1

7/2012

Nisma pr KOMRA

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/ ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: regional@zarekom.org; Tel: +381 (0)11 3349 766; Fax: +381 (0)11 3232 460; Mob: +381 (0)63 393 048 Nisma pr KOMRA

HYRJE

!Fundi i

fillimit?
arko Puhovski Photo: Pixsell

Takimi i ekipit t KOMRA-s (Kandiq, Grebo, Mustafiq, Mazhiq, Puhovski) me kryetarin kroat Ivo Josipoviqin, mbajtur n datn 8 maj n Zagreb, sht vrtet nj kthes e mundshme n realizimin e projektit n t cilin tash e nj koh t gjat sht i angazhuar nj numr i madh i veprimtarve. Sepse, me t vrtet, takimi ka zgjatur dika m pak se sa nj or, por pjesa e tij prmbajtjesore sht absolvuar pr vetm pes minuta t shkurt. Kryetari i RK, t gjitha propozimeve t cilat kan rrjedhur nga programi i KOMRA-s, thjesht, iu ka thn: po. Nuk ka pasur fjal t dykuptimta dhe as kushtzime, porse nisms pr KOMRA i sht dhn prkrahje e qart n synimin q t arrihet marrveshja pr nj takim zyrtar (pra:: ndrqeveritar) t ekspertve, i cili do t konstatonte me gjas prfundimisht se n: far mase statuti i propozuar i KOMRA-s sht i pranueshm pr qeverit e shteteve trashgimtare t RSFJ-s. Me kt rast, sht posarisht me rndsi fakti se sht fjala jo vetm pr kryetarin e njrs prej shteteve t cekura, por edhe pr profesorin shumvjear t s drejts se procedurs penale. Ia vlen, s kndejmi, q t pritet se vendimi i kryetarit Josipoviq pr t emruar ekspertin e tij do t jet shkak edhe pr kryetart e tjer q t veprojn n mnyr t ngjashme, por do t ket edhe domethnie shtes, sepse nj pjes e vrejtjeve t formuluara ka pasur t bj, gjoja, me autorizimet gjyqsore t cilat statusi i propozuar ia atribuon KOMRA-s. N hapsirn post-jugosllave gjithsesi se prkrahja e kryetarit kroat sht jashtzakonisht e rndsishme, por rndsia e saj sht e ln pas dore brenda Kroacis, sepse qeveria e saj, e pakta e s pakts, ka Kryetari i RK, t gjitha hezituar lidhur me sjelljen e vendimit (pozitiv) mbi pranimin e propozimeve, t cilat rrjedhin nisms pr KOMRA. Lidhur me kt, nuk sht fjala vetm pr nga programi i KOMRA-s, rndsin simbolike, pra, t trthort, t gjestit t Josipoviqit, por thjesht, iu sht prgjigjur me edhe pr premtimin e tij t qart se do t bisedoj me qeverin nj :po. kroate me qllim q, eventualisht,ta v at n veprim.
Nisma pr KOMRA

N t vrtet, prvoja tregon se sht i nevojshm kujdesi n lidhje me t gjitha premtimet e t gjith politikanve. Por, prapseprap, sht fakt se deri tash as nuk kemi pasur premtime nga nivelet m t lata politike (nse prjashtohet kryetari malazias Vujanoviqi). N kt pikpamje duke parafrazuar Churchillin sipas El Alameinas me mjaft arsye prsri mund t thuhet: ky nuk sht fundi, nuk sht as fillimi i fundit, por kjo sht fundi i fillimit! Zharko Puhovski Autori sht profesor n Fakultetin Filozofik n Zagreb dhe antar i ekipit rajonal t avokimit pr themelimin e KOMRA-s

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Kryetari i Kroacis, Ivo

Josipoviqi i ka pranuar
e KOMRA-s

prfaqsuesit

Kryetari i Republiks do t angazhohet para kryetarve t tjer t vendeve t rajonit pr KOMRA.

Kryetari i Republiks s Kroacis Ivo Josipoviqi i ka pranuar prfaqsuesit e Koalicionit KOMRA n datn 8.5.2012 dhe ka paralajmruar se n periudhn n vijim do t angazhohet para kryetarve t tjer t vendeve t rajonit q t delegojn ekspertt e tyre ligjor dhe t formojn ekipin e prbashkt rajonal, i cili do t hulumtoj mundsit juridiko-kushtetuese t secils prej vendeve t rajonit pr themelimin e KOMRA-s. Zyra e kryetarit Josipoviq ka lshuar nj komunikat pr kt takim, t ciln po e japim n trsi.

Nisma pr KOMRA

Avokuesit e KOMRA-s me kryetarin Josipoviq Foto: Zyra e Kryetarit t Kroacis

NJOFTIM PR SHTYP KLASA: 008-03/12-01/01 URNUMR: 71-05-02/01-12-111 Zagreb, 8 maj 2012. Kryetari i Republiks s Kroacis, Ivo Josipoviq, ka pranuar misionin e Koalicionit pr KOMRA (Komisioni Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n hapsirn e ish RSFJ n periudhn prej vitit 1991 deri n vitin 2001), t cilin e ka udhhequr drejtoresha e Fondit pr t Drejtn Humanitare nga Beogradi, Natasha Kandiq. N prbrje t misionit kan qen edhe Zdravko Grebo dhe Dino Mustafiqi nga Sarajeva, si dhe Zharko Puhovski e Mario Mazhiq nga Zagrebi. Ata kan biseduar pr nevojn q shtetet e rajonit t bjn krejt far sht e mundshme pr t konstatuar fatin e personave t zhdukur dhe, s kndejmi, t zbulojn dhe t dnojn kryersit e krimeve t lufts. Lidhur me Nismn pr KOMRA kryetari i Republiks do t angazhohet tek kryetart e vendeve t tjera q ekspertt ligjor t hulumtojn mundsin kushtetuese-juridike t realizimit t ksaj nisme n secilin vend t veant t rajonit. Drejtuesja e Seksionit t Informacionit Danja Shiloviq Kariq 3

Departamenti pr informim - tel 4565 135 fax 4565 256 www.predsjednik.hr

Nisma pr KOMRA

!Takim i

avokuesve pr KOMRA

BeH dhe Maqedoni

me ambasadort e vendeve perndimore n

N kuadr t fazs s dyt t institucionalizimit, pr KOMRA-n do t organizohen nj varg takimesh me ambasadort e vendeve t huaja n vendet e rajonit. N muajin maj, avokuesit kan zhvilluar aktivitete intensive n kt plan n BeH dhe n Maqedoni. 4

Nisma pr KOMRA

!Ambasadori

amerikan n BeH: Ideja e themelimit t KOMRA-s n

Ambasadori Partik S. Mun n mnyr t padyshimt e ka prkrahur themelimin e KOMRA-s.

pajtim me politikn e
pajtimit

Ambasadori i Shteteve t Bashkuara t Ameriks n Bosnj e Hercegovin, shkelqsia e tij z. Patrik S. Mun, ka biseduar, n datn 11 maj me prfaqsuesit e Koalicionit pr KOMRA n BeH, t cilin e prbnin avokuesit publik pr KOMRA (Komisioni Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n hapsirn e ish-Jugosllavis n periudhn prej vitit 1991 e deri n vitin 2001), Zdravko Grebon e Dino Mustafiq si dhe Xhenana Kartup Drushkon e Edina Gjurkoviqin. Antart e delegacionit e kan paraqitur qllimin themelor t Komisionit Rajonal dhe funksionin e tij parsor, e ky sht vrtetimi i fakteve mbi psimet njerzore n luftrat e kaluara n rajon dhe krijimi i nj hapsire publike pr shpalljen e t gjitha viktimave t rajonit. sht biseduar edhe pr transferin e tashm t Nisms pr KOMRA nga sfera e shoqris civile n nivelin politik. Ambasadori Partik S. Mun n mnyr t padyshimt e ka prkrahur themelimin e KOMRA-s dhe e ka theksuar se sht impresionuar me qllimet, me karakterin prfshirs dhe t arriturat e deritashme t KOMRA-s e posaqrisht me faktin se detyra e KOMRA-s sht ndriqimi i fatit t t gjitha viktimave n rajon pavarsisht prej prkatsis s tyre etnike. Ai ka theksuar se ideja e themelimit t KOMRA-s sht n prputhje me politikn e pajtimit, t ciln e prkrahin Shtetet e Bashkuara t Ameriks. Komunikat pr shtyp e Nisms pr KOMRA, Sarajev, 11 maj 2012.

Nisma pr KOMRA

!Skica nga

avokimi publik n
Maqedoni

Marrveshja mbi amnistin e krimeve t lufts, mbi t ciln qndron koalicioni qeveriss n Maqedoni, sht penges e madhe pr hapjen e shjtes s ballafaqimit me t kaluarn.

Avokuesi publik i Nisms pr KOMRA, profesoresha e Fakultetit Filozofik n Shkup, Biljana Vankovska, n prputhje me Planin fillestar t avokimit publik, n nj situat n pikpamje politike skajshmrisht t pavolitshme n Maqedoni, gjat muajit prill dhe maj, ka pasur takime me ambasadort e Zvicrs (ambasadorin Stefan Lazzarott), t Gjermanis, (ambasadorin Gudrun Steinacker) dhe t Norvegjis (ambasadorin Kjedil Paulsen). T tre ambasadort jan nga vende t cilat prkrahin ndrtimin e paqes dhe shoqrin civile n kontekst t ballafaqimit me t kaluarn n Ballkan. Bosnja ka qen asociacioni i par n kt tem dhe prkrahja pr Nismn rajonale pr KOMRA. Biseda me ambasadorin norvegjez sht dshmuar si nj trokitje n dyer t hapura, ngaq ky vend sht nj prkrahs i fuqishm i Nisms pr KOMRA. Ambasada n Shkup mbyllet dhe punt e saj do ti marr prsipr ambasada e Norvegjis me seli n Beograd, e cila, po ashtu, fuqishm prkrah Nismn pr KOMRA. Ambasadori i Zvicrs, si edhe ai norvegjez, e ka theksuar rndsin e respektimit t parimit t pronsis s nisms, e cila i takon shoqris civile t shoqrive post-jugosllave. T gjith ambasadort konsiderojn se marrveshja mbi amnistin e krimeve t lufts, mbi t ciln qndron koalicioni ekzistues qeveriss n Maqedoni, sht penges e madhe e hapjes s shtjes s ballafaqimit me t vrtetn. Ambasadorja gjermane, duke iu referuar dy prvojave historike t Gjermanis (pas Lufts s Dyt Botrore dhe pas bashkimit t vendit), ka dhn kshilla t dobishme n lidhje me bashkpunimin e mundshm me fondacionet gjermane, kurse i sht referuar edhe prvojs s pasur dhe dijeve t puntorve shkencor gjerman si dhe ekspertve nga kjo fush.

Nisma pr KOMRA

!sht publikuar

Raporti mbi progresin e avokimit publik t Nisms pr KOMRA

Avokimi i Nisms pr KOMRA - Raport progresi prfshin periudhn tetor 2011 - maj 2012, faza e dyt e procesit t KOMRA-s - Institucionalizimi i Nisms pr KOMRA, q filloi me formimin e nj Ekipi Rajonal s Avokuesve publik e (EKAP) n tetor t 2011. Raporti sht n dispozicion n faqen e internetit perkomra.org. 7

!Nisma

kosovare

pr

ballafaqim me t kaluarn

Grupi punues sht i obliguar q n dhjet muajt n vijim t prgatis Planin e Veprimit pr prgatitjen dhe implementimin e Strategjis Kombtare pr Drejtsin Transicionale.

Qeveria e Kosovs ka themeluar Grupin Punues Ndrministror pr ballafaqim me t kaluarn dhe pr pajtim (m tej: Grupi Punues) n mbledhjen e saj t rregullt t dats 4
Nisma pr KOMRA

qershor t ktij viti. Grupi Punues sht themeluar me qllim q t trajtoj shkeljet e rnda t t drejtave t njeriut dhe t s drejts ndrkombtare humanitare n t kaluarn n Kosov, duke e prfshir edhe luftn e fundit dhe periudhn tranzitore, duke marr parasysh vshtrimet e t gjitha bashksive nga Kosova. Grupi Punues e ka pr detyr t promovoj pajtimin dhe paqen e qndrueshme dhe at duke i shrbyer drejtsis, duke siguruar t drejtat ligjore pr viktimat, duke e lehtsuar hulumtimin e s vrtets, duke promovuar shrimin, duke ndrmarr t gjitha masat e nevojshme pr prtritjen e besimit n institucionet shtetrore dhe duke implementuar shtetin e s drejts n pajtim me t drejtn ndrkombtare humanitare dhe standardet e drejtsis transicionale. Mandati i Grupit Punues qndron n katr shtylla t drejtsis transicionale, duke prfshir hulumtimin e s vrtets, zhdmtimet , drejtsin dhe reformat institucionale. Grupin punues do ta prbjn prfaqsuesit e nj numri t madh t ministrive, prfaqsuesit e Institutit pr hulumtimin e krimeve t lufts dhe t Komisionit pr personat e zhdukur n Kosov, si dhe t sektorit civil. Ekspert vzhgues t procesit do t jen prfaqsuesit e institucioneve ndrkombtare , t cilat jan aktive n Kosov, si dhe ambasadat e SHBA-ve, Norvegjis, Suedis dhe Holands. N Vendim (numr 03/77, t dats 4.6.2012.) ceken kompetencat e mposhtme t Grupit Punues: krijimi i nj qasjeje gjithprfshirse, inkluzive dhe n pikpamje gjinore t ndrgjegjshme ndaj ballafaqimit me t kaluarn, q do t zhvillohet n kuadr t kornizs s Strategjis Kombtare pr drejtsin transicionale; krijimi dhe implementimi i nismave t drejtsis transicionale, i strategjive, si dhe i politikave dhe i masave t cilat merren me shkeljen e t drejtave t njeriut; promovimi i procesit t pajtimit midis t gjitha bashksive n Kosov. Ky organ qeveritar edhe do t mund t propozoj ligje dhe rregullore t nevojshme me qllim t sigurimit t implementimit t standardeve t drejtsis transicionale. Grupi Punues e ka pr detyr q n dhjet muajt e ardhshm t prgatis dhe tia dorzoj Qeveris s Kosovs pr shqyrtim dhe miratim Planin e Veprimit pr Prgatitjen dhe Implementimin e Strategjis Kombtare pr Drejtsin Transicionale (SKDT). Gjat katr muajve t ardhshm, do t formohet Grupi Punues, gj q e prfshin edhe publikimin e ftesave publike pr grupet e shoqris civile pr pjesmarrje n pun. Vendimin e Qeveris s Kosovs mbi formimin e Grupit Punues pr ballafaqim me t kaluarn dhe pr pajtimin e ka prkrahur edhe prfaqsuesi i misionit civil n Kosov, Piter Fejth. Prgatiti J. Grujiq

Nisma pr KOMRA

Nisma pr KOMRA

Ndrtesa e Qeveris s Kosovs photo: http://kosovokosova.wordpress.com

AKTUALE

!Vizita e

delegacionit t Kishs Ortodokse Serbe Kroacis sht me rndsi

historike

10

Dinjitart e t dyja Kishave jan angazhuar pr ndriimin e t gjitha shtjeve kontestuese nga e kaluara e prbashkt.

Patriarku Irinej dhe kardinali Josip Bozaniq Foto: Goran Mehkek / Cropix

Qendra pr hulumtimin e religjionit, politiks dhe shoqris i ka ftuar kishat e rajonit q t prkrahin formimin e komisionit rajonal pr t vrtetn dhe pajtimin Delegacioni i Sinodit t Shenjt t Peshkopats s Kishs Ortodokse Serbe (KOS), i kryesuar nga patriarku Irinej, ka qndruar pr vizit zyrtare n Mitropolin zagrebase-lublanase n Kroaci nga data 8 qershor deri n datn 10 qershor t vitit 2012. Kjo sht vizita e rangut m t lart e delegacionit t KOS q nga themelimi i shtetit kroat, me ka, sipas vlersimit t ekspertve, sht hapur nj faz e re n marrdhniet e konfesionit numerikisht m t madh t krishter n rajonin e ish-Jugosllavis dhe sht drguar nj mesazh i fuqishm i pajtimit dhe i bashkpunimit ndretnik. Gjat vizits, delegacioni i KOS sht takuar me kryetarin dhe kryeministrin e Kroacis, Ivo Josipoviqin dhe Zoran Millanoviqin, kurse jan organizuar edhe nj varg vizitash monumenteve t kulturs dhe fes serbe n Kroaci. Kryetari i Kroacis, Ivo Josipoviq ka deklaruar se vizita q i bhet Kroacis e delegacionit t Sinodit t KOS i kontribuon paqes dhe miqsis midis njerzve, besimeve dhe popujve. Zyrtart e t dyja Kishave n mnyr t prbashkt i jan drejtuar opinionit publik duke u zotuar pr ndriimin e shtjeve t s kaluars, t cilat ende jan nyje e pazgjidhur dhe i kan ftuar t gjitha institucionet kishtare, shtetrore dhe qytetare t t dyja shteteve q
Nisma pr KOMRA

palodhshm t angazhohen pr heqjen e pasojave t luftrave t viteve nntdhjet. N komunikatn e prbashkt sht theksuar pajtimi i dyanshm se sht e nevojshme q sa m shpejt t ndriohen ngjarjet pr t cilat ende nuk ka ndjeshmri t mjaftueshme n opinionin publik kroat dhe serb. Po ashtu, sht prkrahur edhe puna e komisioneve t cilat punojn n hulumtimin e krimeve komuniste dhe shnjimin me dinjitet t varrezave t viktimave. Peshkopt pjesmarrs n takim e kan pr zemr q t gjitha ngjarjet nga e kaluara ti vzhgojn ndershm dhe me prgjegjsi, n mnyr q t vendosen themele t shndosha pr jetn me t vrtetn midis pjestarve t dy popujve. Vetm kshtu mund t shrohen plagt dhe me kthjelltsi t shikohet nga e ardhmja, sht theksuar n komunikatn e dats 8 qershor t vitit 2012. Vizitn zyrtare t Sinodit t KOS e ka prshndetur edhe organizata Qendra pr hulumtimin e religjionit, politiks dhe shoqris nga Novi Sadi, e cila ka vlersuar se kjo ngjarje mund t paraqes nj hap drejt krijimit t marrdhnieve m t mira midis dy kishave simotra, t cilat e bartin barrn historike t konfliktit n kto hapsira. Qendra pr religjione, s kndejmi, i ka ftuar prfaqsuesit e KOS dhe t KKK (Kishs Katolike Kroate) q me rastin e prtritjes s dialogut t shqyrtojn edhe ofrimin e prbashkt t prkrahjes pr formimin e Komisionit unik pr t vrtetn dhe pajtimin n ish-Jugosllavi. Duke pasur parasysh konfliktet n ish-Jugosllavi, t kaluarn konfliktuoze midis popujve serb dhe kroat, tensionet t cilat edhe sot e ksaj dite ekzistojn, si dhe shtjet e tjera t pazgjidhura t cikat hyjn n fushn e drejtsis transicionale, apelojm tek dinjitart m t lart t klerit t KOS dhe KKK q si nj nga prioritetet e periudhs n vijim ta ken edhe prkrahjen pr proceset e drejtsis tranzicionale n rajon, sht deklaruar n komunikatn pr shtyp t Qendrs pr religjione t botuar n datn 8 qershor t vitit 2012. Tejkalimi i s kaluars sht nj proces afatgjat dhe i dhembshm, i cili fillon me ballafaqimin me faktet historike, prej t cilave nuk mund t iket, t cilat nuk mund t mohohen dhe t cilat nuk guxohet t harrohen, n mnyr q, kshtu, t shmanget spiralja shumvjeare e krimeve dhe e konflikteve. [...] Pr kt arsye, shtja e pajtimit midis dy popujve t afrt, t cilt i bashkojn lidhjet historike dhe kulturore, doemos duhet t prcillet nga dialogu i fuqishm dhe dinamik ndrkishtar i ktyre dy kishave simotra, thuhet n fund t apelit t ksaj organizate. Jelena Grujiq
Nisma pr KOMRA

11

!Reagime

ndaj kryetarit t sapozgjedhur

t Serbis,

Tomisllav Nikoliq
Shtefan Fyle flet n inaugurimin e kryetarit t ri t Serbis Foto: Tanjug Kryetari i Serbis, Tomisllav Nikoliq, ka paraqitur qndrime, t cilat kan shkaktuar reagime negative n rajon dhe n bot. N nj intervist pr RTV t Malit t Zi (31.5.2012), Nikoliqi ka thn: N Srebrenic nuk ka pasur gjenocid. N Srebrenic ka qen nj krim i madh, t cilin e kan kryer disa pjestar t popullit serb, t cilt duhet gjetur, hedh para gjyqit dhe dnuar. Pos ksaj, gjat fushats parazgjedhore, Nikoliqi ka deklaruar pr Frankfurter Allgemeine Zeitung se Vukovari sht qytet serb, por kt deklarat, pas fitores n zgjedhje, n mnyr plotsuese e ka shpjeguar, duke thn se ka menduar n prejardhjen etnike t popullats dikur shumic, dhe jo n territorin konkret (Tanjug, 8.6.2012). Kryetari i Serbis n mnyr plotsuese e ka shpjeguar edhe deklaratn e tij mbi gjenocidin, duke iu referuar Kuvendit t Republiks s Serbis, i cili n muajin mars t vitit 2010 ka miratuar Rezolutn mbi Srebrenicn, me t ciln dnohet krimi i rnd, i kryer mbi popullatn boshnjake n Srebrenic. Qndrimi im ndaj Srebrenics sht plotsisht i qart. Ky sht vendi, n t cilin pjestart e popullit tim kan kryer krim t tmerrshm, dhe un kt kurr nuk do ta arsyetoj. Por, as nuk do t shkoj prtej asaj q lidhur me kt ka prfunduar Kuvendi Popullor i Republiks s Serbis, ka thn Nikoliqi (Tanjug, 8.6.2012). Sjellim reagimet kye nga rajoni dhe bota. Sergj Brammerc, kryeprokuror i Gjykats Ndrkombtare Penale pr ish Jugosllavi (GjNPJ), ka vlersuar se deklarata e Nikoliqit sht n kundrshtim me zbulimet ligjore dhe faktike t GjNPj dhe t Gjykats Ndrkombtare t Drejtsis dhe se retorika e till sht nj hap mbrapa, se i prkeqson vuajtjet e viktimave dhe e rrezikon procesin e brisht t pajtimit n ish-Jugosllavi. (Tanjug, 7.6.2012.) Jelko Kacin, raportues i Parlamentit Evropian pr Serbi, ka thn se deklarata e Nikoliqit mund t jep shkas pr brengosje, por secilit zyrtar shtetror, i cili merr detyrn e re duhet dhn nj koh e caktuar q ai t dshmohet me vepra. Kacin ka thn edhe se raporti i
Nisma pr KOMRA

12

zyrtarve serb ndaj ktij krimi sht shum i rndsishm, dhe ka shtuar se n Kshillin e Evrops, ku sht miratuar edhe Rezoluta mbi gjenocidin n Srebrenic, me vmendje t veant prcillet puna e kryetarit t Serbis n fushn e pajtimit rajonal. (Danas, 6.6.2012.) Pia Ahrenkilde Hansen, zdhnse e kryetarit t Komisionit Evropian Hose Manuel Barosos, ka deklaruar se qndrimi i Bashkimit Evropian sht se n Srebrenic ka ndodhur gjenocidi dhe se kjo tem do t gjendet n rendin e dits t takimit t Barosos me kryetarin Nikoliq, s bashku me temn e pajtimit n rajon. (Vesti, 4.6.2012.) Valentin Incko, prfaqsues i lart i bashksis ndrkombtare n BeH ka thn se mohimi i gjenocidit n Srebenic [...] sht i papranueshm dhe i pafalshm, dhe se ballafaqimi me krimet e lufts prbn hapin e par n prmirsimin e marrdhnieve n rajon. (Tanjug, 5.6.2012.) Mark Toner, zvends i zdhnsit t Departamentit t Shtetit e ka nnshkrua komunikatn, n t ciln thuhet se gjenocidi n Srebrenic nuk mund t interpretohet subjektivisht dhe kryetarit t Serbis i sugjerohet t jet konstruktiv n lidhje me shtjet rajonale dhe thekson se deklaratat e pabazuara mbi Srebrenicn dhe krimet e tjera t lufts nuk i kontribuojn qndrueshmris dhe paqes n rajon. (Zri i Ameriks, 5.6.2012.) Zlatko Lagumxhija, ministr i punve t jashtme i BeH ka thn se deklaratat e Nikoliqit nuk i kontribuojn marrdhnieve t fqinjsis s mir n rajon, procesit t pajtimit dhe ndrtimit t besimit dhe se i dnon n mnyrn m t ashpr. (Fena, 8.6.2012.) Atifete Jahjaga, presidente e Kosovs, i sht drejtuar opinionit publik me an t nj komunikate: Kabineti i presidentes s Kosovs fton kryetarin e zgjedhur t vendit fqinj, Serbis, t angazhohet n shtjet n t cilat nuk jan angazhuar pararendsit e tij, t ket guxim dhe t ndrmarr hapa drejt krijimit t marrdhnieve t mira dhe paqsore me Kosovn. [...] Republika e Kosovs dhe Republika e Serbis duhet t synojn n drejtim t integrimeve evropiane dhe se popujt e t dyja vendeve jan t vendosur n ndrtimin e nj t ardhmeje m t mir pr qytetart , prfundon komunikata. (Gazeta Express, 22.5.2012.) Deklaratat e kryetarit t Skender Hyseni, ish ministr i punve t jashtme t Kosovs, sapozgjedhur t Serbis kan ka thn se nuk dshiron t paragjykoj se Kosova do t ket shum vshtirsi me kt ose me at kryetar sepse marrdhniet shkaktuar mospajtime serioze midis Kosovs dhe Serbis n rend t par varen nga vet Kosova. n rajon dhe n bot. Nuk besoj se n raport me Kosovn do t ket far ndryshimesh t rndsishme, sepse, sipas bindjes sime, edhe kryetari Tadiq n Bruksel ka qen evropian, kurse n Ballkan dhe n Beograd ka qen ballkanas. Posarisht n raport me Kosovn, ka qen n at mas ballkanas sa edhe pararendsi i tij [Milosheviqi],me nj dallim t vogl se nuk i ka prdorur armt , kurse ai i cili ka shkuar i ka prdorur edhe armt kundr Kosovs, ka thn Hyseni. (Gazeta Express, 21.5.2012.) Ivo Josipoviq, kryetar i Kroacis, ka thn se shpreson pr ndryshimin e qndrimeve t Nikoliqit. Ne, kto dy-tre vitet e fundit, kemi br nj prparim t rndsishm n
Nisma pr KOMRA

13

marrdhniet tona dhe do t ishte e dmshme sikur kto marrdhnie t pushonin s zhvilluari pr shkak t deklaratave t pamatura dhe t gabueshme dhe koncepteve politike , ka thn Josipoviqi duke komentuar deklaratn e Nikoliqit lidhur me Vukovarin. Kryetari i Kroacis, pr shkak t ksaj dhe t deklaratave t pastajme t Nikoliqit e ka anuluar pranin e tij n inaugurimin n Beograd, t mbajtur n datn 11.6.2012. Fondi pr t Drejtn Humanitare dhe Nisma e t rinjve pr t Drejtat e Njeriut n Serbi kan vlersuar se me mohimin e gjenocidit n Srebenic Nikoliqi i ka shkaktuar dm t madh Republiks s Serbis dhe e kan ftuar kryetarin e Serbis q t ket kujdes n fjalt e tij para publikut dhe q t ket parasysh se pr shkak t s kaluars s tij nacionaliste prher do t jet nn llupn e organizatave joqeveritare, viktimave, fqinjve dhe institucioneve ndrshtetrore, kompetente pr procesin e prfshirjes s Serbis n BE. Nikoliqi e ka dhn betimin n Kuvendin e Serbis se sht i prkushtuar ndaj rrugs evropiane t Serbis, q duhet ta dshmoj me respektimin e fakteve gjyqsore dhe me marrjen prsipr t prgjegjsis pr shkeljet e kryera n vitet nntdhjet, t cilat e ngarkojn Serbin dhe qytetart e saj, prfundohet n komunikat. (FDH, 2.6.2012.) Partit politike dhe zyrtart n Serbi nuk jan deklaruar lidhur me deklaratat e Nikoliqit, t cilat kan t bjn me marrdhniet n rajon. 14 Prgatiti J.G.

!Gunjeviqi ka dshmuar

se merepasit

e kan keqtrajtuar

Tomislav Merepi gjat gjykimit foto: http://www.dnevno.hr Ish ndihmsi i komisionarit pr Pakracin, Gjorgje Gunjeviq ka dshmuar, n datn 8 maj t vitit 2012, n gjykimin e Tomisllav Merepit n Gjykatn e Qarkut n Zagreb, se n muajin
Nisma pr KOMRA

tetor t vitit 1991, t ashtuquajturit merepasit e kan ndaluar dhe e kan rrahur n Fushn e Pakracit, n t ciln Merepi personalisht e ka marr n pyetje. Tomisllav Merepi gjykohet si komandant i njsitit rezerv t MPB-s, q ka abuzuar dhe vrar civilt nga rajoni i Zagrebit, Kutinit dhe Pakracit. Duke dshmuar n vazhdim t gjykimit t ish kshilltarit t MPB-s, Merepit, Gunjeviqi 73 vjear ka rrfyer se n datn 11 tetor t vitit 1991, dy meshkuj n uniforma kan ardhur pr ta marr at n zyr n Kutin, ku ka punuar si ndihms i komisionarit qeveritar, prgjegjs pr kujdesin shndetsor dhe social. I kan thn se po e drgojn n Fushn e Pakracit tek komandanti i njsis s tyre rezerv t MPB-s, Merepi, kurse me at rast ia kan marr revolen, pr t ciln e ka pasur lejen e mbajtjes si dhe dokumentet e tij personale. M kan thn se, edhe ashtu, nuk do t m duhen m. Jam ndjer i mjeruar dhe i prulur., ka rrfyer Gunjeviqi. Pas ardhjes n Shtpin e Kulturs, e kan rrahur, ia kan thyer tre brinj, kurse dy t tjer ia kan plasaritur. Merepi gjykohet si Pas prafrsisht nj ore, ka ardhur Merepi, i cili e ka marr n pyetje komandant i njsitit rezerv n lidhje me rolin e tij n Pakrac si dhe n lidhje me disa persona t t MPB-s, q ka abuzuar ktij qyteti, kurse n fund i ka porositur gardiant t mos e prekin. Por, sipas fjalve t dshmitarit, kan pasuar pruljet, maltretimet dhe dhe vrar civilt. keqtrajtimet e prditshme t padenja pr njeriun, kurse at, midis t tjerve, njher ose dy e kan torturuar, duke e lidhur pr induktorin e rryms. 15 Ka treguar se ka prjetuar dhembje t tmerrshme dhe se i ka ndihmuar mjeku, i cili ka urdhruar q ti jepen analgjetik. Kushdo q ka ardhur, ka br far ka dashur., ka thn Gunjeviqi, duke iu kujtuar se jan detyruar ta kndojn himnin kroat dhe t prshndesin n mnyr ustashe. Un nuk e kam merituar gjith kt, sepse nuk e kam shkelur ligjin., ka treguar ai, duke shtuar se si atij i sht e njohur se pr disa njerz ka qen e palogjikshmeq ai, si serb dhe si ortodoks, t jet zyrtar n pushtetin kroat. N Fushn e Pakracit i ka par edhe disa civil t tjer t ndaluar, t cilt, po ashtu, ishin t keqtrajtuar, por nuk ka dgjuar se Merepi kishte dhn urdhr pr kt dhe as q din se dikush sht vrar. Ai ka pohuar se Merepi e ka pasur zyrn e tij n Shtpin e Kulturs, por se shpesh nuk ka qen aty. Gunjeviqi sht lshuar nga arresti pas intervenimit t shum njerzve. Besohet se pr te sht angazhuar edhe ministri i Shndetsis, Andrija Hebrang. Ditn e fundit t qndrimit n arrest, pr te ka ardhur edhe komisionari i qeveris, Vlado Dela, kurse Merepi ia ka dhn dokumentin, prkatsisht nj leje t qarkullimit t llojit t vet pr Zagreb dhe Kutin, t ciln edhe sot e ksaj dite e ruan. Gunjeviqi ka pohuar se sht e pamundur q pushteti i asaj kohe nuk e ka ditur se far po ndodhte n Fushn e Pakracit, nga e cila nuk mund t ikej. E po, kjo nuk ka qen ilegale, pr kt sht ditur., ka treguar dshmitari, duke shtuar se nuk i beson ministrit t athershm t punve t brendshme Ivan Vekiqit se ai nuk ka ditur asgj lidhur me kt. Ka dshmuar se para se t ndalohej n Fushn e Pakracit, ai ka qen marr n polici n hetime edhe n Kutin pr shkak t radio stacionit, t cilin e kishte kthyer.
Nisma pr KOMRA

Gunjeviqi ka treguar se pas kshillimit me prokurorin do t vendos nse deri n fund t gjykimit do t parashtroj krkesn pronsore-juridike, me fjal t tjera nse do t krkoj kompensim, n t cilin, si viktim, ka t drejt. Tekstin e gazets Novi list Gunjeviqi ka dshmuar se merepasit e kan keqtrajtuar (08 maj 2012) e ka prgatitur Eugen Jakoviq, Documenta Qendra pr ballafaqim me t kaluarn

KAN THN

!Rekomandime

pr qeverin e re
16

serbe lidhur me
ballafaqimin me

t kaluarn

Nikola Kneevi Foto: Arkivi personal Nse qeveria e re dshiron t jet e prgjegjshme ndaj t kaluars, pa dyshim se ajo do t duhej t tregonte shum m shum mirkuptim dhe prkrahje pr procesin e institucionalizimit t KOMRA-s. Prgjegjsia politike ndaj t kaluars detyrimisht implikon prkrahjen pr procesin, i cili dshiron q n vendet e ish-Jugosllavis t formoj Komisionin gjithprfshirs pr t vrtetn dhe pajtimin. Pajtimi rrnjsor dhe i njmendt nuk sht i mundur pa krijimin e institucionit i cili n mnyr sistematike do t vepronte n drejtim t ndryshimit t vetdijes n vendet e rajonit dhe i cili do t punonte pr vrtetimin e t gjitha fakteve mbi krimet e kryera n hapsirat e ish-Jugosllavis n periudhn e viteve 1991 - 2001. sht e panevojshme t flitet se KOMRA prfaqson conditio sine qua non kusht pa t cilin, thjesht, nuk mund t ket pajtim. sht e nevojshme, pra, q pas formimit t qeveris s re t bhen ndrrimet konkrete, t
Nisma pr KOMRA

cilat do t tregonin prcaktimin e qart se institucionet shtetrore qndrojn pas Nisms pr KOMRA, me qllim t fillimit t procesit t institucionalizimit t ksaj Nisme. Kryetari i Serbis, Tomislav Nikoliq do t duhej q prcaktimin e tij drejt integrimeve evropiane, paqes, stabilitetit dhe marrdhnieve t fqinjsis s mir ta dshmoj edhe n at mnyr q n t ardhmen e afrt t pranonte delegacionin e KOMRA-s dhe q me prfaqsuesit e delegacionit t bisedonte mbi shtjen e prkrahjes konkrete t institucioneve shtetrore pr KOMRA-n. Po ashtu do t ishte shum e rndsishme sikur kryetari i ri ta fillonte mandatin e tij me nj vizit n qendrn memoriale n Potoqari dhe tiu bnte nderime boshnjakve dhe pjestarve t vrar t kombsis serbe n Bratunc. Marrdhnia e Serbis ndaj t kaluars do t ndikoj n mas t madhe n procesin e integrimeve evropiane, sepse nuk sht e mundur q, n t njjtn koh, t bhen hapa t mdhenj drejt antarsimit me t drejta t plota, kurse, n ann tjetr, t bartet barra e retoriks dhe e t kaluars nacionaliste. Shkalla e euro-integrimit nuk mund t jet tregues i raportit moral t kombit ndaj t kaluars. Duke marr parasysh rolin e kishave dhe t bashksive fetare brenda procesit t pajtimit dhe marrdhnies ndaj t s kaluars, duhet theksuar faktin se pajtimi afatgjat dhe i themelt midis popujve n hapsirn e Ballkanit nuk sht i mundur pa pjesmarrjen aktive t feve, t cilat n kto hapsira kan pasur rol t rndsishm n krijimin e identiteteve fetare dhe kombtare si dhe konsensuseve. Duke u nisur nga teza themelore e t prndritshmit t njohur t kishs katolike Hans Kingut (Hans Kng) se nuk ka paqe midis popujve pa paqe midis feve, sht e qart se institucionet fetare duhet n mas m t madhe t jen t prfshira n procesin e pajtimit n Ballkan e, me vet kt, edhe n KOMRA. Konfliktet n ish Jugosllavi nuk mund t karakterizohen si konflikte fetare, por, prapseprap, duhet theksuar se fet kan pasur nj rol t caktuar n krijimin e tensioneve kombtare n kontekstin e ngritjes s vetdijes fetare dhe kombtare. Konfliktet kan qen para s gjithash t natyrs politike, por me pranin e fryms fetare, q ka shrbyer si nj katalizator i llojit t vet t konflikteve. Fet do t duhej ti kushtonin shum m shum vmendje ballafaqimit me t kaluarn dhe shtjeve t nacionalizmit se sa q ato jan duke e br pr momentin, ngaq n diskursin publik edhe m tej manipulohet tejet shum me nocionin e t shenjts, si nga ana e elitave politike, ashtu edhe nga ana e atyre fetare. M duhet t konstatoj se n ligjrimin publik t dinjitarve t lart fetar mungojn shqyrtimet kritike ndaj t kaluars dhe krimeve. sht i hutueshm nj lloj i selektivitetit t kujtess, ku tregohet ndjeshmri ndaj pjestarve t popullit t vet, kurse shmanget cekja e viktimave t t tjerve. Tepr pak fjal mund t dgjojm pr Stuhin nga pjestart e elits intelektuale ose nga kleri i kishs katolike n Kroaci, tepr pak nga kolegt e tyre nga Kisha Ortodokse Serbe mbi Stuhin ose Srebrenicn, kurse pothuajse asgj nga Meshihati i Bashksis Islame t BeH mbi krimet t cilat i kan kryer pjestart prkatsis kombtare boshnjake. Zri i Kshillit merret me dekonstruktimin e historiografis komuniste dhe me numrimin e viktimave t krimeve t pretenduara ustashe pa kurrfar tendence q pr Stuhin t flitet n nj tjetr mnyr, pos asaj q ndodhet n kuadr t ideologjis shtetformuese dhe skenografis festive. N nj koment, GK, me rastin e Stuhis (Dita e fitores dhe e mirnjohjes atdhetare) cek se si serbt
Nisma pr KOMRA

17

i kan braktisur vatrat e tyre pasi jan bindur nga udhheqsit e tyre . Shtrohet pyetja: sikur t mos e bnin kt, a thua a nuk do ta prjetonin edhe ata t njjtin fat t cilin e kan prjetuar ata t cilt kan guxuar t mbesin? Fatkeqsisht, vetdije kritike t feve kundruall fenomeneve shoqrore devijonte n hapsirn e Ballkanit pothuajse edhe nuk ka. Hyjnorja qndron e nanurisur pas sfondit t tematiks transcendentale, univerzaliste dhe dogmatike, triumfalizmit t rrejshm, pa hic et nunc (ktu dhe tash), apatike dhe n dukje e pafuqishme q me kontributin e saj teorik t trondit themelet e hegjemonis s elitave t privilegjuara dhe t ngrit njeriun e margjinalizuar, i cili, i zhveshur nga do dinjitet, mbetet t fishket n margjinat e shkallares shoqrore. Fitohet prshtypja se Kisha dhe bashksit fetare jo vetm se nuk dshirojn t ballafaqohen me t kaluarn, me konfliktet dhe vardisjet me nacionalizmin, por edhe se mungon prgjigjja adekuate n problemet shoqrore e politike t s tashmes. Pavarsisht nga niveli i integrimeve evropiane, n t cilin kto vende pr momentin ndodhen, shumsia e shtjeve, t cilat jan t ngarkuara me barrn e konflikteve t kaluara, edhe m tutje mbetet e hapur, pr ka flasin shtjet e ndryshme t pazgjidhura, si sht ajo e kthimit t serbve t shprngulur n Kroaci. Niveli i integrimit evropian nuk mund t jet tregues i raportit moral t kombit ndaj t s kaluars. Prgjegjsia metafizike e kombit ndaj konflikteve dhe krimeve, mbi t cilat n kohn e tij ka folur Jaspersi, duhet t ekzistoj n t gjitha palt e konfliktit t ish Jugosllavis, duke shmangur, kshtu, fardo lloj t selektivitetit dhe t dramaturgjis historiografike. Kjo sht e mundur vetm nse strumbullar i ktij llojit t prgjegjsis ndaj konflikteve t kaluara t jet nj komision me karakter rajonal, e q do t kishte mandat afatgjat t besuar nga vendet e ish Jugosllavis q n mnyr sistematike dhe institucionale t merret, nga pozita e nj marrdhnieje t balancuar dhe t paanshme, me kto probleme. Jam i mendimit se Nisma pr KOMRA e posedon kt kapacitet dhe q edhe me institucionalizimin dhe angazhimin e mtejm t faktorve t rndsishm shoqror ky komision i ardhshm do t mund t ishte projekt historik i paqes, q do t mund ti kontribuonte stabilizimit t mtejm t vendeve t Ballkanit Perndimor dhe paqes afatgjate. Nikolla Knezheviq Autori sht ligjrues n Fakultetin Teologjik Protestant n Novi Sad dhe kryetar i Qendrs pr hulumtimin e fes, politiks dhe shoqris.

18

Nisma pr KOMRA

DEJTSIA TRANSICIONALE N RAJON

!Tejkalimi

i s kaluars:

programi
shkollat e Kosovs

joformal i arsimimit

t t rinjve n

FDH Kosov ka filluar programin e par joformal t arsimimit t nxnsve t shkollave t mesme mbi krimet e lufts n Kosov me emrin Arsimimi joformal mbi Drejtsin Transicionale, i cili bazohet n Regjistrimin e humbjeve njerzore [Libr Kujtimi i Kosovs], t cilin e zbatojn FDH Kosov dhe FDH, dhe mbi faktet t cilat i ka vrtetuar TPNJ dhe gjykatat vendore. FDH Kosov me programin e saj ka filluar n muajin shtator t vitit 2011, pasi sht arritur pajtimi dhe prkrahja nga ana e Ministris s Arsimit t Kosovs. Teknika e msimdhnies sht e ngjashme me teknikn t ciln e shfrytzojn muzet e holokausteve n Uashington dhe Berlin. Ligjrues jan hulumtuesit e FDH Kosov, t cilt kan prvoj shumvjeare n dokumentimin e krimeve t lufts, me marrjen e deklaratave nga dshmitart dhe antart e familjeve t viktimave. Programi sht konceptuar n at mnyr q t nxis t rinjt pr t menduar dhe debatuar mbi ngjarjet nga e kaluara e afrt dhe q ti shtyj ata q t sjellin prfundime n baz t fakteve, t cilat me gjyq jan t vrtetuara ose jan t vrtetuara nga shum burime. N fillim t ligjrimit, ligjruesit i pyesin nxnsit se a e din se cili sht numri i t vrarve dhe i t zhdukurve n Kosov. Sipas rregulls, nxnsit sjellin shifra t mdha t shqiptarve t vrar dhe t zhdukur, derisa pr viktimat nga bashksit e tjera etnike nuk din. Gjat lufts jan vrar rreth 25.000 shqiptar, ka thn nj nga nxnsit gjat ligjrats t mbajtur n datn 15 dhjetor t vitit 2011 n gjimnazin 17 Shkurti n Obiliq. T dhnat e FDH Kosov dhe t FDH, sipas t cilave 10.495 shqiptar dhe rreth 3.500 serb, rom dhe t tjer joshqiptar, jan t vrar ose kan rn n luft ose jan zhdukur n periudhn prej 1 janarit t vitit 1998 e deri n datn 31 dhjetor t vitit 2000, nxnsit i pranojn si objektive dhe t pranueshme. Pr shum nxns, kto ligjrata kan qen rasti i par q t dgjojn pr psimet e serbve, romve dhe t tjerve jo-shqiptar. Ligjruesit kan vrejtur se nxnsit kan m s shumti njohuri mbi psimet e familjeve t tyre, derisa pr psimet e t tjerve n bashksin e tyre lokale dhe m gjer shprehen me fjalt shum kan psuar. Pr ta, themelimi i KOMRA-s sht shans q t mos harrohet asnj viktim dhe q do bashksi lokale t mbaj mend t gjitha viktimat e saj.
Nisma pr KOMRA

19

Nga ligjrata e FDH n nj shkoll t mesme Foto: Arkivi FDH Kosov Ligjruesit shrbehen me diagrame dhe me tabela, t cilat prmbajn t dhna mbi viktimat sipas statusit, gjinis, kombsis dhe llojit t krimeve. Nxnsit e dgjojn audio incizimin e dshmive t viktimave, pa t dhna mbi identitetin dhe vendin, n t cilin sht kryer krimi. Pasi q i kan dgjuar deklaratat e dshmitarve dhe t mbijetuarve, ligjruesit i pyesin nxnsit q ta identifikojn prkatsin etnike t viktims. Nj nxns i gjimnazit Naim Frashri n Shtime, i cili viktimn e ka identifikuar si serb, ka dhn shpjegimin e mposhtm: Viktima sht serb, t cilin e kan vrar serbt e tjer, pr arsye se i ka mbrojtur shqiptart. Nj nxns nga gjimnazi Sami Frashri, nga Prishtina, konsideron se disa vrasje t pjestarve t pakicave kryhen nga hakmarrja e cila sht pasoj e dhuns q n shoqrit post-konfliktuale paraqet dukuri normale dhe ajo ndonjher sht e arsyetuar. Posarisht sht e rndsishme gjetja e ligjruesve t Perceptimi i nxnsve ndryshon kur FDH Kosov se t rinjt, nga mjediset n t cilat konfliktet atyre iu paraqitet numri i personave t e armatosura kan qen m intensive, n mas m t vrar dhe t zhdukur. madhe jan t gatshm pr t pranuar faktet mbi psimet e jo-shqiptarve. Koodinatori i projektit, Kreshnik Sylejmani e tregon faktin se nxnsit e shkollave t mesme nga mjediset e mdha urbane prdorin fjalor m t fort nacionalist nga shokt e tyre n mjediset fshatare, ku jan zhvilluar konflikte m intensive. FDH Kosov deri n fund t muajit maj t vitit 2012, n 28 shkolla t mesme ka mbajtur ligjrata n kohzgjatje prej dy orve t msimit, kurse jan t planifikuara edhe n dy shkolla. Nga t gjitha shkollat, 25 jan jasht Prishtins. Me programin e arsimimit joformal do t prfshihen m s paku 1.200 nxns t shkollave t mesme. Teuta Hoxha Autorja sht koordinatore e Koalicionit pr KOMRA n Kosov
Nisma pr KOMRA

20

!Pranimi

i Serbis, pr t cilin
sht pritur

20 vjet

Bilanci i shkeljeve t kryera n vitet nntdhjet edhe sot shihet me syrin e gjall mbi 230 ekonomi familjare n rrethinn e Pribojit pothuajse jan rrafshuar me tok.

Qeveria e Serbis e ka miratuar programin pr Kthimin e refugjatve boshnjak dhe t shprngulur nga komuna e Pribojit n periudhn e viteve 1991-1999 Gjat viteve nntdhjet, larg nga vmendja e opinionit publik botror dhe mediat n at koh t prqendruara n BeH dhe n Kroaci, Serbia i ka qruar hesapet edhe me qytetart e vet boshnjak n Serbi, n pjesn e Sanxhakut. Jan dbuar, shprngulur, keqtrajtuar dhe prulur rreth pes mij njerz, 31 prej tyre jan vrar ose jan zhdukur, kurse deri m sot, shumica drmuese e ktyre krimeve, t cilat i kan kryer forcat serbe n territorin e Serbis, kan mbetur t padnuara dhe t panjohura pr shumicn drmuese t qytetarve t ktij vendi. Jo shum moti, njzet vite nga fillimi i asaj periudhe tragjike dhe njzet vite nga largimi i Millosheviqit, Qeveria e Republiks s Serbis e ka miratuar Programin pr kthimin e refugjatve boshnjak dhe t shprngulur nga komuna e Pribojit n periudhn e viteve 1991-1999, me t cilin boshnjakve t Sanxhakut pr her t par iu sht dhn pranimi institucional se kan qen viktima t ushtris dhe t shtetit t vet. Jeta e popullats myslimane n Sanxhak prgjithmon ka ndryshuar n maj t vitit 1992. Nj numr i madh i pjestarve t formacionit rezerv t Ushtris s Jugosllavis ka ardhur n rajonin e komuns s Pribojit, n fshatrat n kufi me BeH [Republika Srpska] dhe Mali i Zi, n t cilat jetojn boshnjakt. Ushtart i kan ndaluar fshatart n rrug, i kan kontrolluar, i kan legjitimuar, i kan krcnuar dhe i kan keqtrajtuar. Kan shtn n fshatart, t cilt e kan ruajtur bagtin. Kan shtn edhe npr shtpit e tyre derisa n to ka pasur fmij. N muajin tetor t vitit 1992, Hakmarrsit e Milan Llukiqit i kan marr 17 boshnjak nga Sjeverina dhe fshatrat pr rreth. 16 prej tyre, pas torturimeve t egra, i kan vrar n bregun e Drinit. N muajin shkurt t vitit 1993, Ushtria Jugosllave, pa kurrfar shkasi, e ka sulmuar fshatin Kukuroviq dhe i ka vrar tre fshatar t vjetr, kurse Hakmarrsit e Millan Lukiqit i kan nxjerr nga treni n Shtrpce 19 boshnjak, prej ku edhe iu humbet do gjurm. Disa jav m von, ushtart e marrin Hasan Mujoviqin nga Sjeverina, i cili kishte ardhur pr ta
Nisma pr KOMRA

21

22

Sandra Orlovi Foto: Arkivi personal vizituar shtpin e tij. Askush nuk e ka par m kurr. Kto ngjarje kan ndikuar n mnyr vendimtare q rreth 500 boshnjak nga rajoni i Pribojit t braktisin shtpit dhe fshatrat e tyre. Pas largimit t tyre, ushtria i ka plakitur shtpit e tyre, pronn dhe bagtin. N t njjtn periudh, n pjest e tjera t Sanxhakut [Novi Pazar, Sjenic, Tutin] policia dhe Shrbimi i Sigurimit Shtetror i kan burgosur me qindra boshnjak gjoja nn dyshimin se posedojn arm. N stacionet policore i kan lidhur personat e ndaluar, i kan keqtrajtuar fizikisht dhe i kan detyruar t pranojn se punojn kundr shtetit. Kundr boshnjakve politikisht t angazhuar e t njohur, jan iniciuar procese t montuara t cilat as sot e ksaj dite nuk kan arritur ndonj epilog. Bilanci i shkeljeve t kryera n vitet nntdhjet n Sanxhak sot sht i dukshm me syrin e gjall. Mbi 230 ekonomi familjare n rrethinn e Pribojit pothuajse jan rrafshuar me tok. Pronart e tyre t moshuar tash e pothuajse dy dhjetvjetsha jetojn n varfri t madhe npr bodrume dhe dhoma t marra me qira n Priboj, Sarajev, Gorazhd, Pljevlje. Familjet e personave t zhdukur i prcjellin me shqetsim t madh t gjitha lajmet mbi varrezat masive koht e fundit t grmuara. Me qindra viktima t torturave n stacionet policore, do dit, n rrug pr n treg ose pr vizita mjeksore, takohen me polict (n ndrkoh t graduar), t cilt i kan keqtrajtuar. Nse e prjashtojm procesimin e disa personave prgjegjs pr rrmbimin e boshnjakve
Nisma pr KOMRA

nga Sjeverina, institucionet e Republiks s Serbis me vite i kan injoruar me vrazhdsi viktimat e shkeljeve t t drejtave t njeriut n Sanxhak. Megjithkt, pas nj angazhimi shumvjear t prbashkt t Shoqats pr Mbrojtjen e t Drejtave t Personave t Dbuar dhe t Shprngulur nga komuna e Pribojit, t Komisionit t Sanxhakut pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe t Lirive t Njeriut, t Fondit pr t Drejtn Humanitare dhe disa deputetve t popullit si dhe ministrave nga Sanxhaku, n datn 27.03. t vitit 2012, Qeveria e Serbis e ka miratuar Programin pr kthimin e refugjatve boshnjak dhe t shprngulur nga komuna e Pribojit n periudhn e viteve 1991-1999. Sipas prmbajtjes dhe domethnies s tij simbolike, ky Program prfaqson dokumentin e par zyrtar t Serbis post-millosheviqiane, me t cilin shteti e pranon padrejtsin ndaj viktimave, etnikisht t motivuar, t shkeljes s t drejtave t njeriut n territorin e vet e pr t cilat jan prgjegjs pjestart e forcave t sigurimit t Serbis. Programi prmban masa konkrete, si jan ndrtimi i shtpive t shkatrruara, infrastruktur dhe ndihma n rimkmbjen e veprimtaris bujqsore, kurse e parasheh edhe kompensimin pr ata persona t cilt nuk duan t kthehen. Korniza kohore pr zbatimin e programit sht katr vite. Nj rndsi t veant Programit i jep Vendimi i Qeveris, n t cilin arsyetohet sjellja e vendimit t Programit dhe n mnyr taksative ceken krimet e kryera n fshatrat e Pribojit gjat viteve nntdhjet. M tutje, theksohet se qllimi i Programit sht kthimi i qndrueshm i personave t dbuar dhe t shprngulur, me ka do t realizohen t drejtat e tyre themelore njerzore si dhe fakti se me miratimin dhe me realizimin e ktij Programi, qeveria e Republiks s Serbis i drgon mesazh t qart qytetarve t saj se kurr m nuk do t ndodh dbimi dhe shprngulja e qytetarve t saj pr shkak t krcnimeve, friks dhe rreziqeve objektive pr jetn, si ka ndodhur n rastin e qytetarve t kombsis boshnjake n komunn e Pribojit. Ajo q kt dokument qysh tash e bn historik sht fakti se Vendimin e Qeveris mbi miratimin e Programit e ka nnshkruar Ivica Daiq, zvendskryeministr dhe kryetar i Partis Socialiste t Serbis. Roli i ktij politikani n regjimin e Millosheviqit, n kohn kur krimet n Sanxhak kan qen pjes e prditshmris, t gjithve iu sht i njohur. Pikrisht pr kt shkak dhe pr shkak t rolit t tij t nnshkruesit formal t ktij dokumenti, ky Program prfaqson pr viktimat knaqje t llojit t vet t drejtsis. Sandra Orloviq Autorja sht Zvendse e Drejtoreshs Ekzekutive t Fondit pr t Drejtn Humanitare, Beograd, Serbi 23

Nisma pr KOMRA

!Njzet vite nga krimi i

deportimit
t refugjatve
Tea Gorjanc Preleviq (Tea Gorjanc Prelevi) Foto: Radio Evropa e Lir Gjat fundit t muajit maj jan br njzet vite qkur n Mal t Zi sht kryer krimi kundr refugjatve mysliman nga Bosnja e Hercegovina, me gjuhn bisedore i quajtur deportimi i refugjatve. M s paku 66 prej tyre, zyrtart shtetror t Malit t Zi n mnyr sistematike i kan burgosur n muajin maj t vitit 1992 dhe ua kan dorzuar pjestarve t forcave ushtarake t Radovan Karaxhiqit q tiu shrbejn pr kmbim t ushtarve serb t zn rob. Shumica e t dorzuarve menjher jan pushkatuar, kurse disa prej tyre jan torturuar n kampe dhe n fund jan kmbyer. Ende nuk iu dihet varri t gjitha viktimave t ktij krimi dhe as q dihet saktsisht se ku jan vrar. Dihet se t gjith kan qen civil, t cilt e kan krkuar shptimin nga lufta n Mal t Zi, se jan burgosur pa baz ligjore dhe q n mnyr t organizuar jan dorzuar kryesisht nga stacioni policor n Herceg Novi. Gjashtmbdhjet vite m von, pas nj procesi gjyqsor katrvjear, Mali i Zi e ka pranuar zgjidhjen dhe ka paguar kompensimin prej m shum se 4 miliona euro pr 200 antar t 42 familjeve q kan psuar dhe tet viktimave t mbijetuara. Ky sht nj shembull q nuk mbahet n mend i reparacioneve kolektive pr viktimat n kt rajon t vuajtur dhe nj nga shembujt e ndritshm t reparacioneve kolektive n bot. Suksesit t t dmtuarve i ka kontribuuar interesimi intensiv i organizatave ndrkombtare lidhur me rastin e tyre dhe vmendja e vazhdueshme e mediave malaziase, e prfaqsuesve t njohur t shoqris civile dhe e partive t veanta politike. Nga ana tjetr, as edhe deri sot e ksaj dite, njzet vite m von, zyrtarisht nuk dihet se kush sht prgjegjs pr kt krim. Gjykata malaziase nuk sht e qart n lidhje me at nse ky rast sht fare krim i lufts. Kryetari i asokohshm i Republiks s Malit t Zi, Momir Bulatoviq, ka qartsuar se ka qen fjala pr nj gabim shtetror, pr t cilin askush n mnyr t posame nuk duhet t jet prgjegjs. Prokuroria malaziase, duke gjykuar sipas aktakuzs, konsideron se ktu sht fjala pr krime t lufts kundr civilve, por vetm pr shkak t zhvendosjes s paligjshme t tyre thuajse jan zhvendosur n ndonj vend t bukur, edhe pse t padshirueshm, dhe jo
Nisma pr KOMRA

24

n kampin e prqendrimit foqian t vdekjes, si e ka prshkruar edhe Tribunali i Hags. Problem lidhur me prokurorin malaziase sht edhe vazhdimsia e pjesmarrjes n vet krimin, pr ka dshmojn edhe dokumentet shtetrore dhe Momir Bulatoviqi. Kshtu, prokuroria shtetrore e Malit t Zi lidhur me realizimin e t drejts n kt shtje sillet n prputhje me rolin e tij historik. Vetm pas zgjidhjes, n muajin janar t vitit 2009, jan akuzuar nnt zyrtar shtetror kryesisht t rangut t ult, pos shefit t athershm t sigurimit shtetror dhe njrit prej ndihmsve t ministrit t punve t brendshme. Ka mbetur e paqart prse nuk sht krkuar prgjegjsia komanduese e kreut t athershm t pushtetit - e kryeministrit Gjukanoviq dhe e kryetarit Bulatoviq t cilt, sipas detyrs zyrtare, i kan pranuar buletinet e sigurimit shtetror dhe sht dashur t din pr t gjitha burgosjet n Mal t Zi n kohn e lufts. As nuk ndodhen n bankn e t akuzuarve t gjith ata, pr t cilt n mnyr t arsyeshme dyshohet se mund t supozohet se do t duhej t ndodheshin aty, dhe as q sht baza pr akuzim mjaftueshm serioze dhe as q jan regjistruar t gjitha viktimat. Pjest e misterit radhiten vetm pr aq sa sht e domosdoshme n at mnyr q shtja t zvarritet n pafundsi. Mali i Zi ka paguar kompensim prej mbi 4 miliona eurosh pr 200 antar t 42 familjeve t viktimave dhe tet viktimave t mbijetuara.

Gjykimi n shkalln e par ka prfunduar me nj vendim gjyqsor t pabesueshm, n t cilin gjykata ka prfunduar se zyrtart e akuzuar shtetror nuk kan mundur t kryejn krime t lufts, sepse Republika Federative e Jugosllavis e asaj kohe, n prbrjen e s cils ka qen Mali i Zi, nuk i ka shpallur luft Bosnjs dhe Hercegovins! Thuajse sht e mjaftueshme n t drejtn ndrkombtare q shteti t mos shpall luft n mnyr q papengueshm t kryej krime dhe q t parandaloj q e gjith kjo kurr t mos vjetrohet. Thuajse n gjra t tilla rrqethse dhe tragjike, t cilat kan t bjn me vet fundin e ferrit, sht e mjaftueshme t jesh mendjempreht, t mos shpallsh luft dhe ti iksh prgjegjsis. Sidoqoft, prfundimi i ktill i gjykats nuk sht edhe problemi m i madh i vendimit gjyqsor, i cili sht shfuqizuar, sepse gjykata e ka shkruar n mnyr t palogjikshme dhe e ka br t pakuptueshm. Vendimi gjyqsor, n mnyr t arsyeshme, ka zgjuar dyshime mbi ndikimin politik, sepse, po t mbijetonte, do t lironte nga prgjegjsia jo vetm t akuzuarit, por edhe t gjith t tjert, q do t mund t viheshin n lidhje me kt krim. Problem i veant, me t cilin, e pakta, do t merret BE-ja, sht shtja se si sht e mundur q n nj shtet evropian, mbi shpenzimet dhe nderin e tatimpaguesve, t gjykohet n mnyr t palogjikshme dhe t pakuptueshme. Njzet vite m von, Mali i Zi nuk e ka as ditn e prkujtimit, as nj prmendore pr viktimat e ktij krimi. Drejtsia nuk sht knaqur as formalisht dhe as q krcnon se do t knaqet. Procedura penale, e cila do t duhej t ishte dshmi bindse e shtetit t s drejts, pr do dit shndrrohet n afer, kurse viktimat shtyhen n t njjtn tum t paemr. Kshtu nuk do t parandalohet q nesr, pr shkak t emrit ose fes, t mos psojn fmijt tan dhe niprit tan. Dhe pr kt arsye na sht e domosdoshme KOMRA. Tea Gorjanc-Preleviq Autorja sht drejtoresh ekzekutive e OJQ-s Aksioni pr t Drejtat e Njeriut, Podgoric, Mali i Zi
Nisma pr KOMRA

25

!Antarve

t familjeve t viktimave civile t lufts n vend t drejtsis dhe kompensimit

Prmbarimi

Milena ali-Jeli Foto: Arkivi personal

26

Antart e familjeve t viktimave t krimit, t cilt n procedurat e kompensimit para gjykatave n RK jan prpjekur pr t realizuar t drejtn e kompensimit t dmit pr shkak t humbjeve t t afrmve t tyre, kryesisht kan humbur n proceset gjyqsore n t cilat, nga Republika e Kroacis, kan krkuar kompensim t dmit. Pos ksaj, ata jan detyruar edhe pr kompensimin e shpenzimeve t proceseve gjyqsore t humbura. N fillim t vitit 1996, Parlamenti kroat ka votuar Ligjin mbi Ndryshimet e Ligjit mbi Marrdhniet Detyrimore, t cilat i ka shfuqizuar me nenin 180, me t cilin sht rregulluar prgjegjsia e shtetit lidhur me dmin e shkaktuar nga aktet terroriste dhe demonstratat publike. Me kt dispozit ligjore jan ndrprer t gjitha proceset gjyqsore, t cilat ishin n procedur e me t cilat nga shteti krkohet kompensimi pr dmet e psuara dhe humbjet e prons t shkaktuara nga aktet terroriste. N vitin 1999, Parlamenti kroat ka sjell nj rregull t ngjashme, me t ciln ndrpriten t gjitha procedurat gjyqsore, me t cilat krkohet kompensimi i dmeve t ngjashme t shkaktuara nga veprimet e ushtris dhe t policis (duke shtuar nenin 184A t Ligjit mbi Plotsimin e Ligjit mbi Marrdhniet Detyrimore). Mosekzistimi i dispozits ligjore, me t ciln do t rregulloheshin shtjet e cekura t prgjegjsis pr dmin e urdhruar prkatsisht kjo zbrazti ligjore, pas disa vitesh, sht plotsuar me ligjet e votuara gjat vitit 2003: me Ligjin mbi Prgjegjsin pr dmin e shkaktuar nga aktet terroriste dhe demonstratat publike dhe me Ligjin mbi Prgjegjsit t Republiks s Kroacis pr dmin e shkaktuar nga ana e pjestarve t forcave t armatosura kroate dhe t atyre t rendit gjat Lufts pr Atdhe (NN numr 117/03). Shtyts i rndsishm pr prpilimin e ligjit dhe plotsimin e zbraztis ligjore kan qen vendimet gjyqsore t Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, me t cilat gjykata ka vrtetuar
Nisma pr KOMRA

dmtimin e Republiks s Kroacis lidhur me t drejtn pr qasje gjykats sipas nenit 6 t Konvents pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut dhe t Lirive Themelore, prokurorve t shumt t cilt gjat njzet viteve kan iniciuar konteste gjyqsore kundr RK duke krkuar kompensime pr shtpit e djegura dhe t minuara jasht zonave t prfshira nga lufta (p.sh., Kutiqi q RK, krkes 48778/99). Sot, nnt vite pas miratimit t Ligjit, mbetet i paqart qllimi i ligjvnsit me rastin e miratimit t tij, pos pamundsimi i realizimit t t drejts s nj numri t madh t t dmtuarve nga praktika gjyqsore. Shumica e krkesave ankimore pr kompenzim t dmit t shkaktuara nga lufta jan refuzuar. Pasojat e para t ligjeve t cekura kan qen transparente nprmjet t vendimeve gjyqsore pas vazhdimit t procedurave gjyqsore t ndrprera, t iniciuara gjat viteve nntdhjet. Ligji i ri mbi prgjegjsin pr dmin e shkaktuar nga aktet terroriste dhe demonstratat publike dukshm e ka ngushtuar vllimin e prgjegjsis s shtetit duke e kufizuar shumn maksimale n 60 % t shums s dmit t vrtetuar (me at q dmi i prgjithshm nuk mund t kompensohet n shumn m t madhe se sa 350.000,00 Kuna) dhe at t atij dmi i cili sht pasoj e vdekjes, e lndimit trupor ose e dmtimit t shndetit. Po ashtu, i ka prjashtuar nga juridiksioni gjyqsor dmet materiale t shkaktuara n tr territorin e Republiks s Kroacis (objektet e rrnuara dhe t djegura si dhe pasuria e luajtshme), duke i referuar ose udhzuar prokurort n procedur administrative dhe kompensim n form t prtritjes s t mirave materiale t dmtuara ose t shkatrruara n prputhje me dispozitat e Ligjit mbi Prtritjen. Pasojat e mtejme t ligjeve t cekura i analizojm prmes procedurave gjyqsore t iniciuara pas miratimit t ligjeve t cekura e t cilat i kan nisur prokurort/t dmtuarit n krkim t kompensimit t dmit pr shkak t vdekjes s personave t afrm gjat lufts s viteve 1991-95. Prfundimet i bazojm n analizn e 108 pocedurave gjyqsore t iniciuara. N shumicn e procedurave, krkesat ankimore jan refuzuar. Prokurort kryesisht kan pasur sukses n proceset gjyqsore, t cilave iu ka paraprir procedura penale n t ciln paraprakisht sht konfirmuar prgjegjsia penale e kryersve t krimeve (pjestarve t forcave kroate ushtarake dhe t atyre t rendit). Por, n nj numr t madh t rasteve, n t cilat krkesat ankimore jan ngritur edhe pse paraprakisht nuk sht konfirmuar prgjegjsia penale e kryersve t veprave penale, prokurort/t dmtuarit pothuajse rregullisht i kan humbur proceset gjyqsore. N ligje ka me bollk paqartsi t rndsishme, t cilat kan mbetur t zgjidhen n praktikn gjyqsore. Kshtu, problemi i zbatimit t ligjit me an t praktiks gjyqsore: prkufizimi i terrorit, prkufizimi i dmeve t lufts, prllogaritja e afateve t kufizuara pr ngritjen e padive, me an t praktiks gjyqsore sht vrtetuar se Republika e Kroacis nuk prgjigjet pr dmin e shkaktuar gjat lufts pr Atdhe n hapsirn jasht kontrollit t organeve t RK, pastaj problemet e dshmimit se dmin e kan shkaktuar pjestart e forcave ushtarake kroate dhe t atyre t rendit, gj q, t gjitha kto, kan qen arsye pr refuzim t padive.
Nisma pr KOMRA

27

Pasoja e fundit dhe, n kt moment, m seriozja n zbatimin e ligjit prmes praktiks gjyqsore jan n vendimet gjyqsore t gjykatave t bazuara n vendimet mbi zbatimin e pagess ose t faturimit t shpenzimeve t procedurave, sipas rregullave t prgjithshme t procedurave gjyqsore se pala, e cila n trsi e humb procesin gjyqsor, sht e detyruar q pals kundrshtare tia kompensoj shpenzimet. Problemin e padrejtsis shoqrore t nj qarku t caktuar t qytetarve, m t afrmit e t cilve si civil kan psuar n luft, fati i sakt i t cilve as sot e ksaj dite nuk dihet, ku kryersit e krimeve ndaj tyre nuk jan procesuar dhe dnuar, si dhe avokimi i t drejtave t tyre, n radh t par prmes regjistrimit t pagess s shpenzimeve gjyqsore t procedurave gjyqsore, qeverit e deritashme nuk kan pasur vullnet pr ta zgjidhur. Prfaqsuesit e shoqatave joqeveritare e vazhdojn procesin e avokimit me qeverin e re t dhjetorit t zgjedhur koht e fundit, t cils, prmes tryezs s rrumbullakt mbi gjykimet pr krimet e lufts, memorandumeve dhe takimeve, ia kan br t qart problematikn e cekur dhe zgjidhjet e mundshme. Koha e veprimit seciln dit sht gjithnj e m e pakt, seciln dit paraqitet nj i dmtuar, tash n rolin e debitorit. Procedura gjyqsore kalon npr fazn e saj prfundimtare n prmbarim1 dhe, me kt, ktij grupi t njerzve i rrnohet ekzistenca e tyre, edhe ashtu e rrnuar. Nse qeveria e RK nuk e sheh se me moszgjidhjen e shtjes s kompensimit t viktimave atyre iu bhet padrejtsi, prokurort/t dmtuarit, t afrmit e t cilve jan vrar n krime tash pr tash t paprocesuuara ose n nivel t paknaqshm t procesuuara, do t jen t shtrnguar t krkojn kompensim pr vdekjen e t afrmve t tyre para Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, n vendimet gjyqsore t s cils n dy lnd (Julariq kundr RK Kkes nr. 20106/06 dhe Skenxhiq kundr RK Krkes nr. 16212/08) i sht urdhruar Republiks s Kroacis pagesa e kompensimit t dmit pr moskryerjen e hetimeve prkatse n lidhje me krimet e kryera gjat lufts. Milena Cali-Jeliq Autorja sht juriste n organizatn joqeveritare Documenta Qendra pr ballafaqim me t kaluarn, Kroaci

28

1 Prmbarimi sht veprim, sipas t cilit gjykatat realizojn n mnyr t detyrueshme krkesn n baz t dokumenteve t prmbarimit dhe t besueshme (vendimet gjyqsore t plotfuqishme, llogarit e besueshme)
Nisma pr KOMRA

INTERVJU

!T kthehet

besimi se

humanizmi dhe empatia jan t mundshme n

Ballkan

Dino Mustafi Foto: Radio Evropa e Lir Artist jashtzakonisht aktiv dhe i gjithanshm, regjisori Dino Mustafiq sot sht nj nga krijuesit m t njohur teatror dhe t filmit n hapsirn e ish-Jugosllavis. N opusin e tij, vend t veant zn shfaqjet n t cilat kritikohet shoqria dhe bhet ftes pr ndryshime. sht themelues dhe drejtor i festivalit ndrkombtar teatror MESS. Keni realizuar regji n Shkup, Prishtin, Beograd, Rijek, Zagreb, Maribor... Jeni familjarizuar n gjith rajonin. Cila sht ai komponenti universal q identifikohet n punn tuaj, t cilin e plqejn ambiente krejt t ndryshme? N punn time nisem nga bindja se akti artistik sht Procesi i pajtimit vetm prmes t vrtets dhe fakteve, i zhveshur nga nj ngjarje e rndsishme shoqrore, se arti duhet t jet i angazhuar, sepse gjithmon sht refleks i kohs dhe fardo interpretime ideologjike. i hapsirs s vet. Shfaqjet, t cilat i kam punuar, kan trajtuar mikrobotra, kan shtruar shtje ekzistenciale dhe ontologjike, kurse nuk kan ofruar prgjigje dhe as qndrime arbitrare. Teatri sht medium, q e prfshin botn n totalitetin e saj, q beson n shikuesin dhe i apelon atij shikuesi, i cili dshiron ta zhvilloj vetdijen kritike dhe ta zgjeroj horizontin e tij njohs. Ndoshta kta shikues jan s teprmi t idealizuar, por un i kam takuar n t gjitha ato qytete t cilat i keni prmendur dhe besoj n publikun e till, atij i drejtohem dhe bj dialog me te, dhe ndoshta edhe pr kt arsye kam fat dhe privilegjin q t punoj n ambiente aq t ndryshme. Si avokues i themelimit t KOMRA-s, ju merrni pjes n nismn m t madhe dhe m t fuqishme rajonale n kt moment. Cilat jan prshtypjet tuaja, prvojat tuaja t deritashme si avokues? Ia vlen menjher t thuhet se Nisma pr KOMRA nuk ka alternativ. Ksaj nisme i sht dhn ligjshmria m e madhe n rajon me prkrahjen e madhe t qytetarve, t cilt
Nisma pr KOMRA

29

besojn se e kaluara jon e prgjakshme nuk guxon t ideologjizohet, t manipulohet, t relativizohet n shifra, t falsifikohet n fakte. N fund, nuk guxohet t harrohet kurr numri i madh i viktimave, t cilave duhet dhn dinjiteti dhe nderimi i thell. Pr mua, kjo sht nj nism fisnike dhe e guximshme, e cila duhet t depolitizoj historin dhe ta pamundsoj matricn, me an t s cils me dhjetvjetsha sundohet prmes varreve dhe viktimave. KOMRA mund t jep shpresn dhe mund ta kthej besimin Dino Mustafi se humanizmi dhe empatia jan t mundshme n Foto: Radio Evropa e Lir Ballkan, se neve na sht e rndsishme q ta kujtojm t kaluarn, jo q t bhemi pengje t saj, por, prkundrazi, q ta shohim t ardhmen e gjeneratave t reja pa konflikte dhe pa urrejtje. Kta muajt e fundit n rajon jan mbajtur shum zgjedhje parlamentare dhe presidenciale. A do t ndikojn kto ndryshime n Bosnj e Hercegovin, kur t kihet parasysh ndikimi, t cilin politikant e vendeve prreth e kan n rrethanat brenda BeH? Fatkeqsisht, m duhet t konstatoj se n skenat politike n rajon prap po inkarnohen politika, t cilat kan dominuar n vitet nntdhjet. Deklaratat e para t kryetarit t Serbis, koht e fundit t zgjedhur, Tomisllav Nikoliqit, t cilat e mohojn gjenocidin n Srebrenic, tregojn se jemi duke hyr n nj koh turbulente, e cila problemet e mdha shoqrore dhe politike do t shndrroj n loj t lir politike, revizion t historis, shtrembrim t fakteve n shrbim t mobilizimit etnik dhe konstruktim t dofar vlerash t reja, pseudonacionale. sht plotsisht e sigurt se ambienti politik do t duket plotsisht ndryshe me Nikoliqin dhe, s kndejmi, nuk mund t habitemi me mendimet e atyre t cilt konsiderojn se asgj dramatike nuk do t ndodh n rajon pas zgjedhjes s tij. Ky sht nj hap mbrapa, sepse proceset e filluara t pajtimit, deri tek t cilat duhet t arrihet, krkojn politikan t prgjegjshm, pa hipotekn e s kaluars, q, padyshim, nuk sht rasti me kryetarin e Serbis. Flitet shpesh mbi at se BeH sht n nj kriz serioze, kurse n t njjtn koh ka tejet pak zgjidhje t ofruara pr tejkalimin e krizs. Keni marr pjes n zgjedhje me partin Partia jon. Si e vlersoni gjendjen n vendin tuaj dhe cilat jan zgjidhjet, t cilat, sipas mendimit tuaj, do t sillnin deri te rezultatet pozitive? N vendin tim kan rn t gjitha qeverit n t gjitha nivelet e pushtetit n BeH, pr shkak t koalicionit t pasuksesshm midis PPD dhe PAD. Shum njerz, q nga fillimi, kan qen t bindur se ky koalicion nuk sht i natyrshm, kan qen skeptik n lidhje me kapacitetin e tij reformues. Edhe un hy n mesin e atyre, t cilt nuk kan besuar se pas nj kombinimi t till qndrojn platforma politike, qllimet programore. Fatkeqsisht, pragmatizmi politik dhe interesat personale-partiake jan model mbizotrues i qeverisjes n BeH. Nuk ekzistojn m kurrfar partish t ideve, t cilat jan n prputhje me vlerat pr
Nisma pr KOMRA

30

t cilat zotohen, me qllimin drejt t cilit dshirojn ta ojn BeH. Partia jon sht parti e re politike, me orientim social-liberal, sht parlamentare n kantonin e Sarajevs dhe e ka deputetin e saj n Kuvendin e Popujve t Federats s BeH. Me parimet e saj programore, me paraqitjet publike dhe me sjelljen e saj ajo tregon se ekziston alternativa politike n BeH. Por, fatkeqsisht, ajo nuk sht faktor politik, sepse nga institucionet ndrkombtare dhe nga mediat jan t bllokuara subjektet e vogla politike, t cilat e ofrojn dialogun si parim t marrveshjeve dhe jo t negociatave shteruese, q besojn se kompromisi konstruktiv nuk sht prulje dhe dobsi, por vler e bashksis komplekse shumetnike, dhe t cilt, n fund, besojn se ekzistojn mnyrat dhe mekanizmat pr mbrojtjen e t drejtave individuale dhe kolektive dhe pr realizim t t drejtave sociale dhe etnike. Cila sht e ardhmja e BeH, nse at e vlersoni sipas studentve tuaj t Akademis s Arteve Skenike n Sarajev? Nisma KOMRA nuk ka alternativ, asaj i sht dhn legjitimiteti n rajon me prkrahjen e madhe t qytetarve. N mjediset tona ka shum artist t rinj perspektiv dhe t talentuar, t cilt kan nevoj pr sisteme kulturore t rregullta, politika strategjike kulturore, t cilat do ta zhvillonin produksionin institucional dhe jashtinstitucional. Ne kemi nevoj pr haptsin t hapsirs kulturore, ndrkombtarizimin e saj si t vetmen mundsi t krahasimit dhe t ballafaqimit me vlerat dhe me standardet e kulturs botrore. Kultura, sipas qenies s saj, karakterit dhe fryms s saj, sht integruese, ajo na fisnikron, i kontribuon evolucionit dhe emancipimit t bashksive tona. S kndejmi mendoj se prgjegjsia na takon neve, q atyre krijuesve t rinj t iu mundsojm ambientin, i cili do t jet kreativ dhe inspirativ, dhe jo, me pengesat burokratike dhe marroqe, vetm hapsirn e domosdoshme pr artistt. Jeni nj nga nismtart e iniciativs pr hapjen e Muzeut t Rrethimit t Sarajevs. Si e mendoni at Muze? Ai Muze i Rrethimit do t jet nj transfer tejet i rndsishm i njohurive tek gjeneratat e reja, t cilat do t hulumtojn se si mund t qndrohet e t mbijetohet me an t inteligjencs, kreacionit dhe guximit, t cilat i kan treguar qytetart e Sarajevs n rrethimin m t gjat n historin e njerzimit. Muzeut i sht dhuruar koleksioni FAMA, t cilin Suada Kapiq zellshm e ka mbledhur me ekipin e saj pothuajse dy dhjetvjetsha. Ai sht historia orale m e plot dhe m e trsishme me m shum se 5000 t anketuar, shum artefakte, me nj fjal, koleksion impresiv, i cili mundson hulumtimin e mtejm t rrethimit nga aspekti sociologjik, antropologjik, fenomenologjik dhe kulturologjik. Do t jet edhe institucion, i cili do t dshmoj se si sht i mundshm procesi i pajtimit vetm prmes t vrtets dhe fakteve, i zhveshur nga fardo interpretime ideologjike, si hapsir pr dialogun katarktik. Sarajeva ka prgjegjsi para njerzimit dhe brezave pas nesh q ta trheq vrejtjen dhe t mos lejoj q dikush, kurdo dhe kudo, ta prsris vrazhdsin, t ciln e ka prjetuar. Jelena Grujiq
Nisma pr KOMRA

31

DREJTSIA TRANSICIONALE N BOT

!Fillimi

i fundit t

mosndshkimit

t kryetarve

t shteteve

Charles Taylor Photo: UN

32

Gjasht vite pas fillimit t gjykimit, n datn 26 prill t vitit t 2012, trupi gjykues i Gjykats Speciale t Sierra Leones ka shpallur fajtor pr krime t lufts ish kryetarin e Liberis, arls Tejllorin. Tejllori, me kt vendim gjyqsor ndrkombtar sht br shefi i par i nj shteti n bot i dnuar pr shkeljet m t rnda t t drejtave t njeriut. Tejllori, midis t tjerash, sht fajtor edhe pr ndihmn dhe nxitjen e terrorizmit, vrasjet, dhunimet, skllavrin seksuale, mobilizimin e dhunshm t fmijve nn moshn 15 vjeare, skllavrimin dhe plakitje, vepra kto pr t cilat prokuroria ka krkuar dnim me burgosje n kohzgjatje prej 80 vitesh. Gjykata, megjithkt, Taylorin e ka gjykuar n datn 30 maj me 50 vite burgosje. Nj theks i veant n vendimin gjyqsor sht vn edhe n rolin e tij n plakitjen dhe tregtimin me diamantet e gjakut, me t cilt kryengritsit nga Sierra Leone i kan paguar armt, municionin, ndihmn logjistike dhe teknike , t ciln ua ka ofruar Tejllori gjat konflikteve, e t ciln ai e ka prdorur pr nevojat e tij private dhe pr dhurata pr femrat atraktive, si sht manekenja Naomi Kembel, e cila pr kt edhe ka dshmuar n Hag. Kur, para 11 vitesh, n qershor t vitit 2003, sht lshuar aktakuza e fsheht kundr, aso kohe, kryetarit t Liberis dhe sht dhn urdhri pr burgosjen e tij, pak njerz kan besuar se vrtet Tejllori ndonjher do t ballafaqohet me prgjegjsin pr prfshirjen e tij n konfliktin e armatosur n Sierra Leone. Pas periudhave me shum vite t pasiguris dhe t konfliktit t cilat i kan shoqruar ndryshimet e shpeshta dhe t dhunshme t pushtetit, Sierra Leone ka prjetuar kolaps t plot t sistemit n fillim t viteve 1990t. N kt periudh, n Sierra Leone sht themeluar Fronti i Bashkuar Revolucionar kryengrits (FBK) nn komandn e Foday Sankoh, ish kolonelit t ushtris s Sierra Leones, me qllim t destabilizimit t ktij vendi dhe me ndihmn e arls Tejllorit, i cili ka luftuar pr pushtet n luftn qytetare n Liberin fqinje. Nga viti 1991 deri n vitin 2002, n Sierra Leone jan vrar apo kan vdekur rreth 50.000 njerz, kurse m shum se gjysma e popullats s prgjithshme (rreth 2,5 miliona njerz) jan dbuar si refugjat, ndrsa pasuria m e rndsishme natyrore e ktij vendi, minierat e diamantit, jan plakitur. Nj
Nisma pr KOMRA

numr i viktimave kan qen gra dhe fmij, q i jan ekspozuar torturave, dhunimeve, dhuns seksuale dhe skllavrimit si dhe mobilizimit t prdhunshm, posarisht n rastet e fmijve t moshs jomadhore. Fmijt shpesh kan qen t shtrnguar edhe t kryejn krime kundr antarve t familjeve t tyre me qllim q t parandalohej ikja e tyre nga grupet kryengritse q i kan shfrytzuar si ushtar. Konfliktin n Sierra Leone e ka karakterizuar edhe prdorimi i njrs prej armve m brutale t terrorit amputimet e dhunshme t duarve, veshve, kmbve, shuplakave, organeve gjenitale, hundve dhe gojve. N gjith kt, grupeve kryengritse n Sierra Leone me bollk iu ka ndihmuar kryetari i Liberis, arls Tejllor. Kur konflikti ka prfunduar n kt vend t Afriks Perndimore Nj numr i madh i viktimave n vitin 2002, Gjykata Speciale pr Sierra Leonen, e themeluar me kan qen gra dhe fmij, q an t Marrveshjes midis Kombeve t Bashkuara dhe Qeveris i jan ekspozuar torturave, s Sierra Leones, ka ngritur disa aktakuza pr krimet e kryera n dhunimeve, dhuns, luftn e prgjakshme qytetare, kryesisht kundr udhheqsve t skllavrimit, mobilizimit t grupeve kryengritse, t cilt edhe jan burgosur shum shpejt dhunshm. dhe i jan dhn kompetencave t gjykats. Disa prej tyre, si sht Fodaja Sankoha, kan vdekur gjat gjykimit, arsye kjo pr t ciln jan ndrprer procedurat kundr tij. Disa udhheqs t kryengritjes jan dnuar me dnime me burgosje afatgjata pr krime t lufts dhe krime kundr njerzimit, prej t cilve disa me dnime m t gjata se sa 50 vite. Pas shpalljes s aktakuzs, Tejllori sht trhequr nga pozita e kryetarit t Liberis dhe ka ikur n ekzil n Nigeri, e cila tri vite ka refuzuar 33 pr ta burgosur. M n fund, me krkesn e Liberis, Tejllori sht burgosur n vitin 2006 me rastin e prpjekjes s vendosjes s tij n Kamerun. sht transferuar n Liberi, ku i sht dorzuar forcave t Kombeve t Bashkuara, t cilat e kan dorzuar n prgjegjsi t gjykats s Sierra Leones. Pr shkak t dyshimit se siguria e dshmitarve mund t ishte e rrezikuar, gjykimi sht transferuar n Holand, ku trupi gjykues i prbr prej tre antarve para m pak se tre muajsh Tejllorin e ka shpallur fajtor sipas 11 pikave t aktakuzs. Tejllori do ta vuaj dnimin n nj burg n Britani. Studentt e drejtsis do ta studiojn vendimin gjyqsor mbi t nga kndvshtrimi i t drejts ndrkombtare dhe i fakteve t vrtetuara gjyqsore, t cilat e zbulojn rolin e tij n vrasjet brutale, po edhe n plakitjet pr qllime t prfitimit personal. Marijana Toma

Nisma pr KOMRA

ZRI I VIKTIMAVE Gjorgje Gunjeviq, Pakrac

!Pr njrn pal etnik, kurse pr paln tjetr tradhtar

ore Gunjevi Photo: www.snv.hr

Para lufts, Gunjeviqi n Pakrac ka punuar n Entin pr Sigurim Shndetsor, kurse gjat lufts ka qen n shrbim t ndihmsit t Komisionarit t Qeveris s Republiks s Kroacis pr Shndetsi dhe Prkujdesje Sociale. 34 Zhvillimet e lufts n Pakrac kan filluar n datn 01.03. t vitit 1991 ku nj pjes e serbve, n mesin e t cilve isha edhe un, jan revoltuar n stacionin policor dhe kan kryer sulmin i cili ishte thyer pas dy tri ditsh t intervenimit t policis kroate. Kryengritja e vrtet n Pakrac ka filluar hert n mngjes n datn 19.08. t vitit 1991 kur serbt e revoltuar nga t gjitha drejtimet n rrethinn dhe periferin e qytetit, e Pakraci sht qytet, n at koh, me rreth pesmbdhjet mij banor, kur, pra, kan filluar t shtin nga t gjitha drejtimet nga t gjitha llojet e armve q i kan pasur n dispozicion, kurse dukshm ka pasur shum, jashtzakonisht shum npr qytet, shpesh edhe n drejtim t spitalit dhe n objekte t tjera. Disa dit pas ksaj gjithka sht shkatrruar, sistemi i qeveris dhe t tjerat n mnyr q prfundimisht, n datn 06.09. t vitit 1991 qeveria t sjell vendimin mbi themelimin e Komisionit pr Shndetsi dhe Prkujdesje Sociale t Qeveris s Republiks s Kroacis pr komunn e Pakracit. Nuk e di, me gjas, mua si udhheqs i seksionit t sigurimit social dhe pr shkak t sjelljes sime t mhershme, m kan emruar pr ndihms t komisionarit t shndetsis pavarsisht nga kombsia ime dhe gjithka tjetr. Para shprthimit t konflikteve t armatosura, n kt rajon n Qendrn e mjeksis n Pakrac, kan qen t punsuar 619 puntor. Pas shprthimit t konfliktit, 95% e serbve jan larguar, kan mbetur disa kroat dhe t tjer. Kur kam arritur n spital n datn 07.09. n mngjes, rreth 120 njerz kan qen n pun, kurse aty n spital kan qen rreth 490 pacient. Mund ta merrni me mend q, praktikisht, ka qen e pamundur t organizohet jeta. Vrtet, n at koh, kan qen 270 pacient n repartin e psikiatris. Kan lindur shum probleme dhe, menjher pas shprthimit t konfliktit, sipas lojs s rastit, furnizimi lokal me uj ka qen n zonn e cila ka qen nn okupimin e serbve t revoltuar. Nuk kishte uj, nuk kishte plin, koh pas kohe mungonte energjia elektrike, nuk ka qen e mundur t organizohet jeta. Ne i riparojm
Nisma pr KOMRA

bojlert, kurse ata gjuajn me minahedhs dhe mund t punohet nj or, dy dhe ndrpritet puna, thjesht, nuk mund t jetohej. Ather e kemi sjell vendimin. Kryqi i Kuq Ndrkombtar disa her sht prpjekur pr ta evakuuar spitalin, por nuk ka pasur sukses. Mbi ta kan shtn, madje, edhe n Kukunjevc, nj nga infermieret e Kryqit t Kuq Ndrkombtar pak sht grvishtur, plagosur. Ata jan kthyer pas dhe Nga ditari i Gjorgje Gunjeviqit ne kishim mbetur n mshirn e pamshirs. Mund ta mendoni prgjegjsin e atyre q kishin mbetur dhe Foto: www.snv.hr timen, q kam qen n kryer t asaj ekipe lidhur me fatin e njerzve e, sikur ti linim n Pakrac, kush do t kujdesej pr ta, kush do ti ushqente, kusht do ti furnizonte me t gjitha ato q iu duheshin. Patn filluar t na vdesin njerzit n mnyr intensive, t vdesin n hemodializ dhe, n nj periudh kohe prej dy ose tri ditsh, na kan vdekur shtat njerz, sepse uji ishte i ndotur, m nuk kishte kushte pr pun dhe ather e kemi sjell vendimin se duhet t evakuohemi ose t ikim, quajeni si t doni. S pari i kemi evakuuar 17 prej tyre, t cilt ende kishin mbijetuar, n hemodializ n Zagreb, pas ksaj kemi dal me ato repartet e prgjithshme, kirurgjia, pediatria, mjeksia interne, gjinekologjia, materniteti dhe t tjerat. Kt e kemi br midis dats 24 dhe 25 t muajit shtator. Na kishte mbetur edhe neuropsikiatria, nj pjes e pacientve t neurologjis dhe kujdesi intensiv. Ngaq personeli largohej, nuk kemi pasur automobil q t gjith kta pacient nga kujdesi intensiv ti ngarkojm dhe n fund e kemi prfunduar evakuimin n natn e dats 29. 09. Me gjasht autobus dhe me rreth 30 automobila personal. At nat i kemi transportuar prafrsisht 300 sish dhe shum prej personelit dhe antarve t familjeve t tyre.

35

Jam ballafaquar me nj varg problemesh, mund ta merrni me mend, Ky ka qen momenti m kur kam pasur rast t bisedoj me serbt dhe ather t thuhet se ti i rnd n jet, m kan je tradhtar. Kur djelmoshat e mi kan ardhur n Zagreb n shtabin e drguar n fushn e ambulancs, thjesht kur e shohin nnshkrimin dhe emrin dhe i dgjon Pakracit, n nj afat prej t thon se far do ky etnik ktu. Kto jan probleme t mdha, tre katr minutash m kan t cilat un personalisht i kam pasur e, prkundr ktyre, kam qen kokfort dhe kmbnguls dhe kjo ka vazhduar sipas rrjedhs s vet. shkelur, thyer. N datn 13.09. kur kam shkuar pr negociata me serbt e rebeluar sipas urdhrit t Komisionit dhe me pajtimin e komisionit q t na e lshojn ujin, q t na lirojn nga komanda e doktor Shreterit, pr t cilin as sot nuk dihet fati i tij, q t na lirojn doktor Vladimir Solarin si dhe puntort e tjer shndetsor t cilt ishin t ndaluar, kto negociata, m par se sa negociata, ishin gjithka tjetr, shantazhim, bjeni kt, na e jepni kt e pastaj do t bisedojm. Do tua lshojm ujin nse ju e bni kt e kt, n mnyr q, n fund, kur kam dal nga ajo shtpi n t ciln zhvilloheshin negociatat, t m prisnin pes njerz t rreshtuar me dofar armsh gjysm-automatike. Un nuk jam ushtar, un, pos n armt e gjahut, nuk marr vesh nga armt e tjera, dhe kurr nuk kam kuptuar gj nga to. Kan dashur t m likuidojn, por kam pasur fatin q njri prej negociatorve ka qen i ndershm dhe ai ka qndruar para meje dhe iu ka thn t tjerve, dgjoni, ai ka ardhur
Nisma pr KOMRA

36

si negociator dhe ai duhet t kthehet. N fund, megjithkt, me syt t lidhur, m kan drguar n Buqje, i maltretuar, i fyer, t mos i prmend fjalt vulgare etj. Si, na e sillni ktu e ta vrasim. E dini, un jam prej asaj ane dhe e njoh do rrugic dhe do rrug dhe si gjuetar kam qen npr to me qindra her dhe prafrsisht mund ta dija se ku ndodhem, kur kemi kaluar pran fshatit tim n t cilin kam lindur e n t cilin ather ka qen nna ime dhe e lus njrin prej tyre t m zgjidhin, ju lutem m zgjidhni q ta shoh nnn time, kurse ai m thot se nna ime moti ka hequr dor nga un, kurse un iu them, dgjoni, se n fund t fundit do ta shoh se kush ka hequr dor prej kujt, mendoj se e kam vshtir t flas pr kt. Kjo ka kaluar dhe ne i kemi vendosur spitalet aty ku jemi vendosur. Krejt kjo ka funksionuar mir, krejt derisa nj dit kan ardhur n seli t komisionit tek un tre polic q t m drgojn n stacion policor ose n administratn policore, nuk e di se ka sht, e kuptoni se pr ka e kam fjaln, n Kutine. S pari kan shkuar t ma bastisin dhomn, m kan pyetur se a kam radio lidhje dhe un iu them se kam e ata m pyesin se prej nga e kam un at radio lidhje e un iu them se e kam urdhrin e ministrit Hebrang si drejtor i Shtpis s Shndetit q t m jepet radio lidhja pr nevojat e shrbimit. M kan drguar n stacion policor, kam pritur n korridor, kam qndruar 7 or dhe askush as q m ka hedhur shikimin e as m ka prekur dhe ngjashm. Pas ksaj, nj nga inspektort m ka marr n pyetje dhe kjo ka zgjatur diku rreth dy ose tri or, prafrsisht, pas t cilave e ka dhn urdhrin q polict t m marrin, sepse nuk sht e lejuar t qarkullohet natn, t m transportojn n qendr t selis s Komisionit dhe t m ln t qet t punoj. Disa dit pas ksaj, kan ardhur dy polic nga njsia, e ashtuquajtura njsi, ne i thoshim e ashtuquajtura, t m falni pr shprehjen dhe mos ma zini pr t madhe askush, njsit e Merqepit. A jeni ju filan njeriu, pastaj vijn aty n vendin e puns, ne jemi aty katr, pes, brenda n nj hapsir t madhe vijn aty e thon se jeni t burgosur, ejani me ne, ka keni nga gjrat tuaja, kurse un iu them se e kam revolen, se i kam dy bomba, i kam dokumentet dhe t tjera, kurse m thot, mi jepni ato ktu, edhe ashtu ato m nuk do t t duhen ty. Ky ka qen momenti m i keq n jet, m kan drguar n fushn e Pakracit dhe, q ta shkurtoj rrfimin, n nj afat prej tre, katr minutash, m kan shtrydhur, m kan thyer, pr ka kam dshmi, fotografin nga Cyrihu kur kam ardhur, kur m kan lshuar, mi kan thyer disa brinj, kurse disa t tjer m jan plasaritur. Mbi qndrimin n kamp, ajo q e ka thn kolegu, edhe un i kam kaluar torturat e njjta, jam detyruar t msoj kng t ndryshme e t mos flas pr cilat e t tjera e t tjera dhe e tr kjo ka prfunduar. Ja, ky sht tregimi. Dhe vetm t them edhe kt n fund, kurr, neve, neve q kemi qen n Komision, kurr nuk kemi marr pag nga Qeveria, nuk na sht pranuar kurrfar statuti dhe madje as shenjn prkujtimore t lufts Atdhetare nuk e kemi marr, as stazhin e puns dhe, pr kt q m kan thyer, rrahur, nuk kam krkuar kurr. Ja, ju faleminderit. Dshmi publike n konsultimet rajonale me t ngujuarit n kampe dhe t burgosurit politik mbi Nismn pr KOMRA-n, Hoteli Lero, Dubrovnik, Kroaci, 19 shkurt 2010.

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

37

38

Nisma pr KOMRA