hala birok byk yerleim yerinde varlklarn srdren Hayvanat Baheleri bulunmaktadr. Bu alanlarda zorla barndrlmaya allan yabanl hayvanlar, doal olmayan zor koullarda yaamlarn srdrme abas vermektedirler. Hayvanat Baheleri mevcut grnmleri itibariyle Hayvan Esir Kamplar biimindedir. Daha da nemlisi, kentsel ortamlarda insan saln tehdit eder durumdadr. Bir zamanlar, yabanl hayvanlarn tantm amacyla yerleim yerlerinde kurulan bu toplama alanlar, gnmzdeki bilgi ve teknolojik gelimelerin ve korumaclk yaklamlarnn gerisinde kalmtr. Hayvanlarn rahat yaamlarn ve hayvanlara iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, hayvanlarn ac, strap ve eziyet ekmelerine kar en iyi ekilde korunmalarn, her trl maduriyetlerinin nlenmesini salamak amacyla karlan 5199 Sayl Hayvanlar Koruma Kanunu 01.07.2004 tarih ve 25509 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Aradan
33
geen sreye karn, hayvanlar belirtilen amaca uygun olarak korunduunu sylemek mmkn olmad gibi, Kanunun uygulanmakta olduunu gsteren gelimeler de grlmemektedir. 2.1.10.4. Biyolojik eitliliin Korunmasnda Yaanan Sorunlar Biyolojik eitliliin korunmasna ilikin karlalan sorunlar yle zetlenebilir: Byk lekli baraj projeleri, sularn ak ynnn deitirilmesi, snai ve evsel kirlilik, kurutma ve slah almalar, ar ve yasad balklk, bilinsiz avlanma, denetimsiz saz kesimi ve yaklmas ile turizm etkinliklerinden kaynaklanan bask, sulak alanlara ve dolaysyla biyolojik eitlilie byk zarar vermektedir. Yerleim yerlerinden ve sanayi tesislerinden kaynaklanan deniz kirlilii de nemli sorun alanlarndan birini oluturmaktadr. Kukusuz buna en iyi rnek, Hali, zmir ve zmit Krfezlerindeki canl trlerinin azalmasdr. Sulama sistemlerinin yerletirilmesi, tarla ama, zararllarla mcadele ilalarnn kullanlmas, ar otlatma gibi tarm ve hayvanclk etkinlikleri biyolojik deerler zerinde nemli basklarda bulunmaktadr. Baraj, santral, otoyol, havaalan, kpr, fabrika, gibi byk projelerin hazrlk aamalarnda biyolojik eitlilie verecei zarar yeterince hesaba katlmamaktadr. ED ynetmeliinden daha nce kurulanlar iin ED yaplmamken, yaplanlarda da biyolojik deerler gerektii lde dikkate alnmamtr. zellikle Akdeniz ve Egede ky blgelerinde younlaan ikinci konutlar, verimli tarm topraklar ve doal denge zerinde byk basklar yaratmaktadr. Denizlerimizdeki kazalar, petrol szntlar, turizm tesisleri, yol almalar, biyolojik eitlilii tehdit eden dier gelimelerdendir. Avlanma, saptanan kurallara bal olarak yrtlmemekte, avlanmada uygun olmayan aralar kullanlmakta, a gz geniliine dikkat edilmemekte ve nesli tkenmekte olan trler avlanmaktadr. 54 Bitki ve hayvan trlerinin yurtdna karlmas bugne dein zerinde fazla zerinde durulmayan bir konudur. Genetii deitirilmi organizmalar (GDO) Trkiyenin yeni tant sorun alanlarndan birini oluturmaktadr. zellikle msr, buday, soya fasulyesi gibi rnlerde yeni byk bir pazar olarak alglanan Trkiyenin bu konuda yapt hazrlklar yeterli deildir. Henz olumsuz etkilerinin tam olarak bilinemedii bu retim yntemine ilikin ynetsel, hukuksal ve teknik nlemlerin gelitirilmesi gerekmektedir. 55 Ulusal doa tarihi mzesi, botanik baheleri ya da genetik kaynaklarn, zellikle de ticari
A. Kocata vd., Deniz Faunas, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005, s.39-55. evre Bakanl, Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi: Johannesburg 2002, Trkiye Ulusal Raporu, Ankara, 2002, s.44.
55 54
34
deerlerini kaybetmi olan trl yerli meyve tohumlarnn koruma altna alnmas iin yararl olabilecek koruma baheleri bugne dein kurulmu deildir. zetle sylemek gerekirse Trkiye, sahip olduu bu doal varlklar ne tam deerlendirebilmekte, ne de tam koruyabilmektedir. 2.1.10.5. Uluslararas Ykmllklerimiz Trkiye, 1992 ylnda Rio evre ve Kalknma Konferansnda imzaya alan Biyolojik eitlilik Szlemesine taraf olarak, biyolojik eitliliin kresel ve ulusal lekte korunmas iin taahhtte bulunmutur. Bunun bir sonucu olarak, Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan ile Biyolojik eitlilik Ulusal Stratejisi ve Eylem Plan hazrlanm, kalknma planlarnda, tzel dzenlemelerde bu konuya yer verilmi, trl uluslararas szlemelere imza atlmtr. Ayrca bunlarn yannda, Trkiye lleme ve Kuraklkla Mcadele Ulusal Eylem Program 56 ve Akdeniz Eylem Plan Biyolojik eitlilik Stratejik Eylem Plan almalarn da saymak gerekir. lkemizde evrenin ve biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm ile bitki, hayvan ve insan sal ve yaamnn korunmasna ynelik olarak 4898 sayl Kanunla 57 onaylanan Birlemi Milletler Cartagena Biyogvenlik Protokol de dikkate alnarak, modern biyoteknoloji kullanlarak elde edilen genetii deitirilmi organizmalar ve rnleri ile ilgili faaliyetleri dzenlemek, denetlemek, izlemek zere biyogvenlik sistemini kurmak, gelitirmek ve uygulanmasn salamak amacyla, Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan Ulusal Biyogvenlik Kanun Tasla hazrlanm ve tartmaya almtr. Taslak, aratrma ve gelitirme, muamele, kullanm, tama, ithalat ve ihracat da kapsayan ticari ilemler de dahil olmak zere GDO ve rnlerini ieren faaliyetlere, bu faaliyetlerle ilgili gerek kiiler ile kamu ve zel hukuk tzel kiilerine dair hkmleri kapsamaktadr. Sz konusu taslak, ou kesimler tarafndan olduka youn tepkilerle karlamtr. En nemli tepkiler; GDOlarn doal ve tarmsal biyolojik eitlilii olumsuz ynde etkileyecei ve insan sal riski zerinde younlamaktadr. Taslak zerindeki deerlendirmeler devam etmektedir.
56 57
evre ve Orman Bakanl, lleme ile Mcadele Trkiye Ulusal Eylem Program, Ankara, 2005. RG, 24.06.2003, S. 25148.
35
Tarmsal biyolojik eitliliin korunmas bugne dein fazla zerinde durulmayan bir konudur. Bu konuda Trkiye, Uluslararas Bitki Genetik Kaynaklar Kurulu ile Tahl Genetik Kaynaklarnn Muhafazas ve Deiimi in Avrupa birlii Program yesi lkeler Arasndaki Anlama ve Uluslararas Bitki Koruma Szlemesine taraf olmutur. 2.1.10.6. Biyolojik eitliliin Korunmas in Atlan Admlar (1992-2002) Biyolojik eitliliin korunmas konusunda durum pek i ac olmasa da son dnemde bu alanda kimi gelimeler de yaanmad deil. rnein, 2002 Johannesburg Srdrlebilir Kalknma Zirvesi iin hazrlanan Trkiye Ulusal Raporunda bu konuda kaydedilen gelimeler yle sralanmaktadr: 58 Uluslararas Alanda Yaplanlar AB Mevzuat Uyumu almas nemli bir deerlendirme rol de oynad. Bu srete kapasite artrmna ynelik almalar gerekletirildi. Avrupa Orman Srecine katlnd ve Strasbourg, Helsinki, Lizbon kararlarnn ulusal egdm saland. Avrupa Peyzaj Szlemesine taraf olundu. Ramsar Szlemesi onayland. Biyolojik eitlilik Szlemesine taraf olundu ve Ulusal Koordinasyon Birimi kuruldu. Biyolojik Gvenlik (Cartegana) Protokolne taraf olundu. CITES Szlemesine taraf olundu. llemeyle Mcadele Szlemesine taraf olundu ve Ulusal Koordinasyon Birimi kuruldu. Kurumsal/Yasal Dzenlemeler: CITES Ynetmelii karld. CITES Ynetmelii uyarnca D Ticaret Mstearlnca hracat Teblii yaymland, thalat Teblii ilgili kurulularn grne sunuldu. Sulak Alanlar Ynetmelii karld. Mera Kanunu karld. Organik Tarm Kanunu karld. 4915 sayl Kara Avcl Kanunu karld. Strateji Hazrlklar: Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrland. Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan hazrland. Ulusal lleme ile Mcadele Eylem Program hazrland.
58
a.g.y., s.51-52.
36
Trkiye Bitki Genetik eitliliinin Yerinde Korunmas (in-situ) Ulusal Plan hazrland. Ulusal Gndem 21 belgesi katlmc bir srele tamamland.
Uygulama almalar: zel evre koruma blgelerinin alan, yeni blgelerin ilanyla %58 artrld. Milli Parklar Kanunu erevesinde ilan edilen koruma alanlarnn says artrld; 12 Milli Park (343.288 ha.), 58 Tabiat Ant (452.05 ha.), 9 Tabiat Park (57.211) ve 12 Tabiat Koruma Alan (28.850 ha.) daha ilan edildi. Milli Park ilan edilen koruma alanlarnda uzun dnemli gelime planlarnn hazrlanmas srerken, bunlardan 10u tamamland. RAMSAR Szlemesinin imzalanmasnn ardndan dokuz yeni Ramsar Alan ilan edildi. Karadeniz Ulusal Eylem Plan hazrland (GEF) ve Karadeniz Komisyonu kuruldu. Karadenizin ekolojik rehabilitasyon almalar balatld (GEF). Trkiye Flora Veri Taban hazrland. Kurumsal kapasite artrm, bilinlendirme ve katlm almalarna devam edildi. STKlar tarafndan ekolojik retim ve tketimle ilgili almalar yrtld. GEF/SGP tarafndan desteklenen biyolojik eitlilik projelerinin says 60a ulat. Soyu tehdit/tehlike altndaki trlerin korunmasna ynelik almalarn says artt. Kamuoyunu bilinlendirmeye ynelik katlmc projelerin says artt. Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen ders programlarnda genelde evreye, zelde biyolojik eitlilie daha fazla yer verilmeye balad. Dier almalar Ulusal Orman Program hazrlk almalar (NFAP) Ulusal Biyogvenlik Dzenlemelerinin Gelitirilmesi Projesi Akdeniz Stratejik Eylem Program (SAP-MED) Trkiye Biyoeitlilik Veri Taban Projesi Johannesburg Trkiye Ulusal Raporunda, Trkiyede biyolojik eitliliin belirlenmesi ve korunmasna ynelik olarak srdrlen projeler yle sralanmaktadr: Tr eitliliinin-Genetik eitliliin Yerinde Korunmas: Gen Kaynaklarnn Yerinde Korunmas Projesi (GEF-I) Bitkisel Biyolojik eitlilik ve Korunmas Projesi Tehdit Altndaki Bitki Trlerinin Bulunduklar Ekosistemlerinde Korunmas ve Ynetimi Projesi Geit Blgesi Genetik eitliliinin In-Situ (ifti artlarnda) Muhafaza Olanaklarnn Aratrlmas Projesi Ekosistem-Alan: Manyas Gl Ekolojik Risk Analizi ve Ynetim Plan Projesi Milli Parklar ve Koruma Alanlar Ynetimi, Biyolojik eitliliin Korunmas ve Krsal Kalknma Projesi Biyolojik eitlilik ve Doal Kaynak Ynetimi Projesi (GEF- II) Sulak Alanlarn Korunmas Projeleri
37
SAP-BO Projesi Akdenizde Caulerpa Trlerinin Aratrlmas Projesi Gneydou Anadolu Blgesi Biyolojik eitlilik Aratrma Projesi
Biyolojik Gvenlik ve Organik Tarm Bitkisel Aratrma Projesi ve Hayvanclk Aratrma Projesi Biyogvenlik Aratrma ve Gelitirme Projesi Organik Tarm Projesi. Hazrlklar Bitmi, Btesi Temin Edilmi, Balamak zere Olan Projeler: Kazdalar Eko-Turizm Projesi Katlmc Yaklam Yoluyla Milli Parklarn Srdrlebilir Ynetimi Projesi Kre Dalar GEF Projesi 2.1.11. Biyogvenlik Politikalar ve Genetii Deitirilmi Organizmalar Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanmnn salanmas iin biyoteknoloji uygulamalarndan kaynaklanabilecek olumsuzluklarn nlenmesine ynelik olarak hazrlanan ve 2003 ylndan bu yana yrrlkte olan Birlemi Milletler Biyogvenlik (Cartagena) Protokol, genetii deitirilmi organizmalarn (GDOlar) aratrlmas aamasndan, evreye salm ve transit gei aamasna kadar evre ve insan salna gelebilecek risklerin nlenebilmesinde kapsaml ve etkili bir hukuk belgedir. Protokoln kapsam; insan sal zerindeki riskler de gz nnde bulundurularak, biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm zerinde olumsuz etkilerde bulunabilecek tm deitirilmi canl organizmalarn 59 snrtesi hareketi, transit geii, muamelesi ve kullanlmas iin geerlidir. Trkiye Biyogvenlik Protokolne taraftr. Trkiyenin sz konusu Protokole taraf olmas, transgenik rnlerin riskini de batan kabul etmi olduunu gstermektedir. Bu durumda Trkiyenin GDOlar konusunda kararl bir politika sergilenmesi, bu politikalar yanstan ve uygulamaya ynelik yaptrmlar ieren ulusal mekanizmalar bir an nce kurmas gerekmektedir. lkemizde transgenik bitkilerin ithalt konusunda hukuk ve kurumsal alanda cidd boluklar, bilimsel ve teknik adan da nemli lde yetersizlikler bulunmaktadr. Trkiyede GDO ieren yerli rn retimi yoktur, ancak ithal edilen baz ham ve ilenmi rnlerin GDO ierip iermedii gda gvenlii asndan fiilen denetlenememektedir.
59
Deitirilmi Canl Organizma: Living Modified Organism (LMO)
38
GDOlu tohumlarn Trkiyede sat yasaklanm olsa da, bu tip rnlerin ithaltnn kontrol yaplamamakta, giriler sadece beyana dayal olarak ve gmrklerde kontrolsz olarak cereyan etmektedir. Her ne kadar GDO ve rnlerinin evreye kontrolsz salmna resmen izin verilmemekte ise de, Trkiyede GDOlarn hukuk olmayan yollarla ekimini kontrol eden denetim mekanizmalarnn varlndan sz etmek mmkn deildir. Bu alandaki aratrmagelitirme almalarnn ok yetersiz olmas ve teknik altyapnn eksiklii de (uzman, laboratuvar vb.) bilinen bir gerektir. Ayrca, GDOlarn evreye bilinli olarak salm ve pazara srlmesi konusunda Trkiyedeki mevcut hukuk dzenlemeler bugnk haliyle AB mevzuat ile uyumlu deildir. Trkiyenin zellikle, msr, buday, soya fasulyesi gibi tarm rnlerinin retim ve tketiminde, GDO uygulamalar asndan okuluslu irketler tarafndan iyi bir pazar olarak grld dikkate alndnda; tarm, evre ve teknoloji politikalarnn btnleik bir anlayla deerlendirildii ulusal bir biyogvenlik politikasna olan ihtiya giderek ortaya kmaktadr. 60
2.2. Ynetsel Sorunlar Bu blmde Trkiyede evre ynetiminin iinde bulunduu yapsal sorunlar zerinde durulacak, ardndan da son dnemde AB adayl sreci ile birlikte gndeme gelen yeni dzenlemelerin deerlendirmesine gidilecektir. Trkiyede evre ynetiminin iinde bulunduu ynetsel sorunlar aslnda teden beri dile getirilen ve merkezi ynetimden yerel ynetimlere, gnll rgtlerden niversitelere dein btn ilgili kesimlerin zerinde hemen hemen gr birliine vard konulardan olumaktadr. Bu adan, bu blmde ne karlan sorunlarn, yneltilen eletirilerin, yllardan beri yaplan deerlendirmelerden ok da uzakta olmadn belirtmek gerekir. Trkiyede yaam alanlarnda karlalan sorunlarn giderilmesinde evre ynetiminin yeterince etkili olabildii sylenemez. Bunda, tzel dzenlemelerin yetersizliinin, sorun alanlar iin birden fazla sorumlu rgt bulunmasnn, turizm, sanayi, tarm, enerji gibi sektrlerde izlenen yanl politikalarn paynn bulunduu yadsnamaz. Ancak, karlalan
60
Talu, N., Biyogvenlik (Cartagena) Protokol ve Trkiyede Durum, Biyogvenlik Protokol ve Biyolojik eitlilik Szlemesinde Tevikler, TV Yayn, Ankara, 2005, s. 11-29.
39
sorunlarn kaynanda yasalarn yetersizliinden ok, var olan dzenlemelerin etkin biimde yaama geirilememesinin bulunduu sylenebilir. Trkiyedeki evre ynetimi dzenei planl, btnleik bir yaklamn rn deildir. zlenen politikalar, getirilen kurallar, kurulan kurumlar ya da gerekletirilen eylemler daha ok, ortaya kan bir soruna ya da uluslararas gerekliliklere yant olmak zere gelitirilmitir. Bundan dolaydr ki, Trkiyede evre politikalar ya da evre ynetimi deerlendirilirken ncelikle yetki ve grev geimesinden kaynaklanan ynetsel karmaadan sz etmek gerekecektir. Ynetimde okballk Ayn alan dzenleyen ok sayda yasal belgenin varl, kimi zaman birden fazla kurumun ayn konuda yetki sahibi olmasna, kimi zaman sorumluluklarn akmasna, kimi zaman da yetki boluuna yol aabilmektedir. Sz edilen ynetim birimleri arasnda kurulmas gerekli olan ibirlii ve egdm bugne dein salanabilmi deildir. Sz edilen sorun yalnzca ynetim birimleri ve yetkilerinde gzlenmemekte, ynetim alanlar arasnda da nemli akmalar bulunmaktadr; ayn alandan ok sayda ynetim birimi sorumlu klnabilmekte, ayn alan birden fazla stat iinde yer alabilmekte ya da birden fazla plan belgesinin iinde bulunabilmektedir. evre ynetiminde ilk derecede sz sahibi olan bykl kkl ok sayda yerel ynetim birimi arasnda egdm ve ibirliini salayacak dzenekler oluturulamamtr. zellikle kk yerel birimlerin karlalan sorunlarla mcadele edebilecek parasal gce, yeterli donanma ve alana sahip olmamas sz edilen ibirliini daha da gerekli klmaktadr. Planlama Sreci Gerekletirilen yasal dzenlemeler btnleik bir politikann rn olmad ve planlama sradzeninde byk sorunlar yaand iin uygulamada ounlukla baarszlkla karlalmaktadr. Ulusal ve uluslararas belgeler nda ortaya kan planlarn yaama geirilmesi iin gerekli ynetsel ve akal aralar oluturulamamakta, planlar yalnzca toplumsal, ekonomik, ekolojik durumu ortaya koyan, yol gsterici belgeler olarak kat zerinde kalmaktadr. Burada sz edilmesi gereken bir baka konu ise, evre dzeni planlar
40
da dahil olmak zere, eitli meslek gruplarndan uzmanlarn bu kapsamda grev almalarnn salanmasnn gerekliliidir. Kamu Ynetiminin Yeniden Yaplanmas Byk lde Avrupa Birliine adaylk srecinin bir yansmas olarak Trkiye ekonomisi, hukuku ve ynetimi byk bir dnmden geiyor. Btn yaamsal etkinliklerin odanda bulunan evre de bu deiim rzgarnn dnda kalm deil. Gerekletirilen her yasal dzenleme bir biimde evresel ve kentsel deerleri etkilemektedir. ok sayda yasal dzenlemenin ksa bir zaman aralna sdrlmas sz konusu giriimlerin sonularn deerlendirmeyi gletirse de, bu aamada bir n deerlendirme yapmak olanakldr. Kamu ynetiminde dnm bir an nce salama arzusuyla, getirilen yeniden dzenleme nerileri genelde kamuoyuna yeterince tantlmadan, demokratik kitle rgtlerinin, niversitelerin ve uzman evrelerin grleri fazla dikkate alnmadan yasama faaliyetine geilmektedir. Buna benzer bir sorun da, evre ve kalknma sektrlerinin uyumlatrlmasn ilgilendiren bir ok yasa tasarsnn TBMMde evre komisyonunun incelemesine sunulmamasdr. 61 rnein bu Yasama Dneminde (22. Yasama Dnemi) TBMM evre Komisyonunun gndeminde yer almam olan evre ile dorudan ya da dolayl ilgili kanunlar unlardr: 5195 sayl Endstri Blgeleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, 62 4999 sayl Orman Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, 63 5192 sayl Orman Kanununun Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, 64 5226 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, 65 4957 sayl Turizm Tevik Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, 66 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, 67 5377 sayl Trk Ceza Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, 68 5326 sayl Kabahatler Kanunu, 69 4916 sayl eitli Kanunlarda ve Maliye Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik
61 62
N. Talu, TBMM'de evre Siyaseti, Nobel, Ankara, 2004, s.61. RG, 01.07.2004, S.25509. 63 RG, 18.11.2003, S.25293. 64 RG, 03.07.2004, S.25511. 65 RG, 27.07.2004, S.25535. 66 RG, 01.08.2003, S.25186. 67 RG, 12.10.2004, S.25611. 68 RG, 08.07.2005, S.25849. 69 RG, 31.03.2005, S.25772.
41
Yaplmas Hakknda Kanun 70 ve 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun. 71 Kamu ynetimini yeniden dzeltim almalarnda evre ynetimi en ok etkileyen dzenlemenin evre ve Orman Bakanlklarnn birletirilmesi olduu sylenebilir. Aslnda ilk bakta iki bakanln birlemesi, ynetimde paralanmay gideren, btnleik ynetimi salama ynnde bir aama ya da evre sorunlarn daha kavrayc, kapsaml bak asyla ele alacak bir yeniden yaplanma aray olarak deerlendirilebilir. Kukusuz ayn yaklamla Kltr ve Turizm Bakanlklarnn birlemesi iin de benzer bir yorumda bulunulabilir. Ancak, kuramsal dzeyde yanllanamayacak, kat stnde iyi sonular verecekmi gibi duran bu dzeltim abalarnn evre ynetimindeki ok balln giderilmesine ne lde katkda bulunduu kukuludur. 72 evre ve Orman Bakanlklarnn birletirilmesi, kamu ynetiminde etkinliin artrlmas politikalar erevesinde benimsenen bakanlklarn saysnn azaltlmas noktasnda olumlu bir yaklam gibi gzkebilir. Ancak konuya, evre Bakanlnn bir baka Bakanlkla (ya da Bakanlklarla) birletirilmesi Trkiyede evre ynetimini glendirebilir mi? dncesiyle bakmak lazmdr. evre meselelerinin ok disiplinli bir zellik tamas nedeniyle evre Bakanl hangi Bakanla ya da bir ka Bakanla balanrsa balansn, doaldr ki hepsi ile ortak bir kesime ve etkileim alan bulunacaktr. Bu adan, sorunlarn temeline inmek ve Trkiyede evre ynetiminde etkinliin artrlmas ve yeniden yaplanma almalarnda ele alnmas gereken konular iyi belirlemek daha aklc bir yaklam olacaktr. Bunlar: evre, sektrel kalknma politikalaryla uygulamada btnletirilememitir. Kurulular arasnda evre konusunda grev, yetki ve sorumluluk atmas ve karmaas yaanmaktadr. Yukardaki bu temel sorunlar, evre kurumsallamasndaki skntlar zellikle artrmaktadr. evre konularnn hemen her sektrle ilikili olmas, bu alandaki tm sorumluluun tek bir kurulua verilmemesi mantn da beraberinde getirmektedir. Bununla beraber, Trkiyede politika belirleyici ve uygulayc olmak zere iki kategoride snflandrlan bir ok kamu kuruluunun evre ile ilgili yetki ve grevlerinin belirginlemesinin siyasi iradenin tercihinde olduu da unutulmamaldr.
70 71
RG, 19.07.2003, S.25173. RG, 18.05.2005, S.25819. 72 B. Duru, Kreselleme, Avrupa Birlii ve Trkiye evresi, Birikim, S.191, Mart 2005, s. 63-72.
42
Kamu ynetimini yeniden dzenlemeyi hedef alan sz konusu yasal dzenlemelerin (Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasars) evre ynetimini belki de en ok etkileyen hkm evre ve Orman Bakanl'nn taraya ilikin yetkilerinin il zel idarelerine devredilmesi ile ilgili olandr. Aslnda, "evre" gibi sorunlarn yerel dzeyde ele alnmasnn zorunlu olduu bir alanda yetkileri, bir yerel ynetim kurumuna brakt iin, Tasar olumlu bir gelime olarak deerlendirilebilir. Ancak, yetkilerin devredilecei yerel birimlerin, kendisine devredilecek yeni hizmetleri yerine getirebilecek olanaklarla donatlmas ve halk katlmn salayacak bir ortamn yaratlmas zorunludur. Belediye ve il zel idaresi ile ilgili dzenlemelerde yer alan "ihtisas komisyonlar" evre ynetiminin rgtlenmesinde nem tamaktadr. Belediye Kanununda dorudan anlmayan ancak, l zel daresi ve Bykehir Belediyesi Kanunlarnda, eitim, kltr, sosyal hizmetler, imar gibi konularda kurulmas zorunlu olan komisyonlardan biri olarak geen evre ve salk komisyonu yerel ynetimler iin yeni bir dzenlemedir. Her ne kadar "evreyi bal bana bir sorun alan olarak alglamayan, salk hizmetlerinin bileeni olarak gren anlay tarafndan gelitirilen bir dzenek olsa da, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn, niversitelerin, sendikalarn ve sivil toplum rgtlerinin temsilcilerinin katlp gr bildirebilmelerini olumlu bir gelime olarak deerlendirmek gerekir. 73 Yeniden yaplanma almalarnn evre hizmetlerinin byk blmnden sorumlu olan yerel ynetimlere getirdii yeni bir dzenleme de d borlanmaya ilikindir. Bir adan, uluslararas piyasalardan kredi almann yerel zerklii artraca, hizmetlerin sunum dzeyini ykseltecei dnlebilir. Ancak, gemi yllardaki uygulamalar anlan olumlu niteliklerin n plana kmadn, d borlanmann daha ok uluslararas finans rgtlerinin ynetim yapsna mdahalesini artrdn gstermektedir. 74 Ynetime Katlm Belediye Kanununda "kent konseyleri" ya da her iki yasada da yer alan halkn hizmetlere gnll katlmn ngren dzenlemeler iin de ayn eyler sylenebilir. Toplumun tm kesimlerini bu tr dzeneklere katacak aralar gelitirilmedike anlan dzenlemelerin kat zerinde kalaca dnlmektedir. Bu noktada Trkiyede evre alannda faaliyet gsteren STKlarn zelliklerine bakmak gerekmektedir. Aslnda, Trkiyede son yllarda kurulan evreci STKlarn nemli bir blmnn byk kentin
73 74
a.g.y. B. Ayman Gler, "Devlette Reform", Kamu Ynetimi Dnyas, Ocak-Mart 2003, S.13, s. 24.
43
dnda olmas; daha az gelimi kentlerde ve tarada evreci rgtlenme bilincinin gelimekte olduunu gstermektedir. alma tarzlarna ve yaptklar ilere bakldnda, evreci STKlarn oktan aza doru; kamuoyu oluturma, aalandrma ve protestoya ynelik eylem yapma, atk toplama, enlik bal altnda sylenebilecek eylemler dzenleme, bilimsel almalar, proje almalar, eitim almalar ve restorasyon almalar gibi faaliyetler gerekletirdikleri gzlemlenmektedir. Son dnem STKlarn en nemli nitelii, lke apnda daha geni bir yaygnlk gstermeleri ve bu gelimeye paralel bir biimde ilgi alanlarnn eitlenerek, eyleme ve kamuoyuna verilen arln artmasdr. Bu dnemde, Trkiyede kalknma kart eylemler, soyu tkenen canllarn, hayvanlarn korunmas, sulak alanlarn, kylarn korunmas, ulusal biyogvenlik/GDO politikalarna kar eylemler gibi faaliyetler yaygnlk kazanmtr. Bu gibi faaliyetler her ne kadar Trkiyede evre ynetiminin demokratik bir anlay ve aba ile gelimesine fayda salyor olsa da, STKlarn kar karya olduu temel baz sorunlar nedeniyle gelimeler istenilen lde olmamaktadr. Bu sorunlarn banda mali kaynak sknts gelmektedir. STKlarn hemen her konuda kapasitelerinin gelitirilmesi de nemli bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bu kurulular zellikle proje hazrlama, ynetme ve uygulama konusunda srekli bir kapasite desteine ihtiya duymaktadr. Son zamanlardaki AB katlm sreciyle gelen yeni hareketlilik ve STKlara verilen nemin artmas, bu eksiklii daha ok hissettirmektedir. STKlar asndan bir baka temel sorun, zaten yetersiz olan evre ile ilgili bilgilere yeterince ulaamamalardr. evresel Etki Deerlendirmesi (ED) Sreci Ekonomik gelimeyi salamak ve yatrmlar hzlandrmak iin ED srecine getirilen yeniliklere de burada deinmek gerekmektedir. ED ynetmeliinde yaplan deiiklikle, daha nce toplam 117 gn sren ED sreci 35 gne drlmtr. 75 Bunun yannda, daha nce "ED n aratrmas"na bal tutulan projeler iin rapor hazrlama ykmll kaldrlm, bu kmeye giren faaliyetler iin yalnzca "proje tantm dosyas"nn hazrlanmas yeterli grlmtr. Buna benzer biimde Endstri Blgeleri Kanununda 76 evre ve Orman Bakanl'nn, evresel Etki Deerlendirmesi raporu ile ilgili inceleme, deerlendirme ve karar verme sresi de "en ge 2 ay" olarak saptanmtr. ED iin "olumlu" veya "gerekli deildir" karar alnan etkinlikler iin baka hibir ileme gerek kalmakszn 15 gn iinde
75 76
06.06.2002 tarihli ED ynetmelii, 16.12.2003 tarihinde deitirilmitir. RG, 01.07.2004, S.25509.
44
gereken btn izin ve onaylarn verilecei, btn bu ilemlerin de ay iinde tamamlanaca belirtilmitir. Maden Kanununda deiiklik yaparak, orman alanlar, koruma blgeleri, sit alanlar, su havzalar, ky alanlar, turizm blgeleri gibi trl ulusal ve uluslararas dzenlemelerle koruma altna alnp zel nlemler getirilen yerleri maden faaliyetlerine aan 5177 sayl yasa da 77 konumuz asndan nem tamaktadr. Yeni dzenleme, ED ve dier izin ilemlerinin ilgili kurulular tarafndan ayda bitirilmesi zorunluluunu getirmekte, bir anlamda, bu srecin bir an nce tamamlanarak madencilik faaliyetlerinin balatlmasn istemektedir. Ayrca, petrol, jeotermal kaynak ve maden arama faaliyetleri, ED kapsam dnda tutulmaktadr. evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasarsnn da, petrol, jeotermal kaynaklar ve maden arama faaliyetlerini ED kapsam dnda tuttuunu belirtmek gerekmektedir. Mera Kanununda yaplan deiiklik de benzer biimdedir: 8 Haziran 2004 ve 20 Mays 2005deki dzenlemeler ile mera alanlarnn maden, petrol, turizm, yerleim ve askeri amalar iin kullanmnn n alm bulunmaktadr. evresel Etki Deerlendirme almalarnn yabanc firmalar eliyle yaplmas ve gereken hassasiyetin gsterilmemesi giderek artan oranda eletirilebilir bir nitelik kazanmaktadr. Firmalarca gerekletirilen ED raporlarnn zellikle sosyo-ekonomik analizlere yzeysel yer vermesi hatta hi vermemesi, baraj, yol, elektrik hatt, ta oca vb ED almalar bata olmak zere halkn yer deitirmesi ve/veya bulunduu yerde yaratlan stres ortamna ilikin bilgiler ve alternatif nlemlere hi deinilmedii dikkati ekmektedir. ED raporlarnda sosyal boyutlara ve nlem planlamasna yer vermeme AB raporlarnda da ne kmaya balamtr. evre Kanununda Deiiklik nmzdeki dnemde yasalamas beklenen evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasarsnn kimi hkmlerini de bu blmde deerlendirmek gerekmektedir: ncelikle, evre ynetimi alanndaki uluslararas szlemelerin ve AB ltlerinin gereklerini yerine getirmek zere tasarlanan ve evre ynetiminin temel yasasnda deiiklik yapan bu dzenlemenin kamuoyunda yeterince tartld, getirilmesi dnlen kurallarn katlmc bir ortamda biimlendii sylenemez. Srdrlebilir kalknma, katlmc ynetim, kamu-zel sektr-sivil toplum rgtleri arasnda egdm ve ibirlii, evre ile uyumlu teknolojilerin kullanmnn desteklenmesi, kirleten der gibi ilkeler zerine kurulu olan yeni dzenlemenin,
77
Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun, RG, 5.6.2004, S.25483.
45
petrol, jeotermal kaynaklar ve maden arama faaliyetlerini ED kapsam dnda tuttuu yukarda belirtilmiti. Bugne dein trl platformlarda dzenlemeye yneltilen eletirilerse yle zetlenebilir: 78 Tasarya merkeziyeti bir yaklam egemendir; Bakanlk ve Yksek evre Kurulu arasndaki iliki net biimde tanmlanm deildir; katlm hakknn nasl yaama geirilecei belli deildir; stratejik evresel deerlendirme ak biimde tanmlanmamtr, bu biimiyle evreye nemli zararl etkilerde bulunabilecek byk projelerin EDden karlmas sonucunu dourabilir; yapay evrenin ve tarihi-kltrel varlklarn korunmasna ilikin hkmleri yeterli deildir; kurulular iin ngrlen denetleme grevlilerinin kimlerden oluaca, nasl alaca ak biimde belirtilmemitir; kimi maddeler yanl anlalmalara ya da belirsizliklere neden olacak biimde kaleme alnmtr; Bakanlk yasay uygulayabilecek altyap ve insan kaynana sahip deildir. 2.3. Mali Sorunlar stikrarl bir ortamda srdrlebilir bymenin salanmas, ekonomik rekabet gcnn artrlmas ve evre ynetiminin etkin ve verimli bir biimde almas iin tutarl ve rasyonel bir evre finansman politikasnn oluturulmas gerekmektedir. Etkin bir evre finansman politikasnn olmamas nedeniyle, yatrm ncelikleri salkl belirlenememekte; bu durum i kaynaklarn etkin olarak, zamannda ve doru alanlara aktarlmasn engellemektedir. D kaynak kullanmnn etkin planlanmamas, hibe ve kredilerin zamannda deerlendirilememesi kaynak kaybna yol amaktadr. evre finansman mekanizma ve modellerinin gelitirilmesinde en nemli konu, evre yatrmlarnda zel sektrn roln artrmaktr. zellikle evresel altyap yatrmlarnda zel sektr zendirecek mekanizma ve modeller zayftr. Bu nedenle kamu kesiminden beklenen, bu konudaki yasal ve kurumsal yapnn yeniden gzden geirilmesi ve gelitirilmesidir. Bu yaklamn ardnda, evre sektrne yaplacak yatrmlarn nihai hedefinin Trk ekonomisine katk salayaca dncesi bulunmaktadr. evre maliyetlerinin retimden tketime her aamada muhasebeletirilmemi olmas bugne kadar evre maliyet analizlerinin salkl bir ekilde yaplamamas sonucunu dourmutur. Muhasebeletirilmeye evresel maliyetlerin de dahil edilmesi, yatrm
Daha ayrntl bilgi iin Bkz. evre Mhendisleri Odas, 5 Haziran 2005 Dnya evre Gn Deerlendirme Raporu, Ankara, 2005; ODT Mezunlar Dernei, evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars zerine ODT Mezunlar Dernei Gr (http://www.odtumd.org.tr/calismagr/cevre/cevre_kanunu_gorus.htm); evre Kanunu Tasarsna Eletiri, Birgn, 30 Mays 2005.
78
46
projelerinin doru planlanmasn ve finansal kaynaklarn etkin, verimli bir biimde kullanlmasn salayacaktr. Doal kaynak muhasebesi, bir yandan evre ve ekonomik sektrlerin btnletirilmesini kolaylatrrken, bir yandan da AB srecinde istenilen standartlarda projelerin gelitirilmesine altyap oluturacaktr Trkiyede evresel yatrmlarla ilgili tm kurumlarn proje hazrlama kapasitesi ok yetersizdir. Bu durum gerek ulusal gerek uluslararas kaynaklardan yerince yararlanlamamas sonucunu dourmaktadr. AB ve dier kredi verici kurulularnn destek politikalarnda uluslararas llerde proje hazrlama konusu nemli bir yer edinmektedir. evresel yatrmlara arlkl olarak yerel dzeyde ihtiya olduu dikkate alndnda, ncelikli hedef kitlenin yerel ynetimler olduu ortaya kacaktr. ncelikle bu kurululara evresel yatrm projeleri iin kapasite gelitirme eitimi verilmesi gerekmektedir. Bylece, proje reten kurulular uluslararas standartlara yaklaacak, bunun yan sra ulusal dzeydeki ihtiyalara ve nceliklere cevap veren doru teknolojilerin seimi salanm olacak ve evre yatrmlar hz kazanacaktr.
47
2.4. Uluslararas Ykmllkler ve Taahhtler Avrupa Topluluunun taraf olduu evre ile ilgili uluslararas szlemelere ilikin lkemizin durumu ve izleyecei sre aadaki izelgede gsterilmektedir. 79
Avrupa Topluluunun Taraf Olduu evre le lgili Anlamalar RG Tarih ve Says Aklamalar
Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Katlm 18.03.2003 -25052 Anlamas Akdeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmasna Dair Szleme (Barselona, 16.02.1976) Deiiklii, 10.06.1995 12.06.1981-17368 Akdenizin kirlilie kar korunmasna ynelik olarak 1975-1980 yllar 22.08.2002-24854 arasnda MED POL I. Faznn, 1981-1995 yllar arasnda MED POL II. Faznn, 1996-2005 yllar arasnda MED POL III. Faznn ve 2006-2013 yllar arasnda MED POL IV. Faznn, kesintisiz yrtlmesi Szlemeye imza koyan lkelerce kabul edilmitir. Denizlerde Kirlilik zleme (MEDPOL) Projesi Trkiyenin de taraf olduu Barselona Szlemesi ve Ek Protokollerinin uygulanabilmesi amacyla Akdeniz Eylem Plan kapsamnda proje alannda yrtlen almalarla uyumlu olarak gerekletirilmektedir. Projede elde edilen lm sonular UNEP/MAP veri tabannda toplanmaktadr. Bu veriler kullanlarak Akdeniz ve Egede belirlenen istasyonlarda mevcut kirlilik ve trofikasyon durumu belirlenmektedir. Kirlilik izleme almalar UNEP/MAP erevesinde yrtlen uluslararas bilimsel ve teknik izleme almalarnn Akdeniz ve Egedeki blmn oluturmaktadr. 12.06.1981-17368 22.08.2002-24854 12.06.1981-17368 Acil Mdahale Protokol (2002)nin yrrle girmesiyle bu protokol yrrlkten kalkmtr. 20.05.2003-25113 Acil Mdahale Protokol kapsamndaki almalar Bakanlmz ile, Akdeniz iin Blgesel Acil Mdahale Merkezi (REMPEC) araclyla srdrlmektedir. Acil Mdahale Protokolnn hazrlanmasna ynelik olarak hazrlanan REMPEC Stratejileri dokman Barselona Szlemesi 14. Akit Taraflar Toplantsnda imza altna alndktan sonra lkeler uygulamaya alacaktr.
Akdenizin Gemilerden ve Uaklardan Vaki Olan Boaltma Sonucunda Kirlenmeden Korunmasna Dair Protokol (Barselona, 16.02.1996) Deiiklik, 10.06.1996 Fevkalade hallerde Akdenizin Petrol ve Dier Zararl Maddelerle Kirlenmesinde Yaplacak Mcadele ve birliine ait Protokol (Barselona, 16.02.1976) Gemilerden Kaynaklanan Kirliliin nlenmesi ve Fevkalade Hallerde Akdenizin Kirlenmesinde Yaplacak Mcadele ve birliine Ait Protokol (Yeni Protokol) (Acil Mdahale Protokol2002)
Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 2003. (http://www.abgs.gov.tr/up2003/up.htm)deki bilgiler gncellenerek hazrlanmtr. Daha ayrntl bilgi iin Bkz. N. Algan ve A. Kaya Dndar, Trkiyenin evre Konusunda Verdii Szler, TBA, Ankara, 2003.
79
48
Avrupa Topluluunun Taraf Olduu evre le lgili Anlamalar Akdeniz'in Kara-kkenli Kaynaklardan Kirlenmeye Kar Korunmas Protokol (Atina, 17.05.1980) Deiiklii, 8.03.1996
RG Tarih ve Says
Aklamalar
18.03.1987-19404 Sz konusu protokoln amacna ulaabilmesi amacyla eylem planlar, 22.08.2002-24854 programlar ve nlemleri, uygulama zaman izelgeleri ve nceliklerinin tm taraf lkeler iin ayn standartlarda belirlenmesi amacyla kabul edilen Stratejik Eylem Program (SAP) gereince Kara Kkenli Kirleticilere likin Ulusal Eylem Plan hazrlanmas almalar 1997 ylndan bu yana evre ve Orman Bakanl koordinatrlnde ilgili kurum ve kurulularn katlm ile tamamlanmtr. 12.10.1988-19968 22.08.2002-24854 23.03.1983-17796 16.05.1998-23344 23.7.1985-18820
Akdenizde zel Olarak Korunan Alanlara Ait Barselona Szlemesi Protokol (Cenevre, 3.4.1982) Akdenizde zel Olarak Korunan Alanlara ve Biyolojik eitlilie Ait Barselona Szlemesi Protokol (Barselona, 10.6.1995) Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi (Cenevre, 13.11.1979) zellikle Afrikada Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz lkelerde lleme ile Mcadele iin Birlemi Milletler Szlemesi Avrupada Hava Kirliliinin Takibi ve Deerlendirmesi in birlii Programnn uzun vadeli Finansmanna Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol (Cenevre, 28.9.1984) Ozon Tabakasn ncelten Maddelere Dair Montreal Protokol, 1987 Londra Deiiklii, 29.06.1990 Kopenhag Deiiklii, 25.11.1992 Montreal Deiiklii, 17.9.1997 Pekin Deiiklii, 3.12.1999 Ozon Tabakasnn Korunmasna Dair Szleme Viyana, 22.3.1985 Biyolojik eitlilik Szlemesi Rio, 5.6.1992 Avrupann Yaban Hayat ve Doal Yaama Ortamlarnn Korunmas Szlemesi, Bern, 1979 Tehlikeli Atklarn Snrtesi Tanm ve Bertarafnn Kontrolne likin Basel Szlemesi, 1989 Biyolojik eitlilik Szlemesi Biyogvenlik Protokol (Cartagena Protokol), Montreal, 29.1.2000
28.12.1994-22155 28.12.1994-22155 29.09.1995-22419 07.06.2003-25131 17.06.2003,-25141 28.12.1994-22155 27.12.1996-22860 20.02.1984-18318 15.5.1994-21935 24.06.2003-25148
49
Avrupa Topluluunun Taraf Olduu evre le lgili Anlamalar Trkiye Karadenizin Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi. (Bkre Szlemesi)
RG Tarih ve Says
Aklamalar
06.03.1994 -21869 Trkiyenin de taraf olduu Karadenizin Kirlilie Kar Korunmas Szlemesi ve Ek Protokollerinin uygulanabilmesi amacyla Karadeniz Stratejik Eylem Plan kapsamnda proje alannda yrtlen almalarla uyumlu olarak Karadenizde Kirlilik zleme Projesi yaplmaktadr. lkelerin SAP program kapsamnda belirtilen aktiviteleri yerine getirme zorunluluu getirilmitir. Karadeniz Stratejik Eylem Planna uygun olarak lkemiz Karadeniz kys boyunca ak denizde, kyda ve nehir aznda kirlilik miktarnn izlemesi ve bir ynteme bavurulmas, blge iin ileride yaplacak alma ve yatrm kararlarnda etkili olacak, evreye duyarl projelerin hazrlanmas, evre ynetiminin ynlendirilmesi ve srdrlebilir kalknma ilkesi hedeflerinin elde edilmesi iin ara olacaktr. Bu sebeple, Karadenizde Kirlilik zleme Programnn her yl yaplmas lkemizi uluslararas platformda ykmllklerini yerine getiren lke konumuna getirecei iin nem tamaktadr.
Karadeniz Deniz evresinin Kara Kkenli Kaynaklardan Kirlenmeye Kar Korunmasna 06.03.1994 -21869 Kara Kkenli Kirlilie Kar Ulusal Eylem Plannn Hazrlanmas Projesi Dair Protokol 2003 ylnda Karadeniz ksm yaplm ve tamamlanmtr. Bu projede denizlerin kirliliine sebep olan karasal kaynakl kirlilik etmenleri sektrel bazda tespit edilmitir. Proje kapsamnda scak nokta olarak tespit edilen 10 istasyonda analizler yaplmtr. Dier yerleim alanlarndaki veriler analizlere dayanmamakla birlikte istatistiki almalarla elde edilmitir. Proje kapsamnda 30 sektr belirlemesi yaplm ve bu sektrlerin kirlilie olan katklar belirlenmitir. Sz konusu protokoln amacna ulaabilmesi amacyla eylem planlar, programlar ve nlemleri, uygulama zaman izelgeleri ve nceliklerinin tm taraf lkeler iin ayn standartlarda belirlenmesi amacyla kabul edilen Stratejik Eylem Program (SAP) gereince Kara Kkenli Kirleticilere likin Ulusal Eylem Plan hazrlanmas almalar evre ve Orman Bakanl koordinatrlnde ilgili kurum ve kurulularn katlm ile tamamlanmtr. Szleme kapsamnda sz konusu protokoln revize edilmesi karar alnm ve almalar devam etmektedir. Karadeniz Deniz evresinin Petrol ve Dier Zararl Maddelerle Kirlenmesine Kar Acil 06.03.1994 -21869 Karadeniz Acil Mdahale Plan 27-29 Ekim 2003 tarihinde 10. Karadeniz Durumlarda Yaplacak birliine Dair Protokol Komisyonerler Toplantsnda Trkiye, Romanya, Bulgaristan tarafndan imzalanmtr. Dier Karadeniz lkeleri olan Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Grcistan ise i mevzuatlarn tamamlamalarna mteakip Karadeniz Acil Mdahale Plann imzalayacaklardr.
50
Avrupa Topluluunun Taraf Olduu evre le lgili Anlamalar
RG Tarih ve Says
Aklamalar
Karadeniz Deniz evresinin Boaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin nlenmesine likin 06.03.1994 -21869 Protokol Karadeniz Blgesinde Biyoeitlilik ve Peyzajn Korunmas Protokol. klim Deiiklii ereve Szlemesi, New York, 9.05.1992 klim Deiiklii ereve Szlemesi Kyoto Protokol Baz Tehlikeli Kimyasallarn Uluslararas Ticaretinde Uygulanacak n Bildirimli Kabul (PIC) Sistemine likin Roterdam Szlemesi Roterdam, 10.9.1991 Baz Kalc Organik Kirletici Kimyasallarn (POPs) evresel Adan Etkin Ynetimi zerine Stokholm Szlemesi Azotoksit Emisyonlarnn veya Snr tesine Tanmasnn (flux) Kontrolne Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol Sofya, 31.10.1988 Szlemeye taraf olunmas sreci devam etmektedir. Bunu takiben, lke artlar erevesinde Protokol deerlendirmeye alnabilecektir. Szleme 1998 ylnda imzalanm olup, ncelikle Tehlikeli Kimyasallar Ynetmeliinin, 67/548/EEC ve 99/45/EEC sayl Direktiflere uyumunun salanmasndan sonra onay ilemine balanacaktr. Szleme 2001 ylnda imzalanm olup, konuyla ilgili eylem plann hazrlanmasn ve PIC Szlemesine taraf olunmasn takiben onay srecine balanacaktr. Anlan Protokoln ierii desteklenmekle birlikte, gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu itibarla, bu Ulusal Program dneminde bir deerlendirmeye gidilememektedir. Anlan Protokoln ierii desteklenmekle birlikte, gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu itibarla, bu Ulusal Program dneminde bir deerlendirmeye gidilememektedir. Anlan Protokoln ierii desteklenmekle birlikte, gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu itibarla, bu Ulusal Program dneminde bir deerlendirmeye gidilememektedir. Anlan Protokoln ierii desteklenmekle birlikte, gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu itibarla, bu Ulusal Program dneminde bir deerlendirmeye gidilememektedir. Anlan Protokoln ierii desteklenmekle birlikte, gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu itibarla, bu Ulusal Program dneminde bir deerlendirmeye gidilememektedir. 12.08.2005 -25551
Uucu Organik Bileiklerin Emisyonlarnn veya Snr tesine Tanmasnn (flux) Kontrolne Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol (Cenevre, 18.11.1991) Kkrt Emisyonlarnn Daha da Azaltlmasna Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol (Oslo, 13.6.1994)
Ar Metaller Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol (Aarhus, 24.6.1998)
Dayankl Organik Kirleticilere Ait Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Protokol (POPs) (Aarhus, 24.6.1998)
51
Avrupa Topluluunun Taraf Olduu evre le lgili Anlamalar Omurgal Hayvanlarn Deneysel veya Dier Bilimsel Amal Kullanmlardan Korunmasna Dair Szleme (Strasburg, 18.3.1986) Yabani Hayvanlarn Gmen Trlerinin Korunmasna Dair Szleme (Bonn, 23.6.1979) Snr tesi Kapsamda evresel Etki Deerlendirilmesine Ait Szleme (Espoo, 25.2.1991) Snraan Sular ve Uluslararas Gllerin Korunmas ve Kullanlmas Szlemesi (Helsinki, 17.03.1992) Endstriyel Kazalarn Snr tesi Etkilerine likin Szleme (Helsinki, 17.3.1992)
RG Tarih ve Says
Aklamalar Szleme 5 Eyll 1986 tarihinde imzalanmtr. evre ve Orman Bakanlnn egdmnde taraf olunmas deerlendirilmektedir. yelikle birlikte deerlendirilecektir. yelikle birlikte deerlendirilecektir. evre ve Orman Bakanl tarafndan deerlendirilmektedir. Szleme gereklerinin yerine getirilebilmesi nemli lde altyap yatrmlarn gerektirmekte ve finansman ihtiyac bulunmaktadr. Bu Ulusal Program dneminde ncelikli deerlendirilmemektedir. Bu Ulusal Program dneminde ncelikli deerlendirilmemektedir. yelikle birlikte deerlendirilecektir.
Uluslararas Tropik Kereste Anlamas (Cenevre, 26.1.1994) Afrika-Avrasya Gmen Su Kularnn Korunmasna likin Anlama (Lahey, 15.6.1995) evresel Konularda Bilgiye Eriim Karar Alma Srecine Halkn Katlm ve Yargya Bavuru Szlemesi (Aarhus,25.6.1998)
52
2.5. Gl ve Zayf Ynler, Tehditler ve Frsatlar (GZTF) Analizi Gl Yanlar Doal kaynak zenginlii ve biyoeitlilik evre bilimi ve teknolojisi konusunda eitimli insan kayna evre bilincinin yerlemeye balam olmas evre korumaya halkn destek salamas evre koruma sistem/ekipman retim kapasitesinin varl evre standartlarnn (ISO 14000) i yerlerinde uygulanmasnn artmas evre konularna verilen nemin art gstermesi evre bilincini oluturma gayretlerinin varl, bu gayretlerin 1970'li yllarn sonuna doru gndeme gelmi olmas Byk sanayi kurulularnda evre bilincinin gelimekte olmas VIII. Be Yllk Kalknma Plannda sorunlarn belirlenmeye balam olmas Ulusal ocuk sal eylem plan hazrlanm olmas 1972'den sonra evre ile ilgili kurumsallamann balamas; mevzuat konusunda birikimli olunmas ou uluslararas ykmllklerin akit altna alnm olmas ocuklarda ve genlerde evre bilincinin gelimesi Frsatlar AB ile ilikilerin zorlamalar evre ile ilgili AB mevzuat Yenilenebilir enerji kaynaklar potansiyeli evre koruma ynnde gl dini reti AB uyum almalarna verilen nem nedeniyle "evre" sektrnde artan bilin evrenin, uygun koullu finansman salayan uluslararas kurulu ve fonlarn byk ilgi gsterdii bir sektr olmas Yksek enerji tasarrufu potansiyeli evre kirliliinin henz son noktasna ulamam olmas Tehditler Endstriyel kimyasallarda art ve denetimsizlik Hzl nfs art ve g Milli servet olan doal kaynaklarn evresel adan hazineye gelir amal kullanlmas, rasyonel olmayan siyasal tercihlere konu olmas ve bu konuda teaml olumas Uzmanlk alanlarna siyasi grlerin olumsuz etkisi arpk kentleme Kamu evre altyap yatrmlar iin zel sektr zendirecek ve tevik edecek politikalarn, yasalarn bulunamamas Tarmsal kaynakl kirleticilerin art Tarm alanlarnn ama d kullanm Orman ve mera arazilerinin ama d kullanm Boazlarda artan tanker trafii GDOlarn retimi ve kullanm GDOlarn beklenmeyen ve istenmeyen yan etkilerinin bilinmemesi ve denetlenmemesi
53
Yenilenebilir enerji kart lobiler Uluslararas ticarette evre konulu tarife d engeller ve bunlara hazrlksz olmamz Tketim kalplarnn, alkanlklarn deimesi evre mevzuat gei srecinin olmamas nedeniyle uluslararas ticaretin engellenmesi
Zayf Ynler lke genelinde planlarn yaplmam olmas evre ve Orman Bakanlnn kurumsal kapasitesinin zayfl Ulusal sera gaz salmlar Proje hazrlayacak bilgi birikimine sahip personel ve deneyim yetersizlii Mevcut altyap tesislerinin enerji ykseklii ve eleman yetersizlii yznden iletilememesi Ekonomik ve sosyal kararlar alnrken evre ile ilgili deerlendirmelerin karar mekanizmasnda yeterince yer almamas Yasal dzenlemeler arasndaki uyumsuzluk, karmaklk Mevzuatn hzla oluturulmas, buna karn denetimin yeterince yaplamamas niversiteler de dahil evre enstitleri gibi uzman kurum eksiklii Karar vericilerde evre bilin ve bilgisinin eksiklii Ekonomik yetersizlikler, ulusal kaynaklarn yeterli olmamas Yerel ynetimlerin evre konusunda yetersiz kurumsal alt yaps STKlarn saysal azl ve mevcut almalarnn yetersizlii evresel yarg kararlarnn uygulanmamas nsan kaynann yeterince deerlendirilmemesi lgili kurumlarn (yerel ve merkez) grev tanmlarnn net olmamas Kurumlarn istisna ve muafiyetler arkasnda gizlenmesi, yasal btnleiklik olmamas Siyasi irade ve kararlln zayfl Yerel ynetimlere ve yerele gvensizlik Yaplabilir klmaya ilikin ynetmeliklerin farkndalnn olmamas letmelerin evre uyum kapasitelerini artrmaya ynelik devlet destek ve teviklerinin yetersiz olmas evre koruma iin yaplan harcamalarn (yatrm ve iletme) dkl evre finansman politikalarnn zayfl Doal su havzalarnn korunamamas evre yatrmlar ile altyap yatrmlarnn paralel yrtlememesi evre dzeni planlamasnn yetersizlii Ulusal sera gaz salmlarnn eksiksiz hesaplanamamas Denetimlerde kamu ve zel iletmeler arasnda ayrmclk yaplmas D kaynakl finansman seiminde bilgisizlik ve bilinsizlik evre standartlarnn AB ile uyumsuz olmas Yetersiz denetimlere bal olarak sanayi sektrnde haksz rekabet ortamnn olumas Sanayi atklar ynetimi iin altyap hizmet tesislerinin eksiklii ve kurumlar iin mevcut brokratik engellerin varl Yatrmlarda kamu disiplininin zayfl Envanter ve veritabannn yetersiz olmas evresel bilgiye eriim zorluklar ve/veya olmamas Biyoeitlilikte envanter eksiklii
54
Arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclkla ilgili yeterli ve salkl verilerin olmamas Kat atklarn toplanmas ve deerlendirilmesi alt yaps bilincinin ok eksik olmas Planlarn gerekletirilmesi ile ilgili ynetsel ve kapasite zayflklar; izlenebilirliin ve llebilirliin olmamas Sektrn ihtiyac olan finansmann yetersizlii evre iin toplanan mali kaynan evre sorunlarnn zm iin harcanmamas Kii bana GSMH'nin dk olmas evreye ilikin yatrm maliyetlerinin ykseklii evresel alt yap eksiklii AB mevzuat uyumlatrlrken etki analizi yaplmamas Var olan evre koruma tesislerinin yeterince iletilememesi Artma tesislerinin iletme maliyetinin yksek olmas nedeniyle iletilmemesi Belediyelerce atk sularn direkt akarsulara dearj edilmesi evre hekimlii konusunda almalarn yeni balam olmas Kamu, zel kesim, STKlar ortaklnda evresel proje retilememesi evre ile ilgili STKlarn mali adan gl olmamas evre ve salk etkileimi konusundaki almalarn yetersizlii Katlmcln salanamamas
55
3. ABye Katlm Srecinin Etkileri 3.1. lgili Alanda/Sektrde Genel Hatlaryla AB Mktesebat Trkiyede evre ynetiminin geliim dorultusunu byk lde AB yelik srecinde atlacak admlarn belirleyecei sylenebilir. evre korumann dier birlik politikalar ile btnletirilmesini, nleyicilii, kirleten der ilkesini ve evre kirliliinin kaynanda yok edilmesini temel alan AB evre politikas, yatay mevzuat, su ve hava kirlilii, atk ve kimyasallarn ynetimi, biyoteknoloji, doa koruma, endstriyel kirlilik ve risk ynetimi, grlt ve radyasyondan korunma gibi konular ieren 300n zerinde hukuki dzenlemeyi kapsamaktadr. 80 Henz yrrle girmese bile Avrupada gelecein evre politikasnn gelime dorultusunu belirleyecek olan Avrupa Anayasasna bakmak yararl olacaktr. Avrupa Anayasasnda, Birlikin evre politikasnn, (a) evre kalitesinin muhafaza edilmesi, korunmas ve gelitirilmesi; (b) insan salnn korunmas; (c) doal kaynaklardan sagrl ve makul biimde faydalanlmas; (d) blgesel veya dnya apnda evre sorunlarnn stesinden gelebilmek iin uluslararas dzeyde tedbirlerin tevik edilmesi hedeflerinin gerekletirilmesine katkda bulunmak zere oluturulduu belirtilmektedir. Anayasaya gre, Birlikin evre politikas, Birlikin eitli blgelerindeki durumlarn farkllnn dikkate alarak, yksek dzeyde bir koruma hedefler. Bu politika, ihtiyati ilkeye ve nleyici tedbirlerin alnmas, evre hasarnn bir ncelik olarak kaynanda dzeltilmesi ve kirletici unsurun cezasn ekmesi gerektii ilkelerine dayanr. (m.III-233) Anayasada ayrca evre koruma gerekliliklerinin dier politika kararlarna dahil edilmesi gerektii de belirtilmektedir. (m.III-119) Anayasada evrenin 10 ortak yetki alanndan biri olarak dzenlendii de eklenmelidir. Henz btn ye lkelerce onaylanmasa da, Avrupa Anayasas ve dier ilgili dzenlemeler gz nnde bulundurulduunda Avrupada evre politikasnn u ilkeler uyarnca belirlendii sylenebilir: nleyicilik, ihtiyatllk, kaynanda nleme, kirleten der, evreyi dier politikalarla btnletirme, komuta-kontrol ve tevik et-zendir, beikten mezara kontrol, yerellik/hizmette halka yaknlk (subsidiarity).
80
A. Mengi ve N. Algan, Kreselleme ve Yerelleme anda Blgesel Srdrlebilir Gelime, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003, s.189-195; DPT, Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2004 Yl lerleme Raporu ve Tavsiye Metni, Ankara, 2004, s.117; ABnin evre politikalarnn geliim srecinin kapsaml bir deerlendirmesi iin Bkz. S. Krmhan, evre Ynetimi: Nfus, Kaynak ve evre likileri, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005, s.297-334.
56
Avrupa evre politikasn oluturan dier dzenlemelere biraz daha yakndan bakmak gerekirse: Tzkler (regulation): Genel nitelikli, lke kanunlarna uyarlanmakszn geerli olan, balayc dzenlemelerdir. Ynergeler-Direktifler (directive): erik olarak ye devletleri balayan ancak uygulanmas iin i hukukta dzenlemelerin yaplmas gereken metinlerdir. Kararlar (decision): Trl dzenlemelerin gerek, tzel kiilere ya da ye devletlere dourduu sonularla ilgili zel nitelikli dzenlemelerdir. Tavsiye Karar ve Grler (recommendation, opinion): Yasal balaycl olmayan, daha ok devletler iin yol gsterici nitelik tayan dzenlemelerdir. 81 AB evre hukukunda, evresel enformasyon, Avrupa evre Ajans ve evresel Etki Deerlendirmesi, LIFE ve Raporlama mevzuatnn yatay mevzuat, hava kalitesi, atk ynetimi, sanayi kirlilii denetimi ve risk ynetimi, grlt kirlilii, su kalitesi, doal kaynaklarn korunmas, kimyasallar, iklim deiiklii, nkleer gvenlik ve radyasyonla ilgili mevzuatn da dikey mevzuat olarak adlandrldn belirtmek gerekir. 3.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi Genel olarak bakldnda, Trkiye'nin ABye hazrlk sreci iinde en ok zorlanaca konunun "evre" olduunu sylemek yanl olmayacaktr. yelik grmelerine balanaca bu dnemde tarm ve evrenin iki nemli engel olarak grlmesi bouna deildir. Uyum sreci yalnzca Birlik dzenlemelerinin i hukuka yanstlmasndan ibaret deildir; uygulama dzeneklerinin kurulmas ve yatrmlarn gerekletirilmesi de bu srecin bir parasdr. Ancak, btn siyasal ve ekonomik kararlarda evre boyutunun gz nnde bulundurulmasnn bunlardan daha da nemli olduunu belirtmek gerekir. 82 AB adayl srasnda ortaya kan belgelere bakldnda, Trkiyenin yasal dzenlemeleri gerekletirme konusunda ok nemli glkler yaamad, 83 asl sorunun yasalar yaama geirme, evresel politikalar dier politikalarla uyumlatrma ve kurumsal kapasiteyi glendirme gibi alanlarda ortaya kt grlecektir. Bir anlamda, Trkiye, ngrlen yasal dzenlemeleri hzla kabul etmekte ancak
Topluluk hukukunun kaynaklar iin Bkz. S. Budak, Avrupa Birlii ve Trk evre Politikas, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.255, 256. 82 N. Talu, AB evre Uyumu ve Trkiyede Deiim, Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede evre Ynetimi, (Dzenleme: Scaattin Krmhan, Mustafa Tel, Zlkf Afet), Ak-Tel Mhendislik, Ankara, 2005, s.27. 83 Szgelimi, Avrupa evre Ajansna ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Trkiyenin katlm iin gereken hukuksal altyap hazrlanmtr. Bkz. TC, n Ulusal Kalknma Plan (2004-2006), Ankara, 2003, s.139.
81
57
ayn
kararll,
dzenlemelerin
uygulanmas
iin
elverili
bir
ortam
yaratmada
gstermemektedir. Trkiyede evre ynetiminin AB mktesebatna uyumu konusunda elimizde iki temel belge bulunmaktadr: 9 Kasm 2005de yaynlanan lerleme Raporu ve Katlm Ortakl Belgesi. AB ile aramzdaki ilikileri tanmlayan, yelik iin, siyasi-ekonomik ltler asndan Trkiyenin durumunu belirleyerek yelik ykmllklerini sergileyen sz konusu metinler nda evre ynetiminin AB mktesebat karsnda durumu yle zetlenebilir: 2005 yl lerleme Raporunda 84 Trkiyede evre ynetiminin ABye uyumu konusunda yaplan genel deerlendirmelerde, yalnzca, atk ynetimi, doann korunmas ve grlt alanlarnda baz ilerlemeler gerekletirildiine deinilmektedir. Rapora gre, atk ynetimi ve grlt dnda, evreyle ilgili mktesebatn i hukuka aktarmn dzeyi dktr; evreye ilikin mktesebatn yaama geirilmesi ve uygulanmas alanlarndaki zayflk halen nemli bir endie kaynadr. Birliin evreyle ilgili yasal dzenlemelerinde ve uluslararas szlemelerde belirtilen snraan sorunlara zel nem verilmesi; evre koruma gereksinimlerinin dier politikalarla btnletirmesi ve srdrlebilir kalknmann tevik edilmesi iin admlar atlmas; ynetsel kapasiteyle evre politikalarnn uygulanmas srecinde yer alan kurumlar arasndaki egdm salayan mekanizmalarn glendirilmesi; evre mktesebatnn uygulanmasnn salanmas iin nemli lde yatrmlarn yaplmas ve btn yeni yatrm projelerinin AB evre mktesebat ile uyumlu olmas Raporun deindii balca konular arasnda yer alyor. 2005 yl lerleme Raporunun zerinde durduu konulara daha yakndan bakmak gerekirse:
Yatay Mevzuat -Yatay mevzuat alannda nemli bir ilerleme salanamamtr. Yatay mevzuatn i hukuka aktarm ve uygulanmasnda sorunlar bulunmaktadr. Trkiye Kyoto Protokoln hala onaylamam, Espoo ve Aarhus Szlemelerine taraf olmamtr. Sera gaz salm tahsis ticareti cetvelinin oluturulmasnn yan sra salm ticaretine ilikin mevzuatn kabul konularnda ek aba harcanmas gerekmektedir. ED ile ilgili mevzuatta mktesebat ile byk lde uyum salanm gibi grnmekle birlikte, snraan konularda i hukuka aktarma ve kamusal danmann ele alnmasna daha fazla dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Stratejik evresel Deerlendirme Direktifinin i hukuka aktarlmas ok erken bir aamadadr ve zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir.
84
Avrupa Topluluklar Komisyonu, Trkiye 2005 lerleme Raporu, [COM(2005) 561 final], Brksel, 9 Kasm 2005.
58
Hava Kalitesi -Hava kalitesi ile ilgili olarak snrl bir ilerleme kaydedildii sylenebilir. Endstriyel ve evsel hava kirlilii ile ilgili ynetmelikler kabul edilmitir. Bununla birlikte, hava kalitesi ereve mevzuatnn i hukuka aktarm pek ilerlemi deildir. Motorlu tat kaynakl hava kirliliine ilikin mevzuatn i hukuka aktarm olduka ileri seviyededir. Tketici Bilgi Direktifi tam olarak i hukuka aktarlm ve Petrol ve Dizel Yaktlarn Kalitesi Direktifi hemen hemen tamamen i hukuka yanstlmtr. Bununla birlikte, zellikle sv yaktlardaki slfr miktar ve deiken organik bileik salmlar konularndaki direktiflerin i hukuka aktarm olmak zere ilave mevzuat kabul edilmesi ve hava kalitesinin artrlmasnn izlenmesini ve ekillendirilmesi dahil olmak zere uygulamaya balanmas iin admlar atlmas gerekmektedir. Hava kalitesinin izlenmesinde, evre ve Orman Bakanl ile Salk Bakanlnn yetki ve sorumluluklarnda belirli bir rtme bulunmaktadr. Genel olarak bakldnda, hava kalitesine ilikin mevzuatn i hukuka aktarm ve uygulanmas iin nemli ilave admlar atlmas gerekmektedir. Atk Ynetimi -Kullanlm pil ve aklere ilikin ynetmelikte yaplan deiikliin, tbbi atklarn kontrol ynetmeliinin, kat atklara ilikin bir uygulama ynetmeliinin ve bitkisel atk yalar ve tehlikeli atklar konusunda uygulama ynetmeliklerinin kabul edilmesiyle birlikte atk ynetimine ilikin mktesebatn i hukuka aktarlmasnda bir miktar ilerleme saland sylenebilir. Atk sularla ilgili olaraksa toprak kirliliinin kontrolne ilikin uygulama ynetmelii Mays 2005te yrrle girmitir. -ereve Direktif dahil birok direktifin i hukuka yanstlmas asndan atk ynetimi alanndaki mevzuat ileri dzeydedir. Poliklorine bifeniller ve hurda tatlar direktiflerinde salanan ilerleme ise zayftr. Elektrik ve elektronik atklara ilikin mevzuat ise hazrlk aamasndadr. Baz tehlikeli maddeler ieren elektrik ve elektronik aletlerin kstlanmas direktifi konusunda herhangi bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Dzenli depolama ve atklarn yaklmas direktiflerinin i hukuka tam olarak aktarlmas iin hala ilave aba harcanmas gerekmektedir. Lisans verme, gzetleme, tefti ve uygulamaya ilikin evre ve Orman Bakanlnn kapasitesinin glendirilmesi gerekmektedir. Bu sektre yeterli mali kaynak salanmaldr. Genel olarak bakldnda, uygulama iin daha fazla aba harcanmas ve ulusal atk ynetimi plannn kabul edilmesi gerekmektedir. Su Kalitesi -Su kalitesi konusunda snrl bir ilerleme gerekletirildii sylenebilir. me suyu konusunda uygulama ynetmelikleri ve iyi tarmsal uygulama kurallar kabul edilmitir. Su kalitesi mktesebatnn baz ynlerini Trk mevzuat zaten iermekle birlikte, nitrat ve ime suyu direktifleri hari, bu alanda i hukuka aktarma dk dzeyde kalmaktadr. Su ereve direktifi ile ilgili deiiklikler konusunda herhangi bir ilerleme kaydedildii sylenemez ve tam uyumu salamak amacyla bu alanda katlma kadar nemli aba harcanmas gerekmektedir. Su ereve direktifi ve Topluluun taraf olduu uluslararas szlemeler dorultusunda snraan sularla ilgili ibirliinin gelitirilmesi henz balang aamasndadr. Su ynetimine ilikin kurumsal ereve karmak ve zayftr. Uygulamaya geirme konusunda yeterince gven vermemektedir ve henz havza tabanl ynetim temelinde rgtlenilmemitir. Olas grev rtmelerinin, gereksiz tekrarlarn ve karkln nlenmesi asndan su ynetimi konusunda ilgili kurulular arasndaki sorumluluklarn paylamna zel nem verilmesi gerekmektedir. Bu sektrde nemli lde yatrm yaplmaldr. Genel olarak bu alanda i hukuka aktarm ve uygulamaya geilmesi hala endie kaynadr. Katlma kadar tam uyum ve uygulamalarn salanmas iin nemli lde aba gerekmektedir.
59
Doa Koruma -Doann korunmas alannda baz ilerlemelerin kaydedildii sylenebilir. Yaban yaamnn korunmas ve gelitirme alanlarnn kurulmasna ilikin ve yaban soanl bitkilerin uluslararas ticaretine ilikin bir dizi ynetmelik kabul edilmitir. Bunlara ek olarak Dou Anadoluda bir ulusal park kurulmu ve uluslararas dzeyde nemli sulak alan (RAMSAR alanlar) oluturulmutur. Doann korunmas amacyla baz dzenlemelerin kabul edilmesine ve koruma blgelerinin ilanna karn, yasal uyum ve uygulama ok dk dzeyde kalmtr. Yaam alanlarnn hzl bir biimde yok olmas endieye yol amaktadr. Doann korunmas konulu ereve yasa ile kular ve habitat konulu uygulama ynetmeliinin kabul edilmesi gerekmektedir. Doa koruma ile ilgili dier politika alanlarndaki mevzuata zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Kurumsal ereve karmak olup, eitli kurumlar arasnda blnmtr. lgili kurumlar arasndaki sorumluluk paylamna zel nem verilmesine gereksinim duyulmaktadr. Sonu olarak mktesebatn i hukuka aktarm, uygulanmas ve uygulatlmas konularnda nemli lde ilerleme salanmas gerekmektedir. Endstriyel Kirlilik -Endstriyel kirlenmenin kontrol ve risk ynetimine ilikin bir ilerleme saland sylenemez. hukuka aktarm ve uygulama ok dk dzeyde kalm olup sadece Seveso Direktifinin baz koullarna ilikin deiikliklerde snrl ilerleme kaydedilmitir. Genel olarak, tam uyum ve uygulama iin kayda deer aba harcamak gerekmektedir. Kimyasallar ve Genetii Deitirilmi Organizmalar -Kimyasal maddeler ile ilgili herhangi bir gelime olduu sylenemez. Hayvan deneyleri direktifi dndaki dier alanlardaki uyum dzeyi ok dktr. Mevcut kapasite etkin uygulama iin yetersiz olup gelitirilmesi gerekmektedir. -Genetii deitirilmi organizmalar konusunda ilerleme kaydedildii sylenemez. Grlt -Grlt ile ilgili ilerleme saland sylenebilir. evre grltsnn deerlendirilmesi ve ynetimine ilikin uygulama ynetmelii kabul edilmitir. Genel olarak uyum dzeyi ileri seviyededir, ancak uygulama iin daha fazla aba harcanmasnn yan sra grlt haritasnn ve eylem planlarnn hazrlanmas gerekmektedir. Ormanclk -Ormanclk alannda snrl bir ilerlemeden sz edilebilir. evre ve Orman Bakanlnca lleme ile mcadele ulusal plannn uygulanmasna ilikin bir bildiri yaynlanmtr ve ulusal ormanclk stratejisi gelitirilmitir. Trkiye orman konularyla ilgili gelimi, iyi bir yapya sahiptir. Bununla birlikte, uygulama konusunda youn aba harcamak gerekmektedir.
60
3.2.1. AB Srecinde Atlmas Gereken Admlar Trkiyenin AB srecinde atmas gereken ksa ve orta vadeli admlarla mktesebata uyum iin alnmas gereken nlemleri ieren 2005 Katlm Ortakl Belgesinde 85 yer alan konular yle:
Ksa Vadeli ncelikler -Mktesebatn aktarlmas ve uygulanmas iin gzden geirilmi bir program kabul edilmesi. Yatrm finansman iin bir plan gelitirilmesi. -ereve mevzuat, uluslararas evre szlemeleri ve doann korunmas, su kalitesi, entegre kirlilik nleme ve kontrol ve atk ynetimi mevzuat ile ilgili mktesebatn aktarlmas ve uygulanmasna devam edilmesi. Tadil edilmi evresel etki deerlendirmesi direktifinin uygulanmas ve takibi. -Dier sektrel politikalarn da evresel gerekliliklerle btnlemesinin takibi. -evre mevzuatnn uygulanmas ve takibi, idari imkanlarnn glendirilmesi iin bir plan hazrlanmas. -ereve su direktifi ile Avrupa Topluluunun taraf olduu uluslararas szlemeler dorultusunda, snraan sular alannda ibirliinin gelitirilmesine devam edilmesi. Orta Vadeli ncelikler -Veri toplanmas da dahil olmak zere, evresel korumann salanmas iin kurumsal, idari ve gzetim kapasitelerinin glendirilmesi ve mktesebatla uyumlatrmaya devam edilmesi. -Srdrlebilir kalknma ilkelerinin sektrel politikalarn tanm ve uygulanmasna entegre edilmesi. -Deitirilmi haliyle Stratejik evresel Deerlendirme direktifinin tamamen aktarlmas ve tedricen uygulanmasnn temin edilmesi. -Ulusal atk ynetimi plannn kabul edilmesi ve uygulanmas.
3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler AB mevzuatna btnyle uyum salandnda evre ile ilgili sektrlerin bu durumdan nasl etkilenecei zm en zor sorularn banda gelmektedir. ncelikle, evre gibi yaamn btn boyutlarn iinde barndran ve btn ekonomik sektrleri ilgilendiren bir alanda sz konusu soruyu yantlarken, ayrntl teknik aratrmalara dayanlmas gerektiini
Katlm Ortakl Belgesinin henz resmiyet kazanmadn belirtmek gerekir. Bkz. Avrupa Topluluklar Komisyonu, Trkiye ile Katlm Ortaklnn Kapsad lkeler, ncelikler ve Koullara Dair Bir Konsey Karar in neri, [SEC (2005) 1426] (gayr resmi tercme), Brksel, 9 Kasm 2005.
85
61
belirtmek gerekir. Bugne dein mktesebatn stlenilmesinin evre sektrne etkileri konusunda genel bir yksek deerlendirme maliyetli yapmaya yatrm olanak tanyacak teknik analizler gerekletirilmi deildir. Bundan dolay, bu aamada yaplabilecek en genel deerlendirme ancak, zellikle gerektiren Direktiflerin uygulanmas konusunda yaanabilecek zorluklar dikkate alarak, gei srecinde koullarmza en uygun gei srelerinin tannmasn salamak iin aba harcamak biiminde olabilecektir. Atk ynetimi, hava kalitesi, kimyasallar, endstriyel kirlilik gibi konular ayr ayr deerlendirebilecek, her biri iin doyurucu yantlar verecek aratrmalar yaplmadan daha somut deerlendirmeler yapma imkanmz bulunmamaktadr. 3.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Gei Sreleri (Derogasyonlar) izelge 14: Genileme Srecinde Aday lkelere evre Konusunda Tannan Gei Sreleri
Mevzuat ek C. Estonya Gney Kbrs Rum Ynetimi 2005 Leton. Litv. Mac. Mal. Pol. Slovk. Slvn.
94/63/EC 94/62/EC 76/464/EEC ve bal Direktifler 91/271/EEC 2000/76/EC 96/61/EC 2001/80/EC 99/32/EEC 259/93/EEC 1999/31/EC 97/43/EC 98/83/EC 79/409/EEC 94/67/EC 87/217/EEC 2007 2010 2005
2006
2008 2007
2007 2006 2005
2004 2009 2007
2005 2007 2007
2007 2007 2006 2007
2010
2012
2015 2010
2009
2015
2007
2015 2010
2015 2006 2011 2007
2015 2011
2015
* * *
2015
2004 *
2005 *
2017 2006 * 2012 2006
2009 2013
2004 2005 2015 * 2005 2004 2005 2008*
2006
92/43/EC 2009* Kaynak: Burcu Durmaz, Avrupa Birliinde evre Politikas Alannda Muhtemel Mzakere Srecine Ynelik Gerekli Hazrlklarn rneklerle allmas (Uzmanlk Tezi), Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Ankara, 2004.
62
izelgede yer alan gei sresi tannan ve gei sresi talep edilen mevzuat: 86
Akaryaktn istasyonlarda depolanmasndan ve terminallerden servis istasyonlarna datm srasnda oluan uucu organik maddelerin kontrolne ilikin 20 Aralk 1994 tarih ve 94/63/EC sayl Konsey Direktifi Ambalajlama ve ambalaj atklarna ilikin 20 aralk 1994 tarih ve 94/62/EC sayl Konsey Direktifi Baz tehlikeli maddelerin su ortamlarna dearjnn yaratt kirlilie dair 4 Mays 1976 tarih ve 76/464/EEC sayl Konsey Direktifi Kentsel atksu artm konulu 21 Mays 1991 tarih ve 91/271/EEC sayl Konsey Direktifi Atklarn yaklmasna ilikin 4 Aralk 2000 tarih ve 2000/76/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi Entegre kirlilik nleme ve kontrol ile ilgili 24 Eyll 1996 tarih ve 96/61/EC sayl Konsey Direktifi (IPPC) Byk yakma tesislerinden havaya yaylan baz kirletici maddelerin snrlanmas hakknda 23 Ekim 2001 tarih ve 2001/80/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi Baz sv yaktlarn kkrt orannn azaltlmasna ve 93/12/EEC sayl Direktifin deitirilmesine dair 26 Nisan 1999 tarih ve 99/32/EC sayl Konsey Direktifi Avrupa Birlii iinde veya dnda atklarn tanmna dair 1 ubat 1993 tarih ve 259/93/EEC sayl Konsey Tz Atklarn dzenli depolanmasna ilikin 26 Nisan 1999 tarih ve 1999/31/EC sayl Konsey Direktifi Tbb olarak maruz kalmaya bal olarak iyonlama radyasyonunun tehlikelerine kar bireylerin salklarnn korunmas hakknda ve 84/466/Euratom sayl direktifi kaldran 30 Haziran 1997 tarih ve 97/43/Euratom sayl Konsey Direktifi nsani tketim amal suyun kalitesi ile ilgili 3 Kasm 1998 tarih ve 98/83/EC sayl Konsey Direktifi Doal yaam ortamlarnn yabani fauna ve florann korunmasna dair 21 Mays 1992 tarih ve 92/43/EEC sayl Konsey Direktifi Yabani kularn korunmasna dair 2 Nisan 1979 tarih ve 79/409/EEC sayl Konsey Direktifi Tehlikeli atklarn yaklmasna ilikin 16 Aralk 1994 tarih ve 94/67/EC sayl Konsey Direktifi Asbestten kaynaklanan kirliliin azaltlmas ve nlenmesi 19 Mart 1987 tarih ve 87/217/EEC sayl Konsey Direktifi Dizel yakt ve benzin kalitelerine ilikin 13 Ekim 1998 tarih ve 98/70/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi Tarmsal kaynaklardan gelen nitratn sebep olduu kirlilie kar sularn korunmasna ilikin 2 Aralk 1991 tarih ve 91/676/EEC sayl Konsey Direktifi Organik solventlerin kullanmndan kaynaklanan uucu organik bileiklerin (VOC) emisyonuna dair 1999/13/EC sayl ve 11 Mart 1999 tarihli Direktif Yzme sularnn kalitesine dair 8 Aralk 1975 tarih ve 76/160/EEC sayl Konsey Direktifi Tehlikeli maddeleri ieren byk kaza risklerinin kontrolne ilikin 9 Aralk 1996 tarih ve 96/82/EC sayl Seveso II Direktifi Balklarn yaamn korumaya ynelik tatl su kalitesine dair18 Temmuz 1978 tarih ve 78/659/EEC sayl Konsey Direktifi Tehlikeli atklar hakknda 12 Aralk 1991 tarih ve 91/689/EEC sayl Konsey Direktifi Atk yalarn bertaraf edilmesine ilikin 16 Haziran 1975 tarih ve 75/439/EEC sayl Konsey Direktifi Poliklorlu bifenil ve poliklorlu terfenillerin (PCB/PCT) ortadan kaldrlmas hakknda 16 Eyll 1996 tarih ve 96/59/EC sayl Konsey Direktifi Baz tehlikeli maddeler ihtiva eden piller ve akmlatrlere ilikin 18 Mart 1991 tarih ve 91/157/EEC sayl Konsey Direktifi Ozon tabakasn inceleten maddeler ilikin 15 Aralk 1994 tarih ve 3093/94/EC sayl Tzk Atklara ilikin 15 Temmuz 1975 tarih ve 75/442/EEC sayl Konsey Direktifi ye devletlerde ime suyu iin kullanlacak yzey suyu kalitesine dair 16 Haziran 1975 tarih ve 75/440/EEC sayl Konsey Direktifi Hurda tatlara ilikin 18 Eyll 2000 tarih ve 2000/53/EC sayl Direktif
86 Ayrntl bilgi iin Bkz. B. Durmaz, Avrupa Birliinde evre Politikas Alannda Muhtemel Mzakere Srecine Ynelik Gerekli Hazrlklarn rneklerle allmas (Uzmanlk Tezi), Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Ankara, 2004.
63
3.5. Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat Bilindii zere, evre mevzuat uygulama maliyetlerinin ykseklii nedeni ile evre blm zor mzakere balklarndan biri olarak kabul edilmektedir. Direktif ykmllklerinin karlanmas iin uygulanmas gereken projelerin says ve buna bal olarak yatrmlarn bykl, evre yatrmlar konusundaki en byk problemi oluturmaktadr. Topluluun evre mktesebatna baktmzda, alt sektrler erevesinde yksek maliyetli yatrm gerektiren direktifler aadaki izelgede gsterilmektedir. izelge 15: Yksek Maliyetli Yatrm Gerektiren evre Direktifleri
me suyu Salanmas ve Atksu Artm Kentsel Atksu Artm Direktifi me Suyu Direktifi Tehlikeli Maddelerin Su Ortamna Dearj Nitrat Direktifi Hava Kirliliinin Kontrol Byk Yakma Tesisleri Direktifi Yakt Kalitesine likin Direktif Hava Kalitesi Direktifi Atk Ynetimi Dzenli Depolama Sahalarna Dair Direktif Evsel Atklarn Yaklmasna Dair Direktif Tehlikeli Atklarn Yaklmasna likin Direktif Ambalaj Atklar Direktifi Endstriyel Kirliliin Kontrol IPPC Direktifi Uucu Organik Bileikler Direktifi
Kaynak: European Commission, The Challenge of Environmental Financing in The Candidate Countries, COM (2001) 304, 2001, sf.6.
Trkiye'deki evre le lgili Mevzuatn Analizi Projesi, zellikle ar yatrm gerektiren direktifler zelinde, evre ve Orman Bakanl tarafndan koordine edilen AB destekli yksek Maliyetli evre yatrmlarnn planlanmas projesi sonularna gre kamu ve zel sektrde uyumun salanmas iin karlanmas gereken toplam maliyet yaklak 70 milyar Eurodur. Bu maliyetin nemli bir blm olas yelik tarihinden sonra alnacak gei srelerini de kapsamas gerekli olacaktr. Bu erevede, bir mzakere stratejisi oluturulmas ve bu pozisyonu glendirmek iin mzakere srecine ynelik direktif spesifik uygulama ve finansman planlarnn hazrlanmas gerekliliinden hareketle imdiden etki deerlendirmesi almalarna balanmasnn nemi aktr. Etki deerlendirmesi almalarna, gei sresi talebinde bulunma olaslmzn son derece yksek olduu, yksek maliyetli yatrm gerektiren direktiflerden balanmas, muhtemel mzakere srecinde taleplerimizin desteklenmesi asndan etkili olabilecektir. Etki analizi gerekebilecek dier konularn belirlenmesi iin ilgili kurumlara ve zel sektre danarak, mzakere srecinde karlaabileceimiz sorunlu alanlarn tespit edilmesi ncelikli ele alnacak konulardan birini oluturmaktadr.
64
Etki deerlendirmesi yaplmas gereken alanlar yukarda ifade edilen erevede tm AB direktifleri ele alnarak belirlenmelidir. Komisyon almalar srasnda allabilecek alanlara ilikin aadaki neriler rnek olarak gelitirilmitir. Baz Tehlikeli Maddelerin snflandrlmas, etiketlenmesi, ambalajlanmasna ilikin ye devletlerin mevzuatnn yaknlatrlmas hakknda 27 Haziran 1967 tarihli Konsey Direktifi 99/45/EEC; Baz tehlikeli maddelerin snflandrlmas, etiketlenmesi, ambalajlanmasna ilikin ye devletlerin mevzuatnn yaknlatrlmas hakknda 31 Mays 1999 tarihli Konsey Direktifi 76/769/EEC; Baz tehlikeli maddelerin ve mstahzarlarn pazarlanmas ve kullanmna ilikin snrlamalar hakknda ilikin ye devletlerin mevzuatnn yaknlatrlmas hakknda 27 Temmuz 1967 tarihli Konsey Direktifi Dier taraftan henz allmam olan birok AB mevzuat bulunmakta olup bunlarn etki deerlendirilmesi yaplmas ihtiyac ancak Direktiflerin incelenmesinden sonra belirlenecektir. evrenin sanayi ile kesien mevzuatlar zellikle bu kapsamda yer almakta olup buna ilikin direktif rnekleri aada sunulmutur: Maden iletmelerinden kaynaklanan atklarn ynetimi konusunda, halen AB Komisyonunda son durumuna yakn halde bulunan "Ekstraktif Sanayi Faaliyetlerinde Atk Ynetimi Direktifi Maden letmelerinde Rehabilitasyon Ynetmelii
65
4. Gelecee Dnk Strateji 4.1. Dokuzuncu Kalknma Plannn evre Vizyonu Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) dneminde Trkiyenin evre politikasnn temel ilkelerini ve evre ynetiminin gelime dorultusunu belirleme amacyla hazrlanan bu raporda benimsenen vizyon yledir: Bugnk ve gelecek kuaklarn temel gereksinimlerinin saland, yaam kalitesinin artrld, biyolojik eitliliin korunduu, doal kaynaklarn srdrlebilir kalknma yaklamyla aklc ynetildii, salkl ve dengeli evrede yaama hakkn gzeten politik-ynetsel anlayn egemen olduu bir Trkiye. 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar
1. evre Politikas ve Ynetimi Stratejik Ama: Gelecek kuaklarn ihtiyalarn gzeterek, doal kaynaklarn koruma/kullanma koullarnn belirlenmesi ve bu kaynaklara herkesin adil ve salkl ulamn salayacak evre ynetiminin kurulmas. ncelikle Yaplmas Gerekenler: evre ynetimi alannda daha etkin bir sistemin oluturulmas iin mevcut kurumsal yapnn gzden geirilerek yeniden dzenlenmesi. Uluslararas ykmllkler erevesinde eylem planlarnn hazrlanmas ve etkin bir ekilde uygulanmas. evre kalitesinin gelitirilmesi iin katlmcl ve saydaml esas alan tevik edici politikalarn oluturulmas ve uygulanmas. evre korumac politikalarda sektrel btnleik zmlere ve dayanmaya zen gsterilmesi Yasal dzenlemelerin etkin biimde yaama geirilmesi ve uygulamada saydamln salanmas Yerel ynetimler arasnda ibirlii ve egdmn salanmas. Doal zenginliklere koruma-kullanma dengesi iinde sahip klmas ve bu amala yerel kapasitelerin glendirilmesi. Yeni teknolojik gelimelerin evre sorunlarnn ortadan kaldrlmas ve azaltlmasnda kullanlmasnn salanmas ve bu yndeki stratejilerin tevik edilmesine ilikin tedbirlerin alnmas.
66
Yenilenebilir enerji kullanmnn ve enerji verimliliinin artrlmas, temiz retimin desteklenmesi. retimden tketime kadar etkin bir evre ynetimi iin uluslararas standartlarda, evre teknolojilerini reten yerli sanayinin desteklenmesi. evre ynetimi konusunda ilgili ve sorumlu kurulularn, merkez ve tara tekilatlar ile yerel ynetimlerin evre bilimi ve teknolojisi konusunda eitim alm ynetici ve teknik eleman eksikliinin giderilmesi. Ky gvenlii ile ilgili, btnleik ky ynetiminin kurumsal altyapsnn oluturulmas.
Yasal Dzenlemeler: evre alanndaki mevzuat karmaasnn giderilmesi. evre alanndaki yarg kararlarnn uygulanmasnda ve yaptrmlarda kamu disiplininin salanmas. stisna muafiyet ve aflarla yasal dzenlemelerdeki srekliliin ve btnlln bozulmamasna zen gsterilmesi. evre konulu yasal dzenlemelerde merkez-yerel arasndaki mali ilikilere ilikin oranlarn yerel ynetimler lehine dzenlenmesi. AB evre mevzuatnn ulusal mevzuata uyarlama ve uygulama takvimi hazrlanrken sanayi, ticaret, eitim ve istihdam gibi alanlarda iyiletirme iin gerekli kaynak ve zaman ihtiyacnn belirlenmesinde ve lke yararlarnn gz nnde bulundurulmas. GDOlarn retim ve kullanmn dzenlemeye ynelik yasal srecin hzlandrlarak tamamlanmas. Koruma alanlar snflandrmasnn yeniden dzenlenmesi. Kyoto Protokol iin hazrlk yaplmas. klim Deiiklii Ulusal Eylem Plannn hazrlanmas. Koruma ve kullanma dengesini salayacak Su Kanununun en ksa zamanda karlmas.
Kurumsal Dzenlemeler: evresel altyap sektrnde grev ve yatrm yapan kurum ve kurulular arasnda egdmn salanmas, kurumlar arasndaki yetki karmaasnn giderilmesi. Arazi ve doal kaynaklarla ilgili planlama, uygulama, deerlendirme, denetim ve egdm mekanizmalarnn glendirilmesi. evresel izleme, deerlendirme ve denetlemeyi yapabilecek kurumsal dzenlemeye gidilmesi. Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Botanik Bahelerinin kurulmas. niversiteler ve TBTAK bnyesinde evre konusunda, uluslararas kurumlarla ibirlii ierisinde, yeni AR-GE ve teknoloji merkezlerinin almas. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu (DKK) yapsnn etkinletirilmesi ve bnyesinde Bilimsel Danma Kurulunun oluturulmas. Su kaynaklarnn korunmasndan sorumlu merkezi ve yerel kurulularn glendirilmesi.
67
Dier Tedbirler: Toprak kaynaklarnn mmkn olan en iyi ekilde korunmas, kullanm ve srdrlebilir ynetiminin salanmas. Tarm ve orman arazilerinin ama d kullanmnn engellenmesi. Tehlikeli atklarn, zararl ve tehlikeli kimyasallarn etkin biimde denetlenmesi.
Yenilenebilir enerji kaynaklarna ncelik verilmesi, lke potansiyelinin aratrlmas ve uygun olan yerlerde uygulamaya geilmesi, bu amala ilgili kurumlarca gereken teviin salanmas. Eski ve kirletici youn teknolojilerin lkeye giriinin nlenmesi. Yerli fosil yaktlara dayal enerji retiminde verimlilii artrc, salm ve sera gazlarn azaltc teknolojilerin ncelikli olarak gelitirilmesi. Yurt ii ulamda demiryolu ve deniz yolu tamaclnn yaygnlatrlmas. Ormanlatrma, yeniden ormanlatrma, erozyon kontrol ve ayr/mera slah iin gerekli finansmann salanmas. Karbon tutucu yutak alanlarnn korunmas ve gelitirilmesi. ISO 14000 ve EMAS gibi evre ynetim sistemlerinin yaygnlatrlmas.
2. Kamusal karar alma ve planlama sreci, Kamu-zel Sektr-STK ilikisi Stratejik ama: Ulusal, uluslararas ykmllkler ve bilimsel veriler dikkate alnarak, uzmanlarca lke genelinde hazrlanacak olan evre dzeni planlar, ulusal, blgesel ve alt lekli planlar ile uyumlu olacaktr ve karar alma srecinde srdrlebilir kalknma ilkesi erevesinde kamu, zel sektr ve STKlarn birliktelii salanacaktr. ncelikle yaplmas gerekenler: Ekonomik ve sosyal kararlar alnrken evresel deerlerin gz nnde bulundurulmas. Plan ve projeler hazrlanrken ekolojik verilerin dikkate alnmas.
lke genelinde arazi kullanm planlar da dahil olmak zere tm plan ve programlarda, Stratejik evresel Deerlendirmenin yaplabilmesi iin gerekli hazrlklarn oluturulmas. Ayn konuda birden fazla otoritenin yetkilendirilmesinin nlenmesi. Doal varlklarn korunmas ile ilgili politika ve uygulama kararlarnn uzun vadeli olmas ve ksa sreli amalarla deitirilmemesi (af karlmamas). Kamu kararlarna temel olan politikalarn kamuoyu ile paylalmas ve kamuoyunun srekli bilgilendirilmesi. evre ile ilgili yasalarn yapmnda katlmn salanmas. Karar vericilere, uygulayclara ve dier tm paydalara evre ve evre sal eitim ve retiminin verilmesi (yaygn, rgn, teknik ve mesleki eitim, medya yolu ile), bylece evre bilincinin her kesimde oluumunun salanmas. Dnyada ve blgemizdeki evre politikalarn oluturan kararlara lkemizin aktif
68
katlmnn salanmas. Salk personelinin evre sal konusunda bilgi donanmnn artrlmas ve evre-salk etkileri konusunda almalarn zendirilmesi. evre ile ilgili karar alma srelerine zel sektr-STK ve halkn aktif katlmnn salanmas. evre bilincinin yerlemesi ve g kazanmas iin normatif alanda ihtiya duyulan gerekli yasal-kurumsal dzenlemelerin yaplmas. evre eitiminin aile ii eitimden balayarak eitimin tm kademelerinde ve hizmet ii eitimde yer almasnn salanmas, eitimin yaam boyu eitim haline gelmesi Kamusal ve zel iletmelerin evreye uygunluk asndan ayn ilkeler dorultusunda denetlenmesi ve yaptrmlarn uygulanmas. Yerel kararlarn alnmasnda mahalli evre kurullarnn glendirilmesi. evresel zararlardan korunmak iin BM Binyl Kalknma Hedeflerinin dikkate alnmas.
Yasal dzenlemeler: Avrupa Birlii uyum almalar erevesinde, evre ile ilgili standartlara gei srecinin belirlenmesi iin mevcut sektrel ve teknolojik durumun esas alnmas. Stratejik evresel Deerlendirme Ynetmeliinin karlmas. Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgeleri belirlenirken evre dzeni planlarnn esas alnmas iin Turizmi Tevik Kanununda dzenlemeye gidilmesi. evre ve Orman Bakannn, Yksek Planlama Kurulunun daimi yesi olmas.
3. evresel Bilgiye Eriim ve evre Veri Taban Stratejik Ama: evresel konularla ilgili her trl verinin kaynanda kayt altna alnmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas ve belirlenmi zaman aralklarnda veri tabanna dzenli ve srekli aktarm salayacak bir sistemin kurulmas. ncelikle Yaplmas Gerekenler: lgili taraflarca kolayca ulalabilen, saydam, izlenebilen salkl veri tabannn gelitirilmesi. Ulusal ve uluslararas ihtiyalarn giderilmesi, gstergelerin hesaplanabilmesi ve envanter almalarnn yaplabilmesi iin evresel konularla ilgili olarak her trl veri ve bilginin kayt altna alnmas. evresel veri tabannn glendirilmesi ve bu amala niversitelerin aratrmalarnn, aratrma merkezleri ve enstitlerin almalarnn kamu-zel ve sivil ortaklnda desteklenmesi. evresel bilgiye eriimin yasal- kurumsal altyapsnn oluturulmas. Atk ve salm envanterlerinin oluturulmas, srekli gncellenmesi, veritabanna aktarlmas ve ilgili mevzuat uyarnca kullanma sunulmas. Biyoeitlilik alanndaki verilerin sistematik bir ekilde toplanarak, ulusal veri tabanna aktarlacak bir yaplanmaya gidilmesi.
69
Arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclk ile ilgili ulusal verilerin derlenmesi ve dzenli olarak gncellenmesi. evre ile ilgili mevzuata ilikin bilgilere eriimin salanmas ve bu amala eitim programlarnn gelitirilmesi. Yasal Dzenlemeler: Verilerin ortak veri tabanna aktarlmas ve bu veri tabanna eriim hakk salanmas konusunda, uluslararas dzenlemeler erevesinde yasal altyapnn oluturulmas. Kurum ve kurulular aras her trl veri ve bilgi alveriine olanak salayacak, uygulamay kolaylatracak yasal dzenlemelerin yaplmas. Koruma alanlarnn tespiti ve ynetiminde yararlanmak zere standart envanter yntemlerinin belirlenmesi, yasal dzenlemelerin yaplmas. evresel Bilgiye Eriim Kanunu ile ilgili kurumsal alt yapnn oluturulmas.
Kurumsal Dzenlemeler: evre alannda merkezi olarak veri ve bilginin toplanaca ve ynetilecei bir yapnn oluturulmas. Dier Tedbirler: Veri gvenilirlii iin gerekli idari ve teknik nlemlerin alnmas. Farkl kurulularn ayn veriyi retmesi sonucu, tekrarlarn olumasnn engellenmesi ve elikilerin giderilmesi. retilen verilerin oluturulmas. modelleme almalarnda deerlendirilmesi ve senaryolarn
4. evre Ynetiminin Finansman Stratejik Ama: Trkiyede evre finansman yetersizliklerinin giderilerek altyap ve dier sektrlerin ihtiya duyduu evre ile ilgili yatrmlarn retimden tketime tm srelerde gereklemesi. ncelikle Yaplmas Gerekenler: Tutarl ve rasyonel bir evre finansman politikasnn oluturulmas. evre finansman mekanizma ve modellerinin gelitirilmesi (dk faizli krediler, tevikler, hibelerin kredilendirilmesi vb). evre maliyetlerinin retimden tketime her aamada muhasebeletirilmesi. Yatrm nceliklerinin salkl belirlenmesi.
Yatrm projelerinin hazrlanmasnda ekonomik ve sosyal analize evresel maliyetlerin de hesaplanarak dahil edilmesi. ve d kaynaklarn etkin kullanlmasnn planlanmas. D kaynakl hibe ve kredilerin zamannda kullanlmas amacyla ulusal katk iin btede gerekli denein tahsisi.
70
Yasal Dzenlemeler: kaynan artrlmas amacyla evre katk paylarnn ada evre finansman politikalar dorultusunda yeniden dzenlenmesi. Maliye Bakanl tarafndan her yl eitli kurumlar aracl ile yerel ynetimlere destek iin verilen evreye ynelik mali kaynan; proje bazl ve nceliklendirme kriterlerine uygun olarak kullanlmasn salamak amacyla gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas. Yerel ynetimler tarafndan evre iin toplanan kaynan (katk paylar, har, ceza vb.) bu alanda kullanlmas amacyla denetim mekanizmalarnn glendirilmesi iin yasal dzenleme yaplmas. Kurumsal Dzenlemeler: ok tarafl uluslararas kurulular ve ikili anlamalar erevesinde salanan evre ile ilgili tm d finansman kaynaklarnn (hibe ve/veya kredi) verimli kullanlmas ve tekrarlarn nlenmesi amacyla kaynan egdmnn tek bir kurum tarafndan (Hazine Mstearl) yrtlmesi iin gerekli dzenlemenin yaplmas. ller Bankasnn kentsel evre altyap projeleri iin yatrm bankacl yapabilecek ekilde yeni bir kurumsal yapya kavuturulmas. Dier Tedbirler: evre ile ilgili kurum ve kurulularn uluslararas standartlarda proje hazrlama, gelitirme ve uygulama kapasitesinin artrlmas. Doal kaynaklarn milli gelir hesabna dahil edilmesi ile ilgili n almalarn yaplmas. evre koruma projeleri fizibilite almalarnda sosyal fayda-maliyet hesaplarnn dikkate alnmas.
5. evre Koruma Tesisleri Ynetimi ve letme Sorunlar Stratejik Ama: Atk su Artma Tesisleri, Kat Atk Tesisleri, Baca Gaz Artma Tesisleri gibi evre Koruma Tesislerinin yaygnlatrlmas ve etkin iletilmesi. ncelikle Yaplmas Gerekenler: evre koruma tesislerinin gerekli tm yerlerde kurulmas. Tesislerin salkl iletilmesi iin enerji ve dier girdi maliyetlerinde tevik salanmas. zellikle belediyelerde yetkin teknik eleman yetersizliinin giderilmesi.
evre koruma tesislerinin etkin iletilmesinde, meslek ii eitim konusunda ilgili kurulularn egdmnn salanarak teknik eitim almalarnn balatlmas. Teknik ve idari ynden denetim mekanizmasnn etkinletirilmesi. Tehlikeli atklarn ynetimi iin blgesel tesislerin kurulmas.
Dzenli depolama alanlar yapmndan sonra mevcut vahi depolama alanlarnn iyiletirilmesi.
71
Yasal Dzenlemeler: Bu konuda mevzuat yeterli olduundan, uygulamada etkinleme ve yaygnlamann salanmas. AB uyum srecinde dzenlemelerin srdrlmesi.
Kurumsal Dzenlemeler: Yetkili kurumlar arasnda egdm salanarak uygulamada ibirliine gidilmesi.
Dier Tedbirler: Tesislerin iletilmesinde birlik modellerinin tevik edilmesi. evre koruma tesislerinin projelendirme aamasnda fizibilitelere yatrm maliyetlerinin yannda iletme sermayesi ile kapatma maliyetlerinin de ilave edilmesi.
72
5. Uygulama Stratejileri 5.1. evre Politikas ve Ynetimi Gelecek kuaklarn ihtiyalarn gzeterek, doal kaynaklarn koruma/kullanma koullarnn belirlenmesi ve bu kaynaklara herkesin adil ve salkl ulamn salayacak evre ynetiminin kurulmas temel stratejik ama olarak benimsenmelidir. evre ynetimi alannda daha etkin bir sistemin oluturulmas iin mevcut kurumsal yapnn gzden geirilerek yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Bu erevede nerilen politika nerileri yledir: Ekonomik ve Toplumsal Kararlarda evresel Deerlerin Gz nnde Bulundurulmas evre ynetiminin etkili bir biimde ilemesinin ilk koulunu ekonomik ve toplumsal kararlar alnrken evresel deerlerin gz nnde bulundurulmas oluturmaktadr. Btn ekonomik ve toplumsal politikalarn oluturulmasnda evresel kayglarn da dikkate alnmas, evre ile ilgili mevzuatn ncelikli olarak uygulanmasna zel nem verilmesi, ynetimin btn aamalarnda plan ve projeler hazrlanrken ekolojik verilerin dikkate alnmasna zen gsterilmesi gerekmektedir. Srdrlebilir Kalknma Stratejisinin hazrlanmas srecinde UCEP de dikkate alnarak lke koullarna uygun ve tm sektrlerin uygulamasn ynlendirecek politikalar gelitirmelidir. evre Bilincinin Yaygnlatrlmas Karar vericilere, uygulayclara ve dier tm paydalara evre ve evre sal eitim ve retimi (yaygn, rgn, teknik ve mesleki eitim, medya yolu ile) verilerek evre bilincinin her kesimde olumas salanmaldr. Karar Alma Srelerine zel Sektr, Sivil Toplum Kurulular ve Halkn Aktif Katlmnn Salanmas evre ile ilgili karar alma srelerine zel sektr-STK ve halkn aktif katlmnn salanmas iin kamu kararlarna temel olan politikalarn kamuoyu ile paylalmas ve kamuoyunun srekli bilgilendirilmesi nemlidir. Halkn doa koruma konusundaki bilgi yetersizliini gidermek ve duyarlln artrmak iin eitim programlar, kampanyalar dzenlenmelidir. Alnacak kararlarda yerel halkn grlerinin alnmas nemlidir; bu nedenle topluluun dikkatini eken, bilgilendiren ve ibirliine davet eden katlmc programlar gelitirilmeli ve sistemli biimde uygulanmaldr. Halkn, sivil toplum rgtlerinin ve yerel
73
ynetimlerin ynetim srecine aktif biimde katlmn salamada kent konseylerinden ve Yerel Gndem 21 gibi toplumsal oluumlardan etkili bir ara olarak yararlanlabilir. Daha da nemlisi, yeni yasal dzenlemeler erevesinde, evre ile ilgili eitli alanlarda (sulak alanlarn korunmas, av ve yaban hayatnn korunmas, hayvan haklar vb.) yerel dzeyde daimi olarak kurulmu olan yerel kurullara ya da komisyonlara katlma hakkna sahip olan STKlarn ve sivil platformlarn ihtisaslamasna nem verilmelidir. evre ile lgili Yasalarn Yapmnda Katlmn Salanmas evreyi ilgilendiren yasal dzenlemeler btnleik bir evre politikasnn rn olarak hazrlanmal, demokratik kitle rgtlerinin, niversitelerin, uzman evrelerin ve sanayi temsilcilerinin grleri yasa yapm srecinde dikkate alnmaldr. Buna benzer biimde, evresel deerler zerinde etkisi olabilecek her yasa tasars TBMM'de evre Komisyonu'nun incelemesine sunulmaldr. Yasal Dzenlemelerin Etkin Biimde Yaama Geirilmesi ve Uygulamada effafln Salanmas Trkiyede evre ynetimindeki sorunlarn nemli blmnn yasalarn yetersizliinden deil, gerei gibi uygulanmamasndan kaynakland gereinden hareketle, yasal dzenlemelerin ve evresel deerleri korumaya ynelik yarg kararlarnn uygulanmas konusuna zel nem verilmelidir. Ulusal ve uluslararas belgeler nda ortaya kan planlarn yaama geirilmesi iin de gerekli ynetsel ve parasal aralar oluturulmaldr. Alc ortam standartlar, salm deerleri, koruma alanlar, biyolojik deerler, evre dzeni planlar, evre dostu retim ve evre dostu nihai mallar, atk ynetimi vb. evre konular ve bunlarla ilgili uygulamalarda effaf bir ynetim yaps, bilgilendirme sreci oluturulmaldr. evre Konusundaki Yarg Kararlarnn Uygulanmas ve evreye Kar u evre konularnda yarg kararlarnn yaptrm gcnn zayf kald, kirletenler aleyhine alnan yarg kararlarnn uygulanmasnda skntlarn yaanabildii gzlemlenmektedir. Bu bakmdan, kirleten ve evreye zarar veren kii, kurum ya da kurulular ou zaman kamu gcn ve kamunun uygulad yaptrmlar yeterince hissetmemektedir. Dolaysyla kirletenler/evreye zarar verenler kararllkla uygulanan yaptrmlarla karlamaldrlar. Bu konuda, 2004 ylnda kan 5237 sayl Yeni Trk Ceza Kanununda evreye kar ilenen sularda ngrlen cezalarn tam olarak uygulanmas,
74
toplumda, evreye kar su ilemenin karlnn yaptrmlar olaca bilincinin yerletirilmesi gerekmektedir. Af karlmamas Trkiyede evre ynetiminin etkin bir biimde ilememesinin nedenlerinin banda, istisna, muafiyet ve aflarla dzenlemelerdeki srekliliin ve btnln bozulmas gelmektedir. zellikle kentsel ve evresel sulara ilikin karlan aflarn yalnzca belli bir dnemdeki yanl uygulamalara yasallk kazandrmakla kalmad, toplumun trl kesimlerini -gelecekte de bir affn kaca beklentisiyle- yasal olmayan yollara ynelttii unutulmamaldr. Yasal dzenlemelerin ve yaptrmlarn, merkezi ve yerel ynetimlerce toplumsal ve ekonomik aktrler arasnda hibir ayrm yaplmadan uygulanmas da bir dier nemli konuyu oluturmaktadr. Uluslararas evre Politikas Kararlarnn Olumasna Aktif Katlmn Salanmas Dnyada ve blgemizdeki evre politikalarn oluturan kararlarn alnmasna lkemizin aktif biimde katlmas ve uluslararas platformlarda, Trkiyenin artlar, ncelikleri ve karlar dikkate alnarak temsil edilmesi nemlidir. Uluslararas projelerin oluturulmas ve uygulanmasnda grev alacak kadronun teknik adan yetkin olmas salanmaldr. Uluslararas snrtesi almalarn srdrlebilirliini salamada, yasal-kurumsal altyapnn gelitirilmesi yannda, bu konuda alma yapacak strateji ve aratrma merkezlerinin oluturulmas da nem tamaktadr. Birlemi Milletler Binyl Kalknma Hedeflerinin Dikkate Alnmas evre sorunlarnn olumsuz etkilerini en aza indirmek iin Birlemi Milletler Binyl Kalknma Hedeflerinin dikkate alnmas gerekmektedir. Bu erevede, evre ve ocuk sal mevzuatnn yaama geirilmesi, evre sal konusunda salk personelinin ve kamuoyunun bilgi dzeyinin artrlmas ve bu konuda yaplan almalarn desteklenmesi gerekmektedir. 5.2. evre Ynetiminin rgtlenmesi Kurumsal Yapnn Glendirilmesi evre ynetimi alannda daha etkin bir sistemin oluturulmas iin bugnk kurumsal yapnn gzden geirilerek glendirilmesi gerekmektedir. Merkezi ve yerel ynetimlerde evre politikalarnn uygulanmas srecinde yer alan kurumlarda, bata evre ve Orman
75
Bakanl olmak zere kapasite artrc ve kurumlar aras (kamu, zel sektr ve gnll rgtler ve dier.) egdm salayan dzenekler oluturulmaldr. zellikle AB adayl srecinde gereken yasal dzenlemelerin yaplabilmesi iin evre alannda kurumlarn grev ve yetkileri net olarak belirlenmeli ve uygulamaya geilebilmesi iin gerekli idari, mali ve teknik kapasite oluturulmaldr. Etkin bir evre ynetim sisteminin oluturulabilmesi iin kurumsal yapda yaplmas gereken dier deiiklikler yledir: evre kalitesinin gelitirilmesi iin katlmcl ve saydaml esas alan tevik edici politikalar oluturulmal ve uygulanmaldr. evre ynetimi konusunda ilgili ve sorumlu kurulularn, merkez ve tara tekilatlar ile yerel ynetimlerin evre bilimi ve teknolojisi konusunda eitim alm ynetici ve teknik eleman eksiklii giderilmelidir. evresel altyap sektrnde grev ve yatrm yapan kurum ve kurulular arasnda etkin egdm salanmal, kurumlar arasndaki yetki karmaasna son verilmelidir. Doal kaynaklar ve evresel deerlerin ynetiminden sorumlu merkezi ve yerel kurulular glendirilmelidir. niversiteler ve TBTAK bnyesinde evre konusunda, uluslararas kurumlarla ibirlii ierisinde, yeni aratrma-gelitirme ve teknoloji merkezleri ile ilgili enstitler kurulmaldr. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun (DKK) yaps gzden geirilmeli, ileyii glendirilmeli ve kurumsallatrlmaldr. Uluslararas ykmllkler erevesinde eylem planlar hazrlanmal ve etkin bir biimde uygulanmaldr. Disiplinleraras bilgi alveriine youn ihtiya duyulmaktadr. evre koruma ve kullanma dengesine ilikin sektrleraras ve mekana ilikin bilgilerin srekli gncelletirilmesi ve evre ynetim programlarna corafi bilgi sistemleri desteinin srekli salanmas gerekir. evre projelerinin srdrlmesinde, bilgiye ulama hakk, halkn katlm ve yarg hakknn kullanmnn etkinletirilmesini salayacak mekanizmalar yaygnlatrlmaldr. Genel sosyo-ekonomik planla btnlemi bir kirlilik kontrol gereklidir. Nfus younluu, ulam, konut ihtiyac, su arz, atklarn bertaraf ve sala ilikin tm ihtiyalar birbirleri ile ilikili olup, bir sektr iin alnan kararlar dierlerinin
76
geliimini de etkilemektedir; bu nedenle kararlar bir btn iinde, btnleik olarak deerlendirilmelidir. Ynetimde okballn Giderilmesi evre ynetiminin iinde bulunduu en nemli sorunlardan biri olan okballn ve yetki karmaasnn giderilmesi gerekmektedir. Ayn alan dzenleyen ok sayda yasal belgenin varl, kimi zaman birden fazla kurumun ayn konuda yetki sahibi olmasna, kimi zaman sorumluluklarn akmasna, kimi zaman da yetki boluuna yol aabilmektedir. Yetkili ynetim birimleri arasnda ibirlii ve egdm salayacak dzenekler oluturulmas, sz konusu sorunu gidermede bir adm olabilir. Merkezi Ynetim ile Dier Ynetim Basamaklar Arasnda Uyum Salanmas Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmas srecinde, merkezi ynetim ile dier ynetim basamaklar arasnda politika ve uygulamada uyum salanmaldr. Kabul edilen uluslararas ve ulusal politikalarn yerel ynetimlere duyurulmas, yerel ynetim uygulamalarndan karlan sonularn ulusal politika ve uygulamaya dntrlebilmesi iin uygulamada baboluun engellenmesi gerekmektedir. Yerel Ynetimler Arasnda birliinin Salanmas evre ynetiminde ilk derecede sz sahibi olan bykl kkl ok sayda yerel ynetim birimi arasnda egdm ve ibirliini salayacak dzenekler oluturulmaldr. zellikle ky alanlarnda, turizm blgelerinde bulunan yerel ynetimlerin karlalan sorunlarla mcadele edebilecek parasal gce, yeterli donanma ve alana sahip olmamas sz edilen ibirliini daha da gerekli klmaktadr. Srekli Kurullarn Etkinliinin Artrlmas Yksek evre Kurulu bata olmak zere evre ile ilgili srekli kurullarn etkinliinin artrlmas gerekmektedir. evre ve Orman Bakannn, Yksek Planlama Kurulunun daimi yesi olmas salanmaldr; bylece dier politikalarn oluturulmas srecinde evresel ncelikler de dikkate alnm olacaktr. Mahalli evre Kurullarnn Glendirilmesi Mahalli evre kurullar glendirilmeli, kararlarnn siyasal etkilerden uzak, nesnel biimde alnmas salanmal ve evre ynetiminde kararlarn alnmas srecine etkin biimde
77
dahil edilmelidir. Mahalli evre kurullar uygulama ynetmeliindeki deiiklikle, mahalli evre kurullar kararlarnn kamuoyuna kitle iletiim aralar ile duyurulmas, kurul yelerine akademik destek salanmas ynnde dzenlenme yaplmas salanmaldr. evre zleme, Deerlendirme ve Denetim lkemizde evre uygulamasnn en zayf halkas izleme, deerlendirme ve denetim alanndadr. Kamunun yeniden yaplandrlmas srecinde, karlm ve taslak halindeki yasalarda denetim kurumu zayf bir yapya oturtulmutur. Bu konu yeniden dzenlenmeli ve gerekli yaplanmaya gidilmelidir. 5.3. evresel Planlama evresel Planlamaya nem Verilmesi Ulusal, uluslararas ykmllkler ve bilimsel veriler dikkate alnarak, uzmanlarca lke genelinde hazrlanacak olan evre dzeni planlar, ulusal, blgesel ve alt lekli planlar ile uyumlu olmal, karar alma srecinde srdrlebilir kalknma ilkesi erevesinde kamu, zel sektr ve STKlarn birliktelii salanmaldr. Dengeli ve Salkl Bir Kentsel Geliimin Salanmas Dengeli ve salkl bir kentsel geliimi lke apnda yaygnlatrmak iin imar planlar uzun vadeli bir bak asyla, yerel ekonomik ve evresel koullar gz nnde bulundurularak hazrlanmal ve siyasal basklardan uzak biimde uygulanmaldr. Plan yapm srecinde yer alan aktrler teknik ynden desteklenmeli, halkn salkl kentsel yaam konusunda bilgi sahibi olmas salanmaldr. Dengesiz kentlemenin olumsuz etkileri ile ilgili almalar desteklenmeli, bu konuda bilgi dzeyini artrc almalarda bulunulmaldr. Ynetim Alanlarndaki akmalarn Giderilmesi ok ballk sorunu yalnzca ynetim birimleri ve yetkilerinde gzlenmemekte, ynetim alanlar arasnda da nemli akmalar bulunmaktadr; ayn alandan ok sayda ynetim birimi sorumlu klnabilmekte, ayn alan birden fazla stat iinde yer alabilmekte ya da birden fazla plan belgesinin iinde bulunabilmektedir. Bu yndeki sorunlarn giderilmesi iin gerekli yasal ve ynetsel almalar balatlmaldr.
78
5.4. ED ve Stratejik evresel Deerlendirme ED Sisteminin Gzden Geirilmesi Sanayi, enerji ve madencilikte yatrmlar hzlandrmak iin ED ynetmeliine getirilen deiiklik ve istisnalar yeniden gzden geirilmeli, ekonomik gelime abalarnn evresel ve tarihi deerleri olumsuz etkilemesine olanak tanmayacak, koruma-kullanma dengesini gzetecek bir yaplanmaya gidilmelidir. Stratejik evresel Deerlendirme Stratejik evresel Deerlendirme ile ilgili mevzuatn aktarlmas ve uygulanmas, Trkiyede dier sektrel politikalarn evresel yaklamlarla btnlemesi ile ilgili dorudan ilgilidir. Bu adan, Stratejik evresel Deerlendirme ile ilgili uyum almalarnn AB mzakere srecinde, Trkiyeye aktarlacak olan katlm ncesi fonlarn programlanmasnda nemle dikkate alnmas gerekmektedir. lke genelinde arazi kullanm planlar da dahil olmak zere tm plan ve programlarda, Stratejik evresel Deerlendirmenin yaplabilmesi iin gerekli hazrlklarn oluturulmas gerekmektedir. Bu dorultuda Stratejik evresel Deerlendirme (SD) Ynetmeliinin bir an nce karlmas nemli bir adm olacaktr. Ancak SDnin etkili bir biimde yaama geirilebilmesi iin yalnzca yasal dzenlemelere gidilmesi yeterli olmayacak, bunun yan sra SD konusunda bilinlendirme almalarnn yaplmas ve gerekli teknik altyapnn oluturulmas ve veri tabanlarnn gelitirilmesi gerekecektir. SD konusunda bata evre ve Orman Bakanl olmak zere, dier kurumlarn kapasitelerini gelitirme/eitim faaliyetleri iin bu fonlardan kaynak ayrlmas nemlidir. Etkili bir SD sisteminin yaama geirilebilmesi iin, ksa vadede, yurt dndaki uygulama ve raporlandrmalar izlenmeli, ED ve SD uygulamalarna ynelik gncel konularla desteklenmi eitim programlar dzenlenmeli, yksek lisans-doktora seviyesinde programlar almal ve sektrel SD rehberleri hazrlanmaldr. Orta vadede ise, Snraan Boyutta ED Szlemesinin imzalanp uygulanabilmesi iin gerekli altyap eksiklikleri giderilmelidir.
79
5.5. evre Veri Taban Salkl Bir Veri Tabannn Gelitirilmesi Salkl bir veri tabanna ulama amac dorultusunda, evresel konularla ilgili her trl verinin kaynanda kayt altna alnmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas ve belirlenmi zaman aralklarnda veri tabanna dzenli ve srekli aktarm salayacak bir sistemin kurulmas gerekmektedir. Etkili bir evre ynetiminin salanabilmesi iin ncelikle ilgili taraflarca kolayca ulalabilen, saydam, izlenebilen salkl veri tabannn gelitirilmesi zorunludur. Bu yolda AB giri srecinde atlmas gereken admlar bir olanak olarak dnlmelidir. Salkl bir izleme sisteminin oluturulabilmesi iin ncelikle veri kaynaklar tanmlanmal ve verilerin toplanacak olduu yetkili kurumlarn sorumluluklar belirlenmelidir. Kurumlarn bu konudaki altyap eksiklikleri belirlenmeli, verilerin ayn format altnda toplanmas salanmal ve deiik kurumlar arasnda egdm salayacak bir merkez oluturulmaldr. Bu konu ile ilgili olarak zerinde durulmas gereken bir dier konu da, 1 Mays 2003 tarihinde yrrle giren Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Katlm Anlamas erevesinde, Avrupa evre Ajans tarafndan yrtlen almalarn izlenmesi ve bu almalara aktif bir ekilde katlmn salanmasdr. Etkin Bir evresel zleme, Deerlendirme ve Denetim Sisteminin Kurulmas evresel izleme, deerlendirme ve denetlemenin etkin biimde yaplmasn salayacak bir kurumsal dzenlemeye gidilmeli; yeniden yaplanma almalarnda dnyadaki baarl uygulamalar yakndan izlenmelidir. evresel denetimle ilgili dzenlemelerin uygulanmas iin teknik ve personel alt yapsnn glendirilmesi gerekmektedir. Biyolojik eitliliin izlenmesi iin GEF II projesi kapsamnda almalarn yrten biyolojik eitlilik izleme birimine kurumsal kimlik kazandrlarak devamllk salanmaldr. evresel veriye dayal karar-destek sisteminin glendirilerek, verilerin karar alma srecinde deerlendirilmesi iin bir bamsz yaplandrlma oluturulmal, denetimden sorumlu kamu kurumlar akredite edilmelidir. evreyle lgili Her Trl Verinin Kayt Altna Alnmas Ulusal ve uluslararas ihtiyalarn giderilmesi, gstergelerin hesaplanabilmesi ve envanter almalarnn yaplabilmesi iin evresel konularla ilgili olarak her trl veri ve
80
bilginin kayt altna alnmas son derece nemlidir. Trkiye statistik Kurumu yasal dzenlemesi erevesinde veri toplama ve sunma konusunda yaanan akma ve karmaann byk lde giderilebilecei dnlmektedir. Dolaysyla, aadaki nerilerde bu yeni yaplanmann getirdii yasal ereve dikkate alnmaldr. Bu adan; Atk ve salm envanterlerinin oluturulmas, srekli gncellenmesi, veritabanna aktarlmas ve ilgili mevzuat uyarnca kullanma sunulmas; Biyoeitlilik alanndaki verilerin sistematik bir ekilde toplanarak, ulusal veritabanna aktarlacak bir yaplanmann gelitirilerek, hzlandrlmas; Arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclk ile ilgili ulusal verilerin derlenmesi ve dzenli olarak gncellenmesi; Seragaz salmlarn ve yutaklarca uzaklatrlmalarn ieren envanterlerin eksiksiz hazrlanmas iin ilgili kurum ve kurulularn egdmnde eksik verilerin tamamlanmas ve gncellenmesini salayacak sistemin oluturulmas; Veri gvenilirlii iin gerekli idari ve teknik nlemlerin alnmas, bu kapsamda personel eitimi ve model gelitirilmesi gerekmektedir. evresel Veri ve Bilgi Merkezinin Kurulmas evre alannda merkezi olarak veri ve bilginin toplanaca ve ynetilecei bir yap oluturulmaldr. Bu dorultuda; Verilerin ortak veri tabanna aktarlmas ve bu veri tabanna eriim hakk salanmas konusunda, uluslararas dzenlemeler erevesinde yasal altyapnn oluturulmas; Kurum ve kurulular aras her trl veri ve bilgi alveriine olanak salayacak, uygulamay kolaylatracak yasal dzenlemelerin yaplmas; Koruma alanlarnn tespiti ve ynetiminde yararlanmak zere standart envanter yntemlerinin belirlenmesi, yasal dzenlemelerin yaplmas; Farkl kurulularn ayn veriyi retmesi sonucu, tekrarlarn olumasnn engellenmesi ve elikilerin giderilmesi; retilen verilerin modelleme almalarnda deerlendirilmesi ve senaryolarn oluturulmas gerekmektedir.
81
5.6. Biyolojik eitlilik ve Koruma Alanlar Biyolojik eitliliin Korunmas Biyolojik eitliliin ve doal varlklarn korunmas ile ilgili politika ve uygulama kararlar uzun vadeli olmal, ksa sreli amalarla deitirilmemelidir. Biyolojik eitliliin korunmas ve koruma alanlar konusunda sorumlu kurulular arasnda yetki ve grev karmaasna son verilmeli; bu ama dorultusunda yasal dzenlemeler gzden geirilerek bir btn olarak yeniden dzenlenmeli; kurallarn etkin biimde uygulanmasn salamaya ynelik nlemler alnmaldr. Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi gncellenerek yasal balaycla kavuturulup uygulanmaldr. Biyolojik eitlilik Szlemesi uyarnca; yasal, ekonomik ve kurumsal yapnn glendirilmesi; blgesel ve snrlar aan konularda ibirliinin salanmas; karasal ekosistemlerde ve denizlerde etkin bir ekilde ynetilen ekolojik temsiliyeti olan kresel korunan alanlar ana dahil olunmas gerekmektedir. Tarmsal biyoesitliliin korunmas almalar ivedi olarak balatlmaldr. Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plannn gncellenerek yaama geirilmesi gerekmektedir. Doa koruma konusunda alan sivil toplum rgtleri desteklenmeli, GEF-II Doa koruma ve biyolojik eitlilik projesi kapsamnda hazrlanan STK kapasite gelitirilmesi stratejisi uygulamaya geirilmelidir. Koruma Alanlar Snflandrmasnn Yeniden Dzenlenmesi Koruma alanlar snflandrmas yeniden dzenlenmelidir; bu konuda Dnya Doa Koruma Birlii (IUCN) statleri de rnek alnmaldr. Yre halknn geimini salarken korunan alanlara olumsuz etkide bulunmamasn salamak iin evreye duyarl turizm, organik tarm gibi alternatif geim kaynaklar gelitirilmeli, btn ilgili kurulularn, yerel ynetimlerin ve niversitelerin koruma etkinliklerine destek vermeleri salanmaldr. Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Botanik Bahelerinin Kurulmas Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte, uygar dnyann btn kurumlarnn lkemize kazandrlm olmasna karn, ulusal doa tarihi mzesinin ve botanik bahelerinin hala kurulmam olmalar byk bir eksiklik olarak deerlendirilmektedir. Bu kurumlar, biyolojik eitliliin korunmas konusunda ulusal ve uluslararas alandaki ykmllklerimizin dourduu bir gereksinim olarak da alglamak gerekir. Halka doay tantma ve koruma
82
bilincinin yerlemesi konusunda nemli ilevler edinen, yok olmakta olan trlerin yetitirilmesi ve nesillerinin gvence altna alnmas konusunda bilimsel almalarnn yrtld yerler olan bu kurumlarn kurulmas iin almalarn balatlmas gerekmektedir. Hayvanat Bahelerinin Kurulmas ve yiletirilmesi Doa korumasna nem veren birok lkede olduu gibi, yabanl hayvanlarn doal ortamlarnda korunmas ve tantm esas alnmaldr. Var olan Hayvanat Baheleri, daha ok Hayvan Bakm Evleri eklinde ve ayr blmler halinde, yabanl hayvanlarn ve evcil sokak hayvanlarnn bakm ve iyiletirilmesi amacyla deerlendirilmelidir. Hayvanat bahelerinin almas, iletilmesi ve iyiletirilmesini ngren hukuki dzenleme evre ve Orman Bakanlnn egdmnde balatlmaldr. Bu almada belirlenecek kurallar erevesinde Hayvanat Bahelerinin almas ve iletilmesi lisansa balanmaldr. Lisans olmadan alan veya lisans verilmesini gerektiren artlarn ihlal edilmesi durumunda hayvanat bahesinin tamam veya lisanssz blm kapatlmal veya daha nce verilmi alma lisans iptal edilmelidir. 5.7. Su ve Toprak Kaynaklarnn Korunmas Su Havzalarnn korunmas Su havzalarnn (akarsular, gller, sulak alanlar, yeralt suyu) ekolojik btnl iinde korunabilmesi ve kaynaklarn srdrlebilir bir biimde kullanlabilmesi iin uzun dnemli politikalar uygulanmaldr. Koruma ve kullanma dengesini salayacak Su Kanunu en ksa zamanda karlmal, su kaynaklarnn korunmasndan sorumlu merkezi ve yerel kurulular glendirilmelidir. Topran Korunmas Toprak kaynaklarnn mmkn olan en iyi ekilde korunmas, kullanm ve srdrlebilir ynetiminin salanmas gerekmektedir. Bu ama dorultusunda, arazi ve doal kaynaklarla ilgili planlama, uygulama, deerlendirme, kontrol, izleme ve egdm mekanizmalar glendirilmeli; tarm ve orman arazilerinin ama d kullanm engellenmeli; ormanlatrma, yeniden ormanlatrma, erozyon kontrol ve ayr/mera slah iin gerekli finansman salanmaldr. Toprak kirliliinin ulusal dzeyde tespiti iin envanter almas
83
oluturulmal, belirlenen alanlarn kayt edilmesi, izlenmesi ve iyiletirme almalar yaplmaldr. Btnleik Ky Alanlar Ynetimi ve Deniz Kirliliinin nlenmesi Btn ky alanlarmz iin uluslararas ykmllklerimiz dikkate alnarak btnleik ynetim planlar hazrlanarak uygulamaya geirilmelidir. Acil durumlarda; denizlerin petrol ve dier zararl maddelerle kirlenmesine yol aabilecek gemilerden ve ky tesislerindeki faaliyetlerden kaynaklanan kirlenme tehlikesini ortadan kaldrmak veya olaanst durumlara hazrlkl olma amacyla yerel blgesel ve ulusal acil mdahale planlar hazrlanmaldr. Turizmi Tevik Kanunu uygulamalar sonucunda zellikle ky blgelerindeki ekolojik adan hassas yreler, ormanlar ve verimli tarm topraklar nemli zararlara uramaktadr. Bundan tr, yasann uygulamasnda ekolojik deerlerin gz nnde bulundurulmas, Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgeleri belirlenirken evre dzeni planlarnn esas alnmas iin Turizmi Tevik Kanununda yeni bir dzenlemeye gidilmesi gerekmektedir. 5.8. Tehlikeli Atklarn Denetimi Tehlikeli atklara ilikin mevzuat etkili hkmler ve standartlar ortaya koyduu halde, alnan nlemler kat zerinde kalmakta, uygulama sreci tkankla uramaktadr. Tehlikeli atk ynetimi politikasna btnleik bir anlay egemen deildir. Tehlikeli atk konusu, etkileyen-etkilenen ynyle ele alnmal, karar aamasndan balayp izleme aamasna kadar mevcut olan tm faaliyetler detaylandrlmal, bu faaliyetlerin ulusal ve uluslararas tehlikeli atk mevzuatlarna uygunluu btnleik bir ynetim modeline alm salayacak ynde deerlendirilmelidir. Tehlikeli atk mevzuatnda denetim ve yaptrmlar konusunda kamu kurumlar arasnda yetki geimeleri bulunmaktadr. Bu nedenle tehlikeli atk ynetiminin tm aamalarnn (atklarn oluumundan bertarafna kadar) etkin bir ekilde kontrol edilebilmesi ve uygun teknolojilerin uygulanabilmesi iin konuyla ilgili tm kurumsal ve yasal yapnn gzden geirilmesi ve kurumsal mekanizmann ve denetime ilikin mevzuatn glendirilmesi gerekmektedir.
84
5.9. Zararl ve Tehlikeli Kimyasallarn Denetimi evre ve insan sal iin tehlikeli olan kimyasallarn zellikleri, tespiti ve etkin ynetiminin salanabilmesine ynelik gerekli yasal dzenlemeler tamamlanmal, yasal dzenlemelerin uygulanabilirlii ile denetimine ilikin Piyasa Gzetim ve Denetim Sisteminin uygulanmasna ynelik kurumsal alt yap oluturulmaldr. evre ve toplumu olumsuz ynde etkileyebilecek dzeyde kaza riski tayan sabit tesislerde meydana gelebilecek acil durum halleri iin gerekli n tedbirler alnmal, ilgili kurum ve kurulularla egdm salanarak kaza sonras zarar en alt dzeyde tutacak almalar balatlmaldr. lkemizde meydana gelebilecek doal veya suni kazalarda zellikle, tehlikeli kimyasal maddelerin evreye ve insana verebilecei zararn nceden analizi ve zararn en aza indirilmesi iin Acil Durum Merkezinin kurularak ilevsel olarak altrlmaldr. 9 Aralk 1996 tarihinde Avrupa Birlii Konseyi tarafndan kabul edilen 96/82/EC sayl Tehlikeli Maddelerle lgili Byk Kaza Risklerinin Kontrolne likin Konsey Direktifinin (Seveso II) gereksinimine karlk verecek bir lke mevzuatmz bulunmamaktadr. Bu nedenle Seveso II Direktifinin Mevzuatmza uyumu amac ile yeni bir Ynetmeliin hazrlanmas gerekmektedir. 5.10. Biyogvenlik Politikalar ve Genetii Deitirilmi Organizmalar Trkiyede tarm, evre ve teknoloji politikalarnn btnletirilmi bir anlayla deerlendirildii ulusal bir biyogvenlik politikas oluturulmaldr. Bu alandaki AR-GE almalar, teknik altyap ve uzmanlk altyaps glendirilmelidir. GDOlarn hukuk olmayan yollarla ithalatnda ve ekiminde ulusal denetim mekanizmalar kurulmaldr. Genetii Deitirilmi Organizmalarn (GDO) biyolojik eitlilik ve insan sal zerindeki olas olumsuz etkileri dikkate alnarak, taslak halinde bulunan Ulusal Biyogvenlik Kanunu, gnmzde ulalan bilgi ve teknoloji birikimi esas alnarak, Uluslararas mevzuat ve AB mktesebat kapsamnda yeniden deerlendirilmeli, ilgili kurum ve kurulularn geni tabanl katlm ile uzlama salanarak en ksa zamanda kanunlatrlmaldr.
85
5.11. klim Deiiklii klim Deiiklii Ulusal Eylem Plannn Hazrlanmas Trkiye'nin kalknma abalarn engellemeden, BM/DS'ye taraf olmasndan doan ykmllkleri, AB'ye uyum gerekleri ve d ticarette rekabet engelleri gibi gelecekte karlaabilecek glkleri nleme kapsamnda, sera gaz salmlarn kontrol etmeye ve/ya da azaltmaya, karbon tutucu yutaklar koruma ve oaltmaya ve iklim deiikliinin zararl etkilerine kar uygun uyum nlemlerini almaya ynelik bir Ulusal Eylem Plannn hazrlanmas, kabul edilmesi, uygulamaya konmas ve dzenli aralklarla gncellenmesi gerekmektedir. Eylem Plan, enerji, ulatrma, tarm, ormanclk, konut, sanayi, ticaret, atk vb. sektrleri kapsamal ve ilgili tm kamu kurumlar, niversiteler, zel sektr ve gnll kurulularn katlm ile oluturulmaldr. klim deiiklii konularnn tm sektrel planlama sreleriyle btnletirilmesine zen gsterilmelidir. Ulusal Sera Gaz Salm Envanter Sisteminin Oluturulmas BM/DS ykmllkleri ve AB evre mevzuat ile uyumlatrma erevesinde Trkiye'nin sera gaz salmlarn ve yutaklarca uzaklatrlmalarn ieren ulusal envanterini hazrlamas ve her yl gncelletirmesi gerekmektedir. Ulusal envanterler, CO2 ve dier sera gaz salmlar ile yutaklarca uzaklatrlmalar ve bunlara ilikin projeksiyonlar iermelidir. Trkiye'nin sera gaz salm envanterleri, baz verilerin bulunmamas nedeniyle, DS ortak bildirim formatna uygun ekilde eksiksiz olarak hesaplanamamaktadr. Yine, yutaklarla ilgili hesaplamalarn yaplabilmesi iin gereksinim duyulan arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclkla ilgili salkl ve yeterli veriler bulunmamaktadr. Bu verilerin derlenmesi ve dzenli olarak gncellenmesi gerekmektedir. Bu nedenle, sera gaz salmlarn ve yutaklarca uzaklatrlmalarn ieren envanter almalarnda karlalan glklerin ve eksikliklerin giderilmesi iin ilgili kurum ve kurulularn egdmnde eksik verilerin tamamlanmas ve dzenli olarak gncellenmesini salayacak bir sistem oluturulmaldr. Yenilenebilir Enerji Kullanmnn ve Enerji Verimliliinin Artrlmas, Temiz retimin Desteklenmesi Trkiye'nin sera gaz salmlarn azaltma seenekleri arasnda, enerji tasarrufu ve enerjinin verimli kullanm etkinlikleri ve almalar; yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar ve teknolojileri; temiz retim teknolojilerinin kullanm ve gelitirilmesi ne kmaktadr. Bu
86
seenekler kapsamnda, strateji belirleme, eitim, aratrma-gelitirme projeleri dahil olmak zere, teknoloji yenileme, yatrm vb. projelerin hzl bir biimde hayata geirilmesi; yeni projelerin yaplmas; sz konusu projelere devlet desteinin salanmas; zel sektr ve sivil toplum kurulularnn ibirliinde finans mekanizmalar ve modellerinin gelitirilmesi (dk faizli krediler, tevikler, hibelerin kredilendirilmesi, vb.); destek programlar ve fonlarn oluturulmas gerekmektedir. Karbon Tutucu Yutak Alanlarnn Korunmas ve Gelitirilmesi Trkiye'ye zg doal zellikleri ve yapsyla topra korumas gereken ormanlar, yangn ve kaak kesim sonucu vasfn nemli lde yitirmi ve meralar ar otlatma ve tarla amalar nedeniyle korunmasz hale gelmitir. Ayrca bu alanlar, orman niteliini kaybettii gerekesiyle, baz yasal dzenlemelerle orman snr dna karlmakta ve bylece ormanszlatrma yaratlmaktadr. Ormanlarn birer karbon yuta olduu dikkate alnarak, srdrlebilir tarm ve ormanclk ilkeleri uygulanmal, tarm ve orman arazilerinin ama d kullanm engellenmeli ve ormanlatrma, yeniden ormanlatrma, erozyon kontrol ve ayr/mera slah iin gerekli finansman salanmaldr. Karbon yuta olmas asndan ormanlar kadar byk nem tayan sulak alanlarn, yeni yerleim yerlerinin almas, hava kirliliinin artmas, buralara yabanc trlerin atlmas, tarm alan kazanmak ve stmayla mcadele amal (kurutma) drenaj almalarnn yaplmas sonucunda yaam dngsnn bozulduu bilinmektedir. Bozulan sulak alanlardan hidrolojik olarak rehabilitasyonu mmkn olanlar almalar kamu kurum ve kurulularnn egdmnde sivil toplum rgtleri ve niversiteler ile ortak yrtlmeli; gerekli finansman ayrlmaldr. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun Glendirilmesi Trkiyede iklim deiiklii konusunda srdrlen bilimsel ve teknik almalarn yan sra ulusal almalarn daha etkin bir ekilde yrtlmesi, egdmn salanmas, strateji belirlenmesi ve kararlarn bir uzlamaya dayanarak alnmas amacyla ilgili kurum ve kurulularn st dzey temsilcilerinden oluturulan klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu (DKK) kurumsal yapsndaki eksiklikler nedeni ile etkin bir ekilde alamamaktadr. Bu yzden, DKK'nn yaps ve ileyii glendirilmeli ve kurumsallamaldr. dnyas, aratrma kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulularnn iklim deiiklii ile ilgili
87
ulusal ve uluslararas srece katlmlar salanmaldr. DKK bnyesinde zerk bir Bilimsel Danma Kurulu oluturulmaldr. Ulatrma Sektrnde Politika Deiikliine Gidilmesi Trkiye'de ulatrma sektrnn altyaps karayolu arlkldr. Karayolunun, yolcu tamaclnda %96, yk tamaclnda ise %89 gibi nemli bir pay bulunmaktadr. Karayolu tamacl hacmindeki bymeye kout olarak artan karayolu yakt tketimi sonucunda ulatrmadan kaynaklanan CO2 salmlar da artmaktadr. Trkiye'de yakt tketiminden kaynaklanan CO2 salmlarnn 1990-2020 dnemi iin projeksiyon deerlerinin sektrel dalm, ulatrma sektrnden kaynaklanan salmlarn giderek artacan gstermektedir. Ulamda enerjinin daha verimli kullanmn salamak ve ulatrma sektrnden kaynaklanan sera gaz salmlarn snrlandrmak ya da azaltmak iin srdrlebilir bir ulatrma sistemi benimsenmelidir. Ulatrma sistemi, motorlu tatlarn daha az yakt tketmelerini salayacak biimde dzenlenmelidir; buna kout olarak, kent iinde rayl toplu tamaclk, ehirleraras yk ve yolcu tamaclnda ise birim tama bana daha dk enerji tketen demiryollar ve denizyollarnn kullanm yaygnlatrlmaldr. Kyoto Protokol iin Hazrlk Yaplmas Trkiye, Kyoto Protokol'ne taraf deildir ve bir sre daha gndemine almay dnmemektedir. Bununla birlikte, AB'ye yelik srecinde, bata enerji sektrnde olmak zere, Trkiye'nin Protokol'e taraf olmas ncelikli koul olarak ne srlmektedir. Trkiye, AB'ye ye ve aday lkeler iinde, KP'ye taraf olmayan tek lke konumundadr ve lerleme Raporlarnda Trkiye'nin KP karsndaki durumu vurgulanmaktadr. Bu nedenle, konunun gelecekte daha youn bir ekilde gndeme gelecei gz nnde bulundurularak, Trkiye'nin BM/DS kapsamnda, kendisini dier Ek-1 Taraflarndan farkl klan zel koullarn ortaya koyacak ilk Ulusal Bildiriminin hazrlanmas tamamlandktan sonra, KP'nin ilk ykmllk dnemi (2008-2012) ve sonras (2012 sonras) iin, AB yeliini ve esneklik dzeneklerinin (Salm Ticareti, Temiz Kalknma Dzenei ve Ortak Yrtme) kullanm da ierecek ekilde Trkiye'nin durumunu deerlendirmeye ve tutumunu belirlemeye ynelik eitli senaryo almalar yaplmaldr.
88
5.12. evre Ynetiminin Finansman Finansman ve Yatrm Eksiklii evresel politikalarn ve planlarn etkin biimde uygulamaya geirilmesi iin, finansman yetersizliklerinin giderilerek altyap ve dier sektrlerin ihtiya duyduu evre ile ilgili yatrmlarn retimden tketime tm srelerde gerekletirilmesi temel strateji olarak belirlenmelidir. Srdrlebilir kalknma amacyla istikrarl bir ortamda bymenin salanmas, ekonomik rekabet gcnn artrlmas ve evre ynetiminin etkin ve verimli bir biimde almas iin tutarl ve rasyonel bir evre finansman politikasnn oluturulmas gerekmektedir. Bu dorultuda, i ve d kaynaklarn etkin kullanlmas iin planlamaya gidilmeli, yatrm ncelikleri salkl belirlenmelidir. Karlalan finansman sorunlarn zmede aadaki politikalar izlenmelidir: evre finansman mekanizma ve modelleri gelitirilmelidir. (dk faizli krediler, tevikler, hibelerin kredilendirilmesi vb.) evre koruma projeleri fizibilite almalarnda sosyal fayda-maliyet hesaplar dikkate alnmaldr. Yatrm projelerinin hazrlanmasnda ekonomik ve sosyal analize evresel maliyetler de hesaplanarak dahil edilmelidir. evre maliyetleri retimden tketime her aamada muhasebeletirilmelidir. Doal kaynaklarn milli gelir hesabna dahil edilmesi ile ilgili n almalar yaplmaldr. kaynan artrlmas amacyla evre katk paylar ada evre finansman politikalar dorultusunda yeniden dzenlenmelidir. ok tarafl uluslararas kurulular ve ikili anlamalar erevesinde salanan evre ile ilgili tm d finansman kaynaklarnn (hibe ve/veya kredi) verimli kullanlmas ve tekrarlarn nlenmesi amacyla kaynan egdmnn tek bir kurum tarafndan (Hazine Mstearl) yrtlmesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. D kaynakl hibe ve kredilerin zamannda kullanlmas amacyla ulusal katk iin btede gerekli denein tahsisindeki sorunlar zlmelidir. evre ile ilgili kurum ve kurulularn uluslararas standartlarda proje hazrlama, gelitirme ve uygulama kapasitesi artrlmaldr. Maliye Bakanl tarafndan her yl eitli kurumlar aracl ile yerel ynetimlere destek iin verilen evreye ynelik mali kaynan; proje bazl ve nceliklendirme
89
kriterlerine uygun olarak kullanlmasn salamak amacyla gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplmaldr. Yerel ynetimler tarafndan evre iin toplanan kaynan (katk paylar, har, ceza vb.) bu alanda kullanlmas amacyla denetim mekanizmalarnn glendirilmesi iin yasal dzenlemeye gidilmelidir. Yerel ynetimler bata olmak zere ilgili kurum ve kurululara proje hazrlama ve ynetim kapasitesinin gelitirilmesi eitimi verilmelidir. ller Bankas, kentsel evre altyap projeleri iin yatrm bankacl yapabilecek ekilde yeni bir kurumsal yapya kavuturulmaldr. Kamu-zel kesimin ortak menfaatleri dorultusunda, zel sektrn evre sektrnn hangi alanlarna (retim, teknoloji, iletme, altyap vb) yatrm yapmas gerektiine dair almalar yaplmaldr. Dk faizli krediler, tevikler, hibelerin kredilendirilmesi vb yoluyla zel sektrn evre sanayine yatrm yapmas salanmaldr. zel sektr, kentsel evre altyap hizmetlerinin sunumuna yap-ilet vb. mekanizmalar yoluyla katlm iin zendirilmelidir. zel sektr, evresel yatrmlarnda, blgesel kalknma programlar erevesinde yatrm kolaylklarndan faydalandrlmaldr. AB uyum surecinde uygulamas idari, teknik ve personel asndan glk ieren direktifler belirlenip nceliklendirilerek gerekli finansman ihtiyac belirlenmeli, uygun yaplanma gerekletirilmelidir. 5.13. evresel Altyap Tesisleri Ynetimi ve letme Sorunlar Trkiyede evre koruma tesisleri ve iletme sorunlar hakknda yaplabilecek ilk deerlendirme, bu konuda mevzuatn yeterli olduu, sorunlarn daha ok uygulamadan kaynakland biiminde olacaktr. Bundan dolay ncelikli olarak uygulamada etkinleme ve yaygnlamann salanmas ve AB uyum srecinde dzenlemelerin srdrlmesi gerekmektedir. evre Koruma Tesisleri Ynetimi ve letme Sorunlar konusunda izlenebilecek politikalar yle sralanabilir: Yetkili kurumlar arasnda egdm salanarak uygulamada ibirliine geilmelidir. evre koruma tesisleri gerekli tm yerlerde kurulmal ve uygun olarak iletilmelidir.
90
Belediyelerdeki evre koruma tesislerinde yetkin teknik eleman yetersizliinin giderilmesi, evre koruma tesislerinin etkin iletilmesinde meslek ii eitim konusunda ilgili kurum/kurulularn egdm salanarak teknik eitim almalarnn balatlmas gerekmektedir. Teknik ve ynetsel adan denetim mekanizmalar etkinletirilmelidir. Blgesel kat atk ynetim modellerinin gelitirilmeli; tehlikeli atklarn ynetimi iin blge apnda tesisler kurulmaldr. Blgesel atk ynetiminde, sosyal ve ekonomik gstergeler gz nne alnmaldr. Dzenli depolama alanlar yapmna ncelik verilmeli, mevcut vahi depolama alanlarnda iyiletirme almalar yaplmaldr. evre koruma tesislerin iletilmesinde birlik modelleri tevik edilmelidir. zel sektr, toplu atk su artma tesislerinin yaplmas iin tevik edilmelidir. evre koruma tesislerini projelendirme aamasnda, fizibilitelerde, yatrm maliyetlerinin yannda iletme sermayesi ile kat atklar iin kapatma maliyetleri de dikkate alnmaldr. Limanlarda gemilerin normal faaliyetlerinden kaynaklanan atklar dzenli toplamak ve bertaraf etmek amacyla atk kabul tesisleri kurulmaldr. Bykehir belediyelerinden balayarak, mevcut tesisler dikkate alnarak ihtiya duyulan evre koruma tesisleri yaplmaldr. Atk ynetimine ilikin yatrm programlarnn finansman iin nceden planlama yaplmal, bu programlar iin yaplan harcamalarn egdm salanmal, atk ynetiminin iyiletirilmesi iin kullanlacak kaynaklar aratrlmaldr. Atk ynetiminde, finansman kaynaklarna ulaamayan kk ve mali adan zayf belediyelerin, atk yatrmlarnda finansmanlarna uygun ve ekonomik olabilecek teknolojiler semeleri salanmaldr. Atk ynetimi konusunda yurt d finansman ile yatrm yapacak belediyelerin proje aamasnda dier kurulular yannda evre ve Orman Bakanlndan da onay almalar srasnda Trkiye koullarna teknik ve maliyet asndan uygunluu dikkate alnmaldr. evre koruma tesislerinin salkl ve verimli iletilmesi iin enerji ile dier girdi maliyetlerinin azaltlmas amacyla tevik ve destek salanmaldr.
91
Kat Atk Ynetmeliinde yer alan hkmler kapsamnda vahi depolama alanlar iyiletirilerek halen mevcut ynerge teknik adan detaylandrlarak yaptrm gc artrlmaldr. Kat atk depolama alanlarnda alanlarn salk riskleri gz nne alnarak belli aralklarla yerel ynetimlerce salk kontrollerinin yaplmas salanmaldr. Planlanan iletim modeli, iletim aamas ile tesis mrnn tamamlanmas sonrasn ieren letme El Kitab hazrlanmal ve bu belgenin bilgilendirme amacyla aktif olarak kullanlabilirlii salanmaldr. Bu el kitabnda gvenlik eitim programlar da ayrntl olarak yer almaldr.
92
6. Sonu ve Genel Deerlendirme 6.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas evre Politikas ve Ynetimi Stratejik Ama: Gelecek kuaklarn ihtiyalarn gzeterek, doal kaynaklarn koruma/kullanma koullarnn belirlenmesi ve bu kaynaklara herkesin adil ve salkl ulamn salayacak evre ynetiminin kurulmas. evre ynetimi alannda daha etkin bir sistemin oluturulmas iin mevcut kurumsal yapnn gzden geirilerek yeniden dzenlenmesi. Uluslararas ykmllkler erevesinde eylem planlarnn hazrlanmas ve etkin bir ekilde uygulanmas. evre kalitesinin gelitirilmesi iin katlmcl ve saydaml esas alan tevik edici politikalarn oluturulmas ve uygulanmas. evre korumac politikalarda sektrel btnleik zmlere ve dayanmaya zen gsterilmesi. Yasal dzenlemelerin etkin biimde yaama geirilmesi ve uygulamada saydamln salanmas Yerel ynetimler arasnda ibirlii ve egdmn salanmas.
Srdrlebilir gelime, gelecek kuaklarn ihtiyalarnn gzetildii, koruma/kullanma dengesinin saland bir ortamda salanabilecektir.
Ekonomide Rekabet Gcnn Artrlmas

Srdrlebilir gelimeyi salayacak bir evre ynetiminin kurulmas ayn zamanda AB ve dnya pazarlarnda rekabet gcmz artracaktr.
nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi
Sosyal ermenin Glendirilmesi
Blgesel Gelimilik Farkllklarnn Azaltlmas

Koruma/kullanma dengesini gzeten bir evre ynetiminin salanmas, doal kaynaklardan yararlanmada blgeler arasndaki farkllklar azaltabilecektir.
Kamuda yi Ynetiim Yaygnlatrlmas
Fiziki Altyapnn yiletirilmesi

Etkin bir evre ynetiminin kurulmas ve yaam dzeyinin ykseltilmesi ancak fiziksel altyapnn iyiletirilmesiyle mmkn olabilecektir.
Saydam, katlmc ve gl bir evre ynetim sisteminin kurulmas, kamuda iyi ynetiimin yaygnlatrlmas amacna yneliktir.
X X
X X
X X X
X X X X X
93
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Doal zenginliklere koruma-kullanma dengesi iinde sahip klmas ve bu amala yerel kapasitelerin glendirilmesi. Yeni teknolojik gelimelerin evre sorunlarnn ortadan kaldrlmas ve azaltlmasnda kullanlmasnn salanmas ve bu yndeki stratejilerin tevik edilmesine ilikin tedbirlerin alnmas. Yenilenebilir enerji kullanmnn ve enerji verimliliinin artrlmas, temiz retimin desteklenmesi. retimden tketime kadar etkin bir evre ynetimi iin uluslararas standartlarda, evre teknolojilerini reten yerli sanayinin desteklenmesi. evre ynetimi konusunda ilgili ve sorumlu kurulularn, merkez ve tara tekilatlar ile yerel ynetimlerin evre bilimi ve teknolojisi konusunda eitim alm ynetici ve teknik eleman eksikliinin giderilmesi. Ky gvenlii ile ilgili, btnleik ky ynetiminin kurumsal altyapsnn oluturulmas. evre alanndaki mevzuat karmaasnn giderilmesi. evre alanndaki yarg kararlarnn uygulanmasnda ve yaptrmlarda kamu disiplininin salanmas. stisna muafiyet ve aflarla yasal dzenlemelerdeki srekliliin ve btnlln bozulmamasna zen gsterilmesi.
X X X
X X X X
X X X
X X X X
94
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas evre konulu yasal dzenlemelerde merkez-yerel arasndaki mali ilikilere ilikin oranlarn yerel ynetimler lehine dzenlenmesi. AB evre mevzuatnn ulusal mevzuata uyarlama ve uygulama takvimi hazrlanrken sanayi, ticaret, eitim ve istihdam gibi alanlarda iyiletirme iin gerekli kaynak ve zaman ihtiyacnn belirlenmesinde ve lke yararlarnn gz nnde bulundurulmas. GDOlarn retim ve kullanmn dzenlemeye ynelik yasal srecin hzlandrlarak tamamlanmas. Koruma alanlar snflandrmasnn yeniden dzenlenmesi. Kyoto Protokol iin hazrlk yaplmas. Koruma ve kullanma dengesini salayacak Su Kanununun en ksa zamanda karlmas. evresel altyap sektrnde grev ve yatrm yapan kurum ve kurulular arasnda egdmn salanmas, kurumlar arasndaki yetki karmaasnn giderilmesi. Arazi ve doal kaynaklarla ilgili planlama, uygulama, deerlendirme, denetim ve egdm mekanizmalarnn glendirilmesi. evresel izleme, deerlendirme ve denetlemeyi yapabilecek kurumsal dzenlemeye gidilmesi.
X X
X X X
X X
X X X X
95
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Botanik Bahelerinin kurulmas. niversiteler ve TBTAK bnyesinde evre konusunda, uluslararas kurumlarla ibirlii ierisinde, yeni AR-GE ve teknoloji merkezlerinin almas. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu yapsnn etkinletirilmesi ve bnyesinde Bilimsel Danma Kurulunun oluturulmas. Su kaynaklarnn korunmasndan sorumlu merkezi ve yerel kurulularn glendirilmesi. Toprak kaynaklarnn mmkn olan en iyi ekilde korunmas, kullanm ve srdrlebilir ynetiminin salanmas. Tarm ve orman arazilerinin ama d kullanmnn engellenmesi. Tehlikeli atklarn, zararl ve tehlikeli kimyasallarn etkin biimde denetlenmesi. Yenilenebilir enerji kaynaklarna ncelik verilmesi, lke potansiyelinin aratrlmas ve uygun olan yerlerde uygulamaya geilmesi, bu amala ilgili kurumlarca gereken teviin salanmas. Eski ve kirletici youn teknolojilerin lkeye giriinin nlenmesi. Yerli fosil yaktlara dayal enerji retiminde verimlilii artrc, salm ve sera gazlarn azaltc teknolojilerin ncelikli olarak gelitirilmesi.
X X X X X X X X X X X X X X X X
96
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Yurt ii ulamda demiryolu ve deniz yolu tamaclnn yaygnlatrlmas. Ormanlatrma, yeniden ormanlatrma, erozyon kontrol ve ayr/mera slah iin gerekli finansmann salanmas. Karbon tutucu yutak alanlarnn korunmas ve gelitirilmesi. ISO 14000 ve EMAS gibi evre ynetim sistemlerinin yaygnlatrlmas. Kamusal karar alma ve planlama sreci, Kamu-zel Sektr-STK ilikisi Stratejik Ama: Ulusal, uluslararas ykmllkler ve bilimsel veriler dikkate alnarak, uzmanlarca lke genelinde hazrlanacak olan evre dzeni planlar, ulusal, blgesel ve alt lekli planlar ile uyumlu olacaktr ve karar alma srecinde srdrlebilir kalknma ilkesi erevesinde kamu, zel sektr ve STKlarn birliktelii salanacaktr. Ekonomik ve sosyal kararlar alnrken evresel deerlerin gz nnde bulundurulmas. Plan ve projeler hazrlanrken ekolojik verilerin dikkate alnmas. lke genelinde arazi kullanm planlar da dahil olmak zere tm plan ve programlarda, Stratejik evresel Deerlendirmenin yaplabilmesi iin gerekli hazrlklarn oluturulmas.
Planlama srecine evre boyutunun dahil edilmesi srdrlebilir bir gelimeyi salayacaktr.
Etkin bir evre ynetimi ilgili btn paydalarn ynetim srecine katlmalaryla mmkn olabilecektir.
X X
X X
97
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Ayn konuda birden fazla otoritenin yetkilendirilmesinin nlenmesi. Doal varlklarn korunmas ile ilgili politika ve uygulama kararlarnn uzun vadeli olmas ve ksa sreli amalarla deitirilmemesi (af karlmamas). Kamu kararlarna temel olan politikalarn kamuoyu ile paylalmas ve kamuoyunun srekli bilgilendirilmesi. evre ile ilgili yasalarn yapmnda katlmn salanmas. Karar vericilere, uygulayclara ve dier tm paydalara evre ve evre sal eitim ve retiminin verilmesi (yaygn, rgn, teknik ve mesleki eitim, medya yolu ile), bylece evre bilincinin her kesimde oluumunun salanmas. Dnyada ve blgemizdeki evre politikalarn oluturan kararlara lkemizin aktif katlmnn salanmas. Salk personelinin evre sal konusunda bilgi donanmnn artrlmas ve evre-salk etkileri konusunda almalarn zendirilmesi. evre ile ilgili karar alma srelerine zel sektr-STK ve halkn aktif katlmnn salanmas. evre bilincinin yerlemesi ve g kazanmas iin normatif alanda ihtiya duyulan gerekli yasal-kurumsal dzenlemelerin yaplmas.
X X X X X
X X X X X
98
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas evre eitiminin aile ii eitimden balayarak eitimin tm kademelerinde ve hizmet ii eitimde yer almasnn salanmas, eitimin yaam boyu eitim haline gelmesi. Kamusal ve zel iletmelerin evreye uygunluk asndan ayn ilkeler dorultusunda denetlenmesi ve yaptrmlarn uygulanmas. Yerel kararlarn alnmasnda mahalli evre kurullarnn glendirilmesi. evresel zararlardan korunmak iin BM Binyl Kalknma Hedeflerinin dikkate alnmas. Avrupa Birlii uyum almalar erevesinde, evre ile ilgili standartlara gei srecinin belirlenmesi iin mevcut sektrel ve teknolojik durumun esas alnmas. Stratejik evresel Deerlendirme Ynetmeliinin karlmas. Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgeleri belirlenirken evre dzeni planlarnn esas alnmas iin Turizmi Tevik Kanununda dzenlemeye gidilmesi. evre ve Orman Bakannn, Yksek Planlama Kurulunun daimi yesi olmas. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmas ile ilgili mevzuatta, evre ve Orman Bakanl tara tekilatnn grevlerini destekleyecek birimlerin oluturulmas eklinde dzenlenmeye gidilmesi.
X X
99
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Yksek evre Kurulu bata olmak zere evre ile ilgili srekli kurullarn aktif ve etkin olmasnn salanmas.
X
Srdrlebilir bir gelimeyi salamak amacyla koruma-kullanma dengesini takip edebilmek iin evresel veri tabanna ihtiya bulunmaktadr. AB ve dnya pazarlarnda gl bir yer edinebilmek iin gereken evresel standartlara erimede, evresel bilgiye eriim ve evre veri taban nemli bir yere sahip olacaktr. evresel bilgiye eriimin kolaylatrlmas ve etkin bir evre veri sisteminin kurulmas, ynetimin saydamlatrlmas yolunda nemli bir adm olacaktr.
evresel Bilgiye Eriim ve evre Veri Taban Stratejik Ama: evresel konularla ilgili her trl verinin kaynanda kayt altna alnmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas ve belirlenmi zaman aralklarnda veri tabanna dzenli ve srekli aktarm salayacak bir sistemin kurulmas. lgili taraflarca kolayca ulalabilen, saydam, izlenebilen salkl veri tabannn gelitirilmesi. Ulusal ve uluslararas ihtiyalarn giderilmesi, gstergelerin hesaplanabilmesi ve envanter almalarnn yaplabilmesi iin evresel konularla ilgili olarak her trl veri ve bilginin kayt altna alnmas. evresel veri tabannn glendirilmesi ve bu amala niversitelerin aratrmalarnn, aratrma merkezleri ve enstitlerin almalarnn kamu-zel ve sivil ortaklnda desteklenmesi. evresel bilgiye eriimin yasalkurumsal altyapsnn oluturulmas
X X
100
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Atk ve salm envanterlerinin oluturulmas, srekli gncellenmesi, veritabanna aktarlmas ve ilgili mevzuat uyarnca kullanma sunulmas. Biyoeitlilik alanndaki verilerin sistematik bir ekilde toplanarak, ulusal veri tabanna aktarlacak bir yaplanmaya gidilmesi. Arazi kullanm, arazi kullanm deiiklii ve ormanclk ile ilgili ulusal verilerin derlenmesi ve dzenli olarak gncellenmesi. evre ile ilgili mevzuata ilikin bilgilere eriimin salanmas ve bu amala eitim programlarnn gelitirilmesi. Verilerin ortak veri tabanna aktarlmas ve bu veri tabanna eriim hakk salanmas konusunda, uluslararas dzenlemeler erevesinde yasal altyapnn oluturulmas. Kurum ve kurulular aras her trl veri ve bilgi alveriine olanak salayacak, uygulamay kolaylatracak yasal dzenlemelerin yaplmas. Koruma alanlarnn tespiti ve ynetiminde yararlanmak zere standart envanter yntemlerinin belirlenmesi, yasal dzenlemelerin yaplmas. evresel Bilgiye Eriim Kanunu ile ilgili kurumsal alt yapnn oluturulmas.
X X X X X X
X X
101
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas evre alannda merkezi olarak veri ve bilginin toplanaca ve ynetilecei bir yapnn oluturulmas. Veri gvenilirlii iin gerekli idari ve teknik nlemlerin alnmas. Farkl kurulularn ayn veriyi retmesi sonucu, tekrarlarn olumasnn engellenmesi ve elikilerin giderilmesi. retilen verilerin modelleme almalarnda deerlendirilmesi ve senaryolarn oluturulmas. evre ynetiminin finansmannn evre Ynetiminin Finansman glendirilmesi, Sratejik Ama: Trkiyede evre evresel finansman yetersizliklerinin yatrmlarn giderilerek altyap ve dier sektrlerin hzlanmas ve ihtiya duyduu evre ile ilgili rekabet gcnn yatrmlarn retimden tketime tm artrlmasyla srelerde gereklemesi. ekonomik bymeye katk salayacaktr. Tutarl ve rasyonel bir evre finansman politikasnn oluturulmas. evre finansman mekanizma ve modellerinin gelitirilmesi (dk faizli krediler, tevikler, hibelerin kredilendirilmesi vb).
X X X
evre ynetiminin finansman gereksiniminin karlanmas, evresel koullarn yerine getirilmesine yardmc olarak d pazarlarda rekabet gcmz artracaktr.
Yaam kalitesi ile dorudan ilgili su, kat atk vb. altyap tesisleri iin zellikle az gelimi blgelere kaynak aktarlmas, blgeler arasndaki farkllklarn giderilmesine yardmc olacaktr.
evre ynetiminin mali kaynak asndan glendirilmesi, fiziksel altyap sorunlarnn giderilmesine katk salayacaktr.
X X
X X
X X
X X
102
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas evre maliyetlerinin retimden tketime her aamada muhasebeletirilmesi. Yatrm nceliklerinin salkl belirlenmesi. Yatrm projelerinin hazrlanmasnda ekonomik ve sosyal analize evresel maliyetlerin de hesaplanarak dahil edilmesi. ve d kaynaklarn etkin kullanlmasnn planlanmas. D kaynakl hibe ve kredilerin zamannda kullanlmas amacyla ulusal katk iin btede gerekli denein tahsisi. kaynan artrlmas amacyla evre katk paylarnn ada evre finansman politikalar dorultusunda yeniden dzenlenmesi. Maliye Bakanl tarafndan her yl eitli kurumlar aracl ile yerel ynetimlere destek iin verilen evreye ynelik mali kaynan; proje bazl ve nceliklendirme kriterlerine uygun olarak kullanlmasn salamak amacyla gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas. Yerel ynetimler tarafndan evre iin toplanan kaynan (katk paylar, har, ceza vb.) bu alanda kullanlmas amacyla denetim mekanizmalarnn glendirilmesi iin yasal dzenleme yaplmas.
X X X X X X
X X X X X X X X
X X X X X X
103
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas ok tarafl uluslararas kurulular ve ikili anlamalar erevesinde salanan evre ile ilgili tm d finansman kaynaklarnn (hibe ve/veya kredi) verimli kullanlmas ve tekrarlarn nlenmesi amacyla kaynan egdmnn tek bir kurum tarafndan (Hazine Mstearl) yrtlmesi iin gerekli dzenlemenin yaplmas. ller Bankasnn kentsel evre altyap projeleri iin yatrm bankacl yapabilecek ekilde yeni bir kurumsal yapya kavuturulmas. evre ile ilgili kurum ve kurulularn uluslararas standartlarda proje hazrlama, gelitirme ve uygulama kapasitesinin artrlmas. Doal kaynaklarn milli gelir hesabna dahil edilmesi ile ilgili n almalarn yaplmas. evre koruma projeleri fizibilite almalarnda sosyal fayda-maliyet hesaplarnn dikkate alnmas.
X X X X
X X X X
X X X
104
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Ekonomik sektrlerin ihtiya duyduu btn evresel Stratejik Ama: Trkiyede evre altyap finansman yetersizliklerinin tesislerinin giderilerek altyap ve dier sektrlerin gerekletirilmesi ihtiya duyduu evre ile ilgili dorudan ve yatrmlarn retimden tketime tm dolayl olarak srelerde gereklemesi. ekonomiye katk salayacaktr. evre Koruma Tesisleri Ynetimi ve letme Sorunlar
Blgesel Gelimilik Farkllklarnn Azaltlmas zellikle azgelimi blgelerde gerekli evresel altyap tesislerinin kurulmas, yaam kalitesi dzeyinin ykselmesini ve kentsel gelimenin dzenli biimde gereklemesini salayacaktr.
Fiziki Altyapnn yiletirilmesi evre koruma tesislerinin etkin bir biimde ynetilip iletme sorunlarnn giderilmesi, fiziksel altyap sorunlarnn nemli bir blmnn giderilmesi anlamna gelecektir.
evresel altyap gereksiniminin karlanmasn ayn zamanda ekonomide rekabet gcn artran bir etmen olarak deerlendirmek gerekmektedir.
evre koruma tesislerinin gerekli tm yerlerde kurulmas. Tesislerin salkl iletilmesi iin enerji ve dier girdi maliyetlerinde tevik salanmas. zellikle belediyelerde yetkin teknik eleman yetersizliinin giderilmesi. evre koruma tesislerinin etkin iletilmesinde, meslek ii eitim konusunda ilgili kurulularn egdmnn salanarak teknik eitim almalarnn balatlmas. Teknik ve idari ynden denetim mekanizmasnn etkinletirilmesi. Tehlikeli atklarn ynetimi iin blgesel tesislerin kurulmas. Dzenli depolama alanlar yapmndan sonra mevcut vahi depolama alanlarnn iyiletirilmesi.
X X X X X X X
X X X X X X X
105
X X X X X X X X X X
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Bu konuda mevzuat yeterli olduundan, uygulamada etkinleme ve yaygnlamann salanmas. AB uyum srecinde dzenlemelerin srdrlmesi. Yetkili kurumlar arasnda egdm salanarak uygulamada ibirliine gidilmesi. Tesislerin iletilmesinde birlik modellerinin tevik edilmesi. evre koruma tesislerinin projelendirme aamasnda fizibilitelere yatrm maliyetlerinin yannda iletme sermayesi ile kapatma maliyetlerinin de ilave edilmesi.
X X X X X
X X X X X X
X X X X X
106
6.2. Dokuzuncu Kalknma Plan Asndan Temel Yansmalar Bugnk ve gelecek kuaklarn temel gereksinimlerinin saland, yaam kalitesinin artrld, biyolojik eitliliin korunduu, doal kaynaklarn srdrlebilir kalknma yaklamyla aklc ynetildii, salkl ve dengeli evrede yaama hakkn gzeten politikynetsel anlayn egemen olduu bir Trkiye hedefine ulamak iin gerekli aralarn sergilendii bu Raporun dayand temel ilkeler yledir: Gelecek kuaklarn ihtiyalarn gzeterek, doal kaynaklarn koruma/kullanma koullarnn belirlenmesi ve bu kaynaklara herkesin adil ve salkl ulamn salayacak bir evre ynetiminin kurulmas temel stratejik ama olarak benimsenmelidir. evre ynetiminin etkili bir biimde ilemesinin ilk koulunu ekonomik ve toplumsal kararlar alnrken evresel deerlerin gz nnde bulundurulmas oluturmaktadr. Btn ekonomik ve toplumsal politikalarn oluturulmasnda evresel kayglarn da dikkate alnmas, evre ile ilgili mevzuatn ncelikli olarak uygulanmasna zel nem verilmesi, ynetimin btn aamalarnda plan ve projeler hazrlanrken ekolojik verilerin dikkate alnmasna zen gsterilmesi, yasal dzenlemelerin ve evresel deerleri korumaya ynelik yarg kararlarnn uygulanmas konusuna zel nem verilmesi gerekmektedir. evre ynetimi alannda daha etkin bir sistemin oluturulmas iin bugnk kurumsal yap gzden geirilerek glendirilmeli; merkezi ve yerel ynetimlerde evre politikalarnn uygulanmas srecinde yer alan kurumlarda, kapasite artrc ve kurumlar aras (kamu, zel sektr ve gnll rgtler, niversiteler vb.) egdm salayan dzenekler oluturulmaldr. evre kalitesinin gelitirilmesi iin katlmcl ve saydaml esas alan tevik edici politikalar oluturulmal ve uygulanmaldr. evre ile ilgili karar alma srelerine zel sektrSTK ve halkn aktif katlmnn salanmas iin kamu kararlarna temel olan politikalarn kamuoyu ile paylalmas ve kamuoyunun srekli bilgilendirilmesi nemlidir. zellikle AB adayl srecinde gereken yasal dzenlemelerin yaplabilmesi iin evre alanndaki kurumlarn grev ve sorumluluklar net olarak belirlenmeli ve bylece yetki atmasna son verilmeli, etkin bir uygulamaya geebilmek iin gerekli idari, mali ve teknik kapasite oluturulmaldr. Trkiyede evre ynetiminin en zayf halkas olan izleme, deerlendirme ve denetim alanna zel nem verilmeli, varolan yapy glendirici ve katlmcl artrc nlemler alnmaldr. Etkili bir evre ynetiminin salanabilmesi iin ncelikle kolayca ulalabilen, saydam, izlenebilen salkl veri tabannn gelitirilmesi zorunlu olduu gereinden
107
hareketle, evresel konularla ilgili her trl verinin kaynanda kayt altna alnmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas ve belirlenmi zaman aralklarnda veri tabanna dzenli ve srekli aktarm salayacak bir sistemin kurulmas gerekmektedir. Tm ilgi gruplarnn (paydalarn) katlmyla hazrlanacak Srdrlebilir Kalknma Stratejisinin uygulamaya geirilmesi ve uygulamann takip edilmesi gereklidir. Bu stratejide, evre amalarnn ve nceliklerinin dier sektr politikalaryla btnletirilmesi hedeflenmelidir. evresel politikalarn ve planlarn etkin biimde uygulamaya geirilmesi iin, finansman yetersizliklerinin giderilerek altyap ve dier sektrlerin ihtiya duyduu evre ile ilgili yatrmlarn retimden tketime tm srelerde gerekletirilmesi temel strateji olarak belirlenmelidir. Srdrlebilir kalknma amacyla, istikrarl bir ortamda bymenin salanmas, ekonomik rekabet gcnn artrlmas ve evre ynetiminin etkin ve verimli bir biimde almas iin tutarl ve rasyonel bir evre finansman politikasnn oluturulmas gerekmektedir. Bu dorultuda, i ve d kaynaklarn etkin kullanlmas iin planlamaya gidilmeli, yatrm ncelikleri salkl belirlenmelidir.
108
7. Yararlanlan Kaynaklar 1. Algan, N. ve Kaya, Dndar, A., Trkiyenin evre Konusunda Verdii Szler, TBA, Ankara, 2003. 2. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 2003, (http://www.abgs.gov.tr/up2003/up.htm). 3. Avrupa Topluluklar Komisyonu, Trkiye ile Katlm Ortaklnn Kapsad lkeler, ncelikler ve Koullara Dair Bir Konsey Karar in neri, [SEC (2005) 1426], (gayr resmi tercme), Brksel, 9 Kasm 2005. 4. Avrupa Topluluklar Komisyonu, Trkiye 2005 lerleme Raporu, [COM(2005) 561 final], Brksel, 9 Kasm 2005. 5. Baran, ., Kurbaa ve Srngenler, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 6. Baran, . vd, Trkiye Fauna ve Flora Aratrma Enstitsnn Gereklilii, I. Ulusal Doa Tarihi Kongresi bildiri kitab, Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei, yayn no: 11, Ankara, 2002, s.9-17. 7. Bayram, A. Trkiyede Hava Kirlilii Sorunu ve zm nerileri, Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede evre Ynetimi, S.Krmhan (Dzenleme), Ak-Tel Mhendislik, Ankara, 2005, s.113. 8. Beba, A., Kat Atklar, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003. 9. Birgn Gazetesi, evre Kanunu Tasarsna Eletiri, 30 Mays 2005. 10. Budak, S., Avrupa Birlii ve Trk evre Politikas, Bke Yaynlar, stanbul, 2000. 11. alar, Y., "Kamunun Yeniden Yaplandrlmas ve evre", Kamu Ynetimi Dnyas, Ocak-Haziran 2004, S.17-18, s.54-56. 12. evre Bakanl, Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi: Johannesburg 2002, Trkiye Ulusal Raporu, Ankara, 2002. 13. evre Bakanl, Trkiye Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi Eylem Plan, 2001. 14. evre ve Orman Bakanl, I. evre ve Ormanclk uras Kararlar (22-24 Mart 2005-Antalya), Ankara, 2005. 15. evre ve Orman Bakanl, I. evre ve Ormanclk uras (22-24 Mart 2005) iin hazrlanan Koruma Alanlar ve Biyolojik eitlilik Raporu, Ankara. 2005. 16. evre ve Orman Bakanl, Trkiyenin (http://www.cevreorman. gov.tr/bc.htm), (Ekim 2005). Biyolojik eitlilii,
17. evre ve Orman Bakanl, lleme ile Mcadele Trkiye Ulusal Eylem Program, Ankara, 2005. 18. evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, Ankara, 2004. 19. evre Mhendisleri Odas, Atksu Artma Tesisleri Mevzuat Klavuzu, Ankara, 2005. 20. evre Mhendisleri Odas, 5 Haziran 2005 Dnya evre Gn Deerlendirme Raporu, Ankara, 2005.
109
21. evre Mhendisleri Odas, VI. Dnem alma Raporu (2002-2004), Ankara, 2004. 22. DE, Trkiye evre statistikleri, Ankara, 2005. 23. DE, Trkiye statistik Yll, 2004. 24. DE, DKK Sera Gaz Salm Envanterleri alma Grubu Raporu, Ankara, 2004. 25. DM (Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl), DKK klim Deiikliinin Etkilerinin Aratrlmas alma Grubu Raporu, Ankara, 2004. 26. Dokuzouz, M., Bitki Genetik Kaynaklar, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 27. DPT, Birlemi Milletler Mukim Koordinatrl, Binyl Kalknma Hedefleri Raporu-Trkiye 2005, Ankara, 2005. 28. DPT, Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2004 Yl lerleme Raporu ve Tavsiye Metni, Ankara, 2004. 29. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi K Raporu, Ankara, 2000. 30. DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, Dzeltilmi 2. Bask, Ankara, 1999. 31. DS, Toprak ve Su Kaynaklar, (http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm), (Kasm 2005). 32. Durmaz, B., Avrupa Birliinde evre Politikas Alannda Muhtemel Mzakere Srecine Ynelik Gerekli Hazrlklarn rneklerle allmas (Uzmanlk Tezi), Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Ankara, 2004. 33. Duru, B., Kronik: "Doal-Kltrel Varlklar ve AKP: Orman Alanlarnn Sat Sit Alanlarnn mara Almas", A.. SBF Dergisi, S.58/3, 2003, s.233-240. 34. Duru, B., Ky Politikas, Mlkiyeliler Birlii Vakf, Ankara, 2003. 35. Duru, B., Kreselleme, Avrupa Birlii ve Trkiye evresi, Birikim, S.191, Mart 2005, s. 63-72. 36. Ekim, T., Bitkiler, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 37. Ekim, T. ve Demirsoy, A., nsz, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 38. Ekim, T., Cumhuriyetimizin nemli Bir Eksiklii: Ulusal Doa Tarihi Mzesi ve Ulusal Botanik Bahesi, XV. Ulusal Biyoloji Kongresi Al Konumas, 2002. 39. Erdem, ., (Der.), evre Bilimi: Srdrlebilir Dnya, eviri Kitab (Miller, T. D., 1993. Environmental Science: Sustainable World'den), evirenler: Doan, F., Erdem ., Henden, E., Onour, E., ztrk, M., Trkan, ., Nurlu, E., Sunlu, U.,Ege niversitesi evre Sorunlar Uygulama ve Aratrma Merkezi Yayn No:1, zmir, 2001. 40. European Commission, The Challenge of Environmental Financing in The Candidate Countries, COM (2001) 304, 2001. 41. EUROSTAT, Sustainable Development Indicators, (http://epp.eurostat.cec.eu.int).
110
42. Geray, C., "Kamu Ynetiminin Yeniden Yaplandrlmasna likin Dzenlemeye Toplu Bak", Mimarlk, Eyll-Ekim 2004, S.319, s.29-34.
Yasal
43. Gler, Ayman, B., "Devlette Reform", Kamu Ynetimi Dnyas, Ocak-Mart 2003, S.13, s.3-25. 44. Gler, Ayman, B., (Der.), Su Hizmetleri Ynetimi, TODAE, Ankara, 1999. 45. Gler, Ayman, B., (Der.), p Hizmetleri Ynetimi, TODAE, Ankara, 2001. 46. Gll, G., Hava Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003. 47. International Energy Agency, Key World Energy Statistics 2005 Edition, Paris, 2005. 48. Ik, K., Ormanlar ve Milli Parklar, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 49. Kl, G. ve Trke, M., Avrupa Birliinin klim Deiiklii Politikalar ve nlemleri, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Aratrma ve Bilgi lem Dairesi Bakanl, Nisan 2003, Ankara, 2003. 50. Krmhan, S., evre Ynetimi: Nfus, Kaynak ve evre likileri, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005. 51. Krmhan, S., Tel, M., Afet, Z. (Dzenleme), Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede evre Ynetimi, Ak-Tel Mhendislik, Ankara, 2005. 52. Kocata, A., Ergen, Z., Mater, S., zel, ., Kataan, T., Koray, T., nen, M., Kaya, M., Deniz Faunas, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Vakf, Ankara, 2005. 53. Mengi, A. ve Algan, N., Kreselleme ve Yerelleme anda Blgesel Srdrlebilir Gelime, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003. 54. ODT Mezunlar Dernei, evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars zerine ODT Mezunlar Dernei Gr, (http://www.odtumd.org.tr/calismagr/ cevre/cevre_kanunu_gorus.htm). 55. OECD, FACTBOOK 2005: Economic, Environmental and Social Statistics, OECD, 2005. 56. OECD, Selected Environmental Data, Environmental Data Compendium, (http://www.oecd.org/dataoecd/11/15/24111692.PDF), (Ekim 2005). 57. Orman Bakanl, Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat, Ulusal Ormanclk Program Raporu (1.Taslak), Ankara, 2003. 58. Sakn, M., Doa Tarihi Mzeleri, Kltre ve Eitime Katklar, Trkiye Fauna ve Flora Aratrma Enstitsnn Gereklilii, I. Ulusal Doa Tarihi Kongresi Bildiri Kitab, Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei, Ankara, 2002, s.149151. 59. Talu, N., AB evre Uyumu ve Trkiyede Deiim, Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede evre Ynetimi, S. Krmhan vd. (Dzenleme), Ak-Tel Mhendislik, Ankara, 2005, s.20-53.
111
60. Talu, N., Biyogvenlik (Cartagena) Protokol ve Trkiyede Durum, Biyogvenlik Protokol ve Biyolojik eitlilik Szlemesinde Tevikler, TV Yayn, Ankara, 2005, s. 11-29. 61. Talu, N., TBMM'de evre Siyaseti, Nobel, Ankara, 2004. 62. Talu, N., evre Politikalarmz, Radikal, 30 Mart 2001. 63. Tenikler, G. ve Kldi, S. (Ed.), Yerel Gndem 21 Birlikteliinde zmirde Btnleik Ky Ynetimi, zmir, 2003. 64. Toprak, Z., evre Ynetimi ve Politikas, Anadolu Matbaaclk, zmir, 2003. 65. Toprak, Z, Trkiyede Ky Ynetimine Katlm Analizi, Trk dare Dergisi, S.430, 2001, s.31-50. 66. TC, n Ulusal Kalknma Plan (2004-2006), Ankara, 2003. 67. TMMOB, Ky Hizmetleri Genel Mdrl Gerei, Ankara, 2005. 68. TTGV, Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi Ulusal Hazrlklar: klim Deiiklii ve Srdrlebilir Kalknma Ulusal Deerlendirme Raporu, (Raportr, Do. Dr. M. Trke), Ankara, 2002. 69. Tuncer, G., Su Kirlilii, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003. 70. TBTAK, Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji ngr Stratejileri, evre ve Srdrlebilir Kalknma Paneli: Vizyon ve ngr Raporu, Ankara, 2003. 71. Trke, M., Smer, U.M., etiner, G., Kresel klim Deiiklii ve Olas Etkileri, T.C. evre Bakanl, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi Seminer Notlar (13 Nisan 2000, stanbul Sanayi Odas), 7-24, KK Gn. Md., Ankara, 2001. 72. Trke M., Smer U.M., etiner G., Kyoto Protokol Esneklik Mekanizmalar, Tesisat Dergisi, S.52, stanbul, 2000, s. 84-100. 73. Trke, M., Artan Sera Gaz Etkisinin Trkiye zerindeki Etkileri, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, 1994, S.321, s.64-71. 74. Trkiye evre Vakf, Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Ankara, 2005. 75. Trkiye evre Vakf, Trkiyenin evre Sorunlar: 2003, TV, Ankara, 2003. 76. United Nations Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database, (http://esa.un.org/unpp). 77. Zanbak, C., Trkiyede Makro Dzeyde Sanayi Atklar Ynetim Sorunlar: Miktar Tahminleri, zm nerileri ve Maliyet Boyutlar, Synopsis, 22, 23 Mays 1997.
112

Dokuzuncu Kalkinma Plani Cevre

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dokuzuncu Kalkinma Plani Cevre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 978-975 19 4112-1 (basl nsha)

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

izelge 1: Avrupa Birlii lkeleri ve Trkiyede Kentsel Nfus Yzdesi (1950-2030)

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak: Devlet Su leri Genel Mdrl

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Bkz. B. Ayman Gler (Der.), Su Hizmetleri Ynetimi, TODAE, Ankara, 1999.

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

izelge 3: Belediyelerde me ve Kullanma Suyu Gstergeleri (2001-2003)

Kaynak: DE, Trkiye statistik Yll, 2004; DE Haber Blteni, 29.06.2005.

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak: DE, Trkiye evre statistikleri, Ankara, 2005.

RG, 16.03.1982, S.17635.

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak: DE, Trkiye statistik Yll, 2004; DE Haber Blteni, 29.06.2005.

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak: DE, Belediye evre Envanteri.

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

evre zel htisas Komisyonu Raporu