Milenko A.

Perović

FILOZOFIJA PRAVA
(Nastavni materijal; Dopuna literaturi za predmet Filozofija prava)

1
S a d r ž a j:

Prvi dio

1. Izvori prava
2. Kodifikacija i recepcija prava
3. Rimsko pravo
3.1. Periodizacija rimskog prava
3.2. Opšte karakteristike razvoja rimskog prava
3.3. Rimsko javno i privatno pravo
3.4. Corpus iuris civilis
3.5. Recepcija rimskog prava
4. Feudalno pravo
5. Običajno pravo
6. Crkveno pravo

Drugi dio

1. Pravni sistem i područja prava

2. Javno pravo
2.1. Ustavno pravo
2.2. Upravno pravo
3. Međunarodno pravo
3.1. Međunarodno krivično pravo
3.2. Međunarodno ratno pravo
4. Privatno pravo
4.1. Građansko pravo
4.2. Obligaciono pravo
4.3. Stvarno pravo
4.4. Nasljedno pravo
4.5. Porodično pravo
5. Krivično pravo
5.1. Krivično djelo
5.2. Krivična odgovornost, sankcija i kazna
5.3. Krivično pravo kao nauka
5.4. Smrtna kazna

Treći dio

1. Pravno lice
Rimski i srednjevjekovni pojam pravnog lica
Kantov i Hegelov pojam pravnog lica
Novije diskusije o pojmu pravnog lica
2. Pravna država
Pojam pravne države
Istorijat pojma i nastanka pravne države
Savremene diskusije o pojmu pravne države

2
PRVI DIO

1. IZVORI PRAVA

Po modernom shvatanju izvori prava su “načela spoznaje (Erkenntnisgrund)

za nešto kao pravo”. Definiciju je postavio Alf Ros (1929), a do danas je široko
prihvaćena. U izvore prava mogu spadati: a) Izvori stvaranja prava, koji obuhvataju
predstave i postupke onih koji određuju pravo; b) Izvori vrednovanja prava, koji
obuhvataju opšta mjerila prava, naprimjer, pravednost ili slobodu; c) Izvori spoznaje
prava, koji se shvataju kao izvori u užem smislu, dakle, zakoni, propisi, pravila i
uredbe uprave.
Načelno, u modernim državama postoji samo jedan pravni izvor, budući da
država ima ustrojstvo i ustav s jednom vlašću koja ima kompetencije da izdaje pravne
stavove. Više instanci normiranja prava, postojanje kojih je uobičajeno u modernim
demokratskim i pluralističkim državama, podrazumija postojanje različitih načina
postojanja pravnih izvora i nastajanja pravnih stavova.
U širem materijalnom smislu izvori prava su društveni uzroci koji uslovljavaju
nastajanje prava kao oblika regulacije ljudskog djelanja. U formalnom smislu, izvor
prava je opšti pravni akt koji sadrži opštu pravnu normu. Na osnovu tog akta se
stvaraju, tj. iz njega »izviru«, pojedinačni pravni akti, koji stvaraju pojedinačne
pravne norme. Opšta norma koja je sadržana u izvoru prava ne gubi svoju važnost
time što je jednom primenjena; naprotiv, ona važi i za sve buduće istovetne slučajeve,
sve dok ne bude ukinuta. Primenom se njeno dejstvo ne iscrpljuje, nego samo
potvrduje. Dakle, izvor prava sadrži opštu normu, koja važi za sve slučajeve koji su u
njoj predvideni, bez obzira koliko će se puta primeniti.
Formalni izvor prava na određeni način odražava, ali i mijenja materijalni
izvor. Pravni poredak počiva na formalnom izvoru prava i obezbjeđuje mu
odgovarajuće društvene posljedice, u prvom redu pravnu sigurnost i pravnu jednakost.
Pravna sigurnost proističe iz činjenice da izvori prava uspostavljaju pravne norme,
prema kojima se može orijentisati ljudkos djelanje, dok pravna jednakost proističe iz
činjenice da izvori prava obezbjeđuju opšte norme (koje regulišu sve slučajeve iste
vrste, na isti način i subjekte stavljaju u isti položaj).
Manje razvijeni pravni sistemi imaju manje izvora prava, a time više pravnih
praznina i pojedinačnih normi. U istorijskom smislu, glavni izvori prava bili su
običaji. Oni nijesu u potpunosti iščezli ni danas. Međutim, u modernim društvima
glavni izvor prava je pisano pravo, tj. zakon. U anglasaksanskom pravu preovlađuju
običaji i sudski precedent, ali i u njemu jača uloga uloga zakona i pisanog prava. U
kontinentalnom pravu pitanje o izvorima prava postaje sve kompleksnije zbog sve
veće složenosti savremenog društvenog života. Osim zakona, jačaju drugi, relativno
samostalni, izvori prava (državni akti koji su niži od zakona), zbog veće elastičnosti.
Zakonodavne procedure su često spore da bi odgovorile brzim društvenim
promjenama, te se elementi pravne regulacije prepuštaju drugim načinima stvaranja
prava. Danas su najvažniji izvori prava: zakon, državni akti niži od zakona, pisani
nedržavni akti, sudski precedent, običaj i, u izvesnam smislu, ugovor. Iako su
značajni, u izvore prava ne spadaju sudska i druga praksa i pravna nauka.
Veći broj izvora prava implicira postojanje hijerarhijskog odnosa u pitanju
izvora prava. Naime, različiti izvori prava ne mogu spojati bez uzajamnog
posredovanja. U uzajamnom odnosu oni moraju biti uređeni na hijerarhijski način.
Potreba za takvom hijerarhijom nastaje zbog činjenice da ista područja stvari mogu

3
biti istovremeno pravno uređivana od različitih zakonodavaca. Zbog toga nastaje
problem koje norme moraju imati primjenu.
Moguće je načelo razlikovati prednost u važenja i prednosti u primjeni izvora
prava. a) Prednost u važenju odnosi se na niz posljedica koje projektuju nadređenost i
podređenost, budući da u tom nizu treba da stoje pravne norme u uzajamnom odnosu.
Drugim riječima, pravo nižeg ranga mora biti sjedinjivo s pravom višeg ranga (napr.
autonomna pravila nekog društva ili organa vlasti moraju biti usklađena s ustavnim
pravom). b) Prednost u primjeni određuje da neka pravna norma ima prednost u
primjeni u odnosu na neku drugu pravnu normu. Time se ne otklanja važenje one
norme koja nije porimijenjena. Obje norme i dalje važe u području u kome su na
pravnoj snazi. Norma kojoj pripada prednost u primjeni potiskuje onu drugu normu
samo u pogledu njezine primjenljivosti. Takvu prednost primjene ima Evropsko
zajedničko pravo u odnosu na pravo država članica Evropske unije. Naime, ako neka
pravna norma države članice stoji u protivrječju prema nekoj normi zajedničkog
prava, onda sud države članice ne smije primjenjivati normu države članice. Slučaj se
onda mora odlučivati prema zajedničkoj pravnoj regulaciji.
U modernim pravnim sistemima, kakav je napr. njemački, od bitnog je značaja
kome po ustavu pripada kompetencija zakonodavca. Savezna država ima
zakonodavnu kompetenciju, tako da je savezno zakonodavstvo ispred pokrajinskog.
Zbog toga se hijerarhija kompetencija pravnih izvora određuje tako da ona izvorno
pripada saveznom pravu. U njegovoj je kompetenciji donošenje ustava,
parlamentarnog zakona (formalnog zakona), materijalnog zakona (pravni propisi
savezne vlade; uredbe neke ustanove ili organa saveznog prava). Rangovno je ispod
saveznog prava pokrajinsko pravo, kome su kompetencije u donošenju pokrajinskog
ustavnog prava, formalnog (parlamentarnog) zakona, materijalnog zakona (pravni
propisi pokrajinske vlade; propisi neke ustanove pokrajinskog prava; komunalni
propisi itd.).
Evropsko zajedničko pravo ne osporava važenje te hijerarhije, jer za njega
važi prednost primjene, a ne prednost važenja.
Izvori prava mogu se vremenom iznova razvijati, ali i gubiti na značaju, pa i
nestajati. U načelu, prednost primjene odnosi se na ustav, što se priznaje i odlukama
ustavnog suda. Za unutrašnje državno pravo svake moderne zemlje ustav je najbitniji
pravni izvor. Pravni propisi koji su po rangu ispod ustava, ako nijesu u saglasnosti s
njim, tumače se kao ništavni od strane ustavnog suda. Dakle, ustav je mjerilo svih
ostalih unutardržavnih izvora prava. Međutim, razvitnom evropskih političkih
integracija i stvaranjem Evropske unije postepeno se razvijalo posebno Evropsko
pravo. Ono je uveliko postalo vrlo značajni izvor prava, tako da mu u stvarima koje se
odnose na Uniju pripada prednost primjene u odnosu na nacionalna zakonodavstva.
Pravni izvori Evropskog prava dijele se na: a) Primarno pravo (u koje spadaju ugovori
za Evropsku zajendicu i Eropsku uniju) i b) Sekundarno pravo (propisi, smjernice,
odluke i preporuke organa Zajednice). Primarno pravo ne obavezuje samo države
članice, nego i štiti prava građana tih država članica. Međunarodni ugovori koje
zaključuje EU obavezuju u prvom redu njene organe, Komisiju, Savet i Parlament na
sprovođenje. Iz toga slijedi neposredna obaveznost država članica. Kod sekundarnog
prava treba razlikovati: propise (koji imaju neposredni uticaj na građane i države
članice), smjernice (koje se stavljaju u promet s određenim terminom; za razliku od
propisa, one imaju cilj, ali ne i sredstva sprovođenja; usmjeravaju se na države, ali i
na građane, napr. kod povrede ugovora), odluke (usmjeravaju se na države članice i
obavezujuće su u svih dijelovima) i preporuke (nijesu obavezujuće).

4
Evropsko pravo prevazilati unutardržava prava, ali ih ne poništava. Pravo država
članica važi i dalje, ali nije primjenljivo, ako je u suprotnosti s zajedničkim pravom. U
stvarima koje se ne odnose na EU, ostaje se na primjeni unutardržavnog prava. Zato
se evropsko pravo ograničava na prednost primjene. U hijerarhiji normi evropsko je
pravo ugrađeno u ustavno pravo. Osnov njegovog važenja nalazi se u ustavnom
pravu, koje uređuje prenošenje više vlasti na evropske institucije.
Međunarodno pravo u okviru državnog prava ima rang prostih zakona, tako da
ustav ima prednost nad njim. Međunarodno pravo se u nacionalnim zakonodavstvima
može potiskivati u stranu. Ipak, opšta pravila toga prava prijethode nacionalnom
zakonodavstvu. U cjelini, njihov je odnos vrlo kompleksan.

2. KODIFIKACIJA I RECEPCIJA PRAVA

Pod pojmom kodifikacije u širem smislu shvata se donošenje zakona i drugih

pisanih izvora prava kojima se prvenstveno zamjenjuje dotada vazeće običajno pravo,
odnosno, sudska praksa, ili se stvara sasvim novo pravo, koje nije postojalo ni u
obliku običaja i prakse. U užem smislu, kodifikacija je donošenje velikih zakonika
(kodeksa), kojima se obuhvataju u celini velike oblasti ili grane prava i tako se pravo
sistematizuje u malom broju velikih zakonika. Ovim velikim zakonicima se
zamenjuje dotada postojeći veliki broj malih zakona i drugih pravnih izvora za do-
tičnu pravnu oblast. Kodifikacijom se potpuno iznova obrađuje dotična pravna oblast,
a eventualni raniji pravni izvori služe samo kao građa za izradu zakonika.
Kodifikacija se razlikuje od tzv. inkorporacije, koja se sastoji u prostom sjedinjavanju
postojećih manjih zakona i drugih izvora prava u jedan veliki zakonik, bez
prerađivanja njihove sadržine.
Kodifikacija je u načelu nužna etapa u razvoju svakog prava. Kad jedan
određeni pravni poredak postoji relativno dugo, kad se ustali i stekne dovoljnu
unutrašnju razvijenost i usklađenost, kad se pravni odnosi dovoljno učvrste tako da
zahtijevaju čvsti zakonski okvir, a onda i kad prestanu da se brzo mijenjaju, javlja se
potreba za kodifikacijom. Za valjanu kodifikaciju potreban je i odgovarajući stupanj
pravne refleksije i pravne tehnike, jer iz njih dolazi bogatstvo i širina pravne
terminologije.
U istorijskom smislu kodifikacije su rezultat odgovarajuće zrelosti postojećih
pravnih poredaka. Prve kodifikacije javljaju se u Starom vijeku. Najstarija značajna
kodifikacija je ona koja se vezuje uz ime vavilonskog vladara Hamurabija, oko 2000.
godine prije naše ere. Imenuje se kao Hamurabijev zakonik i tekst mu je sačuvan.
Druga značajna kodifikacija je kodifikacija rimskog prava, koju je izvršio vizantijski
car Justinijan u 6. vijeku naše ere. Ona će poslužiti kao izvor rimskog prava, koji će se
u tzv. recepciji preuzimati u mnogim evropskim zemljama sve do novijeg doba. U
feudalnoj epohi provođene su kodifikacije običajnog prava, uglavnom u manjem
obimu i s obuhvatanjem samo pojedinih grana prava. To je proizilazilo iz činjenice da
u toj epohi nije bilo moguće uspostavljati stabilnije pravne poretke, koji bi važili na
većim teritorijama i u dužim vremenskim kontinuitetima. Razvoj građanskog društva,
stvaranje velikih nacionalnih država i nacionalnih tržišta stvorio je potrebu za većim i
širim kodifikacijama. Njihov je cilj bio u provođenju novog modela pravne regulacije
praktičkog života, koji bi se temeljio na principima nove građanske epohe. Zbog toga
se tokom 17. i 18. vijeka u pojedinim evropskim zemljama javljaju značajne
kodifikacije (Francuska, Pruska).
Novi princip građanskog svijeta donio je potrebu za prevazilaženjem
feudalnog fakticiteta razlike pravnih statusa ljudi i sistema privilegija, te provođenjem

5
ideje pravne jednakosti ljudi. Jedan od najznačajnijih kodifikacionih dokumenata iz
toga perioda, kojim su pravno verifikovani rezultati Francuske buržoaske revolucije,
bio je Napoleonov Građanski zakonik (Code civil) iz 1804. godine. Njegov uticaj na
pravnu svijest savremene epohe i na oblikovanje pravnih sistema mnogih evropskih
zemalja ostao je paradigmatski do danas. Na njegovim podsticajima donosi Austrija
1811. svoj Građanski zakonik, a onda i mnoge druge evropske zemlje. Posljednjom
velikom kodifikacijom smatra se njemački Građanski zakonik iz 1900. godine.
Sljedeći veliki talas kodifikacija nastao je poslije Prvog svjetskog rata. Raspadanjem
vekih velikih evropskih monarhija nastale su nove slobodne nacionalne države, što je
impliciralo potrebu kodifikacije. Poslije Drugog svjetskog rata nastao je veći broj
socijalističkih država, što je iniciralo potrebu za kodifikacijom novog socijalističkog
prava-
Na južnoslovenskom prostoru istorijski se javilo više kodifikacija.
Najznačajnija feudalna kodifikacija je Zakonik cara Dušana, donijet u Skopju 1349.
godine. U modernoj epohi Srbija je kodifikovala svoje građansko pravo 1844. godine
Građanskim zakonikom. On je predstavljao skraćenu i prerađenu verziju austrijskog
Građanskog zakonika iz 1811. godine. Knjaževina Crna Gora je donijela 1888. godine
Opšti imovinski zakonik, pod redakcijom Valtazara Bogišića, profesora slovenskog
prava na univerzitima u Kijevu i Odesi. Kao sljedbenik Istorijske škole prava izvršio
je sintezu crnogorskih pravnih običaja i ključnih tekovina moderne pravne teorije i
prakse. Njegova kodifikacija građanskog prava ima veliku naučnu važnost upravo
zbog znalačke sinteze običanog i modernog prava, te se stoga smatra jednom od
najzanimljivijih kodifikacija u svijetu. U prvoj Jugoslaviji izvršen je značajni rad na
kodifikaciji, ujednačavanjem pravnih sistema država koje su ranije postojale na tlu
Jugoslavije (Srbija, Crna Gora, Austrougarska, Otomanska imperija). Ipak, građansko
pravo je ostalo nekodifikovano. U socijalističkoj Jugoslaviji kodifikovan je cijeli niz
pravnih grana, s pokušajima izgradnje socijalističkog prava. Nastankom novih država
na tlu Jugoslavije stvoreni su uslovi za preuzimanje osnovnih ideja savremenog
zapadnog zakonodavstva.
Pojam recepcije prava označava preuzimanje prava iz jednog u drugi pravni
sistem. To preuzimanje nikad nije potpuno, nego se u neki već postojeći pravni sistem
inkorporiraju dijelovi nekog drugog sistema. Podrazumijeva se da je pravni sistem u
koji se recipiraju elementi drugog pravnog sistema u materijalnom ili formalnom
smislu manje razvijen od tog drugog sistema. Budući da društva na višem kulturnom i
civilizacijskom nivou razvitka imaju i razvijenije pravne sisteme, uobičajeno je da iz
njih recipiraju prava u manje razvijena društva. Recepcija je jednostavnija i uspješnija
ako postoji sličnost između tih društava, jer recipirano pravo mora moći biti valjano i
funkciolno uklopljeno u pravni sistem koji ga recipira. U načelu razlika između tih
društava i njihovih pravnih sistema sadrži se u razlici nivoa razvitka njihovih pravnih
sistema. Naprimjer, u svoje je vrijeme Turska, na tragu Ataturkove revolucije, provela
svojevrnu evropeizaciju društva. Jedan njen element je bilo recipiranje švajcarskog
Građanskog zakonika, kao i nekih drugih zakona zapadnih zemalja. Isto tako,
njemački Građanski zakonik recipiran je u nekoliko azijskih zemalja u prvim
decenijama 20. vijeka.
Medutim, kompatibilnost društava i pravnih sistema ne mora biti nužni uslov
za recepciju prava. Moguće je i da pravo jednog oblika društva bude recipirano u
pravo sasvim drugačijeg oblika društva. Najpoznatiji primjer za to je recepcija rim-
skog prava, kao najrazvijenijeg oblika staroevropskog prava jednog robovlasničkog
društva, u evropska feudalna društva, a onda i u moderno građansko evropsko pravo.
Zbog svoje rijetkosti, ali i zbog izuzetnog značaja za razvitak pravne svijesti u Evropi

6
tokom niza vijekova, recepcija rimskog prava je višestruko analizirana. Obično se
navodi nekoliko faktora uspjeha te recepcije. Prije svega, recepciju je omogućila
srodnost elemenata različitih prava, osobito onih formalnog tehničkog karaktera.
Zbog svog dugog razvoja, praćenog stalnim usavršavanjem, rimsko je pravo bilo
tehnički vrlo razvijeno, ali je i u kvalitativnom smislu bilo daleko razvijenije od prava
u koja je bilo recipirano. S druge strane, rimsko je društvo, zahvaljujući razvitku
robno-novčanih odnosa, razvilo vrlo složeni sistem privatnog prava. Uspostavljanje i
razvoj modernog građanskog društva na principima robno-novčanih odnosa imalo je
potrebu razvitka i odgovarajućeg pravnog okvira za regulaciju takvih složenih odnosa.
Taj okvir je nađen upravo u rimskom pravu. Niz rimskih pravnih normi bilo je
moguće bez večih teškoća prilagoditi potrebama društva i pravnog sistema u koji su
recipirane.
Recepcija prava može se provoditi u manjem ili većem obimu. Čista recepcija
prava je ona u kojoj se odgovarajući dijelovi prava recipiraju bez promena. Manje
dosledna je ona recepcija u kojoj se recipirano pravo prilagođava pravu u koje se
recipira. Recepcija rimskog prava imala je uglavnom takav karakter. Zbog toga i u
današnjem pravu ima dosta elemenata koji potiču iz rimskog prava, ali su izmijenjeni
zbog potreba izmijenjenih istorijskih i društvenih uslova. S višim stepenom
međunarodnih integracija savremenih društava i recepcija prava postaje sve
razvijenija, jer omogućava manje razvijenijim pravnim sistemima da se razvijaju na
uzorima razvijenijih pravnih sistema. Istina, procesi recepcije prava mogu biti u
vrijednosnom smislu ambivalentni, ako pojedinim društvima prebrzo nameću pravna
shvatanja koja im ne odgovaraju ili ukoliko se ta shvatanja nameću silom (naprimjer,
u periodu kolonijalističkih osvajanja). Takve recepcije prava najčešće su neuspješne,
ako za osnovu nemaju odgovarajuće društvene uslove. U takvim situacijama
domicilno pravo nastavlja da djeluje kao običajno pravo, u stalnom otporu prema
nametnutom pravu.
Jedan od primjera ambivalencije koju može donijeti recepcija prava je pravo u
prvoj Jugoslaviji. U njoj je skoro doslovno usvajano staro austrijsko zakonodavstvo, u
vrijeme kada su mnoge njegove pravne norme bile napuštene u samoj Austriji.

3. RIMSKO PRAVO

Rimska civilizacija u formi države po predanju započinje s Romulom. Po

Varonovoj računici to je bilo 753. godine pr.n.e. Prema različitim istorijskim
kriterijima se određuje i kraj njezinog trajanja (propast Zapadnog rimskog carstva
473.; Justinijanova smrt 565. god. n.e. itd.). U tom razdoblju od 11-13 vekova ona je
od države-grada postala ogromna imperija s vrlo razvijenom razmjenom dobara i
najrazvijenijim robovlasničkim odnosima, da bi u posljednjim vijekovima svoje
istorije razvila do visokog stepena feudalne odnose i tako pripremila feudalnu epohu u
istoriji Evrope. Pravo koje je stvarano i razvijano u vrlo kompleksnim sistemima
obavezujućih pravnih normi predstavlja ne samo epohalni rezultat rimske civilizacije i
države, nego je imalo odlučujući uticaj na juridičku misao i praksu Srednjeg i Novog
vijeka. Smatra se jednim od najznačajnijih dostignuća Rimljana. Posebno imovinsko
pravo, ali i mnoge druge pravne ustanove rimskog prava ugrađene su i još uvijek
igraju značajnu ulogu u modernim pravnim sistemima.
Istorija rimske države obično se dijeli na 3, odnosno 4 perioda:
1. Period kraljevstva (753-510 pre n. e.). Početkom rimske istorije smatra se osnivanje
Rima na italskoj teritoriji Lacija, na kojoj su u 10. i 9. vijeku nikla prva naselja na
brdima Palatina, Eskvilina, Kvirinala i Viminala. U osmom vijeku dolazi do

7
objedinjavanja naselja Eskvilina i Palatina, a onda i ostalih. Tako nastaje Grad na
sedam brežuljaka (Septimonium), s pretežnim latinskim i sabinjanskim življem, pod
grčkim i etrurskim političkim i kulturnim uticajima. Ovaj istorijski period, koji traje
od 753. do 510. godine p.n.e., imenuje se kraljevskim, jer je vezan za vladavinu
sedam kraljeva, počev od Romula do Tarkvinija Oholog. U tom se periodu izvršava
proces postanka države iz prvobitnog društva, njezinih institucija i prvobitnog
ropstva. U 6. vijeku p.n.e. Servije Tulije provodi reforme, kojima sve građane
sposobne za nošenje oružja razdjeljuje u pet klasa po imovinskom cenzusu, te
uključuje plebejce u sastav rimskog naroda (populus romanus). To je uslovilo da se
društveni položaj rimskih građana ne određuje više samo po pripadnosti nekom rodu,
nego i po imetku. Društvenu osnovu života čini zatvorena kućna privreda sa
sporadičnom upotrebom robova (patrijarhalno ropstvo) i nerazvijenom razmenom.
Pravo je još uvijek primitivno i nerazvijeno, bazirano na običajima i religijskim
predstavama.
2. Period republike (510-31. pre n. e.) nastaje izgnanjem etrurskog kralja
Tarkvinija Oholog. Karakteriše brzi razvitak društvenog života. U tom periodu
državom upravljaju regularni ili vanredni magistrati koji su se mijenjali svake godine.
Najviše državne dužnosti obavljali su dva konzula, birani na godinu dana, dok je
naviši organ vlasti bio rimski senat. Period rane republike karakterističan je po
borbama plebejaca protiv patricijskih privilegija. Rezultat te borbe bili su krupni
ustupci plebejcima: raspodjela zemlje, pisano zakonodavstvo (Zakon XII tablica),
pristup političkim dužnostima, narodni tribunat, ukidanje dužničkog ropstva (lex
Poetiliana) etc. Tako je Rim postao građanski polis, što će biti osnovom cijele
njegove kasnije istorije. Od 287. godine sve odluke koje su donosile plebejske
komicilije dobile su zakonodavnu nagu (zakon Hortenzija). Tako se od aristokratije i
gornjih plebejskih slojeva formirala nova vladajuća klasa – nobilitet. Sredinom 3.
vijeka Rim je sukobima s Etrurcima, Latinima, grčkim gradovima tzv. Velike Grčke i
drugim narodima uspio zagospodariti cijelim Apeninskim poluostrvom. U
poznorepublikanskom periodu Rim je nastavio s ekspanzionističkom politikom. U tri
Punska rata, od sredine 3. do sredine 2. vijeka pr.n.e., Rim je uklonio svog glavnog
neprijatelja Kartaginu. Ekspanzija na Sredozemlju nastavila se na istok prema Iliriji,
Makedoniji i Grčkoj. Ogroman broj robova stečen u tim osvajanjima postao je
osnovom rimskog načina proizvodnje. Pri kraju perioda republike pokazalo se da
senat više nije sposoban upravljati ogromnom državom prepunom protivurječja. Zbog
toga je republiku smijenila autoritarna forma diktature. Republikanski period u cjelini
karakterisao je enormni razvoj robno-novčanih odnosa, te u neposrednoj vezi s njim i
pravnih ustanova (posebno, privatnog, odnosno, obligacionog prava).
3. Imperatorski period (31. prije n. e. do 476. n.e.) obično se razdjeljuje na dva
pod-perioda: period principata (31. prije n.e. do 284. n.e.) i period dominata (284-
476). Principat je period individualne vlasti u formi monarhije s očuvanim spoljašnjim
obilježjima republike. Započet je Oktavijanovim preuzimanjem svih bitnih
ingerencija vlasti i prestankom rada komicija. Formirao je birokratski imperijalni
aparat. U interesu vladajuće klase izdao je veliki broj zakona. Nerentabilnost rada
robova uslovila je pojavu kolonata. Kriza robovlasničkih odnosa ipak je bila praćena
procvatom pravne nauke i prakse. Pravne ustanove koje su stvorene u periodu
republike dobivaju svoj puni i završni oblik (klasično rimska pravo).
4. Period dominata (284-476.n.e.) započinje Dioklecijanovim obnavljanjem
čvrste centralističke kraljevske vlasti. Kolonat sve više zamjenjuje institut ropstva. Svi
temeljni pravci krize društva kulminirali su u podjeli carstva na Istočno i Zapadno
(poslije smrti Teodosija 395.godine). Krajem Imperije smatra se 476. godina. U ovom

8
periodu u društvo prodiru feudalni odnosi, koji su uslovili veliku zakonodavnu
aktivnost imperatora, kao i omogućili uticaje grčkog prava i prava istočnih
provincija. Justinijanova kodifikacija (Digesta, Institutiones, Codex) predstavlja
pokušaj oživljavanja kIasičnog rimskog prava, prilagođenog tadašnjim potrebama.
Politička istorija rimske države ispunjena je velikim političkim
transformacijama. Rim ulazi u istoriju s uređenjem vojne demokratije: sa skupom svih
odraslih muških članova (comitia curiata), kao najvišim organom, savjetom starešina
gensova (senatus) i povremeno biranim vojskovođom (rex). U toku prvog perioda rex
postaje stalni organ vlasti sa monarhističkim ovlašćenjima; Senat je organ gentilske
aristokracije, a comitia curiata skup pripadnika vladajuće klase (patricija). Nova
skupština (comitia centuriata), osnovana reformom Servija Tulija, bazirana je na
oligarhijskim principima.
U republici, koja je ustanovljena 510. p.n.e., formalno najvišu vlast ima
comitia centuriata. U stvari, državom upravlja Senat preko magistrata. Magistrati su
državni funkcioneri, koji su birani na centurijatskim i tribunskim skupštinama na
prijedlog Senata, s mandatom od godinu dana. Obično su birana po dva čovjeka na
istu funkciju, s jednakim ovlašćenjima i pravom jednoga da stavi van snage odluku
drugoga. U magistrate su spadali: diktator, konzul, cenzor, pretor, kurilski edil,
kvestor etc. Prva četvorica bili su viši, a ostali niži magistrati. Konzuli i pretori imali
su imperium (pravo komandovanja vojskom, sazivanja skupštine i Senata, izdavanja
pravnih akata, edikata, i izricanja težih kazni). Ostali magistrati imali su potestas
(pravo izdavanja edikata, obraćanja skuptini i Senatu etc.) Rimsko pravo vremena
republike nije poznavalo hijerarhijsku podređenost činovnika, jer je svaki magistrat
dobivao ovlašćenja od skupštne i u tim granicama samostalno radio. Provincijama su
upravljali upravnici (bivši konzuli i pretori) s neograničenom vlašću, pod kontrolom
Senata. Mnogi gradovi (municipia) imali su široku autonomiju.
Principat je prelazni oblik od republike ka diktaturi imperatora: princeps (prvi
senator) postepeno koncentriše u svojim rukama najvažnije magistrature, komanduje
vojskom, upravlja velikim brojem provincija, postepeno likvidira skupštine, potiskuje
vlast Senata i organizuje vlastitu blagajnu, vojsku i, hijerarhijski podređeni,
činovnički aparat, na čijem čelu se nalazi prefectus praetorio. Dominat je diktatura
imperatora, koji je »gospodar i bog« (dominus et deus), jer »sve što se njemu sviđa
ima snagu zakona« (quidquid principi placuit habet legis vigorem). On ima neku vrstu
vlade pored sebe (sacrum consistorium). Država je podijeljena na administrativno-
teritorijalne jedinice, kojima su upravljali prefekti i rektori.

3. 1. Periodizacija rimskog prava

Rimsko pravo je, prije svega, ono pravo koje je važilo u antičkoj epohi u gradu
Rimu, a kasnije u cijelom rimskom carstvu. Izvori rimskog prava, sabrani u Corpus
iuris civilis, bili su u Srednjem vijeku ponovno otkriveni i do 19. vijeka u većini
evropskih država tretirani kao mjerodavni pravni izvori. Dok mnoge tekovine antike
izvorno potiču od Helena, a bivaju preuzete od Rimljana, rimsko pravo je originalna
tvorevina rimskog duha. Iako su u njega ugrađeni pojmovi i modeli argumentacije
preuzeti iz helenske filozofije, što je imalo znatan uticaj na izgradnju rimske pravne
nauke, u stvaranju rimskog prava u biti je izostao grčki uzor.
Kroz dugi period trajanja rimske države pravo je pretrpjelo niz radikalnih
promjena. Posebno u svom privatno-pravnom dijelu ono se vremenom uobličavalo i
granalo u nekoliko pravnih sistema (ius civile, ius honorarium i ius gentium). Oni su
nastajali zbog različitih istorijskih i političkih razloga iz različitih izvora i s

9
međusobno različitim karakteristikama. Sami Rimljani su svoj pravni poredak zbog
toga nazivali iura populi Romana (prava rimskog naroda). Cjelina istorije rimskog
prava može se podijeliti na četiri velika perioda: arhaično, predklasično, klasično i
postklasično pravo:
1. Arhaično pravo oblikuje se od početka istorije rimske države do Zakona 12
tablica (451-450 pr.n.e.). Naziva se još i kviritskim pravom (ius Quiritium), jer su
kviritima nazivani rimski građani (cives) u ovom periodu koji su činili “rimski narod”
(populus romanus). Izvor kviritskog prava bili su običaji, čuvani i obrađivani od
sveštenika (pontifi), a kasnije kodifikovani u Zakonu od XII tablica. Pravni poslovi
čvrsto su se oslanjali na religijsku praksu augura, svještenika starorimske religije. Ta
praksa je imala kultne crte, bila je ritualizovana i provodila se u religijskim
formulama gnoma (naprimjer, kod prodaje robe postojao je ritual prenošenja,
mancipatio). Vremenom se spram kvirita kao patricija formira sloj plebejaca, tj. onih
stanovnika Rima koji nijesu pripadali porodicama “otaca” (patres). To je za posljedicu
imalo prerastanje kviritskog prava i građansko pravo (ius civile) kao pravo rimske
civitas. Donošenje Zakona 12 tablica dovršava ovu političku i pravnu tradiciju.
Umjesto usmenog nastaje pisano i relativno sistematizovano pravo, dok se spontano
nastajanje prava zamjenjuje svjesnim stvaranjem prava.
2. Predklasični period prava traje do donošenja Zakona 12 tablica do kraja
rimske republike. Karakteriše ga snažni razvoj pravne svijesti i pravnih instituta.
Pravo se laicizira i usklađuje s potrebama velike i razvijene države. Ius civile
doživljava kompleksni razvoj, ali se i znatno transformiše djelatnošću pretora, tj.
pojavom pretorskog prava. Zakonodavne aktivnosti pretora uslovile su pojavu još
jednog pravnog sistema, koji je nazvan ius honorarium, koji će postati živim izvorom
za ius civile. Permanentna rimska vojna osvajanja uslovila su veliki rast stranovnika
države koji nijesu imali status rimskih građana (peregrini). Njihove potrebe postaju
izvorom stvaranja posebnog pravnog sistema peregrinskog prava, koje se naziva i ius
gentium.
3. Klasični period prava obuhvata prvih 230 godina naše ere u istoriji rimske
države. Privatno pravo postaje vrlo razvijeni pravni sistem, a pravna nauka bilježi
period najvišeg cvjetanja. Karakalin edikt o poklanjanju rimskog građanstva svim
slobodnim stanovnicima države iz 212. godine (Constitutio Antoniniana) dovodi do
sjedinjavanja sistema ius civile, ius honorarium i ius gentium u jedinstveni pravni
sistem, koji će jednako važiti za sve stanovnike države.
4. Postklasični period prava obuhvata posljednja tri vijeka postojanja rimske
države. Karakteriše ga opšta dekadencija pravne svijesti, pravnih institucija, ali i same
prave nauke. Jedinim vidnijim napretkom u ovom periodu smatraju se nastojanja za
sistematizacijom prava. Poslije podjele države na Zapadno i Istočno carstvo (395.
godine) narušava se i jedinstvo pravnog sistema.

10
3. 2. Opšte karakteristike razvoja rimskog prava

A. Arhaični period
Izvor prava u ovom periodu bili su običaji. Politički razvoj arhaičnog Rima
doveo je do toga da običaji prerastu u običajno pravo, snažno oslonjeno na religijske
predstave i praksu. Za poštovanje običaja u porodici starao se domaćin (pater
familias), a u državi kralj (rex). Tokom vlasti legendarnih sedam rimskih kraljeva
uspostavlja se čvršća rimska državna zajednica, što dovodi i do potrebe za
donošenjem zakona, poznatih kao leges regiae. Prema nekim izvorima, u vrijeme
vlasti Tarkvinija Oholog, te zakone je skupio Sekst Papirije, po kome su i nazvani ius
civile Papirianum. Ipak, naučna kontroverza o postojanju tog zbornika zakona i danas
je otvorena.
Najznačajniji pravni dokument koji se pojavio na kraju ovog perioda bio je
Zakon XII tablica (Lex duodecim tabularum). Nastao je u vremenu 451-450. god. pr.
n.e. kao posljedica društvenog raslojavanja i klasnih suprotnosti između patricija
(kvirita) i plebejaca. Suprotnosti su proisticale iz činjenice da: plebejci nijesu imali
pravo učešća u vlasti i podjeli ratnog plijena; običaji su bili na korist samo
patricijama; prava plebejaca nijesu poštovana; plebejci su imali nesiguran pravni
status; pravo nije bilo zapisano, pa se moglo tumačiti na njihovu štetu etc. Pritisak
plebejaca uslovio je potrebu da se pravo zapiše i objavi. Učinila je to magistratura od
deset ljudi (decemviri legibus scribundis). Po legendi, Zakon je nastao tako što je
jedno rimsko poslanstvo upućeno u Atinu da kopira Solonove zakone. Istina, vidljivi
su helenski uticaji u Zakonu, ali je malo vjerovatno da su to uticaji Atine. Prije će biti
da su u pitanju uticaji helenskih kolonija u južnoj Italiji. Zakon predstavlja najstariji
rimski zbornik zakona, tj. pisanu fiksaciju rimskog prava. Proistekao je iz potrebe za
pravnom sigurnošću i pravnom jednakošću za sve rimske građane, kao i potrebom da
svako ima uvid u zakone.
Zakon je naziv dobio po tome što je bio ispisan na 12 bronzanih tablica i
istaknut na Forumu. Ploča s tablicama uništena je 387. pr.n.e. u napadu Gala na Rim.
Tekst zakona nije sačuvan, ali je naknadno, vjerovatno samo djelimično,
rekonstruisan na osnovu citata u djelima rimskih pravnika i književnika. Predstavlja,
uslovno rečeno, kodifikaciju običajnog prava gensova i plemena koji su osnovali
rimsku državu, prilagođeno potrebama vladajuće klase patricija. Za tumačenje zakona
bili su zaduženi svještenici, na način tzv. pontifikalnog rigorizma. Zakon je dugo bio
osnova rimskog pravnog poretka.
U Zakonu građansko, krivično i procesno pravo još nijesu bili razdijeljeni. U
skladu s opštim niskim civilizacijskim stupnjem razvitka, kao i ekonomskim i
socijalnim odnosima rimskog društva u 5. vijeku pr.n.e. u središtu pažnje sastavljača
Zakona bila su pitanja porodičnog, nasljednog i susjedskog prava, koja će postati
osnovom razvitka privatnog prava (ius civile). Pokazuje sljedeće karakteristike: mali
dio ustanova koje regulišu razmjenu, teške sankcije prema dužnicima (smrt ili
ropstvo), strogi formalizam u postupcima, vezanost za religiju etc. Glavni dio Zakona
usredsređen je na moguće sporove između pojedinaca, kao i između društvenih klasa,
zbog čega širu obradu dobiva sudski postupak i sankcije za delikte. Osim toga, sadrži
nekoliko odredaba o porodičnam i nasljednom pravu, vrlo malo odredaba o
obligacionam pravu, nešto više o svojini. Po jedna tablica posvećena je javnom pravu
i religiji. Zakonom je pravo učinjeno bitnim elementom konstitucije države, jer je on
donio pravnu siogurnost i pravnu jednakost građana. Njime je uspostavljen i koncept
građanina, kojim je formalno nivelirana razlika patricija i plebejaca. Njegovo
tumačenje s svještenika prelazi u kompetenciju učenih pravnika.

11
 Iako se širenjem države iz osnova promijenila njena ekonomska i društvena
struktura, tako da je primitivno pravo ovoga Zakona postalo usko i neadekvatno,
Rimljani su mu kroz cijelu svoju istoriju ukazivali poštovanje. Smatrali su da je ono
osnov cjelokupnog prava i da njegove odredbe ne mogu ni zakonom biti ukinute.
Učeni pravnik je marao znati napamet sve njegove odredbe, a klasični i kasniji
pravnici su se često pozivali na Zakon XII tablica da bi pribavili autaritet svojim
mišljenjima.

B. Predklasični period

Karakteriše ga razvoj dva posebna pravna sistema: ius civile i ius gentium.
Razvoj sistema ius civile pokazuje niz važnih odlika. Najprije, u ovom periodu staro
prava iz arhaičnog perioda (ius civile vetus) transformiše se u novo građansko pravo
(ius civile novus). Po Ciceronovom svjedočenju, ono nastaje iz običaja, odluka sudija,
mišljenja pravnika, zakona, odluka senata i edikta magistratura.
Sada običaji prestaju biti glavni izvor prava. Zakoni koji se donose u
skupštinama postaju važan izvor prava. Skupštine donose leges rogatae, tj. zakone iz
oblasti javnog i donekle privatnog prava. Zakone su mogli donositi i magistrati
direktno (leges datae). Zakonima se normiraju konkretni slučajevi, tako da oni
uglavnom nemaju opšti karakter, zbog čega rimsko pravo postaje otvorenim. Izvor
prava su i edikti magistrata. Viši magistrati imali su pravo donošenja opštih normi (ius
ediciendi). Edikte su izdavali patricijski magistrati, tribuni, upravnici provincija i
javni službenici u provincijskim gradovima. Edikti gradskih i peregrinskih pretora
znatno su doprinijeli razvoju prava u ovom periodu. Pretori su birani na godinu data i
donosili su svoje edikte. Na taj način stvorili su novo pravo ius honorarium, nazvano
honorarnim zbog pretorove počasne službe (ad honorem). Ono je dopunjavalo i
ispravljalo ius civile, postajući posebnim pravnim sistemom u rimskom poretku prava.
Senatske odluke (senatus consulta) nijesu počivale na zakonodavnoj vlastiu senata, jer
je on nije imao. Međutim, odluke senata imale su karakter preporuka sa snagom
zakona i bile su poštovane.
U ovom periodu pravnici preuzimaju od svještenika (pontifices) ulogu tumača
prava, tako da njihova mišljenja postaju izvor prava. Pošto Rim u tom periodu nije
imao institucionalno utemeljenu sudsku, niti sistematsku zakonodavnu djelatnost,
učeni pravnici su svojim tumačenjima popunjavali brojne pravne praznine. To je bilo
moguće stoga što za Rimljane pravo nije bilo shvaćeno, ni postavljeno kao zatvoreni
sistem normi, nego je shvatano i primjenjivano kao umijeće da se u konkretnim
slučajevima nađu dobra i pravedna rješenja.
Pored ius civile, kao prava rimskih građana, u ovom periodu izgrađuje se
posebni pravni sistem, ius gentium, kao sistem koji reguliše pravne odnose stanovnika
države koji nemaju rimsko građanstvo. Ius gentium se razvio iz edikta peregrinskih
pretora. Peregrini, kao nepunopravni stanovnici Rima, morali su se u pravnom
saobraćaju služiti svojim lokalnim pravima, što je dovodilo do problema u odnosima
između peregrina iz različitih provincija. Zbog toga se, uz potojeće gradske pretore,
godine 242. pr.n.e. uvodi magistratura peregrinskog pretora, koji dobiva imperium
kao i gradski pretor, s ovlašćenjem da svake godine donosi edikt. U tome ga je vodila
ideja dobra i pravednosti, iz koje će proisteći institut bona fides (načelo da se stranke
moraju ponašati savjesno i pošteno). Edikti ovih pretora postali su izvorom novog
prava, koje je na fleksibilan način nastajalo kombinovanjem dobrih rješenja iz ius
civile i provincijskih prava. Od 2. vijeka prije naše ere započinje proces sjedinjavanja
ius civile i ius gentium u jedinstveni sistem pretorskog prava. Njime je uobličeno

12
privatno pravo, posebno u ključnim oblicima imovinskog prava (svojina, državina,
kontrakt, delikt etc.). Takav razvoj prava omogućio je dobre trgovačke komunikacije
u državi.

C. Klasični period
U ovom periodu razvitka rimskog prava, koji se u istorijskom smislu poklapa s
epohom principata, izvori prava su po Pomponiju: zakoni (leges), odluke senata
(senatus consulta), princepsove naredbe izdate za razne prilike i u raznoj formi
(constitutiones principum), edikti i mišljenja pravnika koji su za to dobivali posebnu
koncesiju (ius respondendi). Novo političko uređenje u principatu, moćni razvoj
pravne nauke, kao i sistematizacija i stabilizacija privatnog prava uslovili su da se
smisao izvora prava i njihov uzajamni odnos u dobroj mjeri izmijene u odnosu na
predklasični period razvitka rimskog prava.
Običaji kao izvor prava dobivaju sekundarni smisao i primjenjuju se samo u
nedostatku pisanog prava. Princepsova vlast ojačala je pisano pravo i potisnula
običaje kao izvor prava. Samo u jednom slučaju običaj je imao jaču pravnu snagu od
pisanog prava, naime, u situacijama kada su se stari zakoni gasili zbog toga što nijesu
primjenjivani. Ipak, u peregrinskom pravu običaji su još imali veliku ulogu kao izvor
prava, ali nijesu imali uticaja na ius civile. Zakoni kao izvor prava bivaju potiskivani
jačanjem vlasti imperatora, tako da se od kraja 1. vijeka posle n. e. više ne donose u
skupštinama. Imperatori donose podarene zakone (leges datae), ali češće donose
pravne propise u formi carskih konstitucija.
Transformacija gradskih i peregrinskih magistratura u periodu principata u
činovnička zvanja uslovljava da se pretorima uskraćuje pravo na izdavanje edikta
svake godine. Umjesto toga, po nalogu cara Hadrijana 130 godine pravnik Julijan
izvršio je kodifikaciju edikta gradskih pretora. Kodifikovani edikt je senatskom
odlukom proglašen stalnim (edictum perpetuum). Odluke senata (senatus consulta) u
ovom periodu postaju formalnim izvorom prava. Veliko teritorijalno širenje Rima i
nemogućnost da se više sazivaju skupštine uslovili su da se briga o javnim poslovima
prenese na senat. Međutim, senat se nalazio po kontrolom imperatora, tako da je
njegova zakonodavna aktivnost u bitnom smislu izražavala volju imperatora. Zbog
toga se uloga senata svela na to da odobri princepsov govor u senatu (oratio
principis).
Monarhističko političko uređenje principata bilo je određeno činjenicom da je
princeps preuzeo upravnu, sudsku i normativnu vlast u društvu. Zbog toga njegove
konstitucije (constitutiones principis) postaju najvažnijim izvorom prava. To
uslovljava da se jednim dijelom izmijeni duh i dejstvo starog kazuističkog principa
rimskog prava. Naime, princepsove konstitucije su mogle sadržati opšte i pojedinačne
pravne norme. Edictum i mandatum sadržali su opšte norme, a decreta, epistula i
rescripta sadržali su pojedinačne norme. Ediktom je uvođen novi propis, a mandatom
su službenicima davana uputstva za primjenu propisa. Decreta su bile princepsove
presude, epistula je bilo pismo službeniku s odgovorom na postavljeno pravno pitanje,
a rescripta je bio odgovor građaninu kako da u skladu s pravom da se riješi određeni
spor. U cjelini, sve što se princepsu dopada, to je imalo snagu zakona (Quod principi
placuit, leges habet vigorem!).
Tumačenje prava od strane istaknutih pravnika i u ovom periosu je značajni
izvor prava. Najčuveniji pravnici ovoga perioda bili su Cels, Julijan, Pomponije, Gaj,
Papinijan, Paul, Ulpijan i Modestin. Mišljenja pravnika postala su do te mjere
relevantna za funkcionisanje pravnog sistema i konkretni razvoj prava da se, po
Pomponijevom svjedočenju, cijelo ius civile sastoji od tumačenja pravnika. Smisao

13
rada rimskih pravnika nije bio u teorijskim raspravama o pravu ili utemeljenju
pravnog fenomena, nego u traženju konzekventnih odgovora na konkretna pravna
pitanja u konkretnim spornim situacijama. Dakako, u rimskom pravnom iskustvu
postojali su i zahtjevi za postizanjem sistematskog znanja o pravu, da bi se ono
podiglo na nivo pravne nauke. Takav je zahtjev posebno istakao Ciceron, zalažući se
da se na pravo primijeni Aristotelova nauka logike u formi ars dialectica. Ipak, taj
zahtjev u rimskoj pravnoj nauci do kraja nije bio postignut.
U klasičnom periodu razvoja rimskog prava stapaju se u jedinstvenu cjelinu
ius cilile, ius honorarium i ius gentuim. Kodifikovanjem pretorovog edikta 130.
godine uklonjena je razlika edikta gradskog i peregrinskog pretora, čime se ukida i
razlika između ius civile i ius gentium. Karakalinim ediktom o rimskom građanstvu iz
212. godine ta podjela pravnih sistema i formalno gubi osnov, jer svi slobodni
stanovnici Imperije dobivaju status rimskih građana. Na taj način stari pravni sistem
iura populi Romani biva zamijenjen jedinstvenim ius Romanum.

D. Postklasični period
Krajem klasičnom perioda postojanja rimskog prava dolazi do potpune
redukcije izvora prava na dva izvora: imperatorove konstitucije i tumačenja pravne
nauke. U postklasičnom periodu pravna nauka doživljava značajno opadanje i
dekadenciju, tako da prestaje biti živim izvorom prava. Imperator ostaje kao jedini
izvor prava, ali se njegova zakonodavna djelatnost u dobroj mjeri oslanjala na
mišljenja klasičnih pravnika. Drugim riječima, u dominatu izvori prava su
imperatorove naredbe (leges), izdate u bilo kojoj formi, kao i pravo stvoreno u ranijim
periodima (ius).
U dominatu jedini organ vlasti je imperator. Njegove se konstitucije smatraju
zakonom (leges). Zakon je sve što imperator odluči i propiše. Zbog toga se u ovom
periodu polako napušta kazuistički pristup pravu. S druge strane, pod uticajem grčkog
filozofskog mišljenja rimska pravna nauka stiče sklonost za sistematiziranjem i
uopštavanjem pravnih normi, nastojeći da se umjesto pojedinačnih pravnih normi
donose norme opšteg karaktera (lex generalis). U situacijama u kojima su te opšte
norme bile u suprotnosti s pojedinačnim normama (lex specialis), onda su te opšte
norme imale prednost u važenju. Imperator, dakle, postaje jedini zakonodavac, dok se
o primjeni prava stara činovnički aparat. Učeni pravnici, kao nekadašnji stvaraoci
prava u klasičnom periodu (jer uloga im je bila da iznalaze pravična rješenja, zbog
čega je pravo i bilo shvatano na način: Ius est ars boni et aequi), svode se u
postklasičnom periodu na ulogu pravnih tehničara. Međutim, pošto je pozivanje na
mišljenja klasičnim pravnika moglo dovoditi do konfuzije zbog razlike u njihovim
mišljenjima, rimski carevi su određivali koji pravnici mogu biti smatrani izvorom
prava. Tako su odabrani Papinijan, Paul, Gaj, Ulpijan i Modestin. Carevom
konstitucijom, poznatom kao “Zakon o citiranju” stvoren je tzv. “senat mrtvih
pravnika”.
U poznoj antici rimsko se pravo počelo zaboravljati. Da bi spriječio tu
tendenciju car Justinijan je organizovao sabiranje starijih pravnih tekstova, izdajući
svoj zakonik pod nazivom Corpus iuris civilis.

3. 3. Rimsko javno i privatno pravo

Generalna podjela prava na javno i privatno pripada Rimljanima. Njihov

odnos i razlika dati su u jednostavnoj Ulpijanovoj odredbi, izloženoj na početku

14
Digesta (D, 1,1,1,2): “Javno pravo je ono koje se odnosi na državu, a privatno ono
koje se tiče interesa pojedinaca” (Ius publicum est quod ad statum rei Romanae
spektat, privatum quod ad singulorum utilitatem). Ovakvu podjelu izvršili su rimski
pravnici klasičnog perioda, pod uticajem helenske filozofije, na osnovu razlikovanja
pojmova “država” i “pojedinac”, odnosno, “državna zajednica” i “porodična
zajednica”. Iako se danas odnos između te dvije pravne grane pokazuje kao vrlo
problematičan, polazište podjele prava na javno i privatno i dalje ostaje rimsko pravno
iskustvo.
Rimsko pravo dugo je počivalo na diferenciji ius civile i ius gentium. Ius
civile (nazivano još i ius quiritium) je bio pravni sistem kojim su se u rimskoj državi
mogli služiti samo Rimljani (cives), dok je ius gentium bio pravni sistem “za sve
nagrade”, tj. pravni sistem kojim se služe ostali stanovnici rimske države. Ius civile
nastaje iz običajnog prava rimskih gensova koji su osnovali rimsku državu. Najprije je
kodifikovano Zakonom XII tablica. U republici u ius civile ulaze sva pravna pravila
koja su stvarana zakonima, plebiscitima i senatskim odlukama. U tom smislu ius
civile je suprotno od ius honorarium (pravo koje je stvarano ediktima magistrata).
Međutim, pravo koje je stvarao gradski pretor (kao dio ius honorariuma) spadalo u ius
civile. U početnim fazama razvoja ius civile izražava opštu nerazvijenost društva,
prožeto je religijskim ritualima, a svještenici su jedini koji ga poznaju i tumače. S
nastankom republike ius civile se bitno mijenja. Razvoj robno-novčanih odnosa i
razmjene dovodi do stvaranja niza novih pravnih ustanova. Slabi uticaj religije i
formalizma u njemu. Krajem republikanskog perioda i u principatu ius gentium sve
više utiče na ius civile, da bi se krajem principata stopili u jedinstveni pravni sistem.
Ius honorarium je pravo koje su stvarali rimski magistrati u periodu republike i
ranog principata, radi korigovanja i upotpunjavanja ius civile. Stvarali su ga
uglavnom pretori. Zbog toga se njegov najznačajniji dio nazivao i pretorskim pravom.
Vremenom je ono potisnulo stare ustanove ius civile-a.
Ius gentium odnosio se na stanovništvo rimske države koje nije imalo status
slobodnih rimskih građana. Naime, pokorenim narodima (peregrini) Rimljani ne samo
da nijesu nametali svoje privatno pravo, nego su im izričito zabranjivali da se njime
služe. Njima su u privatno-pravnim odnosima dopuštali važenje njihovog običajnog
prava ili prava država u kojima su ranije živjeli. Ius gentium (peregrinsko pravo) za
Rimljane nije moglo važiti u njihovim privatno-pravnim odnosima s peregrinima.
Pravni saobraćaj krajem republike i u principatu time je bio vrlo komplikovan, kao i
činjenicom da su peregrini iz različitih provincija imali svoja, međusobno različita
prava. Zbog toga je uvedena institucija peregrinskog pretora (magistrat s
imperiumom), koji je raspravljao sporove između Rimljana i peregrina i između
peregrina, s pravom da izdaje pravna pravila koja se primjenjuju u konkretnim
slučajevima. Tako je nastao posebni sistem prava, u periodu principata naznan ius
gentium, tj. “pravo kojim mogu da se služe svi narodi”, za razliku od ius civile, kojim
su mogli da se služe samo Rimljani. Ius gentium se razlikovao i od prava u pojedinim
provincijama, koje je važilo samo u njima. Vremenom je ius gentium postalo
potpunijim i savršenijim od ius civile, dovodeći do njihovog stapanja na početku 3.
vijeka.
Suštinski dio rimsko prava činilo je privatno pravo, koje se vremenom razvilo
u svojim osnovnim granama: porodično, stvarno, nasljedno i obligaciono pravo.

A. Porodično pravo
Na početku prvog perioda rimske istorije, pored države, osnovna forma
društvenosti Rimljana bio je consortium (zajednica, zadruga), tj. domaćinstvo u formi

15
stare patrijarhalne porodice, koju je sačinjavalo nekoliko bračnih parova srodnika sa
potomcima. Forma takvog domaćinstva zadržala se u rimskom životnom iskustvu do
druge polovine perioda republike. Međutim, već u prvom periodu rimske istorije
consortium biva zamijenjen domaćinstvom (domus, familia), koje se sačinjeno od
supružanskog para i njihovih potomaka. Otac porodice (pater familias) imao je, uz
izvjesna ograničenja, vlast života i msrti (patria potestas) nad svim članovima
porodice. Jedino je on u domaćinstvu imao status sui iuris, tj. pravnu i poslovnu
sposobnost. To znači da je bio jedini vlasnik svega što se u domaćinstvu sticalo i
posjedovalo.
Svi ostali članovi porodice su lica alieni iuris. Vlast domaćina nad ženom
nazivala se manus (ruka, šaka). Brak se zaključivao prividnom kupovinom (coemp-
tio), konfareacijomuz religijske obrede (confarreatio, oblik vjenčanja pri kom bi
mladenci pojeli komad pogače) ili faktičkim brakom za godinu dana (usus). Patria
potestas trajala je do smrti pater familiasa, bez obzira koliko su djeca stara. U drugoj
polovini republike praktikovao se brak bez manusa: žena nije dolazila pod vlast muža
i zadržavala je svoju raniju pravnu i poslovnu sposobnost, kao i svoju imovinu. Davao
se i miraz. I djeca posredno stiču izvjesnu pravnu i poslovnu sposobnost: ono što
steknu u ratu (peculium castrensae), ili kao magistrati (peculium quasi castrensae), ili
dobiju od majke ili njenih rođaka, njihovo je, a pod izvjesnim uslovima (actiones
adiecticiae qualitatis) imaju i poslovnu sposobnost. U principatu je ubijanje djece
smatrano krivičnim djelom. Patria potestas postepeno gubi svaki značaj. Ako pater
familias nije živ, žena za cio život i djeca do 14. godine dolaze pod tutorstvo (tutela)
agnata ili onoga koji je testamentom ili od magistrata određen.

B. Stvarno pravo
U rimskom pravu uspostavljene su neke podjele stvari koje su se zadržale do
danas, kao naprimjer, podjela stvari na one koje mogu biti predmet pravnih poslova i
one koje to ne mogu biti (res in commercio i res extra commercium), genera i species
itd. Značajnu ulogu je igrala podjela, koja je kasnije iščezla, na res mancipi i nec
mancipi. Rimsko pravo je poznavalo sljedeća dva stvarna prava: svojinu i iura in re
aliena (službenost, založno pravo, superficies, emfiteuza i ius in agro vectigali).
Svojinu (proprietas) zaštićenu od ius civile (kviritska svojina) mogli su imati samo
cives. Ona se sticala na res mancipi putem mancipacije (mancipatio, prodaja neke
stvari drugom u svojinu po zakonu), cesijom (in iure cessio, prenošenjem nekog prava
na drugoga), uzukapijom (usucapio, sticanje prava na neku stvar dugim
posjedovanjem) i okupacijom (occupatio, uzimanjem u posjed neke stvari koja je
dotle bila bez gospodara), a na res nec mancipi i tradicijom (traditio, predaja).
Svojina cives na zemlju u provinciji nazivala se provincijskom, a svojina peregrina na
zemlju (koju ius civile nije priznavalo) nazivala se peregrinskom svojinom.
Kviritskom svojinom se smatrala zaplena in re potestas i sadržala je ius utendi, ius
fruendi i ius abutendi. Bila je zastićena s rei vindicatio i actio negatoria. Pojam drža-
vine ili posesije (possessio) razlikovao se od današnjeg pojma: držalac je samo onaj
koji drži stvar (ima corpus) pro se i ponaša se kao sopstvenik (ima animus rem sibi
habendi). Ona je zastićena interdiktima i s actio Publiciana. Rimsko pravo je imalo
vrlo razrađenu teoriju ličnih i zemljišnih službenosti (servitutes), koja se, uglavnom
nepromijenjena, zadržala do danas. Među stvarnim pravima na tuđim stvarima (iura in
re aliena) ono je poznavalo još: založno pravo, superficies, emfiteuzu i ius in agro
vectigali.

C. Nasljedno pravo

16
 Od najstarijih vremena u rimskom pravu je testamentalno (zavještajno,
oporučno) nasljeđivanje imalo prvenstvo nad intestatskim (prirodnim, zakonitim
nasljeđivanjem, primanjem nasljedstva bez testamenta). Postojanje testamenta
isključivalo je svako intestatsko nasljedno pravo. Testament se u prvom periodu pra-
vio pred skupštinom (testament calatis comitiis) i pred vojskom koja polazi u boj
(testament in procinctu). Kasnije su putem mancipatio famialiae postizana dejstva
testamenta. Od njega je postao testament per aes et libram. Pretor ga je oslobodio svih
formalnosti i zahtijevao samo potpise svjedoka. Posle toga testament je posljednja
volja decuiusa koja se dokazuje svjedocima, svojeručnim potpisom, ovjerom kod
notara etc. Bitni element testamenta bio je uvijek imenovanje nasljednika (institutio
heredis est caput et fundamentum testamenti). Testator je u početku mogao imenovati
za nasljednika (heresa) samo članove porodice. Kasnije ih je mogao samo izrično
isključiti iz nasljeđa (»formalno nužno nasljedno pravo«). U klasičnom pravu morao
im je ostaviti četvrtinu zaostavštine (materijalno nužno nasljedno pravo, quarta
falcidia). Intestatski red nasljeđivanja Zakona od XII tablica počivao je na agnatskom
srodstvu (srodstvu po očevoj strani), pa su pozivani članovi porodice (sui), agnati i
gentili. Pretor kasnije uvodi kognatsko srodstvo (krvno srodstvo) u intestatski red
nasljeđivanja, pa poziva djecu, krvne srodnike i bračnog druga. Tada nasljeđuju i
ženska djeca, a i žene mogu biti naslijeđene. Justinijan uvodi pojam predaka i
potomaka i prave i pobočne linije nasljednika, pri čemu polubraću i polusestre izdvaja
u posebnu grupu.

D. Obligaciono pravo
U vrijeme Zakona od XII tablica obligaciono pravo bilo je nerazvijeno.
Sadržalo se samo nekoliko ustanova: kupoprodaju, zajam u formi pravnog odnosa
(nexum), stipulaciju (stipulatio, svečano priznanje ugovorene obaveze) i
ekspenzilaciju (expensilatio, unošenje nekog izdatka u knjihu računa), fiduciju
(fiducia, privremeno primanje zaveštanja, uz poslove zaloge, posluge etc.) i injuriju
(iniuria, povreda prava). Te ustanove su predstavljale vrlo grube oblike regulacije
obligacionih odnosa među ljudima i bile su propraćene teškim sankcijama (ropstvo ili
smrt za dužnika). Načini uspostavljanja obligacionih odnosa bili su strogo
formalizovani (najčešće uz upotrebu riječ i gestova iz religijskog rituala) i imali su
apstraktno dejstvo.
U periodu republike i principata obligaciono pravo doživjelo je snažni
razvitak. Stvorene su nove ustanove: komodat (commodatum, besplatno davanje neke
stvari na privremenu upotrebu), depozit (depositum, povjereno dobro, ulog), zakup
(locatio-conductio), ortakluk (societas), mandat (mandatum, ovlašćenje), etc. Ukinute
su grube sankcije i uveden pojam naknade štete; forma služi samo za to da se
omogući upotreba određenih tužbi; stranke su dobile široke mogućnosti da svoje
odnose prilagode svojim potrebama, a pretorskim deliktima (metus, dolus malus i
fraus creditorum) zaštićene su od prevare i prinude. Istovremeno pravnici su izgradili
teoriju i klasifikaciju ustanova obligacionog prava. Obligacije nastaju ex contractu, ex
delicto i ex variis causarum figuris. Izgrađena je teorija kontrakta i pakta. Oni su
verbalni, literalni, realni i konsensualni. Posebno mjesto zauzimaju bezimeni kontrakti
i zastićena pakta (pacta adiecta, praetoria i legitima). Izgrađena je teorija kontraktne
odgovornosti i gašenja obligacija. Justinijanovo pravo uvodi pojam kvazikontrakta i
kvazidelikta i omogućava strankama da ugovore formu svojih pravnih poslova.

3. 4. Corpus iuris civilis

17
 Obuhvata zakonsko djelo koje je od 528. do 534. godine, po nalogu istočno-
rimskog cara Justinijana I, sačinila grupa učenih pravnika, na osnovu cjeline rimskog
pravnog iskustva. Pod imenom Codex Iustiniana na snagu je stupio 533. godine. U
njemu su sabrane starije naučne knjige (Institucije, objavljene 533. godine) i spisi
rimskih jurista (Digesta ili Pandekta, objavljene 533. godine), pod vođstvom dvorskog
juriste Tribonianusa. Novo izdanje objavljeno je sljedeće 534. godine. Osim
Justinijanovih zakona u Codex iuris civilis spadale su i naknadne kodifikacije
(Novellae), koje su prenošene u privatnim zbornicima. Sami naziv Codex iuris civilis
potiče iz kasnijeg vremena (sredina 13. vijeka).
Codex iuris civilis predstavlja, dakle, novu kodifikaciju rimskog prava. Ona je
bila potrebna zbog toga što će shvaćeno da rimska pravna kultura gubi na snazi.
Zaključilo se da vrlo kompleksno rimsko pravo, rasuto u mnoštvu pravnih izvora
(stari zakoni, carske odluke, spisi jurista etc.), treba skupiti i sačuvati u jednom
integralnom obliku. Takvo skupljanje je podrazumijevalo isključivanje onoga prava
koje više nije važilo, kao i adaptaciju starih pravnih instituta uslovima jednog rano-
feudalnog društva.
U cjelini Corpus iuris civilis obuhvatio je sljedeće dijelove:
Digesta ili Pandectae (lat. Digesta znači “uređeni prikaz”; grč. Pandectae znači
“sveobuhvatno”) iz 533-534. godine, kao zajednički sklop važećeg prava;
Codex Iustinianum (sabrani carski zakoni od 2. vijeka n.e.);
Institutiones (juristički udžbenik za uvođenje u Codex i Pandectae; objavljen od
zakonodavca, s posebnim pravnim autoritetom),
Novellae (carski zakoni koji su izdati poslije 534. godine, uglavnom na grčkom
jeziku; bili su sabirani u različitim zbirkama novela i objavljivani; U Srednjem vijeku
bio je rasprostranjen tzv. Authenticum, zbornik Novela s 126 novela; Danas postoji
zbirka od 136 novela).
Pojedini dijelovi Corpus iuris civilis podijeljeni su u knjige, a svaka knjiga u naslove.
Svaki je naslov podijeljen na Leges (zakoni), koji se ponekad dalje dijeli na paragrafe.

3. 5. Recepcija rimskog prava

U vizantijskom carstvu Justinijanova kodifikacija rimskog prava zadugo je

ostala osnovnom pravnog praksisa, iako se modifikovala i prilagođavala novim
feudalnim odnosima, shvatanjima i potrebama. Međutim, poslije izjalovljenja
Justinijanovog pokušaja da u cjelini obnovi Rimsku imperiju i da u njoj oživi
primjenu rimskog prava na Zapadu je to pravo potpuno potisnuto pravima varvarskih
naroda. Proces potiskivanja tekao je tako što je Corpus iusis civilis pojednostavljivan,
jer visoka kultura klasičnog rimskog prava nije u takvom obliku mogla da se primijeni
kod naroda na nižem civilizacijskom stupnju razvitka. Drugim riječima, rimskom
pravu je nedostajao društveni nosilac, odgovarajući stupanj razvitka društvenih
odnosa, odgovarajuće pravne predstave i, naravno, obrazovani juristi. Njemački
vladari izdavali su vlastite zbirke zakona, koji su najčešće predstavljali mješavinu
rimskog prava i germanskog plemenskog prava. Glavni dio Corpus iuris civilis-a,
Pandekta, već početkom 7. vijeka potpuno pada u zaborav na Zapadu. Istina, u 9.
vijeku car Leon VI (886-912) dao je da se sačine basilike, zbirke vizantijskog prava
koje su nastale iz grčkog prevoda Justinijanovog Kodeksa i Digesta. Međutim, ta
činjenica nije bila od većeg značaja za recepciju rimskog prava u ranom Srednjem
vijeku.
Od mnogo veće značaja je bilo otkriće potpunog rukopisa Digesta u Pizi
sredinom 11. vijeka. Rukopis je nazvan Littera Florentina. Od tog vremena teče

18
ponovno otkrivanje rimskog prava među italijanskim juristima. Ključnu zaslugu za to
imao je učitelj retorike Irnerius u Bolonji u drugoj polovini 11. vijeka. Irnerius se
bavio antičkim tekstovima, pa time i pravnim tekstovima. Po svoj prilici, zadivljen
nepoznatom pravnom materijom on je, u sklopu svojih retoričkih predavanja, počeo
držati i predavanja o njoj. U tome su ga slijedili i drugi, započinjući predavanja o
pravu koje je bilo izloženo i Digesti. Budući da su germanski pravni tekstovi iz ranog
Srednjeg vijeka bili na mnogo nižem stupnju od ponovno otkrivenog rimskog prava,
među humanističkim juristima prodrla je snažna svijest do koje je mjere germansko
pravo u poređenju s rimskim - “varvarsko pravo”. Tako je otkriće Digesti otvorilo put
za nastanak moderne jurisprudencije. Temelji su joj položeni u Bolonji među
Irneriusovim učenicima koji su osnovali pravnu školu krajem 11. vijeka, pristupajući
sistematskom izučavanju Justinijanove kodifikacije. Škola je nazvana glosatorskom,
jer su pojedina mjesta tumačena pomoću glosa (grč. jezik). Naime, još od helenskih
vremena postojala je sklonost tumačenja riječi putem kraćih bilješki na marginama
tumačenih tekstova. Tako su tumačeni Homerovi, pravni, a kasnije i biblijski tekstovi.
U bolonjskoj pravnoj školi egzegetskom metodom tumačene su pojedine riječi i
pojmovi, tako što su glose pisane između redova ili na ivici pasusa. Akursius je 1250.
godine sabrao glose svojih prijethodnika (Glossa ordinaria) u cjeloviti komentar
Justinijanovog kodeksa. Sve do 17. vijeka uz izdanja Justinijanovog kodeksa štampani
si i tekstovi ovih glosa. Uz dogmatski pristup materiji Kodeksa, velika je zasluga
glosatora što su svijetu otkrili rimski sistem prava, koji je bio mnogo bolji i složeniji
od sistema feudalnog prava. Studenti iz cijele Evrope su dolazili na studije prava u
Bolonju, da bi se po svršetku studija, kao obrazovani juristi, vraćali u svoje domovine,
zauzimajući visoka mjesta u hijerarhijama svjetovne i crkvene uprave, a onda i u
pravosuđu (potiskujući sudije laike).
Od sredine 13. do 14. vijeka školu glosatora naslijedila je škola postglosatora
ili komentatora, koji se na prijethodnu školu oslonila u proučavanju rimskog prava,
najprije u Bolonji, a onda i na univerzitetima sjeverne Italije. Ova je škola na temelju
potreba vremena, u kome se postavljaju prvi temelji za nastupajuću građansku
civilizaciju, osim glosatorskog rada na rimskom pravu počela da se bavi pitanjima
statutarnih prava italijanskih gradova, kao i pitanjima kanonskog i germanskog prava.
Njezin su predstavnici nastojali da te pravne spoznaje prilagode potrebama vremena.
Njen najznačajiji predstavnik Bartolus bitno je doprinio da rimsko pravo postane
»opšte pravo« (Gemeines Recht), odnosno, zajedničko pravo, koje će biti iznad
partikularističkih feudalnih prava.
Značajno razdoblje u recepciji rimskog prava obilježili su srednjevjekovni
pravnici zvani “legisti”, ponikli u francuskoj školi tzv. »elegantnih pravnika«.
Praučavali su rimsko pravo drugačije od glosatara i pastglosatara, jer su kritički
ispitivali i tumačili izvore rimskog prava, u prvom redu Justinijanov Corpus. Utvrdili
su da je sastavljen od niza pravnih odredaba iz raznih perioda. Na taj način zasnovali
su istoriju prava kao naučnu disciplinu. Osobiti značaj stekli su u Francuskoj od 12.
vijeka, nastojanjem za primjenom jedinstvenog rimskog prava i podržavanjem
centralističkih nacionalnih monarhija u borbi protiv partikularizma feudalaca. Njihove
metode rada bile su široko prihvaćene od pravnika u mnogim evropskim zemljama,
što je imalo za posljedicu da je rimsko pravo u njima recepcijom postalo zajedničko.
Istorijski kontekst društvenog i ekonomskog razvitka Evrope u narednim
vijekovima omogućio je da recepcija rimskog prava, koja je dobila oblik “opšteg
prava” padne na tlo koje je povoljno za ponovno preuzimanje mnogih normi rimskog
prava u izvornom ili prilagođenom obliku. Juristi koji su obrazovani na italijanskim
univerzitetima mogli su u praksi primjenjivati rimsko pravo upravo zbog činjenice da

19
je društveni i ekonomski razvoj zapadno-evropskih zemalja tekao tako da se u
domaćem, lokalnom pravu sve teže mogla nalaziti osnova za rješavanje brojnih novih
pravnih pitanja koja su prosticala iz nove društvene realnosti. Uspostavljanje robno-
novčanih odnosa, razvoj trgovine, rast uloge gradova, novi razvojni razmah privrede
uopšte, te stvaranje nove građanske klase (buržoazije) svoju je ozbiljnu istorijsku
kočnicu imalo ne samo u opštem feudalnom modelu života, nego i u feudalnom
pravu. Zbog toga se rimsko pravo, na način kako su ga shvatali i tumačili
komentatori, postglosatori, a onda i legisti bilo upravo željeni model prava za nove
istorijske uslove u kojima dominantno mjesto dobiva autonomni pojedinac, njegova
slobodna volja i privatna svojina kao ključna manifestacija slobodne individualnosti.
U recepciji komentatora rimsko je pravo nudilo razrađen i prihvatljiv model
imovinskog, a posebno obligacionog prava. U cjelini, osnovni principi rimskog prava
(privatna svojina, sloboda testiranja i sloboda ugovaranja) bili su više nego
prihvatljivi za društveni i ekonomski razmah nove građanske klase. Poslije Italije i
Francuske, recepcija rimskog prava u formi “opšteg prava” prodrla je u Njemačku,
Holandiju i druge evropske zemlje od kraja 15. vijeka. Iako je rimsko pravo u
Engleskoj imalo određeni uticaj, ipak je ona ostala na načelima precedenta (Case
Law). Tako je Corpus iuris civilis, u obliku datom od glosatora i postglosatora, u
kontinentalnoj Evropi postao za više vijekova mjerodavni pravni izvor, iako je u
praksi formalno imalo supsidijarni karakter, tj. primjenjivano je samo ako nije bilo
odgovarajućih normi u domaćem pravu, ali su u praksi svi imovinsko-pravni sporovi
presuđivani po rimskom pravu (usus modernus).
Takvo pravo nazivano je pandektnim pravom, kao recipiranim rimskim
pravom, koje će se od kraja 14. vijeka (Italija) do kraja 19. vijeka (Njemačka)
primjenjivati u mnogim zemljama srednje i zapadne Evrope. Nazivano je i »opštim
pravom« (gemeines Recht, diritto commune) zbog toga što je bilo »zajedničko«
pravo, za razliku od feudalnih partikularističkih prava. Naziv je dobilo od Pandekta
(Digesta), kao najznačajnijeg dijela Justinijanove kodifikacije, koji je ujedno bio i
najvažniji pravni izvor za srednjevjekovne pravne škole sjeverne Italije, glosatore i
postglosatore, ali i za francuske legiste. Počevši kao glosirano rimsko pravo,
pandektno pravo je vremenom u novim istorijskim i društvenim uslovima sve više
trpjelo uticaje domaćih običaja i zakonodavstava. To je osobito karakteristično za
Njemačku u kojoj se na temeljima recipiranog rimskog prava razvijalo opšte
njemačko privatno pravo (od polovine 17. vijeka nazivano i Usus modernus
Pandectarum). U Njemačkoj je s Istorijskom školom prava, kojoj je utemeljitelj F. fon
Savinji, postignut vrhunac naučne sistematizacije rimskog prava u pravnoj nauci i
pandektistici. Sve do Drugog svjetskog rata na mnogim evropskim univerzitetima
izučavano je pandektno pravo kao posebni sistem prava.
Razvoj nacionalnih pravnih kodifikacija, osobito, građanskih zakonika
(francuski Code civil, prusko Opšte zemaljsko pravo, austrijski Opšti građanski
zakonik, njemački Građanski zakonik etc.) generalno je zamijenio recipirano rimsko
pravo. Međutim, i te kodifikacije su se gradile na naučno obrađenom rimskom pravu
ili pod njegovim uticajem, s izuzetnom anglosaksonskog prava. Slično je bilo i s
nekim neevropskim zemljama.

4. FEUDALNO PRAVO

Temelj feudalnog prava je razlika u pravnim statusima ljudi, na kojoj počiva pravo
nejednakosti. Pravni subjekti su podijeljeni prema svojim društvenim i ekonomskim
položajima u staleže. Svakom staležu pripadaju odgovarajuća posebna prava i

20
obaveze. Odnos staleža je rangovni i hijerarhijski, tako da po rangu postoje niži i viši
staleži, ali i subjekti koji su izvan staleža i predstavljaju najniži društveni sloj. Princip
feudalne svojine nalazi se u osnovi staleškog uređenja društva. Dok je u rimskom
pravu svojina imala karakter apsolutne svojine, u feudalnom pravu ona je podijeljena
svojina. Budući da je najdominantniji oblik svojine u feudalnoj epohi bila svojina nad
zemljom, princip feudalnog prava bazirao se na mogućnosti da više subjekata ima
svojinska ovlašćenja nad njom. Odnos takvih ovlašćenja uređivan je hijerarhijski, što
znači da su postojali različiti rangovi svojine, tj. viša i niža svojina na istim
predmetima. Na istom predmetu po hijerarhijskom poretku postojalo je više karaktera
svojine. Apsolutna svojina nad predmetima predstavljala je usklađenu ukupnost
ovlašćenja svih sopstvenika. Takav karakter svojine dominira u razdoblju ranog
feudalizma. Razvojem feudalizma on se smanjuje, da bi u poznom feudalizmu
svojinski odnos bio približen preovlađivanju apsolutne svojine.
Rangovna struktura svojine manifestovala se u jasnoj razlici nosilaca više svojine i
nosilaca najniže svojine (kmetovi). Ovlašćenje nosioca više svojine podrazumijevalo
je obavezu nosilaca najniže svojine da im preda dio prihoda s obrađivane zemlje. Gdje
postoji više nosilaca više svojine, raspodjela dijela prihoda koji su dobiveni od
kmetova odvijala se prema rangu ovlašćenja. Kmetovi su, takođe, bili u statusu
svojevrsne svojine nosilaca više svojine, koja je činila vladajuću društvenu feudalnu
klasu. Ta se vladajuća klasa dijelila na dva staleža. Prvi stalež sačinjavalo je svjetovno
plemstvo, kao osnovni nosilac upravljačkim i ratničkih funkcija u društvu. Plemićku
titulu i staleški položaj nasljeđivao je prvorođeni sin. Drugi stalež činilo je duhovno
plemstvo. Sačinjavali su ga viši crkveni dostojanstvenici, koji su uglavnom poticali iz
redova svjetovnog plemstva. Nijesu mogli nasljeđivati svoj položaj, nego su na njega
dolazili postavljanjem u crkvenoj hijerarhiji. Funkcija duhovnog plemstva bila je
religijsko-ideološka.
Pored dva feudalna privilegovana staleža, koja su imali vrhovnu vlast nad svojinom
na zemlji i kmetovima, postupno se obrazovao i tzv. treći građanski stalež trgovaca i
zanatlija. Građani su imali status slobodnih stanovnika gradova koji se bave gradskim
privrednim djelatnostima. Nijesu bili društveno privilegovani kao pripadnici prva dva
staleža, niti društveno deprivilegovani kao kmetovi. Razvojem feudalnih odnosa
sticali su politička prava, ali bez mogućnosti da u tim pravima budu izjednačeni s
vladajućom feudalnom klasom. Seljaci-kmetovi stajali su izvan staleža, jer nijesu
imali nikakva politička prava. Bili su dužni da jedan dio svojih proizvoda daju feudal-
cima. Pošto su imali jednu vrstu niže svojine na zemlju, feudalci ih nijesu mogli
otjerati s zemlje, čak ni u slučajevima njenog otuđivanja.
U formalnom pogledu feudalno pravo je nedovoljno razvijeno, tehnički nesavršeno i
prvenstveni su mu izvor običaji. Tek u fazi apsolutne monarhije počinju da se javljaju
značajnije kodifikacije prava. U procesu kodifikacije važnu ulogu je igrala i recepcija
rimskog prava (prvenstveno u zapadnoj Evropi), kao i domaće običajno pravo. Klasna
i staleška nejednakost pravnih subjekata osobito se jasno vidi u krivičnom pravu. Za
isto krivično djelo krivci su sasvim različito kažnjavani, zavisno od toga kojoj su
klasi, tj. staležu pripadali. Tako su pripadnici feudalne klase iz dva plemićka staleža
bili kažnjavani blaže nego pripadnici trećeg staleža ili kmetovi. S druge strane, kazna
je zavisila i od lica koje je bilo objekt krivičnog djela. Ako je ovo lice pripadalo fe-
udalnoj klasi, kazna za krivično djelo je bila daleko veća nego ako je pripadalo
drugim klasama. Ovako izrazita nejednakost feudalno je pravo činila pravom
privilegija, tj. pravom u kome postoji niz posebnih krugova pravnih subjekata sa
svojim sopstvenim pravnim poretkom, suštinski različitim od poretka ostalih takvih
krugova.

21
Proces razvoja građanskih odnosa u krilu feudalizma mijenjao je i feudalno pravo sve
većim pojavljivanjem elemenata modernog građanskog prava. Kodifikacije prava u
periodu apsolutističkih monarhija odigrale su značajnu ulogu u tom procesu velike
transformacije prava. Od tehničkog sredstva stvaranja prava one su postale faktorom
njegovog suštinskog preobražaja.

5. OBIČAJNO PRAVO

Običaji su utvrđeni oblici ponašanja pojedinaca i kolektiva u nekoj zajednici, utvrđeni

tradicijom, tj. socijalne navike koje se ispoljavaju u određenim prilikama u različitim
oblastima društvenog života. U istorijski nerazvijenim društvima javljaju se kao
osnovni ili jedini oblik regulacije društvenih odnosa. U tom pogledu, običaji su
istorijsko izvorište moralne, političke, ekonomske i religijske regulacije individualnog
i socijalnog praksisa. Kao izvor prava običaji se javljaju u dva oblika: pravni običaji i
običajno pravo.
Pravni običaji su onaj oblik regulacije društvenog praksisa kome je dat pravni
karakter na osnovu odgovarajućih zakonskih propisa. Budući da se zakonskim
propisima pisanog prava ne mogu pravno regulisati svi društveni odnose koje je
potrebno i moguće regulisati, u modernim pravnim porecima usvojena je metoda po
kojoj zakonodavac generalnom klauzulom prizna i običaje kao izvor prava u onim
područjima koja nijesu direktno pravno regulisana. Zbog toga, pravni običaji imaju
supsidijarni (pomoćni) karakter i važe samo ako ih zakon priznaje i ako nije u
suprotnosti s principima datog pravnog poretka. Od pravnih običaja najpoznatiji su
trgovački običaji (uzance).
Običajno pravo je skup običaja koji ne izviru iz nekog zakonskog propisa, nego
djeluju kao samostalni izvor prava. Običajno pravo je nepisano pravo, koje nastaje na
osnovu dužeg faktičkom provođenja (lat. consuetudo), na osnovu opšteg priznanja
njegove obaveznosti i uvjerenja o pravnoj nužnosti (lat. opinio necessitatis ili opinio
iuris). Ono je u načelu ograničeno u svom važenju na jedno mjesto ili područje, napr.
na običajno pravo neke zajednice. Njegova nepisana pravna pravila svoj formalni
izvor nemaju u nekom propisu koji donosi određeni zakonodavni organ, nego u
običajima određene društvene sredine. Ti se običaji postepeno i manje ili više
spontano stvaraju. Zbog toga se običajno pravo uzima kao nešto što je suprotno tzv.
pisanom pravu kao pravu koje donose određeni državni organi. Međutim, kao i za
pisano pravo, tako i za običajno pravo važi propozicija da njegova primjena mora biti
obavezna za sve organe koji pravo ostvaruju, kao i za sve subjekte prava uopšte.
Pisano pravo je vladajući izvor prava u modernim društvima. Običajno pravo na
dominantni način je postojalo u onim društvima u kojima se još nijesu bile razvile
moderne pravne institucije, nego je pravo bilo sastavni dio običajnosne regulacije
društvenog života. Tačnije, u običajnosnom sistemu života miješali su se i preplitali
oni elementi regulacije ljudskog praksisa, koji će u civilizacijskom razvoju praksisa
dobiti relativno osamostavljene oblike političke, pravne, moralne, ekonomske i
religijske regulacije ponašanja ljudi. Takav tip jedinstvene i nediferencirane regulacije
karakterističan je za stara rodovsko-plemenska društva (s dominantnom kolektivnom
svojinom, zatvorenom privredom i jednostavnim formama društvenosti života).
Dominantan je on i u prvim vijekovima helenske, kao i rimske civilizacije.
U njemu je pravna praksa prožeta religijskim shvatanjima, tako da i svaki pravni
posao i pravna sankcija imaju religijski karakter. Naprimjer, u ranoj fazi razvitka
rimskog prava stari ius civile istovremeno je pravni običaj i religijski obred
(mancipacija = primanje u svojinu, stipulacija = svečano priznanje ugovorne obaveze,

22
manumissio = otpuštanje iz vlasti, puštanje roba na slobodu, itd.). Razvitkom rimskog
društva, jačanjem robno-novčanih odnosa, kao i snaženjem pravne svijesti i pravnih
institucija pisano pravo sve će više potiskivati običajno pravo. U srednjevjekovnog
Evropi, zbog dubokih retrogradnih i regresivnih društvenih kretanja, došlo je do
obnavljanja običajnog prava. Ponovno otkriće rimskog prava i njegova recepcija
usloviće takvo uspostavljanje pravnih sistema u poznom feudalizmu, u kojima je
uporedno važilo običajno i recipirano rimsko pisano pravo. Samo se u Engleskoj
kontinuirano održavalo i razvijalo srednjevjekovno običajno pravo, razumije se sve
više prilagođavano zahtjevima modernog društva.
Novovjekovna škola teorija prirodnog prava odlučno se suprotstavljala običajnom
pravu, smatrajući da ono odudara od jusnaturalističkog uvjerenja da pravo izvire iz
prirodne moći ljudskog uma, na temelju koje se onda pravo može univerzalizovati u
svom važenju i biti primjenljivo za sve narode. Suprotno toj tendenciji u odnosu
prema običajnom pravu Njemačka istorijska škola prava u prvoj polovini 19. vijeka
zastupa ideju da se običajno pravo ne može naprosto odgurnuti u stranu kao relikt
prošlosti pravnog mišljenja i pravne prakse, jer se u običajnom pravu izražava duh
jednoga naroda, koji je odlučujući za razumijevanje, stvaranje i recipiranje prava kao
takvoga. Na osnovu tih stavova G.F. Puhta je naučno razvio učenje o običajnom
pravu.
U savremenoj epohi dinamika razvitka društvenih odnosa, pravne svijesti i pravnih
institucija uslovila je temeljnije potiskivanje običajnog prava. Naročito se potiskuju
običaji koji su se vijekovima postepeno razvijali u agrarnim proizvodnim i društvenim
odnosima. Ipak, običajno pravo još uvijek se smatra dijelom pozitivnog prava, jer se
ovo obično dijeli na običajno i pisano pravo. Međutim, i u pojedinim zakonskim
normama moguće je ukazivanje na običaje i socijalne navike. U različitim pogledima
moguće je da običajno pravo, izjednačeno s zakonskim pravom, bude posebno
tretirano od zakonodavca. Naprimjer, u Njemačkoj kažnjivost nekog djela ne može
biti zasnovana u običajnom pravu, jer po ustavu kažnjivost djela prije njenog
izvešenja zakonski mora biti određena. U međunarodnom krivičnom pravu ili u
Commom Law ne važi tako striktno zabrana zasnivanja kazne u običajnom pravu.
Običajno pravo treba razlikovati od tzv. sudijskog prava, kod koga se radi o daljem
razvijanju i oblikovanju važećeg prava od strane judikative, pri čemu se ne stvara
novo pravo u pravom smislu riječi. Pravosuđe ostaje ovlašćeno da sudijsko pravo na
osnovu boljeg uvida u svako doba može mijenjati, dok o običajnom pravu, kao i o
zakonskom pravu, samo zakonodavac može biti nadležan. Ni kod sudskih običaja,
stalnog pravosuđa viših sudova, ne radi se o običajnom pravu. To ne znači da se
običajno pravo ne može razviti pod određenim okolnostima iz sudijskog prava ili
običaja suda.
U cjelini, savremeni život ne isključuje stvaranje određenih običaja ili pravnih
standarda i poslovnih običaja, koji nalaze primjenu u pravu. To je karakteristično za
trgovinu, pomorstvo i različite ekonomske odnose.

6. CRKVENO PRAVO

Crkveno pravo je interno pravo koje same sebi postavljaju religijske zajednice.
Termin crkveno pravo ne treba doslovno shvatiti kao da se tiče samo crkvi, nego se
odnosi na sve religijske i svjetonazorne zajednice koje imaju potrebu da svoj
unutrašnji život, između ostalog, i pravno normiraju. Takvo pravo religijskih
zajednica da same uređuju unutrašnje pravne odnose u modernim je zakonodavstvima
utemeljeno u ustavima. Ono predstavlja izraz modernog principa religijske slobode,

23
kao i sekularizacijskog načela razdvojenosti države i crkve. U onom smislu u kome
određena religijska zajednica ima status udruženja iz domena javnog prava (tzv. status
udruženja), njeno interno crkveno pravo je javno pravo. Naravno, crkveno pravo ne
treba miješati s državnim crkvenim pravom. Ovo potonje nije unutar-crkveno, nego je
državno pravo koje se bavi statusom religijskih zajednica.
Zapadno crkveno pravo proizilazi iz sholastičke tradicije (Gracijan i Toma
Akvinski). Istorijski gledano, rimsko-katoličko pravo dugo vremena je imalo uticaj
uzora za državno pravo. Brojni pravni instituti (napr. dispenzacija, oslobođenje od
neke obaveze) iz njega su pozajmljeni, a studije “oba prava” (crkvenog i svjetovnog)
vijekovima su bile samorazumljive. Sporni su pravni izvori crkvenog prava. Neki
autori smatraju da su crkveno i svjetovno pravo u bitnom smislu različiti. Drugi
smatraju da takva bitna razlika ne postoji, jer u oba slučaja postoje obavezujuće
norme zasnovane na zahtjevu za važenjem.
Rimokatolička crkva legitimirala se kao institucija u njezinom tradicionalnom
samorazumijevanju o apostolskoj sukcesiji, izvodeći svoj kontinuitet od Petra kao
prvog pape i biskupa Rima: “Ti si Petar, stijena, i na tom kamenu sazidaću svoju
crkvu” (Mt, 16,18). To jasno podsjeća na jurističko prenošenje stanja stvari, poput
dodjeljivanja punomoći. Crkveni identitet za rimokatoličku crkvu je prije svega
pravni kontinuitet, a crkveno pravo je konstitutivno za njega. Pitanje o odnosu
institucije “crkve” kao “zajednice svetih” u smislu trećeg člana vjere, tj. “Tijela
Hristovog na zemlji” (ecclesia invisibiles) za nju se postavlja samo u oslabljenoj
formi. Ona priznaje ne samo od čovjeka stvoreno, nego i neposredno obavezujuće,
nepromjenljivo božansko pravo (ius divinum). I Drugi vatikanski koncil polazi od
crkve kao naroda božjeg i time od zajedničkog svještenstva svih vjernika, pod kojim
postoji fundamentalna jednakost: svi imaju udjela u službi vjesnika (objavljivača),
spasa i vođenja (communio fidelium). Unutar Hristovih vjernika postoje dalje nosioci
posebnih punomoći vođenja koji se razlikuju (Papa i biskupi), kojima legitimacija
dolazi iz poslanja s Petrom na vrhu (communio hierarhica). Ovo hijerarhijsko
svještenstvo razlikuje se od opšteg ne po stupnju, nego po suštini: ono nije
stupnjevanje opšteg svještenstva. Naime, communio fidelium i communio hierarhica
su u uzajamnom odnosu, nad kojim je samo poslanje crkve. Ta crkvena communio je
organski i sinodalno strukturirana zbiljnost, koja počiva na pravnoj vlasti, tako da
crkveno pravo nije po koncilu samo teorijski zasnovano, nego je i nužno.
Svim hrišćanskim crkvama zajednički su najstariji izvori prava, prije svega,
djelimično Stari zavjet i Novi Zavjet. U crkvenom pravu rimokatoličanstva i
pravoslavlja u starije izvore prava spadaju i odluke prvih sedam Vaseljenskih
crkvenih sabora i odluke apostola. Poslije raskola u hrišćanstvu 1054. godine u
pravoslavlju i rimokatoličanstvu oblikuju se posebni izvori prava. U rimokatoličkoj
crkvi izvori prava su bili: naredbe rimskih papa, zaključci Ekumenskih sinoda, odluke
pokrajinskih crkvenih sabora, ukoliko su u skladu sa opštim propisima, konkordati i
dr. Bolonjski redovnik Gracian u 12. vijeku načinio je zbirku kanonskog prava. Ona
će biti uvrštena u Corpus iuris Canonici, koji je uobličen krajem 14. vijeka. Katoličko
kanonsko pravo kodifikovano je tek 1917. godine kao Codex iuris Canonici (pet
knjiga s 2414 kanona). Kanonsko pravo u rimokatoličkoj crkvi izvodi se iz osnovne
razlike između božanskog (ius divinum) i čisto crkvenog prava (ius mere
ecclesiasticum).
U pravoslavnoj crkvi, pored drugih izvora kanonskog prava (odluke Vaseljenskih
carigradskih patrijarha i dr.), po svojoj važnosti poznat je Nomokanon, zbornik
crkvenih i svjetovnih propisa. Uzajamna samostalnost pravoslavnih crkava uslovila je
da svaka autokefalna crkva donosi i svoja posebna pravila, tj. posebne ustave. Tim se

24
ustavima uređuju pitanja organizacije crkve, odnosa organa crkvene vlasti, uprave i
sudstva, kao i druga pitanja vezana za funkcionisanje crkve. Istočne crkve koje su ušle
u uniju s rimokatoličkom crkvom imaju vlastiti Codex Canonum Ecclesiarum
Orientalium, koji je različit od kanona Rimokatoličke crkve.
Reformističke crkve, počev od Reformacije, isključile su se iz pravnog
kontinuiteta s katoličkim crkvenim pravom i stvorile su vlastito pozitivno pravo na
bazi vjerskih spisa i odgovarajućih zemaljskih crkvenih regimenti (uprava). Stvorile
su svoje crkvene poretke. Oni počivaju na ukidanju razdvojenosti između svještenika i
laika, tako da kod njih izostaje i svaka osnova legitimaciju koja bi odgovarala
apostolskoj sukcesiji. Na osnovu takve situacije nastala je potreba da odgovarajućim
razumijevanjem crkve koja ohuhvata sve hrišćane. Osnova je nađena u Augsburškoj
ispovijesti vjere, prema kojoj je “crkva” shvaćena kao “zajednica svih vjernika, kod
kojih se jevanđelje čisto propivijedalo i sveti sakramentisu dati prema jevanđelju”.
Reformističko shvatanje pojma zajednice glasi: “Mi ostajemo stalno u učenju
apostola i u zajednici i u lomljenju hljeba i u molitvi”. Pojam crkve, dakle, shvaćen je
iz kruga pojmova: biblija, skup, lomljenje hljeba i molitva. Na taj način, reformistički
određeni pojam crkve bitno je drugačiji od katoličkog. Međutim, i ovdje se otvara
pitanje o odnosu pravno egzistirajuće crkve i “duhovne” crkve. U zavisnosti od
shvatanja crkve u evangelističkoj crkvi bilo je poricano postojanje crkvenog prava.
Neki autori su iznosili tezu da je crkveno pravo u protivrječju s biti crkve. Tom stavu
u osnovi nalazila se teza da samo država može postavljati pravo. Po tom stavu
crkvene strukture potpuno se prepuštaju državnom posezanju. Evangelističko
crkveno pravo je decentralizovano zbog toga što ne postoji jedinstvena institucija.
Postavljanje crkvenog prava u njima ograničava se na pojedine zemaljske crkve, s
ograničeno rasprostrtim običajnim pravom. Među reformističkim crkvama u znatnoj
se mjeri razlikuju unutrašnja crkvena uređenja i iz njih proistekli interni zakoni i
propisi.
U pravoslavlju pravno mišljenje u cjelini igra mnogo manju ulogu nego u
zapadnim crkvama. Čvršće državne strukture u svojim područjima učinile su manje
nužnim razvoj crkvene zakonodavne i pravosudne tradicije. Zbog toga u
pravoslavnim crkvama postoji manji broj oblikovanih pravila i veći broj običaja, koji
se često vrlo fleksibilno tumače, čak do faktičke anarhije i gubitka pravne sigurnosti i
uređenih odnosa. Izvori prava u pravoslavnim crkvama su kanoni, tj. odluke
ekumenskih koncila, kao i pojedine izjave crkvenih otaca, koje zajedno čine jezgro
crkvenog prava. Pravoslavni svještenici smiju od njega odstupati ako u pojedinačnim
slučajevima to nalaže “razborito domaćinstvo u kući božjoj”.
U cjelini, crkveno ili kanonsko pravo uređuje unutrašnju strukturu i
organizaciju religijskih zajednica (članstvo, crkvenu zajednicu, organe rukovođenja),
dakle, ustav crkve. Na toj osnovi mogu se donositi crkveni zakoni i pravila, koji se
bave različitim temama, napr. liturgijom i tokom bogosluženja, kauzalijama
(porecima života), upravljanjem nad imetkom i porezima itd. Kanonsko pravo uređuje
unutrašnja pitanja religijske zajednice, koja su u njezinoj potpunoj ili djelimičnoj
nadležnosti.
Šerijatsko pravo kao muslimansko vjersko pravo u bitnom je smislu različito
od evropskog svjetovnog prava, ali i od kanonskog prava hrišćanskih vjerskih
zajednica. Nastalo je u Arabiji u 7. vijeku na ideji jedinstva islamske vjerske i
političke zajednice, u kojoj se spajaju vrhovi duhovne i svjetovne vlasti (javne vlasti).
U izvore šerijatskog prava spadaju: Koran (islamska vjerska knjiga, koja između
ostalog sadrži propise porodičnog, nasljednog, krivičnog i ratnog prava), Suna (zbirka
Muhamedovih misli i stavova), idžma-ul-umet (gledište islamskih pravnika ulema o

25
nekom vjerskom i pravnom pitanju) i kijas (rješenja islamskih pravnika izvedena po
analogiji). Koran je podijeljen na sure (poglavlja) i ajete (izreke). Postoji oko 500
ajeta koje se bave pravnim pitanjima, a onih koje se bave moralnim i vjerskim
pitanjima ima oko 5500. Šerijatsko pravo namijenjeno je pripadnicima islamske
zajednice i ima sakralni karakter. Primjenjuje se i danas u nekim islamskim azijskim i
afričkim zemljama.

26
DRUGI DIO

1. PRAVNI SISTEM I PODRUČJA PRAVA

Pravni sistem ili pravni poredak je cjelina važećeg prava u jednoj državi. U
pravni sistem spada zakonsko pravo, koje donosi legislativna (zakonodavna) vlast, a
njegovu interpretaciju daje sudska vlast (judikativa). U zapadnim zemljama razlikuju
se anglosaksonski pravni sistem (Common Law) i pravni sistemi kontinentalne
Evrope, koji se izvode iz rimskog prava. Prema različitim kriterijima pravni sistemi se
dijele na posebna područja prava. Najstandardnija je podjela prava na javno i privatno
pravo. Po drugim kriterijima iz javnog prava izdvaja se krivično pravo, na osnovu
čega se dobiva trodjelna podjela na javno, privatno i krivično pravo. U njemačkoj
pravnoj tardiciji iz javnog se prava izdvaja i ustavno pravo, odnosno, državno pravo,
tako da se dobiva četvorodjelna podjela na: ustavno, javno, privatno i krivično pravo.
Sporno je pitanje mjesta međunarnog prava u ovim sistemima podjele pravnih
područja, a posebno je sporno pitanje da li se ono može tretirati kao svojevrsni
globalni sistem prava.
U sociološkom smislu, posebno u funkcionalističkim koncepcijama tzv. teorije
sistema, svi se dijelovi društva shvataju kao sub-sistemi, pa time i pravo biva
shvaćeno kao jedan društveni sub-sistem. U toj se misaonoj paradigmi pravni sistem
pokušava tumačiti iz odnosa prema drugim sub-sistemima (napr. politika, ekonomija,
moral) i njihovih uzajamnih prožimanja. Tako je Niklas Luman prirodu prava
pokušavao tumačiti na temelju teorije sistema.
Kada je riječ o definicijama područja ili grana prava, onda među filozofima i
teoretičarima prava nema saglasnosti. Najčešće se kao glavna područja prava uzimaju
javno i privatno pravo. Krivično pravo, kao dio javnog prava, takođe se pokušava
utemeljivati kao posebno područje prava. Isto tako, neki teoretičari radno pravo, koje
pripada privatnom pravu, nastoje posmatratiu kao samostalno područje prava.
Područja prava se, u principu, mogu razdjeljivati prema formalnim kriterijima
(naprimjer, prema predmetnim područjima regulacije izvora prava) ili prema
područjima životne zbiljnosti, koji su oblikovani putem različitih izvora prava.
Primjer za ovaj drugi kriterij je upravo radno pravo, koje se uspostavlja iz različitih
pravnih izvora, ali mu je predmet ono područje života koje je određujuće za rad.
Među pravnim teoretičarima otvoreno je pitanje jasnog razgraničenja između
javnog i privatnog prava. Iz rimskog prava izvodila se teorija interesa (prema podjeli
rimskog pravnika Ulpijana: »Publicum ius quod ad statum rei Romanae spectat;
privatum quod ad singulorum utilitatem; sunt enim quaedam publice utilia, quaedam
privatim«), po kojoj se ove dvije grane prava razgraničavaju na osnovu sadržaja, tj.
slijeđenja javnih ili privatnih interesa. Stoga su u javno pravo uvrštavane sve norme
koje štite opšte, tj. državne interese, a u privatno pravo norme koje štite interese
privatnih lica. Ova teorija interesa je danas u potpunosti napuštena, jer u praksi nije
moguće precizno odrediti koja norma štiti opšte, a koja privatne interese. Danas
postoje dva osnovna stanovišta o njihovom razgraničenju. Starije stanovište se
označava kao teorija subordinacije, dok je vladajuće stanovište određeno kao
modifikovana teorija subjekta. Prema teoriji subordinacije pravni je odnos uvijek
javan onda kada je dat odnos nadređivanja i podređivanja, dok je privatno pravo
određeno odnosom jednakopravnosti. Prema modifikovanoj teoriji subjekta, koja se
još naziva i teorijom posebnog prava, javno pravo dato je onda kada njegove norme

27
ovlašćuju ili obavezuju isključivo jednog nosioca vlasti. U ostalim slučajevima u
pitanju je privatno pravo. Zbog praktičnosti se ovoj teoriji u današnje vrijeme daje
prednost.
Usložnjavanje problema razgraničenja javnog i privatnog prava nastupilo je osobito
poslije Prvog svjetskog rata pojavom fenomena koji se označava kao najezda javnog u
privatno pravo. Državni intervencionizam u privredi donosio je sve veće
ograničavanje autonomne volje pojedinaca kao privatnih lica. To je imalo za
posljedicu sve veći rast regulacije društvenih odnosa državnim prinudnim normama,
koje su u privatno-pravne odnose unosili elemente javno-pravnih odnosa. Na taj se
način sve više relativizirala podjela prava na javno i privatno. Takva se tendencija
može razumjeti i iz opšteg procesa razvitka prava u modernim zapadnim zemljama.
Pravo se razvijalo prateći razvitak slobodne privatne inicijative. U vremenu klasičnog
liberalizma još je postojala jasna razlika između javnog i privatnog prava. U području
javnog prava država je vladala bez suštinskih ograničenja, dok je u području
privatnog prava vladala volja pojedinaca. Unutrašnja evolucija dovodi do sve većeg
miješanja države u dotadašnje privatne odnose, kao što se na drugoj strani principi
javnog prava do određenog stepena približavaju privatno-pravnim principima. Država
se sve više podvrgava odgovornosti i za svoje akte vlasti, na temelju čega se sve više
kodifikuje rad državnih organa, a njezina vlast se sve više ograničava i svodi na
izvršenje prava. Ipak, razlika javnog i privatnog prava ostaje u modifikovanim
oblicima.

2. JAVNO PRAVO

Javno pravo je onaj dio pravnog poretka koji uređuje odnose između nosilaca javne
vlasti i pojedinih privatnih pravnih subjekata, kao i uzajamne odnose nosilaca javne
vlasti. Za razliku od javnog prava privatno pravo uređuje odnose između privatnih
pravnih subjekata. Drugim riječima, javno pravo reguliše odnose u kojima je bar
jedna strana nosilac javne vlasti koji se pojavljuje kao takav, dok su u privatnom
prava obje strane lišene tog svojstva. Javno pravo obuhvata kompleksnu pravnu
materiju. Osim unutardržavnog, ono obuhvata i međunarodno pravo. U zemljama EU
ono obuhvata i supranacionalnu pravnu materiju, tzv. evropsko pravo.
Na unutardržavnom planu javno pravo obuhvata državno, tj. ustavno pravo (pravo
koje reguliše organizaciju, sklop i kompetencije najviših državnih organa), kao i
osnovna prava (na temelju zaštite individualnih sloboda od državnog posezanja).
Pojmom javnog prava obuhvata se još i opšte i posebno upravno pravo, kao i posebne
materije upravnog prava, u koje spadaju krivično pravo, procesno pravo, socijalno
pravo i poresko pravo.
U cjelini je kompleksnu shemu posebnih grana i pod-grana javnog prava
moguće predstaviti na sljedeći način:

I Internacionalno pravo
- Međunarodno pravo, koje reguliše uzajamne odnose država
II Supranacionalno pravo
Evropsko pravo
III Nacionalno pravo
Ustavno (državno) pravo
pravo državne organizacije
osnovna prava
državno crkveno pravo

28
Upravno pravo
Opšte upravno pravo (upravno procesno pravo......)
Posebno upravno pravo (Javno građevinsko pravo, Komunalno pravo, policijsko
pravo, ekološko pravo)
Privredno upravno pravo (Obrtničko pravo, Pravo kartela, Pravo subvencija, Pravo
konkurencije)
Posebno pravo postupka i procesno pravo)
Socijalno pravo
Poresko pravo
E. Krivično pravo

2.1. Ustavno pravo

Da bi se razumio pojam ustavnog prava najprije treba definisati pojam ustava. U

formalnom smislu ustav je pravni akt u formi zakona s najvišom pravnom snagom,
kojim se utemeljuju osnove pravnog poretka neke države.
U materijalnom smislu ustav je pravni akt kojim se utvrđuje oblik državne
organizacije, kao i forme upravljanja i vladanja u državi. U načelu, ustav u
materijalnom smislu postoji u svakoj formi društvene organizacije života, čak i u
“primitivnim” formama društava.
Formalni i materijalni smisao ustava ne moraju se nužno poklapati u potpunosti. U
mnogim državama savremenog svijeta oni se poklapaju, tako da se ustav javlja u
formi pisanog dokumenta, koji donosi određeni zakonodavni organ prema posebnom
pravnom postupku. Međutim, u nekim zemljama ustav postoji samo u materijalnom, a
ne i u formalnom smislu. U Velikoj Britaniji on se sastoji iz niza istorijski nastalih
zakonskih tekstova, koji zajedno predstavljaju privremeni ustav, ali ujedno pokazuje
nestatički karakter ustava. Ustav u formalnom smislu je civilizacijska tekovina, kojom
se pokazuje nivo razvitka pravne svijesti na uređivanju osnovnih prava i dužnosti
članova neke društvene zajednice, na temelju principa pravne sigurnosti.
Iako se prve velike filozofsko-pravne rasprave o ustavu, tj. o najboljoj politeji javljaju
u staroj Heladi (Platon, Aristotel) i Rimu (Ciceron) ustavne regulacije praktičkog
društvenog života, u materijalnom i formalnom smislu, pripadaju modernoj
građanskoj epohi. Tako je prvi moderni demokratski ustav u istoriji donesen u SAD
1787. godine u procesu oslobođenja bivše engleske kolonije od svoje metropole, a u
Evropi poljski ustav iz 1791. godine. Oni su otvorili moderni proces visokog razvitka
pravne svijesti. U njemu centralno mjesto ima ideja visoke pravne zaštite prava
čovjeka i građanina, kao i ideja stabilnog pravnog poretka u racionalnoj organizaciji
države i njezinih funkcija. Za realizaciju tih ideja javila se potreba za jednim
osnovnim zakonom, koji bi po pravnoj snazi bio iznad ostalih zakona, pri čemu bi
cjelina zakonodavstva svoje utemeljenje i legitimnost imala upravo u tom osnovnom
zakonu.
U modernoj istoriji Srbije, od početka borbe za oslobođenje od Otomanske
imperije, javljaju se pokušaji donošenja ustava. Pokušaj s donošenjem tzv.
Sretenjskog ustava 1835. godine nije uspio. Tuski je sultan propisao Srbiji prvi ustav
1838. godine. Srpske vlasti izdaju ustav 1869. godine. Novi ustav se donosi 1888.
godine, ali biva ukinut 1894. godine i zamijenjen onim iz 1869. godine. Godine 1901.
Aleksandar Obrenović donosi tzv. Oktroisani ustav 1901.godine. Smjena dinastije
Obrenović dinastijom Karađorđević 1903. godine dovodi do ponovnog uvođenja
ustava iz 1888. godine sa neznatnim izmenama. Prvi ustav Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca, tzv. Vidovdanski ustav, donesen je 1921. godine. Ukida ga Aleksandar

29
Karađorđević 1929. godine i zamjenjuje oktroisanim ustavom 1931. U socijalističkoj
Jugoslaviji prvi ustav donijet je 1946. godine. Potom slijede Ustavni zakon iz 1953.
godine, ustav iz 1963. godine i ustav iz 1974. godine.
Ustavno pravo je grana pozitivnog prava, koja sadrži ustavne propise, kao i
pravna naučna disciplina. Premda među pravnim teoretičarima ne postoji saglasnost,
rasprostranjenije je uvjerenje da ustavno pravo obrađuje materiju ustava u
materijalnom smislu. Drugi smatraju da ono obuhvata i teoriju države i teoriju prava
(L. Digi). Zbog toga je, posebno u njemačkoj pravnoj nauci, ustavno pravo smatrano
državnim pravom (Staatsrecht) ili njegovim dijelom, ali se to određenje sve više gubi.
S druge strane, nije jednostavno povući liniju razgraničenja između ustavnog prava i
drugih grana prava. To se posebno odnosi na pitanje koje odredbe državne
organizacije spadaju u ustavno, a koje u upravno ili u sudsko pravo. Isto to važi za
ragraničenje materije ekonomskog sistema, koja može spadati u građansko pravo, kao
što ustavno pravo može sadržati osnovne odredbe i drugih grana prava (porodično,
radno, krivično, međunarodno pravo etc.).
Ustavno pravo je pravna materija regulacije državnog prava i osnovnih prava.
Ustavno pravo spada u javno pravo, ali u širem smislu i u državno pravo. U načelu,
ustav se konstituiše na način pisanog prava, ali može i na način opšteg ili običajnog
prava. Na osnovu principa zakonitosti ustav se određuje kao specifični osnovni zakon,
koji se donosi na temelju ovlašćenja ustavotvorne vlasti (“pouvoir constituans”). U
hijerarhiji pravnih normi u pravilu mu pripada najviši stupanj.
Ustavom se u prvom redu obuhvata pitanje državne vlasti (“pouvoir
constitue”), na osnovu koga se uređuje značaj i podjela zadataka i ovlašćenja
pojedinih ustavnih organa. Čisti monarhističko-despotski ustavi predviđaju samo
jedan ustavni organ, dok pluralistički ustavi (koji ne moraju nužno biti i demokratski)
predviđaju više ustavnih organa. U modernim demokratskim ustavima rukovodeći
ustavni principi su demokratija i podjela vlasti. Predsjednik države, vlada, Parlament
(jednodomni ili dvodomni) i pravosuđe su ustavni organi.

2.2. Upravno pravo

Upravno pravo je pravo egzekutive, tj. državne vlasti ili uprave. Uz državno,
odnosno, ustavno pravo čini sastavni dio javnog prava. Ono posebno reguliše pravne
odnose između države i njenih građana, ali i načine funkcionisanja institucija vlasti
(uprave) i njihov uzajamni odnos. U okviru upravnog prava razlikuje se opšte i
posebno upravno pravo. Opšte upravno pravo utvrđuje osnove i načela uprave i
njezinu djelatnost. Posebno upravno pravo utvrđuje posebna i specifična pravna
pravila za specifične djelatnosti pojedinih grana uprava (napr. građevinsko pravo,
komunalno pravo, saobraćajno pavo etc.).
Upravljanje je obavljanje vlastitih ili tuđih poslova. Država uprava je
ispunjavanje javnih zadataka od strane organa države. Ona čini jedan dio državne
vlasti, koja se ispoljava u zakonodavstvu, pravosuđu i upravi. Javna uprava obuhvata
djelatnosti koje razvija država ili neki drugi javno-pravni organ (zajednica, udruženje
etc.) za ispunjavanje njezine svrhe i njezinog pravnog poretka, pri čemu ti poslovi ne
spadaju u zakonodavstvo, ni u pravosuđe. Drugim riječima, kao grana javnog prava
upravno pravo je način regulacije organizacije državne i javne uprave, djelatnosti ja-
vne uprave, sredstava kojima javna uprava raspolaže i kontrole nad zakonitošću rada
javne uprave. Upravno pravo se temelji na nekoliko osnovnih načela: Načelo
ograničenja zakonom (što znači da se nijedna djelatnost javne uprave ne može odvijati
bez zakona), Načelo prednosti zakona (Nijedna djelatnost javne uprave ne može biti

30
protivna zakonu) i Načelo srazmjernosti (uprava ne smije snažnije posezati u prava
građana, ako to ne zahtijeva sama svrha mjere).
Opšte upravno pravo reguliše osnovne pravne institute i načine postupanja,
koji se susreću ili mogu biti potrebni u svakom postupanju uprave, nezavisno od
odnosnog područja stvari. Konkretno, opšte upravno pravo odnosi se na: a) Oblike
postupanja uprave osobito u pogledu akata uprave, realnih akata uprave, pravnih
propisa, pravila (naredbi) i javno-pravnih ugovora; b) Postupke za donošenje upravnih
odluka (postupci uprave), i to posebno rokovi opštih upravnih postupaka, prije svega
prava i dužnosti sudionika postupka, posebni načini postupanja prilikom utvrđivanja
planova i formalnih postupaka uprave; c) Postupci prisilnog sprovođenja odluka
uprave (upravno izvršavanje), kao što su prisilna naplata, izvršavanje nadoknade i
neposredna prisila. Opšte upravno pravo se kodifikuje za djelatnost uprave zakonom
o upravnom postupku. Za pojedine aspekte opšteg upravnog prava donose se i
posebni zakoni, napr. zakon o upravnom izuvršavanju etc.
Posebno upravno pravo je “specijalno upravno pravo”, koje se odnosi na
potrene određenih, predmetnih zadataka uprave. Određenja posebnog upravnog prava
stupaju pored opšteg upravnog prava, oslanjajući se na njegova određenja, tako što ga
dopunjavaju ili modifikuju. Obrnuto, opšte upravno pravo upotpunjuje ovo posebno
tamo gdje ovo nema posebno razrađenu regulaciju. Sistematizacija područja
regulacije posebnog upravnog prava zahvata: a) Pravo poretka, tj. pravo odbrane od
ugrožavanja ((opšte policijsko pravo i pravo poretka), pravo uredbi o građenju, pravo
okupljanja, pravo za strance); b) Komunalno pravo; c) Pravo uređenja prostora,
gradnje i planiranja; d) Privredno upravno pravo i pravo privrednog nadzora; e)
Ekološko pravo (zaštita imisije, otpad, vode, zaštita tla); f) Školsko zakonodavstvo; g)
Javno službeno pravo (pravo službenika, pravo vojne i civilne službe); h) Socijalno
pravo; i) Poresko pravo. U evropskim zemljama posebno upravno pravo naslanja se
na evropsko pravo i trpi uticaje od njega.
Cjelovito gledano, u područje upravnog prava spadaju pravne norme kojima se
reguliše način osnivanja i ukidanja organa javne uprave, kao i načini njezine
organizacije. Nadalje, ono uređuje djelokrug, nadležnosti odgovornost organa javne
uprave, načine donošenja i vrste akata javne uprave, te akata kojima se određuju prava
i obaveze građana i pravnih lica u području upravne djelatnosti i u upravnom
postupku. Javnim pravo se uređuje i način pribavljanja i raspolaganja sredstvima
javne uprave i javnog dobra.

3. MEĐUNARODNO PRAVO

Predstavlja skup pravnih pravila (običajnih i ugovornih) koja regulišu odnose izmedu
država i odnose u međunarodnoj zajednici. Ne postoji jedinstveno shvatanje definicije
i karaktera međunarnog prava.
Neki autori smatraju da je u pitanju »međudržavno« pravo koje reguliše odnose
između suverenih država, a drugi da ono reguliše odnose između svih subjekata
međunarodnog prava. Po trećem shvatanju njegov se pojam utvrđuje na osnovu
pravnih izvora iz kojih nastaju njegove norme (Scelle, Kelsen).
Ipak, preovlađuje shvatanje da je ono u pravom smislu »međunarodno«, jer ne
reguliše samo odnose između država, nego i odnose između država i međunarodnih
organizacija, između pojedinih međunarodnih organizacija kao i njihove unutrašnje
odnose, uopšte, odnose između naroda kao nosilaca suvereniteta. Generalno,
međunarodno pravo dijeli se na međunarodno javno i međunarodno privatno pravo.

31
Međunarodno javno pravo reguliše odnose između država, kao i odnose između
država i drugih subjekata međunarnog prava. Njegov razvoj je posljedica dinamičnog
razvoja međunarodnih odnosa. Ti odnosi podliježu različitim oblicima regulacije i
stvaranju novih grana međunarodnog javnog prava: ugovorno, diplomatsko i
konzularno, saobraćajno (pomorsko, željezničko, rječno, vazduhoplovno, poštansko),
administrativno, krivično, humanitarno, medicinsko, nadvazdušno (pravo vasionskog
prostora) itd. Klasično međunarodno javno pravo dijelilo se i na međunarodno ratno i
mirnodopsko pravo. Na problemu odnosa međunarodnog i unutrašnjeg prava javljaju
se dvije koncepcije: 1) Monistička škola, koja stoji na stanovištu jedinstva prava i
primata međunarodnog javnog nad unutrašnjim pravom; 2) Dualistička škola zastupa
stanovište da obaveznost međunarodnog javnog prava proističe samo iz pristanka
država (teorija autolimitacije državnog suvereniteta). Ono ima dejstvo u okviru
unutrašnjeg prava po načelu “Lex specialis derogat legi generali”.
Iako se rudimenti međunarodnog javnog prava mogu pronaći još u Starom vijeku i
protežu se kroz Srednji vijek, tek s ranom građanskom epohom i pojavom poznatog
djela Huga Grotiusa “De iure belli ac pacis” (1625) postavljeni su temelji za razvitak
teorijske refleksije međunarodnog javnog prava. Od tog vremena postepeno se
uspostavljaju moderna načela međunarodnih odnosa. Vestfalski ugovor iz 1648.
godine ističe načelo suverene jednakosti država. Francuska građanska revolucija ističe
načelo nemiješanja u unutrašnje poslove drugih država, načelo teritorijalnog
integriteta, načelo rješavanja teritorijalnih pitanja plebiscitom (Avinjon, Savoja itd.) i
načelo nepovrjedivosti međudržavnih ugovora (Gregoar). Tokom 19. vijeka
djelimično se kodifikuje diplomatsko pravo, međunarodna arbitraža (međunarodni
arbitražni sud), te međunarodno ratno pravo. Na prelazu 19. u 20. vijek provodi se
doktrinarna kodifikacija međunarodnog javnog prava. Poslije Prvog svjetskog rata
stvara se prva opšta međunarodna organizacija Društvo naroda. Oktobarska revolucija
donosi princip prava svih nacija na samoopredjeljenje. U Hagu se osnova Stalni sud
međunarodne pravde (1928). Saveznička Atlantska povelja (1941) donosi principe
budućeg uređenju svijeta na osnovi slobode, ravnopravnosti i prava na samoopre-
djeljenje svih nacija. Poslije Drugog svjetskog rata međunarodno javno pravo razvija
se u okviru OUN.
I u međunarodnom javnom pravu moguće je govoriti o izvorima prava u materijalnom
i formalnom smislu, jer se njegovi izvori javljaju u obliku običajnog i ugovornog
prava. Materijalni izvori su različiti od onih u unutrašnjem pravu, jer zavise od
brojnih faktora (faktor sile, ravnoteža snaga etc.). U formalnom smislu najstariji izvor
je međunarodni običaj. Nastaje ponovljenim vršenjem ili propuštanjem, praćenim
određenom pravnom sviješću (opinio iuris). Po Statutu Međunarodnog suda pravde
međunarodni običaj služi kao “dokaz opšte prakse koja je prihvaćena kao pravo”.
Ipak, iako između običajnog i ugovornog prava postoji tijesna veza, ugovorno pravo
(međunarodni ugovor) je najznačajniji izvor međunarodnog prava, jer ugovor je4
određeniji od običaja. Povelja UN ima prednost u odnosu na druge ugovore koji
nijesu u saglasnosti sa obavezama iz nje. Po Statutu Međunarodnog suda pravde u
izvore međunarodnog javnog prava spadaju i »opšta načela prava priznata od
civilizovanih nacija«, učenja najpoznatijih teoretičara međunarodnog prava, presude
Međunarodnog suda pravde, kao i sama pravičnost kao posebni izvor prava, koji
dopunjava njegove praznine. Glavni subjekti međunarodnog javnog prava su države.
Pored njih, subjekti su i pojedine međunarodne organizacije. OUN ima pravo da
sklapa međunarodne ugovore s državama i drugim organizacijama,
Međunarodno privatno pravo predstavlja skup pravnih normi koje regulišu građansko-
pravne odnose sa stranim elementom. Međunarodno privatno pravo reguliše stvarno--

32
pravne, nasljedne, statusne i obligacione odnose u kojima učestvuju kao pravni
subjekti domaći i strani državljani, ili domaća i strana pravna lica, ili odnose čiji se
predmet nalazi na stranoj teritoriji, odnosno, koji nastaju na teritoriji strane države, ili
tu treba da budu izvršeni. Ipak, ne postoji saglasnost o tome šta ulazi u sastav ove
grane prava. Po jednom shvatanju, vremenski najstarijem, u ovu granu prava spadaju
samo norme o sukobu zakona. Po drugom shavatnju, međunarodno privatno pravo
čine norme o sukobu zakona i o sukobu jurisdikcija. Po trećem shvatanju, ono pored
pomenutih normi sadrži i norme o pravnom položaju stranaca. Po četvrtom shvatanju,
ovo pravo predstavlja norme o sukobu zakona, o sukobu jurisdikcija, o pravnom
položaju stranaca i o državljanstvu.
Postoje temeljne razlike i u pogledu pitanja o vremenu nastanka međunarodnog
privatnog prava kao posebne grane prava. Prema jednom shvatanju, ono je nastalo u
epohi Rima, po drugom feudalnog je porijekla (iz gradova srednje i sjeverne Italije), a
po trećem nastalo je u Holandiji u 17. vijeku i izdvojilo se u posebnu granu prava
sredinom 19. vijeka, kao pravo koje je vezano za više suvereniteta, veliki razvoj
međunarodnih trgovačkih i robno-novčanih odnosa, specifičnosti te grane prava u
odnosu na druge grane etc.
Univerzalno međunarodno pravo primjenjuje se na sve države, a regionalno
(partikularno) samo u odnosima između država određene oblasti. Među brojnim
granama međunarodnog javnog prava od interesa je pobliže razmotriti međunarodno
krivično pravo i međunarodno ratno pravo.

3. 1. Međunarodno krivično pravo

Predstavlja dio međunarodnog javnog prava i obrađuje međunarodnu odgovornost

država i individualnu odgovornost izvršilaca međunarodnih krivičnih djela. Njegovo
opšte načelo ističe obaveznost kažnjivosti povreda međunarodnog prava. Ranije je
odgovornost država smatrana političkom, istorijskom i građansko-pravnom, a manje
krivično-pravnom. Noviji razvitak shvatanja o međunarodnoj odgovornosti doveo je
do formiranja i prihvatanja načela individualne odgovornosti izvršilaca povreda
međunarodnog prava i pokušaja da se međunarodno krivično pravo kodifikuje.
Rezolucijom Generalne skupštine UN iz 1946. godine formirana je Komisija
za kodifikaciju međunarodnog prava sa zadatkom da formuliše načela međunarodnog
prava koja su priznata presudom Međunarodnog vojnog suda u Nirnbergu i Statutom
toga suda, da izradi kodeks zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva, kao i i da
izradi Međunarodni krivični kodeks. Te zadatke je preuzela kasnije stvorena Komisija
UN za međunarodno pravo, koja je ujedno proučavala mogućnost stvaranja posebnog
međunarodnog krivičnog suda. Ova Komisija formulisala je Nirnberške principe, a
Generalna skupstina OUN ih je potvrdila. Rad na međunarodnom krivičnom kodeksu
još nije završen. Nacrt Kodeksa zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva
izrađen je 1954. godine. Rezolucijom Generalne skupštine OUN iz 1957. odlučeno je
da se razmatranje toga Nacrta odloži dok specijalno određeni komitet ne izradi defi-
niciju agresije. Nacrt Kodeksa zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva znatno
je širi od Nirnberških principa. Ima 4 člana. Prvi utvrđuje da su zločini iz kodeksa
zločini po međunarodnom pravu i da će njihovi izvršioci biti kažnjeni; drugi u 13
tačaka nabraja međunarodna krivična djela na koja se kodeks odnosi; treći propisuje
da položaj šefa države ili odgovornog funkcionera vlade ne oslobađa odgovornosti, a
četvrti da naređenje vlade ili pretpostavljenih ne oslobađa učinioce, podstrekače,
pomagače i saučesnike odgovornosti po međunarodnom pravu ako su po svom
moralnom izboru mogli izbjeći izvršenje naređenja. Rezolucijom Generalne skupštine

33
UN iz 1968. godine usvojena je Konvencija o nezastarijevanju međunarodnih
krivičnih djela, definisanih kao ratni zločini i zločini protiv čovječnosti.

3. 2. Međunarodno ratno pravo

Pojam međunarodnog ratnog prava skupno označava dva različita aspekta

međunarodnog javnog prava. Jedno je područje prava na rat (ius ad bellum), kojim se
regulišu pitanja legaliteta vođenja rata. Drugo područje obuhvata regulaciju prava u
ratu (ius in bello), dakle, pitanja ratnika, nevojničkog stanovništva, kulturnih dobara i
druge propise smanjuju ili treba ba ograničenu mjeru da spriječe patnje i štete, koje su
povezane s ratom. Ovaj dio prava naziva se i humanitarnim međunarodnim pravom.
Ratovi su u načelu suprotni međunarodnom pravu, što proističe i iz Povelje
Ujedinjenih nacija (član 2.) koja zabranjuje prijetnju i upotrebi sile. U slučaju
oružanog napada ona dopušta samoodbranu, do dopuštene mjere sigurnosti. Kao
međunarodno-pravna definicija samoodbrane važe tzv. kriteriji Karolina. To znači da
je preventivni rat jedva dopušten. Samo ako je na djelu napad suprotne strane, može
napadnuta strana rano reagovati. Povelja legitimira ipak ratna dejstva Ujedinjenih
nacija u okviru mjera uspostavljanja ili očuvanja mira. Ipak, najčešće je bilo obrnuto.
Pravo suverene zemlje da slobodno vodi rat u smislu (ius ad bellum) bilo je
neosporno, kod pretpostavke jednog casus belli, tj.dopuštenja na osnovu postojanja
razloga za rat. S druge strane, veliki dio prava u ratu (ius in bello) spojen je danas pod
oznakom međunarodnog prava. Ratna dejstva su dopuštena u granicama
međunarodno-pravnih sporazuma Haške i Ženevske konvencije o popravljanju
nestalih, ranjenika, bolesnih i brodolomnika naoružanih snaga, o postupcima s ratnim
zarobljenicima i o zaštiti civilnih lica u vrijeme rata. Posebno je nedopušteno
napadanje na civilna naselja, koje predstavlja ratni zločin. Za istraživanje
međunarodno-pravnih sukoba je uspostavljen u Den Hagu Internacionalni sud, koji
ima pravo izricanja presuda u pitanjima međunarodnog ratnog prava. S Rimskim
statutom internacionalnog krivičnog suda je stvoren internacionalni sud za
kažnjavanje krivičnih djela protiv ratnog prava.
U istorijskom smislu rat je bio pojava izvan prava, odvijajući se ipak manje ili
više prema neobavezujućim običajima. U rimskom vremenu postavio je Ciceron
latinski pravni stav: Inter arma silent leges! (U ratu zakoni šute!). S druge strane,
Cezar je u Rimu bio kritikovan zbog svog vođenja rata u Galiji. Iako je to uslijedilo
od političkih protivnika, pokazivalo je da postoje određene moralne predstave o
vođenju rata. Avgustin iz Hipona razvio je na prelasku iz antike u Srednji vijek pojam
bellum iustum (pravedni rat). Tokom Krstaških ratova jedno kraće vrijeme u upotrebi
se nalazi pojam bellum sacrum (sveti rat). S Grociusom nastaje ideja međunarodnog
prava i ponovo se preuzima pojam bellum iustum. Dakako, taj je pojam bilo moguće
lako primjenjivati nalaženjem onoga što se zove casus belli. U 19. vijeku napokon
postavlja se učenje o ius ad bellum, u smislu prava na slobodno vođenje rata. Prvi
privremeni i lokalni pokušaj da se kodifikuju pravila međunarnog ratnog prava bio je
Lieber code, koji je za vrijeme Američkog građanskog rata važio za trupe Sjevera. U
formi internacionalnog i trajnijeg sporazuma međunarodno ratno pravo je započelo na
osnovu stravičnih događanja u bici kod Solferina (1859. godine, kada su francuska i
pijemontska vojska porazile austrijsku vojsku), što je dovelo do više pokušaja da se
ratno pravo kodifikuje. Ono se dijelom uobličavalo kao običajno pravo, a dijelom
ugovorima, od kojih su najznačajniji Haške konvencije (1899 i 1907) i Ženevske
konvencije o zaštiti žrtava rata (1949).

34
4. PRIVATNO PRAVO

Privatno pravo je područje prava kojim se uređuju uzajamni odnosi pravno

jednakih pravnih subjekata (prirodnih ili jurističkih lica). Pojam građanskog (civilnog)
prava često se izjednačava s pojmom privatnog prava. Međutim, građansko pravo se
može smatrati samo dijelom privatnog prava. U istorijskom smislu, osnovni pred-
pojam privatnog prava dobiva se iz odnosa prema javnom pravu. Tradicionalno je
smatrano da pravni sistem čine dva osnovna područja prava: privatno i javno. Takva
podjela proističe iz rimske pravne tradicije, prema poznatoj Ulpijanovaj odredbi:
»Javno je pravo ona koje se tiče države; privatno ono koje se tiče koristi pojedinih
građana« (Ulp. 1, § 2, Dig. 1, 1). U istorijskim društvima u kojima ne postoji privatna
svojina ili u kojima ona ne predstavlja dominantni oblik svojinskog odnosa (napr.
plemenska društva, društva s dominantnom opštinskom svojinom, feudalna društva
etc.) ne postoji nikakva ili ne izražena podjela između javnog i privatnog prava.
Privatno pravo nastaje u društvima u kojima je uspostavljen princip privatne
autonomije ljudi i priznatog prava na slobodu volje. Iz tog principa izvodi se pravo
pojedinaca da s drugim pojedincima stupaju u pravne odnose (ili iz njih istupaju) bez
neposrednog uticaja države i javne vlasti. Dakako, sloboda stupanja u privatno-pravne
odnose može biti ograničena brojnim sklopovima društvenih okolnosti (naprimjer,
monopolima, finansijskom snagom pojedinaca, državnim posezanjima u privatno
područje etc.). Ipak, ta sloboda ostaje trajnom osnovom privatnog prava, koja se u
prvom redu temelji na privatno-svojinskom odnosu. U modernim građanskim
društvima osnovni stožer društvenosti je pravo ljudske individualnosti. Jedan
manifestni oblik toga prava je autonomija i sloboda volje čovjeka. Autonomija i
sloboda volje mogu se opredmećivati u formama ekonomskog, političkog, moralnog i
pravnog djelanja. Jednu od osnova mogućnosti pravnog djelanja, kao prava
subjektivnosti, predstavlja pravo na privatnu svojinu. Iz tog prava izvodi se privatno
pravo kao fundamentalni dio pravnog sistema. Njegovo je postojanje osnova
postojanja javnog prava.
Taj niz uslovljavanja je odlučujući za unutrašnju konstituciju troslojne društvenosti
modernih zapadnih društava (porodica, građansko društvo, država). Na temeljima
instituta privatne svojine razvija se specifični moderni oblik društvenosti, građansko
društvo, koji nije postojao u ranijim epohama evropske istorije. Građansko društvo je
oblik moderne društvenosti koji se uspostavlja kao sfera privatnih interesa, kojoj
unutrašnji dinamizam daje dominantni robno-novčani ekonomski odnos, a kojemu je
potonja svrha privatno prisvajanje društvenog bogatstva. Prvi princip građanskog
društva, prema temeljnim Hegelovim analizama, predstavlja partikularitet privatnih
interesa. Drugi princip građanskog društva predstavlja uspostavljanje sistema
posredovanja privatnih interesa, iz kojega se uspostavlja sfera opštih i zajedničkih
interesa, tj. javna sfera modernog života. U pravnoj i političkoj filozofiji ova se javna
sfera naziva “političkim društvom” ili državom. Postojanje te sfere je osnova
nastajanja i postojanja javnog prava.
Odnos između građanskog i “političkog” društva, tj. između ekonomske i političke
regulacije društvenog života nije statički odnos. Naprotiv, koliko građansko društvo
nastoji da iz sebe uspostavi političko društvo i prilagodi ga svojim potrebama
(minimalna država, minimalna intervencija države u ekonomsku sferu etc.), toliko i
političko društvo, odnosno, država kao područje javne vlasti nastoji da se oslobodi i
nadredi ekonomskom društvu (državni intervencionizam, različiti oblici posezanja
države u privatno područje etc.). Zbog toga, linija razgraničenja između privatnog i
javnog prava postaje kolebljivom i fluidnom. Opšta tendencija razvitka prava u 20. i

35
21. vijeku dovodi do sve većeg prodiranja javnog prava u građansko pravo. Mnoge
oblasti koje je prije regulisalo građansko pravo (radni odnosi, prosvjeta, zaštita
zdravlja, itd.) prelaze u druge grane javnog prava, naročito u administrativno.
Postoje dublji istorijski razlozi za ovakvo razlamanje linije razgraničenja između
javnog i privatnog prava. U vremenu društvenog nastupanja liberalne građanske klase,
posebno tokom 19. vijeka, privatno pravo je obuhvatalo prije svega imovinsko pravo
(u njihovim različitim granama, kao što su trgovačko, mjenično, međunarodno
privatno pravo etc.). U privatno pravo ulazilo je i porodično pravo, jer je zajedno s
imovinskim smatrano dijelom građanskog prava. Taj stav je polazio od ideje da
porodica predstavlja »privatnu sferu« pojedinaca. Javno pravo je koncipirano u
određenoj pasivnoj formi, u funkciji čuvara unutrašnje i spoljašnjne bezbjednosti
društva. U krajnjoj liniji, njegova glavna svrha bila je da obezbijedi fukcionisanje
privatnog prava, koje se svojom regulacijom rasprostiralo na sve sfere društvenog
života. Normama privatnog prava i građansko-pravnim ugovorima regulisan je ne
samo ekonomski život društva, nego i područja školstva, zdravstva, prosvjete, radnih
odnosa, socijalnog staranja etc. U svim tim oblastima “slobodno ugovaranje” rada
formalno-pravnu jednakost ljudi preokretalo je u realnu nejednakost, kao realni izvor
društvene nestabilnosti. Zbog toga su mnogi elementi privatnog prava vremenom
transfomisani u javno-pravne odnose.
Drugim riječima, država kao javna vlast je sve više odredbama javnog prava počela
da se miješa u privatno-pravne odnose. Miješanjem države u sferu regulacije radnih
odnosa razvilo se radno pravo, kao dijelom oblik javnog prava. Isto tako, zdravstveno
i socijalno osiguranje, prosvjeta i kultura, regulisanje saabraćaja na željeznici,
drumavima, u vazduhu etc., iz područja privatnog prava počelo je da prelazi na javno-
pravnu regulaciju, kao što je to slučaj i s miješanjem države u privredne odnose, kao i
u porodične odnose (napr. starateljstvo, vaspitanje i školovanje djece etc.). Tako se
javljaju nove grane javnog prava (administrativno pravo), kao i mješovite grane, koje
čine prelaz između privatnog i javnog prava.
To je dovelo do teorijskih stanovišta u kojima se smatra da je prevaziđena podjela
prava na privatna i javna (Digi, Kelzen i drugi). U filozofiji prava i u pravnoj teoriji
takva realna kolebanja u samom pravnom poretku proizvode kolebanja u teorijskom
distingviranju sfera javnog i privatnog prava. Na taj način pitanje njihovog
distingviranja postaje teorijski spornim zbog spornosti razlikovanja privatnog i javnog
interesa. Takva teorijska spornost onda povratno utiče na izgradnju modela pravnog
poretka, posebno kada je riječ o modelu pravne regulacije. Naime, u načelnom smislu
u privatnom pravu subjekti prava stoje u koordinacijskom pravnom odnosu, a u
javnom pravu u subordinacijskom javnom odnosu. U privatnom pravu izvor pravnog
odnosa je volja stranaka, odnosno, ugovor kao jedno od najvažnijih privatno-pravnih
sredstava. U javnom pravu osnovni izvor pravnog odnosa su akti javne vlasti. U
privatnom pravu subjekti su uglavnom privatna lica, a u javnom pravu uvijek bar
jednu stranu čine nosioci javne vlasti. Sankcija u privatnom pravu je uglavnom
imovinska, dok u javnom pravu ona pogađa samu ličnost obavezanog lica. Prema
rimskoj pravnoj tradiciji privatno pravo se odnosi na privatno-ekonomsku sferu, tj.
imovinu pojedinaca (dominium), a javno pravo na javnu vlast (imperium).
Suprotno tradiciji poistovjećivanja privatnog i građanskog (civilnog) prava, danas je
prihvaćena generalna podjela privatnog prava na: građansko pravo i ostalo privatno
pravo. Građansko pravo je sistem pravnim normi koja se odnose na lica, stvari i
obaveze (obligacije). Ostalo privatno pravo, koje se spaja s posebnim privrednim
pravom i privrednim privatnim pravom, posebno je uređeno u trgovačkom

36
(privrednom) pravu, radnom pravu i najamnom pravu. Model podjele privatnog prava
moguće je izložiti na sljedeći način po sistemu Pandekte:

Opšti dio
Osnove: privatno pravo; objektivno i subjektivno pravo; b. Lično pravo: prirodna lica,
juristička lica; c. Učenje o pravnom poslu (izjava volje i pravni posao; ugovor); d.
Zastupanje; e. Vrijeme (rok, termin, zastarijevanje);
Obligaciono pravo
Stvarno pravo
Nasljedno pravo
Porodično pravo

Moguća je i podjela privatnog prava po sistemu Institucija. Ova podjela potiče iz

rimskog prava i oslanja se na klasičnog rimskog juristu Gaja. Ona je bila preuzeta u
prvim velikim građanskim načinima kodifikacije (Napoleonov Code civil, njemački
Opšti građanski zakonik etc.). Podjela se postavlja prema sljedećem modelu:
Personae (lično i porodično pravo),
Res (stvarno pravo, obligaciono pravo, nasljedno pravo),
Actiones (tužba)

4. 1. Građansko pravo

Građansko (imovinsko) pravo jedna je od najstarijih grana prava. Uređuje pravne

odnose građana u vezi imovine (imovinski odnosi). Građansko pravo definiše se kao
skup pravnih normi koje uređuju društvene odnose u koje osobe stupaju povodom
stvari, činjenja i imovine, zbog čega se ti odnosi nazivaju građansko-pravnim
odnosima. Subjekti građanskog prava su pravna i fizička lica, a ne država i njezini
organi kao nosioci vlasti. Objekti građanskog prava stvari, činjenja i imovina. Norme
građanskog prava su dispozitivnog karaktera (tj. počivaju na sposobnosti slobodnog i
samostalnog obavljanja poslova), jer ostavljaju strankama da slobodno uređuju svoje
imovinske odnose, a zakonske odredbe primjenjuju se jedino ako to stranke nijesu
učinile.
Istorijska karakteristika postojanja i razvitka građanskog prava ukazuje na to da se
ono javljalo u razvijenom obliku u zemljama više materijalne kulture, s postojanjem
elemenata robno-novčanih odnosa, kao što je to bio slučaj u staroj Heladi, a onda
posebno u Rimu. Razvoj ranog feudalizma u Zapadnoj Evropi donio je slabljenje
robne proizvodnje, a samim tim i zaborav rimskog civilnog (građanskog) prava.
Oživljavanje ekonomije, robne proizvodnje, razmjene i trgovine, počev od 12. vijeka,
stvorilo je potrebu za recipiranjem rimskog prava. Pomjeranje centara razvitka novih
građanskih proizvodnih odnosa i robne privrede iz italijanskih gradova na Zapad
uslovilo je i da se građansko pravo intenzivnije počne razvijati u tim zemljama. Zbog
toga se od kraja 18. vijeka u mnogim zapadnim zemljama pristupilo izradi
jedinstvenih zakonika koji uređuju materiju građanskog prava (“građanski zakonici”).
Odlučujući dokument za uspostavljanje temelja modernog građanskog prava bio je
francuski Code civil.
Code civil, poznat jedno vrijeme i kao Code Napoleon, predstavlja prvi kodifikaciju
francuskog privatnog prava. Donijet je na Napoleonov podsticaj 1804. godine i
predstavlja jedno od najznačanijih zakonskih djela u modernom vremenu. U
neposrednom smislu Code civil je misaono dobro Francuske revolucije. Njime je
trebalo da se utemelje društveni, politički i pravni rezultati pobjede revolucije i

37
postavi pravni temelj nove građanske epohe. Zbog toga je Code civil izgrađen na ideji
povezivanja kodificiranog prava s običajnim pravom, a na temelju novoga
revolucionarnog prava. Načela te kodifikacije uspostavljena su prema bitnim
zahtjevima Francuske revolucije (sloboda, jednakost i bratstvo): jednakost svih pred
zakonom, zaštita slobode pojedinca (sloboda za svakoga), zaštita vlasništva, potpuno
razdvajanje države i crkve (laicizam), odstranjivanje obaveze ulaska zanatlija u esnaf,
sloboda posla i slobodni izbor poziva, stvaranje jurističke baze za tržišnu privredu,
evidencija rođenih i umrlih. Bio je u upotrebi u mnogim zemljama (Italija,
Luksemburg, Belgija, Poljska, neke njemačke zemlje, Argentina, etc.). Danas u
Francuskoj od 2.285 članova izvornog Code civil još uvijek je 1.200 članova u
saglasnosti s njim.
U sintetičkom karakteru praktičko-filozofskog mišljenja bez teškoća se otkriva
duboka povezanost između modernog razvitka građanskog prava i kapitalističke
robne privrede. Na tu je povezanost posebno ukazao Marks »Kapitalu« stavom da je
građansko pravo neposredna nadgradnja robnih odnosa, te da su osnovne građansko-
pravne kategorije svojevrsne maske robnih proizvođača: »Robe ne mogu same ići na
tržište, niti se same razmjenjivati. Zato moramo potražiti njihove čuvare tj. njihove
vlasnike. Robe su stvari, pa stoga bez otpora prema čovjeku. Kad neće milom, čovjek
može upotrebiti silu, drugim riječima uzeće ih. Da bi ove stvari dovodili u uzajamni
odnos kao robe, moraju se njihovi čuvari držati jedan prema drugom kao lica čija
volja obitava u tim stvarima, tako da neko, otuđujući svoju vlastitu robu, može da
prisvoji tuđu samo voljom drugoga, dakle i ovaj i onaj mogu to učiniti samo pomoću
zajedničkog akta volje. Toga radi moraju jedan drugoga priznati kao privatne
vlasnike. Ovaj pravni odnos, kome je oblik ugovor, pa bio ovaj oblik zakonski
razvijen ili ne, jeste odnos volja u kome se ogleda ekonomski odnos. Ovom pravnom
odnosu ili odnosu volja daje sadržinu sam ekonomski odnos. Tu lica postoje jedna za
druga samo kao predstavnici roba, dakle kao njihovi vlasnici« (Kapital, I, str. 47-48).
Takva moderna povezanost građanskog prava, na jednoj strani, te robne privrede, kao
i drugih principa moderne slobode čovjeka, na drugoj strani, bitno određuje oblik
regulacije ljudskog ponašanja u građansko-pravnim odnosima. Ta se regulacija
temelji na slobodi i autonomiji volje ljudi. Ako je čovjeku priznato moderno pravo
posjedovanja stvari, onda mu mora biti priznato i pravo da te stvari slobodno stavlja u
promet. Na toj ideji počiva slobodna inicijativa stranaka u tom prometu. Drugim
riječima, stranke po svojoj volji same stupaju u većinu građansko-pravnih odnosa
(tzv. sloboda ugovaranja), građanska prava vrše po svojoj uviđavnosti, uživaju
slobodu raspolaganja svojinom i slobodu testiranja. Tim odnosima stranke su jednake
i njihove volje su ravnopravne. U tom momentu sadrži se jedna od bitnih razlika
javnog i privatnog prava, koja se izražava u tzv. pravu subordinacije (podređenosti) i
pravu koordinacije (izjednačivanja u rangu). Javno pravo je pravo subordinacije, jer u
njemu pravni subjekti stoje u odnosu podređivanja i nadređivanja. Privatno pravo je
pravo koordinacije (kao što je to i međunarodno pravo), jer u njemu pravni subjekti
stoje u jednakom rangovnom odnosu.
Građanska prava su prenosiva sa jednog subjekta na drugi, na osnovu njihove
slobodne dispozicije. Krajnja sankcija u građanskom pravu je imovinska, tj. ostvaruje
se u ekonomskim dobrima (imovini) subjekata, dok je u javnom pravu sankcija lična.
Grane građanskog prava. U građansko pravo spadaju: Opšti dio građanskog prava
(nauka o pojmu i načelima građanskog prava, subjektima i objektima građanskog
prava i o pravnim poslovima građanskog prava), stvarno pravo (pravo vlasništva,
služnosti, založno pravo, pravo građenja i realni tereti), obligaciono pravo (ugovorno
pravo, odštetno pravo, sticanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga, pravo

38
vrijednosnih papira) i nasljedno pravo (zakonsko, oporučno i nužno nasljedno pravo).
Pored ove tri osnovne grane građanskog prava (stvarno, obligaciono i nasljedno) neki
teoretičari i porodično pravo uzimaju kao dio građanskog prava, dok ga drugi
izdvajaju u posebnu granu prava (poistovjećujući građansko s imovinskim pravom,
budući da se u njemu radi o regulaciji “privatnih odnosa” između pojedinaca).
Sukus građanskog prava su stvarno i obligaciono pravo. Stvarno pravo pravnim
normama uređuje oblike prisvajanja stvari (robe), a obligaciono pravo oblike razmene
(kretanja) stvari. Statusno pravo određuje pravni položaj subjekata (nosilaca) robnih
odnosa, bilo kao pojedinaca (fizičkih lica), bilo kao kolektiva (pravnih lica), njihovu
pravnu i poslovnu sposobnost i njihove atribute. Nasljedno pravo sadrži pravila za
slučaj odvajanja imovine od subjekta zbog smrti i prelaska te imovine na druga lica, te
tako čini prelaz između građanskog i porodičnog prava (nasljednici se, ako nema
testamenta, prvenstveno određuju po srodničkoj pripadnosti). Pored ovih grana neki
autori kao perifernu granu građanskog prava uzimaju i lično pravo. Ono sadrži
odredbe o ličnim dobrima, koja se mogu imovinski (novčano) izraziti.

4. 2. Obligaciono pravo
Obligaciono pravo je u kontinentalnom pravnom sistemu dio građanskog prava
(prema pandektnom sistemu građanskog prava), a obuhvata pravna pravila kojima se
uređuju oni društveni odnosi u kojim je jedna strana (povjerilac, vjerovnik) ovlaštena
od druge strane (dužnika) da traži neku radnju, a druga strana je tu radnju dužna da
izvrši. Ti društveni odnosi se nazivaju obligacionim odnosima, u koje ljudi stupaju u
procesu razmjene dobara i usluga. Obligacioni odnos je onaj odnos u kome je jedna
osoba (povjerilac, creditor) ovlašćena da zahtijeva neku radnju od druge osobe
(dužnik, debitor), koja je dužna da izvrši tu radnju. Ovlašćenje povjerioca naziva se
tražbinom, a dužnost dužnika je obaveza ili dugovanje. Kao predmet obligatnog
odnosa radnja može biti pozitivna ili negativna s imovinskim karakterom. Mora biti
moguća i dopuštena, te da se može odrediti. Radnja može biti davanje (predaja neke
stvari), činjenje (izvršenje nekog posla), propuštanje (uzdržavanje od pravljenja
objekta koji će smetati susjedu) ili trpljenje (dopuštanje prolaza susjedu).
Obligaciono pravo obično se dijeli na: a) Opšti dio i b) Posebni dio (ugovorni odnosi,
izvanugovorni odnosi). Načela obligacionog prava su: Načelo savjesnosti i poštenja;
Načelo jednake vrijednosti činidaba; Načelo zabrane uzrokovanja štete; Načelo
dužnosti ispunjenja obveze. Pojam obligacije (lat. obligatio) označava obavezu,
obaveznost, dug, obveznicu, priznanicu. Pojam obligacionog prava u objektivnam
smislu označava skup pravnih normi kaje regulišu obligacione odnose, tj. odnose u
kojima je jedna strana, povjerilac, ovlašćena da zahtijeva od druge strane, dužnika, da
se na određen način ponaša: da mu preda neku stvar, da nešto učini ili da nešto ne
učini što bi inače imao pravo da učini. Obligacioni odnasi imaju značajnu ulogu u
svakodnevnom pravnom i praktičkom zivotu. Bez njih bi u uslovima visokog stupnja
podjele rada i tržišne privrede bilo nemoguće zadovoljenje raznovrsnih potreba
građana i pravnih lica. U odnosu na ostale dijelove građanskag prava obligaciono
pravo karakteriše veća stabilnost osnovnih principa. Veliki broj pravila, definicija i
pojmova koji ga danas čine javlja se već u rimskom pravu zbog karakterističnog
razvitka robno-novčanih odnosa i tržišne privrede u starom Rimu. Proces postajanja
takvih odnosa i tržišne privrede temeljem cjeline društvenih odnosa u modernoj
građanskoj epohi uslovio potrebu da se mnoga slična ili ista pravila obligacionog
prava, stvorena u rimskom pravu, preuzmu i u pravne sisteme modernih građanskih
društava. Osnovne ustanove obligacionog prava (obligacija, ugovor, povjerilac,
dužnik) same po sebi bile su dovoljno apstraktne da mogu biti upotrebljene u sasvim

39
drugačijim pravnim sistemima. Apstraktnost je omogućavala njihovu formalnu
recepciju i popunjavanje različitom sadržinom. Nove vrste ugovora nastajale su s
nastankom novih društvenih odnosa, a postojeći ugovori mijenjali su sadržinu ili
sasvim nestajali s promjenama u društvenim odnosima koji su ih uslovili. Ipak,
savremeno doba je u opštem dijelu obligacionog prava donijelo znatne izmjene u
odnosu na rimsko i klasično buržoasko obligaciono pravo. Promjene se osobito
odnose na pojavu novih oblika obligacija, na pitanje osnova odgovornosti, široku
upotrebu hartija od vrijednosti, napuštanje formalizma karakterističnog za rimsko
pravo etc.
Norme obligacionog prava uglavnom su dispozitivne prirade. Takav njihov karakter
posljedica visoke razgranatosti, brojnosti i raznovrsnosti potreba koje se
zadovoljavaju putem obligacionih odnosa. Obligacioni osnosi su vrlo dinamični, jer
počivaju na pretpostavci slobode povjerilaca i dužnika da svojom voljom određuju u
koje i kakve će obligacione odnose stupati međusobno. Manji broj normi
obligacionog prava je imperativne prirode (naprimjer, zakonsko pravo izdržavanja,
rokovi zastarelosti etc.).

4. 3. Stvarno pravo
Stvarno pravo (ius in re) je grana građanskog prava koja reguliše društvene odnose
koji za svoj neposredni predmet imaju stvari. Ono svojim normama uređuje one
društvene odnose koji nastaju među ljudima u pogledu neposrednog ekonomskog
iskorišćavanja stvari, odnosno, skup pravnih pravila kojima se uređuju odnosi među
ljudima povodom stvari. To je ujedno definicija stvarnog prava u objektivnom smislu.
U subjektivnom smislu, stvarno pravo čini skup prava, tj. različita ovlaštenja u
pogledu stvari koja subjektima u stvarno-pravnim odnosima priznaju norme
objektivnog prava. Stvarno pravo određuje se kao apsolutno pravo, jer pripada
ovlašćeniku prava na određenu stvar u odnosu na sve druge osobe koje mogu s tom
stvari doći u dodir. Te osobe su dužne da poštuju pravo te osobe na tu stvar. Za
razliku od stvarnog prava, obligaciono pravo je relativno pravo, jer stvara prava i
obaveze samo u odnosu na određenu osobu kao subjekta dužničkog odnosa.
Konkretno, vlasnik neke stvari, kao nosilac stvarnog prava, ima zaštitu tog prava od
svih drugih osoba koje bi posezale u to njegovo pravo, s namjerom na mu stvar
oduznu ili prisvoje ili da ometaju u njenom korišćenju. Za razliku od tog odnosa, u
obligacionom pravu nosilac (tipular, subjekt) obligacionog prava (napr. kupac,
oštećenik, najmodavac etc.) ima ovlašćenja samo u pogledu određene osobe (napr.
prema prodavcu da mu isporuči prodatu robu). Stvarno pravo se štiti tzv. stvarno-
pravnim tužbama (actio in rem), dok se obligaciona prava štite obligacionim tužbama
(actio in personam) protiv određenog dužnika.
U kontinentalnim pravnim sistemima, a time i u našem pravnom sistemu, za stvarno
pravo važi i načelo zatvorenog broja stvarno-pravnih odnosa (numerus clausus), tzv.
rimski kriterij. To znači da u određenom stvarno-pravnom sistemu postoje samo oni
oblici stvarno-pravnog odnosa koje je kao takve odredio propis. Rimsko pravo je u
stvarna prava ubrajalo vlasništvo i stvarna prava nad tuđim stvarima, kao što su
služnosti (servituti), založno pravo, emfiteuza (vrsta nasljednog zakupa) i superficies
(sve što je na površini nekog zemljišta sagrađeno ili zasađeno). Prema modernom
shvatanju u stvarna prava spadaju: pravo vlasništva, pravo služnosti, založno pravo,
pravo stvarnog tereta i pravo građenja. Ova prava mogu se klasifikovati u grupe: a)
stvarna prava na vlastitoj stvari (pravo vlasništva) i b) stvarna prava na tuđoj stvari
(pravo služnosti, založno pravo, pravo stvarnog tereta i pravo građenja). Važno je
napomenuti da posjed nije stvarno pravo, već pretpostavka pojedinih stvarnih prava.

40
4. 4. Nasljedno pravo
Nasljedno pravo je dio građanskog prava koje u objektivnom smislu čini skup pravnih
pravila kojima se za slučaj smrti jedne osobe (ostavitelja), uređuje prijelaz njene
imovine (odnosno, njezinih subjektivnih prava i obveza) na druge osobe, njezine
nasljednike. Nasljedno pravo je skup pravnih pravila kojima se uređuje nasljeđivanje i
usko je povezano s institutom prava vlasništva. Obuhvata materijalne pravne norme
koje određuju ko stiče položaj nasljednika, formalne pravne norme kojima se uređuje
postupanje suda u nasljednim stvarima (ostavinski postupak), ali i druge radnje koje
se provode u vezi s nasljeđivanjem. U širem smislu obuhvata i kolizijske norme
kojima se uređuju pitanja s međunarodnim elementom (međunarodno privatno pravo).
Nasljedno pravo u subjektivnom smislu obuhvata prava koja pojedinac stiče smrću
ostavitelja, odnosno predstavlja ovlaštenje određene osobe da stupe u pravne odnose
umrlog. Nasljedno pravo u objektivnom smislu dio je građanskog prava.
Nasljeđivanje je sredstvo za prevladavanje krize koja smrću pravnog subjekta
(ostavitelja) nastupa u pravnim odnosima. Stoga nasljednik ima funkciju da nastavi
one pravne odnose za koje odnosni pravni poredak smatra da je opravdano i potrebno
da ih nastavi nasljednik, te da riješi one probleme koji nastaju usled ostaviteljeve
smrti ili kojima prijeti opasnost da bi usled te smrti ostali neriješeni. Načela
nasljednog prava su: načelo nasljeđivanja usled smrti (nortis causa), načelo obavezne
neposredne univerzalne sukcesije, načelo nasljeđivanja na osnovi oporuke ili
pripadnosti porodici ostavitelja, načelo ravnopravnosti, načelo uvažavanja specifičnih
prilika i potreba nasljednika, načelo ipso iure sticanja i načelo dobrovoljnog sticanja.
Da bi došlo do nasljeđivanja, odnosno zasnivanja nasljednopravnog odnosa, potrebo
je ispunjavanje određenih pretpostavki: smrt ostavitelja ili proglašenjem umrlim,
postojanje nasljednika, ostavina i osnova nasljeđivanja. Potencijalni zakonski
nasljednici su one osobe koje su zakonskim normama ovlaštene na stjecanje
nasljednog prava. Osnovna načela zakonskog nasljeđivanja su: Načelo porodične
pripadnosti (znači da se ovlaštenje dobiva uslijed činjenice da se pripadalo istoj
porodici kao i ostavitelj), Načelo ograničenog kruga potencijalnih zakonskih
nasljednika (znači da su ovlašteni oni koji su sa ostaviteljem bili povezani tačno
određenim porodičnim vezama), Načelo uzajamnosti (u krug potencijalnih zakonskih
nasljednika stavljeni su samo oni kojima bi i taj ostavitelj bio potencijalni nasljednik),
Načelo ravnopravnosti (bez obzira na pol, te da li su veze bračne ili izvnbračne).
Ostaviteljevi potencijalni zakonski nasljednici su oni koju su u času njegove smrti s
njim bili povezani: krvnim srodstvom ( njegovi srodnici iz prave linije, kako silazne
(descendenti-potomci) tako i ulazne (ascendenti-preci); ostaviteljevi srodnici iz
pobočnih linija (kolaterali-pobočni srodnici), ali ne svi nego jedino koji su potomci
ostaviteljevih roditelja ili su potomci ostaviteljevih djedova i baka te njihovi ostali
preci), građanskim srodstvom (posvojenjem) i bračnom vezom.
4. 5. Porodično pravo
Porodično pravo je skup pravnih pravila i načela kojima se uređuju porodični odnosi,
tj. lično-pravni i imovinsko-pravni odnosi članova obitelji, te članova porodice prema
trećim osobama. Prije svega, normama porodičnog prava uređuju se brak i bračni
odnosi (bračno pravo), odnosi između roditelja i djece, rođene u braku i van braka i
odnosi proistekli iz usvojenja (roditeljsko pravo), kao i odnosi starateljstva
(starateljsko pravo). Tradicionalno, porodično pravo smatrano je dijelom građanskog
prava, što je danas vidljivo u građanskim zakonicima pojedinih zemalja (kao npr. u
Austriji, Njemačkoj, Italiji), koji sadrže i norme porodičnog prava. U savremenoj
pravnoj nauci preovlađuje shvatanje da je porodično pravo samostalna grana prava,
čije su norme čine posebnu cijelinu samostalnog dijela pravnog sistema. Pravno

41
uređenje porodičnih odnosa, kao i porodično zakonodavstvo predmet su istraživanja
porodično-pravne nauke, kao jedne discipline pravnih nauka.
Porodični odnosi, koje uređuju pravna pravila porodičnog prava, posebni su društveni
odnosi koji u svakom društvu, odnosno pravnom sustavu, zbog svoje važnosti uživaju
posebnu pravnu zaštitu. Važnost tih odnosa je u tome što se u njima rađa i podiže
potomstvo, osigurava opstanak pojedinaca, a time i društvene zajednice, odnosno što
se putem njih zadovoljavaju biološke, osjećajne i druge intimne ljudske potrebe.
Pravnim propisima određeni su subjekti porodično-opravnih odnosa, pretpostavke za
njihov nastanak, pravni učinci koje proizvode, kao i pretpostavke i učinci prestanka
tih odnosa. Pravnim propisima porodičnog prava uređuje se odnosi između: a)
bračnih, izvanbračnih i istopolnih drugova; b) roditelja i djece; c) posvojitelja i
posvojčadi; d) staratelja i štičenika; e) uzdržavatelja i primatelja uzdržavanja.
Pretpostavke za nastanak pojedinog porodičnog odnosa su specifične činjenice ili
okolnosti, kao npr. rođenje djeteta, srodstvo, sklapanje braka, itd. Pravno uređeni
porodični odnosi proizvode određene pravne učinke, tj. subjektima tih odnosa stvaraju
određena prava i dužnosti. Dvije su osnovne kategorije učinaka: lično-pravni te
imovinsko-pravni učinci. U porodičnom pravu težište je na lično-pravnim učincima
pojedine vrste porodičnih odnosa. Imovinsko-pravnim propisima uređuju se
imovinski odnosi među subjektima porodičnih odnosa (bračni imetak i sl.). Prestanak
porodičnog odnosa odnosa može biti uslovljen činjenicom raskida tog odnosa (npr.
braka, skrbništva) ili prirodim događajem (smrt). Prestanak porodičnog odnosa
proizvodi određene lično-pravne posljedice (npr. pitanje prezimena rastavljenog
bračnog druga), ali i imovinsko-pravne posljedice (npr. podjela zajedničke imovine).
Pravna pravila porodičnog prava su ius cogens, odnosno stroga pravila, a volja
pojedinca svedena je na minimum. To se opravdava činjenicom da su u svakoj
društvenoj zajednici porodični odnosi važni. Porodično pravo je formalizirano pravo,
a po svojoj je prirodi ono statusno pravo. Uređenje porodičnih odnosa zasniva se na
načelima: a) ravnopravnosti žene i muškarca, te uzajamnog poštovanja i pomaganja
svih članova porodice; b) zaštite dobrobiti i prava djeteta, te odgovornosti obaju
roditelja za podizanje i vaspitanje djeteta; c) primjerene starateljske zaštite djeteta bez
roditeljskog staranja, te odrasle osobe s duševnim smetnjama.
Brak je zakonom uređena životna zajednica žene i muškarca. Bračnim pravom
uređuje se: a) sklapanje braka; b) lična prava i dužnosti bračnih drugova; c)
pretpostavke za sklapanje braka; d) prestanak braka (smrt bračnog druga,
proglašenjem nestalog bračnog druga umrlim, poništaj ili razvod); e) imovinski
odnosi bračnih drugova. Izvanbračna zajednica žene i muškarca je životna zajednicu
neudane žene i neoženjenog muškarca koji ne žive u drugoj izvanbračnoj zajednici.
Istopolna zajednica je životna zajednica dviju osoba istog pola koje nijesu u braku,
izvanbračnoj ili drugoj istopolnoj zajednici, koja se temelji na načelima
ravnopravnosti partnera, međusobnog poštovanja i pomaganja, te emotivnoj vezanosti
partnera.
Dijete ima određena prava i dužnosti. Roditeljsku brigu čine odgovornosti, dužnosti i
prava roditelja, s ciljem zaštite dobrobiti djeteta, ličnih i imovinskih interesa.
Zakonom su propisane mjere za zaštitu prava i dobrobiti djeteta, ali i pretpostavke za
prestanak roditeljske brige. Djetetovom majkom smatra se žena koja ga je rodila.
Djetetovim ocem smatra se majčin muž ako je dijete rođeno za vrijeme trajanja braka
ili tokom tristo dana od prestanka braka. Ukoliko se na taj način ne može odrediti
majčinstvo ili očinstvo, utvrđuje se priznanjem roditelja ili sudskom odlukom. Dijete
može osporavati majčinstvo, odnosno očinstvo osobi koja je upisana u maticu rođenih
kao njegov roditelj. Pod određenim zakonskim pretpostavkama, to može učiniti i žena

42
koja je upisana kao majka, odnosno muškarac kao otac. Posvojenje je poseban oblik
porodično-pravnog zbrinjavanja i zaštite djece bez odgovarajuće roditeljske brige koji
posvojiteljima omogućuje roditeljstvo. Starateljstvo je oblik zaštite maloljetnih osoba
bez roditeljske brige, punoljetnih osoba koje nijesu sposobne brinuti o sebi i osoba
koje nijesu iz drugih razloga u mogućnosti štititi svoja prava i interese. Izdržavanje je
dužnost i pravo roditelja i djece, bračnih i izvanbračnih drugova i srodnika.

5. KRIVIČNO PRAVO

Pojam krivičnog prava javlja se u dva značenja, kao grana pozitivnog prava i
kao pravna naučna disciplina.
Krivično pravo kao grana pozitivnog prava određuje se kao metodički samostalni dio
javnog prava, a prema nekim tipologijama uzima se, uz privatno i javno pravo, kao
treća grana prava. Ono predstavlja sistem pravnih normi kojima se u državi štite opšti
i drugi interesi i vrijednosti od ugrožavanja. Krivično-pravna zaštita tih interesa i
vrijednosti ostvaruje se utvrđivanjem koja ljudska ponašanja predstavljaju krivična
djela i propisivanjem krivičnih sankcija koje se primjenjuju na učinioce takvih djela.
Načini i visine sankcija razlikuju se u pojedinim državama i nemaju jedinstvenu
terminologiju.
Moguće je razlikovati materijalno i formalno krivično pravo. Materijalno krivično
pravo opisuje pretpostavke kažnjivosti (stanje stvari) i njihove posljedice.
Legislativno se to uređuje krivičnim zakonom ili krivičnim zakonikom. Pod pojmom
krivičnog zakona shvata se svaka zakonska odredba koja sadrži pravno pravilo iz
oblasti materijalnog krivičnog prava. Odredbe se odnose na inkriminaciju određenih
ponašanja kao krivičnih djela i prijetnju određenim krivičnim sankcijama, dakle, na
dispoziciju i sankciju. Dispozicija sadrži opis krivičnog djela, a sankcija vrstu i
granice u kojima se može odmjeriti kazna. U krivični zakon ulazi i niz drugih pravnih
pravila. Krivični zakonik je zakonodavni akt koji u sistematskoj cjelini sabira
krivičnopravne odredbe koje predstavljaju glavnu i cjelovitu materiju materijalnog
krivičnog prava. Izraz »zakonik« (codex, code, codice, Gesetzbuch) upotrebljava se
uopšte za veće, važnije i politički značajne zakonodavne akte kojima se u osnovi
sistematski i cjelovito obuhvata čitava jedna grana prava.
Formalno krivično pravo spada u krivično procesno pravo, kao pravo koje normira
krivični procesni postupak. Ono je dio krivičnog prava u širem smislu, uz materijalno
krivično pravo i pravo izvršenja krivičnih sankcija. Obično se uređuje odgovarajućim
zakonom o krivičnom postupku, drugim propisima unutrašnjeg prava, ali i
međunarodnim pravom u nekim slučajevima.
Cilj i svrha krivičnog prava proističe iz povrede zaštićenih pravnih dobara. Povreda
pravnih dobara može implicirati zaprijećenu kaznu samo ako mogućnosti sankcije
civilnog i upravnog prava više nijesu dovoljne da bi se provela djelotvorna zaštita
pravnih dobara. Prema današnjim vladajućim shvatanjima glavni cilj krivičnog prava
nije u tome da provede pravednost u društvu, nego da očuva pravni mir. Zbog toga se
na počinioce i društvo djeluje preventivno i represivno. Da bi se izbjeglo reduciranje
žrtve na čisti objekt krivičnog prava, procesno pravo predviđa sudjelovanje, kao
građansku tužbu, kod visokoličnih pravnih dobara, naprimjer, kod delikata tjelesne
povrede i onesposobljavanja.
Savremeno krivično pravo gradi se na načelu: Nema kazne bez zakona! Naime,
materijalno krivično pravo drži se stava: “Nulla poena sine lege”. To načelo ima
ustavni rang. Načelo se odnosi na posljedice u pojedinim područjima, od kojih se
dvije usmjeravaju na zakonodavca, a dvije na one koji primjenjuju pravo:

43
a. Zapovijest određenosti: Nulla poena sine lege certa
Doslovna riječ zakona mora biti potpuno tačko određena. Zakonodavac nije
spriječen da primijeni i pojam koji pretpostavlja vrednovanje onih koji primjenjuju
zakon (napr. “veća šteta”), ako se činjenične okolnosti ne mogu drugačije shvatiti i
sadržaj dotičnog pojma može biti preuzet opštepriznatim metodama tumačenja.
b. Zabrana retroaktivnog djelovanja: Nulla poena sine lege praevia
Propis kažnjivosti mora u vremenu počinjenja djela važiti kao zakon. Nije
moguća retroaktivna kažnjivost. Po vladajućem shvatanju ne odnosi se to na
pretpostavke krivičnog gonjenja, nego isključivo na materijalno krivično pravo.
c. Zabrana analogija
U materijalnom krivičnom pravu zabranjeno je postavljanje analogija. Ograničavanje
tumačenja i analogija određuje granicu izrečenog smisla određene norme. Ovaj
princip dopunjava zapovijest određenosti. Ako zakonodavac mora precizno
formulisati normu, primjenjivač zakona ne smije prelaziti preko smisla riječi.
d. Zabrana običajnog prava: Nulla poena sine lege scripta
Sudije ne smiju primjenjivati običajno pravo u zasnivanju kazne. Budući da je jezgro
krivičnog prava odavno kodifikovano u savremenim državama, zabrana običajnog
prava više faktički i nema područje primjene. Zabranom analogija i običajnog prava
sudijama je zabranjeno da stvaraju pravne posljedice pomoću pravnog izgrađivanja
stanja stvari.
Centralni pojam krivičnog prava je pojam djela. Taj pojam je u izvjesnom smislu
problematičan, jer i ne-djelo, odnosno, propuštanje djelanja može biti kažnjivo. U
svakom slučaju, djelanje ili nedjelanje mora biti ciljno usmjereno. Uspjeli delikt
(napr. ubistvo, tjelesna povreda) podrazumijeva da je djelanje ili nedjelanje
prouzrokovalo posljedice. U posljedicama mora biti pretpostavljena uračunljivost, tj.
ona ne može biti nevjerovatna ili nepredvidljiva. Nadalje, djelo mora biti namjerno
(predumišljajno, Vorsatz) počinjeno ili mu mora prijethoditi nemarnost. Ako su te
pretpostavke date, onda je ispunjeno stanje stvari. Kažnjiva mogu biti samo djela koja
su protivpravna. Protivpravnim se smatra ono djelo za koje ne postoji razlog
opravdanja (naprimjer, nužna odbrana). Napokon, protivpravna djela moraju imati
kvalifikaciju krivice. Kada se ispune sva tri predočena uslova, naime, primjerenost
stanja stvari, protivpravnost i krivica, moguće je izricanje kazne. Kod krivičnih djela
moguće je razlikovati više formi učestvovanja: počiniteljstvo (neposredni počinilac,
posredni počinilac, saučesnik) i učesništvo (nagovaranje, pripomoć).
Kada je riječ o cilju i svrsi kazne, onda krivično pravo u pogledu kažnjivosti djelo
stavlja u prvi plan, a kod pravnih posljedica (naime, kazne, kaznene mjere) ličnost
počinioca je u prvom planu. U modernim pravnim sistemima krivično pravo
sjedinjava različite svrhe kazne (koje se izvode iz tzv. teorije svrhe kazne). Najprije,
krivica počinioca treba da bude okajana putem kazne (princip krivice, duga, Schuld-
Prinzip). Osim toga, počinilac treba da se resocijalizuje (pozitivna specijalna
prevencija) i da bude zastrašen pred željom za daljnjim krivičnim djelima (negativna
specijalna prevencija). Nadalje, građani treba da budu zastrašeni u želji za krivičnim
djelima (generalna negativna prevencija) i da bude učvršćeno generalno pouzdanje
društva u postojanost i snagu provođenja javnog sistema (generalna pozitivna
prevencija).
Krivično pravo se nalazi u funkciji zaštite određenih opštih kulturnih vrijednosti
čovječanstva. Uz sve razlike, u krivičnim pravima savremenih društava postoje velike
sličnosti. One se odnose na krivično-pravnu zaštitu od napada na život čovjeka,
tjelesni integritet, dostojanstvo ličnosti, slobodu, imovinu etc. U svim krivičnim
zakonodavstvima pređvidaju se krivična djela kao što su ubistvo, tjelesna povreda,

44
silovanje, krađa, razbojništvo etc. Danas je preovlađujuće shvatanje da krivično pravo
predstavlja krajnje sredstvo kome društvo pribjegava (ultima ratio societatis). S druge
strane, razgraničenje krivičnog prava od drugih grana prava (npr. prekršajnog prava)
zavisi od pravnog sistema konkretnih država.

5.1. Krivično djelo

Predstavlja ponašanje čovjeka koje je predviđeno u zakonu kao krivično djelo, koje je
protivpravno i društveno opasno zbog toga što vrijeđa ili ugrožava osobito važne
društvene odnose i vrijednosti i istovremeno ukazuje na opasnost samog učinioca.
Ova definicija predstavlja opšti pojam krivičnog djela prema savremenimshvatanjima
krivično-pravne nauke.
Opšti pojam krivičnog djela sačinjen je iz četiri opšta elementa koja treba da se steknu
kod određenog čovjekovog ponašanja da bi se ono moglo označiti kao krivično djelo.
Osnovni elemenat je ponašanje čovjeka. To je spoljna manifestacija volje čovjeka
koja se izražava u određenom činjenju ili nečinjenju. Nečinjenje ili propuštanje je
oblik ponašanja samo u slučaju kad postoji pravna dužnost djelovanja. Usvajanje
ovog elementa zasniva realističku koncepciju krivičnog djela, prema kojoj je ono
realna pojava u spoljnom svijetu djelo čovjeka. Suprotna tome je normativistička
koncepcija koja u krivično djelu vidi isključivo povredu norme.
Svi ostali opšti elementi krivičnog djela atributivne su prirode i daju određenom
ponašanju čovjeka kvalitet krivičnog djela. Prvi takav elemenat je predviđenost djela
u zakonu kao krivičnog djela. Neko ponašanje čovjeka, da bi maglo biti krivično
djelo, treba prije svega da bude u zakonu predviđeno tj. opisano kao krivično djelo
Ovaj opšti element proizlazi iz načela da nema ni krivičnog djela ni kazne bez zakona
(nullum crimen, nulla poena sine lege). To je danas opšteprihvaćeni princip. Porijeklo
mu je u vremenu Francuske revolucije i predstavlja važnu garanciju građanima od
samovolje državnih organa u gonjenju i kažnjavanju. Predviđenost u zakonu u duhu
izloženog principa pretpostavlja da je svaka vrsta krivičnog djela opisana u zakonu
pomoću posebnih elemenata ili obilježja tako da kod građana stvara jasnu predstavu o
tome koja se ponašanja po zakonu smatraju krivičnim djelima.
Sljedeći opšti element krivičnog djela je protivpravnost. U pravilu, svako ponašanje
čovjeka koje odgovara zakonskom opisu nekog krivičnog djela ujedno je i protiv-
pravno. Ono je protivno normi koja je sadržana u zakonu. Većinom je norma
prohibitivna (zabranjujuća, sprečavajuča), a u manjem broju slučajeva imperativna
(zapovjedna). Medutim, moguće je da postoji neka druga pravna norma koja pod
određenim uslovima dozvoljava ili nalaže ponašanje koje odgovara zakonskom opisu
krivičnog djela. Tada je takvo ponašanje dozvoljeno i nije krivično djelo.
Posljednji opšti element krivičnog djela je društvena opasnost. Predviđenost djela u
zakonu i protivpravnost formalni su elementi krivičnog djela. Društvena opasnost je
njegov materijalni element koji se odnosi na sadržajnu stranu krivičnog djela. Ideja
društvene opasnosti kao kvaliteta krivičnog djela do određenog stepena zavisi od
istorijskog i društvenog konteksta, kao i sistema opštih vrijednosti koje vladaju u
nekom društvu, iako u načelu postoje opšte civilizacijske vrijednosti koje dijeli
savremeni svijet.
Od Napoleonove kodifikacije postala je uobičajenom trojna podjela krivičnih djela s
obzirom na težinu, tj. zaprijećenu kaznu (iz koje proističe i nadležnost posebnih vrsta
sudova). To je klasična podjela na zločine, prestupe i prekršaje (crimes, delits, con-
traventions). Kasnije su neka zakonodavstva prešla na dvojnu podelu krivičnih djela

45
(prestupi i prekršaji). Prema različitim kriterijima krivična djela se mogu razvrstavati
u različite grupe.

5. 2. Krivična odgovornost, sankcija i kazna

Krivica. U filozofsko-etičkoj i filozofsko-pravnoj literaturu pojam krivice pojavljuje

se u dva osnovna određenja: moralna krivica i pravna krivica. Moralno krivim smatra
se onaj čovjek koji se svojim činjenjem ili nečinjenjem ili na osnovu čiste namjere
svjesno ogrešuje o svoju savjest i važeće moralne norme. Kriterijum pravne krivice ne
mora biti u svjesnom činjenju ili propuštanju činjenja, niti u postojanju zle volje, nego
se on uspostavlja iz faktičkog ogrešenja o pozitivne zakone. U tome je sadržana
osnovna razlika između moralne i pravne krivice. Time nije isključena mogućnost
njihovog preklapanja. U principu, ono što se u pozitivnom pravu sankcioniše kao
zločin povlači sa sobom i moralu krivicu. S druge strane, kod određenog djela
moguća je pripisivost moralne krivice uz pravnu nedužnost (naprimjer, ako slijeđenje
nekog vlastitog interesa dovodi do kršenja zapovijesti dužnosti, ispunjenje koje nije
pravno obavezno). Obrnuto, nije svako kršenje pravne norme nemoralan čin, čak i ako
je nastalo svjesnim činjenjem prestupa (naprimjer, kršenje nekih odredaba pozitivnog
prava u društvu u kome vlada nelegalna vlast). Moralna krivica ne nastaje ako se djelo
čini pod prisilom ili prijetnjom, iz straha, u nužnoj odbrani i u zaštiti vlastitog života
pre opasnošću ugrožavanja. Jednim slovom, pravna krivica može postojati tamo gdje
nema moralne krivice, ali i obrnuto, moralna krivica može postojati tamo gdje nema
pravne krivice.
Moralna krivica kao osnovni kritrij pretpostavlja slobodnu volju čovjeka, tj.
pretpostavlja mogućnost izbora između moralne dužnosti i zadovoljenja interesa koji
nijesu moralno opravdani (ili moralnog izbora u situacijama tzv. moralnih dilema ili
konflikata moralnih dužnosti). Krivica u pravnom, kao i u moralnom smislu zavisi od
subjektivnog ponašanja onoga ko djela prema vlastitom djelu. Dok se u pravnoj
krivici vodi računa kako o tom subjektivnom odnosu, tako i o objektivnim
posljedicama nastalog djela, kod moralne krivice težište stvari je na momentu
odricanja od određenih interesa u korist ispunjenja neke moralne dužnosti. Za razliku
od pravne krivice, kod moralne krivice sekundarne su kažnjivost i kazna, jer moralni
krivac pred samim sobom preduzima odgovornost za vlastitu krivicu. Ključni
momenat u moralnoj krivici je ogrešenje o odgovornost koju moralno biće ima prema
dostojanstvu vlastite ličnosti.
Pravna i moralna krivica tiču se samo onoga ko je sposoban za krivicu, tj. ko je u
pogledu svog duhovnog stanja bio uračunljiv i ko je mogao prosuđivati mjeru vlastite
krivice i odgovornosti, u pravnom i moralnom smislu. Imputabilnost je osnovna
prepostavka i jedne i druge krivice. Na toj osnovi se razvija i određenje smisla i cilja
kazne za krivicu.
U širem smislu krivična odgovornost obuhvata uslove potrebne da se prema učiniocu
primijeni krivična sankcija. Da bi neko lice bilo krivično odgovorno, potrebno je da je
učinilo krivično djelo, a zatim da je imalo određena psihička svojstva i određeni
psihički odnos prema učinjenom djelu. Pod krivičnom odgovornošću podrazumijevaju
se samo uslovi koji se tiču psihičkog stanja učinioca i njegovog psihičkog odnosa
prema djelu.
U teoriji i zakonodavstvu odavno je napušteno shvatanje da krivična odgovornost
postoji samim tim što je neko lice učinilo krivično djelo, tj. što je svojom radnjom
prouzrokovalo neku zabranjenu posljedicu. U današnje vrijeme preovlađuje shvatanje
da niko ne može biti krivično odgovoran ako, s obzirom na svoja psihička svojstva,

46
nije bio u stanju da shvati značaj svog djela i da upravlja svojim postupcima, ako
dakle nije bio uračunljiv. Isto tako, ne može biti krivično odgovorno lice koje nije
imalo određeni odnos prema delju, a posebno koje nije bilo svjesno ili nije moglo biti
svjesno onoga što radi, koje nije bilo vino. Stoga, krivična odgovornost zavisi od
pravila utvrđivanja neuračunljivosti i vinosti.
Krivična odgovornost učinioca procjenjuje se uvijek s obzirom na učinjeno krivično
djelo. Zbog toga se može desiti da jedno lice bude krivično odgovorno za jedno
krivično djelo, a da istovremeno za drugo učinjeno krivično djelo ne bude krivično
odgovorno, što zavisi od toga kakva je bila sposobnost ovog lica da rasuđuje i
odlučuje o jednom ili drugom krivičnom djelu kao i od vinosti u odnosu na jedno i
drugo krivično djelo. Pored individualne krivične odgovornosti, u pravnoj teoriji je
poznata i kolektivna krivična odgovornost. Individualna se ograničava na odgovornost
fizičkog lica kao učinioca krivičnog djela. Kolektivna krivična odgovornost odnosi se
na pravna lica.
Krivična sankcija. Krivična sankcija se određuje kao postupak oduzimanja ili
ograničavanja određenih građanskih prava učiniocu krivičnog djela (pravo na odre-
đene slobode, imovinska prava, a izuzetno i smrtna kazna). Krivičnu sankciju izriče
sud poslije zakonito sprovedenog postupka u kome je utvrđeno da je optuženi izvršio
krivično djelo za koje je optužen, a kod određenih sankcija (kazne) i da je kriv za
učinjeno djelo. Krivičnim sankcijama društvo se štiti od kriminaliteta i utiče se kako
na učinioca da ubuduće ne vrši krivična djela, tako i na druga lica da se uzdrže od
kažnjivog ponašanja. U istorijskom smislu, sve do 20. vijeka kazna je bila jedina
krivična sankcija koja se izricala učiniocu krivičnog djela. Pokazalo se, ipak, da kazna
ne predstavlja dobru i efikasnu krivičnu sankciju za određene kategorije učunilaca
krivičnih djela, tj. da se njihovo popravljanje i zaštita društva mogu bolje ostvariti
primjenom drugih mjera, koje su različite od kazne. Tu se imaju u vidu, prije svega,
maloljetni učinioci krivičnih djela, prema kojima se počinju primjenjivati vaspitne
mjere kao posebni oblik krivične sankcije. Iskustvo je pokazalo da kazna često nije
efikasna ni protiv lica koja često vrše krivična djela (profesionalni delinkventi, delink-
venti iz navike etc.). Takođe, primjena kazne pokazuje se nesvrhovitom prema licima
koja su vršila krivična djela pod uticajem određenih duševnih poremećaja. Za ove
dvije kategorije delinkvenata postojala je potreba da se za duže vrijeme smjeste u
posebne zavode, da bi na njih, umjesto kazne, bile primijenjene mjere liječenja i mjere
bezbjednosti.
Na taj način je sistem krivičnih sankcija s kazne proširen i na vaspitne mjere i mjere
bezbjednosti. U savremenim krivičnim zakonodavstvima to su tri osnovna oblika
krivične sankcije, premda postoje još neki oblici koji nijesu obuhvaćeni ni jednim od
tri pomenuta (naprimjer, sudska opomena).
Kazna. U opštoj predstavi pod pojmom kazne razumije se namjerno nanošenje nekog
zla onome ko je počinio nedozvoljeno djelo. Kao institucija pozitivnog prava kazna se
shvata kao krivična sankcija kojom se osuđuje namjerni, svjesni i hoteći prestup
određene pravne norme od strane za to autorizovanog lica (sudije), radi očuvanja
pravnog poretka. Kriteriji kažnjivosti djela i konkretnog odmjeravanja kazne u
jednom pravnom poretku moraju biti javno poznati, tako da kazna može slijediti samo
poslije odgovarajućeg sudskog procesa za počinjeno djelo, a na temelju mogućnosti
da svakom čovjeku u društvu stalno bude raspoloživ izbor između poštovanja pravnog
poretka (pravnih normi) i rizika od kažnjavanja. Suština kazne je u povezivanju i
posredovanju socijalne kontrole i individualne slobode.
U savremenoj pravnoj teoriji i praksi, kao i u filozofsko-etičkim shvatanjima nastoji
se uspostaviti sintetičko shvatanje smisla i cilja kazne, jer se polazi od uvjerenja da

47
nijedna od tri savremene teorije kazne (teorija zastrašivanja, teorija odmazde i teorija
resocijalizacije) nije dovoljna, ako se one uzimaju izolovano. Zbog toga se nastoji u
savremenom pravnom i etičkom mišljenju postići njihova koncepcijska povezanost.
Osnovni stavovi ta tri teorijska koncepta kazne mogu se izložiti ovim redom:
(1) Teorija zastrašivanja. Njeni značajniji zastupnici su Hobs, Bekaria, Bentam,
Šopenhauer, A.v.Fojerbah i predstavnici novijeg utilitarizma. U osnovi ove teorije
nalazi se ideja generalne prevencije, jer se opšti cilj kazne shvata kao zaštita interesa
društva. Polazi se od pretpostavke da kazna može poslužiti za zastrašivanje
potencijalnih krišitelja zakona i da motiviše da se učestalost krivičnih djela smanjuje,
kako bi se na taj način zaštitila pravna dobra kao što su život, zdravlje, sloboda
djelanja, dostojanstvo, javna bezbjednost etc. Empirijske analize pokazuju da je uticaj
zastrašujućeg i odvraćajućeg dejstva kazne u nekim područjima relativno visok
(naprimjer, kod utaje poreza, vožnje u alkoholisanom stanju, kod namjernih ubistava
etc.), U drugim slučajevima je relativno manji (naprimjer, silovanje). Na temelju ovih
činjenica izvode se zaključci da kazna kao jedini model odvraćanja od činjenja
krivičnih djela nije dovoljna.
(2) Teorija odmazde. Predstava o odmazdi (osveti, nadoknadi) najdominantniji je
istorijski oblik pravnog osjećaja za kaznu. Međutim, filozofski koncept teorije
odmazde, kojemu su najznačajniji zastupnici Kant, Hegel i E. Bruner, ne treba
miješati s tom predstavom, jer ta se teorija ne gradi na prirodnoj reakciji povrijeđenog
pravnog osjećaja, koja se manifestuje u ideji osvete (zadovoljenje žrtve, norma
talion). Teorija odmazde bazira se na pojmu ponovno izjednačujuće pravednosti
(teorija retribucija). Povredu prava ona tretira kao neopravdano prisvajanje
postavljanja izuzetka u odnosu na sugrađane. Ta neopravdanost zahtijeva poravnanje
putem kazne. Nema sumnje, teorija odmazde može se shvatiti kao nužni uslov svake
druge teorije kazne, pa i teorije zastrašivanja. Međutim, i u teoriji odmazde, saglasno
duhu modernog vremena i visokom razvitku pravne svijesti, sadržani su neophodni
limitirajući faktori. Prvi faktor je sadržan u imputabilnosti počinitelja, što znači da je
počinitelj ocijenjen kao uračunljiv. Drugo, kažnjavanje implicira sprječavanje veće
društvene štete. Napokon, pravednost zahtijeva da se, bez obzira o kom je licu riječ,
ista djela kažnjavaju jednako, a nejednaka djela prema mjeri težine krivičnog djela.
(3) Teorija resocijalizacije, zastupnici koje su F.v.List i autori «alternativnog projekta
krivičnog prava», cilj kazne zasniva na ideji sprječavanja daljnjih krivičnih djela od
strane kažnjenog počinioca. Po ovoj se teoriji zahtijeva jačanje dispozicije i
sposobnost za pravno dopušteno ponašanje kod prekršilaca prava na osnovu njihovog
unutrašnjeg priznanja važenja pravnog poretka. Bitni cilj kazne je ponovno
uključivanje kažnjenika u društveni život, ali i sprječavanje krivičnih djela u povratu,
koje bi počinili oni koji su prvi put počinili krivično djelo. Ova teorija sadrži ideju
ispravnog odmjeravanja kazne, koje nije zasnovano prevashovno na težini djela, nego
na vaspitnoj potrebnosti za počinioca. Time se daje prednost počiniocu koji je učinio
neko krivično djelo u specifičnoj i teško ponovljivoj situaciji, u odnosu na počinioca
koji se pokazao sklonim činjenju krivičnih djela. Teorija socijalizacije implicira
dublje promjene u tradicionalnoj praksi izvršenja krivičnih kazni (odmjeravanje
stepena kajanja, uslovni otpust, dopust, otvoreno ili poluotvoreno izdržavanje
zatvorske kazne etc.). Međutim, takve implikacije mogu dolaziti u konflikt s opštim
ciljevima javne sigurnosti.

48
5. 3. Krivično pravo kao nauka

Krivično pravo kao nauka predstavlja naučnu disciplinu koja naučnim metodama
izučava krivično pravo kao sistem pozitivnih pravnih propisa, utvrđujući njegove
osnovne principe, pojmove i institute i povezujući ih u usklađeni sistem (krivično--
pravna dogmatika). Nauka krivičnog prava izučava i istorijski razvitak ove grane
prava, a utvrđuje takođe kritičkom analizom i po potrebi uporednim metodom
nedostatke pozitivnog krivičnog prava i time priprema put njegovog razvitka i
usavršavanja. Pri ostvarenju svog zadatka ona je normativna nauka, nužno se oslanja i
na mnoge druge naučne discipline, naročito one koje imaju za predmet izučavanje
kriminaliteta. Tu posebno dolazi u obzir kriminologija, kriminalna politika i penolo-
gija.
Nauka krivičnog prava počela se u punoj mjeri razvijati tek od kraja 18. vijeka, kada
su Monteskje, Volter i naročito Bekaria ukazali na nedostatke tadašnjeg evropskog
krivičnog prava, koje se karakterisalo surovošću, arbitrernošću (proizvoljnošću),
sudijskom samovoljom i vjerskom motivisanošću. Kao reakciju na takvo stanje
Francuska revolucija proklamuje načelo da nema krivičnog djela ni kazne bez zakona.
Tom načelu njemački pravnik Fojerbah daje klasičnu formulu »Nullum crimen, nulla
poena sine lege«. Kant i Hegel daju filozofsku podlogu nauci krivičnog prava, koja se
od početka 19. vijeka počela snažno razvijati. Kant shvata kaznu kao postulat
apsolutne pravednosti, a Hegel kao negaciju zločina. A. Fojerbah razumije svrhu
kazne kao zastrašivanje psihološkom prinudom (generalna prevencija).
Na osnovu filozofsko-etičkog učenja o slobodi volje nastala je tzv. klasična škola
krivičnog prava, koja je razvila krivičnopravnu dogmatiku i doprinijela učvršćenju
načela zakonitosti. Njezinim osnovnim nedostatkom smatra se apstraktno-logično
tretiranje krivičnog djela i delinkventa. Pod uticajem razvitka prirodnih nauka tokom
19. vijeka formirala se italijanska pozitivna škola prirodnog prava. Utemeljitelj joj je
Lombrozo, s poznatim tezom o urođenom zločincu, o atavističkoj prirodi
kriminaliteta. Pravnu razradu i izvjesnu korekciju ovih teza dali su Feri i Garofalo.
Prvi pored individualnih uzroka kriminaliteta priznaje i fizičke i socijalne, a drugi
među ostalima daje ime novoj nauci kriminologiji koja se tada počinje rađati.
Pozitivna škola u svojoj konačnoj razradi odbacuje pojmove moralne odgovnosti i
kazne kao pravedne odmazde proporcionalne težini učinjenog zločina i zamjenjuje ih
idejom sankcije kao mjere socijalne zaštite. U Njemačkoj se krajem 19. vijeka javlja
tzv. sociološka škola (Franz v. List) koja postavlja tezište na društvene uzroke
kriminaliteta, pridajući posebnu važnost ekonomskim uzrocima. U svrsi kazne ova
škola naglasak stavlja na specijalnu prevenciju (zastrašenje, popravljanje ili
neutralizovanje svakog pojedinog delinkventa) i pledira za što veću individualizaciju
kazne, za uvođenje uslovne osude i mjera bezbjednosti. Iz borbe ovih oprečnih škola
nastaje neoklasična škola na poziciji eklektičkog kompromisa sučeljenih pozicija.
Zadržavajući pojmove krivične odgovornosti i kazne kao odmazde, ova škola uvodi u
krivično pravo i pojmove opasnosti i mjera bezbjednosti. Upravo ovaj dualitet
krivičnih sankcija osnovna je karakteristika neoklasične škole pod čijim su uticajem
izgrađeni mnogi krivični zakonici u 20. vijeku.
Posle Drugog svjetskog rata javlja se novi pravac pod nazivom “Pokreta društvene
odbrane”. Taj pokret težište stavlja na naučno (medicinsko-psihološko i socijalno)
ispitivanje ličnosti delinkvenata i na njegovu resocijalizaciju izborom najpogodnije
sankcije, a uz puno poštovanje svih garancija za osnovna prava građana.

49
5. 4. Smrtna kazna

Smrtna kazna je zakonski propisano ubijanje nekog čovjeka. Shvata se kao

kazna za zločin zbog koga je neko osuđen kao kriv. U pravilu smrtnoj kazni prijethodi
sudski proces, koji se završava smrtnom presudom. Smrtna kazna se izvršava
pogubljenjem. Vijekovima su teška kriminalna djela kažnjavana smaknućem
počinioca. Tako je smrtna kazna sadržala odmazdu kao ključni aspekt. Humanisti iz
epohe Prosvjetiteljstva počeli su dovoditi u pitanje pravo posjednika društvene moći
na smaknuće počinilaca teških krivičnih djela. Od 18. vijeka neke države su počele
odustajati od smrtne kazne, bilo u formi njezinog ukidanja, bilo neizvršavanja. U
današnje vrijeme je smrtna kazna u krivičnom pravi postala spornom u velikom broju
zemalja, tako da je u mnogim državama potpuno ukinuta. Smrtna kazna pokreće
brojna etička, pravna i praktička pitanja, odobito u pogledu njezine saglasnosti, tj.
nesaglasnosti s opštim konceptom ljudskih prava.
Smrtna kazna po današnjim evropskim pravnim shvatanjima može biti samo
rezultat jednog zakonski provedenog i kontrolisanog sudskog procesa. Ona
pretpostavlja važenje zakona koji definišu krivično stanje stvari za koje je predviđena
smrtna kazna, kao i zakonu primjereno hapšenje, dokazivanje i presuđivanje
počinioca. Da bi postupak izricanja smrtne kazne bio legalan, nužno mora biti
proveden od ovlašćenih predstavnika države. Smrtna kazna i njezino izvršenje moraju
biti utemeljeni u zakonima, što za pretpostavku mora imati funkcionalni pravni sistem
koji važi na području date države. Takav sistem mora počivati na izgrađenom poretku
monopola državne vlasti, s uređenom legitimacijom njezine legislative i egzekutive
koja proističe iz volje naroda.
Državno, dakle, i krivično pravo postavlja javnu razliku između pogubljenja
kao kazne za teško krivično djelo i ubijanja u odbrani od opasnosti (naprimjer, radnje
nužne odbrane, radnje u nevolji). Takvo ciljno ubistvo čovjeka, koje nije presuđeno
kao ubistvo u prijethodnom sudskom procesu, u mnogim je zemljama zakonski
dopušteno pod određenim okolnostima. Isto to važi za međunarodno sankcionisana
ubistva u ratu. Ekstralegalna smaknuća, naprimjer, pravda linča, u pravnim državama
tretira se kao ubistvo. Dakako, u realnom životu dešavaju se smrtne presude i
pogubljenja od strane grupa i instanci koje nijesu za to državno legitimirane, kao i
pogubljenja s državnim predstavnicima, kojima je problematična pravna osnova i
legitimacija (ili ih uopšte nemaju). I u državama u kojima je smrtna kazna zakonom
zabranjena ponekad se poseže za ekstralegalnim ubistvima bez sudskog procesa ili
suda pravne (naprimjer, prema stvarnim ili tobožnjim protivnicima režima, teroristima
i kriminalcima). Vojni i policijski službenici, kao i predstavnici tajnih službi
preduzimaju takve mjere samovoljno, pozivajući se na situacije nužne odbrane. Takvi
se postupci zataškavaju ili se naknadno otkrivaju i valorizuju kao ubistvo. U svakom
slučaju, problem realnog razlikovanja legalne i ilegalne smrtne presude predstavlja
dio etičke i pravne problematike vezane za smrtnu kaznu.
U državama u kojima je zakonski predviđena smrtna kazna, koja se i
primjenjuje, ona je propisana za teške zločine kao što su ubistvo, izdaja, veleizdaja ili
špijunaža, posebno u ratnom pravu. Osim toga, pojedine države kažnjavaju smrtnom
kaznom otmice, silovanja sa smrtnim ishodom i trgovinu drogom. Naprimjer,
posjedovanje droge u određenim količinama kažnjava se smrću u Indoneziji, Maleziji,
Singapuru i Tajlandu. U nekim državama seksualni delikti, koji u zapadnim zemljama
nijesu kažnjivi, kažnjavaju se smrću. Zbog preljube (brakolomstva) žene se i danas
pogubljuju u Saudijskoj Arabiji, Iranu i Afganistanu. Muški homoseksualitet važi u
22 islamske zemlje kao teški kriminalni čin. U nekima od tih zemalja višestruko

50
osvjedočenje u pogledu toga čina se u ekstremnim slučajevima kažnjava smrću.
Apostazija (otpadništvo) u Islamu se po Šerijatu kažnjava smrću.
U internacionalnom pravu zabranjena je smrtna kazna za mlađe od osamnaest
godina. U članu 37. Konvencije o dječjim pravima UN kaže se: “Krivična djela koja
su počivila lica mlađa od 18 godina ne smiju biti kažnjena smrtnom kaznom, niti
dužom vremenskom kaznom bez mogućnosti prevremenog otpuštanja”. SAD su tek
marta 2005. godine zabranile smrtnu presudu za maloljetnike. Iako su sve zemlje
potpisale pomenutu Konvenciju UN, u nekim članicama su dopuštena pogubljenja
maloljetnika (Kina, Kongo, Iran, Jemen, Nigerija, Pakistan, S. Arabija). Prema
izvještajima Amnesti Internešenel u 125 zemalja smrtna kazna je pravno ili faktički
ukinuta, od toga u 88 potpuno. U 74 zemlje ona još postoji u zakonu, ali se sve rjeđe
izvršava. U 11 zemalja primjenjuje se u izuzetnim slučajevima (napr. ratni zločini).
Opravdavanje smrtne kazne počiva na nizu etičkih, pravnih i društvenih
argumenata. Cjelinu te argumentacije moguće je svesti na tri osnovna argumenta, koji
se često prepliću i kombinuju. Prvi argument za smrtnu kaznu je pravednost odmazde
za najteže zločine. Drugi argument sadržan je u nužnosti neposredne zaštite društva
uklanjanjem počinioca (specijalna prevencija) i neposredno onemogućavanje mogućih
počinilaca od zločina (generalna prevencija). Treći argument upućuje na manje
finansijske izdatke za zajednici.
1. Argument odmazde (na temelju retributivne teorije kazne) počiva na stavu
da lišavanje nekog života ubicu mora koštati života. Takav osjećaj pravde posjeduje
veliki broj ljudi, kojima se odmazda čini prihvatljivim i opravdanim činom. Oni
smatraju da se princip izjednačujuće pravednosti (ius talion) samo tako može očuvati i
da se pravda može ponovno uspostavljati. Takvo mišljenje je u javnom pravnom
osjećaju vrlo široko rasprostranjeno i ukorijenjeno, čak i u zemljama u kojima je
ukinuta smrtna kazna ili se ne izvršava. U njemačkom jeziku riječ “Recht” istog je
korijena kao i riječ “Rache” (osveta), što samo ukazuje na činjenicu da je u mnogim
kulturama i religijama ideja pravde povezana s idejom osvete (Sühne). I u Bibliji
(Gen. 9, 6) se kaže: “Ko prolije krv čovječju, njegovu će krv proliti čovjek; jer je bog
po svom obličju stvorio čovjeka” (Moj. 24; Mat. 26, 52; Otkr. 13, 10; Moj. 1, 27).
Smrtna kazna ovdje se povezuje s bogolikošću čovjeka, jer ubijajući drugog čovjeka
ubica poseže u poredak božjeg stvaranja. Dakako, taj se argument može potpuno
preokrenuti, kao što se to čini u današnjim hrišćanskim etikama. Ideja bogolikosti
čovjeka može se povezati s idejom nepovredivosti ljudskog dostojanstva. Naime, ako
je život stvoren od boga, i ako je i počinilac slika i prilika boga, onda odbacivanje
smrtne kazne predstavlja poštovanje tvorca i sudije nad svim životima.
U modernom vremenu ideja o odbacivanju smrtne kazne nije tekla bez
ozbiljnih kontroverzija. Argument odmazde zasnivan je na osnovnom principu cijelog
prava: Kazna mora biti primjerena zločinu! Tako se i Kant izjasnio za smrtnu kaznu,
jer ubistvo zahtijeva kvalitativno adekvatnu odmazdu. Protivnici smrtne kazne i ovdje
odgovaraju protivargumentom. On se sastoji u sljedećem: Zbog toga što ubistvo ima
drugačiji, krajnji kvalitet u odnosu na druga djela, te i smrtna kazna u odnosu na
druge kazne, onda država ne smije ponavljati počinjeno ubistvo nekog čovjeka.
“Zadovoljenje pravde” ne može biti postignuto ubijanjem ubice. Država je stvorena
od ljudi koji mogu griješiti, tako da ne smije uobražavati da može izgraditi perfektnu
“pravednost”. Tamo gdje to ona pokušava, zapravo samo zadovoljava društvenu
potrebu za osvetom. Ako ona to čini, onda dovodi u pitanje državno-pravnost
zajednice, koju upravo ona štiti, jer joj je to zadatak. Država ne reprezentuje samo
javni poredak, nego i njegove opšte vrijednosne osnove. Ako se životu pojedinca i

51
zajedničkom životu priznaje najviša vrijednost, ne smije država stajati na istom
stupnju sa zločincem koji te vrijednosti ne priznaje.
Žrtve zločina, kao i zastupnici pravde postavljaju argumentaciju koja je
protivna izloženoj. U smrtnoj kazni oni vide vrhunac nadređene pravednosti, koju
otjelovljuje država. Država treba da provodi tu pravednost da bi zaštitila pravni
poredak. To se postiže ako počinilac za uništavanje tuđeg života biva obavezan ne
samo gubitkom slobode, nego i vlastitog života. Smrtna kazna je, osim toga, i jedna
vrsta “nadoknade” za one koji su bili žrtve zločina. Međutim, takav sociološko-
psihološki aspekt odnosa prema smrtnoj kazni u empirijskoj ravni često donosi
iznenađujuće uvide. Naprimjer, u SAD je dovedeno u pitanje uvjerenje da su žrtve
zločina, koje su prisustvovale pogubljenju ubica, bile “zadovoljene” u svom osjećaju
pravde. Čak postoji Društvo onih koji su povezani s žrtvama zločina, koje odbacuje
smrtnu kaznu i traži druge forme kažnjavanja.
Zastupnici i protivnici smrtne kazne, dakako, u konačnom argumentacijskom
osloncu polaze od odgovarajućih shvatanja pravednosti. Takva shvatanja nije moguće
empirijski provjeravati.
2. Drugi argument za smrtnu kaznu može se jednostavno nazvati argumentom
zastrašivanja. U osnovi toga argumenta ne stoji etička, nego pragmatička teza. Ona se
u diskusijama obično razlaže na tri stava:
a) Potencijalni počinilac biće odbijen od činjenja težeg krivičnog djela ako je svjestan
da mu prijeti opasnost da zbog toga izgubi vlastiti život. Takav efekat zastrašivanja
postiže se samo ako počivilac bude pogubljen. Zatvorska kazna ili prevremeno
oslobođenje iz zatvora, na osnovu loše procjene odgovarajućih komisija za
prevremeno oslobođenje, čine mogućim daljnja krivična djela. To se može spriječiti
samo pogubljenjem kao efikasnim onemogućavanjem ponavljanja sličnih zločina.
Međutim, empirija ne potvrđuje ovo stanovište. Mali broj zločinaca unaprijed
racionalno planira svoja djela tako da bi uračunavao posljedice toga djela po sebe.
Ubistva se često događaju u afektu i sklopom okolnosti. U takvim situacijama
počinioci ne razmišljaju o prijetećim konzekvencijama za svoja djela, te u punom
smislu ne računaju sa smrtnom kaznom ili dugogodišnjom robijom. Zbog toga,
prijetnja smrtnom kaznom ne dovodi nužno do zastrašivanja pred činjenjem zločina.
Ako je pak u pitanju zaštita stanovništva od takvih počinilaca, onda tehničke
mogućnosti dugogodišnjeg zatvora mogu jamčiti takvu zaštitu. U nekim zemljama
prema oslobođenicima se preduzimaju mjere sigurnosnog čuvanja da bi se društvo
potencijalno ubuduće zaštitilo od njih. U nekim se zemljama taj institut ne
primjenjuje, jer se shvata kao povreda ljudskog dostojanstva, ali i kao ono što je
protivno zabrani dvostrukog kažnjavanja.
b. Pogubljenje djeluje posredno na zastrašujući način na druge moguće počinioce
težih krivičnih djela. Na drugačiji se način ne može djelovati protiv povećanja broja
težih krivičnih djela i protiv ugrožavanja javne sigurnosti i poretka. Izostajanje
najtežih mogućih kazni u paleti kaznenih prijetnji ugrožava uticaj i vjerodostojnost
državne pravne zaštite.
Ni ovaj argument empirijski nije potvrđen. Podaci kriminalnih statistika ne dokazuju
postojanje direktne veze između smrtne kazne i opadanja težih zločina u pojedinim
državama SAD. Naprotiv, u mnogim se studijama tvrdi suprotno. Tamo gdje ne
postoji smrtna kazna ili se ne primjenjuje, broj ubistava je manji od onih u kojima se
provode pogubljenja. U Kanadi se, od ukidanja smrtne kazne 1976. godine,
konstantno smanjuje stopa ubistava nego u SAD. Iz tih podataka izvode se zaključci
da smrtna kazna kao izuzetni čin državne vlasti prije vodi većoj surovosti i
“otpuštanju kočnica” nasilja. Protivnici smrtne kazne ukazuju i na etičku

52
problematičnost argumenta zastrašivanja, smatrajući da se ne može opravdati takav
konačni i zastrašujući način kažnjavanja. Ljudska prava su nedodirljiva, tako da
država mora štititi i pravo na život počinilaca koji se ne mogu medicijsko-terapeutski
tretirati. Potencijalne počinioce država ne smije tretirati kao drugačije ljude, nego ih
kažnjavati samo za njihova djela. To se bolje može izvršiti dugim vremenskim
zatvorskim kaznama.
c. Smrtna kazna često je povezana s državnom nužnom odbranom i posebnim
policijskim pravima, te je tako uzeta kao «finalni način odbrane».
Protivargument je da hapšenjem počinioca teškog krivičnog djela prestaje akutna
situacija nužde, tako da se pogubljenje ne može smatrati nužnom odbranom. Zbog
toga, protivnici smrtne kazne smatraju na je ona državno naloženo ubistvo.
3. Argument troškova upućuje na cijenu troškova koje zajednica mora snositi za
izdržavanje dugih zatvorskih kazni. Poslije smrtne kazne, u mnogim zemljama,
najteža moguća kazna je duga zatvorska kazna. Zajednica, a onda i žrtve težih
krivičnih djela moraju snositi troškove zatvora za počinioce. Čak i tamo gdje je
smrtna kazna ukinuta, ova se činjenica teško prihvata od mnogim ljudi u društvu.
Protivnici smrtne kazne i ovdje imaju protivargumente. U državama u kojima
postoji visoka zaštita ljudskih prava i zakonski garantovani pravni standardi kod
izricanja smrtnih presuda, postavljaju se visoki zahtjevi kod odmjeravanja kazne i
mjere opreza radi izbjegavanja pogrešnih presuda. Zbog toga, sudski proces kod
izricanja smrtne kazne prolazi put s više instancija i procesa apelacije. Takvi procesi
mogu trajati godinu ili deceniju. Argument uštede troškova u izvršenju kazne zbog
toga mora biti odbačen, jer i sudski proces i samo pogubljenje povlače velike
troškove. Prema nekim pokazateljima, u SAD pogubljenje na smrt osuđenog košta
više nego dugogodišnja zatvorska kazna. Dakako, diskusija o troškovima izvršenja
kazni sama po sebi je etički dubiozna.

53
III DIO

1. PRAVNO LICE

Pojam pravnog subjekta označava pravnu sposobnost kao sposobnost da se

imaju prava i obaveze u pravnim odnosima. U modernim pravnim sistemima svaki je
čovjek subjekt u pravu (fizičko lice), kao što to mogu biti i organizovani kolektiviteti
ljudi, odnosno, institucije, kojima je u pravnom poretku priznato pravo da budu
subjekti u pravu, tj. nosioci prava i obaveza (pravna lica). Pojam «pravnog lica»
izaziva znatne konceptualne teškoće zbog toga što i fizička lica jesu pravna lica, jer u
pravnom poretku je priznato njihovo pravo kao ličnosti da budu subjekti prava. Zbog
tih teškoća u današnjoj pravnoj nauci je pojam i priroda «pravnog lica» jedno od
najspornijih pitanja.

1. Rimski i srednjevjekovni pojam pravnog lica

Smisao te spornosti moguće je shvatiti ako se provede analiza istorije

razumijevanja pojma pravnog subjekta. Naime, u antičkoj epohi, u rimskom pravu i
drugim starim sistemima prava, pravna subjektivnost nije bila priznavana svim
ljudima, tj. fizičkim licima. U Rimu nijesu svi ljudi u državi imali priznatu sposobnost
da imaju prava. S druge strane, ta sposobnost mogla se priznavati ne samo ljudima
kao fizičkim licima, nego i tzv. juridičkim licima. U rimskoj državi stanovništvo se, s
obzirom na pravnu sposobnost, razdjeljivalo na nekoliko grupa. Punu pravnu
sposobnost Rimljani su imenovali pojmom caput. U toj su se pravnoj sposobnosti
razlikovala četiri osnovna dijela: ius conubi, ius commerci, ius suffragii i ius
honorum.
Ius conubii je označavalo pravo stupanja u kviritski brak, tj. brak koji je imao
određene juridičke posljedice (napr. očinska vlast nad djecom, pravo djece na
nasljedstvo domaćina etc.). Pojam mu dolazi od pojma kviriti (quirites), što je drugi
naziv za rimskog građanina (cives), a upotrebljavao se u narodnim skupštinama; u
objedinjenoj obliku označavao je rimski narod (populus romanus).
Ius commerci je značilo pravo na obavljanje imovinskih pogodbi i imanje imovinskih
prava (pribavljanje kviritskog vlasništva, zaključivanje obavezujućih ugovora i
upotreba za to predviđenih formi po rimskom pravu, kao što su mancipatio, in iure
cessio, nexum, stupulatio etc.). Ovo pravo sa sobom je povlačilo i drugo pravo –
actio, tj. pravo obraćanja rimskom sudu radi zaštite svojih subjektivnih prava. Obično
se ius commercii sjedinjavalo s testamentifactio, tj. sposobnošću činjenja zavještanja
u slučaju smrti (testamentum).
Ius suffragii je značilo političku pravnu sposobnost (prvu, aktivnu u formi prava glasa
u narodnim skupštinama, drugu, pasivnu, tj. pravo na kandidovanje za magistratske
dužnosti – honores). Građanin koji je imao sve ove dijelove pravne sposobnosti bio je
punopravni rimski građanin. Nije poznato kada je nastalo rimsko učenje o pravnoj
sposobnosti. Vjerovatno je to bilo u vremenima stupanja u savez sa susjednim
narodima, kojima su Rimljani kao saveznicima počeli priznavati neka od prava koje
su imali rimski građani.
Punopravni rimski građanin, caput, nalazio se istodobno u tri statusa: status
libertatis, status civitatis i status familiae. Promjena u bilo kom od tih statusa nazivala
se capitis deminutio (bukvalno, umanjivanje pravne sposobnosti, iako ta promjena
nije uvijek sa sobom povlačila smanjenje prava). Rimljani su razlikovali tri oblika
capitis deminutio: maxima (kada su Rimljani lišavani slobode, tj. postajali robovima;

54
po sebi se razumije da su u takvoj situaciji gubili i pravo rimskog građanstva i položaj
u svojoj porodici, jer se rob nije smatrao licem (caput); media (kada su Rimljani
lišavani prava rimskog građanstva, gubeći status civitatis i status familiae, tj. juridički
je Rimljanin prestajao biti članom porodice, ali je očuvavao status libertatis, tj.
slobodu); minima (kada je Rimljanin mijenjao porodični položaj, naprimjer, od
samostalnog domaćina, persona sui iuris, zahvaljujući arrogatio (posinovljenje,
uzimanje pod svoje), postajao je potčinjenim, persona alieni iuris, ili obrnuto, od
potčinjenig, zahvaljujući emancipaciji, postajao je domaćinom).
Kada je u pitanju pravna sposobnost cjeline rimskog stanovništva, ono se
dijelilo na tri velike grupe: cives, latini i peregrini.
a) Cives. Na početku republikanskog perioda rimske istorije postepeno je
ublažavala razlika između patricija, plebejaca i klijenata. Na kraju ovoga perioda od
ovih grupa stvorila se jedna grupa punopravnih rimskih građana, cives optimo iure.
Uporedo s njima postojali su i nepunopravni rimski građani, cives non optimo iure. U
njih su spadali: a) proletarii, tj. oni s imovinom ispod petog imovinskog cenzusa;
imali su ograničena politička prava, jer su svi glasali u jednoj centuriji, centuria capite
censorum; b) libertini, tj. oslobođenici; u republici i principatu nijesu imali ius conubii
i ius honorum, ni pravo da budu senatori i da služe u legionima; c) eerarii, odnosno,
cives sine suffragio (et iure honorum); nijesu imali političku pravnu sposobnost, jer su
bili stalno pod dugovima (aes).
b) Latini. U različitim vremenima to ime je označavalo različite pravne
sposobnosti. Najprije je označavalo građane samostalnih latinskih državica, koje su s
Rimom bile u savezu (pa su u Rimu imali ius commercii i ius conubii). Kada su 416.
godine pr.n.e. Rimljani prisajedinili te državice, dali su njihovim građanima puno
pravo rimskog građanstva; građani državica koje nijesu prisajedinjene imali su status
latina. Takav status imale su i latinske kolonije.
c) Peregrini. Činili su ih svi oni koji nijesu imali ni rimsku, ni latinsku pravnu
sposobnost, tj. nijesu bili civis romanus, ni latinus. Peregrin je mogao biti rimski
podanik, ali i stranac. Stranci u Rimu nijesu imali pravnu sposobnost. Ako im je
država bila u savezu s Rimom, onda im se pravna sposbnost određivala ugovorom
država.
Poseban problem predstavlja određenje pravnog (juridičkog) lica. Naime,
juridičko lice ne mora biti samo posebna individua (singulae personae), nego i neka
organizacija (savremenom terminologijom, juridičko lice). U većom mjeri juridička
lica nastaju kada glavna uloga u privredi prelazi s individualnih na kolektivne
vlasnike roba, u uslovima razvijene robne privrede kapitalističkog društva. U Rimu je
robna privreda zamijenila naturalnu privredu, ali se nalazila u relativno nerazvijenom
obliku, zbog čega i u Rimu dominiraju individualni vlasnici. Zbog toga u Rimu nije ni
postojao izraz «juridičko lice». Pojam «persona» (ličnost, lice, osoba) nije bio pravni
pojam s nekom specifičnom upotrebom, nego je kao neodređeni opšti pojam
označavao čovjeka.
U feudalnoj epohi kmetovi su samo u izvjesnom smislu bili subjekti prava, bez
mogućnosti za sticanjem onih prava koja su pripadala plemstvu i višim društvenim
staležima. Uopšte, pravni subjektivitet različitih slojeva stanovništva nije bio jednak,
nego je zavisio od pripadnosti staležu, kao što su i u okviru istih staleža postojale
hijerarhijske razlike pravnih statusa i subjektiviteta. Proces izjednačavanja pravnih
statusa ljudi trajao je kroz cijelu feudalnu epohu, dopirući i u građansku epohu.
Naprimjer, tek 1849. godine donijeta je Međunarodna konvencija o zabrani ropstva, a
onda i još nekoliko sličnih konvencija. Ako se to ima u vidu, onda je jasno zašto je
put uspostavljanja pojma pravnog lica i pravnog subjekta bio vrlo kompleksan i dug.

55
Srednjevjekovna jurisprudencija se nadovezivala na rimsku tradiciju učenja o pravnim
statusima. Tek od 16. vijeka počinje se javljati učenje o pravnom licu. Kod Donelusa
se kalvinistička ideja o tome da je bog svakom čovjeku darovao život i neotuđiva
lična dobra (sloboda, tjelesna nepovredivost, dostojanstvo) pokušava usaglasiti s
rimskim pravom, tj. s rimskim učenjem o tri statusa. Na osnovu toga pojam pravnog
lica počinje se upotrebljavati za oznaku čovjeka koji ima «status» i stoga može
učestvovati u pravnom životu.
Rimsko učenje o statusima biće dopunjeno od civilista Usus modernusa
teorijom o «status naturalis» (status naturalae). Tim terminom oni označavaju fizičke i
psihičke osobine čovjeka koje su od značaja za njegov pravni položaj po rimskom
pravu (starost, pol, duševno zdravlje etc.). Tom statusu suprotstavljen je «status
adventitius» (adventicius, tuđ, stran), kao položaj koji nije nastao po prirodi, nego po
ljudskom izboru ili poretku. On je obuhvatao rimski «status», ali je u sebe uključivao
sve mnogobrojne pravne različitosti, koje su se odnosile na pravno lice, koje je nosio
sa sobom staleški organizovani socijalni poredak (plemstvo, službeno svojstvo,
pripadnost nekom esnafu etc.). Teoretičari prirodnog prava epohe Prosvjetiteljstva
razvijaju dalje ideju pravnog lica, na temelju rimskog pravnog triasa statusa.
Istodobno, pojam pravnog lica uzima se u užem moralno-pravnom značenju.
Pufendorfov učitelj E. Vajgl (Weigel) razlaže svijet na naturalni i moralni. Prvi potiče
od boga, a drugi (entia moralis) postavlja čovjek sam sebi. Čovjek je kao član
moralnog svijeta ličnost (persona moralis), te stoga pojam pravnog lica nije prirodni,
nego moralno-pravni pojam. Pufendorf govori na njegovom tragu o «persona
moralis» kao o pojedinačnom čovjeku u građanskom poretku. Odnosi između ljudi u
društvu proističu iz jednog statusa. Taj status, s jedne strane, znači socijalni položaj
čovjeka (pater familias, filius, uxor - supruga, emptor - kupac etc.). Status je tako
prostor u kome se razvijaju moralne sposobnosti čovjeka i u kom on djeluje. «Persona
moralis» je, dakle, čovjek u središtu mreže pravno značajnih odnosa. U pravnom
pogledu pojedinačni čovjek se javlja kao veći broj «personae morales», na osnovu
različitosti statusa. Ideja da je čovjek po svom čovještvu pravno sposoban, tu se još ne
javlja, jer se pravni status čovjeka određuje na osnovu «impositio», pravnih akata koji
uspostavljaju pravni poredak. Za Pufendorfa čovjek je pravno sposoban kao pravni
subjekt samo kao posjednik nekog od različitih statusa (proisteklih iz rimskog triasa).
«Persona moralis» bio je ne samo pojedinačni čovjek, nego i korporacija, «civitas»,
prema pravno datom statusu tzv. «persona moralis composita». Kod Volfa je učinjen
značajan korak na individualističko-subjektivnom shvatanju pravne pozicije čovjeka.
Pravni položaj čovjeka više nije shvaćen kao posljedica, akcidencija objektivnog
statusa, nego se pravni položaj određuje na osnovu subjektivnosti prava i dužnosti.
«Persona moralis» dobiva subjektivni naglasak, dok «impositio» (akt regulacije)
postaje suvišan. «Persona moralis» sada postaje čovjek eo ipso (sam po sebi).
Neposredno iz biti prirode čovjeka slijedi «obligatio primitiva», prvi prirodni zakon,
tj. prirodno-pravna dužnost svakog čovjeka da se djelatno ostvari u svom društvenom
položaju. Svaki čovjek ima «status naturalis», koji je ujedno i «status moralis».
Shodno tome, čovjek ima i «obligatio universalis», obavezu da bude ličnost u pravu,
tj. da kao obavezani i ovlašćeni individuum bude pravno lice. Ovakvo Volfovo
stanovište još uvijek ne implicira ideju opšte pravne sposobnosti čovjeka.

2. Kantov i Hegelov pojam pravnog lica

Značajan korak u novom shvatanju pojma pravnog lica načinjen je u Kantovoj

filozofiji. Odlučujući uticaj na njegovo shvatanje izvršili su zastupnici teorije

56
prirodnog prava osamdesetih godina 18. vijeka. Kod njih se javlja indivudalističko-
pravna teza prema kojoj čovjek kao takav, nezavisno od svakog statusa, ima pravo da
u pravnom poretku bude priznat kao pravno lice, da bude priznat kao ličnost. Problem
odnosa između «status naturalis» i «status civilis» rješavaju tako što oba statusa
bivaju shvaćena kao izjednačena s biti čovjeka, pri čemu se ta bit shvata kao sloboda i
ličnost. Sloboda leži u osnovi ličnosti. Ona više nije shvaćena kao prirodna, niti kao
civilna sloboda, nego kao sloboda uopšte.
To stanovište neposredno utiče na Kantovo shvatanje razlike između stvari
(Sachen) i lica (Personen) u djelu «Zasnivanje mezafizike morala» (1785). Stvari su
neumna bića koja imaju samo relativnu vrijednost kao sredstva. Lica su umna bića,
nazvana i osobama, jer je njihova priroda svrha po sebi samoj, tj. nešto što se ne smije
upotrebljavati prosto kao sredstvo. U «Metafizici morala» (1797) u istom duhu on
određuje pravno lice kao onaj «subjekt kojemu su radnje sposobne za uračunljivost».
Moralna ličnost nije ništa drugo nego sloboda jednog umnog bića pod moralnim
zakonom. Iz toga slijedi da pravno lice nije potčinjeno nikakvim drugim zakonima,
osim onima koje samo sebi daje. Iz toga stanovišta slijedi ne samo ideja kategoričkog
imperativa, nego i osnova pravnih odnosa: Svaki čovjek ima pravomjerni zahtjev za
poštovanjem od drugih ljudi, kao što je i prema svakom drugom na to obavezan. Iz
tog shvatanja pravnog lica razvija se cjelina Kantovog pravnog učenja. U njoj
centralno mjesto ima ideja da se pojam spoljašnjeg prava razvija iz moralnog zakona
slobode u formi legaliteta. Drugim riječima, na osnovu izvornog prava slobode
čovjeku pripada puna pravna sposobnost. Istina, u eksplikaciji te ideje Kant nije bio
do kraja konzekventan.
Takva se konzekventnost postiže u Hegelovoj «Filozofiji prava», u kojoj je
izveden integralni pojam pravnog lica, kao odlučujući ne samo za Hegelovo pravno
učenje, nego i za princip modernog prava. Pojam pravnog lica Hegel ovako određuje:
«Personalnost (Persönlichkeit) sadrži uopšte pravnu sposobnost, pa predstavlja pojam
i sami apstraktni temelj apstraktnog i stoga formalnog prava. Stoga je pravna
zapovijest: Budu osoba (Person) i poštuj druge kao osobe!». (par. 36). Ovim stavom
kod Hegela se do kraja otklanja cijela tradicija rimskog pravnog učenja o statusima.
Ona je, po Hegelovom sudu, i samom Kantu smetala da do kraja konzekventno
zasnuje moderni princip apstraktne pravne osobe. Taj se princip sastoji u «opštem
pravu ličnosti», u «pravu personalnosti kao takve». U rimskom pravu, a onda i u
cijeloj pravnoj tradiciji, pa i kod samog Kanta još uvijek, miješaju se najrazličitija
posebna prava (koja proističu iz supstancijalnih odnosa ljudi, kao što su porodični
odnosi, imovinski odnosi, odnosi u državi etc.) s modernim opštim pravom priznatosti
«apstraktne personalnosti». Iz tog duha postavljena je i Kantova podjela na stvarna,
personalna i stvarno-personalna prava, kao i podjela na osobno (lično) i stvarno pravo,
koja se nalazi u temelju rimskog prava. Za Hegela takva podjela počiva na
predočenom miješanju, bolje reći, na činjenici da ni u rimskom pravu, ni kod Kanta
još nije na djelu uvid u «opšte pravo ličnosti» kao moderni princip prava, kako ga
Hegel razumije. Sa tog stanovišta predočene podjele nijesu izvedene iz modernog
principa prava. Ako se mreža posebnih prava lica, koja se onda uzima kao osnova
zasnivanja različitih grana prava, razmotri sa stanovišta toga principa, dobiva se posve
drugačiji uvid u bit prava od onoga tradicionalnog. Naime, po Hegelu, personalnost
daje pravo na stvari, tako da je lično pravo u biti – stvarno pravo (pravo na stvari).
Dakle, stvarno pravo je pravo personalnosti kao takve. Stanovište rimskog statusa još
nije stanovište osobe, jer u ideji statusa je sadržano to da se ličnost, nasuprot ropstvu,
uzima samo kao stalež, odnosno, stanje. «Rimsko lično pravo stoga nije pravo osobe
kao takve, nego u najmanju ruku posebne osobe» (par. 40; prim.). Ako se moderni

57
princip prava izvodi iz «prava osobe kao takve», tj. iz «opšteg prava personalnosti»,
onda je pogrešno moderno pravo izvoditi iz «prava posebno određenog lica».
Na toj osnovi kod Hegela se cjelina pravnog učenja u «Filozofiji prava»
temelji na ideji pravnog lica (par. 33; 35; 37; 40). Iz njega se izvodi razmatranje
pojma ugovora (par. 72), kao i vlasništva kao spoljašnje sfere pravnog lica (par. 41),
pojma stvarnog prava (par. 40; Enciklopedija, par. 488; 523; 539). Nadalje, za Hegela
je i građansko društvo, konstituisano na pravu kao spoljašnja pravna država
građanskog društva (Rechtpflegestaat) mjesto pravnih lica (Filozofija prava, par. 157;
182; 187; 209), dakle, područje na kome se priznaju i imaju zakonsku zaštitu ličnost (i
vlasništvo) (par. 218). Isto tako, i porodica prema spoljašnjosti istupa kao jedna
pravna sposobnost (par. 162; 169; 181). Cjelinu te pravne sposobnosti Hegel još
jednom na pregnantan način iskazuje u par. 209; prim., kada kaže: «Da se «ja» shvata
kao opšta osoba, u čemu su svi identični, pripada obrazovanju, mišljenju kao svijest
pojedinca u obliku opštosti. Čovjek vrijedi tako, jer je čovjek, a ne jer je Židov,
katolik, protestant, Nijemac, Talijan itd.». Drugim riječima, u biti svakog modernog
prava individualnosti čovjeka nalazi se jedna nužna apstrakcija pravne osobe, bolje
reći, jedna viša konkretnost priznatosti ljudske osobe, iz koje proizilaze sva konkretna
prava čovjeka (par. 38; 49, prim.; 200; 207. prim.). Zbog toga, spoljašnja država
građanskog društva (Rechtpflegestaat) nije potonja istina realizacije pravne osobe kod
Hegela. Nije to ni «država blagostanja» (Wohlfahrtsstaaat, odnosno, Polizeistaat), ni
korporacija, nego je to umska država građanskog društva.
U cjelini, kod Kanta, a posebno kod Hegela pojam pravnog lica dobio je novo
integralno značenje i dignitet u odnosu na novovjekovnu iusnaturalističku tradiciju.
Pravna ličnost kao sposobnost da se imaju subjektivna prava postala je ovdje nužni
atribut čovjeka kao moralnog subjekta. Pravna subjektivnost shvaćena je kao izraz
čovjekove slobode. To shvatanje u svojoj osnovi ima sintezu pojma pravnog lica i
učenja o ljudskim pravima. Njihov sintetički oblik izvire iz ideje moralne ličnosti
čovjeka. Dostojanstvo moralnog lica je ono iz čega izviru oba pojma prava i u čemu
oni održavaju svoju izvornu vezu.
Povijesni autoritet Francuske revolucije i američkog pravnog dokumenta Bill
of Rights, učvršćen filozofsko-pravnom refleksijom njemačkog idealizma, uslovio je
da se tradicionalna ideja pravnih statusa iz korijena odbaci i zamijeni idejom «prava
na ličnost» kao prava na slobodu, čije se poštovanje počelo zahtijevati od države. Za
stari feudalni sistem staleških privilegija i različitih pravnih statusa više nije moglo
biti mjesta. U središte pravne i političke diskusije u 19. vijeku došla su pitanja slobode
privatnih prava. Vladajuće shvatanje se oblikovalo recepcijom Kantovih i Hegelovih
filozofsko-pravnih stavova u nauku o privatnom pravu, kao shvatanje o pravnom licu
kao nužnoj opštoj pravnoj sposobnosti svakoga čovjeka kao takvog. Ta se tendencija
može vidjeti plastično kod Kantovih učenika G.Hugoa i Roteka, a posebno kod F.von
Cajlera (Zeiller), koji je dobrim dijelom oblikovao austrijski «Opšti imovinski
zakonik» (1811). U njegovom članu 1. piše: «Svaki čovjek ima urođena prava,
shvatljiva putem uma, i stoga se tretira kao pravno lice».
U sličnom duhu je razmišljao i fon Savinji, osnivač Istorijske škole prava. U
djelu «Sistem današnjeg rimskog prava» (1840) on piše: «Pravo služi moralnosti, ali
ne da ono izvršava njezine zapovijesti, nego da osigura slobodni razvoj njezinih
snaga, koje obitavaju u svakoj pojedinačnoj volji». Iz toga zaključuje: «Cijelo pravo
je dato da bi se omogućila moralna sloboda koja obitava u svakom čovjeku. Zato
izvorni pojam lica (Person) ili pravnog subjekta mora se poklapati s pojmom čovjeka,
a taj izvorni identitet ta dva pojma može se izraziti sljedećom formulom: Svaki
pojedinačni čovjek, i samo pojedinačni čovjek, jeste pravno sposoban». Dakako,

58
argumentuje dalje Savinji, ovaj izvorni pojam pravnog lica može imati ograničenja i
modifikacije kroz pozitivno pravo. S jedne strane, nekom pojedinačnom čovjeku
može pravna sposobnost biti dijelom ili potpuno uskraćena. S druge strane, može ona
biti s pojedinačnog čovjeka prenesena, tako što se vještački oblikuje neko jurističko
lice. Pozitivno pravo, samo po sebi, ograničava izvorno pravo pravnog lica, što ne
može biti dovedeno u pitanje bilo kakvom filozofskom refleksijom. U sličnom duhu,
na tragu Hegela, argumentuje i Puhta. I za njega je sloboda čovjeka shvaćena kao
«fundament prava», te su svi pravni poreci načini postojanja slobode. Čovjek je
subjekt prava, ali ne kao moralno biće, nego kao «mogućnost neke pravne volje».
Stoga, «lice je čovjek samo pomoću prava».

3. Novije diskusije o pojmu pravnog lica

Predočeni uvidi su u filozofiji prava tokom druge polovine 19. vijeka postali
samorazumljivi. Međutim, osamostaljenje pravne nauke kao teorijske discipline
dovelo je do toga da se u njezinim uvidima počela kidati ona izvorna veza između
moralnog subjekta, pravnog lica i ljudskih prava, koju su u svojim filozofijama bili
uspostavili Kant i Hegel. U prvi plan pravne refleksije dolazi problematika pozitivnog
prava kao najbitniji misaoni predmet te refleksije. Uspostavljanje dominacije pravnog
pozitivizma u pravnoj nauci imalo je za temeljnu posljedicu veliki otklon od potrebe
za filozofskim zasnivanjem ideje čovjeka kao pravnog lica. U prvi plan se stavlja
državni pravni poredak kao ona instancija koja daje kvalitet pravnog lica, dajući
nekom subjektu neko (subjektivno) privatno ili javno pravo. U područjima privatnog i
javnog prava u prvi plan dolaze pojmovi «subjektivnog prava» i «pravnog subjekta»,
ali kao tvorevine zakonodavca, a time kao puki refleks državnog pravnog poretka. U
tom pravcu su problem razumijevanja pojma pravnog lica okrenuli Gerber, Jelinek,
Jering i Vindšajd. U središte interesa pravne nauke dolaze pitanja o tome šta pravna
pozicija lica pruža funkcionalno u okvirima pravnog poretka. Tako pojam «pravne
sposobnosti» kao «sposobnosti da se bude nosiocem prava i dužnosti» postaje novi
centralni pravno-dogmatski pojam, dok se pojam pravnog lica sve više potiskuje i
postaje pomoćno konstruktivno sredstvo. U tom duhu je pisan i njemački «Građanski
zakonik» iz 1900. godine, koji ne sadrži određenje pojma lica, nego umjesto toga
utvrđuje: «Pravna sposobnost se stiče rođenjem».
Za Bindera «pravno lice» više nije predmetni, nego relacioni pojam, puka
misaona forma. Kod Kelzena «pravno lice» je shvaćeno samo kao pravno-tehničko
sredstvo. Pod njim se misli na kompleks pravnih dužnosti i subjektivnih prava,
jedinstvo kojih samo figurativno dolazi do izražaja u pojmu pravnog lica. Ono je
samo personifikacija tog jedinstva. Ono nije neki prirodni realitet, nego juristička
konstrukcija, stvorena od pravne nauke, pomoćni pojam u prikazu pravno relevantnog
stanja stvari.
Razvezivanjem odnosa pojmova pravnog lica i čovjeka kao moralnog bića
pojam lica postajao je sve više jurističkim. Shodno tome, sve je lakše juristička lica
bilo određivati kao korporacije, udruženja, društva itd., te ih smatrati pravno
sposobnim. Dakako, problem pravnog statusa raznih institucija otvoren je znatno
ranije. Juristi kanonskog prava izgradili su pojam ustanove i učenje o korporaciji.
Glosatori su postavili pitanje o «universitas», a problem jurističkog lica u specifičnom
smislu otvoren je kod Savinjija. Time je počela slabiti samorazumljivost shvatanja da
u pravnom smislu ponajprije čovjek jeste pravno lice. Za Savinjija se od shvatanja da
je svaki čovjek, i samo kao pojedinačni čovjek, pravno sposoban, napredovalo do
shvatanja da se pravna sposobnost može pripisati i vještačkim subjektima, uzetim kao

59
fikcije. Takve subjekte on naziva pravnim ili jurističkim licima, dakle, licima koja su
priznata i pretpostavljena kao jurističke svrhe. Pored čovjeka, ta lica mogu biti nosioci
pravnih odnosa. Na taj se način kod Savinjija u pozitivnom pravu, s jedne strane,
sužava pravna sposobnost čovjeka, dok se, s druge strane, ona proširuje na «bilo koje
Nešto (Etwas) izvan pojedinačnog čovjeka», na vještački oblikovano pravno lice.
Doduše, u području pozitivnog prava on ograničava pravno lice samo na privatno
pravo, tj. još uže na imovinske odnose. Takvo shvatanje ušlo je u filozofsko-pravnu
literaturu kao «teorija fikcije», dakle, teorija po kojoj je pravno lice fikcija, nešto što
ne postoji u stvarnosti, ali se zbog društvene cjelishodnosti uzima kao da postoji, tj.
tretira kao lice u pravu.
Odmah su uslijedile reakcije na takvo shvatanje pravnog lica kao apstraktnog pojma.
Po organskoj teoriji engleskog filozofa Spensera (Spencer) i nemačkog pravnika
Girkea (Gierke) pravno lice je društvena realnost, kao i fizičko lice. Organi pravnog
lica su živi postojeći dijelovi koje se u pravnim odnosima javljaju u aktivnosti ovih
organa, koji imaju vlastitu poslovnu sposobnost. O. von Girke će postaviti «teoriju
realnih ličnosti-udruženja». Kao što čovjek biva shvaćen kao ličnosti, tako i
«zadruge» (Genossenschaft, društva) mogu biti shvaćene kao ličnosti
Po Jeringovoj (Ihering) teoriji interesa pravno lice nije uopšte subjekt prava, već su to
njegovi članovi ili korisnici (destinatari) koji uživaju »pravom zastićene interese«
pravnog lica, jer ono nije u stanju da uživa, osjeća, niti da nastaje radi sebe.
Sučlanstvo je po Jeringu bitno određenje pravnog lica, a za Heldera to je svojstvo
nosioca službe.
Njemački i austrijski pravni teoretičari Vindšajd (Windscheid), Birkmejer
(Birkmeyer) i Brinc (Brinc) smatraju da je sama imovina subjekt prava i obaveza
pravnog lica, a ne nikako njegovi članovi ili korisnici (teorija ciljnog imanja, -
Zweckvermögen); imovina ne postoji radi članova ili korisnika, već radi cilja koji je
predviđen u statutu pravnog lica. Po Vindšajdu, pravno lice je “vještačko lice”,
“fingirano lice”, koje je “stvoreno misaonom operacijom”. Po Brincu ono je određeno
imovinom kao sposobnošću za svrhu.
Francuski pravnik Planiol (Planiol) zastupao je teoriju kolektivne svojine, po kojoj je
pravno lice naročita vrsta kolektivne svojine, čiji su titulari njegovi članovi kao
korisnici. Po nekim piscima (Ehrenzweig, Kohler, Kelsen, Colin, Capitant i dr.)
zakonodavac može svaku formaciju da proglasi za pravno lice, ako je to u datom
momentu korisno i potrebno za pravni poredak. Kelzen negira zbiljnost pravnog lica,
isto kao i H.J.Volf koji u pravnom licu vidi samo «kompleks pravnih odnosa» i
«pravno-tehnički pravno sposobni subjekt prava». Slično argumentuje i Radbruh:
«Biti lice je rezultat jednog akta personalizacije javnog poretka», a kriterij toga akta je
da se može biti «samosvrhom». Po teoriji društvene realnosti francuskih teoretičara
Mišua (Michoud) i kasnije Saleja (Saleilles) pravno lice je realnost, društena
tvorevina, koja služi za zaštitu interesa određene grupe ljudi.
Cijela ova diskusija otvoriće problem «nosioca prava». Sljedbenici teorije fikcije su u
traženju toga nosioca došli do teorije kompromisa, koja do danas vlada u pravnim
shvatanjima. Prema toj teoriji mire se ideje da pravno lice, odnosno, pravna
sposobnost dolazi kao dopuštenje zakonodavca, s jedne strane, ali da s druge strane
dolaze iz samog realiteta udruživanja ljudi u institucije. To je shvatanje podrvrgnuto
mnogim kritikama. Ono je postalo posebno interesantnim s jačanjem svijesti o zaštiti
čovjekove okoline, i njenoj pravnoj regulaciji, kao pitanje o tome da li pravi pravni
subjektivitet treba priznati životinjama, biljkama i prirodi uopšte. Postoje shvatanja da
juristička postavka pitanja i stanje metodike pravnih nauka dopuštaju da se i takva

60
dogmatska konstrukcija priznanja pravnog subjektiviteta ovih bića može bez
problema postaviti.
U današnje vrijeme sve više preovlađuje uvjerenje da je materijalni način istraživanja
problema određenja pravnog lica sve nužniji. To znači da pozitivno pravo ne može
postojati bez refleksije na biće čovjeka kao pravno lice. To upućuje na potrebu da se
problem pravnog lica mora postavljati kao centralni pojam (B.E. Deringer, F. Ritner).

61
2. PRAVNA DRŽAVA

1. Pojam pravne države

Pojam pravne države pojavljuje se u filozofsko-pravnoj, teorijsko pravnoj i

politološkoj tradiciji u potonja dva vijeka. Bez obzira na takvu široku primjenu i
ustaljenost oko njegovog značenjskog polja ne postoji teorijska saglasnost, jer pojam
pravne države obuhvata kompleksni sklop značenja. Pravna država (der Rechtsstaat)
je filozofsko-pravni i teorijsko-pravni pojam i jezički izraz svojstven njemačkom
jezičkom prostoru i pravnoj tradiciji, koji se ne nalazi u drugim jezicima prava,
posebno, nije poznata niti prihvaćena u angloameričkom svijetu. Postoje dublji
istorijski razlozi za takvu, specifično njemačku, kontrukciju pojma pravne države. U
bitnije razloge spadaju istorijske teškoće njemačkog građanstva tokom 19. vijeka da
se nametne kao vodeća socijalna i politička snaga, te samim tim i da društvu nametne
moderni građanski model vladavine zakona i ograničavanja moći državne vlasti. Zbog
toga, njemačku sintagmu i pojam pravne države ne treba izjednačavati s engleskom
sintagmom “rule of law” (vladavina prava) i izrazom “souvereignty of parliament”
(vrhovna vlast parlamenta, suverenitet Parlamenta), jer u sadržinskom smislu to nijesu
paralelni pojmovi. Isto tako, ne treba ga poistovjećivati s američkim “due process of
law” (ono što slijedi po procesu prava), niti s francuskim “separation des pouvoirs”
(podjela vlasti”).
Dakle, pojam pravne države slijedi iz misaonih refleksija na ambivalencije njemačkog
političkog, pravnog, socijalnog i ekonomskog razvitka u potonja dva vijeka.
Koncipiran je kao formalni i materijalni pojam. Formalni element u njemu je uvijek
činila ideja vladavine zakona, koji su shvatani kao opšte, racionalne i neretroaktivne
pravne norme. Materijalni element činila su određena socijalna shvatanja pravde,
jednakosti i pravne sigurnosti. Istorijat diskusija o pojmu pravne države pokazuje
tendencije da se ta dva elementa misle u jedinstvu ili da se materijalni element
potiskuje na račun formalnog ili da se teži radikalnoj formalizaciji pojma pravne
države ili da se ta dva elementa drže u ravnoteži etc. Zbog toga je taj istorijat jedno
kompleksno misaono dobro, koje i u današnje vrijeme još uvijek drži otvorenom
diskusiju o pojmu pravne države.
Takva otvorenost ipak dopušta da se može raspolagati jednim opštim pojmom pravne
države. Naime, pravna država jeste «juristička forma državne organizacije kojim se
želi na normativni, pozitivno-zakonski nivo podići izvjestan socijalni sadržaj, koji bi,
potom, državnim mehanizmima (dakle, mehanizmima vlasti) bio primijenjen na
državnu organizaciju i socijalnu strukturu iz koje je izveden» (Edin Šarčević, «Pojam
pravne države», Gledišta, 10-12, 1989, Beograd). Drugim riječima, pravna država je
ona država koja: 1) štiti prava pojedinaca; 2) postoji pod vladavinom zakona; 3) u
kojoj se garantuje pravo sudske zaštite od posezanja državne vlasti; 4) u kojoj se
državna vlast provodi racionalno i planski.
U navedenim karakteristikama pravne države pokazuje se izvorna povezanost
klasičnih liberalističkih ideja o osnovnim pravima, tj. vladavini zakona (prava) i
podjeli vlasti. U izvornom jurističkom smislu pojam pravne države upućuje na ideju
vladavine zakona (prava). Međutim, takvo određenje nije dovoljno, što pokazuje i
sama istorija teorijskih diskusija o pojmu pravne države. U njoj je bilo moguće da se
određeni koncepti pravne države grade s najrazličitijih misaonih, političkih i
ideoloških pozicija (od Štalove apsolutističke i antiracionalističke koncepcije, preko
vajmarske liberalne koncepcije i marksističke pozicije Franca Nojmana, do nacističke

62
koncepcije «nacionalne pravne države»). Drugim riječima, ako se pojam pravne
države uzme samo kao juristička apstrakcija, koja je ravnodušna prema političkoj
strukturi, (jer njezin sadržaj ne mora nužno biti demokratski), onda svaka država
može biti određena kao «pravna». To znači, da se kao «pravne» mogu shvatiti i
fašističke i socijalističke države i države buržoaske demokratije.
Zbog toga, određena konzistentnost pojma pravne države mogla se zadobiti samo ako
on inkorporira liberalističku političku ideju podjele vlasti i ideju ljudskih prava.
Dakle, pored jurističkog aspekta (vladavina zakona) taj pojam uključuje i politički
aspekt podjele vlasti, uz koji se pridodaje i doktrina o ljudskim pravima. Tek u tako
integralnom obliku pojam pravne države, kao misaono dobro njemačkog liberalnog
iskustva, dolazi u blizinu s opštim iskustvom modernog evropskog (prije svega,
engleskog i francuskog) liberalnog pokreta. Pojam pravne države postiže teorijsku
konzistentnost jednog liberalnog koncepta države ako u sebi integriše pravnu,
političku i ekonomsku ravan određenja.
Pravna ravan pojma pravne države određena je idejama vladavine zakona i
garantovanjem ljudskih prava i sloboda. U toj ravni ona označava racionalni,
neretroaktivni i stabilni pravni sistem koji uređuje odnose između države, pojedinaca i
privrednih subjekata. Dakako, u zavisnosti od samog stupnja formalizacije takvog
pojma, tj. od njegovog pražnjenja od vrijednosnih, političkih, ideoloških i socijalnih
sadržava, moguće je da se pojmom pravne države legitimiraju i autoritarni,
apsolutistički državni sistemi (što je i bio slučaj i samoj Njemačkoj i pred-
vajmarskom periodu i periodu nacizma). Politička ravan pojma pravne države
označava model organizacije političke vlasti na ideji njezine podjele, razdvajanja tri
vlasti i balansa njihovih kompetencija. Taj model implicira ideju decentralizacije
državne vlasti i političku demokratiju, politički pluralizam i primat zakonodavne nad
izvršnom i sudskom vlašću. Zbog toga, predočena politička ravan formalnom pojmu
pravne države pridodaje značajnu materijalnu sadržinu iz samog koncepta liberalne
demokratije. Ekonomska ravan pojma pravne države implicira dodatnu matrijalnu
sadržinu, kojom se brani ideja države kao garanta sistema konkurencije: slobodno
tržište kao prostor susretanja slobodnih preduzetnika, slobodno preduzetništvo i
slobodna radna snaga.
U cjelini, jedinstvo ove tri ravni pojedini teoretičari imenuju «principom pravne
države» (Das Rechtsstaatsprinzip), određujući kao kao kompozitum koji u sebi
objedinjava: vladavinu opštih, racionalnih i neretroaktivnih normi, podjelu vlasti s
primatom zakonodavstva i nezavisnim sudstvom, politički pluralizam, nepovredivost
ljudskih prava, sloboda individua, funkcionisanje državno-pravnog sistema putem
mehanizma ustanova, odgovornost i kontrola djelovanja državne vlasti instrumentima
prava.

2. Istorija pojma i nastanka pravne države

Nastanak pojma pravne države vezuje se za građansku revoluciju i epohu liberalizma,

tako da se s pravom može smatrati da je on djelo liberalnog njemačkog građanstva.
Međutim, sklop istorijskih okolnosti i unutrašnjih odnosa najprije u pruskoj državi, u
ujedinjenoj Njemačkoj u 19. vijeku, a potom u razdobljima Vajmarske republike,
nacističke Njemačke, kao i Njemačke poslije Drugog svjetskog rada uslovili su da
pojam pravne države dobije obilje značenja, često međusobno isključujućih, tako da
se ne javlja samo u obliku vezanom za klasični liberalizam. Naprotiv, pored klasičnog
liberalnog pojma pravne države postoje i demokratski, konzervativni,
konstutucionalistički, socijaldemokratski, fašistički i neokapitalistički pojam pravne

63
države. Takva raznolikost konotacija pojma dolazi od velike razlike ideja koje su u
njega polagane, razlike u shvatanjima prava i samoga poimanja zakona.
Obilje tih značenja, njihova unutrašnja evolucija i razlozi stalnog izostajanja teorijske
saglasnosti o pojmu pravne države jednim se dijelom moraju tražiti u istorijskim i
socijalnim uslovima njemačkog društvenog razvitka u potonja dva vijeka. Njezino se
daleko porijeklo može tražiti još u Aristotelovoj ideji vladavine zakona (“Politika”,
III, 16), kao i u novovjekovnim učenjima o prirodnom pravu (posebno, u njihovim
vodećim idejama o podjeli vlasti, o društvenom ugovoru, o ljudskim pravima, o
nezavisnom i samostalnom pravosuđu etc.).
Kod Kanta je anticipirana ideja pravne države. On je državu definisao kao “zajednicu
ljudi pod pravnim zakonima” (Rechtslehre, par. 43, 45, 46 i 52; O odnosu teorije i
prakse u državnom pravu). Država je zajednička volja (res publica) u interesu dobra
svih pojedinaca. Bit egzistencije građana premješta se iz područja javnog i političkog
u područje pred-državnog, tj. privatnog i građanskog, u koje ono javno i političko
imaju funkcionalni odnos. Umjesto trans-personalnog dobra kao volje državnog
poretka u središte društvenog života dolazi samozakonodavstvo autonomnog
individualnog subjekta. Država biva sagledana kao sredstvo zaštite slobode i
individualnog vlasništva. Na taj način ideja pravne država relativizuje tradicionalnu
formu države i njezine forme upravljanja.
U njemačkom ranom liberalizmu (Müller, Placidus, Welcker, Aretino) u prvoj
polovini 19. vijeka te prirodno-pravne ideje, u diskusijama o ideji države, pokušavaju
se sažeti u izrazu “pravna država” (der Rechtsstaat). Robert von Mol (Mohl) uvodi taj
pojam 1828. godine u državno-pravnu diskusiju, imenujući njime specifičnu vrstu
države (ne forma države), dok je Velker (Welcker) shvata kao “državu uma”, a
Aretino kao državu “u kojoj se vlada po umnoj zajedničkoj volji koja se postiže samo
opštim dobrom” (Aretino). Njezini protivpojmovi su “despotija” i “teokratija”.
Istorijski i duhovni kontekst iz koga se rađa taj pojam oblikovan je specifičnom
stvarnošću sudara pruskog apsolutizma s idejama Francuske revolucije (ljudska prava,
narodni suverenitet, sloboda pojedinca, ograničavanje državnog posezanja u privatnu
sferu građana, podjela vlasti etc.). Taj sudar je 1848. godine produkovao kompromis
između liberalizma i konzervativizma, kojim se zapravo ekonomska moć građanstva i
buržoazije nije mogla opredmetiti u odgovarajuću političku moć, što je ostalo
njemačkim stanjem stvari sve do kraja Prvog svjetskog rata. Na tom je kompromisu
profitirala pruska državna birokratija. S jedne strane, još od sredine 18. vijeka ona je
nastojala da se odbrani od zahtjeva apsolutističke monarhije. Stoga joj je ideja pravne
države služila da se pravnodržavnim instrumentima oslobodi od volje monarha. S
druge strane, nastojala je da unutrašnje odnose između upravne i sudske birokratije
uredi mehanizmima pravne države tako da prvu potčini drugoj.
Jednim slovom, koncept pravne države nastaje u specifično njemačkom susretu
evropskih liberalnih ideja 19. vijeka s unutrašnjim trouglom duhovnih, istorijskih i
političkih napetosti njemačkog društva, koje su nastajale u preferencijama za političku
moć između monarhističkog apsolutizma, liberalnog građanstva, te upravne i sudske
birokratije. Evropske liberalne ideje svoj su izraz imale u francuskoj ideji države
slobode (Freiheitsstaaat) i engleskoj ideji ustavne države (Verfassungsstaat).
Međutim, pruska (njemačka) buržoazija i liberalno građanstvo bili su u političkom
smislu preslabi da bi u svojoj društvenoj zbilji tim idejama dali karakter vladajućeg
pravnog i političkog modela. U tome treba tražiti razloge što se pojam pravne države
u ovom periodu javlja kao kolebljiv i nekonzistentan.
S jedne strane, u njemu se miješaju liberalni elementi (sloboda, ograničavanje
državnog suvereniteta, kontrola države, pravna sigurnost etc.) s nužnim suverenitetom

64
(vrhovnom vlašću države) kao strukturnim elementom pravne države. Zbog toga,
sama ideja pravne države u teorijskoj i praktičkoj ravni počiva na pokušaju izgradnje
životnog kompromisa između “principa suvereniteta” (vrhovne vlasti) i “principa
slobode”. Takav kompromis je značio htijenje za ograničenjem iracionalne vlasti i
njezinim stavljanjem u funkciju buržoazije i liberalnog građanstva. Zbog toga se
pojam pravne države od svog nastanka profilira nužno prema pitanju državne vlasti,
kao i prema pitanju odnosa formalnog i materijalnog elementa u sebi.
Stoga, prvi veliki krug diskusija o pojmu pravne države povezuje u sebi sljedeće
karakteristike: 1) Priznanje slobodne individue i njezinih ovozemaljskih životnih
svrha kao tačke odnosa državnog poretka, te s tim povezano odbacivanje personalnih
dimenzija predstave o državi i njenim ciljevima; 2) Ograničavanje svrhe države i
njezinih zadataka na osiguranje individualnih sloboda i omogućivanje individualnog
razvoja, tj. supsidijarni poredak blagostanja (Mohl); 3) Organizovanje države i
regulisanje njene djelatnosti prema načelima uma, kojima pripada razgraničena zaštita
građanskih sloboda (sloboda kretanja, ugovaranja, udruživanja, poslovanja i
vlasništva), pravna jednakost, pisani ustav, opšti zakoni, sigurnost pravosuđa
(nezavisnost sudija), postojanje narodne reprezentacije i njeno učešće u zakonodavnoj
vlasti (s podjelom vlasti).
S druge strane, od početka oblikovanja pojma pravne države u njemu se miješaju
materijalni i formalni elementi. Kod Mola se pravna država misli u materijalnim
kategorijama, gdje se individualna sloboda shvata kao najviša vrijednost i materija
svake države. Međutim, recepcija formalnog pojma pravne države sve više jačati
tokom 19. vijeka. S tom recepcijom se pojam zakona postavlja kao ključna odrednica
u pojmu pravne države. On se shvata kao ono što ima kardinalno značenje za ustavnu
pravnu državu. Zakon je osa pravno-državnog uređenja, kao opšte racionalno pravilo
koje nastaje saglasnošću narodne reprezentacije, kroz diskusiju i javnost (Mohl).
Saglasnost narodne reprezentacije očuvava princip slobode i subjektivni položaj
građana. Opštost zakona sprečava namjerna posezanja u područje građanskih i
društvenih sloboda, jer postavlja za sve jednako važeća ograničenja. Kroz slobodnu
diskusiju i javnost određeno ponašanje izgrađuje ljudski dostižnu mjeru umnosti
sadržaja zakona. Tako stvoreni zakon je pravno obavezan za zakonitost upravljanja,
koje time biva ograničeno. Zakon se javlja kao “slobodna” volja države, u kojoj su
posredovani opšta volja i samoodređenje pojedinaca. Njegova vlast je “vlast principa
državno-građanske slobode” (L. von Stein). Dakle, opštost i formalnost zakona tako
postaju ključni momenat u pojmu pravne države, a njezini unutrašnji elementi
određuju se u idejama nezavisnosti sudstva, zakonitosti rada uprave, formalnosti i
generalnosti zakonske norme i prioritetom zakonodavne nad sudskom i izvršnom
vlašću.
Takva redukcija pojma pravne države na njezin formalni karakter, kojom je
uspostavljeno njezino liberalističko-individualističko određenje u vajmarskom
periodu njemačke istorije, uslovljena je određenim političkim i ekonomskim
razlozima, prije svega, ravnotežom u podjeli vlasti i slobodom tržišta, koji su još u
predvajmarskom periodu uspostavljeni u ravnoteži liberalno-konzervativne teorije
pruske monarhije i liberalno-građanskog shvatanja. Iz toga duha slijedile su formalne
definicije pravne države kod širokog kruga teoretičara, od Štala do Bara. F.J. Štal
(Stahl) kaže: “Država treba da bude pravna država... Ona na način prava treba tačno
da odredi puteve i granice svoje djelotvornosti kao slobodnu formu svojih građana i
da je neprekidno osigurava i treba da vodi moralnu ideju države”. Drugim riječima,
suverena državna vlast može se ograničiti samo na način prava, tako da njezin

65
temeljni princip bude “vladavina prava”, a njezini materijalni elementi da budu
samjerljivi samo putem zakona.
Time se ističe da pravna država nije vrsta države, nego je od državne svrhe i forme
države odvojeni i utoliko “nepolitički” element, koji se može povezati s različitim
političkim sistemima. Ono specifično pravne države ovdje je sagledano u njezinom
elementu forme na temelju konstitucionalnog uređenja. Tako se kao bitna obilježja
pravne države ističu: nepovredivost zakona kojom je obavezana i uprava (egzekutiva),
postojanje sudske pravne zaštite naspram uprave, kao i preovlađujuće legislativno
formiranje materijalnog upravnog prava i uređenje postupanja uprave. Pravna država
je država “koja priznaje određeni pravni poredak i prava potčinjenih, prodržava ih se i
u upravi” (Mayer). Njezin “specifični pojam” počinje ondje gdje “građani države
pomoću ustavu primjerenog prava države dolaze u položaj da mogu održati svako
zakonski stečeno pravo, u ime zakona i protiv izvršne vlasti” (L. v. Stein).
Kog Štala u prvom planu određenja pravne države stoji njezin reducirani
formalni pojam, usmjeren protiv umno-pravnih individualističkih ciljnih uvjerenja.
Međutim, R. von Gnajst (Gneist) smatra da formalni pojam pravne države treba
povezati s državno-političkim konceptom “državnog poretka društva”,
suprostavljajući ga “društvenom poretku društva”, za koji je bio uvjeren da kao
koncept pripada Dž.S. Milu. Za Gnajsta pravna država je građevina državnog poretka,
koja stoji iznad suprotnosti društvenih interesa, dakle, specifična forma zakonski
uređene, pod vlašću autoriteta i organizaciono raščlanjena zgrada državnog poretka.
U njoj treba da se ostvari pomirenje javne dužnosti i privatnog nagona sticanja na
osnovu sudjelovanja građana u državnim službama i državnim zadacima.
Toj se koncepciji suprostavljaju O. Bar (Bähr) i O. fon Girke (Gierke). Oni
pod pojmom pravne države primarno misle na pravni poredak državnog života i
kontrolu djelanja države na toj osnovi. Ona je država koja “pravo postavlja kao nužni
uslov svoje egzistencije”. Za obojicu je država oblik zajedništva, pored drugih oblika
kao što su porodica, društvo, savez etc., a ne specifični politički savez. Ona i njeno
pravo su “genetički jednakog načina”, kao i kod drugih oblika udruženja. Kao i sva
druga udruženja i država kao pravna država mora se postavljati u pravu, a ne iznad
prava. To se najbolje može postizati ako cjelokupno djelanje države podliježe kontroli
opšteg, nezvisnog sudstva. S individualističkog umsko-pravnog stanovišta
razumijevanja poretka države i prava Bar nastavlja: “Pravo ne treba da bude
prenošenje samovolje privremenih najviših nosilaca državne vlasti, nego da samo
obrazuje duhovnu moć u državi, koja samu državu preseže”.
Nastup jus-pozitivizma u drugoj polovini 19. vijeka dovodi do toga da se iz
jurističkog pojma države eliminiše svaki momenat svrhe. Shodno tome, pojam pravne
države uzima se samo kao državno-pravno-dogmatski, a ne više kao državno-ustavno-
teorijski pojam. U takvoj se redukciji pravna država shvata kao “određeni poredak
odnosa između zakona, uprave i individue”. Taj poredak je postavljen tako “da uprava
ne smije ni protiv zakona (contra legem), niti bez zakonskog osnova (praeter, ultra
legem) posezati u sferu slobode individue”. Protivpojam takvom pojmu pravne države
više nije despotija (kao drugačija vrsta države), nego policijska država 18. vijeka. U
tom pojmu pravne države i dalje živi ideja “vlasti zakona” kao zaštita građanskih
sloboda, ali sada koncentrisana i ograničena na “zakonitost uprave”, u osiguranju koje
se vidi jedna od funkcija osnovnih prava. Ipak, u tom se shvatanju događa
pozitivistička redukcija pojma pravne države, jer se umska oznaka zakona, koja je do
sada shvatana kao legitimacija “vlasti zakona”, sada shvata kao “metajuristička”
kategorija, jer se u zakonu realno iskazuje samo voljni akt zakonodavne institucije. I
pojam opštosti zakona shvata se kao naturalni, a ne esencijalni pojam zakona. Tako

66
pojam pravne države biva sveden na formalno određenje, tj. na stvaranje formalnih i
procesnih garancija za zaštitu zakonske slobode. Takav pojam će biti mjerodavan do
kraja Vajmarske republike.
Vajmarski teoretičari pravne države provode potpunu formalizaciju
pretpostavki pravne države. Tako i materijalne elemente pravne države, kao što su
sloboda i jednakost, svode na formalne zakonske pojmove. Slobodu shvataju kao
odsustvo državne prinude i dopustivost posezanja u vlasništvo i individualna prava
samo na temelju zakona. Jednakost shvataju kao jdnakost pred zakonom. Na taj način
postižu poistovjećenje pravne države i liberalne države. Herman Heler (Heller) kaže:
“Sociološko, političko i jurističko značenje moderne pravne države može se shvatiti
ako se ona, u smislu svog nastanka, pojmi kao vladavina zakona”. Na taj način, pojam
pravne države oslobađa se svih materijalnih elemenata i određuje kao uređenje odnosa
između zakona, individue i uprave. Država se tako shvata kao vrijednosno neutralna,
a sudstvo kao nezavisno. Na taj način, pozitivistička redukcija pojma države i prava
biva izgrađena na uvjerenju da se legalnost pravnog sistema može zasnovati bez
njegove legitimnosti.
Međutim, u vajmarskoj teoriji takva je redukcija proizvela shvatanje pravne države
kao “države sudstva”, koja je nužno proistekla iz redukcije ideje vladavine zakona na
vladavinu pravosuđa. Naime, u striktnom smislu “vladavina zakona” implicira primat
zakonodavne vlasti i određenost nezavisnosti sudstva zakonom. U vajmarskoj pravnoj
teoriji i praksi taj je smisao narušen, jer se “vladavina zakona” realno pretvorila u
“vladavinu suda”, čime je i pravna država pretvorena u “sudsku državu”(Justizstaat) i
time su iz njezinog pojma istisnuti svi materijalni elementi. To stanovište je posebno
došlo do izražaja u stavovima Riharda Tome (Thoma), koji formuliše “postulat pravne
države” u ideji “da bi nezavisno sudstvo moralo biti pozvano iznad pravnih sporova
svih vrsta”. Za njega pravna država podrazumijeva ograničenje i kontrolu javne vlasti
od strane nezavisnih sudova, čiji se autoritet respektuje. Slična tendencija svođenja
formalnog pojma pravne države na sudsko-formalni pojam nalazi se i kod Karla Šmita
(Schmitt). Kod njega je težište postavljeno na ustavni položaj sudstva. Sudove on
shvata kao “čuvare ustava”, ali samo pod pretpostavkom da se ustav shvati kao pravna
regulacija građansko-pravnih osnovnih prava, lične slobode i privatnog vlasništva.
Sudstvo ta prava treba da štiti od države, tj. od zakonodavca, vlade i uprave, a da
pritom samo ostane vezano za zakon.
Potonjih godina Republike, u otklonu od liberalizma i individualizma, taj
pozitivistički pojam pravne države biće izložen kritikama s konzervativnih i
socijalističkih pozicija. Te kritike, dakako, uslovljene su političkom i ekonomskom
krizom Vajmarske republike. Kritika je otkrila slabosti i granice pojma pravne države,
posebno s obzirom na činjenicu da pozitivistički pojam pravne države nije počivao na
bilo kakvoj eksplicitnoj političkoj ideji poretka. Kritika je usmjerena protiv
ispražnjivanja i formalizacije pojma zakona, kojom su pravno-državni princip
“vladavine zakona” i njegova legitimacijska snaga svedeni na tehničku funkciju
zaštite pravne sigurnosti. Tim svođenjem se pokazuje da “pravno-državni legalitet” ne
može zamijeniti legitimitet (Heller). Nedostatak ideje legitimiteta u pozitivističkom
pojmu pravne države provocirao je potrebu za novim materijalnim definicijama
pravne države, na osnovu vrlo različitih predstava o pravednosti koje sau uzimane iz
ideološko-političkog arsenala. Tu povratak na zajedničku, individualistički
orijentisanu, umsku tradiciju, koja je obilježavala raniji pojam pravne države, više nije
bio moguć. Stoga se dolazi do reinterpretacije ideje osnovnih prava.
Socijalistička kritika potpuno odbija formalni pojam pravne države, jer
učvršćuje ekonomsku poziciju građanstva. Njezin formalni karakter nikako ne znači

67
“praznu formu”, nego preformiranje i objektiviranje sigurnosti slobode i vlasništva.
Ona osigurava postojeću podjelu dobara, umjesto da je mijenja, jer ona svojim
formama i postupcima, posebno garantovanjem vlasništva, otežava i neposredno
onemogućuje posezanje u individualno vlasništvo radi njegovog socijalnog
preraspodjeljivanja. Zbog toga je pravna država samo jedna forma kapitalističke,
građanske države, koja ne može imati nezavisnu i neutralnu egzistenciju izvan i iznad
temeljnih socijalnih, ekonomskih i političkih suprotnosti društva. Pravna država je
klasna država, tj. država buržoazije u kojoj je ideja vladavine zakona samo
mistifikacija klasne vladavine buržoazije. Utoliko, pojam pravne države znači
ideološku frazu ispod koje se krije fakticitet jednakosti formalnih prava za one koji su
materijalno nejednaki. Za radikalnu socijalističku kritiku ideja pravne države ima
samo “prelaznu vrijednost”, dok jedna klasa više nije, a druga još nije dovoljno jaka.
Umjerenija socijalistička kritika hoće demokratsku pravnu državu, kao garanciju
vrijednosti individue i demokratskog posredovanja volje naroda, ali i zahtijeva da
pravna država bude otvorena prema zahtjevima “socijalne demokratije proletarijata”,
tj. da poredak rada i dobara treba da bude potčinjen materijalnoj organizaciji, koja se
odnosi na ekonomsku i političku jednakost. Tako pravna država postaje socijalna
pravna država, koja bi jedino mogla preživjeti.

Savremene diskusije o pojmu pravne države

Poslije 1945. godine, na iskustvima zloupotrebe prava u nacizmu, nastaje novo

određenje i preoblikovanje pojma pravne države. Dijelom se oslanjajući na diskusije
iz perioda Vajmarske republike, taj se pojam gradi na ideji socijalne, umjesto
liberalne pravne države, kao i na materijalnom, umjesto na formalnom pojmu pravne
države.
a) Liberalna (građanska) pravna država, koja je proizilazila iz izvorne osnovne
ideje pravne države, na temelju svojih principa nije dala odgovor na socijalno pitanje.
Tradicionalni trias (pravna jednakost, građanska sloboda prije svega u sticanju, te
garancija stečenog vlasništva), koji čini jezgro ideje pravne države, ne donosi direktnu
emancipaciju od staleško-feudalnih i korporativnih veza. Obaranje staleških pravnih
granica kroz interese sticanja dovodi do ograničenog razvoja jednakih sloboda.
Društveno kretanje koje je time pušteno u proces vodilo je uspostavljanju ne samo
socijalne nejednakosti na temelju posjedovanja, nego i zaoštravanju socijalnih
antagonizama u društvu, te time novoj socijalnoj nejednakosti na tlu pravne
jednakosti. Tu složenu dijalektiku društvenih odnosa najprije su shvatili L. fon Štajn
(von Stein) i Karl Marks, zahtijevajući državu koja socijalno interveniše i zbrinjava
egzistenciju ljudi, te se aktivno suprotstavlja socijalnoj nejednakosti, a ne pravnu
državu koja je usmjerena na individualnu slobodu i pravnu jednakost u njezinoj
neodređenoj i praznoj formi. Takav zahtjev je išao u pravcu ugrađivanja “socijalnih”
strukturnih elemenata u tradicionalni pojam pravne države. Diskusija o tom problemu
nije do danas završena, niti je postignuta saglasnost o tome dokle to obavezivanje
države može da ide, a da se ne napuste bitni pravno-državni ustavni elementi, drugim
riječima, na koji način u liberalnoj pravnoj državi promijeniti socijalne strukturne
elemente. Diskusione pozicije na ovom problemu su međusobno vrlo udaljene. Na
jednom polu je shvatanje da u ravni ustava nije moguće sjediniti pravnu državu i
socijalnu državu. Na drugom polu je shvatanje o potrebi “obavezivanja na
solidarnost”, kao osnovnom obilježju socijalne pravne države. Postoje i shvatanja da
se pitanja socijalnih nejednakosti mogu rješavati obuhvatnom socijalnom
preraspodjelom društvenog bogatstva i planskom privredom.

68
 Otvoreno je pitanje da li u pojmu socijalne pravne države pravno-državni
element treba zadržati naspram oblikujuće socijalno-državne snage ili socijalno-
državne elemente treba primjeriti okvirima pravne države ili bi ideju socijalne države
trebalo shvatiti kao novi ustavni princip, koji je suprostavljen pravnoj državi. Ova
otvorena pitanja u Njemačkoj su presječena na nivou pozitivnog prava, tako što je
proveden princip ustavno-pravne koordinacije pravne države i socijalne države
(Grundgesetz, Art.20.) i utemeljena je njegova ustavno-sudska interpretacija.
b) Okretanje prema materijalnom pojmu pravne države započinje na kraju
Vajmarske republike. Poslije Drugog svjetskog rata ojačano je otklonom od
pozitivizma. Takav materijalni pojam dobio je niz formulacija. Među njima istaknuto
mjesto ima ideja da državna vlast mora biti obavezana da poštuje određene najviše
pravne principe i pravne vrijednosti. S druge strane, ostvarenje pravne države ne može
se ograničavati na formalno, nego i na zbiljsko jamčenje pravednog pravnog stanja.
Jamčenje slobode je samo jedan od momenata u pojmu pravne države. Ustav se ne
može ograničavati samo na razgraničavanje državne vlasti spram građanskih sloboda i
(razgraničavajuću i ograničavajuću) organizaciju političkog oblikovanja volje i
vršenja vlasti, nego ustav postaje način pravnog pozitiviranja životnog poretka
društva i njegovih “osnovnih ideja”. Time se otvara nova dimenzija u diskusijama o
pravnoj državi. Naime, formalne pravne razlike, odvajanja i razgraničavanja, koja su
određivala ranije shvatanje pravne države, posebno njen formalni pojam, moraju biti
relativizovane i dijelom odbačene kao prevaziđena mišljenja, s obzirom na značaj
ideje povezanosti zajednice pojedinaca i integrativni zadatak države. Ako se
materijalna sadržina ustava usmjerava na “vrijednosne odluke” i “objektivni
vrijednosni poredak”, kao što pokazuje kretanje mišljenja u učenjima o državnom
pravu i pravosuđu, onda takav “vrijednosni sistem” mora imati važenje u svim
područjima prava. Drugim riječima, ustav sankcioniše određena etičko-politička
osnovna uvjerenja, kojima se onda dodjeljuje opšte pravno važenje, a diskriminišu se
drugačija i suprotna uvjerenja. Ustav, stoga, ne štiti slobodu bezuslovno, nego samo
unutar vrijednosnih osnova samoga ustava. Postavi li se neko izvan tih vrijednosnih
osnova, konzekvencija je da gubi pravni zahtjev za političkom slobodom (zabrana
partija, pristupa javnoj službi etc.). Iako se ovakvim shvatanjima do određenog
stepena gubi tradicionalna pravno-državna ustavna struktura, materijalni pojam
pravne države, povezan s idejom vrijednosti, dobiva danas sve veću saglasnost.
Posebno, dobiva na prihvatljivosti argument da pravna država mora biti osigurana
protiv besadržajnosti i formalne ispražnjenosti. Stoga, materijalni pojam pravne
države, u čijem je središtu ideja jamčenja slobode, ne opoziva, nego zapravo podupire
formalne pravne garancije na slobodu. Kao takav, on sprječava posezanja u
pojedinačno u ime apsolutno postavljenih materijalnih sadržaja ili vrijednosti, te time
zapravo osigurava njihov subjektivni položaj i iskazuje se kao institucija slobode.
Pojam pravne države ipak je obilježen neprilikom prema fenomenu političke
vlasti. Usmjerava se na ograničavanje i razgraničavanje državne moći i vlasti u
interesu slobode pojedinca, odnosno, ozbiljenja materijalnog prava. Primat prava
naspram politike javlja se kao postulat pravno-državnog mišljenja. Stoga se u pojmu
pravne države najčešće ne pita o postojanju političke vlasti u formi države kao
političkog jedinstva moći i odlučivanja, koja je vezana zakonima i pravom i koja
osigurava prostor slobode. Pravno-državno mišljenje je sklono da modernu državu
zasnuje samo iz prava i da je tako objasni. Po tom shvatanju, država izrasta iz prava,
kroz pravo i zajedno s pravom. To mišljenje je u opasnosti da zanemari činjenicu da
svojstvenost moderne države, njezina moć i kompetencija za obavezujuću potonju
odluku (suverenitet), pomoću koje ona putem izgradnje i osiguranja normalnog stanja,

69
tek predstavlja uslov za važenje normi zakonskog prava, a time i stvaranja pravne
države. Zbog toga, ovom mišljenju izvan pažnje ostaje pitanje o uslovu mogućnosti
pravne države. Upravo, pojam pravne države spada u osnovne političke pojmove,
kojima se zasniva legitimitet.
Generalno gledano, otvorenost pitanja o određenju, smislu i načinima funkcionisanja
pravne države leži u činjenici da pojam pravne države sjedinjava u sebi aporetske
strukture pravne, političke i ekonomske egzistencije savremenih društava. Te se
strukture mogu držati u ravnoteži, ali ne i u čvrstom jedinstvu.

70