1

Tsrrfat uotu haqqinda anlayi, onun inkiaf v bazar iqdisadiyyat raitind mahiyyti v hmiyyati.
znn mstqilliyin nail olmu respublikamiz bazar iqdisadiyyatnn astanasndadr. Bazar iqdisadiyyat raitind normal ily bilmk n birinci nvbd mhsul istehsal artrlmal, dzgn bldrlmli v istifad edlmli, bu proseslr mahid v nzart olunmal, qrlm iqdisadi laqlr brpa olunmal, maliyy-kredit mexanizimlri mhkmlndirilmlidir. Btn bu prossesleri mahid etmli tsrrufat uotunun kmyi il hyata keirilir. Tsrrufata rhbrlik v nzart etmk n mlumatlarn ld edilmsi yalnz mahid yolu il deyil, hm d mahd aparmaq nticsind alnan m'lumatlar rqm gstricilrind ifad etmkl hyata kecirilir. Bazar iqdisadiyyat problemlrini hll edn zaman ld olunan gstricilri yeni yaranan mllkiyt formalarnda istlinn vaxt tsrrfata rhbrlik n istifad etmkdn tr qeyd almaq lazmdr. Yeni mlkiyyt formalarnn tsrrufat faliyytini ml gtirn ayr-ayr hadislrin mahidsi v qeyydiyat onlarn miqdar ifadsini ks etdirir. Buda tsrrfat uotunun sas mzmunu tkil edir. Bazar iqdisadiyya raitind normal ily bilmk n respublikamzda gcl mhsuldar qvvlr yaradlr. Bu qvvlri idar ede bilmak n oxlu miqdarda informasiya kutlsi tlb olunur. Bu cr informasiyanin toplanms ve ilnmsi yalnz yax tkil olunmu tsrrufat uotunun komyi il mmkndr. Deyilnlr bel nticy glmy sas verir ki, tsrrufat uotu bazar iqdisadiyyat raitind mxtlif mlkiyyt formalarina aid olan mssis v tkilatlarn tsrrufat faliytinin miqdar xsusiyytlrini ks etdirmakl brabr, onlara keyfiyyt xarakteristikas daverir. davam

Tsrrufat uotunun qarisinda qoyulan tlblr.

Tsrrufat proseslri zaman ba vern hadislri muntzm uota almadan bu proseslri idar etmk mmkn deyil. Tsrrufat uotunun sas vziflrindn biri bazar iqdisadiyyat raitind respublikamzda mvcud olan mxtalif mlkiyyt formalarnn vsayitinin qurulmas uqrunda nzarti hyata keirin hesab olunur. Tsrrfat uotu z qarsnda duran veziflri yerin yetir bilmk n Beynalxaq standartlar seviyysind qurulmal v bir sra tlblr cavab vermlidir. Mhz bu baximdan bazar iqdisadiyyat raitind uot qarsnda qoyulan tlblr aadaklar olmaldr. 1. Beynalxaq laqlrin genilndirilmsi il laqdar olaraq uotda istifad olunan gstricilr Beynalxaq standartlara uyun glmlidir: 2. Bazar iqdisadiyyatna keid raitind yaranan yeni mlkiyyt formalarna aid olan mssis v tkilatlarda uot gostriclri il, verilmi taprq gstricilri eyni olmaldr. gr uotda gstrilnlri, verilmih tapriq gstricilri il eyni olmasa taprqlarn yerin yetirilmsi zrind nzart etmk v bazar iqdisadiyyatna keidin iqdisadi chtdn smrli olmasn myynldirmk. 3. Uot vaxt-vaxtnda aparlmaldr .Uot vaxtnda aparlmazsa hr bir mssis v tkilatn ahngdar ildiyini myynldirmk, onlarn iin operativ rhbrlik etmk, yol veriln nqsanlar akar xarb aradan qaldrmaq, mvcud olan ehtiyatlar myynldirib sferbrliy almaq,mssis v tkilatlarn bazar iqdisadiyyat raitind ly bilmmsinin gelecek istiqamtlrinin proqnozladrmaq olmaz;

Uot mlumatlar deqiq v dzgn olmaldr.Ucot mlumatlar her eyi olduu kimi ks etdirmlidir, o saxtaladrla bilmz. Uot mlumatlar dzgn olmasa iin nticasini drst myyn etmk, hr bir mussisnin v ya tkilatn bazar iqdisadiyyatnn tlblri sasnda ily bilmsinin smrliliyinin saslandrmaq olmaz; 5. Uot tam olmaldr. Bu o demkdir ki, uot hr bir mssis v tkilatn tsrrufat faliyytinin btn trflrinin hat etmlidir. Uot mlumatlarnn kmyi il mssis v tkilatlarn btn faliyyt sahlri zr gelirlri, xrclri mnft v zrrlri myyn edil bilmlidir. 6. Uot sad v ham trfindn baa dln olmldr. Uot sad olmasa, kallekdiv mssisnin iindki noqsanlar grub, akara xara bilmk n mssis rhbrlrin kmk ed, mvcud olan ehtiyatlar akara xara bilmz. 7. Uot Beynalxaq standartlara uyunladrmaqla yana eyni zamanda qenaitcil olmaldr. Bununla laqdar olaraq uotdak artq, greksiz gstriclr xarlml v lazm olmayan xrclr qnayt edilmlidir. Uotun gstricilri eyni zamanda tsrrfat faliyytini thlilinin tlblrin cavab vermlidir.
4.

Uotda ttbiq olunan llr.

Tsrrfat uotu vasitsi il olunan obiyektlr miqdar gstricilri il istifad olunur. Mahid olunan gstricilri lmk n tsrrfat uotunda aaqdak llrdn istifad olunur. 1. Natural l, 2. mk ls, 3. Pul ls. Natural ldn sas etibar il material resurslarnn miqdar ifadsi il uota alnmas n istifad edilir.Natural lnn mxtlif mlkiyyt formalarnn mlaknn qurulmasnda byk hmiyyti vardr.Natural l vahidlri kiloqram, ton, barel, metr,v s. Hesab olunur mk olsu serf edilmi myi hesablamaq n istifad edilir. mek ls vastsila mssisnin iilrin mmk haqq v onlarn mk mhsuldarlq hesablanr, grdy ilrin zrind nzart hyata keiriir. mek ollri sasetibar il natural llrl birlikd ttbiq edilir. Tsrrufat hadislrini mumi kild ks etdirmk n pul lsndn istifad olunur. Pul lsnn kmyi il mssis v tkilatlar arasnda ba vern hesablamalar, kredit mnasibtlri hyata keirilir, mhsulun maya deyeri, mnft v rentabellik hesablanb myyn edilir. Pul lsnn komyi il mssnin va onun ayr-ayr sahlrinin ii zrind nzart aparlr. Pul l vahidi Azerbaycan manat hesab olunur.

Tsrrufat uotunun novlri.

Geni tkrar istehsal prosesini hrtrfli hat etmk n uotun novdn istifad olunur. 1. Operativ uot. 2. Statistika uotu.

3. Muhasibat uotu. Tsrufat uotunun bun novlri ks etdirin hadislrin trkibin v hyata keirilm usullarna gr bir-birindn frqlnir. Operativ uot : Mssisnin ayr-ayr sahlrinin iin operativ rhbrlik etmk n istifad edilir. Onun kmayi il verilmi taprq gstricilri miqdar v keyfiyyt e'tibar il hqiqi gstricilrl mqais edilir, mssisy v onun uot vasitsil gndlik, hftlik, aylq istehsal olunan mhsul sat v s. zrind nzart hyata keirilir v ucota alnr. Operativ uotda hr uot lsndn istifad olunur, lakin burada stnlk natural v mk llrin verilir. Statistika uotunun. Kmyiil ktlvi-ictimai hadislr yrnilir v onlara nzart edilir. Statistika sosial-iqtisadi hadislr haqqnda mlumatlara toplayr,onlarn umumi xarakteristikas verir, hmin hadislrin inkiafndak qanuna uyunluqlar yrnir. Statistika myyn sullardan-mahid, sem, qrupladrmadan istifad edilir. Statistika uotunda hr l nvndn istifad olunur. Statistika tkc sosial-iqtisadi hadislri deyil, hm d cmiyytd ba vernsosial hadislri-onun mdniyytinin, shiyysinin inkiafn, hali artmn dinamikasn ,halinin maddi hyat seviyysini ks etdirir. Mhasibat uotu ayr ayr mssislrin,idar v tskilatlarn tsarrfat faliyyti haqqnda cari v ya yekun mlumatlar ld etmek mqsdi il fasilsiz mahid v nzart sistemidir. Mhasibat uoyu tam v aras ksilmzdir. Burada ba vermi tsrrfat mliyyatlar tam v ardcl ks etdirilir. Mhasibat uotun hr lsndn istifad olunur. Mhasibat uotunun baqa uot nvlrindn frqlndirn sas xsusiyytlr onun ardcl v sndlr sasn aparilmasdr.

Mhasibat uotunun baqa iqdisadi elmlrl elaqsi.

Mhasibat uotunun nzriyysi iqtisadi elmlrin bir sahsi olmaqla, baqa iqtisadi nzriyy il sx laqlidir. Mhasibat uotunun sasn yrnmk n tsvr malik olmaq lazmdr. Bazar iqtisadiyyat raitind istehsal sulunun yrnn bir elm kimi mhasibat uotunun iqtisadi nzriyy il laqlidir. Bu qanunauyunlqlar bilmdn uotun dzgn qurulmas v onun tam inkaf metoloji sasn tkil edir. Mhasibat uotunun nzriyysind o, msllr aydinladrlr ki onlar mhasibat uotunun ttviq edildiyi btn sahlr m vahid hesab olunur. Mhasibat uotunun predmentlri v onun obyektlri. Azrbaycan Respublikasnda btn mssislr, idarlr, tkilatlar vahid xalq tsrrfat sisteminin tkil edir. Mssislr xalq tsrfat faliyytinin mzmunundan asl olaraq snaye, knd, tsrrfat, tikinti, ticart, nqliyyat v.i.a blnr. Hmin msslrin bazar iqdisadiyyat raitind mvcud olan mlkiyyt formalarndan asl olaraq: Dvlt mssislrindn, birg mssislrdn,kiik mssislrdn, shmdar cmiyytlrindn, kooperativ tkilatlatndan fermer (kndli) tsrrfatlarndan v.i.a ibartdir. Bu mssislrin hr biri bazar mnasibtlri raitind tsrrfat hesb v znn maliyyldirm pirinsipi v Respublikamzda mssislr haqqnda mvcud olan qanun sasnda faliyyt gstrir.

Tsrrfat hesab mssislrl yana bdc idarlrin d mvcuddur. Bunlar z tsrrfat faliyytlri n lazm olan vsaiti dvlt bdcsindn alr. Bdc idarlrin elmi v tdris mssislri, tibb idarlri, mdniyyt idarlri b.i.a aiddir. Azrbaycan Respublikasnn Mssislr haqqnda qanuna gr mssislr dedikd : Dvlt mssislri, frdi (ail) rikli payc(tam ortalq)v rikli , mhdud mc'yliyytli mssislr v shmdar cmiyytlri nzrd tutulur. Bazar iqdisadiyyatna kidl laqdar olaraq mssislrd mhasibat uotunun obyektlrinin trkibind hmiyytli dyiiklik ml glmidir .Bazar iqdisadiyyatna ken qdr mssis vasitlri sas vsaitlr dvriyy vsaitlri, yayndrl vasitlr v kapital qoyuluunun hyata kecirmk n vsaitlr aid edilirdi. Bazar iqtisadiyyatnda keid v mhasibat uotunun Beynalxaq standartlarn tlblrin mvafiq qurulmas il laqdar olaraq vsaitin trkibin v yerlmsind d yeniliklr ba vermidir. Bunlara uzunnmddtli maliyy qoyulular uzunmddt icary gtrlm sas vsaitlr,qeyrimaddi aktivlr, daxil olas icr hdliklri , yoldak krmlr, valyuta vastilri, qsa mddtli maliyy qoyulular, kommersiya xrclri, kimi vsait nvlrin aiddir. Yeni mlkiyyt v tsrrfatclq kecn mssislrd nizamnam kapital (fondu) tsisilrin, shmdarlarn v xsusi xslrin mantlri hesabna yaranr. Mssis vasitlri, onlarm ml glm mnblri, hr bir mssisd ba vern tsrfat prosseslri zaman yaranan mliyyatlar zaman mssis materiallar, sas vsaitlr, qeyrimaddi aktivlr,alr onlardan istifad edir, istehsal prosesin xrc kir, hazir mhsul istifad edir, onu satr, satdan pul vsaiti v mnft ld edir. Btn bunlar tsrrfat prosseslri zaman ba verir. Mhasibat uotunun predmetini aydnladrarkn, onun tarixi inkafna da nzr yetirmk lazmdr.

Tsrrfat vsaitlrinin v onlarn amal glm mnblrinin tsnifat.

Hr bir mssis z faliyytini bazar mnasibtlrinin tlblrin uyun hyata kecir bilmk n, myyn hcmd vsait malik olmaldr. Vsaitin hcmi v trkibi mssis v tkilatlara verilmi taprqdan, onun buraxd mhsulun trkibindn asldr. Bazar iqtisadiyyat sraitind tsrrfatn btn iin operativ rhbrlik etmk n mhasibat uotunun byk hmiyyti vardr. Mhasibat uotunun predmenti hisslrinin ndn ibart olmasn yrnmk lazmdr. Qeyd olunduu kimi mssisd mvcud olan vsaitlr mhasibat uotunun iki cr qruplamdr: 1. Vsaitin trkibin v yermsin gr; 2. Vsaitin ml glm mnblrin v mqsdli tyinatna gr. Mhasibat vsaiti, trkibin v yerlmsin gr drd qrupa blnr: 1. stehsal sferasnda olan vsaitlr; 2. Tdarl sferasnda olan vsaitlr; 3. Mnzil, mdni-mit tyinatl vsaitlr 4. Yandrlm vsaitlr; Azrbaycan Respublikas Mhasibat uotu haqqnda qanununa gr sa vsaitlr istehsal (xidmt) sferasnda bir ildn ox itirak edn, hr vahidinin dyri 500 min manatdan ox olan, khnldikc z dyrini myyn olmu normalarla hiss-hiss mhsulun (xidmtin) z dyrin keirn v bu zaman z natural formasnn dyimyn vsaitlr deyilir.

Qeyri maddi aktivlr fiziki xassy malik olmayan, mssnin tsrrfat faliyytind uzun mddt istifad olunan v glirgtirn vsaiylr deyilir. stehsal v tdarl prossesind bir df itrak edn v z dyrini btnlkl hazr mhsulun zrin keirn,yaxud mal formasndan pul formasn ken vsaitlr dvriyy vsaitlri deyilir. Dvriyy vsaitlrin xammal, material, mal ehtiyyatlar, kassadak, qiymtli kazlar mhsul, debitor borclar v.i.a aiddir. Pul vsaitlrinin vasitsi il mssis z ii heytin mk haqq verir, satd mallar n lk daxilindki v xarici malsatanlarala hesablama aparr, bdcy mxtlif vergilr v tdiyylr dyir ehtiyyac olan mssislr borc verir. Mssisni vsaitlri trkibin v yerlmsin gr scematik kild aaidak kimi tsnifldi bilr.

(sxem 1) Mssis vsaitlrinin trkibin v yerlmsin gr tsnifat.

Sxem 1.

Mssisnin vsaitlri

Yayndrlm vsaitlr.

Mnzil,mdn i-mit vsaitlri

Tdavl sferasnda olan vsaitlr.

Maliyy qoyulular.

stehsal sferasnda olan vsaitlr

Mnftdn vergi, mnftdn istifad, zrlr.

Yaay, mdni mnft, tyinatl binalar , shiyy binalar, avadanlq v intentalar, materiallar.

Hesablamalar olan vsaid.

Pul vsaitlri.

Tdavldki yalar.

mk yalar.

mk vsaitlri

Malalanlar thtl hesab xslr debitorlar verilmi veksllr.

Kassa, hesablama hesab, banklardak xsusi hesablar.

Hazr mhsul, yklnmi mallar,grlm ilr,gstrilm i xidmtlr.

Materiallar,ya nacaq fabrikodlar, xam mal, ehtiyyat hisslri, kmkci materiallar.

Shmlr,invemi siyalar, istiqrazlar, sertifikat v qsa uzun mdtli borclar..

Binalar, tikililr,avadanl qlar,nqliyyat vsaitlri, qeyrimaddi aktivlr,azqiym tli v tez khnln yalar, mhsuldar heyvanlar.

Uzun v qsa mddtli maliyy qoyulular dedikd, sjmlrin, istiqrazlarn v baqa qiymtli kazlarn baqa mssisnin nizamnam kapitalnn yaranmasnn qoyuluunun,borc verilmsi basa dlr. Btn sadalanan vsaitlr konkret mnblr hesabna foraar. Vasitlrin formalama (amala glm) mnblri asadaklardr; Xsusi vsaitlr; Clb edilmi vsaitlr; Xsusi vsaitlr, onlara brabrldirilmi vsaitlr, - mssisnin mk dmsi zr ii heytin olan borcu, mk dmsin mvafiq olaraq,sosial tminat orqanlarna hesablanm lakin, dnilmmi borclar, mzuniyyt jaqq vermk n yaradlan ehtiyyatlarda aiddir. Cbb edilmi vsaitlr, mssisy,mvqqti istifad n veriln vsaitlr aiddir. Veksel dedikd myyn edilmi formada yazl skild ciddi borc dciliyi baa dlr. Bazar iqtisadiyyat raitind Respublikamzda baqa mlkiyyt formalar da ( rikli, payl, mhdud msuliyytli) flaliyyt gstrir. Birg mssislrin nizamnam kapital Azrbaycan v xarici lklrin t' sisilrinin vsaiti hesabna yaranr.

Mhasibat balans haqqnda anlay,onun mahiyyti v hmiyyti.

Xalq Tsrrfatnn mxtlif sahlrind qarya qoyulan vazoflrin yerin yetirilmsi zrind nzarti hyata keirmk n mvcud olan csait v onun yaranma mnbayi trkibini v tyinatn yrnmk n onlarn iqtisadi xhtdn qrupladrma v iqtisadi chtdn mumildirm suluna balans deyilir. Bir qayda olaraq balans ild v ya ayda bir df tertib olunur. Balansn tsrfat vsaitinin trkibinin v yerlsmsinin znd ks etdirn hisssi aktiv onlarn ml glm mnblrinin aks etdirn hisssi passiv adlanr. Balansn aktivinin yekununun, passivinin yekununa brabr olmaldr. Aktivin v passivin hr bir nsuru balans maddsi adlanr Msln : balansn aktivind : sas vsait,eyri maddi aktivlr,material, uzunmddtli maliyy qoyulular,kapital qoyulular, bitmmi istehsal,hesablama hesabndak,kassadak ,valyuta hesabndak v.i.a olan pul vsaiti,passivd - nizamnam kapital , lav kapital, ehtiyat kapital, xsusi tyinatl fondlar, bldrlmmi mnft, malsatanlara olan borc, veksellr zr borc, mmk dmsi zr ii heyti il hesablamalar, uzun v qsa mddtli bank kreditorlar, alnm qsa v uzun mddtli borclar ks etdirilir ki, bunlarn hr biri balans maddlri adlanr. Bazar iqtisadiyyatna keid v mhasibat uotunun beynlxaq standartlarn tlblrin yaxnladrlmas il laqdar olaraq balansn formasnn v mnznununda byk dyiiklik ml glmidir.

Aktiv

Mssisnin balans

Passiv

Vsaitlrin trkibi Mbl v yerlmsi

sas vsaitlr

Vsaitlrin mlglm Mbl mnblri v mqsdtyin

Nizamnam kapital

8 Qeyri-maddi aktiv Uzun mddtli maliyy qoyulular Materiallar Hazr mhsul Kassa Hesablama hesab Debitorlar Balans lav kapital Ehtiyyat kapital Mnft Bankn uzunmddtli kreditorlar Bankn qsa mddtli kreditorlar Fhl v qulluq olan borc Kreditatotlar Balans

Bazar iqtisadiyyat raitind balansn aktiv v passiv maddlrinin mzmunu onu hm daxild , hmd xaricd istifad etmy imkan verir. Balansn passivind mssisnin vsaitinin ml glm mnblrinin gstrilir ki, bu da iki uer v -xsusi vsait mnblrin v hdliklr blnr. Xsusi vsait mnblrin nizamnam kapital, ehtiyyat kapital, xsusi tyinatl fadlar v manft aid edilir.

Mhasinat balans. Aktiv

Vsaitin trkibi v yerlmsi

Pssiv
Mbl vsaitin ml glm mnblri v mqsda tyinatl.
1.Xsusi vsait mnblri.

1.sas vsaitlr v sir drd etmyn aktivlr. sas vsaitlr 1000 Qeyri maddi aktivlr 100 Uzunmddtli maliy qoyulu Kapital qoyulular

Nizamnamkapital 1200 lav kapital 50 Ehtiyyat kapital 30 Xsusi tyinatl fondlar 150 Mqsdli maliyylm v olunanlar 87 Mnft 110

daxil

1. Blm zr yekun 1100 1. Blm zr yekun 1627 2. Ehtiyyat v msrflr. 2.Hesablama v.s passivlr stehsal ehtiyyatlar 300 Bankn uzunmdtli kreditlr 150 Bitmmi istehsal 120 Uzunmddtli borclar 40 Hazr hhsul 310 Bankn qsa mddtli borclar 190 lav dyr vergisi 40 Qsa Mddtli borclar 20

2. Blm zr yekun 770 Kreditorlarla hesablamalar 65 3. Pul vsaitlri hesablamalar v s aktivlr. 2.BLm zr yekun 645 Yklnmi mallar 210 Debitorlarla hesablama 50 Pul vsaitlri Balans 2272 Kassa 2. Hesablasma hesab 100 Valyuta hesab 40 3. Blm zr yekun 402. Balans 2272

Beynalxaq uot tcrbsindXsusi vsaitlr anlayna byk diqqt verir. Xsusi kapital bzn tmiz mlak adlanr v o, nssisnin balansnn yekunundan xarici hdliklri cxdqdan sonra btn mlakn qalq mbli demkdir. Hal hazra qdr balans thlil hazrlamaq n sasn netto balans trtib edilirdi. Netto balansnn aktivinin valyutasna yalnz sas vsaitlrin qeyri maddi aktivlrin v az qiymtli tez khnln yalarn qalq dyri daxil edilir.

Tsrrfat mliyyatlarnn tsiri nticsind balansn dyimsi.

Tkrar istehsal prosesinin hr c mrhlsind mssisnin matrialarn daxil olmas, mk haq hesablamas, malsatanlarla hesablamalar, mhsul istehsa, v sat, mal alardan pul vsaitinin daxil olunmas, maliyy nticlrinin myyn edilmsi, bdc il hesabla.malar v i.a. zr oxlu miqdarda tsrrfat mliyyatlar ba verir. Drdnc tsir nticsind vsaitlrin hm trkibind hmd ml glm mnbyind azalma ml glir. Deyilnlri saslandrmaq n aaqdaki misallar mracit edk! Yalnz mssis vsaitinin trkibind dyiiklik ml glmidir! 1. Anbardan istehsalata material buraxlmdr 50.000manat. 2. Hesablama hesabndan kassaya pul alnmdr -5000manat. Aktiv
Balans adi

Balan ( birinci m. Sonra min manat )

Ba vern mliyyatlardam sonra qalq maddlrin mliyyatlarn vvlin deyiiklik (+ ;-) qalq Balans maddlrinin ad.

Passiv
mliyyatlarn vvlin qalq

10 1. sas vsait 57.000 2. Materiallar 12.000 3. Bitmmi isteh. 3000 4. Hazr mhsul 2600 5. Kassa 20 6. Hesablama 380 Balans hesab maddlrinin ad -50 +50 mliyyatlarn vvlin qaq 57.000 11950 3050 2600 +5 25 -5 Balans maddlrinin 375 ad. 1. Nizam kapital. 2. Xs.ty.fondu. 3. Mnft. 4. Bank ccyg. 5. Malsatan. 6. mk d.zr borc 7.Sair kreditor Dyiiklik (+;-) Yekun 60.000 8000 2500 2500 1000 580 420

Yekun 1. 2. 3. 4. 5. 6.

75000 sas vsait Materiallar Bitmmi isteh. Hazr mhsul Kassa Hesablama hesab

____ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

57000 11950 3050 2600 25 375

75000 Nizam kapi xs.ty.fond Mnft Bank ssudal Malsatan mk.d.borc sair kredit

6000 8000 2500 2500 1000 580 420

+1000 -1000 . -500

75000 60.000 9000 1500 3000 500 582 420

Yekun

75000

Yekun

75000

75000

Balans( ikinci mliyyatdan sonra min manatla)

Balans maddlrinin ad Dyi m(+ ; -) qalq Ba vern mliy. Osnrak qalq 60.000 9000 1500 3000 2000 1100 420 mliyyatlarn vvlin qalq 57.000 11950 3050 2600 25 375 Dyim (+ ; -) Ba vern mliyyatdan sonrakk qalq Balans maddlrinin ad mliyyat-larn lav qalq

1. sas vsait 2. Materiallar 3. Bitmmi istehssal 4. Hazr mhsul 5.Kassa 6. Hesablama hesab

+1500 +520

57.000 13450 3570 260 25 375

1. Nizamnam kap 2. Xsusi tyin. fondu 3. Mnft 4. Bank ceygalar 5. Malsatanlar 6. mk dnilmsi zr borc 7. Sair kreditotlar

60.000 900 1500 3000 500 580 420

+1500 +520

Yekun

75000

+2020

77020

Yekun

75000

+2020

Ba vern mli sonraki qalq

mliyyatlarn vvlin qalq

77020

Aktiv Balans( nc mliyyatdan sonra min manatla)

Passiv

Aktiv

Passiv

11

Balans( Drdnc mliyyatdan sonra min manatla)

Balans maddlrinin ad Dyi m(+ ;-) qalq Ba vern mliy. Osnrak qalq 60.000 9000 1500 3000 1900 1080 420 mliyyatlar n vvlin qalq 57.000 13450 3570 2600 25 375 -20 -100 Ba vern mliyyatdan sonrakk qalq Dyim (+ ; -) Balans maddlrinin ad mliyyat-larn lav qalq

1. sas vsait 2. Materiallar 3. Bitmmi istehssal 4. Hazr mhsul 5.Kassa 6. Hesablama hesab Yekun

57.000 13450 3570 260 5 275

1. Nizamnam kap 2. Xsusi tyin. fondu 3. Mnft 4. Bank ssudalar 5. Malsatanlar 6. mk dnilmsi zr borc 7. Sair kreditotlar Yekun

60.000 900 1500 3000 2000 1100 420 77020 -120

+100 +20

77020

-120

76900

76900

Aktiv

Passiv

Mhasibat uotu hesablar, onlarn quruluu.

Mhasibat balans il tan olduqda onun mzmunundan grnr ki, burada tsrrfat vsaitlri v onlarn ml glm mnblri mumildirilimi kild pul ifadsind myyn tarix ks etdirilir. Balans mlumatlarnn kifayet etmsi mssis v tkilatlarda hr gn mxtlif tsrrfat mliyyatlarnn vsaitlri, onlarn ml glm mnblrinin trkibind myyn dyiiklik ml glmsi il laqdardr. Hesabn iki trfli formada olmas vsaitlri v onlar ml glm mnblrini artran mbllri bir trfd azaldan mbllri is ks trfd yazmaa imkan yaradr belki hesabn debetind ilk qalq qalarsa, onu artran btn mbllr d debet trfd, azaldan trfr is kredit trfd yazlr. Hesab zr ilk qalqdan sonra yazlm btn mbllrin yekununa dvriy deyilir.

Aktiv v passiv hesablar,onlarn quruluu.

Mhasibat uotunda btn tssrfat vsaitlri iki cr, biri vsaitin trkibi v yerlmsi, ikinci ml glm mnblrin gr qurupladrldndan onlar uota alnan hesablarda iki yer - tsrrfat vsaitlrini trkibini v yerlmsini ks etdirn hisssin aktiv hesablara v tsrrfat vsaitlrinin trkibini v yerlmsini ks etdirn hisssin - aktiv hesablara v tsrrfat vsaitlrinin ml glm mnblrinin uota alan hesablara passiv hesablara blnr.

12

Aktiv v passiv hesablarn sxemi Aktiv hesab. Debet Kredit Vsaiti ilk qal (saldo) Vsaitin Vsaitin artmas Azalmas (-) Vsaitin son qal (saldo) Debet Passiv hesab Kredit

Vsaitin ml glm Vsaitin ml glm mnblrinin azalmas (-) mnblrinin ilk qal (saldo) vsaitin ml gl. Mnblri art (+)

Vsaitin ml glm mnblrinin son qal (saldo

Grndy kimi aktiv v passiv hesablarda debet v kredit mxtlif mna dayr. Belki, aktiv hesabn debtn vsaitin artmas, kreditin is vsaitin azalmas yazlr, passiv hesablarda is vsaitin ml glm mnblrinin artmas, kreditd azalmas, debtd ks etdirilir. Tsrrfat mliyyatlarn aktiv v passiv hesablara yazdqda aaqdak iki halda bilr: Birinci halda aktiv hesabn ilk debet qalq mblinin zrin debet dvriyysinin mblinin ox olmaldr. gr biz balans mlumatlarna hesablarda yazl aparsaq v onlarn son qalqlarn hesablasaq hmin hesablar aaqdak kild ola bilr:

Aktiv hesabla. Hesab ss vsait Debet lk qalq (saldo) 57 000 000 5000000

Kredit

Debet

Passiv hesablar. Hesab Nizamnam kapital Kredit lk qalq (saldo)

7000000

68 000 000 1000 000 7 000 000

13 Dvriyy 5 000 000 Son qalq (saldo) 55 000 000 Hesab Materiallar Debet Dvriyy 7 000 000 Dvriyy 7 000 000 Dvriyy 1 000 000 Son qalq (saldo) 62 000 000 Hesab -Bank ssudalar Kredit

Kredit

Debet

lk qalq (saldo) 15 000 000 12 000 000

50000

lk qalq (saldo) 2500 000 5 000 000

Dvriyy 150 0000 Son qalq (saldo) 1345 0000

Dvriyy 50000

Dvriyy 300 000

Dvriyy 50 000 Son qalq (saldo) 27 00000

Aktiv hesablar zr son qalq tapmaq cn ilk debet qalnn zrin debet dvriysini ( artan mblini ) lav edib, kredit dvriysini cixmaq alnan mbli debet trfd yazmaq lazmdr.

Hesablarda ikili yazl usulu.

Hesablarn yuxardak sxemindn grnr ki, hr bir tsrrfat maliyyat, bir biri il qarlql laqd olan, mxtlif hesabn debetin v kreditin yazlr. Tsrfat mliyyatlarnn hesablarda bu cr qarlql ks etdirm usuluna iki trfli qeyd sulu deyilir. ki trfli qeyd sulunun mahiyyti ondan ibartdir ki, hr tsrfat mliyati eyni zamanda v eyni mabld mtlq iki hesabda ks etdirilir. Hesabn birind mliyatn mbli debet trfd, digrind is kredit trfind gstrilir. Bu zaman hr bir mliyyatn debet mbli mtlq hmin mliyatn kredit mblin brabr olmaldr. Passiv hesablara artma kredit trfd ks etdirilir. Bellikl, ba vern mliyyat hesablarda bel ks etdirilmlidir! Debet Materiallar hesab. Kredit Mal satan v podratlar hesablamalar 500.000manat Grndy kimi tsrrfat mliyyatlarnn ikili yazl hesablar arasnda qarlql laq yaradr. Bu qarlql laqy hesablarn mxabirlmsi deyilir. Bir misalda nzrdn keirk. Tutaq ki, mssisnin kassasndan nd pul verilmidir, mk dnii n fhl v

14

qulluqulara - 600.000manat, thtl hesab xlr 150.000 manat. Hmin mliyyat nticsind mssisnin kassasnda olan pul vsaiti 750.000 manat azalmdr, eyni zamanda onun mk dmsi zr ici heytin olan borcu 600.000 manat azalm, thtl hesab xslrin mssisya borcu 150.000 artmdr. mliyat iki hesabn debetin, bir hesabn kreditin toxunur v hesablarda aadak kimi ks etdirilir. Debet myin dnii zr ici heyti il hesablamalar hesab -600.000 manat Debet Thtl hesab xslrl hesablamalar hesab -150.000 manat Kredit kassa hesab... 750.000 manat. Pravotka, yni muhasibat yazl debetln v kreditln hesablarn adini gstrn v konkret tsrrfat mliyyatlarnn mzmunu v mblini ks etdirn yazla detyilir. Pravodka iki cr olur 1.Sad prvodka(yazl) 2.Mrrkb prvodka(yazl) Mhasibat uotunun metodunun sas nsirlrindn biri olan balans il olan hesblar arasndak laq ikitrflidir. Bir trfdn hesablarn mlumatna sasn balans trtib edilir. Mhasibat uotunun metodunun btn nsirlri qarlql laqli olduqda, uot obyektlrinin, daha dorusu uot gstricilrinin dqiqliyi v dzgnly tmin edilir.

Sintetik v analitik uot hesabar, subhesablar.

Mhasibat uotu hesablar sasn balans maddlrin uyun glir. Daha dorusu, burada tsrrfat vsaitlrinin hrkti v onlarn ml glm mnblrinin dyimsi mmildirilmi gstricilrl ks etdirilir. Cari mhasibat uotu sintetik v analitik hesablarda aparlr. Sintetik hesablarda tsrrfat vsaitlri, onlarn mnblri v tsrrfat prosseslri iqtsadi chdn oxar qruplar zr mumildirilmi gstricilrl ks etdirilir. Sintetik hesablarda aparlan uota sintetik uot deyilir. Analitik uotda tsrrfat mliyyatlar deqiq v konkret kild ks etdirilir v bel hesablarda aparilan uota analitik uot deyilir. Sintetik hesablarda , sub (komki) hesablara, onlarda z novbsind analitik hesablara bznd sintetik hesablar bilavasit analitik hesablara bln bilr. Sub v analitik hesablar bir biri il qirilmaz srtd laqlidir. Analitik hesablar zr yazllarn mumi yekunu onun aid olduu sintetik v subhesabdak yazllarn yekununa brabr olmaldr. Qeyd etmmk lazmdr ki, vsait mnblri v hesablama hesab zr analitik hesablar yalnz pul ifadsind, vsaitlrin trkibi zr, analitik hesablarda is hm natural hemd pul ifadsind aparlr sintetik hesabn ilk v son qalqlar onu trkibin analitik hesablarn qalqlarnn mumi mblin brabr olmaldr. Bel brabrlik olmadan sintetik v analitik hesablarda aparilan uotun dzgnlyn myyn etmk olmaz. Sintetik v sub hesabnn dvriyylrinin mvfiq analitik hesablarn dvriyylrin brabr olmas, onunla izah olunurki sintetik sub hesablarla yazlan mliyyat analitik hesablara eyni trfd v eyni mbld yazlr. Belki gr mliyyat sintetik v subhesabn debetin v kreditin yazlarsa, hmin mliyyat analitik hesabnda debetin v kreditin yazlmaldr. Bu zaman bir nece analitik hesablara yazlm mliyyatlarnn mblri hmi yekun zr mvafiq sintetik v subhesabarda uota alnan mbllrlr brabr olmaldr.

15

Sintetik v analitik hesablar zr dvriy cdvllri.

Hesabat dvrnn axrnda balans trtib etmk v mumiyytl mssisnin kvartllq v illik nticlrini myyn etmk cn hesablar zr yekun mlumatlarn mumildirmk lazmdr. Bu mqsdl dvriyy cdvllri trtib edilir . Dvriyy cdvli hesablar zr yekun mlumatlarnn mumildirilmsi sulu demkdir . Mhasibat uotu hesablarnn sintetik v analitik hesablara blnmsi il laqdr olaraq dvriyy cdvllri d sintetik v analitik hesablar zr dvriyy cdvllrin blnr. Hesablar zr yekun mlumatlarnn mumildirlmsin sintetik hesabn birldirdiyi analitik hesablar zr dvriyy cdvllrini trtib etmkdn balanr. Analitik hesablar dvriyy cdvli sintetik uotda analitik uot arasnda laq fomas hesab ounur. Analitik hesablar zr dvriyy cdvlind aaqdaki mlumatlar olur. - Hesabat dvrnn vvlin olan qalq. - Hesabat dvr rzind ba vern debet v kredit zr dvriyy. - Hesabat dvrnn axrna olan qalq. Analitik hesablar zr dvriyy cdvlinin formas aaqdak kimi olur. Analitik hesablar zr dvriyy cdvllrin mxtlif nv vsaitin v onlarn ml glm mnbyinin hrkti zrind nzarti hyata keirmy imkan vermkl mlakn qorunmasn tmin eden sas vsaitlrdn biridi. Analitik hesablar zr dvriyy cdvllri il yana,btn sintetik hesablar zrd dvriyy cdvli trtib olunur. Sintetik hesablar zr dvriyy cdvlind aaqdak mlumatlar olur. - Hesabat dvrnn vvlin sintetik hesablar zr ilk debet v kredit qal: - Ay rzind aktiv v passiv hesablar zr debet v kredit dvriyysi: - Ayn axrna aktiv v passiv hesablar zr debet v kredit qal. Sintetik hesablar zr dvriyy cedvlinin formas aaqdak kimi olur.
Sintetik hesab ad lk qalq Debet Kredit Aylq dvriyy Debet Kredit Son qalq Debet Kredit

16 sas vsait Materiallar Kassa Bankdak hesabatlama hesab Nizamnam Kapital mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalar (debitor) Fhl hesab xslrl hesablamalar Bankn qsamddtli ssudalar mk dmsi zr ii heyti il hesablamalar Mnft v Zrrlr Yekun 1800000 150000 50 75000 19000000 50000 25000 45000 25000 70.000 65000 1850.000 150.000 50 50000 19650

24800 150 -

50000

25000

10000 35000

14800 150 -

60.000

2050.000

50000 50000 2050000

50000 15000 210000

210000

2060000

2060000

Sndlm, onun mahiyyti v hmiyyti.

Sndlr mhasibat uotunda tsrrfat prosseslri zaman ba vern mliyyatlar zrind ahid aparmaq n sas suldur ba vern hr bir tssrfat mliyyat mzmunundan v hcmindn asl olmayaraq mtlq sndl rsmiyyt salnmaldr. Sndlm mhasibat uotu obyektlrini trkibind ba vern dyiikliklri mntzm v ardcl olaraq qeyd etm sulu demekdir. Sndlm tsrrfata rhbrlik etmek cun nzart vasitsidir. Sndlr uot mlumatlarnn yoxlanmasnda v shvlrin agara cixarilmasda istifad edilir. Dzgn trtib edilmi snd mvafiq mliyyatn ba vermsi faktn tsdiq edir. Sndlr hr bir mliyyat yerin yetirilmsin srncam vern v onu yerin yetirn xs trfindn imzalanr. Bu imzalara sasn v sndlr zr mssislrin iilrindn kimin hmin mliyatn icrasna msuliyyt danmasn myyn etmk olar. Sndlr ayr-ayr mssislr, tgilat xslr arasnda ba vern mbahislri sbut etmk n istifad olunur. Mhkm orqanlar,( iqdisat v xalq mhkmlri ) sndlri hquqi sbut kimi o vaxt qbul edir ki, onlar lazm qaydada, vaxtnda trtib edilmi v imzalanm olunsun. Cinayt v vtnda ilri prakrorluq v mhkm orqanlarnn qrari il yoxlanan zaman, sndlr, mhkm - mhasibat ekspertizas aparmaq n sas sayilir.

17

Tsrrfat faliyytini tfti v thlil ederkn, onlara tsir edn amillrin myynldirilmsind sndlrin byk hmiyyti vardr.

Sndlrin rekvizitlri.
Hr bir sndon z tyinatna tam cavab ver bilmsi n myyn gstricilri olmaldr. Tsrrfat mliyyatn xarakterz edn sndd qeyd olunan v onz hquqi qvv vern gstricilr sndlrin rekvizitlri deyilir. Rekvizitlrin miqdar v mzmunu, sndin trtib olunma mqsdindn asl olaraq, onun ks etdirildiyi mliyyatn xarakteri, habel hmin mliyyatn yerin yetirildiyi rait nzr alnmaqla myyn edilir. Tsrrfat mliyyatlarnn mxtlif olmasna baxmayaraq sndlrin oxunda bzi rekvizitlr mumi olur. Msln, mliyyatn ba vermsi faktnn tsdiq edn hr bir sndd onlarn xarakterizdn asl olmayaraq mtlq aadak rekvizitlri sndin ad, sndin trtib olunma tarixi, mliyyatn qsa mzmununu v onun y sasn ba vermsin v onun dzgn rsmiyyt salnmasna cavabdeh olan xslrin imzas olmaldr. Lazm olan hallarda, sndd onun nmrsi, ad v mssisnin nvan olmaqla mliyyatn ba vermsind itirak edn trflr gstrilmlidir. Yerd qalan rekvizitilr snd trtib edilrkn mliyyatn xarakteri il myyn olunur. gr sndin h hans mtlq rekviziti yoxdursa o, znn sbut edici gcn itirir v mhasibat uotunda yazl aparmaq n hesab edilmir. Mssisd mhasibat uotunun aparlmas cn pompyuter texnikasnn ttbiqi raitind sndlrin rekvizitlri, uotun avtomatladrlmasnn rlabatna cavab vern ardcllqla dzlr. Sndlrin qbulu, yoxlanmas v ilnmsi. Maddi m' sul xslr btn sndlri myyn edilmi vaxtlarda mssisnin yaxud tkilatn mhasibatlna tqdim etmlidirlr. Bazar iqdtisadiyyat sraitind uotun dzgn tkil olunmas, sndlrin vaxtnda trtib olunma v thlil qaydasnn gzlnilmsinin byk hmiyyti vardr. Daxil olmu ba vermi tsrrfat mliyyatlarnn qanunauyunluu, mqsduyunuu v digr qaydalara mvafiqliyi zr yoxlanlr. Bu zaman hesabamalarn v yekunlarn dzgn hesablanmas da yoxlanlmaldr. Yoxlanlm v qbul edilmi sndlr mliyyatlar uotda ks etdirmk n istifad olunur. Qarlql yoxlama yolu il hr bir hesabat zr material qiymtlrinin v pul vsaitlrinin vaxtnda mdaxil olunmas v mxaric silinmsi aydnladrlr. Sndlrin yoxlanmas v qbulu zaman akar edilmi shvlr dzldilir. gr qanunsuz mliyyatlarn ba vermsinin yaxud imzalarn, rqmlrin saxtaladrlmasn tsdiq edn sndlr akar edilrs, onlarn sbblri akar ediln qdr uotda ks etdirilmir. Yoxlanlm v qbul edilmi sndlr mhasibat uotunda qeydlr aparmaq n sas hesab olunur . Bu zaman sndlr qurupladrlr v onlara sasn mhasibat yazl trtib olunur. Mhasibatlqda sndlr ilndikdn sonra uot qeydlrin ( Rekvizitlrin) yazllar aparlr. Btn amliyyatlarn sndlrr dzgn v vaxtnda rsmiyt salma tmin etmk n qabaqcadan sndlrin myyn qaydada hrktini tyin etmk lazmdr. Sndlrin trtib olunma v yaxud baqa mssis v tkilatlardan alnma dvrn qdr hrktin snd dvriyysi deyilir. Snd dvriyysinin aadak sa mrhllri vardr:

18

Sndlrin trtib olunmas, mhasibat qbul edilmsi, arada yoxlanmas v ilnmsi, uot qeydlrin yazlmas, arxiv verilmsi v.s. Hr bir mssisd snd dvriyysini ba mhasib myyn edir. mliyyatlarn rsmiyyt salnmas, tlb olunan sndlrin v mlumatlarn dzgn v vaxtnda verilmsi hr bir iisinin vzif borcu hesab edilir. Snd dvriyysi plannn trtib etdikd sndlrin hrktin etm vaxtlarnn v hr bir mrhld sndin hrktin msuliyyt dayan xs myyn edilmlidir. Bu zaman el etmk lazmdr ki, sndin hr bir nvnn nzrd tutulan mrhlrindn imkan daxilind tez ke bilmsi tmin edilsin. Snd dvriyysinin bu cr tkili sndlrin keyfiyyt yaxladrmaa, onlardan tsrrfata rhbrlikd daha smrli istifad etmy imkan verr.

nventarladrma.
Mhasibat uotunun qarsnda duran sa tlblrdn biri onun gstricilrinin dzgn olmasdr. Bu tlb cavab ver bilmk n mhasibat uotu gstricilri hqiqi gstricilr uyun olmaldr. Bzi hallarda hqiqi mlumatlar uot mlumatlarna uyun glmir. Bu uyunsuzluq mxtlif sbnlr -tbii olaraq ba vermi itgilr, mal material qiymtlri qbul ediln v buraxlan zaman yol veriln nqsanlara uotda olan nqsanlara v.s. ba ver bilr. Bu sbblr mal material qiymtlrinin inventarladrlmasn aparmaq yolu il akar edilir. nventarladrma zaman mssisd mvcud olan btn vsaitin mvcudluunu yoxlanlr. nventarladrma iki cr olur: - tam nventarladrma - qismn nventarladrma. Tam inventarladrma zaman mssisd btn material qiymtlri, pul vsaiti, hesabamalar v.s yoxlanlr. Qismn nventarladrma zaman vsaitin ayr ayr nvlri yoxlanlr. Qismn inventarladrma tsrrfat ayr ayr sahsind myyn mlumat daxil olduqda v.s. bu kimi hallarda aparlr. Tam inventarladrma yalnz ilin axrnda ilik hesabat trtib edilmzdn vvl aparl. nventarladrma z xarakterin gr plan zr v qfltn aparlan inventarladrma blnr. Plan zr inventarladrma qabaqcadan myyn edilmi vaxtlarda aparlr. Qfltn inventarladrma mssis rhbrinin, yaxud tkilatlarn , habel istindaq orqanlarnn srncam il aparlr. Material qiymtlrinin hqiqi qalqlar inventarladrma siyahlarna yazlr. nventarladrma siyahlar material qiymtlrinin saxlanma yerlri v onlarn saxlanmasna msuliyyt dayan xslr zr trtib olunur. Bu siyahlar inventarladrma siyahlarnda hr hans bir dzli etmk zrurti meydana cxarsa o, saslandrlmal v inventarladrma komissiyasnn btn zvlri trfindn imzalanmaldr. Maddi msul xslr hr bir siyah zr asadak mzmunda qbz verir. << Bu inventarladrma siyahsnda adlar ckiln btn material qiymtlri komissiya trfindn mnim itirakmla naturada yoxlanln v siyaahya daxil edilmidir. Bununla laqda olaraq komissiyaya he bir e'tirazm ypxdur. Siyahda gstriln material qiymtlri mnim msuliyytim altnda saxlanlr. >> Maddi m'sul xslrin tsiri zndn mateial qiymtlrinin, pul vsaitlrinin skik glmlri tqsirkar xslrin hesabna yazlr.

19

Myyn edilmi tbii itki normasndan ox olmayan skik glm mvafiq xrclr ( istehsal v ya tdavl ) silinir. Artq gln qiymtlilr is onlarn uota alndqlar hesablar zr mdaxil edilir. dnilmsi mmkn olmayan normadan artq skik glmlr mssisnin mnftinin azalmasna silinir. skik glmlrin nticlri mhasibat uotunda aadak qaydada ks etdirilir. vvlc sbbindn asl olmayaraq material qiymtlrinin btn skik glmsin bel yazl trtib olunur: DEBET:- <<skik glmlr v qiymtlrin xarab olmasndan itgilr >>hesab. KREDT:- <<Materiallar>>,<<hazr mhsul,<<kassa>> v baqa hesablar. Sonra komissiyann v idar rhbrinin qrarna sasn akar edilmi skik glmlrin mblli aadak ardcllqla hesablarda ks etdirilir. DEBET:- mumistehsalat v ya mumitsrrfat xrclri ,<< Tdavl xrclrih>>esablar. KREDT:-<<skik glmlr v qiymtlrin xarab olmasndan itkilr>>hesab. Tbi itki normasndan artq skik glmlr tqsirkar maddi m' sul xslrin hesabna aid edildikd. DEBET:- <<Sair mliyyatlar zr ii hey' ti il - hesablamalar hesabnn << Maddi zrrlrin dnilmsi zr hesablamalar>> sub hesab. KREDT:- <<skik glmlr v qiymtlrin xarab olmasndan itkilr>>hesab. Material qiymtlilri, pul vsaiti artq gldikd onlar hmin vsaitlri uota alab hesablara aadak mhasibat yazl ( provodas ) aparmaqla mdaxil olunur: DEBET:- << Materiallar>>,<<kassa>> v baqa hesablar. KREDT:- <<Mnft v zrrlr>>hesab. Tcrbd mssisnin vaxt kecmi bebitor v kreditor borclar mlglir v bu borclar qanunla mssisnin mnftinin artrlmasna v yaxud azaldlmasna silinmlidir. Vaxt kemi kreditor borclar v malsatanlarla olan vaxt kecm borclar nssis mnftinin artrlmasna silindikd bel mhasibat yazl ( provodas )trtib olunur. DEBET :- <<Mxtlif debitor v kreditotlarla hesablamalar>> <<Hesab v yaxud malsatan v podratclar hesablamalar>>hesab. KREDT:- << Mnft v zrrl>> hesab. Vaxt kemi debitor borclar mssisnin zrri kimi mnft azalmasna silindikd is uota bel ks etdirilir. DEBET:- << mnft v zrrlr>> hesab. KREDT:- << Mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalar>> hesab.

Qiymtlmdirm v onun sas pirinsiplri.

Tsrrfat vsaitlrinin hhrktini v onlarn mlglm mnblrini uota almaq n mhasibat uotu obyektlri dzgn qiymtlndirmk lazmdr. Tsrrfat vsaitlrinin v onlarn ml hlm mnblrinin qiymti onlar pul lsndd ifadso demkdir.Qiymtin kmyi il sndlrd ks erdirilmi natural gstricilr pulla ifad olunmur v hesablarda qeydiyyat aparlr. Mhasibat uotunun obyektlrinin qiymtlandirilmsi real v bahid olmaldr. mlakn qiymtlndirilmsinin sasn pul lsnd ifad olunmu real msrflr tkil edir. mlak v onun ml glm mnblrini balansda vahid qaydada ks etdirmk mqsdi il btn mssislrin mlak qanunla myyn edilmi qaydada qiymtlndirlir. sas v dvriyy

20

vsaitinin qiymtinin reallnn v vahidliyinin mssisnin maliyy nticlrinin dzgn tyin edilmsind byk hmiyyt vardr. Tsrrfat vsaitlrinin v onlarn ml glm mnblrinin dzgn qiymtlndirilmsi v uotda ks etdirilmsi mssisnin maliyy nticlrin menfi tsir gstrir. Mssisnin v tkilatlarn mlk aadak qaydada qiymtlndirilir:sas vsaitlr ilk, brpa (srbst, bazar) v qalq dyri il qiymtlndirilir. sas vsaitlr trkib etibar il mxtlif olduuna gr hr bir sas xsait obyektinin ilk dyri d mzmun etibar il mxtlif olur. sas vsaitlr podratsulu il tikildikd onularn ilk dyri hr bir obyektin smeta dyrind, tsrrfat sulu il tikildikd is oblara srf olunan heqiqi xrclrdn ibart olur. Hr iki halda sas vsaitin ilk dyrin layih axtar iarli bal olan xrcrd daxil edilir. Mssisd materiallarn nameklaturas olan hallarda istifad ediln materiallarn hqiqi maya dyrini drhal hesablamaq qeyri-mmkn olur. Buna gr o yalnz ayn spnunda tyin edilir. Materiallarn hqiqi maya dyrinin orta al qiymtindn yaxud plan maya dyrindn knarlamas is hr bir materal qurupun zr ayr ayr analitik hesablarda yota alnr. Mhasibat uotunun beynalxalq standartlar material qiymtlrinin mhasibat balansnda heqiqi tdark maya dyri balans trtib olunan dvr mvcud bazar qiymtlri il mqayis etmkl yaranan qiymtlndirilmsini nzrd tutulur. Hazr mhsul mssisnin dvriyy vsaitlrinin trkibin daxil edilir. Hazr mhsul sintetik hesablarda v balansda heqiqi maya dyri il ks edilir. Mhsulun mssisd hrkti is hr gn ba verir. Ona gr cari uotda hazr mhsullar ox vaxt rti qiymtl qiymtlndirilir. Halzr mhsulun hrktinin gndlik uotu ya plan maya dyri, ya mssisnin mqavil qiymti v yaxud da praknd buraxl qiymtlri il aparlr. Mhsul vahidinin plan maya dyrini mssis hesablayr. Ayn axrnda plan maya dyri hesablama aparmaq yolu il heqiqi maya dyrin catdrlr v plan maya dyrin qar knarlama(qnat v artq xrci ) hesablanb myyn edilir.

Kalkulasiya.
Tsrrfat vsaitlrinin qiymtinin realln tmin etml n onlarn hqiqi maya dyrini dzgn tyin etmk lazmdr. Tsrrfat vsaitlrinin qiymtinin sasn hqiqi maya dyri tkil edir. Xalq tsrrfatnn btn sahlrind mvcud olan tssrrfat vsaitlrinin v ba vern tsrrfat proseslrinin dyr ifadsind lmk, qiymtlndirmk n mhasibat uotunda kalkulyasiyadan geni istifad edilir. Kalkulyasiy mhsul maya dyrinin hesablanma sulu demkdir v qiymti tyin etmk n bazar hesab olunur. Kalkulyasiya birinci nvbd mssislrd msrflrin v nticlrin pul ifadsind llmsini tlb edn tsrrfat n lazmdr. Trtib olunma dvrn gr kalkulyasiyas glck dvn vvlind trtib edilir. Hqiqi srf edilmi xrclr haqqnda mlumatlarn sasn is hesabat kalkulyasiyas trtib olunur. Hesabat kalkulyasiyas mayyn mhasibat uotu mlumatlarna sasn trtib edilir. Kalkulyasiya sasn mhsulun hqiqi maya dyri tyin edilir. Mhsulub hqiqi maya dyrini dzgn hesablamaq nhasibat iilrinin sas vziflrindn iri hesab olunur. Kalkulyasiyas hesablamaq n malumatla mhasibat hesablarndan gtrlr. Maya dyrini tyin etmk n mxtlif msrflrin hesablarda dzgn v vaxtnda ks etdirilmsini tyin etmk lazmdr.

21

Kalkulyasiyann dzgn trtib olunmasna mhsulun maya dyrinin ml getirn xrclri dzgn qrupladrmaq v xrclrin mhsullar arasnda bldrlm metodunu elmi chdn saslandrmaq yolu il nail olmaq mmknde. stehsaln uotun v mhsulun maya dyri kalkulyasiyann metodlar v qaydas snaye v knd tsrrfat mssislrinin, xsusiyytlri, onlarn istehsal texnologiyasnn tkili v spesifik xsusiyytlri, habel buraxlan mhsulu xarakteri il myyn etdilir. Mhsulu istehsal maya dyrinin ml gtirn btn msrfll mhasibat uotu tcrbsind istehsal prosesind msrflrin mqsdli istiqamt gr; msrflrin mhsulu maya dyri kalkulyasiyasna daxil edilm suluna gr; hesabat dvrn mnasibtin gr; msrflrin trkibin gr; istehsal hcmindn asllq lamtin gr; istehsal msrfrin maddlrin gr; istehsala msrflrin nsrlrin gr tsnifldirilr. stehsal prosesind mqsdli istiqamtin gr xrbsas v stlik xrclr blnr. sas xrclr bilavasit mhsulu hazrlanmasnn istehsal texnologiya prosesi il laqdar olan v onlarsz mhsul istehsalna balamaq mmkn olmayan xrclr aid edilir. Bu cr xrclr sas materiallar, texnoloji ehtiyac n yanacaq, enerji, sas mk haqq, mk haqqna mvafiq olaraq sosial sorta v tminat fonduna ayrlmalar, istehsal tyinatl sas vsaitlrin khnlmsi v onlarn saxlanmasna kilm xrclr daxil edilir. stlik xrclr istehsaln idar edilmsi v onlara gstriln xidmtl laqdar xrclr aid edilir. stlik xrclrin uotu mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri hesablarnda aparlr. Mhsulun maya dyri kalkulyasiyasna daxol edilm suluna gr xrclr mstqim v qeyri-mstqim xrclr blnr. Mstqim xrclr bilavasit konkret mhsul istehsal il laqdardr. Buna gr d hmin xrclr birbaa kalkulyasiya hesablarnda uota alnr v hmin mhsulun maya dyrin daxil edilir. Qeyri mstqim xrclr her hans bir konkret mhsulun deyil, btn buraxilan mhsulu istehsal il laqdardr. Trkibin gpr xrclr sad v kompleks xrclr blnr. Sad xrclr bir nsrdn ibart olur v onlar istehsal fhlkrinin mk haqq, sas material, yanacaq, elektrik enerjisi v.s msrflr daxil edilir. Kompleks xrclr z mzmununa gr bir ne nsrdn ibartdir. Bel xrclr mumistehsal v mumtsrrfat xrclri aid edilir. Mhasibat uotu obyektlrinin elmi chtdn saslndrlm qaydada qiymtlndirilmsi v kolkulyasiya edilmsi tsrrfat vsaitlrinin v onlarn ml glm mnblrinin, uot v hesabatda dzgn ks etdirilmsini tmin edir.

Tchizt prosesinin uotu.

Mssis v tkilatlarn tsrrfat faliyytinin uot tsrrfat vsaitlri v onlarn ml glm mnblrinin hrktini, ks etdirmkl mhdudlaa bilmz. Mssis v ya tkilatn iinin gstricilri bu v ya digr proseslrin hcm gstricilridir. Mssisnin faliyytinin yaxladrlmasnda kmiyyt gstricilri zrind nzartin aparlmas mhm hmiyyt malikdir. Hal hazrda bel gstricilr mnft v rentabelik, hm d mk mhsuldarl gstricilri aiddir. stehsal mssislrinin, yni snaye, knd tsrfat mssislrinin, ticart tkilatlarnn iini xarakteriz etmk n mtlq onlar trfindn tdark edilmi mk yalarnn istehsal edilmi v satlm mhsulun, satn alnm v satlm mallar haqqnda mlumatlarn olmas tlb olunur.

22

Hr bir mssisnin mk yalar il tmin edilm, tsdiq edilmi tchizat planna uyun olaraq hyata keirilir. Buradan lav mssis mk yalarnn baladlmas, danmas, yklnmasi v.i.a laqdar olan bir sra xrclr d kir. Tchizat prossesinin uotunun sas vzifasi tchizt hqiqi hcmini v ld edilmi mk yalarnn hqiqi maya dyrinin myyn etmkdn ibartdir. Bununla yana mhasibat uotu mk yalarnn hr bir nvnn tdark n mssis trfindn srf ediln msrflrin hqiqi haqqnda gstricilrida tmin etmlidir. Tchizat hqiqi hcm Materiallar hesabnn debetind toplanm mblin yekununa sasn tyin edilir. mk yalarnn hqiqi dyrini tyin etmk n Materiallar hesabnn bebetindki srbst al qiymtinin zrin nqliyyat tdark xrclrinin lav etmk lazmdr. Qvvd olan sndlr sasn, (hesab fakruralar, nqliyyat qaimlrin, kommersiya aktlarna v.i.a. ) malsatanlardan daxil olunmu v mssisnin anbarna mdaxil edilmi mk yalar (materiallar) mhasibat uotunda aadak yazla ( al, srbst, liberallam mqavil qiymti il) aks etdirilir. Debet Materiallar hesab. Kredit Malsatan v podrotlarla hesablama lar hesab. Yklrin danmas, yklnib boalmas n nqliyyat mssislrindn b baqa tkilatlardan daxil olan hesabnamlrin d yeri d Materiallar hesabn debetin, Malsatan v podratlarla hesablamalar, hesabna kreditin yazlr.
Debet Kredit

Kassa Thtl hesab xslrl hesablamalar hesab Debet Kredit

Sxemd gstriln amliyyatlarn izah.

1. Satnalnm v mssisy daxil olunmu, lakin hl dyri dnilmmi materuallarn al (mqavil, srbst qiymt) dyri. 2. Materiallarn danmas, yklnib boaldlmas zr nnqliyyat idarlrinin baqa tkilatlarn xidmtinin dyri. 3. Materiallarn tdark il laqdr xrclrin hesablama v yaxd valyuta hesabndan dnilmsi. 4. Materiallarn tdark il laqdar xrclrin kassadan yaxud thtl xs lrfindn dnmsi. Grndy kimi Materiallar sinetik hesabn debet dvriyysi tchizat prossesinin mumi hecmini gstrir. Bu gstrici satnalnm materiallarn al dyrindn v satnalnm il laqdar olan nqliyyat - -tdark xrclrindn ibartdir. Bellikl

23

sintetik hesabda materiallar, onlarn satna alnd hqiqi maya dyri il uota alnr v hmin qiymtl d balansda ks etdirilir. Satnalnan hr bir material nvnn maya dyrinin tyin etmk n analitik hesablarn malumatlarnda istifad edilir. Malsatab v podrat hesabla. hesab Materiallar hesab Cdvl.

Materiallarn hqiqi maya dyrinin kalkulyasiyas.

Msrf maddlri A 1. Satnalnma (mqavil,azad) dyri 2500.000. 2. Nqliyyat tdark xrclri 250.000 Cmi 275.0000 Materialn ad B 2800.000 280.000 3080000

Buradam hr iki material (A v B) nvnn hqiqi maya dyri tkil edir. stehsal prosesinin uotu. stehsal prosesinin uotu zlynd mhsulun hazrlanmas mliyyatlarn mcmuunu tkil edir. stehsal prossesind ml yalar hazr mhsula evrilir Fhl istehsal altlrinin kmyi il mk yalarna tsir edrk iblara yeni kil verir. stehsal prosesi sas rtin vasitsil hyata keirilir: nsan myinin mk yalarnn v mk vsaitlrinin. Bunun nticsind istehsal mssislrinin mvafiq msrflri yaranr. Mhsylun hazrlanmas il laqdar olan msrflr istehsal proseslrind itirak edn fhllrin mk haqq, mhsulun hazrlanmasna srf ediln. mk yalarnn dyri v istegsal prosesind itrak edn, mk vsaitinin khmlmsi daxildir. Mssis trfindn mhsulun istehsalna srf edilmi btn msrflrin pulla ifad olunmu mumi mbli istehsal edilmi btn mhsulun maya dyrini tkil edir. stehsal prosesinin mhasbat uotu mssnin istehsal faliyyti zaman ckdiyi msrflrin hcmini v quruluunu gstrmkl istehsalatdan hazr mhsul buraxln xarakteriz edn mlumatlarn ld olunmasn tmin etmlidir. Mssislrin istehsal faliyyati, veriln taprq plan sasnda hyata keirilir. Bu zaman aadak iki mhm gstrici myyn edilir: stehsal edilmi mhsulun miqdar ; Mhsulun ayr ayr nvlrinin maya dyri. Bu mqsdl cari mhasibat uotunda myyn hesablar ttbiq edilir. Bel hesablara sas istehsalat Kmki istehsalat mumistehsalat xrxlri v mumtsrrfat xrclri hesablarn aid etmk olar.

24

mumistehsalat V mumtsrrfat xrxlri hesablarnn debitind ay rzind istehsaln idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi il laqdar olan xrclr toplanr. Mhsul buraxln uota almaq n iki variant ttbiq olunur. Ay zrind mhsul istehsal olunub qurtardqda mvafiq sndlr sasn anbara mdaxil olunur. sas istehsalat hesabnn trkibind ailm analitik hesablarn kredi mbli il debet mbli istehsal olunmu hazr mhsulun plan maya dyrin qar knarlaman gstrir. sas istehsaln ayr ayr nv mhsullarnn maya dyri hmin hesabn trkibind aclm analitik hesablarn mlumatlarna sasn tyin edilir. Bellikl sas mhsullarn ayr ayr nvlrinin maya dyri sas istehsalat sintetik hesabnn trkibind alan analitik hesablarn gstricilrin sasm hesablanr. stehsala msrflrin sas xsusiyytlrindn biri d istehsal fhllrinin mk haqqn uotda ks etdirdik d, hmin mk haqqna mvafiq olaraq hr ay sosial sorta v tminat orqanlarna hesablanan ayrmalarnda mhsulun maya dyrin daxil olmasdr. Fhl v qulluqular mzuniyyt cxdqda mzuniyyt haqq alrlar. Mazuniyyt haqq da xrc nsrlrindn biri kimi, istegsal msrflrin daxil edilir. Hmin normativlr sasn qardak xrclrin dmk n ehtiyyatlar yaradlr. Deyilnlrl laqdar olaraq sas vsaitlrin tam brpas n khnlm hesablandqda aadak mhasibat yazl trtib olunur! Debet sas istehsalat! Hesab. Debet mumistehsal xrclri hesab Kredit sas vsaitin khnalmsi hesab. Btn mhsula v onun ayr ayr nvlrin kiln msrflrin uotunun tkilini v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyan nzrdn keirk: mliyyat 1. Mssis mhsul istehsalna materaln srf etmidir: <<A>> 85560 manat <<B>> 26680 manat Cmi: 112240 manat <<mumistehsalat ehtiyacna>> 5760 manat <<mumtsrrfat ehtiyacna>> 2000 manat Yekun 120.000 manat Srfolunan materiallar Materiallar hesabndan aadak yazlla silib istehsala msrflri uota alan hesablarda yazma lazmdr: Onun <<A>>mhsulu analitik hesab.26680 <<B>> Mhsulu analitik hesab 88560 manat. Debet mumistehsalat xrclri hesab 5760 manat Debet mumtsrrfat xrclri hesab 2000 manat kredit materallar hesab 120.000 manat. Hazr mhsulun hqiqi maya dyri sas istehsalat hesabnn v onun <<A>> v <<B>> mhsullarnn analitik hesablarnn mlumatlarna sasn hesablarnn mlumatlarna sasn hesablanr. Hazr mhsulun maya dyrinin hesablanmas n sas istehsalat hesabnn v onun analitik hesablarnn debet mblindn etmmi istegsala msrflri xmaq lazmdr. Cdvl var

Sat prossesinin uotu.

stehsal mssislrinin mhsulu istehsal etmkd mqsadi onun satmaqdan ibartdir. Mhsul malalanlarla balanm mqavilrlr sasn

25

satlr. Mhsulun sat plann v mqavillrin yerin yetirilmsini yrnrkn mtlq satlm mhsulun maya dyri hmin mhsulun istehsal maya dyrindn v sat il laqqdar xrclrin cmindn ibartdir. Mhsul satnn mhasibat uotu aadak vziflri yerin yetirilmlidir! Mhasibat uotu satlm mhsulun miqdar,eidi, quruluu, sat mddtlri haqnda mlumatlarnn ld edilmsini tmin edir. Mhasibat uotunda hazr mhsulun sat plannn v balanm mqavillrinin yerin yetirilmsi ks etdirilmlidir; Satlm mhsulun hqiqi maya dyrinin hesablamaq n onun plan maya dyrinin zrin plan maya dyrin qar knarlaman lav etmk v ya xmaq lazmdr. Sat prossesinin uotunu daha aydn dmk n onu misalla izah edk. Hesablamalardan grndy kimi ba vermi tsrrfat mliyyatlar nticsind "Sat" hesabn hm debet, hmd kredit dvriyylri 17000 manat tkil edir.cdvl var.

Mhasibat uotu hesablarnn tuinatna v quruluuna tsnifat.

gr

Mhasibat uotunda oxlu miqdarda mxtlif hesablardan istifad edilir. Bu hesablardan alnan mlumatlarn kmyi il mssisnin ayr ayr sahlri zrind operativ rhbrlik etmk mmkn olur. Mhasibat uotu hesablar iki istiqamt zr tsnifldirilir: 1. Tyinatna v quruluuna gr : 2. qtisadi mzmumna gr: Hesablarn tyinatna v quruluuna gr tsnifat zaman bu v ya digr hesabdan n n istifad edildiyi, hesabn quruluu, daha dorusu vsaitlrin, onlarn mnblrinin v tsrrfat prosseslrinin hesablarda nec ks etdirilmsi, debet v kredit nyin uota alnmas, hr hesabn qalnn nyi gstrmsi yrnilir. Mhasibat uotunda ks etdiriln btn tsrrfat mliyyatlar, tsrrfat vsaitlrinin v yaxud onlarn ml glm mnblrinin trkibind myyn dyiiklik ml gtirir. sas hesab qrupa blnr : 1. sas aktiv hesablar ; 2. sas passiv hesablar ; 3. sas aktiv passiv hesablard; sas hesablar materal v pul vsaitinin mvcudluunu v hrktini uota almaq n istifad olunur. Hmin hesablar aktiv hesablar olduu n onlarn yalnz debet qal ola bilr. sas aktiv passiv hesablardan debitor v kreditorlar hesablamalarn uotunu aparmaq n istifad olunur. Nizamlayc hesablar tsrrfat vsaitinin qiymtinin v yaxud onlarn mnblrinin mblndak kmki qruplara blnr : 1. lav nizamlayc hesablar ; 2. Kontrar nizamlayc hesablar;

26

Kontrar hesablar aktiv v passiv hesablarn gstricilrinin nizamladrmaq n istifad edilir. Kontraktiv hesablar aktiv hesablarn gstricilrinin nizamladrlmas n istifad edilir. sas vsaitlrin khnlmsi hesab znn xarlterin gr srbst ehmiyyt d malikdir. Bu hesab mssoslrd mxsus v onlar trfindn icra edilmi sas vsaitlrin khnlmsi haqda informasiyalarnmumildirilmsi n d nzrd tutulmudur. Tsrrfat proseslrinin ks etdirmk v onun hyata keirilmsin nzart etmk n nzrd tutulmu hesablara mlliyyat hesablar deyilir. mliyyat hesablar z nvbsind bir ne qrupa blnr. 1. xalis maliyy nticsi myyn edilir. Hmin hesabn debet qal zrri, kredit qal is mnft gstrir. Balans hesablar il yana el hesablarda ttbiq edilir ki, onlar zr qalq balansa daxil edilmir. Ona grd bl hesablar onlarn balansa Bldrc hesablar. 2. Kalkulyasiyaedici hesablar. 3. Mqayisedici hesablar Mnft v zrr Hesabnn bebet v kredit yazllarnn mumi yekunu mqayis etmk yolu il hesabat ili rzindki, tsrrfat faliyytinin mvqti mvcud olan v ona aid olmayan qiymtlilr, daha dorusu icar edilmi sas vsaitlr maddi mhafizy qbul olunmu, materallar, qiymtlilri, emala qbul edilmi materiallar, ciddi hesabat sndlri, dm qalibiyyti olmayan, bebitorlarn borclarnn zrrlr silinn mbli v.s. ks etdirilir.

Mhasibat uotu hesablarnn iqtisadi mzmununa gr tsnifat.

Hr bir hesabna iqtisadi mzmumunu uotun konkret obyekti il tyin olunur. Mhasibat uotunun obyektlri onlarn geni tkrar istehsal prosesindki rolundan asl olaraq tsnifldirilir. Mhasibat uotu hesablar iqdisadi mzmununa gr aadal qruplara blnr : Mssisnin tsrrfat vsaitinin uota alnan hesablar; Vsaitin ml glm mnblrini uota olan hesablar. Tsrrfat proseslrinin uota alan hesablar. Tsrrfat vsaitlrinin uota olan hesablar da z nvbsind bir ne yer blnr. 1. sas vsaitlri, qeyri maddi aktivlri, kapital qoyulularn uota olan hesablar. Bu hesablarda sas vsait v qeyri maddi aktivlr ilk dflrl ks etdirilir. sas vsaitlri v qeyri maddi aktivlr tam xarakteriz etmk n yalnz sas vsait v qeyri maddi aktivlr hesab kifayt deyil, bu hesablarla yana, sas vsaiti kjnlmasi v qeyri maddi aktivlrin khnlmsi hesablarndan da istifad edilir. 2. Uzunmddtli maliyy qoyulular hesab. Bu hesablar paylar v hmlr, istiqrazlar v verilmi borclar uota alnr. 3. Azqiymtli v tez khnln yalara uota olan hesablar. Azqiymtli v tez khnln yalar iki : Azqiymtli v tez khnln yalar v az tez khnln yalarn khnlmsi hesablarnda uota alnr. 4.stehsal ehtiyyatlarnn uota alan hesablar. Bu hesablara mk yalar uota alnr. mk yalarna xammal, material, yanacaq, ehtiyyat hisslri v.i.a aiddir.

27

5. Hazr mhsullar, mallar v.i.a uota olan hesablar. 6. Debitorlarla hesablamalar uota alan hesablar. Bel hesablara malalanlara hesablamalar, thtl hesab xslrl hesablamalar v.i.a hesablar aiddir. 7. Pul vsaitlrinin uoya olan hesablar. Bu hesablarda mssisnin kassasnda v bankda olan hesablama hesabndak, valyuta hesabndak hesablama hesab, valyuta hesab, v bankda olan sair hesablar aiddir. 8.Yayndrlm vsaitlri uota alan hesablar. Bel hesablarda mssisninsas faliyytinin dvriyysindn yayndrlm vsaitlr ks etdirilir. Vsaitin ml glm mslri hesablar aadak qruplara blnr! 1. Xsusi vsait mnblrinin uota alan hesablar. Bu qrupa hesablarda mssisnin sas faliyyti n tyin edilmi xsusi vsaitin ml glm mnblri ks etdirilir. 2. Xsusi tyinat mnbli hesablar. Bu hesanlarda xsusi mqsd n tyin edilmi vsait mnblri uota alnr. 3. Bank kreditlri hesablar. Hmin hesablarda bankn qsa v uzun mddtli hesablar uota alnr. 4. Kreditorlarla hesablamalar uota alan hesablar. Burada mssisnin baqa mssislr, idarlr v ayr ayr xslr olan kredit borxlar ks etdirilir. Tsrrfat proseslrini uota olan hesablar bir ne yere blnr. 1. Tchizat prosesini uota alan hesablar. Bu hesablarda tchizat prosesi v onunla laqdar olan xrclr ks etdirilir. Bu cr hesablara materiallar hesab aiddir. 2. stehsal prosesinin uota olan hesablar. Bel hesablara sas istehsalat kmi istehsalat mumistehsalat xrclri mumitsrrfat xrclri v.s hesablar aiddir. Bu hesablar istehsala msrflri v mhsulun maya dyrini ks etdirmk n nzrd tutulur. 3. Sat prosesini uoa olan hesablar. Bu hesablardan sat prosesini v satidan ld ediln nticlro akara cxarmaq n istifad edilir. Bu cr hesablara sat sas vsaitin sat v sair xaric olmalar sair aktivlrin sat hesabn aid etmk olar.

Mhasibat uotunun hesablar plan.

Hesablarda tsrrfat vsaitinin v onlarn ml glm mnblrinin dyimsi v tsrrfat proseslrinin nticlrinin haqqmda mlumat toplanr. Mussis v tkilatda plan v taprqlarnn yerin yetirilmsin nzart etmk n mhasibat ucotunda kompleks istifad olunan balans v hesabat bilavasit mhasibat uotunda kompleks hesablardan istifad edilir. Bu kompleks hesablarn sistemldirilmi hesab siyahs plann adlanr. Azrbaycanda hazrda vahid hesablar plan ttbiq edilir. Bu da xalq tsrrfatnn btn sahlrind mhasibat uotunun vaahid qaydada qurulmasna imkan yaradr. Hesablar plannda Yalnz sintetik hesablar deyil, eyni zamanda onlarn trkibin daxildn subhesablarda ks etdirilir. Hesablar planndan istifadni asanladrmaq mqsdil hr bir hesaba ifr verilir. Mhasibat yazllar zaman hesabn ad vzin onun ifrsi gstrilir. Buda hm uotu, hm d onun aavtomatladrlmasn asanladrr. Hesablar plannn sonunda balans arxas, hm d onun avtomatladrlmasn asanladrr. Hesablar plannn sonunda balans arxas hesablarn siyahs da verilir. Hesablar plann lav olaraq onun ttbiqin dair tlimat hazrlanmr. Hmin tlimatda hr bir hesabn tyinat, mzmunu xarakteriz etmkl onun baqa hesablarla mxabirlmsi d gstrlir. Hesablar plan v ona lav

28

olan tlimat mhasibatlq trfindn hans gstricilrin alnmasn v bu gstricilrin alnmas qaydasn myyn edir.

Uot qeydlri haqqnda anlay, onlarn nvlri v formalar.

lk sndlr mhasibatla daxil olduqdan sonra dzgn trtib olunmas, ba vern tsrrfat mliyyatlarnn qanuna v mqsd uyunluu, hesab hesablamalar v.s chtdn yoxlandqdan sonra, onlarn mlumatlar iqtisadi oxarlq lamtlrin gr mhasibat uotunun sintetik v analitik hesablarnda qrupladrlr v qeydiyyatdan keirilir. Mhasibat kitablar bir birin tikilib kitab kilin salnm xsusi stnladrlm uot cdvllrindn ibartdir. Kartlar gazdan yaxud nazik kartondan hazrlanm mxtlif qurululu ayr ayr cdvllrdn ibartdir. Forma etibar il kartlar mxtlif formada olur. Onlarn birinci nv kartlar konomopert kartlar deyilir. Bunlar aadak skild olur Cdv. Kontokorret formal kartlar bebetin v kreditorlarla , maliyy orqanlar il hesabla.malarm amalitik uotu n nzrd tutulmudur. Digr mal material dyrlilrinin analitik uot aadak formal miqdar mbl uotu kartlarnda aparla bilr: Cdv. Kartlarn bir nv d mal material dyrlrinin ancaq natural ifad ks etdirilmsi n istifad edn miqdar uotu kartlardr. Bel kartlar anbarlarda uotun maddi msul xslr trfindn aparlmas zaman geni istifad edilir. stehsal msrflrinin yyromu n istifad ediln ox stunlu kartlar is aadak formada olur Cdv. Bu kartn ba stunlarnda msrflrin ad yazlr v ayn axrnda her stun zr msrf nvlrin gr qeydlr xronolji, Sistematik v kombinldirilmi qeydlr blnr. Xranoloji qeydlrd mliyyatlar ba verm vaxtna v resmiyyt salnma qaydasna gr eks etdirilir.

Uot yazllarnda aparlan shvlrin dzldiilmsi qaydas.

Uot qeydlrind aparlan yazllar mhasibat uotunda sndlr v yazllar haqqnda Respublika Maliyy Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi sasnamy mvafiq olaraq aparlr. Yazllarn aparlmas zaman shvlr yol veriln hallarda onlarn dzldolmsi aadaki suldan birinin kmyi il yerin yetiril bilr : Korrektura ; Storno (mnfi iar) lav yazl. Storno Qrmz storno Dzli sukundan mahiyyti ondan ibaretdir ki, shv yazlm mblin, yaxud mtnin zrindn nazik xtt ckilrk onlarn yuxarsnda dzgn mbl yoxdu mtn yazlr.

29

Storno Qrmz storno dzli sulundan yekynlar shf hesablandqda v balans trtib olunduqdan sonra yaxud v ya digr mliyyat aid olmad hesablarda ks etdiriln hallarda istifad olunur. Debet sas istehsalat hesab Kredit mk dnii zr ii heyti il hesablamalar hesab - 12.000manat. Storno sulu il mhasibat yazl. Debet sas istehsalat hesab Kredit mk dnii zr ii heyti il hesablasmalar hesb 12.000 manat Debet sosial sorta v tminat zr hesablamalar hesab. Kredit mk dnii zr ii heyti il hesablamalar hesab - 12.000 manat. Bu mhasibat uotu hesablarnda aadak kild ks etdirilir. ml dnii zr ii heyti sas istehsalat Sosual sorta il hesablamalar hesab hesab v tminat zh. cdv. lav yazl sulundan tsrrfat mliyyatlar mhasibat uotu hesablarnda dzgn mxabirlm il lakin az mbld ks etdiriln hallarda istifad olunur. Debet sas istehsalat hesab Kredit Azqiymtli v tez khnln yalarn khnlmsihesab 1500 manat.

Mhasibat uotunun formalar v onlarn xarakteristkas.

Xalq tsrrfatnn mssis v tkilatlarnda mxtlif qeydlrdn istifad edili, bu qeydlr yazllar mxtlif ardcllqla aparla bilr. Hazrda xalq tsrrfatnn mxtlif sahrinin mssis v tkilatlarnda mxtlif mhasibat uotunun n ox yaylm drd formas : Memaral order, jurnal order, cdvl perfokart, avtomatladrlm formalar trtib edilir. Mhasibat uotunun memaral order formas 1928 1930 cu illrd yaranmdr. Memarial orderlr aadak fprmadattbiq edilir. Daha mfssl mlumat ld etmk mqsdi il bzi sintetik hesablar zr analitik uot qeydlri aparllrd. Onlarda aparlan uot yazllar memarial orderlr lav olunan ilk sndlr sasn yerin yetirildi. Ayn axrnda yekun mlumatlar analitik hesablar zr dvriyy cdbllri trtib etmk yolu il mumildirildi.

Xalq tsrrfatnn mhm sahlrindn biri olan istehsal koorperasiyas sistemind mhasibat uotunun hmin formas 1952 ci il yanvarn 1 dn xeyli deyimi v mhasibay uotunun kitab jurnal formas adlandrlmdr. Bu formann mahiyyti aadak sxem tsvir edilmidir. Hesabdarl kitab jurnal formasnn gsyriln sxemi xarici gprnn gr mhasibay uotunun memarial order formasnn cox da frqlnmir. Lazkin bunlarn mahiyytin drindn baxldqda frqlrin olduu akara cxr. znn frqlndirici xsusiyytlri il yana uotun kitab jurnal formas il snayed is ticartd geni trtib olunan jurnal order formas arasnda bezo mumi oxarlqlar vardr.

30

Atn axrnda jurnal orderlrd dan yekunlar hesablanr v ba kitaba yazlr. Bzi jurnal orderlr n debet zr lav yna cdvlri trtib edilir. Ba kitab jurnal orderlr z analitik uotun dvriyy cdvllromo, mhasibat balansn v digr mhasibat hesab cdvllrini trtib etmk n sas hesab olunur. Cedv. Hesabdarl bu formasnda her bir sintetik hesab zr debet v kredit dvvriyylrinin tabulayaqramalar sintetik uot qeydlrinin vz edir .cdv Mhasibat uotunun bu formasnda uot ilrinin mk mhsuldarl xeyli ykslir, mhasibat hesablarn trtib v tqdim etm mddtlri ixtisar edilir. Oba gr ki, bu uot formas uot ilrinin yksk idn mhsuldarln tmin etmkl, onlarn texniki idn azad edilmsin, nzart fumksiyasnn gclndirmk mqsdil thlil olunmasna, geno rait yaradr. Tsrrfat idar etmk sahesind elmi texniki inqilabn heyata keirilmsi masir elektron hesablayc manlarla (EhM) tchiz olunmu avtomatladrlm idaretm sistemlrinin (ANC) ttbiq il mayt edilir. Elektron hesablayc manlar sasnda mhasibat uotu hesab hllik btn mssislrd tam yaranmdr. Elektron hesablayc manlar frmas il aparlan uot nisbtn daha srflidir. Mhasibat avtomatnn kmyi il uot mlumatlar qabaqcadan ilnir. Operativ ymann kmyi il yekun gstricilr ilnir v qrupladrlr. Mhasibat uotunun elektron hesablayc manlarda aparlmas sraitind alnan mlumatlarn bir hisssindn operativ qrarlar qbul etmk mqsdil idarcilrdn istifad edilir Mlddtlrd myyn mhasibat dvrn aid yekun gstricilrinin alnmasn tmin edir. Mhasibat hesabatnn mahiyyti, hmiyyti v xsusiyytlri. Mhasibat uotunun sas vziflrondn biri verilmi taprn yerin yetirilmsinin zrind nzarti heyata keirtmkdir. Bunun n cari uot mlumatlarndan istifad edilir. Lakin myyn dvr rzind mssisnin ii zrind nzart etmk n cari uot mlumatlarnn mumildirilmi kstricilr sistemi demkdir. Hesabay, lknin tsrrfat heyatn idar etmk v ona operativ rhberlik n n mhm vasitlrdn biri hesab edilir. Hesabat, yalnz taprm yerin yetirilmsin nzart etmk n deyil, eyni zamanda onun trtib edilmsi n d geni imkanlar ar. Bazar iqtisadiyyat raitind hesabat qarsnda bir sra tlblr qoyulmudur. Hmin tlblr aadaklardr. 1. Hesabat, bazar iqtisadiyyatnn v beynlxaq standartlarn tlbin cavab vermkl ona uyun qurulmaldr. 2. Hesabat gstricilro obyektib i dzgn olmaldr. 3. Hesabat gstricilri il gtrlm taprqlarn gstricilri mqayis edil bilmlidir. 4. Hesabat vaxtl vaxtnda trtib v tdqid etilmlidir. 5. Hesabat sad v aydn olmaldr. Hesabat tsrrfat rhbrlik hm cari hm perspektiv hdlikrin gtrlmsi, n lazm olan mlumatlar olmaldr.

31

Mhasibat hesab, hesata dvr rzind mssisnin tsrrfat maliyy faliyytlrini xarakteriz edn, nyyn formada qrupladrlan gstricilr sistemini znd birldirir. Bazar mnasibtlrinin formalad hazrki, raitind mssisnin tsrrfat faliyytinin maliyyldirilmsi xeyli mhdudladrlr. Mssisnin maliyy vziyyti, ehtiyyatlarn mvcudluu, yerldirilmsini v istifadsini, onlarn maliyy veziyytinin mhkmlnmsini v balansn lv olunmasn ks etdirn gstricilr sisremi xarakteriz edir. Btn deyilnlr sasn belnticy glmk olarki, bazar iqtisadiyyat raitind ilyn mssislrin idar olunmasndabyk rolu vardr.

Hesabat trkibi, Nvlri trtib olunma qaydas.

Hquqi xs saylan v mstqil balans olan her bir mssis znn mlaknn v mnbyinin trkibini xarakteriz edn mhasibat hesab trtib edir. Mss v idarlr xidmt gstrn mrkzldirilmi mhasibatlqlar zlrinin trkibin daxil olan mss v idarr zr icmal hesabat trtib edilir. Mvcud olan qaydaya gr tsrrfat subyektlri tbss, trf mqabillrin v Respublika Maliyy Nazirliyinin icazsi il xalq tsrrfatnn ayr ayr sahlrinin xsusiyytlri nzr alnaraq mhasibat hesablar baqa hesabat mlumatlar v araylarla tamamlana bilr. Mssislr n hesabat ili, yanvarn 1 dn.31- i dekabrda daxil olmaqla olmaqla olan drd saylr. Mhasibat hesabndakl informasiyaalar sinetik v analitik uotun mlumatlarna saslanr. Mhasibat hesabatnda buraxlan shvlrin dzldilmsidzli tarixi gstrilmkl onu imzalayan xslrin imzas il tsdiq edilir. Mhasibat hesabat trtib ediln zaman gstricilrin sad v aydn mlumatlarn hqiqi, sintetik v analitik uotun mlumatlarnn uyun olmas, hesabat gstricilrinin plan gstricilri il hminin kemi ilin mvafiq dvrn hesabat mlumatlar il mqayis oluna bilmli tmin edilmlidir. Mhasibat hesabatnn dzgn trtib edilmsin mssisnin rhbri v ba mhasib, elc d plan bsinin rhbri msuliyyt dayr. Hesabat, trtib edilm mnblrindn habel istifad olunma qaydalarndan asl olmayaraq cari, statistik v mhasibat hesabatna blne. Tqdim edilm mddtindn asl olaraq hesabat cari illik hesabata blnr. llik hesabatda mhasibat, satistik v operativ uota ks etdiriln sas yekun mlumatlar birldirilir. llik hesabat trtib etmzdn vvlgrln nvbti tdbirlrdn birid mhasibat uotlar hesabna son yazllarn aparlmasdr. Nvbti mrhld Hazr Mhsul hesab balanmal , sonra sat hesab vasitsi hr bir mhsul v xidmt nv zr maliyy nticlri myyn edilmli, mnft blsdrlmli, onun mssisnin srncamnda qalan hisssi tyin edilmlidir. Mhasibat hesabatn ustifad ednlr v onun tqdim edilm mddtlri. Tsrrfat subyektlri kvartallq v illik mehasibat hesabatlarn trtibedib qanun vericilikl myyn edilmi orqanlara tqdim etmlidir.

32

Mssiesnin hesabat dvrn aid mhasibat hesabat uot prossesinin yekun mrhlsidir. Hesabatda mlakn, bvriyy vsaitlrinin, qeyri maddi aktivlrin v balans maddlri zr aktiv v passivlrin hrkti, maliy vziyyti artan yekun ks etdirilir. Mssis rblk v illik mhasibat hesabatlarn aadak orqanlara tqdim edir: Mlkiyytilr ( tsis sndlrin uyun olaraq, itiraklara tsisilr ) - Dvlt vergi mfttiliyi orqanlarna; - Dvlt staabistika orqanlarna; Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il mssisnin faliyytini ayr ayr trflrinin yoxlanlmas v mvafiq hesabatlarn alnmas hval edilmi digr dvlt v bldiyy mlkiyytind olan mssilr z rblk v illik mhasibat hesabatlarn qanunla nzrd tutulmu orqanlarla yana, dvlt v bldiyy mlaknn idar etmk slahiytindn olan orqanlarna da tqdim edirlr. Mssislrin mhasibat hesabatlarnn baqa nvanlar gndrilmsi t' sisedici sndlrd v ya Azrbaycan Respublikasnn qanun vericiliyind nzrd tutulduqda heyata keirilir. Vergi byannamsi v digr vergi hesabatlar mssisnin yerldiyi razi zr vergi mfttiliyin tqdim olunur. Mhasibat hesabatlarnn dqiq tqdim olunma mddtinin mssislrinin t' sisedici v ya onlarn tabe olduqlar yuxar orqanlar, yaxud hesabat almaq hququ olan dvlt orqanlar myyn edir. Xarici Azrnaycan Respublikasnn nazirliklri v baqa idarlri onlarn tabeliyindki tkilatlar zr icmal rblk mhasibat hesablarn hesabat dvr qurtardqdan sonra 45 gndn gec olmayaraq, illik mhasibat hesablarnn is hesabat ilindn sonraki ilin aprel aynn 25 - dn gec olmayara Azrbaycan Respublikas qtisadiyyat Nazirliyin Dvlt vergi mfttiliyin qqdim edirlr.

lkmiz mhasibat uotunda rhbrlik. Azrbaycan xalq tsrrfat uotuna mumi rhbrliyi Respublika Statistika Komitsi hyata
kecirir. Dvlt Statistika Komitsi mhasibat uotunun metodologiyasnn tkminlldirir , mhasibat uotu v hesabat uzun lazm olan sadldirilmi sndlrin banklarn trtib edir, uotun avtomatladrlmasna dair gstri v tlimatlar hazrlayr. Azrbaycanda mhasibat uotu v hesabat msllrin mtodoloi rhberlik Respublika Maliyy Nazirliyinin mhasibat uotu v hesabat idarsi hyata keirilir. Hmin idar nmunvi hesab planlarn, mhasibat uotu formalarnn , mhasibat uotu v hesabat msllri zr mxtlif tlimat v gstrilri ilyib hazrlayr v tsdiq edir. Respublikamzda mhasibat uotuna mrkzldirilmi rhbrlik xalq tsrrfatnn qaydada aparlmasna v oxar gstricilri il lk zr mumildirmy v uotun elmi saslar zr tkil edilmsin rait yaradr.

Mhasibat balans maddlrinin qiymtlndirilmsi qaydas.

Mssislr zlrinin mlaklarn, kapitallarn, hdliklrini dvriyy aktivlrini, fondlarn v btn tsrrfat maliyy faliyytindki tsrrfat mliyyatlarn uota v hesabatda dzgn ks etdirmk n onlarn ilk v ya brpa dyri il dzgn qiymtlndirilmsini v lazim dvrlrd yenidn qiymtlndirilmsini tmin etmlidilr. Qiymtlndirmnin sullar Azrbaycan Respublikasnda Mhasibat uotu haqqnda qanun da , mhasibat uotunun standartlarna v rspublikamzn dir qanunvericilik aktlarna uyun myyn edilir.

33

Mssis mlaknn , hdliklrinin, kapitalnn v btn tsrrfat mliyyatlarnn qiymtlndirilmsi v yenidn qiymtlndirilmsi Azrbaycan Respublikasnn milli valyutas hesab olunan manatla yerin yetirilir. Valyuta hesablarndaki valyutalar he defe Azerbaycan Respublikas Milli Banknn mznnlrin uyun olaraq yenidn hesablandqda dvrlr zr aran mznn frqi hesabat ilinin sonunda mssisnin mnftin silinir. Bazar iqtisadiyyatn tmin etmk n hr bir mssis znn dvriyy aktivlrinin tkrar istehsaln tlbin uyunladrlmas v mhasibat uotu standartlarna mvafiq olaraq ilk v ya berpa dyri il dzgn qiymtlndirilmidir. Anbardak mal qalqlarnn st zaman onlarn dyri sonuncu man qiymti il qiymtlndirilmidir. Dvriyy aktivlrinin qalqlarn qiymtlndirilmsi v lazm gldikd yenidn qiymtlndirilmsi zaman qiymt artm ( Azrbayca Respublikasnn qanunvericiliyind baqa hallar nzrd tutulmadqda) Mssisnin mnftin aid edilmlidir. Qalan hallarda plan v shmlrin dnilmsi n gtrlm mbl debetorlar maddsi zr balansn aktivind gstrilir. Mssisnin nizamnam kapital, t' sisilrin myyn etdiyi qaydalara sasn zvlik haqq v shmlrin sat hesabna yaradlr. Mssis z srncamnda qalan mbft hesabna maddi yardma v baqa sosial ehtiyaclara istifad etmk n tyinat zr ( xrclr ) fondlar yaradla bilr. Bu fondlar mhasibat uotunda ayrca uota alnr. Mhasibat balansnn maddlrinin qiymtlndirilm prinsilri aadak imidir: sas vsaitlr maddsind hm istifad olunan , hemd mvqqti dayandrlan, yaxud ehtiyyatda olan sas vsaitlrin mlumatlar gstrilir. Balansn sas vsaitlar Maddsind sas vsaitlrin ilk dyri, khnlmsi v qalq dyri ayr ayr ks etdorolir v onlar balansn valyutasna qalq dyri il daxil edilir. Alnm vsaitlr zr lav dyr vergisinin mlumatlar 19 Alnm vsaitlr zr lav dyr vergisi hesabnn mlumatlarna sasn balansda ks etdirilir. Ktlvi v seryal istehsalda bitmmo istehsal balansda normativ istehsal maya dyri, yaxud bir baa msrflr, elecd xammal, materia v yarmfabrikatlar dyri zr ks etdirilir. Sad istehsalda bitmmi istehsaln mhsullarn balansda hqiqi istehsal msrglri zr ks etdirilir.

Mhasibat ( maliyy ) uotu v hesabatnn konsepsiyas.

Mhasibat ( maliyy ) uotu v hesabatn konsepsiyas aadak prinsiplr saslanr. - Mhasibat hesabat mvafiq qayda v standardlara riayt etmkl uot v hesabatn beynalxaq standartlarna uyun tkil edilir. - Mhasiat hesabatnn qarsnda aadak vziflri yerin yetirmk qoyulmudur. - n mhm v potensial imkana malik olan investpr v kreditorlara lazm olan obyektiv v baa dln informasiyalar tqdim etmk ; - Gzlninn glirl laqdar risk v mbllr haqda fikir sylmk n n mhm potensala malikdir. - Mssisnin tsrrfat ehtiyyatlar v hdliklri, mlakn trkibi v onlarn formalama mnblrini eld vsait mnblrinin duimsi haqda infprmasiyalar tdqid etmk. Mhasibat uotunun v hesabatnn trtibi pul ifadsind yerin yetirilir.

34

Maliyy uotu sistemind toplanan v ilnn informasiyalarnn mssissindn knar isifad ednlr tqdim edilmsinin sas sulu mumi tyinatl xarici hesabatlardr. Qrn firmalarnn mhasibat hesabat aadak trkibd olur : - Balans - Mnft v zrr haqqnda hesabat. - Xusi kapitaln hrkti haqda hesabat. - Pul vsaitinin hrkti haqda hesabat. Nhasibat hesablarnda gstricilr informasiyalara tam v onlardan istifad ednlr n zruri olan maksimum mzmuna malik olmaldr. Sintetik v analitik hesablarn kmyi il tkil ediln sistemli mhasibat uotu mssisnin mlk, onlarn formalama mnbyi, jaqda qqiq infprasiyalar ld etmy rait yaradr.

Uotun aparlma zruriliyi.

Maiyy uotunun aparlmas zruridir. Bu zaman maliyy uotu v maliyy hesabt qanunvericiliy mvafiq olaraq ciddi nizama salnm formalarda aparlr v trtib olunmu. Msln, Respublikamzn maliyy hesabat aadak formada formalar birldirir: 1. Mssisnin balans - 1 li forma. 2. Maliyy\ nticlri v onlarn istifadsi haqda hesabat - 2 li forma. 3. Mssisnin balansna lav - 5 li forma. Bu formalardan baqa heqiqi mnfftdn vergi haqqnda haq hesab, kapital qoyuluu v digr maliyy yoyulular vsaitlrinin htkti haqqnda aray, lav dyr vergisi zr haq hesab, avtomabil yollarndan istifad ednlrdn vergi dair haq hesab, muuuq fondunun vsaitinin hrktin dair hesablanma cdvli v.s kimi hesablanma formalarda da trtib edilir. Qeyd etmk lazmdr ki, sadalanan btn maliyy hesabatlar beynalxaq v uot hesabatn standartlarnda nzrd tutulur. daretm uot, mssisnin texnikas v texnologiyasnn, myinin tkilinin, istehsaln, idaretmnin v digr amillrin xsusiyytlrinin ks etdirmkl mssis mdiriyytinin qrarna mvafiq olaraq aparlr.

Uotun mqsdi.
Maliyy uotunun mqsdi mssis v tkilatlardan knarda istifad ediln mhasibat hesabat v digr sndlri trtib etmkdn ibartdir. Hesabat v sndlr mvafiq qayda v tlblr uyun olaraq trtib edildikdn sonra qarya qoyulan mqsd nail olunur. daretm uotu ancaq nzart, mssisnin idar etmk qbul ediln qrar thlil etmk vasitsi hesab edilir. Buarada mvafiq idaretm uotunun tkil mssis iinin daha smrli olmasn tmin edn, daha sasl idaretm qrar qbul etmk v mssisnin bazar strateqiyasn dzgn ilyib hazrlamaq mmkn olan hallarda qarya qoyulan mqsd nail oluna bilr.

nformasiyalardan istifad ednlr.

Maliyy hesabatndan istifad ednlr sasn bu hesabat hazrlayan mssislrdn knar yerlsir ( bu mlumatlardan eyni zamanda mssisnin znn mdiriyyti d istifad edir ). Hesabatdan istifad ednlr yuxar tkilatlar, kreditorlar, shmdar cmiiytlrin, malalanlar, mal satanlar v.s daxildir.

35

Mssis trfind kvartallq, hesabatn hesablanan istifadcilr tqdim edilmsi, elcd hesabatn digr nvanlara gndrilmsi vergi, yaxud Azrbaycan Respublikasnn digr qanun vericiliyind, hminin t' sis sndlrind nzrd tutulan hallarda yerin yetirilir.

sa mddalar.
Maliyy uotu mhasibat uotunun mumqbuledimi pirinsiplrn mvafiq aparlmaldr. Maliyy hesabat mumqbuledimi sas qanunlara mvafiq trtib edilmlidir. Maliyy hesabatda gstriln infprmasiyalar dqiq, obyektiv olmal v onlardan istifad ednlrd hmin mlumatlara qar inam oyatmaldr. Daxili idaretm uotunun tkilin uotunda btn qaydalarna riayet edilmlidir. Onun sas meyar idaretm uotu informasiyalarndan saslndrlm idaretm qrar qbul etmk n istifad etmkdir.

Uot sisteminin formalar.

Xaici istifad ednlr n hazrlanm maliyy hesabatlar dyr ifadsind trtib olunmur v Ba kitaba daxil olan hesablarn qalqlarn ls etdirir. Maliyy uotu istifad olunan Xsusi jurnallar. Mhasibat kitablar v digr hesablanmalar ikili yazl sitemin saslanr. dar etm uotunun informasiyalarnn ikili yazl sistemin saslanmas mcburi deyil. O neinki, dyr eyni zamanda digr llrl d ks etdirilbilr. ld ediln informasiyalar Ba kitabdan kemli v orda toplanmaldr. Xsusi hesabatlar menecerin sorusu il trtob edil bilr. Bu onu gstrirki, idaretm uotunu tkil edrkn informasiyanin saxlanma sistemi yaradlmaldr. daretm uotunun balca meyar trtib ediln hesablama v hesabatlarn informasiyasi tlbatlarn dmkdn ibartdir.

MHASBAT UOTU.VERGLR. Cd2. Sintetik hesablarn qsa xarakteristikas.

01 -li sas vsaitlr hesab ( aktiv intenar hesabdr ) mssisnin mlkiyytindki istismarda, ehtiyatda olan, mvqqti dayandrlan, yaxud icary veriln ( uzunmddtli icardn baqa ) sas vsaitlrin mvcudluu v hrketi haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur sas vsaitlr aid ediln obyektlr v onlarn trkibi normativ aktlarla nizamlanr. Binalar, gurular, trc mexanizimlr, i-gc manlar, l tnzimlyici cihazlar, hesablama texnikas, nqliyyat vasitlri, altlr, istehsalat, tsrrfat inventarlar, ii, mhsuldar heyvanlar, oxillik kmlr, daxili tsrrfat ypllar, torpaq sahlri, torpaqlarn yaxladrlmasna ( melorasiya, qurudulma v s.), hminin baqa ilr qoyulan kapital qoyulular v digr vsaitlr sas vsaitlr aid edilir. 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi (amortizasiya) hesab (passiv, ksnizamlayc hesabdr) Mssislrin xsusi mlkiyytind olan, yaxud uzun mddtli icay gtrln sas vsaitlrin khnlmsi haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 03 -li Uzunmddt icary gtrlm sas vsaitlr hesab (aktiv, inventar hesabdr) digr mssislrdn uzun mddt icary gtrlm sas vsaitlrin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. Bu hesabdan icardar mssislrd istifad olunur.

36

04 -li Qeyri-maddi avtivlr hesab (aktivlr, inventar hesabdr) mssislrin balansnda olan qeyri-maddi aktivlr aid ediln obyektlrin uotu n nzrd tutulmudur. Bunlara tsrrfat faliyytind uzun mddt istifad ediln, glir gtirn torpaq sahlri, tbii ehtiyatlardan istfad hquqlar, patentlr, lisenziaylar, nou-hau proqram mhsullar, xsusi imtiyaz hquqlar, tkilat xrclr, ticart markalar, mt nianlar v s. Aiddir. 05 -li Qeyri-maddi aktivlrin khnlmsi (amortizasiya) hesab (passiv, ksnizamlayc hesabdr) mssisnin mlkiyytind olan qeyri-maddi akivlrin khnalmasin aid mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. 06 -li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesab (aktiv, pul-inventar hesabdr) baqa mssislrin qiymtli kazlarna, dvlt v yerli borclar zr faizli istiqrazlara, digr mssislrin nizamnam fondlar, mssisnin xarixdki kapitalna v s. Maliyy qoyulularnn, hminin mssisnin digr mssisy verdiyi borclarn hrktini mumildirmk n nzrd tutulub. 07 -li Quradrlas avadanlqlar hesab (aktiv, inventar hesabdr) quradrlmas tlb olunan v tikilmkd olan kapital qoyuluu obyektlrind, qurulmaq n nzrd tutulan texnoloji, energetik v istehsalat avadanlqlarnn (emalatxana, snaq qurular, laboratoriyalar n avadanlqlar v s.) mvcudluu v hrkti haqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmdur. sasn bu hesabdan tikinti aparan tkilatlar istifad edir. Quradrma ilri qurtardqdan sonra 07 -li hesabdan toplnm msrflr -li hesabda silinir. 08 -li Kapital qoyulular hesab ( aktiv, xrc yc yesabdr) tkilatn sas vsaitlr, torpaq sahrin, trtib istifad obyektlrin, qeyri-maddi aktivlr investisiya qoyulular, elc d mhsuldar v i heyvanlarndan ibart sas srnn yaradlmas zr msrflr qoyulular haqqnda mlumatlar n nzrd tutulmudur. 09 -li Daxil olunas icar hdliklri hesab (aktiv inventar hesabdr) icardarlara uzunmddtli icar rtlri il veriln sas vsaitlr gr hesablamalarn vziyyti haqqnda mlumatlar n nzrd tutulub. Bu hesab n ox icary vern mssislr trfindn istifad olunur. 10 -li Materiallar hesab (aktiv, inventar hesabdr) mssisy mxsus olan xammal, material, yanacaq, ehtiyat hisslri, tara v baqa ehtiyatlarn mvcudluu v hrkti n nzrd tutulubdur. 11 -li Bydlmkd v kkldimkd olan heyvanlar (akti, invebtar hesabdr) tsrrfata mxsus cavan heyvanlarn, otlaqda v klldilmd olan yal heyvanlarn, qularn, vhi heyvanlarn, ar ailalrinin, satlmaq n halidn qbul olunan heyvanlarn uotu n nzrd tutulmudur. 12 -li Azqiymtli v tezkhnln yala hesab (aktiv, inventar hesabdr)mssisy mxsus olan mvafiq qaydaya uyun dvriyydki vsaitlrin trkibin daxil ediln azqiymtli v tezkhnln yalarn, tsrrfat inventarlarnn, xsusi alt v lvazimatlarn digr mk vsaitlrinin hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulur. Bu hesabda istismarda olan mvqqti tikintilr, lvazmiatlar v qurularn da uotu aparla bilr. 13 -li Azqiymtli v tezknhln yalarn khnlmsi hesab (passiv, ks nizamlayc hesabdr) istismarda olan azqiymtli v tezkhnln yalarn, digr mlakn, hminin 41 li Mallar hesabnda uotu aparlan kirayy veriln yalarn khnlm mblinin uota alnmas n nzrd tutulub. 14 -li Maddi srvetlrin yenidnqiymtlndirilmsi hesab (passiv, pulnizamlayc hesabdr) dvriyyd olan vsaitlrin myyn sbblr zundn (infilyasiya v s.) yenidn qiymtlndirilmsinin nticlri, hminin onlarn bazar qiymti il durinin mhasibat uotu

37

hesablarnda myyn edilmi dyrindn knarlamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. 15 -li Materiallarn tdark v ld edilmsi hesab ( aktiv, pul hesabdr) dvriyy vsaitin aid qiymtlilrin tdark v ld olunmas haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. 16 -li materiallarn dyrind olan knarlamalar hesab (aktiv-passiv, pulnizamlayc hesabdr ) tdark edilmi mal-material qiymtlilrinin faktiki maya dyri il uot qiymti arasndak frqlr haqqnda mlumatlar n nzrd tutulub. 19 -li Alnm servtlr zr lav dyr vergisi hesab (aktiv, hesablama hesabdr) mssisnin ld etdiyi srvtlr uzr (i, xidmtlr) dnilmi, yaxud odnilmmi lav dyr vergisi mblinin uotunu znd ks etdirir. 20 -li sas istehsalat hesab (aktiv, kalkulyasiya hesabdr) mssisnin yaranmasnn sas mqsdi hesab ediln mhsulun (ii, xidmtin) istehsalna kiln msrflr uotu n nzrd tutulub. 21 -li z istehsalnn yarmfabrikatlar hesabnda (aktiv, inventar hesabdr) mssislrd uotu ayrca aparlan z istehsalnn yarmfabrikatlarnn hrkti v mvcudluu ks olunur. 23 -li Kmki istehsalat hesab (aktiv, kalkuliyasiya hesabdr) mssislr sas istehsal, yaxud faliyyt n kmki olan istehsalatlarn msrfi haqqnda mlumatlar znd ks etdirir. 25 -li mumistehsalat xrclri hesab (aktiv, yc-bldrc hesabdr) mssisnin sas v kmki istehsalatlarna xidmt zr xrclr n nzrd tutulub. 26 -li mumistehsalat xrclri hesab (aktiv, yc-bldrc hesabdr) istehsal proseslri il bilavasit laqsi olmayan tsrrfat v idaretm xrclri haqqnda mlumatlar mumilddirmk n nzrd tutulur. 28 -li stehsalatda zay hesab (aktiv, kalkuliyasiya hesabdr) istehsalatda buraxlm zay mhsuldan olan itkilr haqndak mlumatlar n nzrd tutulub. 29 -li Xidmtedici istehsalat v tsrrfatlar hesab (aktiv, kalkuliyasiya hesabatdr) mssisnin xidmtedici istehsalat v tsrrfatlarnn mhsul buraxl, yerin yetirilni v gstriln xidmtlrl laqdar olan xrclri n nzrd tutulub. 30 -li Qeyri-sasl ilr hesab (aktiv, kalkuliyasiya hesabdr) tkilatlarda sas ilrin yerin yetirilmsi il laqdar msrflri zund ks etdiri. Bu hesab podrat hminin tsrrfat sulu il tikinti aparan mssislr trfindn istifad edilir. 31 -li Glck dvrlrin xrclro hesab ( aktiv, uot-bldrc hesabdr) mvcud hesabat dvrnd edilmi lakin glck hesabat dvrlrin aid xrclri zund ks etdirir. 36 -li Bitmmi ilr zr yerin yetirilmi mhllr hesab (aktiv, ycbldrc hesabdr) balanm mqavily mvafiq olaraq, tamamlanmam i mrhllri haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. Bu esab uzunmddtli ilri (tikinti, elmi, lahiy, geolji v s) yerin yetirn mssislr trfindn istifad edilir. 37 -li Mhsul (i, xidmt) buraxl hesab(aktiv inventar hesabdr) hesabat dvrnd buraxlm mhsullar, sifariciy thvil verili ilr v gstrilmi xidmtlr haqqnda mlumatlar mumildirmk, heminin hmin mhsulu i v xidmtlrin faktiki iestehsal maya dyri il normatib (plan) maya dyri arasndak knarlaalar myyn etmk n nzrd tutulmudur. Bu hesaba zruri hallarda istifad olunur. 40 -li Hazr mhsul hesab (aktiv, inventar hesabdr) hazr mhsulun mvcudluu v hrktin dair mlumatlar ks etdirir, maddi istehsal sahlrind istifad olunur.

38

41 -li Mallar hesab (aktiv, inventar hesabdr) sat n ld edilmi mal-material qiymtlilrinin, habel kiray yalarnn mvcudluu v herkti haqqnda mlumatlar n nzrd tutulmudur. Bu hesabdan sasn tchizat, sat, ticart, habel ictimai ia mssislri istifad edilir. 42 -li ticart lavsi ( gztli) hesab (aktiv, pul-nizamlayc hesabd) paraknd sat mssislrind mallarn uotu sat qiymti il aparldqda onlarn ticart lavlri (gzti) haqqnda mlumatlar ks etdirir. 43 -li Kommersiya xrxlri hesab (aktiv, yc-bldrc hesabdr) sasn mhsul sat il laqdar xrxlr n nzrd tutulub. 44 -li Tdavl xrclri hesab (aktiv, kalkuliyasiya hesabdr) tchizat, sat, ticart v digr bu kimi mssislrd xrclrin uotu n nzrd tutulub. 45 -li Yklnmi mallar hesab (aktiv, invetar hesabdr) gr sat mqavilsind yklnib yola salnan mhsullar zrind mlkiyyt hququ v mhsulun mhv olmas risqinin massismd malalana keid vaxt nzrd tutulubsa, yklnmi mhsullarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar ks etdirir. 46 -li Mhsul (i, xidmt) sat hesab (aktiv, mliyyat-nticli hesabdr) mehsullarn, mallarn yerin yetirilmi ilrin v gstrilmi xidmtlrin sat prosesi haqqnda, eyni zamanda bunlarn satmdam ld olunan maliyy nticlrini ks etdirir. 47 -li sas vsaitlrin sat v sair xaricolmalar hesab (aktiv, mliyyatnticli hesabdr) mssisnin mlkiyyytind olan sas vsaitlrin sat v sair xaricolmalar prosesinin ks etdirir. 48 -li Sair aktivlrin sat hesab (aktiv, mliyyat-nticli hesabdr) vvlki sat hesablarnda ad kilmyn srvtlrin sat prosesi haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. 50 -li Kassa hesab (aktiv, pul hesabdr) mssisnin kassandak pul vsaitlrinin mvcudluu v hrkti n nzrd tutulub. 51 -li Hesablama hesab (aktiv,pul hesabdr) mssisnin bankdak hesablama hesabnda milli valyuta il pul vsailrinin hrkt haqqnda mlumatlar ks etdirir. 52 -li valyuta hesab (aktiv, pul hesabdr) lk daxilind v xaricind banklardak hesabnda milli valyuta il pul vsaitlrinin hrkt haqqnda mlumatlar ks etdirir. 55 -li Banklarda olan xsusi hesablar hesab (aktiv pul hesabdr) milli v xarici valyuta il lk razisind v xaricdki akkreditivlrd, ek kitabalarnda v digr dm sndlrind pul vsaitlrinin mvcudluunu v hrktini ks etdiri. 56 -li Pul sndlri hesab ( aktiv, inventar hesabdr) mssisnin kassasnda olan pul sndlrinin (pot, dovlt rsumu, veksel markalarnn, dyri dnilmi tyyar biletlrinin, istiraht evlrin v sanatoriyalara alm puntyovkalarn v s) mvcudluu v hrkti n nzrd tutulub. 57 -li Yolda olan krmlr hesab (aktiv, pul hesabdr) yolda olan milli v xarici valtutalardan ibart pul krmlrinin, mssisnin hesablama, yaxud digr hesablara krlmk n banklarn kassalarna veriln, lakin tyinatl zr krlmmi pul vsaitlrinin hrkti n nzrd tutulub. 58 -li Qisamddtli maliyy qoyulular hesab (aktiv, pul hesabdr) mssisnin digr mssislrin qimytli kazlarna dvlt v yerli bborclar zr faizli istiqrazlara v s. qsamddtli (bir ildn ox olmayan) qoyulularn, hminin digr tkilatlara veriln borclarn hrkti n nzrd tutulub. 60 -li Malsaran v podratlarla hesablamalar hesab (passiv, hesablama hesabdr) malsatan v podratlar olan btn hesablamalarn hrktini ks etdirir.

39

61 -li Verilmi avanslar zr hesablamalar hesab (aktiv, hesablama hesabdr) Tdark olunacaq srvtlr, yaxud yerin yetirilck islr v xidmtlr n veriln avanslar, eyni zamanda qbul oluan mhsullarn, ilrin v xidmtlrin dnilmsi zr hesablamalar n nzrd tutulub. 62 -li Alclar v sifaricilr hesablamalar hesab (aktiv-passiv, hesablama hesabdr) alclar v sifaricilrl olan btn hesablamalar ks etdirir. 63 -li iddialar zr hesablamalar hesab (aktiv-passiv, hesablamalar hesabdr) malsatanlar, podratclar, nqliyyat vasitlrin v digr tkilatlara tqdim edilm iddialar, elx d onlar tqdim v etiraf edilmi, (yaxud mhkm orqankar trfindn ksilmi) crimlr, dbblm pullarl, peniyalar v s. ks etdirmk n nzrd tutulub. 64 -li Alnm avanslar zr hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) yola salm material qiymtlilri v ya yerin yetirilmi ilr gr alm avansla hminin sifariilr n yerin yetirilmi i v mhsullarn dnii uzr hesablamalar ks etdirir. 65 -li mlak v xsi sorta zr hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) mssis sorta kimi itirak edrkn mlaknn v ici heytinin sorta edilmsi zr hesablamalar n nzrd tutulub. 67 -li Bdcdnknar dnnilr zr hesablamalar hesab (passi hesabalma hesabdr) mssisnin mxtlif bdcdn knar fondlara (mulluq, allilr fondu v ddiklri dnilr zr hesablamalar ks etdiri. 68 -li Bdc v hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) mssisnin v onun ii heytinin ddiyi vergilr zr bdc il hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 69 -li Sosial sorta v tminat zr hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) mssisnin ici hettinin dvlt sosial sorta, pensiya tminat v baqalar zr hesablamalar ks etdirilir. 70 -li myin dnii zr ii heyti il hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) mssisnin siyah saynda olan v olmayan ii heyti il myin dnilmsi (mk haqqnn btn nvlri, mkafat, mavint, ilyn pensiyalara tqad v digr dmlr), habel mssisnin shmlri v digr qiymtlikazlar zr dnilmsi debeti zr hesablama ks etdirir. 71 -li Thtlhesab xslrl hesablama hesab (aktiv-passiv hesablama hesabdr) iilrin inzibati- tsrrfat v mliyyat, habel ezamiyyt xrclri n thtlhesaba verili mbllr zr hesablamalar haqqnda mlumatlar uldirm n nzrd tutulmudur. 73 -li sair mliyyatlar zr ii hyti il hesablamalar hesab( aktiv-passiv hesablama hesabdr) myin dnilmsi, thtlhesab xslr v deponentlr zr hesablamalardan baqa mssisnin ii heyyi il qalan btn nv hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. 75 -li tsisilrl hesablamalar hesab (passiv hesablama hesabdr) mssisnin nizamnam kapiyalna qoyulular, glirlrin dnilmsi v s. zr tsisilr olan btn nb hesablamalar ks etdirir. 76 -li mxtlif debitor v kreditorlarla hesablama hesab (aktiv-passiv hesablama hesabdr) bundan vvlki hesablarda gstrilmyn btn nv mliyyatlar zr debitor v kreditorlarla, kommersiya xarakteri damayan mliyyatlar zr mxtlif tkilatlarla (thsil, elmi xssislr v s.) nqliyyat, dmir yolu su xidmtlrin gr v hesablamalarn hrktini mumildirmk n nzrd tutulub. 78 -li Trm (asl) mssislrl hesablamalar hesab ( aktiv-passiv hesablama hesabdr) trm mssislrl btn nv hesablamalar ks etdiri.

40

79 -li Tsrrfatdaxili hesablamalar hesab ( aktiv-passiv hesablama hesabdr mssisnin ayrca balansnda olan filiallar, nmayndliklri v digr ayrca struktur blmlril btn nv hesablamalar mumildirmk n nzrd tutulub. 80 -li mnft v zrr hesab (aktiv-passiv, maliyy nticli hesabdr) hesabat ilind mssisnin faliyytinin son maliyy nticlrini (mnft, yaxud zrri) ks etdiri. 81 -li mnftin istifadsi hesab (aktiv, nizamlayc hesabdr) hesabat ili mnftinin istifad olunmas haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. 82 -li Qiymtlndirildikc ehtiyatlar hesab (passiv, fond hesabdr) ayr-ayr uot obyektlrinin qiymtinin dqiqldirilmsi n mssinin gliri hesabna yaradlan ehtiyaclar haqqnda mlumatlar ks etdirmk n nzrd tutulur. 83 -li Glck dvrlrin glirlri hesab (passiv, fond hesablar) hesabat dvrnd alnm, lakin glck hesabat dvrlrin aid glirlr haqqnda mlumatlar, habel hesabat dvrnd akar edilmi skikhlmlr zr borclarn qardak daxilolmalar v skik glmi qiymtlilrin balans dyri il gnahkar xslrdn tutulas mbl arasndak frqlri mumildirmk n nzrd tutulub. 84 -li Srvtlrin skik glmsi v xarab olmasndan itkilr hesab (aktiv, hesablama hesabdr) istehsal (tdavl) xrclrin, yaxud gnahkar xslrin hesabna yazlmasndan asl olmayaraq, srvtlrin tdark, saxlanmas v sat prosesin myyn edilmi skikglm, mnimsm v xarabolmadan itki mbllrini ks etdiri. 85 -li Nizamnam kapital hesab (passiv, fond hesabdr) mssisnin nizamnam kapitalnn hrkt v mvcudluunu ks etdirmk m mzrd tutulmudur. 86 -li Ehtiyat kapital hesab (passiv, fond hesabdr)qanunvericiliy uyun yaradlsn ehtiyat kapitalnn hrkti v mvcudluu haqqnda mlumatlar mumildirmk ndr. 87 -li lav kapital hesab (passiv, fond hesabdr) lav kapital haqqnda mlumatlar ks etdirmk ndr. 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hesab (passiv, fond hesabdr) mssisnin bldrlmmi mnftinin dnilmmi zrrinin, o cmldn xsusi tyinatl fondlarn hrkti haqqnda mlumatlar ks etdirir. 89 -li Qardaki xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesabnda (passiv, fond hesabdr) xrclrin v dmlrin istehsal v tdavl xrclrin brabr miqdarda daxil edilmsi mqsdi il myyn edilmi qaydada yaradlm ehtiyat mblinin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar ks olunur. 90 -li qsamddtli bank kreditlri hesab (passiv, ssuda hesabdr) mssisnin lk razisindki v xarici banklardan milli v xarici valyutalara ald mxlif qsaddtli (bir ildn artq olmayan mddt) kreditlrin vziyyti haqqnda mlumatlar n nzrd tutulub. 92 -li Uzunmddtli bank kreditlri hesab (passiv, ssuda hesabdr) mvafiq olaraq bir ildn artq mddt alnm kreditlrin vziyytini ks etdirir. 93 -li ilr n bank kreditlri hesab (passiv, suda hesabdr) mssismom iilrin frdi mnzil, ba evlrinin tikintisi v baqa mqsdlr bor vermk, hminin kredit satlm mallara gr ticart tkilatlarna dnilmasi mbllr n mssisnin ald bank kreditlrinin hrkti n nzrd tutulub. 94 -li Qsamddtli borclar hesab (passiv, ssuda hesabdr) bir ildn artq olmayan mddtd milli v xarici valyuta il, lk daxilind v xairicida borc vernlrl (banklardan baqa) onlardan alnm kreditlr, yaxud dihgr clb olunmu vsaitlr zr hesablamalar ks etdirir. 95 -li Uzunmddtli borclar hesab (passiv, ssuda hesablar) mvafiq olaraq bir ildn artq borcvernlr hesablama n nzrd tutulur.

41

96 -li Mqsdli maliyylmlr v daxilolmalar hesab (passiv, fond hesabdr) mqsdli tdbirlrin hyata keirilmsi n ayrlm vsaitlrin(digr mssislrdn, dvlt orqalarndan v s.) mvxudluun v hrktini ks etdiri. 97 -li cra hdliklri hsab (passiv, hesablama hesabdr) uzunmddtli icary verilmi sas vsaitlr gr, icary vernlrl hesablamalarn vziyytini ks etdirir. Bu hesab icardar msislr trfindn istifad olunur.

Balansarxas hesablar.
Balansarxas hesablar mssisy mxsus olmayan, lakin mvqqti onun istifadsind, yaxud srancamnda (icary gtrlm sas vsaitlr, msuliyytli mhafizd, tkrar istehsalda v s. olan maddi srvtlr) olan qiymtlilrin, rti hquq v hdliklrin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumat mumildirmk, hmcinin ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarna nzart etmk n nzrd tutulmudur. 001 -li cary gtrlm sas vsaitlr hesab mssisnin icarya gtrdy sas vsaitlrin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub (03 -li Uzun mddt icarya gtrlm sas vsaitlr balans hesabnda uota alnan uzun mddtli icarya gtrln sas vsaitlrdn baqa). 002 -li Msuliyytli mhafizy qbul edilmi mal-material qiymtlilri hesab msuliyytli mhafiz qbul edilmi mal-material qiymtlilrin mvcudlui v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 003 -li Emal qbul edilmi materiallar hesab mssislr istehsallar trfindn dnilmyn, sifariinin emala qbul edilmi (z materialndan hazrlanm) xammal v materialnn mvcudluu v hrkt haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Xammal v materiallarn emal, yaxud tamamlanmas zr msrflrini uota alan hesablarda aparlr. 004 -li Komissiyaya qbul edilmi mallar hesab mqavil sasnda komissiya qbul olunmu mallarnmvcudlui v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Bu hesab mssislr-komissionerlr trfindn istifad olunur. 005 -li Quradrlmaa qabul edilmi avadanlqlar hesab podrat tkilatn sifaroilrindn quradrmaq n ald btn nv avadanlqlarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulub. Bu hesab mssislr podratlar trfindn istifad olunur. 006 -li Ciddi hesabat blanklar hesab mhafiz olan v ththhesaba veriln ciddi hesabat blanklarnn qbz kitabalar, vsiq blanklarn, diplomlar, mxtlif abonemetrlr, talonlar, biletlr, mal-mayitedici sndlrin blanlar v s. mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 007 -li Zrr silinmi umidsiz debitor borclar hesab borclularn dm qabiliytinin olmamas nticsind zrr silinmi debitor borclar haqqnda mluaylar mumildirmk n nzrd tutulmu. Bu borc borclunun mlak vziyti dyidiyi halda onun tutulmas mmknlyn mahid etmk n silindiyi andan be il rzind balans arxasnda uota alnr. 008 -li Alinm dnilrin v hdliklrin tminat hesab hdliklr v dnilrin yerin yetirilmsinin tmin edilmsin alnm tminatlarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur.