Güneydoğu Enerji Forumu Bildiriler Kitabı

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005
GNEYDOU ANADOLU BLGES ENERJ FORUMU BLDRLER KTABI TMMOB EMO DYARBAKIR UBES Yayn No: 2 EDTRLER: Bilal GM M. Nedim TZN dris EKMEN
TMMOB ELEKTRK MHENDLER ODASI DYARBAKIR UBES Ali Emiri 4. Sok. Mge 6 Apt. Kat: 1 No:2 Yeniehir / Diyarbakr Telefon: 0 (412) 222 22 30 0 (412) 228 46 20 0 (533) 385 55 30 0 (544) 698 51 55 0 (505) 242 58 81 Faks: 0 (412) 228 46 20 E-posta: diyarbakir@emo.org.tr
Her Hakk Sakldr zin Alnmadan oaltlamaz. Copright 2006 ISBN:
ii
NDEKLER
Kurullar..........................................................................................................................iv Katkda Bulunan Kurulular .......................................................................................v Sunu...............................................................................................................................vi Al Konumalar ........................................................................................................1 Tark den ...............................................................................................................2 Kemal Ulusaler ........................................................................................................5 Mehmet Soanc.......................................................................................................9 Osman Baydemir .....................................................................................................13 1. Oturum .......................................................................................................................16 TEA ve Gneydou Anadolu Blgesi Enerji letim Sistemi, brahim Balanuye, Teia Apk Daire Bakan .......................................................................................17 letim Alt Yap Ve letme Sorunlar, Sleyman lhan, Teia 16. letim Tesis Ve letme Grup Mdr / Batman..............................................................................28 TEDAn Gneydou Anadolu Blgesi Hizmetleri Ve Kayp+Kaak Enerji Sorunu , Abdullah Atalay, Teda Genel Mdr Yardmcs. ..............................33 Gneydou Anadolu Blgesi Genel Enerji Sorunlar Ve Diyarbakr li Elektrik Sorunlarn Tespit Etme Anket Sonular, M.Nedim Tzn, Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesi.........................................................................................40 Elektrik Enerjisinde Kalite Kavram Ve Enerji Sorunlar zmnde rnek Planlama Yaklam, Dr. Bilal Gm, Dicle niversitesi ................................48 2. Oturum .......................................................................................................................63 Blgemizin Enerji Kaynaklar Ve Enerji Projeksiyonu, Prof.Dr. Mehmet Cebeci, Frat niversitesi ...................................................................................................64 Trkiyenin Hidrolik Enerji Kaynaklar Ve EAn Blgemize Katks, Nevzat N. Doan, Aydoan nver, Ea Karakaya ve Atatrk Hes letme Mdrl. 83 Gneydou Anadolu Blgesi Petrol Rezervi, retimi ve TPAO, Sebahattin Ulay, Tpao Adyaman Blge Mdrl ........................................................................89 Mobil Santraller Ve evreye Etkileri, Cengiz Glta, TMMOB Enerji Komisyonu ............................................................................................................93 3. Oturum ....................................................................................................................... 104 Hkmetimizin Gelecee likin Enerji Politikalar, Afif Demirkran, Batman Milletvekili ............................................................................................................105 Tarmsal Sulama Ve Enerji, Hasan Kl, D.S.. X. Blge Mdrl ..............111 Deien Dnya Dzeni Inda Enerji Politikalar, Prof.Dr. Arif Nacarolu, Gaziantep niversitesi............................................................................................ 118 Blgeye Ynelik Enerji Politikalarnn Blge Ekonomisine Getirecekleri, Kutbettin Arzu, Diyarbakr Ticaret Ve Sanayi Odas ............................................................123 Enerji Politikalar, Kemal Ulusaler, Elektrik Mhendisleri Odas ......................127 Panel Sosyo-Ekonomik Yapnn Enerji Kullanmna Etkileri Ve Sektrel Sorunlar..135 Sonu Bildirgesi .............................................................................................................171
iii
Kurullar Yrtme Kurulu

1. CEM KKEY 2. TARIK DEN 3. FAHRETTN ADA 4. MUSTAFA AYHAN 5. M.NEDM TZN 6. BLAL GM 7. DRS EKMEN 8. B.UUR YAKA 9. MURAT KAYA Forum Sekreteri: Bilal GM EMO Merkez Yn.Kur.yesi EMODiyarbakr ube Yn.Kur.Bk. JMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Bk. Maden Mh.Odas Diyarbakr l Temsilcisi EMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Bk.Yrd. EMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Yazman EMO Diyarbakr ube Yn.Kur. Sayman EMO Diyarbakr ube Yn.Kur. yesi EMO Diyarbakr ube Mdr
Dzenleme Kurulu
1- CEM KKEY 2- METN TELATAR 3- CENGZ GLTA 4- NECAT PEK 5- MUSA EEN 6- ARF NACAROLU 7- TARIK DEN 8- M.NEDM TZN 9- BLAL GM 10- DRS EKMEN 11- METN AKTA 12. ABDULLAH BA 13. MURAT KAYA 14. B. UUR YAKA 15- FAHRETTN ADA 16- HAKAN MERTOLU 17- MUSTAFA AYHAN 18- DENZ KIRA 19- A.VAHAP ZVURMAZ 20- BAHATTN POLAT 21- FARUK ERKEN 22- HSEYN AKSOY 23- SELAHATTN ERDEM 24- SERVET ALPARSLAN 25- SUAT MCAHTOLU 26- SLEYMAN BALKAN 27- KR KARABOA 28- LTER AKINCI 29 MAHMUT YAIZ EMO Merkez Yn.Kur.yesi EMO Denetleme Kurulu Bk. TMMOB Enerji Komisyonu yesi EMO Ankara ube Yn.Kur.Bk. EMO zmir ube Yn.Kur Bk. EMO Gaziantep ube Yn.Kur Bk. EMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Bk. EMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Bk.Yrd. EMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Yazman EMO Diyarbakr ube Yn.Kur. Sayman EMO Diyarbakr ube Yn.Kur. yesi EMO Diyarbakr ube Yn.Kur. yesi EMO Diyarbakr ube Mdr EMO Diyarbakr ube Enerji Komisyonu yesi JMO Diyarbakr ube Yn.Kur.Bk. MMO ube. Yn. Kur. yesi Maden Mh.Odas Diyarbakr l Temsilcisi evre Mh.Odas Diyarbakr l Temsilcisi EMO Malatya l Temsilcisi EMO anlurfa l Temsilcisi EMO Batman l Temsilcisi EMO Mu l Temsilcisi EMO Elaz l Temsilcisi EMO Ar l Temsilcisi EMO Bitlis l Temsilcisi EMO Van l Temsilcisi EMO Mardin l Temsilcisi EMO rnak l Temsilcisi TEDA
iv
Katkda Bulunan Kurulular

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Tarm ve Ky leri Bakanl Diyarbakr Valilii Diyarbakr Bykehir Belediyesi TEDA Genel Mdrl TEA Genel Mdrl EA Genel Mdrl DS Genel Mdrl TPAO Genel Mdrl Dicle Elekrtik Datm A.
10 DS X. Blge Mdrl 11 TEA 16. let. Tesis letme Grup Mdrl 12 Dicle niversitesi 13 Frat niversitesi 14 nn niversitesi 15 Gaziantep niversitesi 16 DEDA Diyarbakr Messesesi 17 Diyarbakr Ticaret ve Sanayii Odas 18 Tes- Diyarbakr 1 Nolu ube 19 Kesk ESM Diyarbakr ubesi
Sunu
Gneydou Anadolu blgesinin enerji retim ve tketim potansiyelinin ortaya konulmas, mevcut sorunlarnn irdelenmesi, sorunlara zm nerileri getirilmesi ve blgeye, lkeye ynelik enerji politikalarnn oluturulabilmesi, amacyla; 2-3 Aralk 2005 tarihinde Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesi Tarafndan Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu , Diyarbakrda dzenlenmitir. Forum ile, konuyla ilgili st dzey brokratlar, akademisyenler, ilgili kurulular ve meslek kurulularnn temsilcilerinin bir araya gelerek bilgi aktarmnda bulunmas ve sorunlara zm nerilerinin gelitirilebildii tartma ortamlarnn oluturulmas salanmtr. Blgemizde ilk kez dzenlenen olan ve baarl bir alma ortaya konulduu dnlen Enerji Forumunda, sunulan bildiriler, paneldeki sunumlar ve sonu raporu bu kitapta toplanmtr. 23 Aralk2005 tarihinde Diyarbakr Bykehir Belediyesi Konferans Salonunda yaplan Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumuyla, lkemiz ve Blge illeri iin nemli kazanmlar salanm, enerji sorunlar taraflarca tartlarak zm nerilerinde bulunulmutur. Gneydou Anadolu Enerji Forumuna katlarak blgeye ve lkeye katkda bulunan tm kii ve kurululara katklarndan dolay teekkrlerimizi sunarz. Yrtme Kurulu
vi
AILI KONUMALARI
Tark DEN Kemal ULUSALER Mehmet SOANCI Osman BAYDEMR EMO Diyarbakr ube Bakan EMO Genel Bakan TMMOB Genel Bakan Diyarbakr Bykehir Belediye Bakan
Tark den EMO Diyarbakr ube Bakan Sayn Valim, Sayn. Byk ehir Belediye Bakanm, lk kademe Belediye Bakanlarm, Sivil Toplum kurulular ve Meslek Odalar,--Bakan ve Yneticileri, Kamu kurulularnn deerli yneticileri, Deerli meslektalarm; Kymetli Konuklarmz, Deerli basn mensuplar; EMO Diyarbakr ubesi ynetim kurulu adna hepinizi saygyla selamlyorum. Gneydou Anadolu Blgesi enerji formuna ho geldiniz. Szlerime balarken; bizlere ev sahiplii yapan ve gerekli imkanlar sunan, Bykehir belediye bakanmz sayn, Osman BAYDEMRE teekkr ediyorum. Blge enerji sorunlarnn gndeme tanmas, zm nerilerinin oluturulmas ve gelecee ynelik enerji projeksiyonlarnn gelitirilmesini hedefleyen 2005-Blge Enerji forumunu ilk kez Diyarbakr da dzenlemenin onurunu sizlerle paylatmz ifade etmek istiyorum. Deerli konuklarmz bilindii gibi enerji ile ilgili nemli sorunlarla kar karyayz. nsan yaamnda su ve ekmek kadar yaamsal neme haiz olan elektrik enerjisinin bilinli ve tasarruf nitelikli kullanlmas, lkemizin iinde bulunduu ekonomik koullarn almas ve kaynaklarn verimlilii asndan ok nemlidir. Yer alt ve yerst enerji kaynaklarnn zenginlii ile enerji cenneti zelliine sahip lkemizin; z kaynaklarna dayal retim modellerinin tercih edilmesi; da bamlmz azaltaca gibi, ekonomik kayplarmzn asgari dzeyde olmasn salayacaktr. Enerji de da bamllk, lke sanayisinin alterini de baka lkelere vermekle edeerdir. Parasal hareketlere dayal ve retime dayanmayan bir byme yerine; kalknmann hedeflendii, blgeler aras gelime farkllklarnn ortadan kaldrld, kendi yurttayla bark, kendi insanna ve kendi retim gcne gvenen, demokratik deerleriyle blgede ekim merkezine dnen bir Trkiyenin aydnlk gelecei iin her trl engeli amamz gerektiini dnyorum. Deerli konuklarmz; Kaliteli ve kesintisiz enerji tketicinin en doal hakkdr. Enerji sektrnn ncelii, kaliteyi hedeflemek olmaldr. zellikle k aylarnda kalitesiz ve kesintili enerji, blge halknn kaderi haline gelmitir. Bu durumdan toplumun btn kesimleri madur olmaktadr. Sektrel sorunlarn nemli boyutlara ulamas, blgeyi,, evre ve grlt kirliliine neden olan, jeneratr pazar haline getirdi. Son birka yldr lokal bazda datm hatlar yenilenmekte ve ksmen yer altna alnmaktadr. Yllarn yatrmszln ksa sre iersinde gidermek mmkn deil. Ancak, tesis ve yenileme almalarna ayrlan payn arttrlmas, kalifiye personel istihdamnn salanmas, enerji sektrn kalc bir idari yapya kavuturulmas ve tketici bilincinin oluturulmas nemli mesafeler almamz salayacaktr. 2
Baz basn organlarnda Trkiyede kaak enerji kullanm sadece blgeye mal edilmeye allmaktadr. Bu, kabul edilmeyecek bir varsaymdr. Bu yaktrma blgede yaayan drst tketicilerin tepkisine neden olmaktadr. Kaak kullanm, deiik oranlarda Trkiyenin tamamnda mevcuttur. Bu sorun, sadece blgeyi deil, lke genelini kapsayan ve ksa srede zlmesi gereken kronik bir problemdir. nemli olan bir blgeyi sulu olarak gstermek deil, lke genelinde sosyal ve ekonomik tedbirler almak suretiyle,, kaak kullanmn nedenlerini, ortadan kaldrmaktr. Yllarca kurumsal denetimin gerektii gibi yaplamamas, tketici bilincinin oluturulamamas, Youn g alan blge kentlerindeki nfusun nemli bir blmnn alk snrnn altnda yaamas, halkn bir ksmn kaak enerji kullanmna itmitir. Deerli konuklarmz; - lkemizde bu koullarda yaayan insanlarn sua tevik edilmemesi konusunda zmler retmek zorundayz. Anayasamzn 5. maddesinde nsann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak, devletin temel ama ve grevleri arasndadr. Bu anlamda, salk sektrnde yeil kart uygulamasna benzer bir metotla; Trkiye genelinde alk snrnn altnda yaamla mcadele eden, isiz ve yoksul kesimler iin zel - indirimli tarife uygulanmas.. veya ayda 100 kwhe kadar enerji tketim bedeli alnmamas sosyal devlet anlaynn tesisi iin byk nem arz etmektedir. Ancak; kaak kullanarak, bunu bir kazan biimi ve doal bir hak olarak haline getiren, kamu kaynaklarn smren, kesimlerle de Tedan ciddi bir biimde mcadele etmesi gerekmektedir. Kukusuz, bu mcadelede; resmi veya sivil btn kurulularmzn Teda alanlarna gerekli destei salamas gerekir. Kamuoyunun da ok yakndan takip ettii gibi; Bunun acsn; 18 Ekim 2002 tarihinde TEDA Mdr yardmcs Elektrik Mhendisi Hasan BALIKCI nn kaak elektrik kullanan etelerce katletmesiyle en ac biimde yaadk. Enerji formunun 2. gnnde sosyoekonomik yapnn enerji kullanmna yansmas ve sektrel sorunlar ad altnda dzenleyeceimiz panelde bu konuda nemli mesafeler alacamza inanyorum. Deerli konuklarmz ; -Blgenin kalknmas, ekonomik ve sosyal yaamn yeniden tesis edilerek, istihdam alanlarnn oluturulmasna nemli katklar salayacak dnyann sayl projelerinden olan GAP projesinin tamamlanmas hayati nem tamaktadr. Enerji boyutundaki projelerin byk bir blm tamamland. Ancak, tarmsal sulama projenin tamamlanmas konusundaki kaygl bekleyiimiz devam etmektedir. sulama kanallarnn blge genelinde tesis edilmesi sonucu, reticinin gelir dzeyinin artmas ile birlikte bu alanda harcanan elektrik enerjisinin ekonomiye kazandrlmas mmkn olacaktr. Deerli konuklarmz; TEDA Genel Mdr yardmcs sayn Abdullah ATALAY ve TEA Genel Mdr Yardmcs Sayn Halil ALI n enerji forumuna katk sunmak zere aramzda bulunmalarndan mutluluk duyduumuzu ifade etmek istiyorum. nmzdeki yllarda geleneksel olarak dzenlemeyi planladmz Gneydou Anadolu Blgesi enerji forumunun hazrlk almalarn, ciddi bir sorumluluk anlay iersinde gerekletirmeye altk. ki gn boyunca olduka deerli akademisyen, brokrat, meslek rgt ve sivil toplum rgt yneticilerinin yer alaca enerji forumundan, nemli sonularn kamuoyuna yansmas hedeflenmitir. Elektrik Mhendisleri odas ; Kamu yararnn ve halkn karlarnn korunmas hedefiyle, bilgi birikimini paylamay, birlikte retmeyi ve ilgili kurumlarmza grev bilinci iersinde katk sunmay prensip edinmitir. 3
Deerli konuklarmz; Szlerimi tamamlarken forumu destekleyen Tarm ve ky ileri bakanlmza, Diyarbakr il valiliimize, Bykehir belediye Bakanlna, Blge niversitelerimize ve katk sunan kurulularmza teekkr ediyoruz. Formun gerekletirilmesi iin katklarn esirgemeyen Elektrik Mhendisleri odas genel merkezine, dzenleme kurulu, yrtme kurulu ve ilgili komisyonlara teekkr ediyorum. Enerji Formunun blgeye ve lkemize nemli katklar salayaca inancyla, ynetim kurulu adna hepinize tekrar teekkr eder, sayglar sunarm.
Kemal Ulusaler Elektrik Mhendisleri Odas Merkez Ynetim Kurulu Bakan Sayn Valim, Sayn Belediye Bakanlar, Deerli Birlik Bakanm, TMMOB ve bal odalarn deerli yneticileri, Elektrik Mhendisleri Odasnn deerli ynetici ve yeleri, niversitelerin, TEDA, TEA ve dier kurum ve kurulularn, sendikalarn ve sanayi odasnn deerli temsilcileri, Deerli basn emekileri, Sevgili meslektalarm; Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumuna ho geldiniz diyorum. EMO adna hepinizi sevgi ve saygyla selamlyorum. EMO bir yandan misyonu gerei dier yandan da yasasnda kaynaklanan grevleri gerei dnyada ve lkede alanndaki gelimeleri izleyip, deerlendirip, elde ettii sonular iktidara, muhalefete ve kamuoyuna sunmak durumundadr. Ve enerji bu ilgi alanlarnn en banda yer almaktadr. Yine EMO feneri dar bir alana tutmann yeterli olmayaca bilinciyle her iki yllk dnemde says 18i bulan sempozyum, kongre, Saytay, altay ve forumlar dzenlemektedir. Bu forumda bunlardan biridir. TMMOB adna 21 ve 23 Aralk tarihleri arasnda gerekletireceimiz 5. Enerji Sempozyumu ncesi dnem boyunca blgesel bazda birka enerji forumu yapmay hedefledik. Youn gndem nedeniyle ancak bu forumu gerekletirebildik. Enerji asndan lkenin ve dnyann en youn ve hareketli corafyasnn neredeyse merkezindeki bu blgede bylesi zorlu bir grevi baaryla gerekletiren Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesi yneticilerine ve emei geen herkese teekkr bir bor biliyor, ellerine yreklerine salk diyorum. Deerli konuklar; Gerekten de Gneydou Anadolu Blgesi enerji asndan dnyann en hareketli corafyasnn tam gbeinde cennet ve cehennem ikilemini yayor. Dolaysyla bu forumun nemi bizce ok byktr. Hemen yanmzdaki Basra Krfezinin dnyann petrol ihracatndaki pay % 45lere dayanyor ve 2025te bu payn % 66ya ulaaca ngrlmektedir. Ayrca bu blge maliyetlerin en dk olduu blgedir. Hemen komumuz Iraktaki petrol maliyetleri 2.5 dolar civarndadr. Bu Kuzey Deniz petrollerinde 20 dolarlara kmaktadr. Ve rezerv mr de petroln bildiimiz gibi 50 ile 60 yl olan bir enerji kaynadr ve bu enerji kaynana zellikle ABD, AB ,in ve Japonya olmak zere tm dnyann ok ihtiyac olduunu biliyoruz. Emmuel Philip Dumas, Bismarcn kan ve demir zdeyii, artk kan ve petrol eklinde ifade edilecektir derken tam da bugn tarif ediyor aslnda. Deerli konuklar getiimiz gnlerde AB mzakere sreci, tarama sreci balad. Bu srete pek ok ey masaya yatrld. Baz konularda gndeme geldi. lgin konular gndeme geldi. Ben biraz daha geriye gidip Avrupa ile 1913 tarihleri arasndaki ilikilerimize de birka satr deinmek istiyorum. Dnemin ngiltere Dileri Bakan Balfour, Ne bakan Churchill, ne de bir bakas Dicle ve Fratn evresindeki geni 5
topraklar Osmanllarn denetimine brakmak istemeyecektir. Bu durumda sormak isterim; Mezopotamyadaki kk Zap suyuna kadar yetrli derecede zengin su kaynaklarn denetim altna alacak ekilde ordularmzla ilerlememizin byk yarar yok mudur? diyor. imdi geen ay AB mzakere srecinde nmze getirilen su konusunu hatrlayalm. Avrupal neredeyse 100 yldr blge sularnn denetimi peinde. Yani blgede enerji olarak sadece petrol nem tamyor. Su da en az petrol kadar nem tayor. Deerli konuklar Trkiyenin 153.2 milyar dolar kadar d, 166 milyar dolar konsolide i borlarndan sz ediliyor. zellikle bu 153.2 milyar dolar d bor bize dnya bankas ve IMF dayatmalarna neden olmaktadr. Bu dayatma neyiniz varsa satn dayatmasndan baka bir ey deildir. imdi burada szn ettiim gibi Avrupann su konusundaki isteklerini, su konusundaki denetim arzularn sylemitik. Sadece Avrupa m blgede su konusunda denetim arzusu ierisinde. Elbetteki deil. Birka alnt daha vermek istiyorum. imon Perez yle diyor; Nfus artyor. Suyu retmek iin imkan yaratmazsak bu kez su iin savaacaz. Yine srail Tarm Bakan Rafael Eliltan; Blgede su saatli bombadr diyor. Bir ey daha okuyarak bu konuyu bitirmek istiyorum. Tevrat Tekvin blm 15/18de bir blm var. O gn rab Abrahamla ahd edip dedi: Msr rmandan byk rmaa Frat rmana kadar bu diyar senin zrriyetine verdim. Demek ki tarihsel bir nemi de var suyun. Evet su bu corafyada petrol kadar tarihsel bir nem tar. Ayn zamanda bu corafyann su kaynaklar zellikle Trkiyenin elektrik enerjisi iin de byk rol oynamaktadr. Blgedeki hidroelektrik santrallerin toplam kurulu gc 8 bin MW civarndadr. Trkiyedeki bu toplam hidroelektrik enerjisinin % 55ine, genel elektrik retiminin ise yaklak % 20sine denk dmektedir. Deerli katlmclar mevcut durum bu iken lkeyi ve bu forumun ilgi alan olan Gneydou Anadoluyu ne bekliyor. ncelikle enerji alanndaki zelletirme uygulamalar sonucu kar karya kalacamz sorunlar bizi bekliyor. Bunu neye dayanarak sylyoruz? Elektrik enerjisi retimden datma btnlk ierir. Ve elektrik enerjisi doal tekel zellii tamaktadr. ncelikle bu btnl bozmak sorun yaratmaktadr. kincisi zellikle datmda kamu tekeline son verip blgesel tekelleri yaratmak sorun yaratmak demektir. Elektrik enerjisi zellikle tketici tercihleri asndan esnek deildir. kame edilemez zellii vardr. Burada bir iki rnekle bunu amak istiyorum. Sizler pazarda piyasa da pirin bulamayabilirsiniz. Ama pirincin yerine bulgur makarna ikame edebilirsiniz. Ama elektrik byle deildir. Elektriin yerine herhangi bir ey ikame edemezsiniz. Suda buna benzer bir eydir. Su yerine rnein meyve suyu veya st ile banyo yapamazsnz. Geri Cleopatra gemite st ile banyo yapm ama gnmz iin geerli deildir. Ama suyun baka bir zellii var. Tanklarla, damacanalarla, ielenmek suretiyle depo edilebilme zellii var. Ama elektrii depo edemezsiniz. Depo etme zellii yoktur. te bu zelliklerinden dolay zellikle datm zelletirmeleri ile halk zel, blgesel tekellerin insafna terk etmek bizce sutur. Gemite lkeyi al yada de anlamalaryla uzun erimli ekonomik ykler altna sokanlar, benzeri birok yanl yaptlar. EMO olarak izledik ve onlar uyardk. Dinlemediler. Ve elbette sonuta emdinlililerin dedii gibi hatine girtin ve yce divan yolundalar. EMO olarak yine izliyor ve uyaryoruz. Elektrik Datm sisteminde kayp kaaklarn miktar tam olarak bilinememektedir. Fakat nmzde elektrik datm zelletirmeleri vardr. Burada da en zayf karn bu iin, elbette bu kayplar ve kaaklardr. Bunlardan ok sz ettik. Ve bu forum boyunca da sz edeceiz. Az nce ube Bakanmz Tark dende sz etti. Bunlar burada epey uzun sre alacak ve tartlacak. Ve burada byk bir kaos var. rnein Enerji Bakan % 18-19lardan bahsederken kayp kaaklardan, BEDA % 22. Bir baka tanmlama yapanlar, yada bir baka istatistik yapanlar %25 6
diyenlerde var. Net bir rakam olarak halen sylenemiyor. Ama nmzdeki gnlerde zelletirme ihalelerine balanaca syleniyor. Alt yap ve hizmet sunumunun elle tutulur bir vaziyette olmadn gryoruz. Yatrmlar yaplmamakta zelletirmeler nedeniyle. Ama btn bunlarn dnda kaynak zaman zaman yaratlabilmekte. rnein ebeke ihaleleri iin kaynak yaratlmtr, Trkiyede ama ebeke ihaleleri yaplamamtr. Neden yaplamamtr. nk 100 trilyon lira zerinden i bitirmeler istenmi, yerli firmalar by pass edilmi, yabanc firmalar ihaleye ilgi gstermemitir ve halen ihale yaplamamtr. Arz gvenlii konusunda gelecek karanlktr. Enerji Tabii Kaynaklar Bakanl ve EPDK arasnda tartma, srtme ve kaos devam etmektedir. zellikle EPDK kresel kapitalizmin tamda bizim gibi lkeler iin ortaya koyduu bir yaplanmadr. Kurullar biliyorsunuz; eker kurulu, ttn piyasas kurulu ve buna benzer birok kurul ve kurulmutur. Bunlarn hibir siyasi sorumluluu yoktur. Yetkileri ok, ama siyasi sorumluluu olmayan kurullardr. Dolaysyla siyasi sorumluluu olmayan bu yetkili kurulular, bugnlerde giderek snrlarnn dna kma noktasndadrlar. rnein; elektrik enerjisi piyasasnda EPDKnn ihale yapma yetkisi uan yoktur. Ama hidroelektrik santralleri ihaleye kartabilmektedir. Bu yetki zelletirme idaresindedir ama bu yetkiyi EPDK kendisi kullanmaktadr. Yakn gelecekte rekabet kurulu ile de kar karya gelecekler. Ve EPDKnn ok ilgin baz sylemleri de var. Enerji Tabi Kaynaklar Bakanl arz gvenlii konusunda mutlaka devletin kamunun devreye girmesini ve olmas gerektiini sylerken, EPDK son zamanlarda pek ok toplantlarda ve konumalarda zellikle EPDK bakan Devlet yabanc yatrmclar ekmek iin u taahd vermelidir diyor. Devlet kesinlikle yatrm yapmayacak , bunu syleyin diyor. Byle bir ey olamaz.. Dolaysyla bu sknt nmzdeki srete de gndeme gelecek. Yine zelletirmeler, daha dorusu blgesel tekeller sonucu byk tketici iin ucuzluk; Toplumun geni kesimi kk tketici iin ise pahallk getirecektir bu kanlmazdr. Bunu yalnz biz sylemiyoruz. zellikle Ankara ve Anadolu enerji datmna talip olan bir firmann ynetim kurulu bakan dile getiriyor. Bu kuruluta Azerbaycan, Ankara, Kbrs geni ierisinde bir takm rgtlenmelere devam ediyor. nmzdeki gnlerde de ok ilgin eyler olabileceini taahht ediyoruz bu konuda. Bunlar dahi zellikle enerjinin pahallaacan kk tketiciler iin pahallaacan net olarak sylyorlar. Zaten bu ngiltere zelletirmesinde de bu byle olmutur. Dier yerlerde de bu byle olmutur. Sermaye yine bu datm zelletirmelerinde zellikle Trakya, stanbul, zmir, Kocaeli, Ankara gibi yerlere ,daha dorusu getirisi byk olan sanayisi yksek olan yerlere talip olacaklardr. Dou Anadolu, Gneydou Anadolu ve Karadenize taliplilerin ok az olacan yada hi olmayacan dnyoruz. Bu blgelerde devlet ya sbvanse yoluna gidecek yada fiyat artracaktr. Her iki durumda da yk yine halkn srtna yklenecektir. Burada una deinmek istiyorum. OECD lkelerinde bir ailenin elektrik enerjisi gideri gelirinin yzde 0.5i yani yarm ile yzde biri arasnda deimektedir. lkemizde bu oran, gelirinin yzde onlarn amaktadr. Ortalama olarak sylyorum. Bu durumda bir ailenin asgari 5 bin YTL yani 5 milyar TL geliri olmaldr ki OECD ortalamasna yaklaabilsin ancak. Bir baka rnek daha veriyorum zellikle bu fiyatlarn artrlmas ile ilgili. Bir blgesel gelir istatistikleri var. Blgesel gelir dalm. Marmara blgesi GSMH ierisindeki pay yzde 37.8dir. Gneydou Anadolu ise yine GSMH iindeki pay yzde 5.3tr. Dou Anadoluda ise bu daha dk. Hal byle iken birde blgesel tarife koymak asla kabul edilemez. Bu yntem sosyal devlet anlayna ters dmektedir. Sosyal patlamalara zemin hazrlamak demektir. zellikle bara ok ihtiya duyduumuz bu gnlerde. 7
Deerli konuklar izdiimiz glgeli bir tablodur elbette. Ama gerek budur. Fakat glgenin olduu her yerde kta vardr. Tamda bu forumun bu glgeli yapya k tutaca umut ve inancyla baarlar diliyor tm katlmclara Odam adna teekkr ediyorum.
Mehmet SOANCI TMMOB Ynetim Kurulu Bakan Sayn Valim, Sayn Bykehir belediye bakanm, Sayn belediye bakanlarm, Demokratik kitle rgtlerinin ok deerli temsilcileri, zel sektrn ve kamunun ok deerli temsilcileri, rgtmn eitli kademlerinde grev yapan birlikte yrdm mesai arkadalarm, Sevgili meslektalarm, Sevgili Diyarbakrllar; Hepinizi TMMOB adna sevgiyle, saygyla selamlyorum. Bu sene ok defalar buraya geldik. Sizinle yine bir arada bulunmaktan byk onur duyduumu ncellikle ifade etmek istiyorum. Bugn bu etkinliin gerek yapl nedenlerini gerekse biimini ve etkinliin kapsam ilgili aklamalar sayn ube bakanm, oda bakanm akladlar. Bu etkinlik boyunca da konuyla ilgili uzmanlar, bilim insanlar, enerji ve blge konusunu her ynyle konuacaklar, tartacaklar. Sonular elimizden geldiince kamuoyuna ve siyasal iktidara iletmeye alacaz. Bir tespitte bulanacaz iki gn boyunca. Ama burada ncelikle burada hepimizin bulumasn salayan sevgili ynetici arkadalarma teekkr ediyorum. Bu etkinliin konusuna ilikin olarak da TMMOBun biriktirdii ve oda bakanm ve ube bakanmn belki eksik brakt bir iki noktay sizinle paylamadan nce bir nemli hususu sizinle paylamak istiyorum.stemek zorundaym. emdinli olaylarndan bahsediyorum. Nedenini syleyeceim. emdinli olaylarnn hemen arkasndan biz emek ve meslek rgt yneticileri bir araya gelerek bir durum deerlendirmesi yaptk. imdi de arkasnda durduumuz u szleri zetle bir iki alnt yaparsam kamuoyuyla paylatk. Dedik ki Bu lkenin emek ve meslek rgtnn temsilcileri, Bugn btn toplum Susurluk kazasndan tam 9 yl sonra yeniden karanlk ilikilerle ve bilinmezlikle dolu bir yuman zlmesini bekliyor. Son gnlerde bata Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde olmak zere lkemizin eitli yerlerinde yaanan saldr ve bombalama olaylar btn toplumumuzda derin kayglara yol amtr. Bu olaylar yuma iinde kimi devlet grevlilerinin isminin gemesi, kiminin sust yakalanmas, kiminin de daha hala aa kavumamas toplumun geni kesimlerince devlete ve demokratik gelecee olan gveni ciddi bir biimde zedelemektedir. Aklamann ileriki safhalarnda eitli zamanlarda bu yasad iliki ve davranlarn zerine gidip deifre etmek ve tasfiye etmek iin yakalanan frsatlar deerlendirilememitir. Hi olmazsa bu kez bu vahim olay doru deerlendirilsin. Btn toplum olarak bu noktada duyarl davranmak zorundayz.Bu adan yaklaldnda; son dnemde yaanan olaylar btn toplum gibi bizlerde de derin bir kayg uyandrmaktadr. Demokratik yaama kastedenlerin ilikiler a hangi kii yada kuruma kadar uzanyorsa oraya kadar izlerini srmek sulularn yarg nne kmasn salamak gerekmektedir. Bizler bu olayn sulandrlmasna, telenmesine, unutturulmasna, ynlendirilmesine, 9
karartlmasna asla izin vermeyeceiz. Aklamalarla deiik yntemlerle yargy bask altna almaya faillerin kimliine gre oklu hukuk normlar yaratmaya hi kimsenin hakk yoktur. Emek ve meslek rgtleri olarak biz bu dorultuda atlan admlarn destekisi ve takipisi olmak sorunu ile kar karyayz. Artk fazla bir zaman kaybetmenin anlam kalmamtr. Bugn benimde iinde imzam bulunan arkadalar blgede yurttatan yurttaa bir ziyaret iin bulunuyorlar. Bunlar niye sizinle paylatm sevgili arkadalar. undan dolay bu etkinliimiz gibi TMMOB ve bal odalarn tm etkinliklerinin sonu bildirgelerini ve TMMOBnin 50 yllk birikiminin bilim insanlarnn grleri ile harmanlanp gelitirilip bilimin ve tekniin nda aklc nermeler halinde uygulanabilir olmas, Susurluk gibi, emdinli gibi aa kveren karanlk ilikilerin yaand lkede mmkn deildir. te srf bu nedenden dolay bile sorumluluu gerei TMMOB lkemizin demokratikletirilmesi mcadelesi ierisinde aktif olarak yer almaktadr.Bunlar ncelikle sizlerle paylamak istedim. Sevgili arkadalar imdi burada balayan bu etkinliin yan sra TMMOB bu alma dneminde deiik odalarn yrtclnde kamuoyu nne kyor. rnein Mays aynda emek ve meslek rgtleri ile birlikte Trkiyenin en kanayan yaras zelletirmelerin 20. ylnda Trkiye gerei sempozyumunu gerekletirmitik. Eyll aynda yine burada salonumuzda Diyarbakrda GAP ve sanayi kongresini, geen ay hemen yan komumuz Urfaya gittik.Orada toprak reformu kongresini, Ankarada kendi aramzdaki bir i deerlendirmedir. Mhendislik eitimi sempozyumunu, geleceimiz olan renci kurultaylarn gerekletirdik. Hemen nmzde enerji sempozyumumuz var. Burann sonularn oraya tayacaz. Sonra sanayi kongremizi gerekletiriyoruz. Mart aynda da az nce Kemalin bahsettii olay mercek altna alp Trkiyede su politikalar kongrelerini gerekletireceiz. Bal odalarmzla birlikte bir alma dneminde 200e yakn etkinlikle kamuoyu nne kyoruz. Bu etkinlikte dahil TMMOB ve bal odalarn bu abalarn iyi deerlendirmek gerekir. Bir meslek rgt meslek alanlar ile ilgili bu kadar youn abay bu lkede neden gstermektedir. Aslnda bu sorunun yant bu etkinliimizinde yapl nedenlerini aa karmaktadr. yle vermeye alalm bunun yantn. Btn herkes artk biliyor ki mhendislik bilimi ve teknolojiyi insanla buluturan bir meslek. Bizim rgtmz TMMOB odanda, znesinde insann olduu bir meslein uygulayclarn rgtdr. nsana odakl olmasndan dolay bizim mesleimiz onurlu bir meslek ama bir o kadarda sorumluluklar olan bir meslek. Dolaysyla bu meslein rgt olan TMMOBun da ona gre sorumluluklar fazlalayor. Biz mesleimiz gerei bir yandan insana ve insanla kar ilenmi sulara kar kyor te yandan da insana ve insanla kar sorumluluklarmz da biliyoruz. Sorumluluklarmzn gereklerini yerine getirmeye alyoruz. Bir yandan da bu lkede yurtta kimlii ile yaayan yelerimizin haklarnn elde edilmesine taleplerinin gereklemesine ynelik almalarda bulunuyoruz. te yandan bizler sorunlarmzn; inden ktmz halkn ve toplumun sorunlarndan ayr tutulmayacan da biliyoruz. Skntl, sancl ve ok sorunlu bir lkede yayor olmann tm sonular mhendis kimliimizle birlikte yurtta kimliklerimiz dolaysyla gelip yine bizi buluyor. Bunun iin bizler yazdklarmzn sonunda kamuoyuna duyurularmzn sonunda mutlaka Kurtulu yok tek bana ya hep beraber ya hi birimiz diyoruz. te bu sempozyum benzeri bu almalarda bilim insanlarnn ve uzmanlarnn youn emek harcayarak oluturduu bilgi, eriebilir ve kullanlabilir hale geliyor. Bilgi bu etkinliklerimizle paylalyor. te yandan meslek alan ve sektrle ilgili lke gerekleri ve sorunlar yaplan panellerle, ak oturumlarla bugn gerekleecei gibi konunun taraflar bir araya getirilerek ortaya konuluyor. Bu etkinliimizle blgedeki enerji sorunun ortaya konmasnn nemli bir ilevi yerine getireceine peinen inanyorum. 10
Sevgili arkadalar ube bakanmn ve oda bakanmn szlerine ilave ile birka paragraf konu ile ilgili sizlerle paylamak istiyorum. TMMOB diyor ki, Trkiyedeki enerji sorunu enerjideki yetmezlii, kayp kaaklar, nkleer santral ihaleleri, enerjide zelletirme sylemleri ile her zamanki gndemdeki yerini korumaktadr. TPRA ve ERDEMRin bilinen zelletirme vakalarndan sonra, son gnlerde elektrik enerjisi datm ebekelerinin zelletirilmesi de gndeme gelecektir. Aslnda bu 80li yllardan belli uygulanan politikalarn bir gerei olarak lke gndemindedir. 70lerde enerjinin kamuda ve tek elde toplanmas iin TEK yasas karlmtr. Dnemin siyasetileri bunu hararetle savunurlar. Srece bakldnda ise 80den sonra iktidar olanlar nce ky elektrifikasyonunu belediyelere sonra da tamamn TEK bnyesinde topladlar. Hemen arkasndan TEKi nce e, sonra 21 messeseye blerek zelletirmenin daha kolay yaplabilmesinin hazrlklarn balattlar. Daha sonra TEKin bana gelenleri burada konuur arkadalar. Anlatmak bu al konumasnda uzun kalr. Son durum TEA, EA, TETTA ve TEDA olmak zere blgelerde de A oluturmaya gider. Ksaca elektrik enerjisi retim ve datm bu lkede artk zelletirmeye hazr hale getirilmitir, bu serven bitirilmek zeredir. Ama ben iktidarlarn ve ihaleye katlacak olan yerli, yabanc tekellerin AKTA rneini akllarnn bir kenarnda tutmalarn ncellikle belirtirim. TMMOB Srekli olarak uyarmaktadr. Elektrik enerjisi kullanmnda, kayp ve kaaklar konusunda bu lkede kalc almalar yaplmamaktadr. zellikle de kaaklarla mcadele maalesef kamudaki mhendis yelerimiz ve meslektalarmzn srtna bindirilmitir. stelik bu arkadalarmzn hibir gvencesi de yoktur. Bunun en somut rnei EMO Adana ubesi yazman yesi ve KK sekreteri arkadam, Hasan Balknn bana gelenlerdir. Arkadamz burada sevgi ile anyorum. Bu sempozyumun arkadamzn ldrld blgede yaplm olmasn da anlaml buluyorum. Hasan arkadamzn uruna cann verdii enerjideki kayp kaan gerek sulularn bulmada bu sempozyum bize k tutacaktr. Yoksa katilleri zaten bulunmutur. Sevgili arkadalar,Trkiyedeki kritik konularda tartlan enerji boyutunda btn balklar ekonomik olduu kadar sosyal politikalarla da yaknen ilikilidir. Bu nedenle Trkiyede enerji sorunu sorun alanlarnn piyasa mekanizmalar ile zleceine ilikin bir politika bildirimi, sorunlar zmeye ynelik bir politikaya karlk gelmemektedir. Aksine toplumda belirli kesimlerden dierine yada uluslar aras irketlere kaynak aktarlmas dorultusundaki bir gereklie kar gelinmektedir. Konunun can alc noktas tamda burasdr. Trkiye, gelinen noktada piyasa uygulamalar ile ortaya kan belirsizlikleri, riskleri ortadan kaldrmay ve azaltmay hedefleyen bir program izlemelidir. Bu nedenle bata enerji kaynaklar, teknoloji asndan da bamll azaltmay ve ithalatn ynetebilir dzeylere indirmeyi hedeflemeli ve bir gei program ivedilikle hazrlanmal ve kararllkla uygulamaldr. te yandan dnyada enerji retiminin gelecei ile ilgili senaryolar giderek artan lde yeni ve yenilebilinir enerji kaynaklar; zellikle rzgar, bioktle ve gne enerjisi zerine kurulmakta, nkleer g santralleri mevcut haliyle gelimi lkelerin enerji envaterinden karlmaktadr. nerdiimiz gei programnn yaama geirilebilmesinin ncelikli koulu sektrdeki kamu ynetiminin glendirilmesi ve kamu kurulularnda etkinlik dzeyinin ykseltilmesidir. Ek olarak planlama almalarnda sorunun tketim boyutuna ynelik zmlemelerde yaplmal, en dk maliyetli seeneklerin uzun vadeli, ekonomik ,toplumsal ve evresel sonular gz nnde bulundurulmaldr... Sektrdeki teknik yetenek gelitirilmelidir. Mhendislik hizmetleri niteliinin gelitirilmesine ynelik srekli eitim politikalar ve uygulamalar gndeme getirilmelidir. Bu konumalarm bu almann bir girii olarak alglanabilir. Burada dile getirilecekler bizim szlerimiz olacaktr. Birde msaadenizle Trkiyenin bu noktasndan 11
taleplerimizi dile getirmek istiyorum. Bizler meslek rgtyz, bizler toplumun iinden ktk onlarn sorunlarn bilen insanlarz, yaayan insanlarz. Siyasal iktidar u taleplerimize karlk vermek durumundadr. Bu forum araclyla sizlerle paylamak istiyorum. TMMOB yaanan gnlere ilikin olarak zelletirilmelerin durdurulmasn ve zelletirilen kurumlarn satnn iptalini istiyor. TMMOB kamu hizmetlerinin paral hale getirilmesine kar. Eitim, salk gibi en temel insan hakk olan hizmetlerin herkes iin ulalabilir nitelikli ve parasz olmasn istiyor. Ranta faize, bor demelerine odaklanan deil halkn ihtiyalarna gre bir bte istiyor. Bu taleplerimizi 17 Aralkta Ankarada dier emek ve meslek rgtleri ile birlikte topluca alanda dile getireceiz. Szlemeli alma, performans uygulamas gibi alma hayatn piyasa mant ile dzenleyen esnek alma yntemleri ile gvencesiz almay yaygnlatran uygulamalara kar i gvencesinn yaygnlatrlmasn istiyor. Asgari cretin yoksulluk snrn stne ekilmesini, almayanlar gvence altna alacak sosyal uygulamalarn hayata geirilmesini istiyor. Toplumsal eitsizliin her dzeyde yaygnlam olmasna kar adalet, eitlik ve bar istiyor. Finans kapitalin hareketliliine braklm ekonomik gelime yerine, retime ve yatrma dayal ekonomik modelin hayata geirilmesini istiyor. Yoksulluun, isizliin ve eitsizliin tetikledii toplumsal iddetin nlenmesini, toplumsal dlanmann ortadan kaldrlmas iin sosyal politikalarn gelitirilmesini istiyor. Biz kltrel kimliklerin bask altna tutularak yok saylmasna, her dzeyde milliyetiliin kkrtlmasna, iddetin zm yolu olarak sunulmasna kar Krt sorununda demokrasi ve kardelik temelinde zlmesinden yana olduumuzu, bu sorunun AB ile pazarlklara sktrlm olarak deil gerekten niyetlilerince zlmesi gerektiini sylyor ve bar istiyoruz. Trkiyenin MF ve dier uluslar aras kurumlar tarafndan ynlendirilmesine kar halkn her dzeyde ynetime katlmasn, lke ynetiminde sz, karar ve yetki sahibi olmasn savunuyor, demokrasi istiyoruz. Bitirirken ifade etmeliyim ki TMMOB toplumsal sorumluluu gerei emekten ve demokrasiden yana, toplumsal muhalefetin iinde dn olduu gibi bugnde yer alarak dnyada yaananlara seyirci kalmayarak, savaa kar bar, eitsizlie kar adaleti, iddete kar kardelii, smrye kar emei savunmaya; Baka bir Trkiye ve baka bir dnya mcadelesinde onurlu ve dik duruunu srdrmeye devam edecektir,buna kararldr. Bu sempozyum araclyla bu grlerimi sizlerle Trkiyenin bu ho corafyasnda ilgililere iletmeyi bir grev saydm. Sabrnz iin teekkr ediyor, hepinize sayglar sunuyorum.
12
Osman BAYDEMR: Diyarbakr Bykehir Belediye Bakan Sayn valim, Sayn belediye bakanlarm, Sivil toplum rgtlerimizin saygdeer temsilcileri, Deerli konuklar, Hepinizi sayg ve sevgiyle selamlyorum. Sayn Bakan esasen ben size teekkr ediyorum. Bylesi hayati derecede neme sahip bir sempozyumu blgemizde ve zellikle de kentimde tertip etmenizden dolay. Ve yine saygdeer katlmclar sayg deer konuklar; Esas ben sizlere teekkr ediyorum ki, bu konudaki deneyiminizi, uzmanlklarnz kentimizde bizlerle ve esas itibariyle geleceimizle paylamanz olmanzdan ve gelecekte de paylaacak olmanzdan dolay. Her eyden nce bu konunun uzman olmadm ifade etmek istiyorum. Ama gerekten hepimizin lkemizin sadece blgemizin deil btn Ortadounun, ayn zamanda insanlk tarihinin, insanlk geleceinin ok nemli bir problem alann bu forumda tartyor olacaz. Ben inanyorum ki bu tartmay yrtrken hepimiz riskin boyutlarnn farknda olarak tartma yrteceiz. Eer msaade buyurursanz hem kentimin belediye bakan olarak ama yan zamanda da btn blgenin Gap Belediyeler Birlii bakan olarak uygulamada karlam olduumuz birka gl, birka zorluu sizlerle paylamak istiyorum. Blgemizde her eyden nce ok ar bir sosyoekonomik sorun yuma ile kar karya bulunuyoruz. Ve burada ok boyutlu, ok bileenli gl bir kalknma hamlesine, bir yatrm hamlesine, srdrlebilir bir insani kalknma projesine gereksinim duymaktayz. Bylesi bir hamleyi, bylesi bir politikay yaama geirebilmek iin her eyden nce kentsel alt yaplarn ivedilikle tamamlanmas srecine gidilmesi gerekir. Elektrik enerjisi veya enerjinin kendisi bylesi bir kalknmann neredeyse olmazsa olmazlarn bir tanesini oluturuyor. rnek vermek gerekirse sinevizyondan izlediimiz gibi ebekelerin yer altna ekilmesi eski olan tm ebekelerin yenilenmesi kentsel aydnlatmann yeterli hale dntrlmesi bir btn olarak sadece kentin deil blgede bu dorultuda yaplmas gereken ilk admlarn banda geliyor. Btn bunlar biraz sonra dikkatinize sunmaya alacam. Politik mnazaralardan bamsz olarak irdeliyorum. Teknik olarak yapmakla ykmlyz. lgili kurumlar bunun bir paras olmak durumundadr. Sinevizyonda izledik. Hepimizin gelecei asndan byk bir tehlike an hala almaya devam ediyor. Dolaysyla bunu daha fazla grmezlikten gelmemeliyiz diye dnyorum. Bunun yan sra phesiz ki bu forumun boyutlaryla tartlmas gereken ve anlamakta glk ektiim dorusunu sylemek gerekirse anlamak istemediim bir realiteyi sizlerle paylamak istiyorum. Bugn blgemizin enerji retiminde Trkiyenin en n safhalarda yer aldn biliyoruz. yle bir istatistiki verileri baktmz zaman Trkiyenin asfalt rezervleri GAP blgesinde Siirt, Silopi ve rnak civarnda toplandn gryoruz. Tahmin edilen rezerv 13
miktar da 75 milyon tondur. Byk Ortadou petrol yatann kysnda bulunan Gneydou Gaziantep, Diyarbakr havzas Trkiyenin en nemli petrol retim blgesidir. Ve lke ii retiminde yzde 95inden fazlas bu havzadan karlmaktadr. Yine 2003 verilerine baktmzda GAP barajlarndan retilen hidroelektrik enerjisi yaklak olarak 15.3 milyar kilovat saattir. Trkiyenin toplam hidroelektrik enerjisinin yzde 43lk dilimine tekabl etmektedir. Bu ayn zamanda Trkiyede retilen 115 milyar kilovat saat olan tm enerjinin de yzde 10dan daha fazla dilimine tekabl etmektedir. Buna karlk DPT verilerine baktmzda Trkiyenin 7 blgesi ierisinde kii bana tketilen elektrik enerjisinin en az dilimine tekabl etmektedir. Yani bir nevi elektrik enerjisi burada retilmekte, ama tketimi blgenin dnda gereklemektedir. Dolaysyla ben bu forumda bunun irdeleneceini, tartmaya alacan ve bundan bir takm sonulara gidilmesi gerektii duygularm paylamak istiyorum. Bundan hareketle kentimiz ve blgemiz asndan ekonomik ve sosyal kalknmay baarmak, blgeleraras gelimilik farknn ortadan kaldrlmasn salamak asndan elektrik enerjisinin yine tevik balamnda cretsizlendirilmesi ya da tevik kapsam ierisinde daha younluklu bir ekilde alnmas fevkalade nemli bir katk arac haline dnebilecei duygumu paylamak istiyorum. Gayet tabi kentsel aydnlatma asndan da, hem gvenlik hem de sosyal boyutu asndan bir hizmet sknts boyutunu btn blgenin yaadn belirtmek istiyorum. Bir dier konuda blgede gerekletirilen ve gelecekte de gerekletirilmeye devam edilecek olan btn barajlarn ekonomik sosyal kltrel maliyetlerinin blgede yaayan nfusumuzun zerinde kalmas gerekliidir. Bunu artk yksek sesle ifade etmemiz gerekir. Zeugmada olduu gibi yarn Hasankeyfte de ayns olacaktr. Hibir enerji politikas (Kentinin alabilir nfusunun % 60nn i istedii bir bakan olarak, bugn saat 10.00da bu salonda halk gn toplants vard. Yurttalarmla bir aradaydm. Ve konuan yurttalarmn % 95i i talebinde bulundu.) Buna ramen sylemek istiyorum ki hibir enerji politikas, istihdam politikas, Hasankeyfi, Zeugmay barajlarn altnda brakamaz. Byle bir politikaya asla evet demememiz gerekiyor. Ben buradan bir kez daha Hasankeyfi sular altnda brakacak bir politikann taraf olmadmz, buna blge halk olarak kar ktmz belirtmek istiyorum. Sadece Hasankeyfle ilgili deildir. phesiz ki tm enerji politikalarnn srdrlebilinir ve yenilenebilir olmasnn ciddiyetiyle kar karya bulunuyoruz. Bugn hidroelektrik santrallerinin ve demin sayn bakann da ifade ettii gibi su rezervlerinin kontrol altna alnmasnn oka da ekonomik kayglarla gerekletirilmediini yksek sesle paylaabiliyor olmamz lazm. Nasl ki 1. Cihan harbi ncesi petrol rezervleri bir tehlike an olarak gelecein nnde aldysa bugn blgedeki su havzalar ve rezervlerinin toplatlmas, bir araya getirilmesi, nmzdeki 20-30 yl iin bir blgesel istikrar tehlike an olarak nmzde durduu ifade etmek istiyorum. Gelecein Ortadousunun ve blgesinin bar iin nemli bir tehlike olarak ayrca nmzde duruyor diye dnyorum. te btn bu gereklerden hareketle, gerek baraj projelerinin gerekse de enerji datm hatlarnn, tarihi ve kltrel dokuya, toplumlarn evrensel bara ulamas ok ciddi bir irdeleme ve ok ciddi bir tartma ve paylamdan sonra oluturulmas gerektiini bir kez daha vurgulamak istiyorum. Bu duygularla katlmnz iin, katklarnz iin en iten teekkrlerimi sevgilerimi ve sayglarm ifade etmek istiyorum.
14
Kutlama Mesajlar Recep Tayip Erdoan: Babakan TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesince tarafndan gerekletirilecek olan Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005in alna davetiniz iin teekkrler. Forumun baarl gemesi dileiyle size ve deerli misafirlere sayg ve selamlarm sunarm. Dr. Hilmi Gler Enerji Bakan Gnmzde uluslararas ilikilerin en nemli gndem maddesi olan enerji konusunda yaplacak ulusal ve blgesel aba deer tamakta olup, Gneydou Anadolu Blgesinin enerji retim ve tketim potansiyelinin tespiti, mevcut sorunlarn zm ve blge kapsamnda lkenin enerji politikalarnn doru ynlendirilmesi amacyla dzenlemi olduunuz Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005in almalarndan dolay byk memnuniyet duyduumu belirtmek isterim. TMMOB dahilinde EMO olarak yaptnz gzel almann devamn diler forumun baarl gemesini temenni ederim. Mehmet Mehdi Eker- Tarm ve Kyileri Bakan Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005e ait nazik davetinize katlmay ok arzu etmeme ramen, ayn tarihte Ankarada partimizin MKYK toplants olmas nedeniyle aranzda bulanamadm iin zgnm. Teekkr eder. Forumun hazrlanmasnda emei geenleri kutlarm. Gneydou Anadolu Blgemizin enerji potansiyelinin ortaya konulmas sorunlarn tespiti ve enerji politikalarnn oluturulmasna katk salayacana inandm forumun baarl gemesi dileiyle, Btn katlmclar sayg ve sevgiyle selamlyorum. *Foruma katlamayan ancak mesaj gnderen sayn Diyarbakr Milletvekilleri Muhsin Koyiit, Ali hsan Merdanolu, Cavit Torun, Mardin Milletvekili Nihat Erim, Van Milletvekili Mehmet Kartal, Bitlis Milletvekili Edip Safter Gaydal, Bingl Milletvekili Fevzi Dilberek, anlurfa Milletvekili Atilla Mara, Gaziantep Milletvekili Abdlkadir Ate, anlurfa Belediye Bakan Ahmet Eref Fakbaba, TEA Ynetim Kurulu Bakan lhami zahine teekkr ederiz.
15
1. GN 2 Aralk 2005/CUMA 1. OTURUM Gney Dou Anadolu Blgesi Enerji Sorunlar Oturum Bakan : Alaeddin ARAS TMMOB Ynetim Kurulu yesi
Konu Balklar: Alt yap sorunlar letme Sorunlar Kayp+Kaak Elektrik Sorunu Kaliteli Enerji Sorunu
Konumaclar: Abdullah ATALAY brahim BALANUYE Sleyman LHAN Dr. Bilal GM M. Nedim TZN TEDA Genel Mdr. Yrd. TEA APK Daire Bk. TEA 16. let. Tes. l. Grup Md. Dicle niversitesi EMO Diyarbakr ubesi
16
TEA VE GNEYDOU ANADOLU BLGES ENERJ LETM SSTEM

brahim BALANUYE TEA APK Daire Bakan ZET: Bu almada birinci blmde TEA, Trkiye Elektrik ve letim sistemini, Trkiye elektrik ve iletim sisteminin nmzdeki dnemlerde hedeflenen gelimelere nasl ulaacan ve ikinci blmnde de Gneydou Anadolu Blgesinin elektrik enerji sistemi ile ilgili TEAn yaptklar ve yaanan bir takm sorunlara yaklamlar ortaya konulmaya allmtr. 1. TEA LE LGL GENEL BLGLER TEA 2001 ylnda Trkiye Elektrik retim letim Anonim irketi(TEA)nin ayr kurulua blnmesiyle ortaya kan kamu kurulularndan biridir. 4628 sayl elektrik piyasas kanunu erevesindeTrkiyede elektrik iletiminin planlamasndan, tesisinden ve sistemin iletilmesinden sorumlu olarak grevlendirilmitir. Trkiye elektrik iletim sisteminin genel olarak yapsna yle baktmzda bu sisteme gerekli retim kayna salayan EA ve bal ortaklklarn bulunduu retim blm (ki bunlara ilaveten Y, YD, HD ve Mobil santralleri de katabiliriz.) Bunlarla birlikte oto prodktrler ve oto prodoktr gruplarn, serbest retim irketlerini de kattmz bir retim sistemi blmmz var. Dier tarafta bu retilen enerjinin son kullancya ulamn salayan Datm Anonim irketimiz ve Onun bal ortaklklaryla u an tek olan Kayseri ve civar zel elektrik datm irketini syleyebiliriz. Ayrca bu yapda yine 4628 sayl elektrik piyasas kanunu ile oluturulan ve gei dnemi szlemelerini yrtmekle grevlendirilen Trkiye Elektrik Ticaret Anonim irketi (TETA)nden ve yeni liberal elektrik piyasasnda olumaya balayan zel sektr toptan sat irketlerinden ksaca balayabiliriz. Bu yapda grdnz gibi TEA retilen elektrik enerjisini nihai kullanclara yani datm sistemine aktaran ana omurgay tekil eden bir kamu kuruluu. Yaps itibariyle bir monopol oluturuyor. Trkiyede elektrik iletim hizmetlerinin TEA tarafndan planlanmas, tesis edilmesi, iletilmesi ve dolaysyla da mlkiyet sahibi olmas grevleri var. Trkiye elektrik iletim sisteminin tek lisans sahipli iletmecisi, mlkiyet sahibi. Bu sistemin planlamasndan tesis edilmesinden ve kurulmasndan sorumlu. Dzenleyici kurumun onayna tabi olan iletim balant ve sistem kullanm tarifelerini hazrlayan, ebeke ynetmenliine gre bu sistemin iletilmesini takip eden, ilgili anlamalar erevesinde sistemin kalitesine ynelik olan hizmetlerin (yan hizmetler) almn yapan ve de her eyin banda da bu sistemin arz gvenliini salama grevleri var. Bunlara ilaveten, Yk datm ve frekans kontrolnn gerekletirilmesi, uluslar aras enterkonneksiyonlarn salanmas, datm irketlerinin talep tahminlerine dayanan (kanun bunu byle ngryor ama uan ki uygulama byle deil) retim kapasite projeksiyonun 17
hazrlanmas. 4628 sayl elektrik piyasas kanunu Trkiyede retim kapasite projeksiyonunu hazrlama grevini TEAa vermitir. Toplam 8700 civarnda personelin iinde yzde 8 civarnda bir mhendis kadrosu var. Bunun iinde elektriki makineci ayrm yoktur. Bunu Avrupadaki edeerleri ile mukayese ettiinizde bu yzdenin ok dk olduunu grrsnz. Bu blgenin genelde tm Trkiyenin elektrik enerjisi ile ilgili sorunlarn bir yansmas olarak bunu irdeleyebiliriz. Yzde 58 civarnda ii statsndeki arkadalarmz var. Yzde 20 gibi ok byk bir yzde ile koruma personelinin olutuunu gryorsunuz. 1923 ylnda 33 MW olan kurulu g, 2005 ylnda 1170 kat artarak 38 bin 500 MWa ulamtr. retim 1923 ylnda 45 milyon kWh iken, 2004 ylnn sonunda 150 milyar kWh olduunu gryorsunuz. 2005 yl iinde son ayna girdik ulalacak nokta 160 milyar kWhtir. 1923 ylnda 3.6 kWh olan kii bana enerji tketimi 2004 ylnda 2150 kWh olmutur. zellikle ok yaknmzdaki Avrupa ile karlatrdnz da oransal olarak 1/3 civarnda kii bana yllk enerji miktarmz mevcuttur. 2004 yl sonu itibariyle Trkiye kurulu gcnn hidrolik ve termik dalmlarna baktmzda yzde 34 civarnda bir hidrolik retim yzde 65 civarnda termik kurulu gcmz var. Buradan toplam retim 150 milyar kWh civarnda. Kk miktarda ithalat ve ihracat var. Art yzdemiz yzde 6.5 civarndadr. Yine 2004 ylnda gerekleen puant g 23.485 MW civarnda. 2005 Ekim ay sonu itibariyle 38.500 MWlk bir kurulu g. Ekim ay itibariyle 132.5 milyar kWh retim. Bu ylki artn da yzde 7.2 civarnda gerekleeceini ngrlmektedir. Trkiye Elektrik Enerjisi Tketim Art 1981-1990 dneminde ortalama: %8.9 1991-2000 dneminde ortalama: %8.6 2001 Yl: %-1,1 2002 Yl: % 4.5 2003 Yl: % 6.5 2004 Yl: % 6,3 2005 Yl: % 7,2 ( Tahmini ) 2005 yl TEA yatrmlar iin verilen denek 332 trilyon lira idi. Bu paradan 286 trilyonunun iletim tesislerine ayrld. 2006 taslanda (henz onaylanmad) DPT tarafndan 300 trilyonluk bir rakam TEAa ayrld,. Yine bunun yaklak 260 trilyonluk blm 380 ve 154lk iletim sistemlerinin tesislerine, yenilenmesi ve iletilmesine harcanacak. Toplam trafo merkezlerinin says 511 civarnda. Mteriye hitap eden toplam trafo kurulu g 47 bin MVA civarnda. Bu 511 istasyonda 71 bin MVA bir trafo gc mevcut. Tketimimizin yannda ki kurulu trafo gcmz ok iyi bir seviyede. Deiik gerilimlerde yaklak 46 bin km iletim hatlar mevcut. Sistem iletilirken hangi kriterleri deerlendirdiimize bakalm. Tabi ki ana kriter arz talep dengesi. Sistemin frekans sistemin kalitesinin ana unsurlarndan biri. 49.8 ile 50.2 Hz arasnda salamaya alyoruz. Ama nmzdeki dnemde Avrupa iletim ve elektrik ebekesine balandmzda bu snr 49,95-50,05 Hz arasnda olacaktr. Dier kriterler gerilim snrlar ve N-1, N-2 kstllk durumlar. Beslediiniz bir hatt kaybettiinizde onu baka bir hatla besleme durumunuz N-1 ansna sahip olduunuzu gsterir. Eer bu ans iki hatla salandysa N-2yi salarsnz ama bugn Trkiye elektrik iletim sisteminin genelinde N-1 artn salanmak zeredir. Avrupa lkeleri dahi N-2yi henz tam anlamyla yakalam deildir. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlnn koordinasyonunda yaplan retim talep projeksiyonununda iki dk ve yksek senaryo alld. yzde 7.5 talep artna endeksli 18
olan yksek senaryolu projeksiyona gre Trkiye elektrik tketimi 2020 ylnda 499 milyar kWh yada 500 milyar kWhi tketim bulacaktr. Yzde 6.3lk bir talep artn ngren dk senaryoda da bu rakamn 406 milyar kWh olaca ngrlmektedir. Trkiyenin drt bir yanndaki komularyla enterkoneksiyon hatlar ve balantlar var. u an Yunanistan 1500 MVA kapasitesinde bir enterkonneksiyon hattnn almalar devam ediyor. Bulgaristan ile 2 balantdan sonra birde Yunanistan ile balant salanm olacaktr. Avrupa Elektrik leticileri Birlii (UCTE) ile Avrupa elektrik iletim sistemine balamak TEAn en byk hedeflerinden biri. Son 16 aylk bir dneme girdik. Bu dnem iin ett almalar var. Yaklak 1.5 milyon Euro hibe kredi alnd Avrupa Birliinden. Bu hibe kredi erevesinde almalar yaplacak. Sonularn normal kmas halinde Avrupa letim ve Elektrik ebekesine nce deneme iletmesine daha sonra senkron paralel iletmeye gemi olacaz. Yine arpc bir proje olan 7 lke enterkoneksiyonu adn verdiimiz bir proje var. Libya, Msr, rdn,Suriye, Irak, Lbnan ve Trkiyeyi hedefleyen ve bu blge lkelerinin birbiriyle senkron paralel almasn amalayan proje hzla devam ediyor.
4.000,0 3.500,0 3.000,0 2.500,0 2.000,0 1.500,0 1.000,0 500,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Yllar
ekil 1. letim Kayplarnn Yllara Gre Deiimi (Milyon kWh) 2005 ylnda genel iletim kayb olarak 3.5 milyon kWh civarnda %2.9 olarak gerekleecei ngrlmekte, bu kayp tm Avrupa lkeleri ile ayn arala yakndr. 2. GNEYDOU ANADOLU BLGES LE LGL GENEL BLGLER Blge illerinin trafo kurulu glerine baktmzda zellikle tketimin ok youn olduu Diyarbakr, Gaziantep, Mardin ve anlurfa illerinde iletim sistemi asndan iyi bir kapasite mevcuttur.
Tablo 1. Gneydou Anadolu Blgesinin ihtiyacn karlayan trafo kurulu gleri 19

Trafo Gleri (MVA) 400 KV 500 600 850 400 800 154 KV 323 200 775 700 790 1626 257 75 126
Trafo Says l Ad 400/154 KV 2 4 4 2 3 154/34,5 KV 5 2 12 10 18 28 8 2 5
Trafo Toplam Gc (MVA) 323 700 1375 1550 1190 2426 257 75 126
Adyaman Batman Diyarbakr Gaziantep Mardin anlurfa rnak Kilis Siirt
Son 10 ylda blge tketimi Trkiye tketiminin yaklak %10lar civarnda seyretmektedir.
Milyon kWh
TRKYE VE BLGE TKETM BLGLER
160.000.000 140.000.000 120.000.000 100.000.000 80.000.000 60.000.000 40.000.000 20.000.000 0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
TRKYE BLGE
Yllar
ekil 2. Trkiye ve Blge Tketiminin yllara gre geliimi
Blgedeki llerin il bazndaki tketimlerinin detaylar Tablo 2de verilmitir.
Tablo 2. Blge illerinin Tketiminin yllara gre geliimi 20
Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005 * 2005 yl deerleri Eyll 2005 kadar olan deerlerdir
SI R A *N O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005*
L ADI ADIYAMAN BATMAN DYARBAKIR GAZANTEP KLS MARDN SRT ANLIURFA IRNAK
YILI 401.415 405.893 907.190 1.294.951
YILI 479.371 483.016 1.072.680 1.594.830
YILI 520.937 598.943 1.235.831 1.793.004
YILI 549.120 698.068 1.450.092 1.972.118
YILI 569.017 606.174 1.815.152 2.161.945 63.265
YILI 695.040 661.755 2.049.932 2.469.151 81.669 1.371.416.000 446.243 2.586.843 722.236.000
YILI 645.912 650.168 2.214.505 2.449.249 85.510 1.532.161.000 556.079 2.586.115 922.083.000
YILI 668.253 724.507 2.478.485 2.938.141 87.253 1.598.998.000 543.194 3.014.894 1.082.800.000
YILI 684.441 749.739 2.711.489 3.218.543 93.882 1.789.476.000 469.659 3.569.503 985.786.000
YILI 716.291 783.505 2.863.814 3.422.527 92.294 2.035.712.000 587.376 3.657.527 1.264.891.000
YILI 612.295 598.972 2.204.206 2.619.041 69.234 1.791.085.000 424.850 3.056.886 1.109.709.000
603.704.000 240.969 1.378.239 165.985.000
689.595.000 280.553 1.461.888 212.149.000
915.459.000 304.750 1.601.734 321.881.000
1.013.304.000 377.017 1.913.786 417.966.000
1.192.247.000 384.636 2.297.373 580.070.000
TOPLAM
774.317.657
907.116.338
1.243.395.199
1.438.230.201
1.780.214.562
2.102.642.633
2.463.431.538
2.692.252.727
2.786.759.256
3.312.726.334
2.910.379.484
3. BLGESEL SORUNLAR zellikle sulama sezonu boyunca ar artan blgesel ykler nedeniyle iletim sisteminde meydana gelen ar yklenmeler ve gerilim dklkleri, Blgede yaplan tesislerde hale Kanunu ve Kamulatrma yasasndan kaynakl problemler nedeniyle yatrm btesinde yer almalarna ramen TEAca yaplacak iletim tesislerinin istenilen srelerde bitirilememesi, Blgede kalifiye teknik eleman istihdamnda yaanan zorluklar Datm hatlarnn yetersizlii nedeniyle g aktarma imkan olduu halde, aktarlamamas, Datm sistemindeki yklerin ilgili ynetmeliklere uygun kontrol ve takibinin yaplamamasndan dolay letim Tesislerinde yaratt olumsuz etkilerin artarak srmesi. Blgede retim yapan Mobil Santrallarn 2006 yl ilk eyreinden itibaren szleme srelerinin bitiyor olmas , letim sisteminin blgedeki ana sorunlar olarak sralanabilir. Blgedeki mevsimsel yk deikenliindeki byk farkllklar yatrmlarn planlamasnda ve hayata geirilmesinde skntlar da beraberinde getirmektedir. Yk talebi baznda blge gereklerine uygun bir planlama yaplamamaktadr. Blgedeki baz Trafo merkezleri ile ilgili puant yk bilgileri dikkat ekici olmas asndan aada verilmitir. VRANEHR SVEREK DKMEN KIRLIK IRIP TEMMUZ 234 MW 112 MW 96 MW 65 MW 70 MW KASIM 70 MW 55 MW 20 MW 10 MW 15 MW
4. YATIRIMLAR 21
2001 ylndan itibaren Blge iletim sistemi yatrm miktarnn Trkiye iletim sistemi yatrmlarna oran yaklak %10lar civarndadr.
TEA VE GNEYDOU ANADOLU BLGESNN YILLAR TBARYLE YATIRIMLARI
2.500.000 2.065.610 2.000.000 (MLYAR TL) 1.632.203 1.500.000 1.063.652 1.000.000 500.000 221.506 0 161.700 127.000 188.895 188.193 209.491 859.133 1.064.585 1.232.155
2001
2002
2003
2004
2005
2006
YILLAR
TEA GNEYDOU ANADOLU BLGES
ekil 4. TEA ve Gneydou Anadolu Blgesinin Yllar tibariyle Yatrmlar 4.1. llerin letim Tesisleri Kapasiteleri Ve 2005- 2006 Yl inde Yaplacak Yatrmlar 4.1.1. Adyaman letim Tesisleri: Adyaman limizde, Adyaman, Ad-im, Ad-Glba ve Kahta Trafo Merkezleri olmak zere 4 adet 154 kV Trafo Merkezi iletmede olup, toplam kurulu gc 323 MVAdr. Trafo Merkezlerimizde Enerji letimini salayan 363.667 kmlik 154 kV ve 254,052 km 400 kV Enerji letim Hatt mevcuttur. Adyaman ilimizdeki trafo merkezlerinden; 2004/ARALIK ay sonu itibariyle toplam 669.718.190 kWh, 2005/EYLL ay sonu itibari ile 717.885.520 kWh enerji tketilmitir. Yatrmlar: 2005 Yl : Adyaman TMde alt Tavsiat (GAP) projesi : Bu proje 1.300 Bin YTL. proje bedelli ile yer almaktadr. 2006 Yl : Adyaman ilinde Enerji letimi ynnde bir sorun bulunmadndan dolay Kuruluumuzun 2006 Yl Yatrm Program Tasarsnda yer alan projeleri bulunmamaktadr.
22
4.1.2. Batman letim Tesisleri: Batman ilimizde, Batman 1 ve Batman 2 Trafo Merkezleri olmak zere 1 adet 400/154 kV, 1 adet de 154/33,6 kV Trafo Merkezi letmede olup, toplam kurulu g = 700 MVAdr. Puant Yk 179 MWdr. Trafo Merkezlerimizde Enerji letimini salayan 221,886 km 400 ve 154 kVluk Enerji letim Hatt mevcuttur. Batman limizde 117 MVA kurulu gcnde Mobil Santral, 190 MVA gcnde Batman HES ve Tpra Otoprodktr santral bulunmaktadr Batman TMde 400/154 KV, 2x250 MVA kurulu g mevcut olup 400/33 KV, 125 MVA gcnde trafo 2006 yl yatrm programna alnm olup tesis edilecektir, Kaynak zellie sahip bu merkezin sz konusu trafosunun tesis edilmesi ile Siirt,Cizre ve Batman illerine g aktarm daha etkin olarak salanacaktr. Yatrmlar 2005 Yl : Ger-Ilsu-Cizre-PS/3 EH projesi : Bu proje 22.060 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Ger TM projesi : Bu proje 2.300 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 2006 Yl : Ger-Ilsu-Cizre-PS/3 EH projesi : Bu proje 22.300 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Batman II TMne Trafo lavesi projesi : Bu proje 2.600 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Batman-Van EH projesi : Bu proje 37.000 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Ger TM projesi : Bu proje 2.250 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 4.1.3. Diyarbakr letim Tesisleri: Diyarbakr limizde, Diyarbakr 2, Diyarbakr 3, Diyarbakr 4, Ergani im, Lice, Bismil ve Silvan Trafo Merkezleri olmak zere 1 adet 400/154 kV ve 6 adet 154/33,6 kVluk Trafo Merkezi iletmede olup, toplam kurulu g : 3623 MVAdr. Puant yk ortalama 591 MWtr. Trafo Merkezlerimizde Enerji letimini salayan 814+788 kmlik 400 ve 154 kVluk Enerji letim Hatt mevcuttur. Diyarbakr ili snrlarnda 6 x 300 MVA kurulu gl Karakaya HES, 2 x 47 MVA gl Kralkz HES ve 2 X 55 MVA Dicle HES olmak zere toplam 2004 MVA kurulu gl HES bulunmaktadr. Yatrmlar 2005 Yl : Diyarbakr ilinde Enerji letimi ynnde bir sorun bulunmadndan dolay, Kuruluumuzun 2005 Yl Yatrm Program Tasarsnda yer alan projeleri bulunmamaktadr. 2006 Yl : 400 KV Karakaya-Diyarbakr- II (Mevcut 154 kV Hat Yerine) projesi : Bu proje 17.000 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Diyarbakr ve evresinin arz gvenliinin artrlmasna ynelik olarak planlanmtr. 23
4.1.4. Gaziantep letim Tesisleri: Gaziantep ilimizde, Gaziantep 1, Gaziantep 3, Gaziantep 4, Fevzipaa ve PS-4/B olmak zere ilde 5 adet 154 kV Trafo Merkezi, 400 kVluk Gaziantep 2 Trafo Merkezi iletme olup, bu merkezlerde toplam 17 (3 adet ototrafo, 14 adet g trafosu) adet trafonun kurulu gc 1537 MVAdr. Trafo Merkezlerimize enerji iletimini salayan 622,392 km 154 kV ve 346,067 km 400 kV. Enerji letim Hatt mevcuttur. Gaziantep ilimizde toplam kurulu gc 83,3 MW olan 4 adet Otoprodktr Santral ve kurulu gc 210 MVA olan 1 adet Hidroelektrik Santral (Karkam HES) bulunmaktadr. Yatrmlar 2005 Yl : (Gaziantep I-Birecik) Br.N-Gaziantep IV EH (GAP) projesi : Bu proje 1.500 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Gaziantep I TMne Kapal alt lavesi (GAP) projesi : Bu proje 250 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Gaziantep OSB Trafo Merkezi ;400/33 KV, 2x125 MVA gcnde tesis almalar devam ediyor. 2006 Yl : Gaziantep-II TM ; 400KV Bank Fideri, Trafo ve OG Kapal alt lavesi projesi : Bu proje 4.350 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. (Gaziantep I-Birecik) Br.N-Gaziantep IV EH (GAP) projesi : Bu proje 2.200 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Gaziantep I TMne Kapal alt lavesi (GAP) projesi : Bu proje 1.525 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 4.1.5. Kilis letim Tesisleri: Kilis ilimizde, Kilis Trafo Merkezi bulunmaktadr. Bu merkezdeki 2 adet g trafosunun kurulu gc 75 MVAdr. Kilis ilimizde enerji iletimini salayan 37.464 km 154 kV Enerji Nakil Hatt bulunmaktadr. Kilis ilimizdeki trafo merkezinden; 2004/ARALIK ay sonu itibariyle toplam 70.538.170 kWh, 2005/EKM ay sonu itibariyle 69.233.910 kWh enerji tketilmitir. Yatrmlar Kilis ilimizde Enerji letimi ynnden bir sorun bulunmamaktadr. Kuruluumuzun 2005 ve 2006 yllarna ait yatrm projesi bulunmamaktadr. 4.1.6. Mardin letim Tesisleri Mardin limizde; Kzltepe 2, Kzltepe 400 kV, Mardin, Etifosfat, Dikmen, Nusaybin (a-a) ve PS/4 (BOTA), Trafo Merkezleri olmak zere 6 adet, 154/33,6 kV Trafo Merkezi iletmede olup, toplam kurulu gc 1.157 MVAdr. Puant yk ortalama 502 MWtr. Trafo Merkezleri arasnda enerji iletimini salayan 534,369 km 400 kV ve 154 kVluk Enerji letim Hatt mevcuttur. 24
Mardin limizde; 33 MVA kurulu gc olan Mobil Santral ile 10 MVAlk a a HES bulunmaktadr. Yatrmlar 2005 Yl : Ger-Ilsu-Cizre-PS/3 EH projesi : Bu proje 22.060 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Mardin TMde Tevsiat projesi : Bu proje 3.600 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 2006 Yl : Kzltepe-II TMde; 400/154 KV 250+150 =400 MVA kurulu g mevcut olup.zellikle tarmsal sulama sezonu boyunca yaanan gerilim dkl ve yk ihtiyacn karlamak zere ilave 400 MVA oto trafolar ile 400/33 KV, 125 MVA Trafo tesisi planlanm olup 2.600 Bin YTL. proje bedeli ile 2006 yl yatrm programna alnmtr. anlurfa-Kzltepe II. EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 14.410 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Ger-Ilsu-Cizre-PS/3 EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 22.300 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Mardin TMde Tevsiat (GAP) projesi : Bu proje 4.100 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 4.1.7. anlurfa letim Tesisleri: anlurfa ilimizde; anlurfa 1, Akakale, rp, Birecik, anlurfa OSB, anlurfa M, Viranehir Yardmc, Telhamut, PS-4 A, Krlk, Suru, Atatrk (Karababa), Tatarhyk, Karaca, Siverek, anlurfa-2 ve Atatrk alt olmak zere toplam 18 adettir.Bunlarn 16 adeti 154 kV, 2 adeti 400 kVluk Trafo Merkezidir. Bu merkezlerde toplam 35 adet trafonun kurulu gc 2353 MVAdr. Trafo Merkezlerimize enerji iletimini salayan 622,392 km 154 kV ve 346,067 km 400 kV Enerji letim Hatt mevcuttur. anlurfa ilimizde, kurulu gc 3192 MVA olan 2 adet Hidroelektrik Santral (Birecik 672 MVA ve Atatrk 2520 MVA) bulunmaktadr. anlurfa ilimizdeki trafo merkezlerimizden; 2004/ARALIK ay sonu itibariyle toplam 3.657.527.000 kWh, 2005/EKM ay sonu itibariyle 3.014.213.316 kWh enerji tketilmitir. Yatrmlar 2005 Yl : Hilvan TM (GAP) projesi : Bu proje 9.500 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Karakaya-Atatrk)Br.N-Hilvan 400 TM. (GAP) projesi : Bu proje 550 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Pekmezli TM (GAP) projesi : Bu proje 3.505 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. Pekmezli-anlurfa 400 EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 7.150 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. (Akakale-Telhamut)Br.N-Pekmezli EH. (GAP) projesi : Bu proje 610 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. anlurfa 400 TMde Fider lavesi (Pekmezli) (GAP) projesi : Bu proje 350 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. 25
Hilvan-Karakeili EH (GAP) projesi : Bu proje 6.200 Bin YTL , Proje bedeli ile yer almaktadr. Krlk TM (GAP) projesi : Bu proje 4.200 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. (anlurfa-Viranehir)Br.N-Krlk EH (GAP) projesi : Bu proje 300 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Karakeili TM (GAP) projesi : Bu proje 4.200 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Siverek-Viranehir)Br.N-Karakeili EH (GAP) projesi : Bu proje 200 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. 2006 YILI : anlurfa-Kzltepe II. EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 14.410 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Hilvan 400 TM (GAP) projesi : Bu proje 13.050 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Karakaya-Atatrk)Br.N-Hilvan 400 TM. (GAP) projesi : Bu proje 560 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Pekmezli TM (GAP) projesi : Bu proje 4.030 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Pekmezli-anlurfa 400 EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 6.100 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Akakale-Telhamut)Br.N-Pekmezli EH. (GAP) projesi : Bu proje 520 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. anlurfa 400 TMde Fider lavesi (Pekmezli) (GAP) projesi : Bu proje 390 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Hilvan-Karakeili EH (GAP) projesi : Bu proje 7.350 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Krlk TM (GAP) projesi : Bu proje 4.100 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. anlurfa-Viranehir)Br.N-Krlk EH (GAP) projesi : Bu proje 250 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Karakeili TM (GAP) projesi : Bu proje 4.100 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. (Siverek-Viranehir)Br.N-Karakeili EH (GAP) projesi : Bu proje 1.750 Bin YTL Proje bedeli ile yer almaktadr. Siverek TM OG Kapal alt Yenileme (GAP) projesi : Bu proje 250 Bin YTL. Proje bedeli ile yer almaktadr. 4.1.8. Siirt letim Tesisleri: Siirt ilimizde; Siirt, Kurtalan, im ve Dodan Trafo Merkezleri olmak zere 3 adet 154/33,6 kVluk Trafo Merkezi iletmede olup, toplam kurulu g 126 MVAdr. Puant yk ortalama 101 MWtr. Trafo Merkezlerimize enerji iletimini salayan 199,630 km 154 kVluk Enerji letim Hatt mevcuttur. Siirt ilimizde, 25 MW kurulu gl Mobil Santral ve Botan HES bulunmaktadr. Yatrmlar 2005 - 2006 Yl Kurtalan TMne Fider lavesi (Transfer)(GAP) projesi : Bu proje 350 BinYTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Siirt TMde Kapal alt (GAP) projesi : Bu proje 350 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 26
4.1.9. rnak letim Tesisleri: rnak limizde, PS/3 A, Cizre, PS/3 ve Uludere Trafo Merkezleri olmak zere 4 adet 154/33,6 kVluk Trafo Merkezi iletmede olup, toplam kurulu g : 257 MVAdr. Puant yk 226 MW tr. Trafo Merkezlerimizde Enerji letimini salayan 253,222 km 400 ve 154 kV Enerji letim Hatt mevcuttur. rnak limizde 25 MVA kurulu gcnde Mobil Santral, toplam 140 MVAlk 5 adet retim Santral ve Uludere HES bulunmaktadr. Yatrmlar 2005 Yl : Ger-Ilsu-Cizre EH (TTFO) (GAP) projesi : Bu proje 22.060 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. rnak TM (GAP) projesi : Bu proje 2.795 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. 2006 Yl : Ger-Ilsu-Cizre-PS/3 EH projesi : Bu proje 22.300 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Uludere-Hakkari EH projesi : Bu proje 21.600 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. rnak TM (GAP) projesi : Bu proje 4.100 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. (Siirt-PS3)Br.N-rnak EH. projesi : Bu proje 800 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. (PS3-Uludere)Br.N-rnak EH. projesi : Bu proje 500 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Uludere TMne Fider lavesi (2.Trafo, Transfer, Hakkari) projesi : Bu proje 1.050 Bin YTL. proje bedeli ile yer almaktadr. Bu Yatrmlar sonrasnda Blgede 400 kV ring: Batman-Van irtibat ve 400 kV Ar-Van Hakkari-Uludere ve Cizre balantsn yaparak Trkiye iletim sisteminde tamamlanm olacaktr.
brahim BALANUYE (zgemi): 1956 Afyon doumlu.25 yldr nce TEK sonra TEA ve TEAn deiik birimlerinde (21 yl ebeke iletmecilii olmak zere) grev yapmtr.4.5 yldr TEA APK Daire Bakanl grevini Yrtmektedir.
27
LETM ALT YAPI VE LETME SORUNLARI

Sleyman LHAN TEA 16. letim Tesis Ve letme Grup Mdr / BATMAN ZET: TEA 16. letim Tesis ve letme Grup Mdrl Batman ilinde olup, Gneydou Anadolu Blgesinde bulunan Diyarbakr, Batman, Mardin, Siirt ve rnak illerinde bulunan Yksek Gerilim iletim hatlar ve trafo merkezlerinin iletme, bakm ve tesis faaliyetlerini yrtmektedir. Bu almada Grup Mdrlnn snrlar ierinde iletim sistemi hakknda baz bilgiler vermek, ve mevcut iletim altyap ve iletme sorunlarn ortaya koyup baz zm nerileri gelitirilmeye allmtr. 1. GRUP MDRL LE LGL ZET BLGLER letimin Alt Yap Sorunlar ve letme Sorunlarna deinmeden nce Diyarbakr ilinde 1978 ylndaki iletim sistemi ile 2005 ylndaki mevcut iletim sistem arasnda bir kyas yaparak gemiten bugne yaplanlar ve Grup Mdrlmz sorumluluk alan iinde bulunan illerdeki letim sistemi ile ilgili baz zet bilgiler vermek istiyorum. 1978 ylna baktmzda Diyarbakr ilinde 400 KVluk Elektrik iletim hatlar ve oto Trafolar hi yok. 66 ve 154 KVluk elektrik iletim hatlar says 6 ve uzunluu 550.7 km, 154/33 kV, 66/30-15 KVluk trafolarn kurulu gc ise 52.1 MVA idi.
Tablo 1: Diyarbakr li letim Mal Varl Geliim Mukayesesi Tablosu
LETM TESS 400 KVLUK E..H UZUNLUU 154 KVLUK E..H. UZUNLUU 66 KVLUK E..H UZUNLUU 400/154 KV OTO TRAFO KURULU GC 154/33 KV TRAFOSU KURULU GC 66/15-30 KV TRAFOSU KURULU GC
1978 YILI ------------465,7 KM 85 KM ------------25 MVA 27,1 MVA
2005 YILI 190 KM 832,2 KM ------------600 MVA 775 MVA --------------
154 Kvluk Elektrik letim hatlar unlardr: 28
-Diyarbakr Karakaya, -Diyarbakr Maden, -Diyarbakr PS/4, -Diyarbakr Mardin, -Diyarbakr Batman, -ve 66 kV luk Maden-Diyarbakr idi. Trafo Merkezindeki mevcut g trafolar ise unlard: -Diyarbakr II T.M.de 154/33 kV 25 MVA ve 33/15 kV, 5 MVA g trafosu, -Ergani TMde 66/33 kV 5 MVA, -Diyarbakr I TMde 66/6.3 kV, 6,3 MVA ve 66/15 kV 5 MVA, -TRT Trafo Merkezinde ise TRTyi besleyen 66/6.3 kV 2x2.5 MVA ile Bismil ve nar beslemek zere 6,3 kVu 33 kVa eviren 800 KVA lk bir Trafo bulunmakta idi. Bu gne baktmzda ise Diyarbakr ilinde; -400 kVluk Elektrik .H. uzunluunun 190 kmye ulat -400/154 kVluk Oto Trafolar kurulu gc; 600 MVA olduu, -154 kVluk Elektrik .H. uzunluunun 832 km. ulat, -154/33 kV luk Trafo kurulu gc ise 775 MVAya kt grlmektedir. Yine bu gne baktmzda Grup Mdrlmz sorumluluk alan ierisinde bata Diyarbakr ili olmak zere Batman, Mardin Siirt ve rnak illerindeki letim ebeke Mal varl ise: -400 kV luk Elektrik .H. nn uzunluu 409.4 km. -154 kV luk Elektrik .H.nn uzunluu 1767 km. -400/154 kV luk Oto Trafo kurulu gc 1500 MVA, -154/33 kv-6.3 kV g trafolarn kurulu gc 2094 MVAe kmtr. Bu ksa bilgileri sizlere aktardktan sonra letim Sistemi Alt yap sorunlarna gemek istiyorum. 2. LETM SSTEMNN ALT YAPI SORUNLARI letim Sisteminin alt yap sorunlarn ortaya karmak amacyla 3 temel soruya cevap vermek gerekmektedir; 1) Hatlar kapasite ynyle yeterli midir? 2) G Trafolar kapasite ynyle yeterli midir? 3) 2010 yllarna kadar ihtiya duyulacak Elektrik letim Hatlar nelerdir ve g trafolarnn kapasiteleri ne olmaldr? Birinci sorudan balayarak cevap verecek olursak; 14 Temmuz 2005 tarihinde 400 kV luk anlurfa-K.Tepe Elektrik .H. servise alnmasyla blgedeki .H. lar yeterli hale gelmitir. Bu hattn servise alnmasyla blgemizdeki 154 kV luk hatlar yk ynnden rahatlamtr. Dolaysyla ad geen hattn tamamlanmasyla gerek 154 kV luk hatlarda ve gerekse 400 kVluk hatlarda (n-1) kstllk durumu salanmtr. 2.sorunun cevabn verecek olursak; Blgedeki g trafolar arzi hallerin dnda Kzltepedeki g ve oto trafolar hari olmak zere ar yklenmemektedir. Mardin ili Kzltepe Ovasndaki sorun ise ar ve kontrolsz olarak yre halknn yer alt suyunu dalg pompalarla kartarak sulu Zirai yapmalarndan kaynaklanmaktadr. Mevcut haliyle gerek letim Haltlarnda ve gerekse G Trafolar mevcut talebi karlayabilecek kapasitede olup herhangi bir sorun gzkmemektedir. MardinKzltepedeki sorun ise nmzdeki alt ay ierisinde ilave bir trafo konulmasyla problem almaya allacaktr. 29
Mevcut problemlerin giderilmesi ve iyi halin devam iin 3. sorunun cevab byk nem arz etmektedir. 3. sorunun cevabn verecek olursak, Blgemizin nmzdeki yllarda, -400 kVluk Batman-Ilsu, -400 kVluk Ilsu- Cizre, -400 KVluk Cizre-Kzltepe, -400 kVluk Cizre- Hakkari ve -400 kVluk Karakaya Diyarbakr (2.hat) yada Hilvan-Diyarbakr Elektrik letim hatlarna ihtiya duyulacaktr. htiya duyulan 400 kVluk Karakaya-Diyarbakr yada Hilvan-Diyarbakr Elektrik letim Hatt daha ok mevcut Karakaya-Diyarbakr iletim hattnda oluan kalc arzalar: letim Sisteminde skntlar ve darboazlar oluturduundan bu hatta alternatif hat olarak dnlmtr. Yeni merkezler olarak 400 kVluk Cizre TM 154 kVluk rnak, nar, Kzltepe, Gerc, Kozluk Trafo Merkezlerine ihtiya duyulacaktr. Tablo 2: Mevcut yi Halin Devam in Yatrma Konulmas nerilen Tesislerin Tablosu SIRA NO TM. ADI MEVCUT KAPASTE LAVE TALEP 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 BATMAN KIZILTEPE CZRE BSML SLVAN LCE D.BAKIR 2 PS/3A DL CZRE ULUDERE SRT 400/33 KV 125 MVA TRAFO LAVES 400/154 KV 250 MVA EK 400/33 KV, 125 MVA EK* 400/154 KV, 250 MVA TRAFO LAVES 154/33 KV, 2X50 MVA 154/33 KV 100 MVA TRAFO DEM 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 50 MVA TRAFO LAVES 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 50 MVA TRAFO LAVES 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 2X100 MVA TRAFO DEM 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 50 MVA TRAFO DEM 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 50 MVA TRAFO LAVES 154/33 KV, 1X50 MVA 154/33 KV 50 MVA TRAFO LAVES 154/33 kV (16+25) MVA 154/33 KV (50+25) MVA TRAFO LAVES 400/154 KV, 2X250 MVA 400/154 KV, (150+250) MVA -------------------
* zellikle Kzltepe Ovasndaki Sulamadan Kaynaklanan Sorunun zm nerisidir
3. LETM SSTEMNN LETME SORUNLARI Gneydou Anadolu Blgesindeki letim Sistemi Trkiyenin dier blgelerinde olduu gibi, gerilim ve frekans seimi Avrupa standartlar gz nnde bulundurularak seilmitir. Yani leme frekans 50 Hz. letme gerilim seviyesi ise 66,154 ve 400 kV tur. 30
letme sorunlarn ana balklar altnda sunacak olursak iki kategoride ele almak mmkndr. Bunlar; 1- Teknik/dari Nedenler, 2- Yresel Koullar. 3.1. Teknik/dari Nedenler -letmelerde yeterli sayda ehil ve eitimli Mhendis ve Teknisyen personel ile ekiplerde yeterli ekipman bulunmamas en nemli iletme sorunu olarak karmza kmaktadr. -Sistemde alan tehizatn iyi bir performansa sahip olmas iletmecilik ynyle ok nemlidir. letmedeki tehizattan zellikle kesici ve ayrclar gerekli hallerde manevra iin kullanldndan ok iyi seilmi olmalar gereklidir. Blgemizde kullanlan kesicilerde ama kapama hareketini salayan tip mekanizma kullanlmaktadr. Bunlar; Basnl hava, basnl hidrolik ve yay kurmal sistemlerdir. Basnl hava ve basnl hidrolik sistemlerde ska arzalar grldnden bu durum iletmede skntlara neden olmakta olup sratle yay mekanizmal kesicilere geilmelidir. Ayrclarda ise kalite ve akm tama kapasiteleri ok nem arz etmektedir. Aksi halde yarm ama, yarm kapama yapmak suretiyle sorunlara sebebiyet vermektedir. Bu gn baz ayrclarn bahsettiimiz sorunlardan dolay sistemden karlmas iin youn aba gsterilmektedir. Sistemdeki G Trafolar ok sk olarak 33 kV luk ebekelerden kaynaklanan faztoprak ve 3 faz-toprak yakn ksa devre arzalarna maruz kalarak arzalanmas hususu da letmede bir baka nemli sorun olarak karmza kmaktadr. Bir baka teknik neden olarak tehizat yedeklerinin bulundurulmas veya temini hususu da bir sorun olarak grlebilir. Ancak iyi bir i takibi ehliyetli personel ve gerekli ekipmanla bu sorunu amak mmkndr. 3.2. Yresel Koullardan Kaynaklanan Nedenler Elektrik letim Hatlarnn bilindii gibi en nemli parametreleri direk, tel ve izolatrlerdir. Hat gzergahnda yaayan halk ve zellikle Traktr sahipleri direklerdeki kebent ve cvatalar skmektedirler. Bu durum direklerde mukavemet zaafiyeti meydana getirmektedir. Rzgarl havalarda mukavemeti azalan direkler yklarak kalc arzalara ve elektrik kesintilerine sebep olmaktadr. Yine hat gzergahnda yaayan silah sahibi vatandalarmz ile obanlarmzn cam veya porselenden imal edilen izolatrlere silah skma veya ta atma yoluyla krmak, telleri yaralamak suretiyle arzalarn olumasna sebebiyet vermektedirler. Bu her iki durum blgemize has olup bu arzalar gidermek iin kullanlan malzemelerden kebent ve cvata temininde zorluklar yaanmakta, izolatr temininde ise Grup Mdrlmz stoklar yetersiz kalmakta, takviye olarak Trabzon, zmir ve Ispartadaki Grup Mdrlkleri stoklarndan karlanmaktadr. Baka bir deile Bat blgelerinde bir Elektrik letim Hatt bir haftada kontrol edilip bir iki gnde bakm yaplabilmekte iken, blgemizde anlattmz zel durumdan dolay bir bakm periyodu 1 hafta kontrol, 1 hafta eksilen cvata ve kebentlerin ikmali ve 1 haftada izolatrlerin deitirilmesi sebebiyle 3 haftalk zamanmza mal olmaktadr. Bat blgemizde yaplan bir bakm periyodu ile blgemizdeki bakm periyodu kyaslandnda blgemizdeki letme zorluklar daha iyi grlecektir. 31
zetle letme sorunlar arza endeksi ile birebir ilikilidir. Blgemizdeki arza endekslerinin yksek olmasnn nemli nedenlerinden biri yresel koullardan kaynaklanan arzalar olduu gz nndedir. Bu sorunlara kar tedbir olarak cvatalara kaynak yaplmak suretiyle sklmeleri daha zorlatrlmaktadr. lk defa blgemizde atlan talardan ve silah mermilerinden etkilenmeyen kompozit tip silikon izolatrler kullanlmaya balanmtr. Sleyman lhan (zgemi): 1956 Batman doumlu. 1978 ylnda Diyarbakrda TEKte greve balad. Mhendis, Bamhendis ve letme bakm mdr olarak 18 yl burada grev yapt. 1997 ylndan bu yana Batmanda Grup Mdr olarak grev yapmaktadr.
32
TEDAIN GNEYDOU ANADOLU BLGES HZMETLER VE KAYIP+KAAK ENERJ SORUNU

Abdullah ATALAY TEDA Genel Mdr Yardmcs Konuma Metni: Deerli katlmclar kurumum ve ahsm adna hepinizi sayg ve sevgi ile selamlyorum. Dorusu bylesi bir organizasyonda Genel Mdrm adna katlmaktan byk mutluluk ve onur duyuyorum. Bir in atasznden balamak istiyorum, Dtn idrak etmeyenler dorulayarak kalkamaz der. Gneydou Anadolu Blgesinde yaanan enerji sorunlaryla ilgili olarak EMOnun misyonuna uygun bir ekilde burada byle bir etkinlii ve organizeyi yapmasnda byk bir takdirle karladmz belirtelim. TEDA olarak bu toplantdan kacak mesajlardan da gerekli dersleri karacamz belirtmek istiyorum. Ben Trkiye datm ebekesi ile ilgili bilgi vermek istiyorum. Biz tabi bylesi bir yapnn datm sektrnn yneticileri olarak grev yapyoruz. Trkiyede datm ynetimine ilikin bir ksm saptamalar yaparken sonuta son derece arpc bir ksm deerlerin de ortaya kabileceini sylemek istiyorum. Elektrikte harmonik retimi diye bir kavram vardr. Maalesef bizim sistemimizde de gerek abone ile irtibatl olmas ynyle, gerekse sistemimizin tezahr asndan bakldnda son derece harmonikler yaadmz belirtmek istiyorum. Bu harmonikleri oluturan en nemli faktrlerden bir tanesi de kaak elektrik kullanmdr. Biraz nce sinevizyon gsterimini izlerken TEA Genel Mdr Yardmcmn orda bir esprisi oldu. Aslnda direkleri kaldrsak bile tellere bal olarak trafolar alr dedi. Son derece manidar bir tespit. Fakat bir eyi takdirinize sunmak istiyorum biz byle bir ebeke yapsn teslim etmedik. Byle bir ebeke yaps da bizim eserimiz deil. Biz saaklar ortasnda direkler dikmedik. Tabi burada sulu aranmadn da biliyoruz. Ama bu tr grntler daha ok TEDAn sulu olduunu artrr. Bu anlamda da ben bizim almalarmzn bir kentsel planlama olgusunda da ele alnmas gerektiine inanyorum. Balangta deerli oda bakanmz ve oda genel bakanlarmzn bir ksm tespit ve saptamalar oldu. Bunun en nemli admlarndan , bileenlerinden bir tanesi de alt yap problemlerinin olmas. Alt yap sorunlar gerekten bizim kendi ebeke almalarmz salkl bir ekilde proje ve ebeke optimizasyonu erevesinde yrtmemizi engellemekte. Bunu herkes ok iyi bilmekte. 33
imdi ben bir tespit yapmak istiyorum. Burada Gneydou Anadolu Blgesinde bir kaak elektrik kullanm paradigmas olumu. Bunu kabul etsek de etmesek de bu paradigmay son derece gl klan bir ksm zihinsel alkanlklar, sosyoekonomik faktrler hatta ve hatta unu bile syleyebiliriz ki bir kaak elektrik ekonomisi adaleti bile olumu. Sinevizyonu izlerken bir vatandan bir fabrikann kulland kaak elektrii rnek gstererek kendi kullanmn mukayese ederek daha az kulland eklinde adeta meru gstermesi gibi bir paradigmann sonuta mcadele edilirken, nlenmeye alrken ne gibi zorluklarn kacan sizin takdirinize sunmak istiyorum. Yine deerli mhendisler odas genel bakannn meslektalarmzn srtna yklenen kaak elektrikle mcadele kullanmna ilikin kendi gr ve tespitlerine katlyorum. EMO Diyarbakr ube bakanmzn tketici bilincinin gelimesine ilikin tespitlerinin kamuoyunda makes bulacak bir etkinlie dntrlmesi gerektiinin kanlmaz olduunu ayrca belirtmek istiyorum. Gneydou Anadolu Blgesindeki datm yapsna baktmzda aslnda Trkiye genelinin karakteristik yapsndan da ok byk farkllk arz etmediini sylemek mmkn. ebeke yaps hemen hemen ayn parametrelere bal ayn yapya, ayn kstaslara bal. Fakat sistem iletmeciliine baktnzda yrede yaanan youn kaak elektrik tketimi ki umarm ve dilerim bu organizasyon nda zellikle sosyal bilimcilerin de varolduunu tahmin ederek sylyorum ileride daha byk etkinliklere ve tartmalara konu olabilecek blgenin spefisik kaak elektrik kullanmyla ilgili ekonomik faktrlerin bilimsel bazda ele alnmas, kaak elektrik kullanmnda da gerek siyasi otoritelerin karar mercilerinin de etki alanna girebilecek bir almaya dnmesinin beklediimi ve umduumu sylemek istiyorum. Asl nemli konularndan biri o. Bizim daha ok gvenlik glerinin yntemiyle bir kaak elektrik kullanmyla mcadele anlamnda bir alma yapmamzn da yllardr ayn hatay tekrar etmekten baka bir sonu vermediini hep beraber grdk. Bir hata da ayn usullerle tekrarlandnda maalesef hep hata retir sonu vermez. Konunun biraz sosyal, ekonomik, kltrel politikalar erevesinde analitik bir ksm tespitlerle ortaya konulmas, buna uygun zm nerilerinin ortaya konulmas kanlmaz olduunu belirtmek istiyorum. Byk ihtimalle zellikle elektrik tketiminde sektr sorunlarnn tartlaca panelde de bu konuya temas edileceini dnyorum. Kurum olarak bu tartmalardan yararlanacaz. Burada zellikle kaak elektrik kullanmnda toplumsal yap demografik yap kent kltr vatandalk bilinci hususlarnn ok nemli parametre olarak ele alnp bu konularda gerekli mesajlarn tespit edilmesi gerektiine inanyorum. Tabi ki varolan bir ey vardr. O da mevcut ebekemiz, mevcut datm irketimiz gerekten son derece ilkel. Hibir ekilde teknolojik ve modern ynetim anlayna uymayan bir yapda. Modern datm sistemi; SCADA, datm ynetim sistemi, fider otomasyonu, abone ynetim sistemi, arza ynetim sistemi, arza ihbar sitemi, btn bu bileenleri ihtiva ederken, Trkiye genelinde de malesef modern anlamda datm ebeke ynetimi ilgili son derece geri kaldmz itiraf etmek istiyorum. Tabi bu bugn TEDA ynetiminin ortaya koyduu bir politikann sonucu deildir. Aslnda yllardr zelletirmenin srekli gndemde tutulmas, belki bu anlamda datm ynetimi ile ilgili modernizasyon almalarnn planlamas konusunda bir ksm politik yetersizliklerinde ortaya konulduunu belirtmek istiyorum. nemli bir husus. Tabi arpk kentlemeyi de burada belirmek istiyorum. Biraz nce biz kente girerken, arkadalara bu sokaklardaki almalar, ebekeleri yer altna alabiliriz dedik. Fakat getiimiz sokaklar son derece dar, belki ekiplerimiz alma yaparken alt yap karmaas yaayacaklar. Ya kanalizasyona isabet edecekler ya su ebekesine isabet edecekler. Bizim ebeke planlamamzn kesinlikle alt yapya uygun bir halde ceryan etmesi 34
gerekiyor. Sonra ruhsat verilen kaak yaplamalarda maalesef evlerde direkleri abide gibi saklayabiliyorlar. Yani bu ekilde belirtmekte fayda var. Biz eer yatrm planlamamz kentin salkl alt yaps eklinde ele almay baarabilirsek yani yatrm projeksiyonlarn yenileme, genileme kapasite artrm g artrm gibi hususlarn kentin temel dinamiklerinin geliimine bal olarak planlayabilirsek yatrm projeksiyonlarn bu anlamda gerekletirebilirsek ben bu sorunlarn yaanamayacana inanyorum. lkemizde arpk kentleme beraberinde gerek telekomnikasyon olsun gerek elektrifikasyon faaliyetlerinde kendisine bal olarak arpk yaplanmasna sebebiyet veriyor. Burada topyekn altyap ynetiminin olumas gerekiyor. ok uzun vadeli projeksiyonlarn ortaya konulmas gerekiyor. Benim bu tr ifadeleri kullanmam u an Diyarbakrda elektrik kesintilerine bir faydas olmayacaktr. O nedenle somut bir ksm eyler sylemek istiyorum. Bildiiniz gibi biz Diyarbakrda taahhtl kayp kaak ihalesi gerekletirdik. Bunlar tartlacak konular ama sonu itibariyle biz zellikle sattmz enerjiyi tahakkuk etmek, tahsilatn yapmak ve kayp kaakla mcadele ederken bir anlamda da ebekemizdeki faaliyetleri ebeke optimizasyonu seviyesine ekebilmek iin bir sonuca ulamay amalamaktayz. Eer bu almalarmz netice verirse sonuta bizim iletme faaliyetlerimiz daha kontrol edilebilir, llebilir, denetlenebilir, korunmas yaplabilir bir ekle dneceine inanyorum. Aslnda konuulacak ok ey var. EMOnun bize byle bir frsat tanmasn byk bir memnuniyetle karlyorum. Gneydou Anadolu Blgesinin elektrik sorunlar grevim gerei yakndan ilgileneceimi elimizden gelen her imkanlar seferber edeceimi inanyorum. Deerli bakanm blgesel tarife ilgili bir ifade kulland. Blgesel tarife belki son gnlerde takip edemedikleri iin haberdar olmayabilirler. u anda fiyat eitleme mekanizmasyla byle bir uygulamann 2010 ylna kadar yaplmayacan belirtmek istiyorum. Sunum: 1. GR TEDA elektrik enerjisinin datmn ve ticaretini yapmakla grevli bir kurulutur. Bu grev, merkez ve 20 Blgesel Elektrik Datm irketinde, 32.000 personelle, 27 milyon abonenin elektrik datm tesislerinin kurulmas, iletilmesi ve mteri hizmetlerinin salanmasn iermektedir. 150.000 datm trafosu 48.000 MVA kurulu g 290.000 kmsi OG 490.000 kmsi AG olmak zere 780.000 km datm hatt ebeke varlklarna sahiptir. lke genelinde 2003 ylnda 102.383 GWh enerji satn alnm, bunun 81,974 GWhi satlm, 2004 ylnda ise 105.868 GWh satnalnm, 86.193 GWhi satlmtr. 2. KAYIP-KAAK ORANLARI Yllar baznda kayp-kaak oranlar incelendiinde 1992 ylnda 12.6 olan kaypkaak oran 2000 ylnda 21.6 ya ykselmi, 2001, 2002, 2003 yllarnda d trendi gstererek 2004 ylnda 18.68e dmtr. 35
YILLARA GRE KAYIP-KAAK

25 24 23 22 21 20
19,5 K y K kOa a p a a r n 20,4 21,6 21,4 20,86 19,93
19 18 17 16
15,5 17,3 18,1
18,7
18,58
15 14 13
12,5 14,3
12 11 10
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Yllar
ekil 1: Trkiye Genelinde Kayp-Kaak oranlarnn yllara gre geliimi lke genelinde 2001 ylndan sonra grlen d orannn aksine Gneydou Anadolu blgesinde 2000 ylnda 48.64 olan kayp-kaak oran 2004 ylnda 50.34e ykselmitir.
TRKYE GENEL VE GNEYDOU ANADOLU BLGES KAYIP-KAAK ORANLARI

2004 2003 2002 2001 2000 18,58 19,93 20,86 21,28 21,60 GNEYDOU ANADOLU TRKYE GENEL 50,34 50,79 48,16 49,03 48,64
ekil 2: Trkiye ve Blge Genelinde Kayp-Kaak oranlarnn karlatrlmas Kayp-kaak asndan blge illerine baktmzda Diyarbakr, Mardin, Batman, rnak ve anlurfa illerinde % 60lara varan kayp-kaak kullanmnn olduu ve bu kullanmlarn 2004 ylnda Teekklmze maliyeti Diyarbakrda 232 Trilyon TL, anlurfada 257 Trilyon TL, Mardinde 185 Trilyon TL, Batmanda 77 Trilyon TL ve rnakda 68 Trilyon TL olmutur. Gneydou Anadolu blgesinin son be yldaki kayp-kaak maliyeti yaklak olarak 3 Katrilyon TL olmutur. 36
GNEYDOU ANADOLU BLGES 5 YILLIK KAYIP-KAAK MALYET 3.075.996.641 (YTL)

890.085.065 800.374.935
543.616.257
245.307.322 58.255.327
244.324.557 78.469.024 9.754.137 GAZANTEP MARDN SRT ANLIURFA DYARBAKIR
205.810.016
ADIYAMAN
BATMAN
ekil 3: Blge illerinin kayp-kaak maliyeti Teekkln kayp-kaaktan oluan bu kadar zararna karlk blge illerinde 2003 ylnda 22 Trilyon TL, 2004 ylnda 28 Trilyon TL tesis yatrm harcamas yaplm ve 2005 ylnda da 49,6 Trilyon TL denek tahsisi yaplmtr. Tablo 1. Gneydou Anadolu Blgesinde TEDA Tesis Yatrm Harcamalar
MESSESENN ADI ADIYAMAN BATMAN DYARBAKIR GAZANTEP KLS MARDN SRT IRNAK TOPLAM 2003 PROJE SAYISI 12 15 30 24 6 20 15 18 168 HARCAMA YTL 1.447.000 1.029.000 5.742.000 3.506.000 1.529.000 4.206.000 975.000 903.000 22.366.000 PROJE SAYISI 15 15 30 17 6 16 16 19 167 2004 HARCAMA YTL 1.770.000 2.997.000 6.934.000 3.751.000 1.590.000 3.033.000 1.088.000 1.898.000 28.162.000 2005 PROJE SAYISI 14 15 27 22 4 18 11 19 159 DENEK YTL 3.008.000 4.243.000 10.006.000 9.169.000 2.561.000 5.439.000 1.854.000 2.779.000 49.654.000
letme artlarnn iyiletirilmesi ve arzalarn asgari seviyeye indirilmesi iin 2003 ylnda 11 Trilyon TL, 2004 ylnda ise 12 Trilyon TL blgede iletme yatrm harcamas yaplmtr. Alt yap sorunlarnn zmne ynelik olarak blgede 35 adet ehir ebekesi tesisi, 8 adet Datm Hatt ve 103 adet Ky ebekesi tesis yapm almalar devam etmektedir. 37
IRNAK
KLS
Tablo 2. Gneydou Anadolu Blgesinde TEDA letme Yatrm Harcamalar

MESSESENN ADI ADIYAMAN BATMAN DYARBAKIR GAZANTEP KLS MARDN SRT IRNAK ANLIURFA TOPLAM 2003 YILI (TL) 1.261.079.317.873 955.319.503.974 2.032.496.472.879 2.350.886.364.789 458.884.920.175 1.065.423.989.092 494.243.800.581 752.178.837.526 1.819.037.643.219 11.189.550.850.108 2004 YILI (TL) 1.403.538.576.065 828.570.455.183 2.862.803.697.237 1.604.352.654.148 474.380.906.583 1.074.951.434.819 607.304.433.612 947.803.584.267 2.309.109.017.738 12.112.814.759.652
ehir ebekeleri mmkn mertebe beton direkli hava hatl, imar uygulamas gerekleen yerlerde ise yer alt kablolu olarak tesis edilmektedir. Kamulatrma alan ve kullanm alan ynnden Modler Hcreli Monoblok Beton Trafo Kklerinin kullanm yaygnlatrlmaktadr. 3. LETME SORUNLARI Blgedeki datm sistemimizde yaanan iletme sorunlarn ise u ana balklarda toplayabiliriz; Datm hatlarmzn tama kapasiteleri zerinde yklenmeleri, Youn g nedeniyle plansz yaplamann getirdii iletme sorunlar, Youn kaak elektrik kullanm, Blgedeki ok sayda tarmsal sulama amal 3. ahs tesislerinin yllk periyodik bakmlarnn yaptrlmamas, nemli birer arza kayna olarak sisteme yansmaktadr. 4. BLGENN KURULU G VE MAKSMUM EKLEN GLER Blge illerinin 2003 ve 2004 yllarndaki kurulu g ve maksimum gleri tabloda grld gibi gereklemitir. Tablo 3de grld gibi baz illerde ekilen maksimum gler kurulu glerin % 50leri mertebesinde kalmaktadr.
38
Tablo3. Gneydou Anadolu Blgesindeki illerin Datm Kurulun Gleri ve ekilen Maksimum G Deerleri.
Toplam Kurulu G (MVA) 2003 YILI ADIYAMAN DYARBAKIR GAZANTEP MARDN SRT ANLIURFA BATMAN IRNAK KLS TOPLAM 3.440 409 663 1.616 383 183 1.427 188 112 72 2.140 ekilen Maksimum Fiili G (MW) 2003 YILI 101 496 611 321 78 905 140 80 17 3.815 Toplam Kurulu G (MVA) 2004 YILI 473 674 1.611 406 185 1.688 196 112 77 2.434 ekilen Maksimum Fiili G (MW) 2004 YILI 128 504 562 368 72 532 168 81 17
5. SONU VE NERLER * Yaplan almalarn ve yatrmlarn yeterli olmad zellikle k aylarnda snma amal elektrik tketiminden dolay sk sk sigorta atmalar, pano ve trafo arzalar olumakta bu nedenle abonelere salkl elektrik verilemedii grlmektedir. * Bu olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas ve abonelerimizin daha salkl elektrik alabilmeleri iin Diyarbakr, Batman, Mardin ve anlurfa illerinde abone tesislerinin kontrol, sayalarnn bakm, onarm, yenileme almalar ile tahakkuklarnn takibi ve tahsilatlarnn dzenli olarak kurumumuza denmesinin salanmas iin hizmet alm ihaleleri yaplmaktadr. * Kaliteli enerjinin salanmasnda retim, iletim ve datm bir btn olarak dnlmeli, * Planlama, yatrmlar ve iletmecilik gl bir koordinasyon erevesinde yaplmaldr. * Herhangi bir safhada yaanacak aksama kalitenin bozulmasn beraberinde getirecektir. * TEDA olarak blgede ncelikle tesis alt yap sorunlarnn ve iletme sorunlarnn zmlenmesi, srekli ve kaliteli enerjinin tketime sunulmas almalar devam edecektir.
Abdullah Atalay (zgemi): 1965 Ar doumlu. 1991 ylnda Mardinde elektrik kurumunda greve balamtr. 3.5 ay grev sresinden sonra Vanda 6.5 ay, daha sonra Arda Elektrik Kurumunda 11 yl, 2003 ylnda da zmir TEDA messese mdrlnde ise 2 yl 7 ay grev yapmtr. u an TEDA Genel Mdr Yardmcl grevini yrtmektedir.
39
GNEYDOU ANADOLU BLGES GENEL ENERJ SORUNLARI VE DYARBAKIR L ELEKTRK SORUNLARINI TESPT ETME ANKET SONULARI
M.Nedim TZN Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesi
ZET Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005i dzenleyen Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesince hazrlanan bu alma iki blm olarak tasarlanmtr. Birinci blmde blge enerji sorunlarna ubenin bak as ve baz zm nerileri, ikinci blmde ise kamuoyunun elektrik enerjisi sorunlarna bak asn tespit etmek amacyla Diyarbakr ilinde EMO Diyarbakr ubesince yaplan kullanc anket sonular deerlendirilmitir.
1. GR Blgenin Baz Ekonomik Gstergeleri: 2004 verileri ile Trkiyede kii bana tketilen elektrik enerjisi ortalamas 1703 kWh olup Blgemizde bu deer ortalama olarak 750 kWh civar ile Trkiye ortalamasnn yarsndan daha azdr. (Gaziantep 2.109 kWh hari). Yine sanayileme oran Gaziantep ili hari yok denecek kadar azdr. Ayrca, llere gre kii ba gayri safi yurtii hasla deerleri sralamas incelendiinde Gneydoudaki btn iller Trkiye ortalamasnn altnda ve isizlik oran ise %45-50lerde olmas dikkat ekicidir. Blgemiz enerji retim kaynaklar asndan olduka zengin bir konumda olmasna ramen zamannda yaplmayan iletim hatlar, altyapsz ve plansz yaplan datm hatlar nedeniyle tketici asndan Trkiyenin en ciddi problemlerinin yaand blgedir. 2. ENERJ SORUNLARININ TEMEL NEDENLER Son 20 yldr Blgemizde devam eden aktif atma ortam her alanda olduu gibi enerji sektrnde de olumsuz etkisini ciddi bir ekilde hissettirmitir. Bu atma ortamnda ok sayda kalifiye personel gvenlik kaygsyla blge dna gitmi; alma koullarnn gl ve blgenin hala bir srgn yeri olarak grlmesi nedeniyle her 40
zaman personel yetersizlii konusu gndemde kalm, kurumsal hizmetlerde sistemli alma ekli olumamtr. Kylerden kente g eden halk, kentlerin hzl nfus artna maruz kalmasna neden olmu ve zellikle gelir seviyesi dk, yaam koullar ar varolarn domasna sebebiyet vermitir. Olaan olmayan bu deiimler enerji asndan da karmak bir yapy ortaya karmtr. Bir yanda planl alt yaps olmayan arpk bir byme, bir yanda olaand koullar dolays ile gidilemeyen ve kayt altna alnamayan krsal kesim, kaak enerji kullanmnn yaygnlamasna hatta doallamasna neden olmutur. Bunun yannda gerekletirilemeyen tesis ve bakm almalar nedeniyle hat kayplar da olmas gerekenden ok daha byk deerlere ulamtr. lke genelinde olduu gibi blgemizde de brokrat kadrolarn siyasi iktidar kadrolar durumuna getirilmesi zellikle datm sektrnde ynetim kaosunun ba gstermesine sebep olmutur. Neredeyse ayda bir idarecilerin deitirildii adeta vardiya usul idarecilik yntemleri ile TEDA yllarca ilevsiz ve verimsiz hale sokan siyasetin glgesi, hala kendini youn bir ekilde gstermektedir. Bu srete altyap ve yenileme almalar durma noktasna gelmi; dareciler hizmet eksenli anlaytan ziyade koltuk tela ile almak durumunda kalm, uzun vadeli projeler retmek yerine gn kurtaran almalara ynelmilerdir. Yine blgeye ayrlan yetersiz deneklerin de ou bu anlaytan dolay kullanlamadan geri gnderilmitir. 2.1 Kayp + Kaak Sorunu TEDAa aklanan kayp-kaak rakamlarnn i ie kullanld ve kamuoyuna hepsinin kaak enerji olarak sunulduu grlmektedir. Bu rakamlardan ne kadarnn teknik kayp veya llemeyen enerji, ne kadarnn ise usulsz enerji kullanm yani kaak olduu bilinmemektedir. Blgemizin yllardr planszlk nedeniyle ve zellikle alak gerilimde ba sonu belli olmayan datm hatlar, ar yklenen hatlar ve trafolar ile arzalarn giderilmesinde kullanlan ek iletkenlerin standart d ve ok sayda olmas, kayplarn Trkiye ortalamasnn ok zerinde olacana iaret etmektedir. Yukarda izah edilen hususlar dikkate alnmadan, sadece TEDAn satn ald ve mterilerine satp parasn tahsil ettii enerji arasndaki farkn tek kalemde kayp ve kaak olarak deerlendirilerek faturann vatandaa kesilmesi teknik bir yaklam deildir. Kayp enerjinin lke genelinde ve blgemizde tespitinin salkl yaplmas iin net lmler yaplmal ve lke enerji sistemine maliyeti tespit edilerek bunu gidermek iin almalar yaplmaldr. Kaak kullanm sebepleri ise net tespit edilerek sosyoekonomik tedbirlerle zm yoluna gidilmelidir. Blgemizdeki enerji tketimi zellikle yaz aylarnda tarmsal sulama ve k aylarnda ise meskenlerde snma amal olarak kullanlmas nedeniyle yksek deerlere kmaktadr. Elektrik enerjisi, pahal olmas nedeniyle hem tarmsal sulamada, hem de snmada kullanlmaya elverili deildir. Blge nfusunun nemli bir ksmnn ekonomik skntlarla boumas nedeniyle k aylarnda snma amacyla yeterli yakacak temin edememekten kaynakl legal veya illegal bir ekilde elektrikle snmaya ynelmitir. Ekonomik durumu dk kii ve ailelerin tespit edilerek yakacak yardm yaplmas, blgemizde yaygn olarak kullanlabilecek gne enerjisi sistemlerinden faydalanlmas iin devlet teviklerinin verilmesi ya da altyaps tamamlanarak mahallelerde s merkezleri kurulup snmann bu toplu s merkezlerinden yaplmas seenekleri deerlendirilmelidir. Bu tr uygulamalarn geniletilerek politika olarak benimsenmesi ve uygulamalarn blgemizde denenmesinden sonra btn lkeye yaygnlatrlmas hem heba olan 41
ekonomik deerler asndan, hem de sosyal devlet olma asndan ciddi zmler sunabilir. 2.2.GAPn Enerji Sorunlarna Etkisi GAP projesi ok ynl bir proje olup Gneydou Anadolu Blgesinde bir ok alanda gelimeyi hedefleyen entegre bir projedir. Proje kapsamnda sanayileme, tarmsal alanlarn geniletilmesi, ekonomik ve sosyal yaamn yeniden tesis edilmesi ile yeni istihdam alanlarnn olumas hedeflenmektedir. Ancak enerji alannda %80e yakn gerekleme oran tarmsal sulama alannda %14lere yakn gerekleme oran ile karlatrldnda entegre projenin hedeflerinin tutturulamad grlmektedir. Bu proje kapsamnda sulanmas planlanan byk tarmsal araziler iftilerin kendi imkanlaryla yer altndan 100lerce metre kuyular ap tesis kurmalar suretiyle sulu tarma geilmeye allmtr. Bu durum z kaynaklarmzn gereksiz bir biimde tketilmesine neden olmaktadr. Tarmsal sulama sektr, birok insana istihdam alan yaratmaktadr. Ancak kuyulardan elektrik enerjisi ile sulama yaplmas iin Enerji Nakil Hatt, trafo postalar, su motorlar gibi tesisatlarn kurulmas nedeniyle lke ekonomisi asndan nemli saylabilecek kaynaklar bu alana aktarlmtr. Yre halk ve iftilerin byk zorluklarla ve nemli maliyetlerle oluturduklar tesisler kalitesiz ve kesintili enerjiden dolay hasar grmektedir. Bu durum rn verimi ve kalitesini de olumsuz etkilemektedir. TEDA tarafndan elektrik bedeli talep edilirken iftinin hasar gren sulama tehizatnn ve rnlerinin bedeli dikkate alnmamaktadr. Sulamann youn olduu baz blgelerde TEDA ekiplerinin yetersiz olmasndan dolay arza giderme almalar; bedeli iftiler tarafndan denen piyasadaki elektrikiler vastasyla yrtlmektedir. Bu ehliyetsiz kiilere denen bedel, Kuyu bana 100 kg pamuk, 100 kg buday olmak zere sabit cret eklindedir. Bu vahim tablo blgede uygulanan enerji politikalarnn sonucudur. Elektrik enerjisinin birim fiyatnn yksek olmas nedeniyle tarmsal sulama abonelerinin nemli bir ksm usulsz enerji kullanmna ynelmekte, dolaysyla GAP projesi kapsamnda sulama kanallarnn ivedilikle tamamlanmas iin gerekli kaynan aktarlmas son derece nem arzetmektedir. Bu proje tamamlanncaya kadar tarmsal arazilerden alnan sulama elektrik bedeli, DS sulama birliinin uygulad dnm bana cretlendirme yntemi baz alnarak uygun bir bedele dntrlmelidir. 2.3.zelletirme almalarnn Enerji Sorununa Etkisi Blgemizde zlmeyi bekleyen ok fazla enerji problemi ve sebepleri varken btn sorunlarn kayna olarak kaak elektrik kullanmnn gsterilmesi sorunlar zmekten uzaktr. Bu yaklamn enerji sektrnde hizmet veren btn kamu kurulular tarafndan bir politika olarak benimsendii grlmektedir. Asli grevleri vatandaa hizmet gtrmek olan kamu kurumlar, kaak elektrik kullanmnn yksekliini ne srerek yrtmeleri gereken hizmetleri aksatmakta ve bu durumu dzeltmek adna zelletirme politikalarn kamuoyu nezdinde hakl karmaya almaktadrlar. Enerji sektrnde doksanl yllardan itibaren zelletirme kapsamnda birok deiiklie gidilerek enerjinin tamamyla siyasetin ve sermayenin rant oda haline getirildiini birlikte izliyoruz. Bilindii gibi TEDA, zelletirme kapsamnda lke genelinde 21 datm blgesine ayrlm olup hzl bir ekilde zelletirilmeye allmaktadr. Bu kapsamda Diyarbakr ve komu 5 il Dicle EDA (Dicle Elektrik Datm Anonim irketi) ad altnda 42
1. Blge olarak yaplandrlmtr. Dicle EDA, Messeselerinde sadece kaak elektrik kullanm orann drmeyi amalayan, Kamu yararn gzetmekten ve hizmet anlayndan uzak, eksik bir szlemeyle 2007 yl sonunda sata hazr hale getirilmeye allmaktadr. 3. DYARBAKIR L ELEKTRK SORUNLARINI TESPT ETME ANKET SONULARI Blgemiz enerji sorunlarna son kullanclarn nasl baktna ilikin Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubemizin Diyarbakr ilinde yapm olduu anketin sonularna bakalm. Anket 540 kullanc zerinde uygulanmtr. Anket Diyarbakr ili nfus yapsna ve zelliklerine gre rneklendirilerek yaplmtr. 1990l yllarda dardan ok sayda g alm olan ehir, plansz bymtr. En ok g alan merkezler Balar ve Surii belediyeleri olup ehir nfus oranlar yledir.
Kayapnar 12% Surii 16% Balar 47%
Yeniehir 25%
ekil 1: Diyarbakr ili merkez ile nfus oranlar Diyarbakrdaki nfus yaps blgenin bir ok iliyle homojenlik gstermektedir. Dolaysyla buradan yaklamla blge rneklemesi yanl olmayacaktr. Sorulan sorularda temel ama ekonomik durum ile enerji tketimi arasnda iliki kurmak, kaak enerji kullanmna kamuoyunun bak asn tespit etmek ve zm nerileri ile enerji kalitesine bak alarn tespit etmektir. Anket iki aamal olarak hazrlanm olup 1. aamada genel baz tespitlerde bulunmak, 2. aamada ise elektrik enerjisi kalitesi ve kaak kullanmna ilikin soru ve cevaplar iermektedir. Bu almada 2. aamaya ait sorulara verilen cevaplar irdelenmitir. Sorulan sorulardan bazlar ve alnan cevaplar yledir. 1. Elektriklerinizin kesilme skl nedir?
Haftada birka kez 31,3% Gnde birka kez 27,8%
Gnde bir kez 10,1%
Ayda birka kez 30,8%
43
* Gnde birka kez ve haftada birka kez diyenlerin oran % 62.1 dir 2. Elektrik kesintilerinizin ortalama sresi nedir?
5-15 dakika aras 22,4% 5 dakikadan az 5,4% 60 dakikadan fazla 23,4%
15-30 dakika aras 26,2%
30-60 dakika aras 22,6%
* %72.2si Elektrik kesintilerinin 15 dakikadan fazla olduunu belirtmitir. 3. Evinizdeki elektriin kalitesiz olmas elektrikli cihazlarnzn bozulmasna neden oluyor.
Kesinlikle kat lm yorum 3,4% Kat lm yorum 4,7% Fikrim yok 5,8%
K smen kat l yorum 11,6%
Kat l yorum 23,4%
Tamamen kat l yorum 51,1%
* %76.1 i bu yargya katlmaktadr. 4. Elektrik kesintileri ve elektriin kalitesizlii nedeniyle (ar veya dk gerilim) son iki ylda arzalan elektrikli cihazlarnzn says nedir?
5'den fazla 3,7% Yok 34,6% 4 3,4% 3 9,3%
2 26,0% 1 23,0%
* %65e yakn en az 1 elektrikli cihaznn arzalandn belirtmektedir.
44
5. Elektriklerinizin kesilmesi gnlk yaantnz olumsuz etkiler.

Kesinlikle katlmyorum Katlmyorum 2,0% Ksmen katlyorum 10,0% 1,0% Fikrim yok 1,0%
Katlyorum 14,0%
Tamamen katlyorum 72,0%
* %96s bu yargya katlmaktadr. 6. Sizce bu kentteki kaak elektrik kullanm sylendii gibi ok yaygndr.
Kesinlikle kat lm yorum Kat lm yorum 12,2% Tamamen kat l yorum 40,1% 3,0% Fikrim yok 3,0%
Kat l yorum 23,6%
* %81.9u bu yargya katlmaktadr. 7. Kaak elektrik kullanmn doru buluyorum

Kesinlikle kat lm yorum 27,7% Fikrim yok 2,6% T amamen kat l yorum 9,3%
Kat l yorum 15,0%
Kat lm yorum 19,1% K smen kat l yorum 26,4%
45
* Ksmen katlyorum diyenleri de eklersek %50.7si doru bulmaktadr. 8. Sizce kaak elektrik kullanmnn sebebi nedir?
htiyac olmakszn keyfi olarak kaak elektrik kullanm 4,5%
Geim sknts (sizlik) 82,7%
Geim sknts (sizlik) 20,7%
htiyac olmakszn keyfi olarak kaak elektrik kullanm 4,9%

Elektriklerin sk sk kesilmesi 4,3%
Elektrik fiyatlarnn yksek olmas 70,5%
Elektriklerin sk sk kesilmesi 4,8%
Elektrik fiyatlarnn yksek olmas 7,7%
* Bu soruda birden fazla seenek belirtilebilmekte, katlmclarn %90a yakn Geim sknts (isizlik) ve Elektrik fiyatlarnn yksek olmas seeneklerini birlikte vermilerdir. htiyac olmakszn keyfi olarak kaak kullanm, ve elektriklerin sk sk kesilmesi eklinde cevap verenlerin oran % 10 larn altndadr. 9. Sizce kaak elektrik kullanm nasl ortadan kaldrlr?
Denetimin arttrlmas ve caydrc ar cezalar konulmas ile 8,6% Eitim dzeyinin arttrlmas ile 2,4% Halkn Gelir Dzeyi Arttrlarak (stihdamn arttrlmas) 19,4%
Halkn Gelir Dzeyi Arttrlarak (stihdamn arttrlmas) 77,1%
Elektrik fiyatlar ucuzlatlarak 2,3%
Elektrik fiyatlar ucuzlatlarak 69,6%
Eitim dzeyinin arttrlmas ile 12,9%
Denetimin arttrlmas ve caydrc ar cezalar konulmas ile 7,7%
* Bu soruda da birden fazla seenek belirtilebilmekte, katlmclarn yine %90a yakn Kaak elektrik kullanmnn ortadan kaldrlmas iin; Elektrik fiyatlarnn ucuzlatlmas ve halkn gelir dzeyinin artrlmas (istihdamn artrlmas) seeneklerini zm olarak belirtmilerdir. Denetimin artrlmas ve caydrc ar cezalar konulmas, ve eitim dzeyinin artrlmas eklinde cevap verenlerin oran % 10 civarndadr. 10. Evinizin elektrik tesisat yeterli ve gvenlidir.
Kesinlikle kat lm yorum 9,2% Fikrim yok 8,8% Tamamen kat l yorum 13,5%
Kat lm yorum 24,2% Kat l yorum 23,5%
* Ksmen katlyorum diyenleri de eklersek %57e yakn bu yargya katlmaktadr. 46
11. Sizce mahallenizin elektrik tesisat yeterli ve gvenlidir.

Fikrim yok 11,4% Kesinlikle kat lm yorum 31,7% K smen kat l yorum 17,2% T amamen kat l yorum 5,6% Kat l yorum 7,8%
Kat lm yorum 26,3%
* Ksmen katlyorum diyenleri de eklersek %77e yakn bu yargya gvensiz bulmaktadr. 4. SONU VE NERLER Enerji fiyatlarnn ok yksek olmas lke genelinde insanlar kaak enerji tketimine yneltmektedir. Blge de ekonomik koullarn daha ar olmas nedeniyle kaak kullanma ynelim daha da artmaktadr. Enerji fiyat politikalarnn yeniden belirlenerek lke genelinde gelir dzeyi dk olan abonelere ucuz enerji tarifeleri uygulanmaldr Teknik kayplarn azaltlmas, iletme artlarnn iyiletirilmesi iin blgenin enerji alt yapsnn gzden geirilerek gerekli yatrmlarn yaplmas gerekmektedir. Halkn enerji kullanm konusunda bilinlendirilmesi ve enerji tasarrufunun bir yaam biimi haline getirilmesi iin tm kurumlar zerine deni yapmaldr GAP projesi kapsamnda sulama kanallarnn ivedilikle tamamlanmas iin gerekli kaynak aktarlmas bir an evvel salanmaldr. Kayp ve Kaak rakamlar birbirinden ayr olarak kullanlmal ve kayp enerjinin net tespiti iin almalar hzlandrlmaldr. Elektrikle snmay nlemek iin altyaps tamamlanarak toplu s merkezleri kurulmaldr. Gne enerjisi sistemlerinden faydalanlmas iin devlet teviklerinin verilmesi salanmaldr. Stratejik neme sahip kamu hizmeti nitelii ieren enerji sektrnde planlama, egdm ve denetleme ynleriyle yeniden merkezi yaplanmaya gidilmeli, sektrdeki zelletirme uygulamalarna son verilerek koordinasyon, yetimi insan gc, ekonomik kaynak ve ileri teknoloji politikalaryla glendirilmi, Kamu kontrolnde rgtl ve etkin bir yap oluturulmaldr. M. Nedim TZN (zgemi): 1974 Batman Doumlu. 1996 Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk fakltesi mezunu. TEA Diyarbakr letim ebekeleri iletme ve bakm mdrlnde R..A Grup Bamhendisi olarak grev yapmaktadr. EMO Diyarbakr ubesinin 10. dnem, 12. dnem ynetim kuruluu yeliini yapm ve 13. dnem bakan yardmcl grevini srdrmektedir.
47
ELEKTRK ENERJSNDE KALTE KAVRAMI VE ENERJ SORUNLARI ZMNDE RNEK PLANLAMA YAKLAIMI
Dr. Bilal Gm Dicle niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blm Diyarbakr bilgumus@dicle.edu.tr zet Bu almada ncelikle Gneydou Anadolu Blgesinin genel elektrik enerjisi kullanm ve bu kullanmn lke ierisindeki yeri incelenmitir. Ardndan elektrik enerjisi ile ilgili genel kavramlar tantlmtr. Kaliteli enerji kavramnn gsterge unsurlarndan olan arza indekslerinin blgemiz iin durumlar incelenmitir. almada son olarak enerji sorunlarn zmede rnek planlama yaklam ile ilgili bilgiler verilmitir. 1. GR Gneydou Anadolu Blgesi tarihsel ve jeopolitik konumu nedeniyle Trkiyede nemli bir blgedir. Binlerce yllk tarihi ile insanln ilk dnemlerinden beri verimli topraklar ile medeniyetlerin beii olmutur. Gnmzde dnyann en nemli petrol kaynaklarna yaknl, Ortadounun en nemli su kaynaklarna sahiplii bu blgeyi yine nemli bir merkez konumuna getirmektedir. Trkiyenin tek petrol kayna da yine bu blgede bulunmaktadr. Ancak gemiine ve nemine zt olarak, gnmzde ekonomik gelimilik asndan geri kalm bir yap sergilemektedir. Hemen hemen her ilinde dnyann kltrel mirasna ait tarihi eserlere sahip (ekil 1) bu blgemizde bu olanaklarn deerlendirilmesi gerekmektedir. Bylelikle blgenin geliimi de hzlanacaktr. Gelimilik ve ekonomik g hayatn her alann etkilerken, enerji kullanmn ve kullanlan enerjinin ie dnme orann etkilemektedir.
a b c d ekil1. Gneydou Anadolu Blgesinin tarihsel mirasndan rnekler. a) Hasankeyf b) Mardin c) Adyaman Nemrut Da d) Diyarbakr Surlar
48
2. BLGENN GENEL ELEKTRK ENERJS YAPISI Gneydou Anadolu Blgesinin genel enerjisi yapsna bakldnda, blgenin enerji retimi asndan nemli kaynaklara sahip olduu grlmektedir. Blge hidroelektrik enerji retimi asndan lke iin byk nem arz etmektedir. Blge elektrik enerjisi retimi asndan kendine yetmekte, tkettiinden fazlasn retmektedir. Bunun yannda lkenin tek petrol retim kaynaklar yine blgemizdedir. retilen enerjinin z kaynaklara dayanmas ve ounluunun yenilenebilir olmas nemli bir unsurdur. (ekil 2) Blgenin enerji retim potansiyeli incelendiinde, deerlendirilebilir bir gne ve rzgar enerjisi potansiyeli bulunduu grlmektedir. Deerlendirilebilecek linyit ve asfaltit kaynaklar da dnldnde blgenin enerji retimi asndan olduka nemli bir noktada olduu grlmektedir.
a b ekil 2. Blgenin Enerji retim Kaynaklar. a) Batmanda bir petrol kuyusu b) Atatrk Hidroelektrik Santrali 3. ELEKTRK ENERJSNDE KALTE KAVRAMI Endstriyel ve ticari faaliyetlerin gerekletirilebilmesi iin gerekli nemli girdilerin banda elektrik enerjisi gelmektedir. Elektrik enerjisi insanolu tarafndan srekli olarak kullanlan, istenildii gibi stoklanamayan kullanm ncesinde kalitesi gvence altna alnamayan bir uygarlk aracdr. Elektrik enerjisinin istenilen her noktaya, istenilen zamanda kontrole ihtiya gstermeden ulatrlmas gerekmektedir. Elektrik kaynann gvenilirliinin bilinmesi ve enerji kalitesinde meydana gelebilecek deiikliklerin uygulanmakta olan sre veya sreler zerindeki etkilerinin tam olarak anlalmas son derece nemlidir. Uygulamalar asndan elektrik enerjisi dier girdilerden olduka farkldr. Elektrik enerjisi kayna kullanm noktasndan ok uzakta olabilir veya baka generatrlerin klar ile birlikte ebekeye verilerek kilometrelerce uzunlukta havai hatlardan ve muhtemelen yeralt kablolarndan ve birok transformatrden getikten sonra kullanm noktasna ulaabilir. Sektrdeki sabit kymetlerin birok farkl kurulu arasnda el deitirmesi, ynetilmesi ve idame ettirilmesi sz konusu olabilir. Bu bakmdan; elektrik kalitesinin kullanm noktasnda gvence altna alnmas kolay deildir ve standart d elektriin besleme sisteminden uzaklatrlmas veya tketici tarafndan kabul edilmemesi mmkn deildir. Tketiciler asndan bu konunun nemi ok daha byktr. Elektrik kalitesi hakknda snrl istatistiksel bilgiler mevcut olmakla birlikte, elektrik reticisi (veya sorumlu kurulu) tarafndan kabul edilebilir kalite dzeyi, tketicinin ihtiya duyduundan veya istediinden farkl olabilir. En ok karlalan kalite problemleri birka saniyeden birka saate kadar devam edebilen komple elektrik kesilmeleri (sistem oturmalar), gerilimin ok dk deerlere kadar indii ksa sreli 49
gerilim dmeleri ve oynamalardr. Uzun sreli kesintiler doal olarak tm kullanclar etkilemekte, ksa sreli kesintiler ise baz kritik operasyonlar zerinde son derece olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Bu kritik operasyonlardan bazlar unlardr: Srekli sistemler: Ksa sreli kesintiler, birbiri ile ezamanl almakta olan makinalar etkileyerek henz rne dnmemi nemli miktarda malzemenin kullanlamayacak duruma gelmesine ve hurdaya ayrlmasna neden olabilir. Uzun ve masrafl temizleme ilemleri gerektiren kat endstrisi tipik bir rnek olarak verilebilir. ok aamal, partiler halindeki ilemler: Proses zincirinin bir aamasnda meydana gelen enerji kesintisi nceki operasyonlar geersiz klabilir. Yariletken sanayinde bir elektronik devre imalat birka gn sren dzinelerle sreten geirilerek tamamlanmakta, proseslerin birinde meydana gelen bir problem tm retim zincirinde byk kayplara neden olmaktadr. Bilgi ilem sistemleri; Bu sistemlerde sre maliyeti dk fakat yaplan ilemin deeri (hisse ve yabanc para ilemlerinde olduu gibi) ok yksektir. Bir ticari ilemin gerekletirilememesi operasyon maliyetinden ok daha fazla kayplara neden olabilir. ngilterede, 20 dakikalk bir g kesintisinin yol at 10 Milyon Sterlinlik finansal kayp yaanm bir rnek olarak verilebilir. Kritik operasyonlara ait verilen bu rnekler dnda, kaliteli enerji ihtiyacnn son derece byk nem tad ok sayda baka operasyonlar vardr. Bilgisayar ortamnda sat ve stok kontrol yapan perakendeci kurulu ile geni pazarlama ve datm kontrol sistemleri altran imalat kurulular rnek olarak verilebilir. Bu aklamalar nda "enerji kalitesi ile ne ifade edilmek istenmektedir?" sorusuna verilecek yant, "mkemmel bir elektrik enerjisi kayna her zaman kullanma hazr, gerilim ve frekans deerleri toleranslar dhilinde, tamamen grltsz ve sins erisi eklinde dalga formuna sahip elektrik reten enerji kaynadr" eklinde olacaktr. Mkemmellikten sapmann hangi lde tolere edilebilecei ise kullanc uygulamalarna, tesis edilen cihazlarn tipine ve kullancnn kendi ihtiyalarna olan bak asna bal olarak deiebilir. Elektrik enerjisinde kalite bozukluklar mkemmellikten sapma be kategori altnda incelenmektedir: Harmonik bozulma Sistem oturmalar Dk veya ar gerilim Azalma (veya dalgalanma) ve darbeler Geici olaylar Bu problemlerin her birinin nedeni dierinden farkl olup baz problemler altyapnn ortak kullanlmasndan kaynaklanr. rnein, ana datm sisteminde oluan bir arza gerilim azalmasna yol aarak baz mterileri etkiler. Arzann byklne gre ok daha fazla sayda mteri etkilenebilir veya bir mteriye ait arza ayn alt sistemden beslenen dier mterilerin hepsinde geici etkiler yaratabilir. Harmonikler gibi mterinin kendi tesisinden kaynaklanan baz problemler datm sistemine yaylarak baka mterileri etkileyebilir. yi hazrlanm tasarm ve doru cihazlarn seimi ile harmonik problemlerinin nlenmesi mmkndr. 3.1. Enerji Kalitesi Kavramnn Gneydou Anadolu Blgesi in ncelenmesi G Kalitesizliinin blgede en ok rastlanan durumlarndan birisi gerilim dmleridir. ehir ebekesinin dzensizlii ve uygunsuzluu kimi noktalarda %25lere varan gerilim dmlerine yol amaktadr. Dk gerilim baz cihazlarn ilevlerini 50
yitirmesine neden olmakta, bazlarnda ise ar akma neden olarak cihazlarn arzalanmasna kadar oluan zararlar verebilmektedir. Gerilim deiiminin lambalar zerindeki etkisi ekil 3te grlmektedir. Gerilimin dmesi lambalarn k aklarnn dmesine neden olmakta bu durum grsel konfor artlarmz bozmaktadr. Aksine artan gerilimler lambalarn k aksn ykseltmekle beraber, lamba mrlerinin azalmasna neden olmaktadr. Dolaysyla nominal gerilim dnda altrlan lambalarda ekonomik ve konfor asndan kayplara uramamz sz konusudur.
ekil 3. Gerilim deiiminin lambalarn k aklar zerindeki etkisi.

IL: Enkandesen Lambalar DL: Dearj Lambalar RF: Ik Aks RNV: Lambalara Uygulanan Gerilim
Orta gerilim hatlarnda blge iin rastlanan sk bir durum ise elektrik kesintileridir. Datm alt yapsnn yetersizlii sk sk arzalara sebebiyet vermektedir. Tablo 1de Diyarbakr linde 2000-2005 yllarna ait, orta gerilim datm ebekesindeki arza saylar verilmitir. Toplam arza saylar incelendiinde 2001 ylndan itibaren arza saylarnn 2000lerin altna dmedii hatta 3000leri at grlmektedir. Blgenin yksek gerilim hatlarna ait arza indeksleri ekil 4 ve 5te verilmitir. 154 kVa indeksler incelendiinde blgenin arza indekslerinin Trkiyenin arza indekslerinin iki katndan fazla olduu grlmektedir. Trkiyenin de arza indekslerinin yksek olduu dnldnde durumun ok iyi olmad grlmektedir. 380 kVa indeksler incelendiinde ise 2002 ylnda maksimum dzeye ulaan indeks deerlerinin, bu yldan sonra azalma eilimine girdii ve 2004 ylnda ilk kez Trkiye ortalamasnn altna indii grlmektedir. Bu durum blge asndan yapm biten 380 kVluk ring hattn blge iletim a zerindeki etkisini gstermektedir. Bylelikle yaplan alt yap yatrmlarnn kaliteli enerji konusunda ne kadar nemli bir parametre olduu grlebilmektedir. Blge zelikle datm ebekesi asndan acil alt yap yatrmna ihtiya duymaktadr.
51
Tablo 1. Diyarbakr li Orta Gerilim Datm ebekesi 2000-2005 Yllarna Ait Arza Saylar
YILI FDER SAYISI
DYARBAKIR II DYARBAKIR III DYARBAKIR IV SLVAN ERGAN LCE BSML YILLIK TOPLAM ARIZA SAYISI
9 415 10 649 10 344 10 493 11 407 11 242 2216
11 316 14 597 14 452 15 695 15 646 16 559 3265
1 46 4 311 6 216 8 127 8 181 9 227 1143
1 98 1 87 3 174 5 303 5 504 5 352 1538
5 326 6 369 6 245 6 466 7 608 7 293 2339
* * 4 451 6 324 6 521 6 629 7 534 2488
5 212 5 585 9 305 10 260 10 256 10 148 1810 2355 3231 2865 2060 3049 1413
2000
ARIZA SAYISI
FDER SAYISI
2001
ARIZA SAYISI
FDER SAYISI
2002
ARIZA SAYISI
FDER SAYISI
2003
ARIZA SAYISI
FDER SAYISI
2004
ARIZA SAYISI
FDER SAYISI
2005
ARIZA SAYISI
TM.ARIZA TOPLAM SAYISI
*** ***
Lice Trafo merkezi 2000 yllnda Gvenlik personeli vardiya tuttuu iin arza kayd bulunmamaktadr. 2005 yl Trafo Merkezleri arza kaytlar 31.10.2005 tarihine olan kadardr.
25
20,35 20
15,77
14,63
15,39
Arza/100 km/yl
15 Blge Arza ndeksi 10,2 10 8,07 7,33 Trkiye Arza ndeksi
7,77
7,53
0 2000 2001 2002 2003 2004
ekil 4. 154 kVa ait arza indeksi
52
19,52 20
18
16 13,84 14
Arza/100 km/yl
12 Blge Arza ndeksi 7,41 8 5,92 5,7 7,79 6,8 5,09 5,67 Trkiye Arza ndeksi
10
3,57 4
0 2000 2001 2002 2003 2004
ekil 5. 380 kVa ait arza indeksi. 4. ENERJ SORUNLARI ZMNDE RNEK PLANLAMA YAKLAIMI Enerji Sorunlarn zmek iin uygun bir stratejik planlamann yaplmas ok nemlidir. Bylelikle kurumlar kendilerini ifade etme, amalarn belirleme ve amaca hangi aralarla nasl gidileceini tespit edebilme ansna sahip olacaklardr. Kstl kaynaklarla baarl olmaya alan kurumlar yeni ve sregelen sorumluluklar daha dk maliyetle karlamaya alrlar. Artk planl planszlklar dnemi bitmeli ve gerek hedeflere oturan llebilir, deerlendirilebilir planlar yaplmaldr. Kamu idarelerince; kalknma planlar, programlar, ilgili mevzuat ve benimsedikleri temel ilkeler erevesinde gelecee ilikin misyon ve vizyonlarn oluturmak, stratejik amalar ve llebilir hedefler saptamak, performanslarn nceden belirlenmi olan gstergeler dorultusunda lmek ve bu srecin izleme ve deerlendirilmesini yapmak amacyla katlmc yntemlerle hazrlanan planlar, stratejik plan olarak adlandrlr. Stratejik plann unsurlar: Misyonumuz Vizyonumuz Deerlerimiz Paydalarmz Mevcut Durumumuz Gl Yanlarmz Zayf Yanlarmz Frsatlar Tehditler Stratejik Ama Ve Hedeflerimiz nsan Kaynaklar Planlamas olarak saylabilir. Bir stratejik plan: u anda neredeyiz? Nerede olmak istiyoruz? Olmak istediimiz yere nasl gideceiz? 53
Hedefe doru ilerlediimizi nasl bileceiz? Hangi deer yarglar ve hangi aralar ile ilerleyeceiz? Sorularna cevap vermelidir. 4.1. Elektrik Enerjisi Datm irketi in rnek Stratejik Plan Yaklam Bu blmde bir elektrik datm irketi ele alnarak bu irkete ait stratejik planlama nasl yaplmaldr sorusu irdelenecektir. Bylelikle enerji sektr iin rnek bir planlama yaklam aktarlmaya allacaktr. Kurum stratejik plann yaparken ncelikle kendi grevini, varmak istedii hedefi tanmlamaldr. Bu unsurlar stratejik plann misyon ve vizyon ksmlarnda tanmlanr. rnein bir elektrik datm irketi misyonunu (zgrev): Enerji datm alt yapsn an gereklerine uygun bir ekilde tesis etmek Mevcut ebekenin periyodik olarak bakm onarmn yaparak ilerliini salamak Enerjiyi kullancya kesintisiz ve kaliteli bir ekilde ulatrmak Kullanc memnuniyetine dayal bir iletme anlayna sahip olmak. . eklinde tanmlayabilir. Kuruluun vizyonu yani varmak istedii nokta ise: Kullancya uluslar aras standartlara uygun, srekli, kaliteli enerjiyi en ucuza getiren, kullanc memnuniyetini nemseyen en iyi enerji datm irketi olmak eklinde tanmlanabilir. Bu tanmlamalarda kurum kendi kimliini varmak istedii hedefleri daha ak ve ayrntl yazabilir. Kurum kaca yolda kendisine elik edecek ve yol gsterecek deer yarglarn da belirlemelidir. rnein: effaflk Eitlik-adalet birlii, dayanma ve paylama Aratrclk-yenilikilik Katlmclk Mkemmeli aramak evreye sayg Ekonomik katk ve toplum yarar Kaynaklarn etkin kullanm gibi deer yarglar kurumun kimliine uygun olarak belirlenebilir. Kurum ilikide bulunduu paydalarn belirlemelidir. Bunlar: D paydalarmz: Mteriler, Enerji Alnan Kurumlar v.b. Paydalarmz: Birimlerimiz v.b. eklinde belirlenebilir. Bu tanmlamalardan sonra kurumun deerlendirme yapabilmesi iin mevcut durumunu llebilir gstergeler cinsinden belirlemesi gerekmektedir. Bu aamada: Hat uzunluklar Trafo saylar Abone saylar Arza indeksleri .. gibi gstergeler salkl biimde belirlenmeli ve tespit edilmelidir. Planlamann nemli bir admn da gl, zayf yanlarn ve frsatlar ile tehditlerin belirlendii GZFT analizi oluturur. Bir elektrik datm irketi iin bu analiz aadaki rnee benzer olarak 54
yaplabilir. Gl Yanlar Deneyimli personel ile arzalarn tespiti ve zm noktalarndaki baar, Yurt geneline yaylm ebeke . Zayf Yanlar Kalifiye teknik eleman azl Planszlk nedeniyle sorun zmedeki baarszlk . V.b. Frsatlar Alt yap yenileme abalar Sorunlar zmek iin ortaya konulan irade Blgeyi kalkndrmaya ynelik oluturulan modeller Gneydou Anadolu Enerji Forumu gibi toplantlar .. Tehditler zelletirme kaygs nedeniyle yaplmayan yatrmlar ve hizmet eksiklikleri Siyasi otoritenin idareciler zerinde tahakkm kurmaya almas ve yneticilerin sk sk deimesi Halkn gelir ve refah dzeyinin dkl . Bu aamadan sonra planlamann en nemli aamas gelir. Bu aama stratejik ama belirleme aamasdr. Kurumlar kendilerine ulalabilecek, yntemleri belli olan ve performans kriterlerine gre baars llebilecek amalar belirlemelidirler. Baary lmede performans gstergeleri kullanlr. Bu gstergeler amacmzn gerekleip gereklemediini lerler. Kurum iin rnek bir stratejik ama belirleybiliriz. Bu ama blgenin en nemli sorunu olan kayp+kaak sorunu olabilir. rnek olarak ama: Stratejik Ama 1. Kayp+Kaak Orann 3 yl ierisinde %30a drmek. eklinde belirlenebilir. Bu stratejik amaca ulamak iin birden fazla hedef belirlenebilir. Hedefler belirlenirken hedeflere ulalp ulalmadn belirleyecek performans gstergelerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Ele aldmz rnek stratejik ama iin rnek bir hedef ve performans gstergeleri Tablo 2de gsterilmitir.
55
Tablo 2. rnek Hedef, Performans Gstergeleri ve Yntemler. Hedef 1 Hatlardaki Kayp orann tespit etmek Performans Gstergeleri Balang ve biti noktasnda lm yaplabilen hat says Hatlarn akm ve kesit deerleri Performans Gstergeleri Datm hatlarnda l noktalarnda llen deerler Hatlarn akm ve kesit deerleri Performans Gstergeleri Dijital saya / abone oran Kayp+kaak oran Yntem Kullancya cretsiz dijital saya datmak Hedef 4 Kaak Kullanmn engellemek Performans Gstergeleri Kullanc anketi Kayp+kaak oranlar Yntem Sosyo-Ekonomik Ynden Gerekli tedbirlerin alnmasna katkda bulunmak Datm Hatlarn yer alt ebekesine dntrmek Hazrlanan stratejik plan uygulayacak insan kaynaklarnn planlanmas gerekmektedir. Etkin bir planlama ile gerekli insan gc tespit edilmeli ve eksik insan kaynann tamamlanmas yoluna gidilmelidir. Her unsuru birlikte yrmeyen plann baarl olma ans azalr. Planlamada baarsz olursanz baarsz olmay planlamsnzdr sz uygun planlamann nemini vurgulamaktadr.
Hedef 2 Datm Kayplarn %8e indirgemek
Hedef 3 lm sayalarnn Dijitale dntrlmesini salamak
56
5. SONU Gneydou Anadolu Blgesi enerji kaynaklar asndan olduka nemli bir blgemizdir. Blgenin enerji potansiyelinin uygun bir ekilde deerlendirilmesi lkemizin enerji politikalarnda nemli bir hedef olmaldr. Bunun yannda blge, zellikle datm alt yapsnn yetersizlii nedeniyle olduka youn kalitesiz elektrik enerjisi kullanmna maruz kalmaktadr. Blgenin elektrik enerjisi sorunlarn gidermede mevcut kurumlarn planlama zaaf ierisinde olduklar grlmektedir. Enerji kurumlar, zellikle datm kurumlar, mevcut durumlarn tespit etme, ama ve hedeflerini belirleme konusunda byk eksiklikler sergilemektedirler. Gnmz dnyasnda varmak istediimiz noktaya ulamak iin durumumuzu bilmenin ve amalarmz belirleyerek buna uygun hareket etmenin zorunluluu aktr. Bu almada enerji kurumlarna, sorunlar zme noktasnda yardmc olmak amacyla rnek planlama yaklamndan bahsedilmitir. rnek bir planlama yaklamyla sorunlar zmede, hedefi belirli ve llebilir baars olan bir yol haritas mevcut olacaktr. Bilal Gm (zgemi): 1971 ylnda Diyarbakrda dodu. lk orta ve lise renimini Diyarbakrda yapt. 1992 ylnda stanbul Teknik niversitesi Elektrik Elektronik Fakltesi Elektrik Mhendislii Blmnden mezun oldu. 1992-1994 yllar arasnda DS 17. Blge Mdrlnde Barajlar ve HES ile Elektromekanik Techizat ube Mdrlklerinde mhendis olarak grev yapt. 1994 ylnda Dicle niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmnde retim eleman olarak almaya balad. Srasyla 1997 ylnda yksek lisans ve 2004 ylnda doktora eitimini tamamlad. Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ubesi 12. dnem ynetim kurulu yeliini yapt. Halen 13. dnem ynetim kurulu yesidir.
57
Alaeddin ARAS TMMOB Ynetim Kurulu yesi Dier konumacya sz vermeden nce size Gneydou Anadolu blgesinde kaak elektrik kullanmna ilikin bilgiler vermek istiyorum. Kaynak :TEDA ve Devlet Planlama Tekilat. Trkiye'de 2000 ylnda tketilen toplam elektrik enerjisi toplam 97 milyar kWh. Gneydou'da tketilen 5.6 milyar kWh. Yzde 5 civarnda. Bunun tamamnn kaak olduunu var sayabilirsiniz. Trkiye'de meskenlerde tketilen 22.75 milyar kWh. Gneydou'da 1 milyar kWh. 20de biri. Sanayide tketilen toplam 48.8 milyar kWh iken Gneydou Anadoluda 2.176 milyar kWh. Arkadalar ok arpc rakamlar deil mi? Kullanlan enerji miktar belli. Meskenlerdeki enerjinin tamam kaak olsa Trkiye'de ki mesken enerjisinin 22'de biri. Tamamnn kaak olmad biliniyor. Yzde 60 civarnda olduu biliniyor. SORULAR: Necati PEK:EMO Ankara ube Birinci Soru brahim beye Bize gre Elektrik enerjisi sektrnde en byk sorun enerji talep tahminlerinin yksek tutulmas ve bu tahminler yksek tutularak bunun arkasndan rnein nkleer enerji santrallerini dayatmak. Ben aslnda bir TEA alan olarak her ne kadar mhendis saymz azsa da kaliteli mhendislere sahip olduumuzu ve iyi talep tahminleri yapabileceklerini biliyorum. Ancak siyasi Erkin ya da baka glerin basklamalar sonucu belki onlarn istedikleri dzeyde yksek enerji projeksiyonlar ngrlerek nkleer santralleri dayatmak eklinde bir duru sergiliyorlar. Bu konuda brahim bey ne dnmektedir ? kinci soru Bilal Beye: Stratejik planlama modelinin doruluuna sizde inanyormusunuz? rnein DPTde byle bir model kullanyor. Ancak ne yazk ki yine bir takm basklamalar sonucu gl yanlar dk gsterip, zayf yanlar yksek gsterilmekte, tehditleri fazla gsterip, frsatlar az gstererek yine buradan giderek enerji talep tahminleri yksek gsterilmekte. Siz bu modelin doruluuna inanyor musunuz? Hseyin YEL: TMMOB Yrtme kurulu yesi Ben aslnda bata bir teekkr edeceim sonra da ok kk bir soru soracam. Teekkrm gerekten iinde olduum, yllardr btn birimlerinde grev yaptm Elektrik Mhendisleri Odasnn Diyarbakr ubesinin hazrlad rapora. ok gzel, son derece somut, son derece net, yani bizim bunu herhalde btn odalarmzn ve ubelerimizin de rnek almasn istiyorum kendi blgelerindeki almalar iin. Soru brahim beye: Demin sylediler sanrm 700 mhendis alanlar var. Olmas gereken mhendis says katr? Musa EEN: EMO zmir ube ncelikle dncelerimi ifade etmek istiyorum. Birincisi gerekten Diyarbakr ubemize teekkr ediyorum. Aslnda blgenin enerji sorunlar sosyal, kltrel, ekonomik sorunlar ile at ba giden bir noktada. Btn anlatmlar izliyorum. Burada deerli meslektalarm var. Bir taraftan kurum personeli olmakla, bir taraftan teknik bir eleman olmann dayanlmaz arl altnda gidip, gelen ve ifade etmek isteyip edemedikleri snrlar iinde, edebildikleri kadaryla bize kendilerini ve durumlarn anlatmaya alyorlar. Gerekten bugnk koullarda rnein Sn. Sleymen lhann anlattklarndan TEA 16. iletim tesis ve iletme grup mdrlnde alyor olsaydm her gn ne kadar zntyle evime dnerdim diye dnyorum. Sanyorum ayn zntleri Sleyman Bey de daha iyi hizmet retme noktasnda bir arzular var ama olanaklar, pozisyonlar ve olanakszlklarla bouan 58
bir noktada bu hizmeti retmeye alyorlar. Ben arkadalarma gerekten teekkr ediyorum ve kolay gelsin diyorum. Btn bunlardan sonra da unu dnyorum Sn. Bilal Gm arkadamzn aktard olanaklar, seenekler, frsatlar konusunda benim biraz itirazm var. rnein elektronik sayalar konusunda lkenin bana gelenleri biliyorsunuz. u an bizim lkemiz bir kamu kurumunu kullanarak hileli saya rettirip kendi lkesindeki dengesiz yk eken mterilerini soymay bir gelenek haline getirdi. Bunu nce inkar etti sonra da uzaktan saya okuma artnamesine bunu kurumlatracak maddeyi yerletirdi. Btn bu anlatlanlar ve btn bu yaananlar nda Gneydou Anadolu Blgesinin enerji sorununu da bu lkedeki demokrasi sorununun zmlenmesi zer diyorum. Eer onu zebilirsek buradaki enerji sorununu da zeriz. Aksi taktirde bunu yapma ansmz yok, bunun iin gerekten bu lkede sadece Gneydou Anadoluda deil lkenin tm sathnda ncelikle hukuku iler hale getirmek biz mhendislerin de birinci derecede grevi olmaldr. Bu noktada yaplacak taleplere ve yurtta giriimlerine aktif olarak destek vermek nce hukukun egemenliini,yurtta bilincini hakim klma noktasndaki abalar mutlaka destekleyerek srdrmemizin ne kadar nemli olduunu gryoruz. Aksi taktirde kurumlarda siyasi atamalarla, kurumlarn baarsz gsterilerek zelleme havuzuna atlmas uygulamalaryla boumaya devam edeceiz diye dnyorum. Sleyman BALKAN: Van EMO l temsilcisi. Aslnda benim sorum TEDA Genel mdr yardmcsna idi. Kendisi ayrld. Ama kayda gemesi dncesiyle sorumu soruyorum: Blgemizde zellikle messese mdrleri sk sk deimektedir. rnein Van messese mdrl 2004 ylnda defa mdr deitirmitir. Bunun gerekesini kendisi biliyor mu? Ayrca TEA ve TEDA genel mdrlklerinde olsun, messese mdrlklerinde, iletme efliklerinde yeterince mhendis yoktur. zellikle bu blgede yeterli mhendis olmamasnn sebebi veya mhendis alnmamasnn sebebini sormak istiyorum. Erhan KARAAY: EMO stanbul ube Soru :brahim beye Haziran aynda sanyorum Yunanistanda toplantda AB lkelerinin bir enerji birlii anlamas yapmas sz konusu idi. Yl sonuna kadar da bitirilmesi planlanyordu ve Trkiye de dahil edildi bu almaya. Bu konuda bilgisi var m? Bu anlamann hem lkeye hem de Gneydou Anadolu blgesine katks ne olacak? Muzaffer ATE: Van Yznc Yl niversitesi Biz enerji problemine yerel bir bak as sergiledik. Avrupadaki problemler nasl zld. Buna gre bir ilikilendirme, bir balant kurulursa daha iyi olurdu. Neval Berrin ARSERM: Dicle niversitesi Veteriner Fakltesi Ben soru veya deiik bir bak as belirtmek istiyorum. Hep sizlerden dinlediklerim enerjiden sonraki sre, kayplar, kaaklar.. Ama bunun balangc verilere gre 2020 ylnda dnya ok ciddi bir su sknts ile karlalacak. Ve bunuda en ok hissedecek olan suyun bandaki lkeler. Ve suyun bandaki blge bizim blge gibi. O zaman ne yapacaz? Muhammed Ali ARSERM: Dicle niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Ben kendi problemimi TEDA Yetkilisine sormak istiyorum. Bizim mahallemizde her Pazar gn saat 9:00 ile 12:00 arasnda elektrik kesintisi yaanmakta zellikle akamlar k aylarnda Diyarbakrn mahalle mahalle her gn bir blgesinde elektrik kesintisi 59
yaanmakta ve aradmz zaman da muhatap bulamyoruz. Bunun iin TEDA yetkilisi nasl bir zm neriyor? Hasan SAYA Kendi blgemizde %60 ,%70 eklinde kaak oranlar ile gazeteler ve TVlerde karalama kampanyas var. Ama genelde retimde kayp orannn dk olduu sylendi arkadalardan unu renmek istiyorum. stanbuldaki kaak orannn Dou ve Gneydou Anadolu blgesinin tamamnn kulland tketimden fazla mdr eksik midir? Erol CELEPSOY: EMO stanbul ube Ben aslnda TEDA Genel Mdr yardmcs Abdullah ATALAYa bir soru soracaktm. Bugnk duruma gelmemizin nedeni 1984 ylndan bu yana uygulanan zelletirme politikalar. Yani bunun lam cimi yok. TEDAa bal 21 datm blgesi zelletirme idaresine devredilmi durumda.Bu gn ngiltereden, Fransadan, talyadan iporta tezgahtarlar gibi lkemize gelip bu datm irketlerini alma peindeler. Siz bu gn nerenin Genel Mdr Yardmcssnz diye soracaktm? lker ERDOAN Dicle niversitesi Elektrik- Elektronik Blm son snf rencisi: Soru: TEDA veya TEAa. Bu kurumlar personel sknts yaadklarn belirtiyorlar. renciler ise ciddi laboratuar sknts ekiyorlar. Bu kurumlarn birlikte alarak bu sorunu gidermesi yani rencilere laboratuar imkan salanmas ve seminer verilerek eleman haline getirilmesi, okul srecinde rencilerin laboratuar imkanna kavumas imkan var m? CEVAPLAR brahim BALANUYE: Ben ncelikli olarak Necati beyin sorusundan balamak istiyorum. Talep tahminlerinden bahsetti. 2001 ncesi ve sonras demek daha doru olur.4628 sayl elektrik kullanm kanunun Mart 2001'de yrrle girmesinden sonra aslnda kanun retim plan yapma mefhumunu ortadan kaldrd. Merkezi planla yaanlan dnem 2001 ncesi dnem. 2001 ncesi dnem de tm kurumlar bakanln koordinesinde bir araya gelerek merkezi bir planlama karrd. Talep almasnn zerine retim planlamas karlrd. 2001 ylnda yasann yrrle girmesinin ardndan retim plan yapma ykmll kalkt. Kanun; retim kapasite projeksiyonu yaplmasn getirdi. Tabi ikisi arasnda bir fark var. retim plan yaptnz zaman retim kaynaklarnz yerini belirler. Yani siz nerde hangi kaynaktan ne kadar retim yapacanz kartrsnz. Kapasite projeksiyonundaki fark ise udur siz ne kadar enerjiye ihtiyacnz olduunu belirlersiniz. nk Liberal piyasa yapsnda hangi kaynaktan ne kadar retim yaplacana o sektre girecek olan oyuncular karar verir. Her ne kadar kanun bunu sylese de Bakanln talimatyla 2001 ylndan beri biz her yl bir retim plan, nmz grebilmemiz asndan yapyoruz. Tabi bu almada baz alnan eyler var. Devlet Planlama Tekilat'nn verileri, sektr verileri olduka nemli. malat Sanayi, imalat, konutlar ve bir takm sektrlerin trendini izliyorsunuz. O verilerle Trkiye'nin genel enerjisini takip ediyorsunuz. Tabi genel enerjiler ierisinde elektrik enerjisi de bir bileen. Talep byle bir alma sonunda. DTP'si, Hazinesi, TEA' ile bakanl ile yaplan kark bir alma. Aslnda yeni kanuna gre Talep datm irketleri tarafndan hazrlanmas gerekiyor. Ancak bizim datm irketlerimiz bu talebi hazrlayabilecek durumda deiller. te batan beri konutuumuz gibi, bir takm 60
almalarn devam etmesi nedeniyle talebi datm irketlerinden alamyorsunuz.Sadece datm irketlerinden gelen dz talebten ziyade bara bazl talebin de ulamas gerekiyor ki trafo merkezleri daha iyi planlanabilsin. Eleman konusunda mhendis says konusunda bir soru vard. Kabaca bizim 700 civarnda mhendis saymz var. Avrupaya baktnz zaman bunun deiik lekleri var. Kimi lkeler hat uzunluuna (km bana) gre bir mhendis says karyor. Kimileri genel personelin yzdesine gre kartyorlar. Ben yle syleyeyim kaba lekli olarak Avrupa'da bizim gibi irketlerin personelinin yzde 20-25'i civarnda elektrik mhendisinden (mhendis deil elektrik mhendisi) oluuyor. Yani bu ok nemli bir ayrm.Biz ne yazk ki yllardr bu durumdayz. Paralel bir soruda TEA ve TEDA'n laboravatuar olarak kullanlmasna ilikin bir soru gelmiti. Genel mdr yardmcmzda burada. Biz yakn zamanda niversitelerden yeni mezun eleman aldk. Ama inanamayacaksnz ihtiyacmz karlayacak kadar mhendis bulamyoruz. ok ilgin ben bu kadar eleman ihtiyacmz varken karmza bu ihtiyac karlayacak kadar aday kmad. kamad veya baka yerlere gitti. nk amzda deerlendirme biraz farkl. Deer yarglar farkl. Bunun dnda enerji komunitinin imzalanmas ile bir soru vard. Trkiye halen bu anlamay imzalamad. Bir ekince koydu, henz inceleme aamasnda. Avrupa lkeleri o anlamay imzaladlar.Kk bir rnek vereyim Nasl ki Kyoto anlamasnda lkeler sera gazna ilikin bir takm rakamlar kabul ettiler ama Amerika hala imzalamad. ekinceler koymutu. Sanayilemesi olan lkeler bu rakam gemek zorundalar. Avrupa da her trl yatrm yapm durumda. Kendilerini snrlayacak limitler koyuyorlar. Ama bizim gibi gelimekte olan, halen yatrma ihtiyac lkelerde baz snrlara girmek biraz zor geliyor. ekincemiz oradan kaynaklanyor. Avrupa sorunlarn nasl zd diye bir soru vard. Biz bundan faydalanabilir miyiz diye. imdi ben konumamn iinde de UCTEden bahsetmitim. Tm Avrupa ok byk bir sistem. Senkron-paralel olarak alyorlar. Tm scak rezervlerini ortak kullanyorlar. letim ebekelerinin kalitelerini paylayorlar. Yani senkronize paralel altklar iin ortadaki nimeti paylayorlar. Trkiye 16 ay sonra yzdk yzdk kuyruuna geldik. Eer tm ett almalar uygun karsa 16 ay sonra bizde Avrupa ile nce deneme daha sonra da devaml olarak senkron paralel almaya balayacak. Bilal GM Sayn Necati bey Plana inanyor musunuz diye bir soru sordu. Bir ayrm yapmak lazm, biz yntemden bahsediyoruz. Yntemi doru kullanrsanz sonular doru olur. Plana inanyorum ancak bunun gereki bir ekilde uygulanmas gerektiine inanyorum. Yani siz hayali bir planlama yaparsanz hayali bir sonu kar. Yani siz doru bir planlama yapmazsanz, gl yanlarnz zayf gsterir, zayf yanlarnz arttrrsanz aslnda siz baarszl planlam olursunuz. Musa beyde Dijital sayalarla ilgili soru sormutu. O bir rnekti tabi ki bir yntem olarak benimsenebilir. Tabi bu yaplrken de hileli saya yaplsn demiyoruz. Dijital saya tabi ki analogdan daha iyidir. nk zaman dilimlerine gre farkl tarifeleri len sayatr. Yani Gnmzn teknolojisine uyumlu bir sayatr. Ama sayacnz ktyse zaten sonular kt olur. Bu ayr bir durumdur, planlama ile ilgili bir konu deildir.
61
Halil ALI: TEA Genel Mdr Yardmcs (katk) Necati beyin sorduu soruya biraz cevap vermek istiyorum. Sorunun ieriinde talep tahminleri yksek gsterilerek gemite nasl doalgaz Y, YDlere anak tutuldu imdi de nkleer santrallere verilmekte deniyor. Aslnda bak amz deitirmekte fayda var. Yani sonuta buradakilerin ou Elektrik mhendisleriyiz. Hepimizde bu lke iin alyoruz. Yani lkeyi ynetenlerin lkenin elindeki kaynaklarn yle bol keseden birilerine peke ekme gibi bir arzusu olduunu bi kez silip atmak lazm. Siyasi otoriteler gelip gidiyor. Bundan sonraki gelecekler belki btn liberal sisteme izgi ekebilir, bundan sonra tekrar kamu eliyle bu ilerin yaplmasna dnyorum diyebilir. Bu da mmkn. Bu siyasi otoritenin koyduu hedef enerji sektrnn zelletirilecei. Ancak Y, YDlere nerden geldi lke 2000, 2001 krizini unutmamak lazm. 1999da enerjimiz yetmiyordu ben o zaman Kebanda grup mdrydm ve blgede o zaman dnml kesintiler yapyorduk. Enerjimiz yetmiyordu. Ama 2000 ve 2001 de Trkiye bir kriz yaad. Hem ekonomide, hemde elektrikte negatif byme yaad bu nedenle elimizde bu Y ve YDler sorun oldu. Ama evet enerjilerini pahalya aldk katlyorum. Daha ucuza alabilirdik. Ancak bu gn ortaya koyduumuz talep tahminleri gerek deerler. Bu gnk artmz geen yla gre %7.2. TEA 2020 ylnda 500 milyar kWh enerji tketileceini syledi. Bunu hangi kaynaklardan elde ederseniz edin. 2020 ylna tek sudan salarsanz btn su kaynaklar bitiyor ve tek kmrden salarsanz bu da 2021 ylnda biter. Rzgrla veya gnele de bizim ihtiyalarmz karlanamaz. Nasl retim yapacaksak gsterin yapalm. Kendi kaynaklarmz ise ihtiyalarmza cevap vermiyor.
62
2. OTURUM Gneydou Anadolu Blgesinin Enerji retim Tketim Potansiyeli, Enerji Projeksiyonu Oturum Bakan : Cem KKEY EMO Merkez Ynetim Kurulu yesi Konu Balklar: Blgenin Enerji Kaynaklar Potansiyeli Blgenin Enerji retim ve Tketim Profili Blgenin Enerji Projeksiyonu Blgedeki Mobil Santraller ve evreye Etkileri Konumaclar: Prof.Dr. Mehmet CEBEC Nevzat DOAN Aydoan NVER Sebahattin ULAY Cengiz GLTA Frat niversitesi EA Karakaya Brj. retim Md. EA Atatrk Brj. retim Md. TPAO Adyaman Bl. Mdrl TMMOB Enerji Komisyonu
63
BLGEMZN ENERJ KAYNAKLARI VE ENERJ PROJEKSYONU Prof.Dr. Mehmet CEBEC* *Frat niversitesi Mhendislik Fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blm Elaz mcebeci@firat.edu.tr zet Dnya enerji retiminin byk ounluu yenilenemeyen kaynaklardan salanmaktadr. Ancak yenilenemeyen kaynaklarn tkenecek olmas dikkatleri yenilenebilen enerji kaynaklarna ve bunlarn kullanmna evirmitir. Trkiye yenilenebilir enerji kaynaklar asndan zengin bir lkedir. Bu almada zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde kullanlabilecek olan yenilenebilir enerji kaynaklar ve bunlarn kullanm teknolojileri hakknda bilgiler verilmitir. 1. Giri Bugn dnyada kullanlan elektrik enerjisinin %80'i yenilenemeyen kaynaklardan (kmr, doalgaz, petrol ve uranyum) retilir. Bunlar kesintisiz olarak enerji reten kaynaklardr. Geri kalan blm ise yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanr. Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda hidrolik enerji %19'luk bir paya sahipken; gne, rzgar, biyomas ve jeotermal kaynaklardan elde edilen enerjinin toplam pay ise %1 kadardr. Trkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarnn eitlilii ve potansiyeli bakmndan zengin bir lkedir. Mesela Trkiye, hidrolik enerji potansiyeli asndan dnyann sayl lkelerindendir. Rzgar enerjisi potansiyeli yaklak 160 TWh olarak tahmin edilmektedir. lkemizde yllk yalar 220-2500 mm arasnda deimekte olup, ortalama 642,6 mm dir. Bu deer yllk ortalama 501 milyar m3 ya miktarna tekabl eder. Bu miktarn takriben 186 milyar m3 lk ksm ak haline geer. Trkiye, birok lkede bulunmayan jeotermal enerjide dnya potansiyelinin %8ine sahiptir. Ayrca corafi konumu nedeniyle byk oranda gne enerjisi almaktadr. Potansiyel belirleme almalar ile lkemizin yllk ortalama nm iddeti 3.6 kWh/m2.gn olarak tespit edilmitir. Bunlarn dnda, kayda deer lde biyoenerji potansiyeli bulunmaktadr. Trkiye 'deki enerji profili gzden geirildiinde yenilenebilir enerji kaynaklarnn yeri ve nemi aka grlmektedir (Tablo 1). Ancak yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm olduka dk dzeylerdedir. Enerji kaynaklar itibariyle fosil kkenli kaynaklarn Trkiye 'deki birincil enerji retiminin hemen hemen yarsn oluturmakta olduu gzlenmektedir. Trkiyedeki elektrik enerjisi retiminde kmr %47, petrol ve doal gaz %15, hidrolik ve jeotermal %13, ticari olmayan yaktlar %23 ve dier yenilenebilir kaynaklar ise %2 civarnda yer almaktadr. Bu almada Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan Blgemiz itibariyle byk nem tayan Hidrolik, Gne, Rzgar, Biyoenerji ve Hidrojen Enerjisi iin baz deerlendirmeler yaplacaktr.
64
Tablo 1. Trkiye yllk yenilenebilir enerji potansiyeli (MTEP: Mega Ton Edeeri Petrol). Yenilenebilir Enerji Kullanm Enerji Doal Teknik Ekonomik Tr Tr Potansiyel Potansiyel Potansiyel Elek.Enj. 977000 6105 305 Gne Enerjisi (milyar kWh) Is (MTEP) 80000 500 25 Elek.Enj. Hidrolik Enerji 430 215 124,5 (milyar kWh) Direkt Rzgar Elek.Enj. 400 110 50 Enj. Karasal (milyar kWh) Rzgar Direkt Rzgar Elek.Enj. 180 Enerjisi Enj. Denizsel (milyar kWh) Deniz Dalga Elek.Enj. 150 18 Enj. (milyar kWh) Elek.Enj. 1,4 Jeotermal Enerji (milyar kWh) Is (MTEP) 31500 7500 2843 Yakt 30 10 7 (klasik MTEP) Biyomas Enerjisi Yakt 90 40 25 (modern MTEP)
2. Hidrolik Enerji lkemizin brt hidrolik potansiyeli 433 milyar kWh/yl, teknik olarak deerlendirilebilir potansiyeli ise 216 milyar kWh/yl olarak ngrlmektedir. Gelitirilen projelere gre ngrlen ekonomik hidroelektrik potansiyel yaklak 35000 MW ve ekonomik yllk ortalama enerji retimi ise yaklak 125 milyar kWh/yl dr. na halindeki santrallerin devreye alnmasyla ekonomik potansiyelin %43 deerlendirilmi olacaktr. Potansiyelin henz deerlendirilememi %57 lik blm, n inceleme aamasnda etd tamamlanm en az 332 adet hidroelektrik santraln yapmn ngrmektedir. Bylece lkemiz, ekonomik olarak retilebilir 125 TWh/yl elektrii retmek iin toplam 34455 MW lk kurulu gte 510 adet hidrolik santral kurmay planlanmtr. lkemizdeki hidrolik potansiyelin tamamnn devreye alnmas durumunda dahi, 2020 ylndaki elektrik enerjisi talebinin yalnzca %23 nn hidrolik potansiyelden karlanmas mmkn olabilecektir. Bu veriler dnda kalan kk su kaynaklarnn deerlendirilmesi halinde ekonomiye byk bir katk salanabilir. Uzmanlar tarafndan bu potansiyelin 25 TWh civarnda olabilecei belirtilmektedir. Yani kk su kaynaklarnn deerlendirilmesi ile hidrolik retimimiz %20 kadar artabilecektir. Kk HESler, Birlemi Milletler Sanayi ve Kalknma Organizasyonu (UNIDO) snflamasna gre, 10 MW a kadar kurulu glere sahip santrallar kapsamaktadr: 65
1 MW dan daha kk kapasiteli HESler; mini HES, 10 MW-100 MW kapasiteli HESler; orta byklkte HES Hidrolik Kaynaklarmzn byk ksmnn Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde bulunduuna dikkat etmeliyiz. Bu adan bakldnda, blgemizin kalknmasna nemli etkisi olaca dnlen kk gte santral yapmna balanabilmesi iin, 1977 ylnda TEMSAN n (Trkiye Elektromekanik Sanayii A..) kurulmas, su trbinleri ve generatrlerin yurt iinde yaplabilmesi adna ok nemli bir adm olmutu. Ancak daha sonra gereken ilginin gsterilmemesi sonucu bu kurulu, tasarm ve projelendirme konusunda tamamen da baml olarak bugnlere gelmitir. TEMSAN n kurulduu yllarda 500 den fazla HES kurulmas planlanan lkemizde, bylesine isabetli bir yatrmn devlet eliyle yaplmas ne kadar doru ise, geen zaman ierisinde kk HESler gereken nemin verilmemesi ve dolaysiyle bu yatrmn desteklenmemesi, tevik edilmemesi ve yaplacak santrallarda yerli retim orannn arttrlamamas da o kadar yanl olmutur. lkemiz kk HES potansiyeli bakmndan ok zengin bir lkedir. DS planlamalarna gre lkemizde kk HES tanmlamasna giren 130 adet proje mevcuttur. Bu projelerin toplam kurulu gc 710 MW a ulamakta ve bu potansiyel toplam HES potansiyelinin %2 sine, iletmedeki HES lerin ise yaklak %6 sna tekabl etmektedir. lkemizdeki kk HES potansiyelinden bugne kadar inaat tamamlanarak iletmeye alan santrallarn toplam gc 135,7 MW ile potansiyelin %19 luk bir blmn oluturmaktadr. Kk HES lerin birim yatrm maliyeti projenin zelliklerine gre farkllk gstermekle birlikte, yaklak bir deer olarak 1500-2000 $/kW aralnda alnabilir. Yllk iletme ve bakm gideri ise yaklak 50 $/kW olarak kabul edilebilir. HES lerin zellikle kk dl ve kk kapasiteli olanlarnn ilk yatrm maliyetlerinin izafi olarak yksek kmas; olduka uzun iletme srecinde yeterli elektrik sat fiyatyla elde edilen gelir, dk iletme ve bakm giderleri, takn koruma, su depolama, konutlara ve sanayiye ime ve kullanma suyu temini, balklk ve yrenin ekonomik geliiminin salanmas gibi ok eitli faydalar ile dengelenebilir. Kk sularn deerlendirilmesi, bulunduklar yreye enterkonnekte ebekenin ulama zorunluluunu da ortadan kaldracandan, iletim ebekelerindeki kayplarda nemli bir azalma meydana getirecektir. lkemizin her kesine, zellikle dou ve gneydou Anadolu Blgesine yaylm olan aylar ve akarsular zerinde kurulacak kk HES ler, hem enterkonnekte ebekenin ykn hafifletecek, hem de iletim ve datm kayplarn azaltc ve ulusal ebekenin stabilitesini artrc bir rol oynayacaktr. Bunun yansra kk HES ler uzun mrl olmas, yakt masraf gerektirmemesi ve yapmnn byk lde yerli kaynaklara dayanmas nedeniyle lkemiz iin faydaldr ve tevik edilmeleri gerekir. 3. GNE ENERJS Gne enerjisi evre kirliliine yol amayan tkenmez bir enerji kaynadr. Son yllarda grlen yakt fiyatlarndaki yksek artlar nedeniyle birka yl ncesine kadar ekonomik grlmeyen gne enerjisi, baz kullanm alanlarnda olduka ekonomik duruma gelmitir. Fizyon enerjisinin en byk kayna, dnyaya zarar vermeyecek bir mesafede olan gnetir. Nitekim petrol, kmr ve atom enerjisi gibi birincil enerji kaynaklarna alternatif olarak gne enerjisi ok umut vericidir. Gneten dnyaya gelen enerjinin younluu, atmosferin zerinde m2 bana 1.35 kW kadardr. Bu younlukta dnya apnn kaplad alana gelen gne gc 178109 MW dzeyindedir. Dnyann tm yzeyine bir ylda den gne enerjisi, 1.22 1014 TET (Ton Edeeri Takmr) ya da 0.8141014 TEP gibi grkemli boyuttadr. Bir baka anlatmla, 66
bir ylda gelen gne enerjisi miktar, bilinen kmr rezervinin 50 kat ve bilinen petrol rezervinin 800 kat kadardr. 3.1. Trkiye de Gne Enerjisi lkemizin corafik yaps ve yerleim merkezlerinin birbirinden uzak olmas, bu yerleim merkezlerine elektrik enerjisinin iletimini gletirmektedir. retimin ancak %3 byle uzak yrelerde tketilebilmektedir. Bu blgelerin enterkonnekte sisteme balanma maliyetlerinin ok yksek olmas ve retilen enerjinin nemli bir blmnn iletim ve datm hatlarnda kaybolduu gz nne alnrsa, blgesel ve bamsz olarak alacak kk gne enerjisi elektrik santrallerinin nemi belirginleecektir. Trkiye nin yllk gnelenme sresi 2608.8 saat olup, maksimum deer 361.8 saat ile Temmuz aynda ve minimum deer 97.8 saat ile Aralk aynda grlmektedir. Gnelenme sresi ynnden en zengin blge ylda 3015.8 saat ile Gneydou Anadolu dur. Karadeniz Blgesi ylda 1965.9 saat ile en dk deere sahiptir. Gneydou Anadolu Blgesi iin yllk ortalama gne radyasyon younluu 341.23 cal/cm2.gn dzeyindedir (Bu deer Karadeniz Blgesinde 246.55 cal/cm2.gn). Bu deerler Avrupa lkelerinin ounluu ile kyaslanmayacak oranda yksek deerlerdir. Trkiye gne potansiyeli asndan olduka zengin bir lkedir. lke genelinde yllk ortalama gne enerjisi 1315 kWh/m2 'dir. Buna gre Trkiye 'nin tm yzeyine gelen enerji miktar 10251012 kWh olmaktadr. Bu miktar Trkiye 'nin elektrik retiminin yaklak 10000 kat kadardr. Gne enerjisinden elektrik enerjisi retimi teorik olarak drt grup halinde toplanabilir: 1. Gne Pilli retim tesisleri 2. Dank kolektr sistemi(DCS-Distributed Collector System) olarak tanmlanan solar termik kk santraller 3. Merkezi kuleli aynalar 4. Gne havuzlar retim tesisleri Bugn iin gne enerjisinin kullanlmasndaki genel ama, allagelen birincil kaynak fosil yaktlarn tutumlu ve ll kullanmna yardmc olmaktr. Dnya yapay enerji bunalm, gne enerjisinin teknolojik geliimini ve geleceini byk lde etkileyerek zellikle uygulamaya arlk kazandrmtr. Bunlar; 1- Yaplarn stlmasnda gne enerjisinin kullanlmas, 2- Gne enerjisinin elektrie dntrlerek kullanlmas ve gne elektrik santrallerinin gelitirilmesi, 3- Gelecein yakt olan hidrojenin sudan retilmesinde gne enerjisinin kullanlmas Gne yardmyla elektrik enerjisi reten gne pilleri; uzun mrl, dayankl, kayda deer bir evre kirlilii oluturmayan yar iletken aygtlardr. almalar srasnda hibir elektriksel sorun karmazlar ve ok az bakm gerektirirler. Modler yapda olan gne pilleri birbirlerine seri ve paralel balanabilirler. ok kk g ihtiyalarn karlayabildikleri gibi, kendi bana bir g santral gibi de alabilirler. Verimlerinin dk ve ilk yatrm maliyetlerinin yksek olmas gne pili sistemlerinin en byk dezavantajdr. Ancak 20 yl ierisinde maliyetinin ebeke elektrii ile yarabilecek dzeye gelecei umulmaktadr. Gne pili sisteminin iletme kolayl, hareketli paralarnn olmamas nedeniyle uzun yllar sorunsuz almas, modler olmas; yani talebe bal olarak bir ka W 'tan bir ka yz MW 'a kadar byklkte kurulabilmesi, ok ksa srede devreye alnabilmesi, kullanm noktasna yakn tesis edilerek hat kayplarnn azaltlmas, u noktalarda ebekeye balanarak elektrik kalitesinin artmasn salamas; bylece gerilim dmeleri nedeniyle oluan arzalarn ortadan kalkmasyla milli ekonomiye katks, zellikle yaz aylarnda pik 67
ykleri karlama zellii ve en nemlisi evresel adan son derece temiz bir enerji kayna olmas, bu enerjinin balca stnlkleridir. Gne pili retiminde bata gelen lkeler, ABD ve Japonya dr. ABD nin retimi, dnya piyasasnn %30 unu oluturmaktadr. Japonya ise hesap makinelerinde kullanlan fotopillerin %80 inden ounu retmektedir. Fransa dnyadaki yllk retimin %5 ini, Avrupa nn ise %30 unu salamaktadr. talya, Avrupa daki %25 lik pay ile Fransa y izlemektedir. Sonraki sralarda ise %20 lik pay ile Almanya ve %10 luk pay ile spanya gelmektedir. Gne Pili Sisteminin Yaps ve Sistemin Geliimi Gne pillerinin alma ilkesi, Fotovoltaik (Photovoltaic) olayna dayanr. Gne pilleri (fotovoltaik diyotlar) zerine gne dtnde, gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine eviren cihazlardr. Pilin verdii elektrik enerjisinin kayna, yzeyine gelen gne enerjisidir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm arasndadr. Bu enerji evriminde herhangi hareketli para bulunmaz. Gne enerjisi, gne pilinin yapsna bal olarak % 5 ile % 20 arasnda bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir (Tablo 2.). Tablo 2. eitli Gne Pillerinin Verimleri Tipik Modl Gne Pili Tr Verimlilii % Tek kristal silisyum 12-15 ok kristalli Silisyum 11-14 (15.3) Amorf Silisyum 6-7 (10.02) Kadmiyum Tellr 7-8 (10.01) Bakr ndiyum di 14.1 Selenid Maksimum Gne Pili (Maksimum llen)Verimlilii % (laboratuarda) 16-18-24 18.6 14.7 15.8 17.7
Gne pili bir fotovoltaik diyod olup, zerine k dtnde iki u arasnda potansiyel fark ortaya kar. Ancak, bir gne pilinden elde edilebilecek gerilim ok kk (0.5-1 V dolaynda) olduundan, istenen gerilime uygun olacak sayda gne pili seri olarak balanr. Seri-paralel bal pillerin oluturduu birime gne pili modl ad verilir. G ihtiyacna bal olarak modller birbirlerine seri yada paralel balanarak bir ka Watt'tan mega Watt'lara kadar sistem dzenlenebilir. Gne pili modllerinin laminasyonu genellikle gne pillerinin n yzeyinde yksek optiksel geirgenlie sahip cam ve arka yzeylerinde EVA (ethlene viny acetate) kullanlarak geirgenletirilir. Ayrca cam korumak ve sistemi daha kullanlabilir, salam bir yapya sokmak iin modl, metal ereve ile erevelenir. Modler yapnn kullanm kolayl yannda, byk bir stnl de, g ihtiyacna uygun olarak deiik boyutlarda fotovoltaik dizilerin (PV Array) kurulmasna uygun olmalardr. Bugn gne pili sektrnde, retilen modllerin yaklaka %90 kadarn silisyum kristalini taban alan sistemler oluturmaktadr. Gne pili modl retiminin ounluunu ABD (%44), Japonya(%20) ve Avrupa (%27) olarak blrken, %9 kadar bir blm de dier lkelerce gerekletirilmektedir. Artan ihtiyaca karlk olarak hzla byyen gne pili pazarnn i kapasitesi 1milyar dolar/yl gemi bir durumdadr. 2010 yl itibari ile ABD gne pili endstrisi 60 milyon dolarlk bir kapasite hedeflemektedir. Japonyann 68
hedefledii 70000 atya gne pili sistemi programn gerekletirirken, Avrupann da bunu izleyecei sanlmaktadr. lkemizin de, gne enerjisinden ve dier tkenmez enerjilerden yararlanma konusundaki yarta geri kalmamas gerekir. nk, lkemiz ktaya en yakn konumda bulunmakta, ayrca gne kua denilen ve ekvatora gre kuzey ve gney 40 enlemlerini kapsayan blgede bulunmaktadr. lkemizin bu iki zellii, gne enerjisinin teknolojik uygulamalarna bir vitrin durumuna gelmesinde byk bir stnlk salayabilir. Dengeli bir kalknmann, temiz ve tkenmez enerji kaynaklarna dayal olaca unutulmamaldr. 3.2. ebeke Balantl Gne Pili Sistemleri ebeke balantl gne pili sistemlerin gc, birka kW tan birka MWlara kadar deiebilmektedir. Bu tr sistemler, iki ana gruba ayrlr: lk tr sistem, temelde bir yerleim biriminin mesela, bir konutun elektrik ihtiyacn karlar. Bu sistemlerde, retilen fazla enerji elektrik ebekesine satlr. Yeterli enerjinin retilmedii durumlarda ebekeden enerji satn alnr. Byle bir sistemde enerji depolamas yapmaya gerek yoktur, yalnzca retilen d.a. elektriin, a.a. elektrie evrilmesi ve ebeke uyumlu olmas yeterlidir. kinci tr ebekeye bal gne pili sistemleri kendi bana elektrik retip, bunu ebekeye satan byk g retim merkezleri eklindedir. Bunlarn bykl 600-700 kW tan MW lara kadar deiir. EE Didim Gne ve Rzgar Enerjisi Aratrma Merkezi'ne 4,8 kW gcnde ebeke balantl gne pili sistemi kurulmutur. Ayrca 1,2 kW gcnde bir ebekeye bal gne pili sistemi de EE Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Parkna tesis edilmitir (ekil 1).
ekil 1. ebekeye bal gne pili sistemleri. 3.3. Bamsz Gne Pili sistemleri FV sistemlerinin en tipik ve en yaygn kullanm ekli, yerleim yerlerinden uzak yrelerde enerji ihtiyacn karlayan bamsz (stand - alone) sistemlerdir. Bu sistemler birka watttan birka yz kW lara kadar deiebilen glerde ve ok eitli trlerde yklerin enerji talebini karlayabilir. Bu tr sistemlerde yeterli sayda gne pili modl, enerji kayna olarak kullanlr. Gnein yetersiz olduu zamanlarda yada zellikle gece sresince kullanlmak zere genellikle sistemde akmlatr bulundurulur. Gne pili modelleri gn boyunca elektrik enerjisi reterek bunu akmlatrde depolar, yke gerekli olan enerji akmlatrden alnr. Aknn ar arj ve dearj olarak zarar grmesini engellemek iin kullanlan kontrol birimi ise, aknn durumuna gre, ya gne pillerinden gelen akm ya da ykn ektii 69
akm keser. ebeke uyumlu alternatif akm elektriin gerekli olduu uygulamalarda, sisteme bir inverter eklenerek akmlatrdeki d.a. gerilim 220 V 50 Hz lik sins dalgasna dntrlr (ekil 2).
ekil 2. Bamsz Gne Pili Sisteminin Yaps. Bamsz gne pili sistemlerinin kullanld tipik uygulama alanlar: Radyolink istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri, Bina ii ve d aydnlatma, Yerleim yerlerinden uzaktaki evlerin beslenmesi, Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompas altrlmas, Orman gzetleme kuleleri , Deniz fenerleri , lk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri , la ve a soutma, Petrol boru hatlarnn katodik korumas, metal yaplarn (kprler, kuleler vb.) korozyondan korunmas , Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar, Hava alan pist klandrmalar, Askeri hizmetler, Uzay amal kullanm, Yakt pili sistemleri iin hidrojen retimi , olarak sralanabilir (ekil 3-7).
70
a)
b)
ekil 3. Bamsz Gne Pili sistemi Uygulama rnekleri a)Gne Pilleri ile Sokak Aydnlatmas b)PV Panelli Deniz Feneri
a) b) ekil 4. Mobil deiken mesaj iaretlerinde gne pillerinin kullanlmas.
71
ekil 5. Hidrojeni ayrtrmada gne paneli kullanlmas: Gne pillerinin uygulama alanlarndan biri olan hidrojenin uygulanma alan hzla bymektedir. eitli amalarla kullanlmas dnlen (konutlarda, arabalarda, jeneratrlerde vb.) yakt pillerinin yakn zamanda piyasaya srlmesi hidrojene olan ihtiyac daha da artracaktr. Gnmzde, hidrojenin suyun elektrolizi yntemi ile, Gne enerjisinden yararlanarak, retilmesi ok daha cazip grnyor. Bu amala etkili retim ve depolama sistemlerinin gelitirilmesi nem tamaktadr.
ekil 6. Robotik projesinde gne pillerinin kullanm Nasa tarafndan gerekletirilen ve 100.000 feette uarak uydu haberlemesi vs.. gibi amalarla kullanlmas planlanan, gndz gne enerjisi ile yol alan ve havay ayrtrp hidrojen depolayan, gece ise depolad hidrojeni yakt pillerinde yakarak (Fuel Cell) enerji elde eden, bu sayede aylarca yere inmeden dolaabilen ROBOTIK uak ekil 6da grlmektedir. 72
Kk apl sulamada kullanlabilecek olan bu gne pili sistemlerin ekil 7de grlmektedir. Bu sistemde 616 W gcnde gne pili, inverter ve dalg pompa bulunmaktadr. 7 m derinlikteki bir kuyudan ylda yaklak 11000 m su pompalayabilen bu sistem ebekeden uzak yerlerde dizel motopomplarla ekonomik olarak rekabet edebilmektedir. 756 W gcnde dier bir su pompaj sistemi ise EE Yenilenebilir Enerji Parknda bulunmaktadr.
ekil 7. Gne Pilli Su Pompaj Sistemleri 3.4. Gne Pili Sistemlerinin Ekonomisi Gne pili sistemlerinin enerji maliyetini nemli etken belirler. Bunlar: Pil verimi Sistemin ilk yatrm maliyeti Sistemin mr Pil veriminin maliyet zerinde dorudan bir etkisi vardr. Bu verimin artrlmasyla gne pili sistemlerinin maliyeti azalacaktr. Daha gelimi teknolojiler kullanlarak gelecekte pil verimlerinin %24ler mertebesine karlaca umulmaktadr. Gne pili sistemlerinin iletme ve bakm maliyetleri ok az olduu iin toplam sistem maliyetinin byk bir ksmn ilk yatrm maliyeti oluturur. retim teknolojisinin gelitirilmesi yksek verimli pillerin yaplmas, modl tasarm ve yapm tekniklerinin gelitirilmesi ile ilk yatrm maliyeti azalacaktr. Gne pili sistemlerinin ilk yatrm maliyetleri arasnda arazi, tesisat, montaj, inverter ve dier g cihazlar gibi destek elemanlarnn maliyeti yer alr. Destek sistemlerinin maliyeti bir gne pili sistemini maliyetinin yaklak yarsn oluturduu iin, bu tr maliyetleri azaltmak en az modl maliyetini azaltmak kadar nem tar. Bir gne pili sisteminin rettii enerjinin maliyeti, depolama yaplmad zaman 0.3-0.4 $/ kWh arasndadr. Bu maliyetle gne pili sistemleri, enterkonnekte ebekenin olmad veya ulamn zor ve pahal olduu blgelerde dier alternatif enerji kaynaklar ile yarabilir dzeydedir. Bu gibi yerlerde bir ka kWa kadar kk gteki uygulamalar (iletiim, ila-a soutma, su pompas ve aydnlatma gibi), teknolojik adan olduu kadar ekonomik adan da kendini kantlamtr. 73
3.5. Gne Pili Sistemlerinin stnlkleri Gne pilleri dayanakl, gvenilir ve uzun mrldr. almalar srasnda bir elektriksel sorun karmazlar ve bozulmazlar. Gne pili modllerinin kar karya kalabilecekleri en byk tehditler, yldrm dmesi ve uzun dnemde (yaklak 20 yl) hava koullarndan dolay anmadr. Elektrik ebeke hatt bulunmayan veya ebeke hattnn gtrlmesinin pahalya mal olduu krsal yrelerde gne pillerinin kullanm daha ekonomik olabilmektedir. nk gne pili sistemlerinde bir kez yatrm yapldktan sonra baka masraf olmamaktadr. Oysa dizel jeneratrler ucuz satn alma fiyatlarna karlk, yakt ve bakm maliyetleri nedeniyle uzun dnemde daha pahalya mal olmaktadr. Genellikle ulamn da zor olduu bu tip krsal yrelerde, dizel jeneratrlere srekli yakt tamak sorun olabilmektedir. Gne pili sistemlerinin en fazla stnlk gsterdii alanlardan biri de, btn dier yenilenebilir enerji kaynaklarnda (rzgar, hidrolik, termal gne, jeotermal) olduu gibi evre asndan olumsuz etkilere sahip olmamasdr. Halen dnya enerji tketiminin % 80ini oluturan fosil kkenli yaktlar, neden olduklar asit yamuru, karbondioksit yaynm gibi dezavantajlarla dnya iklimi iin tehlike oluturmaktadr. Gne pillerinin yakt gne enerjisidir. Yakt masraf yoktur. evreyi kirletmezler. Gelecekte dnyay bekleyen en nemli sorunlarn global kirlenme ve sera gaz emisyonu olaca artk bilinmektedir. Petrol trevi tm yaktlar sera gaz emisyonu yaparlarken, gne pillerinin dier srdrlebilir enerji kaynaklarnda olduu gibi doaya hibir zararl etkisi yoktur. Dnyada her konuda olduu gibi enerjide de merkeziyetilikten, bireysellie ynelim vardr. Her ev, kendi enerjisini atsna kurduu gne pilleriyle karlayabilir. Bylece iletim ve enerjiyi tama maliyetleri ve kayplar ortadan kalkar. Gne pili teknolojisinin hammaddesi kumdur (SiO2). Dnyada ok fazla bulunur. Gne pili teknolojisi ilerledike, hammade sarfiyat da ince film teknolojisinde olduu gibi azalmaktadr. Bununla paralel olarak fiyatlar da dme eilimindedir. Yakn bir gelecekte Hidrojen enerjisinin, petroln yerine geecei dnlmektedir. Ancak Hidrojen de en ucuz olarak elektroliz yoluyla yine gne pillerinden elde edilecektir. Petrol ile gne pillerinin birim maliyetlerde fiyat akma noktas sanld kadar uzak deildir. Bunun farknda olan gelimi lkelerin hemen hepsi, ebekeye bal gne pili sistemlerini destekleyici kanunlar karm ve uygulamtr. Almanya hatta ngiltere gibi Trkiyeye gre gne fakiri lkelerde bile, bugn binlerce ev, enerjisini gneten almaya balamtr. 4. RZGAR ENERJS Rzgar enerjisi tkenmeyen, yakt ihtiyac olmayan, evresel etkileri en az olan, emniyetli bir enerji kaynadr. Rzgar enerjisi hava koullarna ve toporafik artlara gre deiim gstermektedir. Bu enerji yatay veya dey eksenli rzgar trbinleri ile mekanik enerjiye dntrlmekte, su pompalama veya elektrik retimi amacyla da bu mekanik enerjiden yararlanlmaktadr. Rzgar santrallerinin maliyeti, hidrolik ve doalgaz santrallerden biraz pahal, linyit ve nkleer santrallerle yaklak ayn, dier santrallerden ise daha ucuzdur. Gnmzde rzgardan elektrik retimi iin byk gl trbinlerle kurulan rzgar santrallarnn (rzgar iftliklerinin) yannda, kk gl trbinler olan rzgar generatrleri de kullanlmaktadr. Uygulamada bunlar ebekeden bamsz altrlan rzgar generatrleri ve ebeke balantl rzgar santrallar olarak ikiye ayrlmaktadr. ebekeden bamsz rzgar elektrik sistemleri birka kW ile 100 kW arasnda kullanlmakla birlikte, ounlukla 30 kW ' amamaktadr. Bu tr rzgar generatrleri 74
kanatl bir ark, transmisyon sistemi, d.a. generatr, yneltici kuyruk ve fren sisteminden oluur. Makina daha ok direk tipi pilon zerine yerletirilir. Elde edilen d.a. elektrik akler ile depolanabilir. ebekeden bamsz byk gl (10-100 kW) sistemler, yedek enerji kayna olarak dizel generatrlerle paralel altrlmaktadr. Byle bir sistemde dizel generatrn rzgardan yararlanarak %40-50 yakt tasarrufu salamas amalanmaktadr. Rzgar-dizel sistemlerinde d..a/a.a. inverter kullanlarak tketici a.a. ile beslenmektedir. Avrupa 'da u anda 12 MW 'lk denizst rzgar santral alr durumdadr ve denizst kurulu gcn ksa zamanda 180 MW 'a karlmas planlanmtr. 2030 ylnda Avrupa 'da 100.000 MW'a kmas hedeflenen rzgar kurulu gcnn denizst paynn % 25 'den az olmayaca beklenmektedir (Tablo 3.). Tablo 3. Dnya da rzgar enerjisi kullanm 1998 sonu kurulu 1998 ylnda tesis edilen lkeler g(MW) kapasite(MW) ABD 1820 147 Kanada 82 57 Kostarika 26 6 Amerika Toplam 1960 228 Almanya 2875 794 Danimarka 1450 300 spanya 834 195 Hollanda 361 42 ngiltere 333 14 sve 165 43 talya 154 51 Trkiye 9 9 Avrupa Toplam 6469 1523 Hindistan 968 28 in 214 48 Japonya 40 22 Asya Toplam 1249 98 Avustralya 17 6 Msr 5 0 Ktalar toplam 27 7 Dnya toplam 9512 1856 Byme hz (%) 8.8 228 30 38.2 26.1 38.1 13.2 4.4 35.3 49.5 0 0 28.9 122.2 54.5 0
Trkiye rzgar bakmndan zengin yreleri olan bir lkedir. 10 m ykseklikteki yllk ortalama rzgar hz ve g younluu asndan en yksek deer 3.29 m/sn ve 51.91 W/m2 ile Marmara Blgesi 'nde belirlenmitir. En dk deer ise, 2.12 m/sn hz ve 13.19 W/m2 g younluu ile Dou Anadolu Blgesi 'ndedir. Trkiye 'nin %64.5 'inde rzgar enerjisi g younluu 20 W/m2 'yi amazken, %16.11 'inde 30-40 W/m2 arasnda, %5.9 'unda 50 W/m2 'nin ve %0.08 'inde de 100 W/m2 'nin zerindedir.
75
ekil 8. Trkiye 'nin rzgar hz ve rzgar potansiyeli Rzgardan elektrik enerjisi elde edilmesinde kullanlan rzgar enerjisi evrim santrallar iin gerekli ortalama 2.5-4 m/sn balang rzgar, 7 m/sn retim hznn bulunabilirlii ve sreklilii adna lkemizde Marmara, Ege ve Gneydou Anadolu Blgeleri olduka byk potansiyele sahiptir. Mesela; eme-Alaat blgesinde kurulu olan 12*0.6 MW ve 3*0.5 MW, toplam 8.7 MW gcndeki rzgar evrim santrallarnn 1999 yl retimlerinin, eme-Alaat nn toplam tketiminin 2/3 ne edeer olduu belirlenmitir. Trkiye Avrupada rzgar enerjisi potansiyeli en mit verici olan lkedir. Trkiye 'nin rzgar potansiyeli tam olarak belirlenememi olsa da, brt potansiyelinin ylda 400 milyar kWh, teknik potansiyelinin ise 120 milyar kWh olduu dnlmektedir. Brt potansiyel 160000 MW, teknik potansiyel de 48000 MW rzgar gcne karlk gelir. Ancak, Trkiye 'nin ekonomik rzgar potansiyelinin 50 milyar kWh/yl olduu tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin deerlendirilmesi iin gereken kurulu rzgar gc ise 20000 MW 'dr. Rzgar enerjisi potansiyelinin geree daha yakn olarak tahmin edilebilmesi iin, Trkiye corafyasnda homojen bir dalm gsteren uygun sayda rzgar lm istasyonunun kurulmas ve rzgar atlas istatistiklerinin hesaplanmas gerekmektedir.
76
Tablo 4. Trkiye de rzgar gc younluu iin yaplan lm sonular. Rzgar gc Rzgar gc stasyon Ad Blge Ad younluu (W/m2) younluu (W/m2) Bandrma 152.6 Akdeniz 21,36 Antakya 108.9 Anadolu 20,14 Kumky 82 Ege 23,47 Mardin 81.4 Karadeniz 21,31 Sinop 77.9 Dou Anadolu 13,19 Gkeada 74.5 Gneydou Anadolu 29,33 orlu 72.3 Marmara 51,91 anakkale 71.3 Tablo 5. Trkiyede llen yllk ortalama rzgar hzlar. Blge Yllk ortalama rzgar hzlar (m/sn) Bandrma 5.12 Sinop 4.73 Nurda (K.Mara) 7 Data 5.85 Akhisar 6.84 Yalkavak (Bodrum) 5.68 Gktepe (Bitlis) 5.66 Belen (skenderun) 7.01 Zengen (Bor) 3.54 Didim 4.81 Kocada (eme) 9.28 Karabiga (eme) 6.52 enky (Mardin) 7.69 Gkeada 7.03 Ske 5 5. BYOENERJ Genel bir tanmla biyogaz, organik maddelerin oksijensiz koullarda fermantasyonu sonucu oluan bir gaz karmdr (Arlkl olarak Metan ve Karbondioksit). Biyogazn sl deeri, bileimindeki metan oranna gre deimekle birlikte genellikle 4500-5700 kcal/m3 tr. Bu enerji; - 0.62 lt gazya - 1.46 kg odun kmr - 3.47 kg odun - 13.3 kg tezek - 4.7 kWh elektrik enerjisine edeerdir. Biyogaz retimi iin organik ierikli maddeler kullanlr: 1- Hayvansal atklar 2- Bitkisel atklar 77
3- Organik ierikli ehir ve endstriyel atklar Yaplan baz almalar lkemizde sadece toplam hayvan varlndan elde edilebilecek gbre miktarnn biyogaz tesislerinde kullanlmasyla, yaklak 2.8-3.9 milyar m3/yl biyogaz retmenin mmkn olabileceini ortaya koymaktadr. Bu miktar, 1.4-2 milyon ton/yl petrole veya 24 milyar kWh elektrik enerjisine edeerdir. te yandan, Trkiye de bulunan 2000 'in zerindeki plkte kendiliinden oluan metan gaz miktar 650 milyon m3 olarak kabul edilmektedir. Bu miktar da ylda yaklak 650000 TEP e veya 8 milyar kWh elektrik enerjisine edeerdir. Biyogaz retimi Ak emas u aamalardan oluur: 1- Organik maddelerin toplanmas, tanmas 2- tlmesi 3- Sulandrlmas ve Kartrlmas 4- Biyogaz Tesisinde Gaz ve Organik Gbre elde edilmesi 5- Gazn depolanmas ve kullanm 6- Organik gbrenin depolanmas ve kullanm Metan gaz retiminin baars u faktrlere baldr: - Ortam scakl (en nemli etken, ideali 35 derece) - Hammaddenin cinsi ve miktar - Ortam asitlii (pH) - Partikl bykl - Fermantasyon sresi - Karbon/azot oran (bakterilerin besin maddeleri, ideal deer 30/1) - Tesis tipi - Kuru madde miktar Kapasitelerine gre biyogaz tesisleri 4e ayrlmaktadr: 1- Aile tipi (6-12 m3 kapasiteli) 2- iftlik tipi (50-100-150 m3 kapasiteli) 3- Ky tipi (100-200 m3 kapasiteli) 4- Sanayi tipi (1000-10000 m3 kapasiteli) 6. YAKIT PL Dnyann yeni enerji kaynaklarna ynelmesi zorunludur. Bunun iin en gl aday, hidrojendir. Kokusuz bir gaz olan hidrojen, yeryznde dier elementlerle bileik halinde bulunur. Yakt pili, hidrojeni elektrokimyasal olarak elektrik enerjisine dntren elemandr. Hidrojenin elektrik hcrelerinde elektrie dntrlmesi termal nitelerden ok daha ekonomiktir. Dnm verimi termal nitelere gre iki katdr. Bir hidrojen ak-elektrikli motor sistemi , benzin ya da dizel motorlarna gre iki katndan daha fazla verimle yakt mekanik gce evirebilmektedir.Endstriyel ya da evsel stma ve soutmada hidrojen, fosil yaktlara gre %24den daha fazla verimle termal enerjiye dnmektedir. Verimin ykseklii i yapan cihazlarn klmesini de beraberinde getirecektir. Herhangi bir yakt yerine hidrojen kullanmak %26 lk bir kaynak tasarrufu salayabilmektedir. Elektroliti dnda tm yakt pillerinin dizayn neredeyse ayndr (ekil 9). Kullanlan elektrolit malzeme eidine gre 5 eit yakt pili tanmlayabiliriz (Tablo 6). Deiken proton membranl yakt pilleri Fosforik asitli yakt pilleri Alkalin yakt pilleri Eriyik karbonatl yakt pilleri Kat oksit yakt pilleri 78
Dorudan metanol kullanan yakt pilleri
ekil 9. Yakt Pilinin Yaps Yakt pilindeki reaksiyonlar aadaki gibidir: Hidrojen elektrotta Oksijen elektrotta, O2 + 2H+ + 2e- H2O H2 2H+ + 2eTablo 6. eitli yakt Pillerinin zellikleri Yakt Pili Tipi Alkalin Proton deitiren membranl Fosforik asit Erimi karbonat Kat oksit Biyolojik Dorudan metanol Elektrolit Malzeme Potasyum hidroksit Polimerlik Ortofosforik asit Lityum/potasyum karbonat karm Stabilize zirkonyum oksit Sodyum klorr Slfrik asit veya polimer alma Scakl (K) 320-360 320-400 460-480 900-920 1170-1270 evre scakl 320-390 Toplam reaksiyon H2 + O2 H2O
Hidrojen retim yntemlerini aadaki ekilde snflandrabiliriz. Fotobiyolojik Yntem Termokimyasal Yntem 79
Biyoktleden hidrojen retimi Elektrokimyasal Yntem Fotoelektrokimyasal Yntem Gne enerjisiyle hidrojen retimi Fotobiyolojik Yntem: Fotobiyolojik sistemler genellikle bakteri ve algin doal Fotosentetik etkinliini kullanarak hidrojen retirler. Biyolojik olarak hidrojen retimi srasnda elde edilen yan rnler ila sanayisinde, cerrahi malzemelerde ve ambalaj sanayinde kullanlmaktadr. Mhendislik sistemleri ve katalizrler kullanlarak verimin %24'e kadar kartlabilecei dnlmektedir. Biyolojik sistemlerle hidrojen retimi, dk verim ve yksek maliyeti nedeniyle henz ekonomik olmamakla beraber gelecek vaat etmektedir. Termokimyasal yntem: Odun, buday ve pamuk sap gibi lignosellozik materyallerden hidrojen retimi, iki trl teknoloji ile mmkndr. Lignoselloziklerin buharl ortamda direkt olarak gazlatrlmas. Lignoselloziklerin ilk nce piroliz edilmesi ve daha sonra piroliz sonucu elde edilen piroliz yann katalitik buhar reformu ile muamele edilmesidir. Biyoktleden hidrojen retimi: Doal gaz, kmr, metanol ve hatta benzinden hidrojen retmek iin gnmzde steam reforming prosesi kullanlr. Yenilenebilir enerji kayna olarak biyoktlenin gazlamas ya da pirolizi-organik madde- hidrojene dntrlmek zere yakt gaz olarak retilebilir. Bu alanda son yaplan almalar sonucu, ok basamakl termo-kimyasal ilemlerde gerekli scaklk 750 C'ye kadar indirilmi, toplam verim ise % 50 olarak bulunmutur. Ancak, ekonomik ynden bu sistemlerin yar-iletken sistemlerle imdilik rekabet edebilmesi pek mmkn grlmemektedir. Fotoelektrokimyasal yntem: Bu yntem gne kullanarak suyun iine daldrlm yariletkenlerle tek admda hidrojen retir.Bu yntemde hidrojen retmek iin iki elektro-kimyasal sistem kullanlr. Bunlardan birisi katalizr olarak znebilir metal bileikleri kullanrken, dieri yariletken yzeylerinden faydalanr. Gne enerjisi ile hidrojen retme: Gne enerjisinden hidrojen elde etmenin en ok bilinen yntemi elektrik enerjisi ile suyun ayrtrlmasdr.Gneten elektrik elde etmek iin kullanlan gne pili teknolojilerindeki geliim, bunlarn verimlerindeki art ve suyun iinde dorudan elektroliz yapan yeni sistemler sayesinde gne enerjisiyle hidrojen retimi giderek daha ekonomik hale gelmektedir. Suyun doru akm kullanlarak hidrojen ve oksijene ayrlmas ilemine elektroliz denilmekte olup, hidrojen retimi iin en basit yntem olarak bilinmektedir. Prensip olarak, bir elektroliz hcresi iinde, genelde dzlem bir metal veya karbon plakalar olan, iki elektrot ve bunlarn iine daldrld, elektrolit olarak adlandrlan iletken bir sv bulunmaktadr. Doru akm kayna bu elektrotlara balandnda akm, iletken sv iinde, pozitif elektrottan (anot), negatif elektroda (katot) doru akacaktr. Bunun sonucu olarak da, elektrolit iindeki su, katottan kan hidrojen ve anottan kan oksijene ayracaktr. Suyun elektroliziyle, sudaki H2 ve O2 yksek saflkta elde edilebilirler. Faraday kanunlarna gre, her bir amper saatte 0.037 gr H2 ve 0.298 gr O2 serbestletirilir. Arlk olarak yukarda verilen miktarlar 0 C ve 760 mmHg da 0.4176 l ve 0.2088 l ' ye karlk gelir . Buna gre buharlama kaybn ihmal edersek 1m3 H2 iin 8 litre su gereklidir. 6.1. Hidrojen Depolama Yntemleri 80
Hidrojen depolama yntemleri aada gibi sralanabilir: Sktrlm Gaz Sv Hidrojen Hidrokarbonlar Hidrrler Karbon ve Nano Tpler Cam Kreler Alanatlarda Depolama Bor Esasl Depolama Gerek sabit gerekse tanabilir uygulamalar iin hidrojenin etkin ve gvenilir tarzda depolanabilmesi gereklidir. Hidrojen depolama sistemleri ucuz ve ok miktarda doldurulabilme zelliine sahip olmalar gerekmektedir. Tekrar doldurulabilir depolar en az 1000 defadan daha fazla doldurulabilmeli ve kullanm sreleri 10 yl amaldr. Hibrit elektrik, arabalarda akler ylda en az 10000 defa dolabilecek ekilde dizayn edilebilmelidir. Tanabilir uygulamalarda ilave olarak depolamada hafiflik nem kazanmaktadr. Hidrojenle alan bir araba dier arabalar kadar gidebilmek ve yeterli ivmelenmeyi salamak iin en azndan 5 kg hidrojene gereksinim duymaktadr. Dier taraftan yakt deposunun tatn toplam arln % 16sndan fazla olmamas istenen bir zelliktir. Bu nedenle hidrojeni depolamak iin eitli yntemler gelitirilmitir. Farkl depolama yntemlerinde elde edilebilecek hidrojen miktar ve enerji younluk deerleri Tablo 7de verilmektedir. Tablo 7. Farkl Depolama Yntemleri le Elde Edilecek Hidrojen Miktar ve Enerji Younluk Deerleri. Enerji Younluu Hacimce Hidrojen Depolama Younluk Miktar Ortam (H atomu) MJ Kg-1 MJ I-1 ( a.%) (x1025 Gaz Halde H2 100.00 0,5 141,90 1,20 Sv H2 MgH2 Mg2NiH4 TiFeH NaLiH6 NaBH4 Nanotpler Benzin Metanol 100,00 7,65 3,6 1,95 1,50 10,60 1-10 4,2 6,7 5,9 5,5 7,6 6,8 141,90 9,92 4,48 2,47 1,94 ? 47,27 22,69 9,92 14,32 11,49 13,56 12,77 ? 6,6-9,9 5,9-8,9
Pratik uygulamalar esas alndnda hidrojen depolamada amalanan zellikler belirlidir. Bu zellikler; Olabildiince yksek geri dnml depolama kapasitesi Olabildiince dk geri-brakm scakl Zehirlenmeye kar diren ve bal olarak olabildiince yksek tekrarlanabilir dolum says dr. 81
Uluslaras Enerji Ajans ve A.B.D. Enerji Bakanl otomotiv uygulamalar iin hedef deerleri kapasite: >% 5-6, geri brakm scakl: <150 oC ve kullanm mr: >1000 dolum olarak tespit etmilerdir. 6.2. Bor Esasl Depolama, Trkiye dnyadaki bor madeni rezervlerinin %66 sna sahiptir.Bir ok pil, akmlatr vs. enerji retim aygtnda yakt olarak kullanlan hidrojenin elde edilme, nakil ve depolama yntemleri bu aygtlarn verimliliinin artrlmas karsndaki en nemli sorunlardr. Sodyum bor hidrrde hidrojen depolamann en nemli stnl depolanan hidrojenin oda scaklnda geri alnabilmesi ve geri almn katalizr yardm ile kolaylkla kontrol edilebilmesidir. 7. SONU VE NERLER Elektrik enerjisi ile ilgili bu yeni teknolojilerin biz neresindeyiz? Hangi sistem, para ve elemanlar yapabiliyoruz? Bu yeni teknolojiler ile ne kadar elektrik retiyoruz? Eer bu yeni teknolojilere pahal olduklar iin girmezsek, daha sonra sadece satn alp kullanc olmaktan teye gidebilecek miyiz? Yalnzca yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal bir enerji politikas, bugn iin gereki olmayacaktr. Bu alandaki teknolojik gelime, henz yeterli miktar ve ucuzlukta enerji retimi salamaktan ok uzaktr. Ancak Trkiyenin mevcut yenilenebilir enerji kaynaklar enerji sorununun zmne kayda deer katklarda bulunabilecek dzeydedir. Dier lkelerin kendi verileriyle, kendileri iin en elverili bularak ald kararlarn lkemizde de uygulanmas abalar ou zaman olumsuz sonular dourmaktadr. Gerekli enerji sistemlerinin lkemiz artlar iin ne lde ekonomik ve uygulanabilir olduunun aratrlmas, acil derecede bir neme sahiptir. Bu konuda niversiteler ve zel sektr, devlet destei altnda aratrma yapmaldr. 1- Devlet tevikiyle blgede byk veya orta lekli rnek Gne, Rzgar, Biyogaz santralleri kurulmaldr. 2- Devlet, mikro gteki elektrik retimlerinin her eve ve aileye yaygnlamasna nclk etmelidir: a) Gne, rzgar ve biyogaz aracl ile elektrik retimi salayan birka tipte ve gte paket santral projesi gelitirilmelidir. b)Bu projelere isteyen herkes kolayca ulaabilmelidir. c) Kk elektrik retimlerinin ebekeye satlabilmesini salayacak dzenlemeler yaplmal ve bylece vatandan yeni teknolojilere ynelmesi salanmaldr. 3- Elektrik Tehizat retimini gelitirmek amacyla blgeye hitabeden bir YG Test Merkezi kurulmaldr. retimi yaplan malzemelerin Trk ve Dnya standartlarna uygunluk testleri burada yaplmaldr (nce AG ve OG, daha sonra da YG ve YG testlerini yapmaya ynelik bir planlama dahilinde) 4- Yakn gelecein teknolojisi olan yakt pili, elektrie ihtiya duyulan her yerde, istenilen anda ve istenilen miktarda retim yapabilecek zelliktedir. Bu yndeki teknoloji byk bir hzla gelimektedir. Bir an nce bu teknolojiye gei salanmaldr. Bunun iin blgede gne enerjisi yardmyla hidrojen elde eden ve depolayan bir sistem yatrm planlanmal ve gerekli ett almalar yaplmaldr.
82
TRKYENN HDROLK ENERJ KAYNAKLARI VE EAIN BLGEMZE KATKISI

Nevzat N. DOAN* Aydoan NVER** *EA Karakaya HES letme Mdr **EA Atatrk HES letme Mdr
1. GR nsanlk tarihinde gelitirilmi olan btn bilimsel almalarn motor gc haline gelen ve modern yaamn olmaz haline gelmi olan elektrik enerjisi retiminde Trkiyenin kendine yeter seviyeye gelmi ve enerji bamllndan kurtulmu olmas onur vericidir. Trkiye, enerji potansiyeli ynnde zengin bir lke olmakla birlikte, potansiyelini yeteri kadar deerlendirememektedir. Mevcut potansiyelin deerlendirilerek retimde atlm yaplmas halinde Trkiye elektrik enerjisi ihra eden lke konumuna gelecektir. lke potansiyelini retime dntrecek politikalarn gelitirilmesi teknik ve politik ekiplerin mterek almas sonucunda mmkn olacaktr. Blgemiz, Trkiye elektrik enerjisine sadece hidroelektrik santral dzeyinde katkda bulunmaktadr. Bu katknn kat yaktl dier elektrik santrallar vastasyla da gerekletirilmesi ynnde politikalarn gelitirilmesi salanmaldr. 2. TRKYENN HDROELEKTRK POTANSYELNE BAKI Trkiye, Hidroelektrik Santral Potansiyeli olarak toplam olarak 678 proje kapasitesine sahiptir. Bunlardan 136 tanesi tamamlanm, 40 tanesi, ina halinde, 502 tanesi ise planlanm olup projelendirme aamasndadr. Trkiyenin Toplam potansiyel kurulu gc 36.260 MW olup bunun 12.733 MWlk ksm iletmede olan santrallara aittir. Bu g toplam potansiyel kurulu gcn %35,9 unu oluturmaktadr. Bunu akabinde %56,1lik ksm ile planlanm olan santrallerin kurulu gc, hemen ardndan ise %8 lik bir ksm ile inaat halindeki santrallerin kurulu gc gelmektedir (Tablo 1 , ekil 1).
83
Tablo 1. Trkiyedeki Hidroelektrik Santraller. Hidrolik Santral Projelerinin Durumu 1 2 3 letmede na Halinde Planlanm Olanlar TOPLAM POTANSYEL Proje Adeti 136 40 502 678 Kurulu Gc MW 12.733 3.104 20.423 36.260 Toplam Enerji retim Kapasitesi Gvenilir GWh 33.503 6.103 39.987 79.593 Yllk Ortalama retim GWh % 45.744 35,9 10.192 71.445 127.381 8,0 56,1 100
PROGRAMLANMI 20.423 MW 56%
LETMEDE 12.733 MW 36%
NA HALNDE 3.104 MW 8%
ekil 1. Trkiyedeki Hidro Elektrik Santrallerin Durumu. Trkiyenin sahip olduu Hidroelektrik enerji potansiyeli ,Dnya lkelerinin sahip olduu Hidroelektrik enerji potansiyelleri iinde %1lik bir orana sahiptir. Avrupa lkelerinin sahip olduu Hidroelektrik Potansiyelin iinde ise %14lk bir orana sahiptir. 2. ELEKTRK RETM A..NN KURULU G DAILIMI VE 2005 YILI SON DOKUZ AYLIK RETM PROFL EA ,Hidrolik ve Termik kaynakl enerji retim tesislerine sahiptir. Bunlar 108 adet Hidrolik santral,13 tane ise Termik santralden olumaktadr. Hidrolik Santrallerin toplam kurulu gc 11.109,2 MW ,termik santrallerin kurulu gc ise 10.858,9 MW olup EA olarak toplam 21.968,1 MW kurulu gce sahip bulunmaktadr. EA olarak 2005 yl (Ocak-Eyll aras) itibari ile 46.682.691 MWh retim yaplmtr. Bu retimin %42,56s Termik santrallerimizden , %57,44 ise Hidrolik santrallerimizde gerekletirilmitir (Tablo.2, ekil. 2).
84
Tablo 2. EAn 2005 Yl lk 9 Aya Ait retim Deerleri. 2005 (OCAK-EYLL) BRNCL RETM KAYNAKLAR EA+B.O. PAYI % (MWh) SIVI YAKITLAR 583.643 1,25 KMR 11.376.323 24,37 TERMK DOALGAZ 7.826.765 16,77 JEOTERMAL 77.760 0,17 TERMK TOPLAM 19.864.491 42,56 HDROLK GENEL TOPLAM 26.818,200 46.682.691 57,44 100
1% 24% 58% 0% 17%
SIVI KMR D.GAZ JEOTERMAL HDROLK
ekil 2. EAn 2005 Yl lk 9 Ayna Ait retiminin Enerji Kaynaklarna Gre Dalm. 3.EA HDROELEKTRK SANTRAL TPLER EAn sahip olduu Hidroelektrik santrallerin 44 adedi Baraj tipinden olup 10.757 MW lk kurulu gce sahiptir. 3 adedi ise gl tipi santral olup 50 MW kurulu gc vardr. 61 adet kanal tipi santralde ise 303 MWlk kurulu g mevcuttur (ekil. 3).
85
BARAJ 44 Adet 10.757 MW 97%
GL 3 Adet 50 MW 0%
KANAL 61 Adet 303 MW 3%
ekil 3. EAn Hidroelektrik Santral Tipleri 4. FIRAT HAVZASINDAK SANTRALLARIN RETMLER (SON 5 YILLIK) EAn lettii Hidrolik santrallerden Frat Havzasnda Bulunan santrallerde (ATATRK HES, KARAKAYA HES, KEBAN HES, KARKAMI HES, ZLCE HES) retilen Elektrik enerjisi, EA bnyesinde retilen toplam Elektrik enerjisinin %65ine tekabl etmektedir (ekil 4).
86
Milyon kWh
45.000
35.000 30.000
30.025
40.668
40.000
20.412
19.936
20.000 15.000 10.000 5.000 0
26.304
26.818
25.000
27.133
2001
13.749
2002
16.172
2003
2004
2005 (Eyll)
EA HES retimi
FIRAT Havzas retimi
ekil 4. Frat Havzasnda retilen Elektrik Enerjisinin EA retimi ile Karlatrlmas. 5.DCLE HAVZASINDAK SANTRALLARIN RETMLER (SON 5 YILLIK Son 5 yllk retim baznda Dicle Havzas retimi ile EA toplam retiminin karlatrlmas ekil 5te gsterilmitir.
17.029
87
40.000,00
27.675
30.025
35.000,00
40.668
45.000,00
30.000,00
25.000,00 MWh 20.000,00
20.412
26.304
26.818
DCLE EA
15.000,00
10.000,00
403,26
286,86
821,25
5.000,00
0,00 2000 2001 2002 YILLAR 2003 2004 2005
ekil 5. EA Dicle Havzasndaki Hidrolik Santrallerin Son Be Yldaki retimi. 6. FIRAT VE DCLE HAVZALARININ ELEKTRK ENERJS RETMNE KATKISI Frat Dicle havzasnn HES kurulu gcnn EA toplam HES kurulu gcne oran %65 civarndadr. EAn dier HESlerin oran ise %35 deerindedir. Blgemizin Hidrolik kaynak olarak Trkiye elektrik enerjisine katks ok yksek deerdedir (ekil 6). EA Hidrolik Santralarnda kuruluundan itibaren 735.311.005.700 kWh elektrik enerjisi retilmi olup, Frat ve Dicle havzalarnda bulunan santrallerinde ise (KEBAN, KARAKAYA, ATATRK, KARKAMI, KRALKIZI, DCLE ve BATMAN) kuruluundan beri retilen enerji 424.312.452.000 KWhtr.
270,54
300,30
478,88
88
FIRAT VE DCLE HAVZASI
65%
DER HAVZALAR
35%
ekil 6. EA Hidroelektrik Santrallarnn retiminin Frat Ve Dicle Havzasndaki Hidroelektrik Santralarn retimlerine Oran. SONU Blgemizde yarm kalm olan GAP projesinin tamamlanmas ve dier enerji kaynaklarna ait potansiyelin deerlendirilerek retime katkda bulunur hale getirilmesi sonucunda ; hem lke ekonomisi hem de blge ekonomisine byk katklar olacaktr. Bu katknn salanabilmesi iin de lke ve dnya yatrmcsnn blgeye ynelmesi gerekmektedir. Bu yneliin salanmas ise ekonomik ,sosyal ve politik istikrarn srdrlerek, teknik alt yapnn nemsenmesi ile yaplabilir.
89
GNEYDOU ANADOLU BLGES PETROL REZERV, RETM VE TPAO

Sebahattin ULAY TPAO ADIYAMAN BLGE MDRL 0 416 2272811 sulay@tpao.gov.tr
1. GNEYDOU ANADOLU BLGESNDE TPAO FAALYETLER TPAO yaplmakta faaliyetleri 10 olan Aralk petrol 1954 ve ylnda retim
kurulmutur. Bu tarihe kadar MTA tarafndan arama kurumumuzca yrtlmeye
balanmtr. Ortaklmzn yurt iinde blge mdrl bulunup, bunun iki adedi Gneydou Anadolu Blgesi iindedir. Bu blge mdrlkleri Batman ve Adyaman blge mdrlkleridir. Bu mdrlklere ait zet bilgiler aada verilmitir. 1.1 Batman Blge Mdrl (1954) : Bu zamana kadar toplam 55 sahada petrol kefi gerekletirilmi olup halen 31 sahada 568 kuyuda retim yaplmaktadr. Blgemizdeki kuyularn 466 adeti scr (atba) , 74 adeti pcp (vida), 28 adeti esp (elektrikli dalg) pompa sistemleri ile toplam gnlk 19.000 varil ham petrol retimi yapmaktadr. 1.2. Adyaman Blge Mdrl (1992) : 1971 ylnda Ortaklmzn Adyaman Sahasnda kefini takiben, bu gne kadar toplam 27 sahada petrol kefi gerekletirilmi olup halen 20 sahada 167 kuyuda retim yaplmaktadr. Blgemizdeki kuyularn 95 adeti scr (atba) , 9 adeti pcp (vida), 63 adeti esp (elektrikli dalg) pompa sistemleri ile toplam gnlk 10.100 varil ham petrol retimi yaplmaktadr.
90
2. GNEYDOU ANADOLU BLGES PETROL REZERVLER VE RETM Trkiyenin 2003 yl sonu itibariyle retilebilir petrol rezervlerinin petrol retim irketlerine dalm ekil 1de verilmitir. Buna gre kalan rezervlerin %68i TPAO tarafndan retilecektir. Tablo 1de ise 2003 yl sonu itibariyle retilebilir petrol rezervlerinin miktarlar belirtilmitir.
Petroleum E.M.I. + Dorchester 5% N.V.Turkse Perenco 22%
N.V.Turkse Perenco + T.P.A.O. 2%
Dier 3%
T.P.A.O. 68%
ekil 1. Trkiyenin 2003 Yl Sonu tibariyle Kalan Petrol Rezervlerinin retim irketlerine Dalm Tablo 1. 2003Yl tibariyle TPAO-TRKYE Rezervleri
Rezervuardaki retilebilir petrol (*) petrol Varil Varil Bbls Bbls 4 420 382 555 641 362 109 1 198 757 993 498 235 330 6 419 140 548 1 139 597 439 Kalan retilebilir petrol Varil Bbls 201 642 792 92 838028 294 480 820
irket T.P.A.O. DER Toplam
Kmlatif retim Varil Bbls 439 719 317 405 397 302 845 116 619
(*) spatlanm, muhtemel ve mmkn rezervler toplamdr. Gneydou Anadolu Blgesinde TPAOnun iki nemli petrol retim sahas vardr. Bunlardan birincisi ve en nemlisi Batman blgesi petrol retim sahasdr. Batman Blgesinin yllara gre petrol retimi ekil 2de verilmitir. Bu grafikten en fazla retimin 1992-1994 yllarnda elde edildii grlmektedir. Kuyu says da yllara gre art gstermi ve 568e ulamtr. Adyaman petrol retim sahasna ait retim deerleri ve kuyu says ise ekil 3te gsterilmitir. ekilden de anlald zere bu blgede de en fazla retim 1991 ve 1992
91
yllarnda gereklemitir. Bu blgedeki kuyu says da yllara gre art gstermi ve 166ya ulamtr.
10.000.000 9.000.000 8.000.000 7.000.000 6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0
700 600 KUYU SAYISI 500 400 300 200 100 0
PETROL RETM, (BBL)
19 48 19 51 19 54 19 57 19 60 19 63 19 66 19 69 19 72 19 75 19 78 19 81 19 84 19 87 19 90 19 93 19 96 19 99 20 02 20 05
Petrol retimi Kuyu Says
ekil 2. Batman Blgesinin Yllara Gre Petrol retimi ve Kuyu Says
16.000.000
155
161
165
169 164 164
168
166 166
170 160 150
14.000.000
12.000.000
retim Miktar Kuyu Says

111 105
132 122
140 130 120 110
retim Miktar (BBL)
10.000.000
92 15.878.484 14.749.604 82
8.000.000
61
90
12.767.164
80
11.372.284 11.106.627
70
10.595.606 9.442.377
10.698.850
10.423.430
6.000.000
43 47 40 50
60
7.782.077
50
6.777.474 5.784.409
4.000.000
24 28 19 1.142.915 393.106 1.987.560 2.140.725
40
5.238.501 4.826.020 4.247.520
4.667.112
30
3.141.497
1.009.344
1.001.999
605.403
862.082
735.443
602.068
650.760
514.746
416.929
348.198
270.607
294.803
10
2.326.884
2.336.107
2.000.000
15 15 14
12
17 16 16 15 15
17 12
20 10 0
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
92
2005
Kuyu Says
100
ekil 3. Adyaman Blgesinin Yllara Gre Petrol retimi ve Kuyu Says
Trkiyedeki petrol retiminin yllara gre deiimi ekil 4de gsterilmitir. ekilden de grld zere Trkiyedeki petrol retiminin byk bir ksm TPAO tarafndan yaplmaktadr. TPAOnn retiminin tamamna yakn ise Batman ve Adyaman Blgelerinden elde edilmektedir.
18.000.000
Hampetrol retimi (BBL)
Trkiye TPAO Batman Adyaman
16.000.000 14.000.000 12.000.000 10.000.000 8.000.000 6.000.000 4.000.000 2.000.000 0 2002 Yl Sonu 2003 Yl Sonu 2004 Yl Sonu 2005
ekil 4. Trkiyede Petrol retimi ve TPAO retimi
3. SONU
TPAO Trkiyede petrol arama ve retme almalarnda ok nemli bir konumdadr. lkemizdeki petrol kaynaklarnn %70e yakn ksm bu kurulu tarafndan deerlendirilmektedir. Gneydou Anadolu Blgesi ise TPAO iin en nemli petrol yataklarna sahip blgedir. lkemizdeki petrol retiminin nemli bir ksm Gneydou Anadolu Blgesinde yaplmaktadr. Dolaysyla Gneydou Anadolu Blgesi lkemiz iin nemli bir petrol ve dolaysyla enerji kaynadr. 93
MOBL SANTRALLER VE EVREYE ETKLER Cengiz Glta

TMMOB Enerji Komisyonu TMMOB Enerji alma Grubu adna hepinizi saygyla selamlyorum. EMO Diyarbakr ube tarafndan dzenlenen Gneydou Anadolu Enerji Forumunda aranzda bulunmaktan byk bir mutluluk ve onur duyduumu ifade etmek isterim. Blgenin enerji sorunlarnn tartld bu baarl etkinlik nedeniyle EMO Diyarbakr ubesini bir kez daha kutluyorum. Bugn esas olarak savunulmas gereken lkemizin ihtiyac olan enerji hammaddelerinin z kaynaklarmzdan karlanmasdr. Bu konuda Blgenin bata hidrolik olmak zere nemli bir potansiyeli barndrd herkese biliniyor. Buna ramen uzun yllar iinde yaplmayan yatrmlar ile bugn blgenin kalknma ve sanayileme sorunlar, yoksulluk ve uzun dnemdeki atma ortamnda daha da bymtr. 21.Yzyln ilk eyreinde gerek gelimi metropol lkelerin kendi aralarnda, gerekse azgelimi veya gelimekte olan lkelere kar uyguladklar politikalarda enerji kaynaklarna ve teknolojiye sahip olma konusunda ciddi bir yar ierisinde olduklar grlyor. Esas olarak bugn Ortadouda yaanan gerilimlerde de, ABD'nin geniletilmi Ortadou projesinin ana ekseninde de Blgenin zengin petrol kaynaklarna sahip olma istei ve buradan da Orta Asya ve Hazar blgesinin enerji kaynaklarn kontrol etme abas bilinen bir gerektir. Dnyada genel enerji tketimine baktmzda halen dnya nfusunun % 20'sinin toplam enerji tketiminin % 60'n, gelimekte olan 5 milyarlk nfus ise enerjinin %40'n tkettii grlmektedir. Bugn yaklak 1.6 milyar insann ticari enerjiye eriim olana bulunmamaktadr. Enerji retiminde kullanlan kaynaklar asndan incelendiinde ise, dnyada enerji kaynaklarna olan ihtiyacn %90' fosil yaktlardan karlanmaktadr. Halen enerji retiminde petrol %45, kmr %26, doalgaz %23, biyogaz %6 kalan %10'luk ksmn ise yenilenebilir enerji kaynaklar olan hidrolik, jeotermal, gne, rzgar, bioktle olduu grlmektedir. Bugn birok kaynaa gre dnya ham petrol rezervi 140.4 milyar ton olduu belirtilmektedir. Bu rezervin %65'lik ksm Ortadou lkelerindedir. Dnya yllk petrol retimi olan 3.5 milyar tonun %31'lik pay Ortadou lkeleri tarafndan gerekletirilmektedir. Dnya petrol tketimi olan 3.3 milyar tonun %26'sn dnya nfusunun % 4.7'sine sahip olan ABD tketmektedir. Yine dnyadaki enerji kaynaklar incelendiinde, dnya elektrik enerjisi tketiminin %38'i kmrden karlanmaktadr. lkelerin elektrik retiminde kmrn pay dikkate alndnda; Polonya %96, Gney Afrika %88, in %78, Avustralya %77, 94
Hindistan %77, ek Cumhuriyeti %72, Yunanistan %67, ABD %55, Almanya %'52, Danimarka 47 kmrn nmzdeki yllarda da enerji retimindeki pay ve neminin srecei grlmektedir. lkemiz enerji kaynaklar asndan durum deerlendirildiinde; lkemizin 8.4 milyar ton linyit, 1.12 milyar ton takmr rezervi olduu bilinmektedir. Ancak Trkiye Linyit rezervinin %68'inin alt sl deeri 2000 kcal/kg olup kalorofik deeri olduka dktr. Bugn lkemiz kmrlerinin enerji retimindeki pay %20'lerin altna dmtr. lkemiz su potansiyeli asnda da nemli bir enerji kaynadr. Teknik olarak deerlendirilebilecek potansiyelimiz 216 milyar kWh olarak tesbit edilmektedir. 2000 yl itibariyle de teknik ve ekonomik potansiyelin 122 milyar kWh olduu bilinmektedir. Bugn 122 milyar kWh lk ekonomik hidroelektrik potansiyelin sadece %32 lik ksm kullanlmaktadr. lkemizde retilebilir petrol rezervinin 43,7 milyon ton, doal gaz rezervinin ie 8,9 milyar m3 olduu ifade edilmektedir. lkemiz yenilenebilir enerji kaynaklar asndan da son derece ansl bir lke olmasna karn rzgar, gne, jeotermal ve bioktle olarak retim iindeki pay yok denecek kadar azdr. Yaplan aratrmalarda yaklak 10.000 MWn zerinde rzgar potansiyeli olduu, 2600 MW lk jeotermal potansiyelimizin ise halen %4 nn kullanld gne ve biyoktle konusunda ise herhangi bir yatrm olmad gibi enerji ormanclnn da yok sayld nemli bir gerekliktir. Deerli katlmclar, sevgili meslektalarm, Trkiye Enerji Politikalar dendiinde Anadolunun gzel deyimleri geliyor aklma. Bunlardan biri mzrak uvala girmiyor. Bir dieri de tuz koktu denir. lkemizin enerji politikalarndan sz edildiinde karar verme organlarnda yer alanlarn, yani siyasal iktidarlarn kendi programlarna ynelik tercih ve ncelikleri nasl ekilleneceinin anlalmas lazm. Ancak lkemizdeki enerji politikalar 1980'lerden bu yana lkemizin kendi i dinamii ve iktidarlarn programlarndan bamsz bir ekilde oluturulmaktadr. Yani esas olarak ncelikle vurgulanmas gereken lkemizin ekonomik sosyal ve siyasal srecinin yeniden yaplanma ad altnda uluslararas sermaye ve onun kurulular olan IMF, Dnya Bankas ,Dnya Ticaret rgt tarafndan belirlenmesidir. 21.YY da kresel kapitalizmin temsilcisi olan bu kurumlar, ok uluslu irketlerin talepleri dorultusunda gelimekte olan lkelerin tm kamusal hizmet alanlarnn ticariletirilmesini dayatmaktadr. Dier bir ifade ile lkemizin cumhuriyet kurulduktan buyana byk emek ve zveri ile oluturduu temel alt yaps, tm stratejik kurumlar sanayilemenin temel unsurunu oluturan byk iletmeleri zelletirme ad altnda tasfiye edilmektedir. Uygulanan bu politikalar son 20 yl iinde lkemizde siyasal iktidarlar deimi olsa da kesintisiz olarak srdrlmektedir. Bu duruma en yaln rnek son 20 yllk sre deerlendirildiinde 12 yl ANAPn 4,5 yl DYP'nin 1 yl RP'nin 4 aylk bir sre DSP'nin son 2,5 ylda AKP'nin uygulamalarnda grlmektedir. zetle partiler deimekte ancak enerji sektrnn yeniden yaplanma program IMF'nin uyum kredilerine ilikin bir siyasal tercihle srdrlmektedir. Bugn 2005 ylnda yaadmz tabloyu bu tercihler nda analiz etmek gerekiyor. Bunun yerine tek tek mevcut iletmeleri ya da kaynaklarmz ileyii zerinden yaplan tartmalar meselenin zn karmak ve sorunlar btnsel yapsndan farkl tekil rnekler zerinden deyim yerindeyse gndelik siyasetin kayk kavgasna hapsetmek olacaktr. 95
imdi meseleye enerji kaynaklarmz ve retim politikalarmz arasnda bakldnda sorulmas gereken temel soru udur: Sektrde zelletirme gerekesi olarak sunulanlar dikkate alndnda; kamu finansman sknts nedeniyle enerji sektrnde zelletirmenin bir zorunluluk olduu, zelletirme sayesinde sektrde tekelleme olgusunun nne geilerek sermayenin tabana yaylaca, sektrde rekabet unsurunun olumasyla elektrik fiyatlarnn ucuzlayaca, bu sayede sanayi retiminin artaca, yurttalarn elektrii ucuza satn almas nedeniyle ekonomik bir ferahlamann salanaca netice olarak elektrik enerjisinin kesintisiz kaliteli ve ucuz olarak sunumunu yaplaca DDA edilmitir... Bu gerekelerle son 20 ylda neler yaplmtr. Ve yaplanlar iddia edildii gibi sektrn sorunlarn zm mdr? Yoksa yaplanlarn tm kamuoyunu yanltmaya ynelik koca bir yalan m ifade etmektedir? Bu foruma davet edildiimde son 10 yllk dnemde oda yneticisi olarak deiik platformlarda katldm enerji konulu panelleri anmsadm. Bizim her konumamz kmseyen bizi dinozorlukla sulayan panelist bir ok kiinin (burada isim vermeyi doru bulmuyorum) yolsuzluk dosyalaryla mahkemelerde bir dnemin yantn vermeye altklarn grdk. Bu gn onlarn bir ksm aramzda yok ama bizler yine lkemizin kaynaklarnn doru kullanlmasn savunmaya devam ediyoruz. Hi dnsz devam da edeceiz. zelletirme mant ile uzun yllar iinde ihmal edilen ve ciddi yolsuzluklar ile kar karya braklan sektrde kamunun adm adm tahrip edilerek alamaz hale getiriliinin bedelini milyarlarca dolar olarak bu lke insan dedi ve demeye devam ediyor. Son yllarda beyaz enerji, mavi akm vb. Davalar buz dann grnen kk bir ksmn yanstyor. Oysa, yllarca bata TMMOB, bilim insanlar, sektr alanlar olmak zere herkesin ortak talebi son derece netti. Enerji politikalar, lkenin temel ihtiyalarn gzeten bir anlayla merkezi btnsel yaps korunarak kamu eliyle planlama kavramyla ynetilmelidir. Enerji sektr ve yeralt kaynaklarmz konusunda temel bakmz birkez daha sizinle paylamak istiyorum.. ncelikle, enerji yatrmlar byk lekli pahal yatrmlardr. Bu nedenle enerji sektrnde planlama kavram ok nemlidir. Bu alanda yanl yaplacak yatrmlarn lke ekonomisini ciddi kmazlarn iine itmesi kanlmazdr. Enerji sektrnde merkezi btnsel yap ve kurumlar arasnda koordinasyon salanmas son derece nemlidir. Bugn Enerji Bakanl bnyesinde TK, MTA, TTK, TEDA, TEA, DS, EE...vb. Kurumlarn ayn Bakanlk bnyesinde koordinasyon iinde almas, bu almay yrtrken bata meslek odalar, niversiteler ilgili sendika ve dernekler ile srekli diyalog iinde olmas sektrde yaanan sorunlarn zmnde nemli bir adm olacaktr. TMMOB Enerji sektrnde bylesine ok ynl ortak bir akln yaratlmasn nerirken, Enerji Bakanl dnda Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu nun da yaratlm olmas, sektrde ok ball ve karar alma srelerinde yaanan karmaay arttrmtr. Bugn yaanan karmaann sonular yanl yaplan ve uzun yllar iinde sektre yaplamayan yatrmlarn ar bedelleri olarak karmza kmaktadr. Sektrn yanl enerji politikalar ile yaad kmaz balklar itibariyle sralamak gerekirse; Yeralt kaynaklarmzn aratrlmas ve doal kaynaklarmzn etkin ve verimli olarak kullanlmasna ynelik olarak bata MTA, TK olmak zere madencilik alannda faaliyet gsteren kurumlarn yeni yatrmlar ile teknolojisinin yenilenmesi, teknik eleman ihtiyacnn karlanmas, yeni arama ve sondaj faaliyetlerinin nnn almas iin 96
kurumlarn siyasal etkilerden uzak bilimsel ve zerk alma koullarnn salanmas gereklidir. Enerjide arz gvenlii ve da bamlln azaltlmas ynnde yerli kaynaklarn enerji retimindeki pay arttrlmaldr. 1985 ylnda Trkiye elektrik retiminin % 42'si linyit ile karlanrken, bugn linyit potansiyelimizin elektrik enerjisi retimindeki pay %20'lerin altna dmtr. Mevcut linyitlerin kalori deerinin dk olmas ve evre kirlilii dikkate alnarak kmr ile alan termik santrallerimizde akkan yatak teknolojisi ve otomasyona geilerek kapasite kullanm oranlarnn arttrlmas olanakldr. Yine, lkemiz enerji kaynaklar deerlendirildiinde yerli kaynaklarmz olan kmr ve hidroliin elektrik enerjisi retimindeki paylar %30'lar seviyesinde iken, da baml ve pahal bir seenek oluturan 20 yl sreli alm garantili doalgaz anlamalar ile Trkiye elektrik enerjisinde pahal bir retim modeline mahkum edilmitir. Yarn blgede yaanacak olumsuz bir gelimede Trkiye enerji retiminin %40'nn doalgaz ile karland bir ortamda doalgazn kesilmesi ile Trkiye karanla mahkum olacaktr. in bir baka trajik boyutu ise, abartl talep tahminler ile alm garantili doal gaz anlamalarnn yaratt bir sonu olarak hidroelektrik santrallerden Kwh'i 1 centden termik santrallerde Kwh'i 3 centden elektrik enerjisi retiminden vazgeilmesi ve 8-16 cent arasnda alm garantili pahal doal gaz szlemeleri yaplmak suretiyle dnya leinde en pahal elektrik reten lkeler konumuna srklenmi olmamzdr. Bu gn bu anlamalarn bir sonucu olarak son 3-4 yl ierisinde zellikle 2001 ekonomik krizinin de etkisiyle enerji sektrnde arz fazlal olutuu ve yerli kaynaklarmzla retim yapan santrallerimizin susturulduu doal gaz ile elektrik enerjisi retimin ise kesintisiz srdrld, bu anlay ile milyarlarca dolar kamu zararnn yaratld bilinen bir sonu olmutur. Yine, 1974 dnya petrol krizi sonucunda tm gelimi lkeler petroln sonsuz bir kaynak olmad gereinden hareketle yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmiler, enerji kaynaklarnn retim ve tketiminde evre sorunlarna daha fazla nem vermiler ve esas olarak da enerjinin etkin ve verimli kullanlmasna ynelik olarak ulusal bir bilin oluturmulardr. Trkiye'de ise, yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda ok avantajl bir lke olmamza karn bu alanda uzun yllar iinde ciddi bir yatrm yaplmamtr. Bu gn jeotermal potansiyelimizin halen %4 orannda kullanlyor olmas rzgar gne ve bioktlenin ihmal edilmi olmas tercihlerin lkemiz aleyhine kullanlmasna en somut rnektir. Btn bunlar ortadayken elektrik datm ebekelerimizin uzun yllar iinde ihmal edilmesi bakm, onarm ve yenileme almalar yaplmayp, zelletirme gerekesiyle mevcut ebekenin kendi kaderine terk edilmi olmas sonucu 1992'lerde %12'ler seviyesinde olan kayp ve kaaklar %20-25 ler seviyesine ulam, bu durumun yllk ekonomik bedeli ise 1,5-2 milyar dolar bulmutur. Enerji verimlilii ve tasarrufu konusunda atlmas gereken bir ok adm varken bu konuda da ne sanayide ne de toplumsal yaamda enerji tketiminde yeni bir bilin oluturulmas iin herhangi bir program uygulanmamtr. Trkiye mevcut kaynaklarn yanl politikalarla heba ederken zel irketlere yeni rant alanlar amak zere yakn zamana kadar mobil santral ad altnda 6 numara fueloil ile alan byk bir doa ve evre felaketi yaratan santraller ile kar karya braklm, artk srecin kar adna nasl bir lgnla dnt daha fazla rtlemeyecek duruma gelmesi ve yaanan toplumsal tepkiler karsnda santraller susturularak bu alanda yaplan yatrmlar da birilerini zengin etme adna toplumun birikimlerinin sokaa atlmas anlamna gelmitir. 97
Mobil Santraller ounlukla Gneydou Anadolu Blgesine kurulmutur. Acil durum santralleri olarak da adlandrlan ve yzer-gezer santral de denilen bu santrallerin normalde 15-30 MW kapasiteleri olmas gerekirken, kurulu gleri ykseltilmi ve beton temeller zerine sabit tesisler olarak ina edilmilerdir. Olaanst hallerde ksa sreli zm retmek zere projelendirilen bu santraller genellikle motorin ve 6 numaral fuel-oil ile altrlmaktadr. Birim maliyetleri olduka yksek olan bu santrallerin evreye ciddi zararlar verdikleri bilinmektedir. lkemizde 2000 ylnda kriz gereke gsterilerek toplam kurulu gleri 615 MW olan 12 Mobil Santral iin ihale yaplm, 5 yl sreli Yap-let Szlemeleri imzalanmtr. Daha nce Dalaman, Giresun, Trabzon ve Bartna kurulmas dnlm, ancak yresel tepkiler nedeniyle vazgeilmi, daha sonra da Samsuna ina edilmitir. O dnemde, mobil santrallerin kurulmas nndeki engelleri kaldrmak iin GayrShhi Messeseler Ynetmelii, evresel Etki Deerlendirme Ynetmelii, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii ve Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliklerinde deiiklikler yaplp hukuksal engeller kaldrlmak istenmitir. zellikle Gneydou Anadolu blgesinde son yllarda artan elektrik enerjisini karlamak zere retim kaynaklar ile irtibat salayacak enerji nakil hatlar tesisi yaplmamtr.retim kaynaklarna yakn olan Gneydouda retilen enerji uzun enerji nakil hatlar ile Kayseri ve Ankaraya iletilmesine ramen yaknndaki blge illerine tamak iin yeterli yatrmlar yaplmamtr.Dolaysyla blgede u noktalarda oluan gerilim dmlerine geici zm retmek amacyla bu nakil hatt sorununu zmek yerine talebi karlamak iin mobil santraller gndeme gelmitir. 1998 de Van,Hakkari,Silopi ve dilde 4 adet gezer santral 3 ay gibi ksa bir srede kurularak TEA tarafndan 3 yllk sre ile kiralama ve hizmet alm yoluyla iletilmesi iin uluslar aras ihale almtr. Teklif veren firmalarn, sz konusu santralleri,treyler yerine,beton temeller zerine ksa srede monte edebileceklerini nermeleri zerine bu nerileri kabul edilmitir.Ancak bu santraller da gezer tip santraller olmayp ksa srede tesis edilebilen sabit tesislerdir. 2000 ylnda Ankara,Siirt,Mardin ve Isparta iin 4 adet santral ihalesi daha yaplmtr. Bir yandan da Van,Hakkari,Silopi ve dil santrallerinin kapasitelerinin artmna karar verilmitir. Blgede 1999 ylnda itibaren nce Vanda 20 MW,Hakkaride 10 MW Silopide 35 MW ve dilde 10 MW olmak zere 4 adet gezer santral 3 yllk bir sre iin devreye girmilerdir.Ayrca ihaleyi alan firmalar santralleri treyler zerine kurmak yerine temeller zerine kurmay teklif etmi ve kurulan santraller mobil olmaktan kmlardr.Sz konusu santrallerden Van,Silopi ve dil santralleri 6 numara fuel-oil yaktl dizel jeneratr nitelerinden ,Hakkari santral ise motorin yaktl dizel jeneratr nitelerinden olumaktadr. Ksa zamanda bu santrallerin kurulu gleri ilave szlemelerle arttrlarak kurulduklar blgede enerji talebinin stnde retim szlemeleri yaplmtr.Bylece amalanann tesine geilmi; Szleme sresince Enerji alm garantisi verilmi olduundan oluan fazla enerjiler ise 154 KV enterkonnekte ebekeye baslarak byk kayplarla deiik noktalara ulatrlmak suretiyle yksek fiyatlarla TEAa enerji sat yapan adeta birer ticarethane haline gelmilerdir. 2001 ylnda Siirtte 20 MW ve Mardindede 20 MW olmak zere yeni santraller devreye girmi;Silopide 25 MW,dilde 20 MW,Vanda 20 MW ve Hakkaride de 20 MW olmak zere ilave fuel-oil santralleri devreye girmitir.Ayrca 1999 dan sonra devreye giren santrallerin alm garantili szleme sreleri 5 yla karlmtr. 98
Batmanda kurulan 100 MW szleme gl ve 5 yl alm garantili mobil santral blgede kurulan yedinci santral olup;blgenin en byk kapasiteli mobil santralidir.Ayrca bu mobil santrallerin alnan enerji fiyatlar ilk szlemelerde 3 yl sreli 14 cent/kWh deerlerinden balayp son szlemelerde sre 5 yla karlm ve fiyat deerleri bu yzden drlmtr. Bu mobil santraller iin szleme srelerince verilen-verilecek bedel eskalasyon ve ilaveler hari yaklak 800 milyon dolar civarndadr. Trkiye imdi yeni bir maceraya srklenmek isteniyor. Eneri Bakan Hilmi Gler bu lkenin alk olduu bir sylemi kullanarak yani insanlarn karanlkta kalaca enerji kriziyle karlalaca sylemleriyle 3 tane nkleer santral yaplmasnn planlandn sylyor. Biz bu filmi grdk demeyeceim ok izledik ve sonucu da biliyoruz. Brezilya dizilerini aratmayan bu nkleer santral serveninin yeniden gndeme getirilmesinin nedenlerini de biliyoruz. Trkiye'ye 15 milyar dolara mal olacak nkleer santral yerine bu parann datm ebekelerinin yenilenmesiyle kayp kaaklarn azaltlmas olanakldr. Ve ok daha ekonomiktir. Trkiye sahipsiz deil! Bylesine sorunlu ve eski bir teknolojinin isiz kalan nkleer santral lobilerince dayatlmas ve Trkiye'nin nne bir seenek olarak konulmas karsnda da sessiz kalnamaz. TMMOB tm ilgili meslek odalaryla birlikte lkemizin gelimesinde ve adalamasnda temel unsur olan enerji politikalarnn IMF gibi kurulularn direktifleriyle deil, kendi insan gcmze ve doal kaynaklarmza dayal retim ekonomisi ve sanayilemeden yana, kalknma stratejilerinin bilim ve teknoloji temeline oturtan ulusal bir politika ile yrtlmesinin savunuculuunu yapmaya devam edecektir. Uluslararas tekellerin yaratt savalara karn son sz insanlk syleyecektir.
99
SORULAR VE YANITLAR Cem Kkey Sayn Cengiz Gltan mobil santrallerden karak yeni dnya dzeni ve globalleen kapitalizm enerji politikalarna etkileri konusundaki sunumundan dolay teekkr ediyoruz. imdi mobil santrale ilikin ben de birka ey sylemek istiyorum. te Samsun'da bir mobil santral kurulmaya alld 200 MW gcnde ayn tarihlerde samsunda 600 MWlk Boyabat HESin retimi bir buuk milyar kWh. Bugn Trkiye'nin yllk retimi 150 milyar kWh olarak dnlrse bittiinde retimin yzde birini karlayacak bir santral. Btn alt yap tesisleri bitirildi derivasyon tneli bitirildi. Ulam yollar yapld. Site tesisleri yapld. Personel orda yllarca bekletildi 5-6 sene. Sadece gvde ihalesi, 300 milyon dolarlk bir ihale, yaplmad 6-7 sene bekletildi. O tarihte DS grevlisiydim zamannda bakanla ve genel mdrle nermelerde bulunduk. Ama Boyabat HESe o 300 milyon dolarlk yatrm yaplmad. Ayn tarihlerde Samsun'a bir mobil santral 200 MWlk bir mobil santral yapld. Yllk retimi ise sadece 200-250 milyon kWh olabilecek bir mobil santral inaas dnld. Mobil santralde Samsun'un tarm ile nl aramba ovasna kuruldu evre zehirlenmeye balaynca blge halkndan tepki geldi. Balangta biz meclis aratrma komisyonunda oda olarak mdahil olduk. O dnem muhalefette olan imdiki siyasi erk bizim muhalefetimize alk tuttu. Daha sonra kendisi bakanl devraldnda yatrma devam ettirdi, sonulandrd. u anda o bir buuk milyar kWh enerji retecek 600 MWlk Boyabat baraj hala devre d. Bir firmaya verdiler Dou'a. Doua git kredi bul dediler, yaklak 5-6 senedir yurt d kredisi bulamad. Varsaymyla hesabyla o devre d brakld u anda kimse adn anmyor. Devletin de bu konuda Bakann bir aklamas var 2019 ylnda gya heslerin tm devreye alnm olacakt. Ama Boyabatla ilgili hibir ey duymadk bilmiyoruz. Mobil santral filmlerin sonunda bu nerde bu nerde diye sylenir ya mobil santrale ayda 5 milyon dolar tazminat deniyor durduruldu retimi. Boyabat HES ise hi gndemde deil yaplmyor kamu tarafndan herhalde bu saatten sonra bu politikayla bu anlayla mmkn deil. Deerli katlmclar saat ilerledi olduka ama ben yalnz bu blmde enerji retimine ilikin, retim projeksiyonuna ilikin, sunumlar gzeldi. Ama tketim boyutu biraz eksik kald Gneydou Anadolu Blgesinin. O da herkese malum mu acaba, herkese biliniyor mu, malum nedenlerle? Ben imdi sorular alaym . Buyurun. Sorular sorulacak ahs ismiyle beraber sylerse ve ksa olursa ve bir panelist olarak katlmazsanz seviniriz. Muzaffer Ate (Yznc Yl niversitesi) 1980lerde Gaziantepde ODT'de elektrik blm rencisiydim. O zaman Gaziantepin dnyann merkezi olduunu ve ayet bu blm bitirirsek deil Trkiyeyi dnyay ynetebileceimize inanyorduk. Yani tam doruda olmasa sahip olduumuz elektrik blmn okuyan rencilerin sahip olduu gven ruh ve heyecandan bahsetmek istiyorum. imdi sorum biraz eletirel olacak. Bu enerji konusunda enerjiyi ve elektriin az gelitirilmesinde biz bilim adamlarnn ve mhendislerin acaba bilgisizlii vizyonsuzluu ve cesaretsizlii sz konusu deil midir? Yani btn problemin zmn eyden bekliyoruz hkmetten bekliyoruz. Acaba dnyann gelimi lkelerinde bu problemleri hkmetler mi zd. Bilim adamlarm mhendisler mi zd. Yani unu demek istiyorum neden radikal zm yollarmz yoktur? Teekkr ederim. Konumaclara teekkr ederim ancak bu tr konumalar bana elektrik vermiyor, enerji vermiyor beni heyecanlandramyor kusura bakmayn, teekkr ederim. Cem Kkey: Soruyu Cengiz Gltaa ynlendiriyorum.
100
Cengiz Glta: Bugn benim konumamn iinde de vard. Bu enerji sektrnde karar verme srelerinde sadece hkmetin yada brokratlarn birlikte karar vermesinin sorunu zmesinde ok eksik kalacan aslnda bu karar srecine toplumun btn kesimleri hem denetim anlamyla hem katlm anlamyla yer almasnn nemli olduunu zaten ben konumamda ifade ettim. Politikalar belirlenmesi radikal kararlarn alnmas elbette bu bir hkmet bir siyasal iktidar meselesidir. Ancak bizim gibi kurumlarn ya da bilim adamlarnn ya da niversitelerin ya da dier meslek odalar sendikalarn grevleri Trkiyedeki ya da dnyadaki enerji alanndaki yaanan gelimeler karsnda kendi grlerini kamuoyuyla paylamak siyasal iktidarlar etkilemek kamuoyu oluturmaktr. Bunu yapmaya alyor yllardr. Ve bu konuda da TMMOB tarmndan enerjisine sanayilemesinden madenciliine her alanda ok ciddi olarak bu lkede politikalar reten rettii politikalar ile toplumun her kesimi ile tartmaya alan bunu gzeten bir yerde bir duru sergiliyor. 50 yllk o onurlu tarihsel duruuyla da zaten belli bir saygnla sahiptir diye de dnyorum. Hasan Azar (Elektrik Mhendisleri Odas Denetleme Kurulu): Mehmet Cebeci Hocama soru sormak istiyorum. Bu mini Heslerle ilgili olarak bunlarn yatrm maliyetleri, iletme maliyetleri, kapasiteleri ve bugnk piyasa artlarnda rekabet ortamnda ne kadar yatrmclar iin cazip olabilir. Hangi artlarda bunlar gndeme gelebilir. Mehmet Cebeci: Ben teekkr ederim. Aslnda sunum biraz drt be konuyu ierdiinden birde zaman kstlamas nedeniyle konular zerinde gerei kadar belki duramadk. Tabi balang itibariyle byk santralleri kyasladmz zaman mini santrallerin birim maliyetleri biraz daha yksek grlyor. Fakat bu birim maliyetteki ykseklik mini santrallerin getirecei dier avantajl durumlarla aslnda dengelenebilir. Dier avantajl durumlar zellikle yaygn olarak kullanlmak suretiyle ebekenin kayplarndan kurtulmak, yerel beslenmeler salamak bu nemli bir avantajdr. kincisi su kaynaklarn daha ok deerlendirmek suretiyle su kaynaklarnn dier zelliklerini de devreye sokabilmek. te balklndan yararlanabilmek veya o su kaynann daha baka amalarla kullanlabilmesini salamak dzenli bir reglasyon salamak byk elektrik santrallerinin havzalarnn erken vakitte dolmasndan kaynaklanan problemler var. Bunlar var. Dier bir konuda zellikle biz bu teknik konular yani hep elektrikiler olarak veya belirli megul olan kimseler olarak tartyoruz. Bunu vatandaa daha alt seviyeye mal edebilmi deiliz. Dolaysyla bu teknolojinin retime ynelik olannn mutlaka halka indirilmesi lazm. Belki bir ey olabilir deminki konuyla ilgili ta niversite ana gelmi bir kii bir gencimiz bu tr eylerle yani yeni bir eyler yapma, retimler yapmak, katkda bulunmak gibi hibir eylerle megul olmakszn zihni geliyor niversiteye. Biz diyoruz ki gel sana 3-4 ylda iyi bir elektrik mhendisliini reteceiz diyoruz. Kstl imkanlar erevesinde ve ite yetersiz bilgilerle mezun oluyor. Yani renci heyecansz geliyor ve biz o sre iersinde ona gerekli eyi veremiyoruz. niversiteyi bitirdii zaman da zaten kazanmas gereken o byk potansiyeli zaten kazandramam oluyoruz. Dolaysyla bu tr ileriye ynelik eitim ynnde salayaca faydalarda dnldnde byle kk tipteki Heslerin geliimini yararl olacan dnyorum. Teekkr ederim. Cem Kkey: Bu mini Heslere ilikin bende kk bir aklamada bulunmak istiyorum. zellikle mini Hesler konusu DS ett dairesince yllarca etd yaplr su kaynaklar ya diyagramlar incelenir. Belli bir planlama programna alnr. Ama u anda DS bunu bu mini projeleri, su kullanm hakkn devrederek, hibir planlamas olmayan hibir etd olmayan bunlar 101
bu ekilde verip, bunlarn etdnn bu zel firmalarca yaplmasn gndeme getirdi EPDK'dan onay almak kaydyla. Oradaki ilemlerin tm teknik olmaktan te sadece prosedr bu anlamda da bir zaman iersinde kaynak israf ortaya kacak diye dnyorum.
Kemal Ulusaler (EMO Merkez Ynetim Kurulu Bakan): Sebahattin Beye bir soru sormak istiyorum. Karaku, Cendere blgesine TPAO arama yapyor mu bu blgede arama yapan baka firmalar var m? Sebahattin..Ulay Karaku, Cendere Blgesi petrol kefi 89-90lar arasnda yaplm u anda fiili olarak retim yaptmz sahalarmz. Cendere sahasnn sahibi Medison diye yabanc bir irket TPAO'da iletmeciliini yapyor. Zaten tamamen her anlamda kefedilmi bir saha olduu iin u anda orda arama anlamnda herhangi bir almamz yok. retim yaptmz sahalardr her ikiside. Muzafer Toy (ifti): Sayn Mehmet Hocama sorum olacak. Bizi aydnlattnz iin hepinize teekkr ediyorum. Bu organizasyonu yapan ubemizi de tebrik ediyorum. Sayn Hocam blgemizin enerjilerinden sz etti. Blgede gne enerjisi rzgar enerjisi ve biyoenerjiden sz etti. Biz ifti olarak bunlar nasl pratikte tarlaya yatrmn yapp teknolojisini kullanabiliriz. Bu konuda blgemizde yaplm bir rnek alma var mdr? Veya niversitenizle ya da ahsnzla bu konuda ne yapabiliriz? Daha nce bio gaz tesisi Karadenizde yllar nce 15-20 yl ncesini hatrlyorum zellikle Samsun havzasnda kyllerin bununla sndn veyahut baz ihtiyalarn giderdiklerini biliyordum. Acaba blgemizde de, byle krsal kesimde desteklemek amacyla devletin bu alanda herhangi bir destei var mdr? Zaten gr ve neri ksmnda aklamtnz bu konuda bizi detayl bilgilendirseniz sevinirim teekkr ediyorum. Mehmet Cebeci: Sa olun ben teekkr ederim imdi efendim bu kk kaynaklarla ilgili benim sayn bakannda deindii maalesef potansiyel tespitlerimiz ciddi anlamda henz hi yaplm deil. Kk su potansiyelleri olsun biyoenerji potansiyellerimiz olsun rzgar potansiyellerimiz olsun bunlarla ilgili ciddi bir alma yok maalesef. Btn kaynaklarda dikkat ederseniz hep yle geer bu kadar olduu tahmin edilmektedir. Rakamlar birbirini tutmaz neden nk eer su potansiyelini belirlemek istiyorsanz en az 10 yllk bir sre iersinde o suyun ak rejimlerini belirli mevsimlerde belirli aralklarla lmeniz lazm. Onun iinde lm merkezleri kurmanz lazm. Dolaysyla Gerekten ncelikle bu potansiyellerin net olarak belirlenmesi iin, lm istasyonlar ve bununla ilgili grevlendirmeler tekilatlanmalar olmal. Birincisi bu. kincisi niversitelerde veya baz kurumlarda bu konularda almalar var prototip almalar yaplyor ama devletin belirli, ben neriler ksmnda belirttim, devletin belli bir tevikle bunu vatandaa cazip halde aktarabilmesi lazm. Onun iin mesela 10 kWa kadar elektrik reten veya 10 ile 50 kW arasnda elektrik reten bir gte birka farkl glerde ve tiplerde prototipler gelitirilmesi lazm. Sistematik olmal bu sonra bunlar uygun bir tevikle vatandalara kylere kurulmal. Buna benzer baka uygulamalar, tevikle baka uygulamalar yaplyor. Cazip hale getirici olmal neriler. Yaplan almalar var fakat dank. En son benim hatrladm suyla ilgili, belediyelere, ile belediyeleri de dahil, bakanlktan gelmi bir yaz vard. te yrenizde nerelerde konumunu mevkini belirterek tahmini kapasitesi ne kadar olan sular 102
vardr, bunlar bir liste halinde bize bildirin oralarla ilgili gelip bir alma yapacaz anlamnda bir yaz. Yani bunlar ok yle rasyonel olmayan daha ciddi ele alnmas gereken konular. Yani mit ediyoruz bu konuda admlar atlr. Bizim kendi niversitemizde o konuda pratik alma yaplm deil ben zellikle bizim tesis grubundaki arkadalarmzla yaptmz almalar daha ziyade kk mikro tip hidroelektrik santraller onlarn otomasyonu kontrol ve gne enerjisi ile ksmen de rzgar enerjisi zerine oldu. Bunlarla ilgili pratikte almalarmz var. Fakat biyogazla ilgili bizim niversitemizde alma yok. Bu almalarn bir araya getirilmesi tasnif edilmesi gerekiyor.
Kemal Ulusaler: Ben bu kk lekli mikro lekli hesleri kapsayan bir hidroelektrik potansiyelle ilgili bir ey sylemek istiyorum. Bu konuda EE bir alma yapyor daha tamamlamad ama bundan bir buuk yl nce yanlmyorsam sanayi bakan Ali Cokun bir aklama yapmt bunlarn potansiyelinin 63 milyar kWhi bulacan sylemiti. Buralardan bir eyler alarak sylediini tahmin ediyorum. Byle bir potansiyel tahminleri var. Cem Kkey: Hocamn da belirttii gibi o potansiyel tahminlerinin her yl alnan rasatlara gre deerlendirilmesi gerekiyor. EEnin yapt sanrm global bir tahmin. Ramazan Alta: (Elektrik elektronik mhendisi). Hepiniz ho geldiniz. Benim sorum malum hepimiz biliyoruz. Diyarbakr'da byk oranda elektrik kaa var. Ama bunun yannda sk sk elektrik kesintisi var Diyarbakr ilinde ve krsal alanda. Sorum Karakaya baraj ve Atatrk Baraj hidroelektrik santrali mdrne. Burada acaba yle dnelim yani oradan retilen enerji ile Diyarbakr'da ve krsal alanda tketilen elektrik birbirlerini dengeleyemiyor mu? Tamam kaak var ama kaak sadece krsalda ve Diyarbakrda deil Trkiyenin her yerinde var. 1979-80lerde imdiye kadar yaplan Rahmetli Turgut zal dneminde yaplan ebekelerle uan krsal alanda enerji datlyor. Bir revizyon yok, bir bakm yok. Diyarbakrn ii de yle. Bunlar ne zaman dzelecek. Cem Kkey Bu bir nceki oturumun sorusuydu. Ramazan Alta: Kusura bakmayn biraz ge geldim mesai olduu iin. Ancak gelebildim. Teekkr ederim. Aydoan nver Blgemizdeki Trkiyenin hidroelektrik retimin %66s retilmektedir. Bir nceki oturumda, belirtildii zere de Trkiyedeki tketimin % 5i blgemizde tketilmektedir. Dolaysyla yle bir ey sz konusu deil. Yani retim tketimi karlayamyor mu? yle bir ey sz konusu deil. Bu sorunlar retimin tketimi karlatrlmas dnda aramak gerekiyor bu konuyu. Bir nceki panelde de vard bunlar. Cem Kkey: Datm sistemindeki problemlerden kaynaklanyor. leden sonraki blmde de iletim hatt konusunda deil, datm konusunda problem olduu ortaya kmt. Hayrettin..Yldrm (Elektrik Teknisyeni).: Benim sorum birazda merakmdan olacak. Mehmet hocama soruyorum. Sayn Hocam. lkemizde yksek miktarda var olduu sylenen bor madeni, bu bor madeninden elektrik enerjisi retilebilir mi? ayet retilebiliniyorsa, byle bir alma var m?
103
Mehmet Cebeci: Evet, teekkr ederim. Bor madeninin esas fonksiyonu, bol miktarda hidrojen depolayabilmesi. Dolaysyla uzay teknolojisinin ana maddesi olmutur. nk enerjiyi depolanm bir vaziyette retmeden nce, depolanm bir ekilde tanabilir ve istediiniz bir yerde kullanabilir, halde tutabiliyorsanz, bu ok byk bir avantaj. O yzden daha nceleri ancak uzay teknolojisi olarak yani ok ok pahal bir teknoloji olarak hidrojenden yararlanlyordu. Yakt pilleri yapldktan sonra, retime geildikten sonra artk normal retimlerde de neredeyse yakn bir zamanda dier retimlerle boy lebilecek bir dereceye gelecek bu. Bor madenin de avantaj bu noktadan var. Yani sngerin suyu tuttuu gibi o da ierii itibariyle hidrojeni bol miktarda tutabiliyor. Dolaysyla bunu her yerde tayp, onun iindeki hidrojeni tayp, kullanabiliriz. Fakat uan da henz biz yakt pili teknolojisinde yerli retim yapamadk. Sadece yakt pilini hazr alyoruz ki ok ok pahal bir teknoloji. Mesela 3-5 W 10 W bir g reten bir yakt pili hcresi, u anda 1500-2000 dolar mesafesinde. Evet biran nce bu retimlere gememiz lazm. Bunu yapabildiimiz takdirde da bamllktan bizi kurtaran, ok byk bir enerji kaynana ulam olacaz. Teekkrler. Cem Kkey: Evet akamn ilerleyen bu saatlerine kadar bu youn katlm ve ilginizden dolay teekkr ediyoruz. Ben oturumu sonlandryorum.
104
2. GN / 03.ARALIK.2005 / CUMARTES 3. OTURUM Enerji Politikalar
Oturum Bakan : Fahrettin ADA TMMOB Diyarbakr l Koordinasyon Kurulu Sekreteri

Konu Balklar: Blgeye Ynelik Enerji Politikalar lkenin Enerji Politikalar Ve Nkleer Santraller Blgenin Tarmsal Sulamas ve Sanayilemesinde Enerjinin Rol Enerji sektrnde zelletirme politikalar ve getirdikleri Konumaclar: Afif DEMRKIRAN Prof.Dr. Arif NACAROLU Hasan KILIN Kemal ULUSALER Kutbettin ARZU Batman Milletvekili Gaziantep niversitesi DS X. Blge Md.Yrd. EMO Merkez Yn. Kur. Bk.. Diyarbakr Tic. Ve San. Od. Bk.
105
HKMETMZN GELECEE LKN ENERJ POLTKALARI

Afif Demirkran
Batman Milletvekili Sayn Bakan, deerli katlmclar. deerli milletvekilim, il bakanm, elektrik camiasnn deerli mensuplar, hepinizi saygyla selamlyorum. Katlmclarn ve dinleyicilerin hkmetin politikalarna enerji sektrndeki yaplanmaya veya icraatlarmza ynelik, olas meraklar yor,umlar olabilir, hem katklarn alp Enerji Bakanlmza iletebilirim hem de eer burada cevaplandrabileceim sorular varsa onlar cevaplandrabilirim ok uzun konumamaya alacam ama insan kontrol edemiyor. nk enerji sektr hepimizin bildii gibi, lkelerin kalknmasnda gerek ekonomik, gerek sosyal kalknmasnda ok nemli bir sektrdr ve enerji sektr btn sektrlerin motorudur, lokomotifidir. Bir eski Cumhurbakanmzn ifadesiyle, olmayan enerji, en pahal enerjidir. Demek ki pahal olsun, ucuz olsun enerji mutlaka arttr. Peki nasl bir enerji olmaldr? Enerjinin kaliteli olmas lazm, yeterli olmas lazm, gvenilir olmas lazm ve eer mmknse ucuz olmas lazm. nk bazen mmkn olmayabiliyor. Eer Trkiye gibi ithalat bamlsysanz, bazen istediiniz gibi ucuza ithalat yapamayabiliyorsunuz. retilecek enerjinin gnmz koullarnda insanmzn daha mutlu bir yaam srdrebilmesi iin ucuz olmas, evre dostu olmas, evre ile uyumlu olmas lazm. te hkmetimiz de enerji politikalarn olutururken, btn bunlar dikkate alarak politikalar retmitir. Peki bu politikalar olutururken ve biraz nce sylediim erevede bir elektrik enerjisi retilmelidir. zellikle elektrik enerjisi diyoruz; nk enerji dediimiz zaman elektrik sektrnden de geldiimiz iin, buradaki arkadalarmz da arlkta elektrik sektrnden olduu iin hemen elektrie doru kayyoruz. nk dier ham maddelerde, esasen arlk olarak elektrik retiminde kullanld iin konumalarmzda hemen elektrik enerjisine terimini kullanyoruz. Onun iin elektrik enerjisinin de az nce sylediim kaliteli ve uygun artlarda retebilmek iin, hkmetimizin ngrd ana politika, enerjinin ve zellikle elektrik enerjisinin yerli kaynaklardan retimini salamaktr. Yerli kaynak dediimiz zaman fosil kaynaklar, hidrolik kaynaklar ve yenilenebilir kaynaklardan bahsediyorum. Bunlar azami seviyede deerlendirebilmek, mecburiyeti sz konusudur. te yandan eer ithal bamll da varsa, ki vardr, zellikle Trkiye gibi maalesef enerji kaynaklar snrl olan lkelerde (biraz sonra belki de detaylarna girebilme ansmz olacak) lke ve kaynak eitliliine mutlaka gidilmesi gerekiyor. te onun iindir ki gemite sadece Rusyadaki doal gaza 106
baml olan bir lke olan Trkiye daha sonra bunu eitlendirmitir. randan doal gaz alm yaplmtr. Trkmenistan ve Azerbaycan gazyla ilgili almalar devam ediyor. Msrdan ve eer ilerde artlar uygun hale gelirse Iraktan doal gaz gelecektir. Petrol ithalatnda yine eitli lkelere ynlendirmi bulunuyoruz. thal kmrde de ayn ey geerlidir. Enerji kaynaklarndan bahsediyorum. Demek ki lke ve kaynak eitlilii ok nemlidir. Hkmetimiz politikalarn olutururken bunu da dikkate almtr. Biraz nce ifade ettiim gibi evreye saygl bir enerji retimini ngrmekteyiz. Ancak, yerli kaynak iin de ifade ettiim halde, mstakilen de ifade etmek gerekir ki yenilenebilir enerjide de mevcut kapasite de ok ciddi bir ekilde ekonominin, insanmzn emrine amade klnmas iin almalar yapmaktayz. Bunun iin hepinizin bildii gibi yenilenebilir enerji kanunu kardk. Bu kanunda belli bir sre, 2011e kadar, yenilenebilir enerji, kk hidrolik santraller; rzgr, gne, jeotermal, vs. tevik ediliyor. Kanunla ilgili kamu kurum ve kurulular yenilenebilir enerjiye hem alm garantisi, hem belli bir fiyattan satn alma garantisi veriyor. Buda Trkiyedeki yenilenebilir enerji kaynaklarmzn da gelitirilmesini beraberinde getiriyor. Peki btn bunlar yaparken biz, te yandan lke olarak biz Avrupa Birliinin bir paras olma hedefini nmze koymu bulunuyoruz. Yl 1963 Avrupa Birlii ile ilk Ankara protokoln yapyoruz. Aradan 42 yl getikten sonra ok kr yle bir noktaya geldik ki hkmetimiz dneminde yaplan demokratik reformlar, ekonomik iyilemeler sonucunda AB kriterlerinin ngrleri yerine getirilmi bulunuyor ve mzakere sreci balad. Bu mzakere sreci balad, ancak iine gireceimiz ailenin de, birok sektrnde olduu gibi, enerji sektrnde de belli baz prensipleri, ngrleri ve politikalar vardr. Bu politikalarla da ede politika oluturmamz gerekiyor. Ama Trkiyedeki almalara, enerji sektrndeki politikalara baktmz zaman, bunlarnda belli bir noktaya kadar yerine gelmi olduunu, ama halen kat etmemiz gereken belli mesafelerin de olduunu gryoruz. Bunlar da u ekilde sralayabiliriz. AB enerji politikalarna baktmz zaman, bir defa rekabetin art olduunu gryoruz. Demek ki enerji sektrnde rekabet dediimiz zaman, enerji sektrnn birden fazla kurum, kurulu, irket, kii vs. tarafndan yrtmnden bahsediyoruz. Yani monopolluktan ayrlm bir enerji sektrnden bahsediyoruz ve enerjinin arz gvenliinin ok nem atfettiini gryoruz. Onun iin ilgili almalarn mutlaka yaplmas ve politikalarn ona gre oluturulmas gerekir. Uzun vadeli planlarla neyi, nerede, nasl retileceinin mutlaka nceden planlanmas ve almalarn ona gre yrtlmesi gerekiyor. Ve evre. Her seferinde evre nmze geliyor. evrenin korunmas da arttr. Bunun iin tabiki i pazarn, elektrik ve gazn rekabete almas gerekiyor. Enerji verimliliinin art olduunu gryoruz ki politikalarmzn ana temellerinden bir tanesi de budur. Enerjinin verimli bir ekilde kullanlmas, elektrikten tutun, gazdan petrole, kmre kadar, hangi enerji kaynan dnrsek dnelim israftan kanmamz gereklidir. Nkleer enerjiyle ilgili de Avrupa Mktesebatnn belli baz ngrleri vardr. Bu konuda gvenlik ne kyor. Ama her halkarda baz lkelerde nkleer enerjiden elektrik retiliyor. Fransa % 80e yakn, Almanya ve dier bir ok lkede olduu gibi dnyann geneline baktmz zaman enerjilerinin % 16s nkleer enerjiden elektrik retiliyor. Tabi bu baz lkeler iin bir arttr. Ancak zellikle atklarn ynetimi, gerekse iletme dneminde ki gvenlik, ok byk nem arz ediyor. Onun da artlarnn mutlaka yerine getirilmesi lazm. Trkiyedeki bugnk enerji kaynaklarna baktmz zaman neredeyiz, nereye gidebiliriz? Bakn bizim 1950lerde 800.000.000 kWhlik bir elektrik tketimimiz vard. Belediyenin kk kk retim tesisleri vard. Fakat yle bir noktaya geldik ki uan 150 milyar kWhlik bir tketime gelmi bulunuyoruz. Peki bu tketim neyi ifade ediyor? 150 milyar kWhlik tketim, fert bana 2200, 2300 kWh civarnda bir yllk tketim demektir. Peki bu miktar dnyada ne kadardr? Bunun zerindedir, ortalama 2500 kWh civarndadr. Dnya tketiminin altnda bir rakamdan bahsediyoruz. Trkiye gibi 107
sanayilemi, ihracat alannda sanayiye dayanan ve gerekten global dnyann nemli oyuncularndan biri olmaya aday bir lkede bakyoruz ki fert bana elektrik tketimi dnya tketiminin altndadr. Gelimi lkelere baktmz zaman, OECD lkelerinin ortalamas 7-8 bin kWh civarndadr. Amerikada herhalde bu rakam 12 bin kWhi geiyor. Avrupa lkelerinde 20 bin kWhleri geiyor. Bir taraftan 7-8 bin gibi ortalamadan bahsediyoruz dier taraftan 2-3 bin gibi bir ortalamadan bahsediyoruz. O zaman bir hedef nmze koymamz gerekiyor. Hedefimiz 2020 yl. En dorusu 2023 yl, Cumhuriyetimizin yznc yldnm. Bununla ilgili almalar devam ediyor. Ama 2020 ylna kadarki almalara ngrlere baktmz zaman bir senaryoya gre 450 milyar kWh, dier senaryolara gre 500 milyar kWh yllk lke tketimi sz konusu. O zaman ki nfusu orantladmz zaman 5500 kWh fert bana bir elektrik tketimi sz konusu. Bundan 15 sene sonrasnda bizim halen OECD ortalamasnn altnda olduumuzu gryoruz. Gereki olmak gerekirse planlamalar bu ekildedir. Biz diyoruz ki hkmet olarak ve enerji sektrndeki her bir fert, bu lkenin enerji sektrne gnl vermi her bir fert, geleceine, ocuklarnn geleceine, lkenin kalknmasna sosyo-ekonomik kalknmasna gnl vermi her bir fert, Trkiyedeki her bir ferdin dnya ortalamasna gelimi lkelerin ortalamasna ulamas iin bir gayret ierisinde olacana inanyorum. Bu salondaki herkesin buna inanmalarn diliyorum. Yerli kaynaklar ok nemlidir. Yerli kaynaklarn sonuna kadar kullanlmas enerjinin emrine verilmesi gerekiyor. Yerli kaynaklardan elde edeceimiz elektrik enerjisi 2023 hedefimizi o gn geldiinde karlayabiliyor mu? ok ksaca baktmz zaman, hidrolik kaynaklarmzn teknik ve ekonomik olarak kapasitelerinin 125-127 milyar kWh olduunu gryoruz. Sadece teknik kapasiteye baktmz zaman daha yksektir. Umuyorum ki ilerde daha iyi teknolojiler geliir ve uan ekonomik olmayan hidrolik kaynaklarmz da ekonomik hale getirir. Bu 125 milyar kWhlik enerjimizin 180-200 milyar kWhe kmas temennimiz. Enerji Bakanlmzn bu konuda ARGE almalar bulunuyor. Ama u anki elimizdeki veriler hidrolik potansiyelimizin 125 milyar kWh olduu ynndedir. Ta kmrne baktmz zaman, potansiyelinin aa yukar 125 milyar kWh olduunu grmekteyiz. Halen haritas km rzgar potansiyeline baktmz zaman maalesef 10 bin MWlk bir rzgar potansiyelinden bahsedebiliriz. lkemizde yeni yeni jeotermal kaynaklar ortaya kyor. Gneydouya gelirsek burada da eitli jeotermal kaynaklarmz var. 500 MWhi aan bir jeotermal enerji kaynamz var. Gne enerjisine baktmz zaman zellikle blgemiz iin ok ok nemli. Gne enerjisini deerlendirmek lazmdr. uan da pahaldr, ama gn gelecek ekonomik hale geldiinde mutlaka deerlendireceiz. Gne enerjisi potansiyeline baktmz zaman 50-60 milyon ton civarnda petrol edeerine denk geliyor. Tm bunlar st ste koyduumuz zaman bakyoruz ki planladmz hedeflerdeki yllara doru giderken yerli kaynaklarmzn tmn de ancak emre amade klabiliyoruz. Belli bir yatrm sreci lazm. Belli masraflar yapmak lazm. Hepimizin belki bildii gibi, bugnden itibaren 2020 ylna kadar, enerji sektrnde ortalama her yl 4-5 milyar dolar bir yatrm yapmamz gerekiyor. Bu 4-5 milyarn 3-4 milyar dolar elektrik retimi iin, elektrik iletim hatlarnn, harap olmu datm hatlarnn yenilenmesi ve kapasitesine gre gelitirilmesi, doalgaz boru hatlar, petrolde yapacamz yatrmlar vs st ste koyduumuz zaman ylda 4-5 milyar dolar ok rahatlkla geiyor. Dikkat ederseniz ayn erevede kalmaya alyorum. Yalnz byk bir miktar yatrm devletin kendi btesinden yapabilmesi sz konusu deil. O zaman arkadalar unda bir anlamamz gerekir. Enerji sektrn herhangi bir ticari meta gibi dnp yerli ve yabanc zel sektre amamz gerekir. Biz artk yabanc sermaye de demiyoruz kresel sermaye diyoruz. nk yabanc dediimiz zaman sanki biraz itici oluyoruz. Kresel sermaye, nk biz Trkiye olarak kresel dnyann bir ailesiyiz. Bu ailenin bir ferdi olarak kresel sermayenin de en az yerli sermaye kadar lkeye katk yapacana inanyoruz. Onun iin yerli ve yabanc sermayenin Trkiyede 108
gelip mutlaka enerji sektrne yatrm yapmas gerekir. O zaman bu enerji kaynaklarmzn yeterli olmadn gryoruz. Peki ne yapacaz. Mecburen ithal kaynaklara bavuracaz. thal kaynaklar dediimiz zaman doalgaz, halen maalesef yksek meblada, elektrik retiminde kullanlyor. Bunun da kendisine gre eitli sebepleri var. Gemiteki ekonomik kriz ve deprem nedeniyle, ngrlerin ok altnda bir talep art oldu. ngrlen kapasiteler acilen devreye girsin doalgaza dayal olarak planlandndan kapasite fazlal olutu. Yap ilet devret modelleriyle de alm garantisi olduu iin, elektrik retimimizde doalgazn pay ok yksektir. Bunun mutlaka belli saynn altna drlmesi lazm. te yandan ithal kmr ile de elektrik retimi yapabilmemiz lazm. Nkleer enerji de yine lkelerin gerek gvenlii asndan gerek evre dostu olmas asndan gerekse ucuz retim asndan uzun vadeli bavurduu elektrik kaynadr. O zaman bu ithal kaynaklar da enerji sektrne amade klmamz gerekiyor. Bunlar lkenin ana politikalardr. Kmrn retimi artrmak iin almalar yapmak lazm. Size memnuniyetle ifade etmek istiyorum ki MTA tarafndan sondaj aratrmalarnda daha nceki yllarda senede sadece 5 bin metre sondaj yaplyorken getiimiz yl 60 bin metre sondaj yapmtr. Bu ok nemli bir gelimedir. Petrol kaynaklarmza baktmz zaman maalesef yine tespit ettiimiz petrol rezervlerimiz 42 milyon ton olarak veriliyor. Yani 35 ile 42 milyon ton arasnda petrol rezervi mevcut Trkiyede. Bu ne demektir? uanda yllk olarak Trkiyede tketilen petrol 30 milyon ton civarndadr. Demek ki en iyi ihtimalle bir buuk yllk bir rezervimiz var. retimimize baktmz zaman, zaten retimimizin iyi olmadn gryoruz. 2.2-2.3 milyon tonluk retimimiz var. Yllk tketimimizin yzde 8lik bir deerine denk geliyor. Bunu artrmak iinde Trkiye petrolleri aratrmalar yapyor. zerinde daha fazla durduumuz, yeni rezervleri tespit etmek iin sondaj miktarn artrm bulunuyoruz. Bakn bizden nceki dnemde senede sadece 1-2 sondaj yaplyorken blgemizde getiimiz 2004 yl ierisinde 16 tane arama sondaj yapld ve bu rakam gittike artarak devam ediyor. Amacmz rezervimiz var ise, ben var olduuna inananlardanm, mit olarak en azndan, o petrol rezervini mutlaka tespit etmemiz lazm. Ancak memnuniyetle ifade edebilirim ki Dou Karadenizde Sinop civarlarnda yaplan almalarda ok mit vardr. O blgelerde ciddi petrol kaynaklarna ulaacaz. 15-20 gn ierisinde ciddi haberler alabiliriz. Trkiyedeki petroldeki skntsn belki orada bulanacak rezervlerle nispeten gidereceiz. Ama Trkiye global ailesi ierisinde corafik, jeopolitik konumu itibariyle bir enerji koridoru olmaya namzettir. anslyz o adan. Bir tarafta enerji zengini Ortadou, Orta Asya lkeleri ve Kafkaslar bir tarafta da enerji tketimi yksek olan Avrupa, arada da Trkiye. Bunun iin de ok ciddi almalar yaplmaktadr gemite de yaplyordu. Hkmetimizde bu almalarmz artrarak devam ettirdi. te Bak, Tiflis, Ceyhan hatt. Yunanistan balantl talyaya kadar gidecek olan doalgaz hatt uan planlanmas yaplmakta olan Avusturyaya kadar gidecek olan hat ki bu sadece Hazar petroln deil, ran belki daha sonraki safhada Msrn da Iraknda doalgazn birletirip Avrupaya doru gnderecek, saylabilir. Btn bunlar iin, enterkoneksiyon ve senkronizasyona geme iin ok ciddi almalar yaplmaktadr. Biliyorsunuz ki Bulgaristanla, Yunanistanla balantl elektrik hattmz var. Bu ekilde Avrupa elektrik sisteminin bir paras haline geleceiz. Btn bunlar Trkiyenin enerji politikas ve nereye ulamak istediimiz ile ilgilidir. Trkiye ile ilgili sylenebilecek ok ey var ama blgemize gelelim. nk konu Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu. Blgemiz enerji kaynaklar itibariyle zengin. Kmr hari tutarsak Trkiyenin en zengin blgesidir. Petroln yzde 99u blgede kyor. Su kaynaklar asndan, Dicle ve Frat havzasnda, GAP kapsamnda 19 barajdan 27 milyar kWh enerji retimi sz konusu. GAP incelediimiz zaman, GAP ben enerji olarak baarl gryorum. yi bir alma yaplmtr imdiye kadar. 20 milyar kWhlik bir enerji kapasitesi olumutur. 5500 MWlk kurulu g oluturulmutur. Enerji noktasnda GAP baarldr. Maalesef sulama 109
noktasnda GAPn baarl olduunu syleyemeyiz. Devlet Su leri burada benim kurumum, benim hkmetim, ama sulamalar eksik gryorum. Halen yzde 20li bir sulama sz konusu. Benim kendi seim blgemde Batman halen sulamaya amadk. Halen biraz daha fazla denek koyabilmek iin zorluyoruz. DS ile ben buradayken, Gaziantep milletvekilimiz buradayken byle eyleri gndeme getirerek hi olmazsa blgemizin sulamasn hkmetimize aktaralm. Blgemiz tarm blgesi. Gereken nemi vermemiz gerekir. Verimli bir tarm retimi iin sulamann art olduunu gryoruz. nk blgemiz kratr. Onun iin bu sulamann mutlaka yaplmas gerekir. Su kaynaklar asndan zengin bir blge olduumuzu biliyoruz. Kmr kaynaklar noktasna baktmz zaman biraz nce kmrde ok zengin deil dedim, ama Elbistan uzak tutmuyorum. Elbistanda blgemizin bir paras olarak sayyorum. Dolaysyla bizim Trkiyede u ana kadar tespit edilmi 8-9 milyar tonluk bir ta kmr art linyit rezervi var. Geri otoriteler 25 milyar tona kadar bir rakam veriyorlar ama MTAnn biraz nce vermi olduum sondaj almalar ile inallah bu rakamlar arttracamza inanyorum. uana kadar tespit ettiimiz rakamlar bunlardr. Bu rezervin neredeyse 4 milyar tonu Elbistandadr. Elbistan da hala 2 santral var. 3,4,5 bir ka tane daha santral yapabilme imkan var ve yaplacaktr. nk lkenin dier blgelerindeki kmr rezervleri, yeni kapasiteleri ilave etmeye ok fazla msait deil. Her bir yere bir iki santral yani 150, 200, 500 MW ilave edilebilir. Ama Elbistan namtenahi baya 6 bin-7 bin MWa kadar gidebilir. Burada retici var m bilmiyorum, dolaysyla Elbistann bu kmr rezervlerini elektrie dntrmemiz lazm. O zamanda u kyor karmza peki bunu dntreceiz de dn forumda bir arkada sylemi bizim blgemizde elektrik retiliyor ama batda tketiliyor. Batda sanayi kurulularmz var. Keke iadamlarmz gelse blgede yatrm yapabilse de btn enerjimizi blgede tketebilsek. Bu sanayicilere bir ar olsun. Bir ar olarak da ifade ediyorum. Daha fazla sanayi daha fazla tketim demektir. Ama uandaki grnen durum burada retilen enerjiyi Orta Anadolu ve batya nakletmek durumunda olduumuzdur. O zamanda hatlarda bir sknt sz konusu olabilir. Demek ki hatlar da yeni retim hatlarn bir an nce planlamamz gerekiyor. nk mevcut hatlarla bu kadar ok enerjiyi iletebilme imkanmz yok. Blgemiz her zaman gerilim dkl asndan skntl olmutur. Ben genel mdrken Benim buzdolabm yandvb eklinde blgenin ok deiik noktalarndan telefonlar gelirdi. Birok almalar yaptk. Ama o almalar zaman iinde devreye girdi. Halen skntlar devam ediyor. Ancak anlurfa, Kzltepe arasndaki hatt ok yakn bir zamanda devreye girmesi ve Atatrk Barajndan da ring yaplmas blgeyi biraz daha rahatlamtr diye tahmin ediyorum. Ama skntlar halen devam ediyor. Bu sabah rendim ki Batmandaki mobil santral alyor. Mobil santraller birounuzun kafasnda bir soru iaretidir. Bir iki cmle ile ifade edeyim. Mobil santraller nasl meydana geldi hangi noktaya geldi? Batmandaki mobil santraller uan halen ok pahal bir retim olduu halde alyor. Demek ki blgede halen kaliteli elektrik noktasnda bir sknt var. Kmr kaynaklarmz var yeterli olmamakla beraber. rnak Silopide bir zel sektrmz yz MWlk bir santrali asfaltit yataklarnn oradal kurmak iin alyor. Bingl Karlovada ok eskiden beri bir alma vard. Benim kanaatim halen ekonomik olmad ynndedir. Ancak orayla ilgili de alma yapmak ve orada da 100, 150 MWlk bir santral koyma imkan olabilir. te yandan Adyaman Glbanda bir kmrmz var. Bu kmre dayal olarak santral yaplabilir. Bunlar blgemizin enerji potansiyelidir. Jeo termal kaynaklarmz da fena durumda deildir. Bence iyi durumdayz. Siirtteki Gloris kaplcas Batmanda daha yeni tespit edilmi Malabadideki kaynak Batmana gtrlerek kullanlabilir. Anacak doalgaz Batmana getiriliyor. Doal gaz getirilmeden bu kaynan gtrlp eskiden de kullanma imkan vard. rnakta da var ayrca jeotermal kapasite. Dolaysyla btn bunlar, zerinde hep beraber ciddiyetle dnmemiz gereken ve projelendirmemiz gereken Gneydounun kaynaklardr. Gneydouda yalnz bir 110
skntmz var. Maalesef bamz eik duruyoruz. Biz bu blgede grev yapan arkadalar gerek sanayici, gerek serbest meslekte, gerekse devlet kurulularnda alanlar kayp kaan drmek mecburiyetindeyiz. Eer biz %50, %60 kayp kaaklarla enerji bakanlnn karsna karsak szmz ok fazla dinlenmez. Bunun iin sadece vatandan kaak olarak kulland elektrik deil, hatlarn da ok kt ynetimi ok ktlemesi, ok eskimesi de buna biraz sebep oluyor. Bir yandan bakanlmz tarafndan hatlarmzn yenilenmesi projelendirmeler yaplmas lazm. Bakanlktaki arkadalar burada olduu iin bunlar ifade ediyorum. Vatandamzn kulland elektriin bedelini mutlaka demesini salamamz lazm. O zaman zaten ok byk miktarda kullanm olmaz. Diyarbakrda 3 milyar kWhlik bir tketim sz konusu. Peki toplanan paraya baktmz zaman zannedersem 1-1,5 milyar kWh paras var. Belki 1 milyar kWhin paras toplanyor. Demek ki Diyarbakr gibi bir yerde 2 milyar kWh kayptr. Btn bunlar bizim ciddiyetle dnmemiz ve bu lkenin gelecei, ocuklarmzn gelecei, kendi geleceimiz iin bunlar hep beraber bir yere ynlendirmemiz gerekir. Afif DEMRKIRAN (zgemi):1952 Siirt-Kurtalan doumluyum. Batman Ortaokulu, Siirt Lisesini takiben T Maden Fakltesinden mezun oldu. Takiben 1 yl KonyaSeydiehir Alminyum Tesislerinde mhendislik yapt. Kurumlarmzn yurtd imtihanlarna katlarak, Etibank namna ngilterede aratrmal Hidro Metalrji master yapt. Ergani-Bakrda bamhendislik yapt. Sonra zel sektr Tokat Antimuan Kmr letmelerinde iletme mdrl yapt. Elazda ferro-kromda alt. 1985de Devlet Planlama Tekilatna geti. 1985-1992 yllar arasnda nce DPT daha sonra Hazine Mstearlndaki Yabanc Sermaye Genel Mdrl ve Hazine Mstearlna intikal ettii iin uzmanlktan balayarak ube Mdrl, Daire Bakanl, Genel Mdr Yardmcl, Genel Mdr seviyesine kadar ykseldi. Yabanc Sermaye Genel Mdrlnde 1992 yl Haziran aynda Genel Mdr iken kendi isteim zerine istifa etti. zel sektrde alyor iken 1996 ylnda davet zerine tekrar Devlet brokrasisine geri dnd ve 96-97 yllarnda TEAta ynetim kurulu bakanl yapt. Takiben grevden ayrldktan sonra zel sektrde alyor iken, yine enerji sektrnden bir yabanc firma ile Vakfbankn ortak bir enerji irketinin genel mdrln yapyor iken 2002 ylnda seimlere katlarak, AK Parti Batman Milletvekili oldu. Bu brokrasi sreci iinde Ereli Demir-elik, Smer Holding gibi eitli kamu kurulularnda ynetim kurulu yelii de yapt.
111
TARIMSAL SULAMA VE ENERJ

Hasan KILI
D.S.. X. Blge Mdrl
1. SULAMANIN NEM
Yeryznde susuz bir hayat dnmek mmkn deildir. Eski alardan gnmze kadar medeniyetin beii olarak adlandrlan blgeler her zaman su havzalarnn yaknnda kurulmu, medeniyetler suyun hayat verdii topraklarda yeermitir. Tarih boyunca akarsulardan yararlanma imkn bulan toplumlar dnemlerinin en ileri medeniyetlerini kurmular, bulamayanlar ise yurtlarn terk edip g etmek zorunda kalmlardr. Yeryzndeki medeniyetin ilk kayna olarak gsterilen, yaznn bulunduu, verimli topraklarnda ilk tarmn yapld ve verimli hill olarak da adlandrlan Mezopotamya, bu ev sahipliini Dicle ve Fratn bereketli sularna borludur. M.. 3000 ylnda Smerler tarafndan yapld sanlan bir kanal ebekesiyle Frat ve Dicle nehirleri birbirine balanarak bu nehirlerden daha fonksiyonel ekilde yararlanld bilinmektedir. Gnmzde de su ve sulama nemini korumakta olup, su arznn giderek artan dnya nfusunun taleplerini karlayamaz hale gelmesi ile suyun stratejik bir meta haline geldiini grmekteyiz. Gelecekte su kaynaklarnn kullanm ve kalitesini etkileyecek en nemli faktr nfus olacaktr. Dnya toplam nfusu 2000 ylnda 6 milyar am, 2025de ise 8,3 milyara ulaaca tahmin edilmektedir. Bir baka deyile 2025 ylna gelindiinde, 2000 ylndaki dnya nfusu, %35 orannda artm olacaktr. Gnmzde dnyadaki toplam yllk gda maddeleri retimi, dnya tketimini karlayabilecek dzeydedir. Ancak, eitli blgeler arasnda kii bana den retim miktar ynnden farkllklar vardr. Nfusunun %7sinden daha az tarm sektrnde faaliyette bulunan gelimi lkelerde bir ifti ailesi kendisine ilave olarak tarm d sektrlerde faaliyette bulunan 50 kiinin gda ihtiyacn karlayabilmektedir. Nfusunun %60 tarm sektrnde faaliyette bulunan gelimekte olan lkelerde ise bu deer 2 kii ile snrl kalmaktadr. Tarmsal gelimede, su en nemli girdilerden biri olup, toprakta bitki iin gerekli olan nemi temin ederek verimi artrmann yan sra, sektr iklim artlarndan bamsz klmakta, ilave istihdam yaratmakta, krsal alanda gelir dalmn dzeltmekte, gbre 112
kullanmna imkan salamakta, retimin eitlenmesine ve tenebbt mddetinin uzunluuna bal olarak birim alandan birden fazla rn alnmasna imkan vermektedir. Ayrca sulu tarm ile gayri safi milli zirai gelir yaklak be kat artmaktadr. 2004 yl verilerine gre sulama ncesi projesiz durumda ortalama tarmsal gelir 60 YTL/da iken, sulama sonrasnda 310 YTL/da olmutur. Bu kadar eitli faydalar olan sulamann gerekletirilmesi, her eyden nce sulanacak arazilerin sulamaya elverili olmasna, sulamada kullanlacak su kaynann yeterli bulunmas ve kalitesinin uygunluuna baldr. Bu iki esas artn mevcudiyeti halinde, suyu sulama sahasna iletecek ve ifti tarafndan kullanmn salayacak sulama ebekesi ile fazla sular sulama sahasndan uzaklatracak olan drenaj ebekesinin tesisi gerekli olur. Btn bu fiziki tesislerin tam ve mkemmel olmas dahi baarl bir sulama iin yeterli olmayacaktr. Nitekim sulama, canl bir i olup, baars sistemin mesul idarece iyi iletilmesi kadar, iftilerin bilgi ve becerilerine de bal bir keyfiyettir.
2. SULAMA PROJELER
Sulama projelerimiz suyun, sulanacak araziye iletimine gre iki temel blme ayrlmaktadr. Su kotunun sulanacak araziden yksek olduu yerlerde suyun potansiyel enerjisi ile sulama kanallar veya borular araclyla iletildii sisteme cazibe ile sulama denir. Potansiyel enerjinin yetersiz kald hallerde suyun daha st kotlardaki araziye iletilebilmesi iin mekanik enerjiye bavurulur. Bu sulama ekline ise pompaj sulamas denir. Pompa istasyonlar sayesinde cazibe ile sulanmas mmkn olmayan yukar kotlardaki araziler de suya kavuturulur.
2.1 Pompa stasyonlar ve Pompa Seimi

Sulama pompa istasyonlarnda santrafj pompalar kullanlr. Pompalar iin gerekli mekanik enerji elektrik motorlar ile salanr. Pompa istasyonlar nemli miktarda elektrik tketirler. Bu nedenle pompa istasyonlarndan nce tesisin kurulu gcne bal olarak uygun bir indirici merkezden (154/31,5 KV) orta gerilim enerji nakil hatt ile enerji alnr. Pompa istasyonu giriinde trafo merkezi kurularak orta gerilim elektrik motorlarnn alma gerilimine dntrlr. Pompa istasyonlarnn temel eleman pompalardr, dier tm tehizatlar pompa zelliklerine bal olarak seilirler. Dolaysyla pompa seimi ok nemlidir. Bir pompaj tesisine en uygun pompa seiminde, sistemin mevcut durumunun iyi bir ekilde aratrlmas ile tesisten tatmin edici bir performans salanabilir. Verilen bir sistem iin, uygun ve yksek verimli bir pompa seiminden nce, sistemin tasarm snrlar, sulama yntemi ve istenilen esneklik iyi bir ekilde aratrlmaldr. malat zellikleri ve kullanm ekillerine bal olarak saysz tipte olan pompalar, temel olarak pompalanacak su iin giri ve k aklklarn ieren metal bir gvde iinde dnen bir mil ve bu mile tespit edilmi bir veya birden fazla fandan oluur. Debi, toplam dinamik ykseklik, pompa mil gc, verim, emmedeki net pozitif yk ve pompann zgl hz, bir santrifj pompann performansn tanmlayan parametrelerdir. Kayplar, pratikte tmyle ortadan kaldrlamadndan dolay pompa verimi her zaman %100 den kktr. Pompalarda kayplar genelde, hidrolik, mekanik ve hacimsel kaynakl 113
olmaktadr. Teknoloji ve mhendislik almalar bu kayplar en aza indirmek gayreti iinde bulunmaktadr. Pompa verimi, esas olarak pompa bykl, tipi, tasarm ve yapmnda kullanlan malzeme zelliklerine bal olarak deiebilmektedir. Byk debili pompalarn verimi genellikle daha yksek olmaktadr. Pompa seimine gsterilecek zen, tesisin iletme ekonomisine byk lde tesir edecektir. Pompalar bir ylda, kendi maliyetinin on kat tutarnda enerji harcayabilir. Uygun pompa seimi ile bu enerji optimum deere indirilebilir. Pompa seimi, belli bir sulama sistemi iin en uygun pompann seilmesi yntemidir. Sulama sisteminin performans ihtiyalarna uygun tip ve zelliklere sahip bir pompa tipi seilmelidir. Sistem ihtiyalarn karlayacak dier pompalarda mutlaka incelenmelidir. Normal olarak, ekonomik faktrlere bal olarak bu pompalar iinden en uygunu seilir. Bir tesise uygun pompa seebilmek iin baz unsurlar mutlaka salkl olarak elde edilmelidir. Bunlar: Pompalanacak suyun scakl, zgl arl, viskozitesi ve temizlii olup, pompann yapsal ynyle yakndan ilgilidir. Pompa byklnn belirlenebilmesi iin gerekli pompaj debisi bilinmelidir. Sistemin geometrisi ve topografya bilgileri, TDY (Toplam Dinamik Ykseklik) deerinin hesaplanmas ve TYKE (Toplam Yk Kayb Erisi) izilebilmesi iin gereklidir. Su kayna ve emme koullar sorgulanmaldr. Tesisten yararlanacak kullanm yeri says, her birinin yllk alma sreleri, ihtiyac olan debi, seri yada paralel alma koullarnn belirlenmesi iin gereklidir. Tesisin kurulaca yer ile ilgili bilgiler. Enerji durumu sorgulanmaldr. Pompa tipi, transmisyon tipi ve tesise kuvvet kayna seimi iin gereklidir. Yaplan almalarda kaba bir yaklam olarak, pompaj tesisi sabit giderleri, pompa ark apnn karesi (D2), iletme giderleri ise pompa ark apnn 5. kuvveti (D5) ile deimektedir. Buna gre, kk tesisler iin basit ve ucuz pompalar nerilebilir. Byk kapasiteli ve srekli alan tesislerde iletme noktasndaki pompa performanslar daha da nem kazanmaktadr. Bu yzden byk debili pompalarda, iletme noktas en yksek verim noktas veya en fazla %5 deiimi kabul edilebilir. Bu debi noktalar arasnda kalan arala, pompann optimum alma blgesi ad verilir. Pompa seimi ile ilgili olarak, imdiye kadar ortaya konulmu bir ok sonu aadaki gibi zetlenebilir. Pompa seimi olaynda, pompay imal eden ve kullanan olmak zere iki taraf vardr. Sonutan bu iki taraf ta sorumludur. Pompa ve sistem ana parametreleri abartlmamal ve mmkn olan en doru bilgiler kullanlmaldr. Yaplan hesaplardaki muhtemel sapmalar karlamak zere, deerleri iirmek yerine, pompann kullanlan ark apnn artrlmasna uygun ve motorun bu gc karlayabilecek kadar byk seilmesi en uygun yoldur. ENPY(Emmedeki Net Pozitif Yk) ve titreim asndan, ncelikle dk devirli pompa seilmelidir. Ayn devirli iki pompa arasnda seim yaplacaksa; istenen alma noktas, pompann en iyi verim noktasnn solunda olan pompa seilmelidir. 114
Pompaj sistemlerinde gz ard edilen dier bir hususta, zamanla debinin artrlmas ynnde sisteme yaplan ilavelere karn, boru ap ve armatrlerin deitirilmesi gereinin dnlmemesidir. Ar kat madde ieren svlarn ak arkl santrifj yada enjektrl pompalarla pompalanmaldr. Pompalarn boru karakteristiine uygun bir ekilde seri ve/veya paralel balanmas ile TDY ve debi artrlabilir. Ayrca, debi artrmak iin basma borusuna paralel borularda balamak mmkndr. Seri balama genellikle TDY, paralel balamada ise debi nemli lde artrlabilir. Enerji kayplarndan dolay ayn karakterli iki pompa, paralel balandnda debinin, seri balandnda TDY nin, tek pompada elde edilen deerlerin iki katna kmayaca unutulmamaldr. Deiken devirli (frekans kontroll) pompalar, debinin az olmas istendii srece, TDY de azalma meydana geldii iin sistem veriminde iyileme salar. Debi deiken deilse teknolojik mecburiyet olmadka, en iyi zm, en iyi verim blgesinde alan, sabit devirli pompalardr. Pompa seiminde, son zamanlarda mr boyu maliyet diye ifade edilen unsurlar da dikkate alnmaldr. Bunlar, yatrm, montaj ve iletmeye alma, enerji, iletme, bakm ve onarm, arza sresindeki rn kayb, evresel, mr biten pompann skm ve atm maliyetleri olarak saylabilir. Pompa seim ilemi sresince, sistem iin tasarlanan debi iin, yksek verimli (%70 ve zerindeki) pompalar gz nne alnmaldr. nk, dk verimin, g tketimine olan etkisi daha nemlidir. Pompa seiminde, tasarm parametrelerinden, debi ve TDY %10 daha byk alnabilir. Bu durum, pompann deien iletme koullarna uydurulabilirlilii, uzun sre ve kalc performansla almasna hizmet edecektir. Byk debili tesislerde, toplam iletme masraflar, yksek verimli bir pompann kullanlmasn zorunlu hale getirmektedir. Ekonomiklik pompa seiminde her zaman birinci kriterdir. Pompaj tesisinin iletme masraflar ile yatrm masraflarn gz nnde tutmak olduka nemlidir.
2.2. Pompa Tesislerinde Enerji

Blgemizde iftilerimiz genellikle pompaj sulama tesislerini mnferit olarak kurmay tercih etmektedirler. Bu nedenle kk debilere sahip ok saydaki pompa tesisi dank dzende su kaynaklarnn kenarlarna yerletirilmektedir. Bu durumun eitli sakncalar mevcuttur. Bunlar: ncelikle ok saydaki kk debilere sahip pompalarn verimleri dktr.(%50-70). Bu durum pompalanacak suyun m bana enerji tketimini artrmaktadr. iftiler tarafndan genellikle nehir yataklarna ve zellikle blgemizde baraj rezervuar alan iine kurulan pompalar hemen aa kotlarda yer alan barajn suyunu kullanarak sularn enerjisi alnmadan tketilmesine neden olarak milli ekonomiye zarar vermektedirler. Her pompa tesisi iin ayr bir enerji nakil hatt ve trafo tesisi gerektiinden tesisin kurulu maliyetini artmaktadr. ok saydaki enerji nakil hatt, hat kayplarn artrmakta, arza saysn ve dolays ile iletme ve bakm maliyetleri artrmaktadr. Enerji nakil hatlarnda kullanlan direkler nedeniyle verimli tarm arazileri deyim yerinde ise direk tarlasna dnmekte ve makineli tarm uygulamalar zorlamaktadr. Her pompa tesisi iin ayr ayr hesaplanan trafo glerinin tleranslar nedeniyle kurulu gler ve buna bal olarak toplamdaki trafo kayplar artmaktadr. Dolays ile bu trafolar besleyen datm ve g merkezlerinin de kurulu gleri artmakta ve bu sinsile baraj ve termik santrallere kadar g artn zorlamaktadr. 115
ok saydaki pompa tesisi kaak elektrik kullanmn kolaylatrarak lke ekonomisini kayba uratmaktadr. Bunlar denetimi ve sayalarn okunmas iin daha ok personel, ve ara bulundurulmas gerekmektedir. Her pompa tesisi sahibi bir TEDA mterisi olduundan bu kurumun i yk artmaktadr. Kk pompa tesisleri mnavebeli rn ekimine bal olarak zaman zaman yeri deitirilebilmektedir. Bu nedenle enerji nakil hatlarnn uzunluklar artmakta ve buna bal olarak ebeke dzeni tamamen ortadan kalkmaktadr. Says hzla ve kontrolsz ekilde artan sulama tesislerine enerji verilmesi nedeniyle enerji alannda faaliyet gsteren yatrmc kurulularn programnda nemli sapmalar meydana gelmektedir. Sulama borular rastgele dendiinden doal drenaj yollar kesilerek zamanla topran tuzlanmasna neden olmaktadr. Ancak belirli bir yatrm program dahilinde, ilgili yatrmc kurulularn koordinasyonuyla, sulanacak arazini byklne, o arazide ekilebilecek rn desenine, yrenin iklim, jeolojik ve toporafik zelliklerine gre projelendirilen ve yre iftilerinin oluturduu sulama birliklerince iletilen sulama pompa istasyonlarnda ve sulama tesislerde yukarda saylan sorunlar grlmemektedir. Birim alandan elde edilen verim artmakta, gereksiz yaplarla verimli tarm arazileri igal edilmemekte, ar sulama nedeniyle topraklarmz oraklamamakta, atk sular drenaj sistemiyle uzaklatrlarak sonuta amacna uygun bir sulama yaplmaktadr.
3. DS X. BLGE MDRL FAALYETLER

DS X. Blge Mdrl olarak Diyarbakr ili merkez olmak zere Mardin, Batman, Siirt ve rnak illerini iine alan 40,570 kmlik alandaki toprak ve su kaynaklarnn deerlendirilmesi ve gelitirilmesi faaliyetlerini yrtmekteyiz. Blge Mdrlmz snrlar ierisindeki 5 ilde, 2000 yl nfus saymna gre 3,134,865 kii yaamaktadr. Bu nfusun %40 krsal kesimde yaamaktadr. Blgemiz alan olarak Trkiyenin %5ini, nfus olarak % 4.63n oluturmaktadr. Hizmet alanmzn byk bir blm olan 30,960 kmlik alan Dicle Havzasnda yer almaktadr. Blge Mdrlmzce iletmeye alan barajlar ve sulama tesisleri ile 2004 yl sonu itibar ile toplam 43 206 ha alan sulanmaktadr. Bu miktar blgemizdeki ekonomik olarak sulanabilirlii tespit edilen sahalarn % 5 ine tekabl etmektedir. naat devam eden 4 adet sulama projesinin tamamlanmas ile birlikte 162 752 ha arazi daha sulu tarma kavuturularak, toplam sulanan sahalar 201 449 haa ulaacaktr. (% 25) Bu amala Blge Mdrlmzce sulama projelerinin yan sra lkemizin enerji ihtiyacn karlamaya ynelik hidroelektrik santraller de yaplmaktadr. Bunlarn balcalar iletmeye alm olan Karakaya HES (1800 MW), Kralkz HES (94 MW), Dicle HES ( 110 MW) ve Batman HES (198 MW) tir. Bu santrallerde yllk toplam 8281 GWh enerji retilerek enterkonnekte sisteme verilmektedir. DS olarak enerji retimi amal HES yapm faaliyetlerimizin yannda, yaptmz sulama ve ime suyu amal pompa istasyonlar ile de byk bir enerji tketicisi konumundayz.
116
3.1. DSnin Sulama Projelerini Tamamlama Hedefleri

Son yllarda devlet yatrm btesinin klmesi ve buradan DSye ayrlan payn azalmas neticesinde inaatlarn tamamlanma sreleri uzamakta, beklenen fayda gerekleememekte, vatandan gveni sarslmakta ve buna bal olarak teknik sakncalar da doabilmektedir. 2005 ylnda DS Genel Mdrl yatrm programnda bulunan toplam 169 byk sulama projesinin ortalama biti sresi verilen denekler dnldnde 38 seneyi bulmaktadr. DS Genel Mdrl gelitirecei alternatif finans modelleri ile bu sreyi ksa vadede 20 yl, hatta 10 yl mertebesine ekebilmeyi hedeflemektedir. rnein GAP sulama projelerinin 2010 ylna kadar tamamlanmas ngrlmektedir.
3.2. Su Kaynaklarnn Etkin Kullanm

Tasarruflu Su Kullanm Tevik Edilmelidir. Fazla Sulama Fazla rn Getirir Anlay Yklmaldr. Su kaynaklarnn kstl oluu, sulama dnda eitli maksatlar iin kullanm ve bunlar iin mevcut talebin devaml art, suyun sulama maksadyla kullanmnda tasarrufa gidilmesini zorlamaktadr. GAPta yaplacak sulamalarda bu durum aka ortaya kmtr. Nitekim GAPta suyun sulama sahalarna iletilmesinde uzun tnellere, pahal isale kanallarna ve yksek irtifal pompalara ihtiya duyulmas, sulamada su tasarrufunu zorunlu klmtr. Suyun nmzdeki yllarda daha da nem kazanaca dnldnde, elimizdeki suyun ne kadar tasarruflu kullanlmas gerektii ortaya kmaktadr. DS cazibe sulamalarnda bir bitki yetitirme dneminde ortalama olarak hektara 10000 m sulama suyu kullanld gzlemlenmektedir. Klasik sulama sistemlerinde, rnein tava veya kark sulamas metotlarnn kullanlmas halinde iftlik randman %60 civarnda olup, buna ebekedeki szma, buharlama ve iletme kayplar da ilave edilirse randman yaklak %50 olmaktadr. Bir baka deyimle bitkiye ihtiyac olan 1 m3 suyu verebilmek iin 2 m3 su kullanlmaktadr. Bu durum hem kt olan su kaynaklarnn israfna sebep olmakta hem de datm ve drenaj ebekelerinin daha byk kapasiteli olarak inasna, dolays ile maliyetin artmasna, sistemde pompaj varsa ilave enerji kullanmna sebep olmaktadr. Btn bunlara bir de kullanlacak suyun pahal olmas ilave edilirse sulamada su tasarrufunun nemi daha kolay anlalr. Sulamada, bitki ihtiyacnda byk bir ksnt yaplmas sz konusu olamayacana gre yaplacak su tasarrufunun, suyun iletiminde, datmnda, sistemin iletilmesinde ve araziye tatbikinde olaca kolayca anlalr. Bunlar iinde en byk miktar, iftlik randmannn artrlmas salamaktadr. Zira klasik sulama metotlar yerine yamurlama ve damla sulama metotlarnn kullanlmas halinde randman %60dan sras ile %80 ve %90a karlabilmektedir. Bu da %20 ile %30luk bir su tasarrufu demektir. Bunun dnda teorik olarak ana kanallarda %5, ebekede %5 olmak zere toplam %10luk bir iletme (iletim) kayb sz konusudur. Pratikte bu iletme kayplar ok daha byk deerlere erimektedir. Uzun isale kanall byk ebekelerde, iletme kayplarnn azaltlmas nem kazanmaktadr. . Son yllarda gelitirilen sulama projelerinde basnl borulu ebeke kullanm artmakta olup, bylelikle hem su tasarrufu salanm hem de modern sulama sistemlerinin kullanm tevik edilmi olacaktr. Halen %6 olan borulu ebeke kullanm oran, yeni yaplacak projeler ve eski ebekelerin rehabilitasyonu ile %40a kadar artabilecektir. 117
Hasan KILI (zgemi): 1950 Mardin Midyat doumludur. Yldz Teknik niversitesi naat Mhendislii Blm mezunu. Mezun olduktan sonra zel sektrde projecilik antiye eflii, proje mdrl yapt. Daha sonra okul yllarndaki GAPla ilgili olan bir almalar neticesinde, blgedeki GAP Projesi barajlarn ihale edilmesini mteakip 1984 ylnda DSye mracaat etti. 1984 ylndan beri DSde almaktadr. Kral Kz, Dicle, Batman, Gksu barajlarnda alt kademelerindeki kontrol mhendisliinden balayarak btn kademelerinde bulundu.. Kalite Kontrol ube Mdrlnden sonra Barajlar ube Mdrl grevini yapt. Yaklak 10 seneden beri Blge Mdr Yardmcs olarak grev yapmaktadr
118
DEEN DNYA DZEN IIINDA ENERJ POLTKALARI

Prof.Dr. Arif Nacarolu
Gaziantep niversitesi Konumama balamadan nce tabi ki ok doal ki Diyarbakr ubesine ok teekkr ediyorum, kutluyorum onlar. Bunun iki nedeni var. Biri ok nemli bir konuda bizi bir araya getirdi. Fakat daha da nemlisi Trkiyenin eitli yerlerinde bu tr toplantlara katlyoruz. ki gn boyunca ben 13. konumacym. 13. konumacy yorgun geen bir haftann sonuna ramen hala ak gzlerle dinleyen bir dinleyiciyi bu salonda toplad iin onlar tekrar kutluyorum. Genelde pek grmeye alk olmadmz, kendilerine ve onun iin zel olarak teekkrlerimi sunuyorum. Sayn milletvekilimiz salonda. Biz bilim adamlar, elektrik mhendisleri, teknokratlar, brokratlar ara sra bu toplantlar yaparz. Ama genelde siyasileri bu toplantlar pek ekemeyiz. Oysa imdi salona bakyorum ltfen tabiri maruz grn, davul boynunda olan btn arkadalarmz salonda. Sayn milletvekili de tabi davul tayan milletvekilimiz olduunu burada bulunmakla ispatlam bulunmaktadr. Tabii tokmakta elinde. Dolaysyla buradan bir zm de kabilir midi ile, ben konumam daha ok sayn milletvekilimize mesajlar vererek srdrmek istiyorum. Oysa tabi buraya gelirken, biz bu tip toplantlara gelirken bilimsel gzlkle hazrlanrz. Ben de 27 slaytlk bir sunum hazrlamtm. niversitede derslerim 50 dakika, biz bir konumaya baladk m 50 dakika konuuruz. imdi sayn bakan kzacak tabii, ama onun iin ben bu 27 slaytlk gsterimden vazgeiyorum. nk dnk toplantlarda ok memnuniyetle izledim ki brokratlar sylenebilecek her rakam syledi. Trkiyenin neresinde ne kadar enerji retiliyor, ne kadar tketiliyor, gelecee ilikin sorunlarmz nelerdir. Onun iin artk bunlarn stne benim size syleyecek bir eyim yok. Onun iin dn gece oturdum bir slaytlk bir sayfa hazrladm. O slaytta burada. Dolaysyla slayta bal kalmadan bir konuma yapmay tercih ettim. Tabi her ne kadar milletvekilime teekkr etsem de bu tip toplantda ki Gneydou Blgesinin enerji sorunu denilince, enerji retiminde neredeyse Trkiyenin te birine yakn enerji potansiyelini tayan bu blgedeki byle bir toplantda sayn bakanmz da grmek isterdik. Ama eminim ki buradaki mesajlar milletvekilimiz ve basn araclyla ya da bir ekilde, sayn bakanmza, hatta babakanmza, eer Trkiyede yakalanabilirse sayn babakanmza da iletilebilecektir. Dn Yeni Zellandaya gitti. Ama onu bekliyor, umuyorum tabii. Genelde siyasilerimiz, ltfen sizi kesinlikle bunun dnda brakyorum. nk zgemiinizle bunu ispat ettiniz, genelde siyasilerimiz bu tr toplantlara katlrken katlmclar arasnda SADlar olmasna dikkat ederler. Ben Tark Bakana syleyecektim. SAD varsa bunu bir kenara yazn. O zaman bakan hatta babakan bile gelebilir. Hatta len molasnda bir toplu nikah falan ayarlayn, katlm ok mkemmel olur diyecektim. Ama ciddi bir katlm var, hepinize teekkr ediyorum. 119
Tolga Yarman hocann bu tip toplantlarda bir balang cmlesi vardr ve ben de bu balang cmlesini ok severim. yle der: Enerjinin olduu yerde siyaset vardr, hatta kirli siyaset vardr, hatta hatta kanl siyaset vardr. imdi bunu bir adm daha ileriye gtrrsek, nk grdklerimiz bunu da ispatlyor. Enerjinin olduu yerde gasp vardr. gal vardr, antaj vardr. Bunu mutlaka kt anlamada sylemiyorum. 2 gn nce sayn Enerji Bakanmz televizyonda bir kanalda syleyiisinde yle dedi: Biz dedi Ruslarla bir doalgaz antlamas yapmt nceden. te bu anlama ok yksek fiyatla olmu kestik gaz. Bu gaz kesme sremiz biraz daha uzasayd boru kecekti. Ruslar bunu grnce hemen fiyat dtler. Tabi olumlu bir antaj. Fakat tabi tersini dnmeden edemiyor insan. Acaba dier yndeki faaliyetlerde ne gibi antajlarla karlayorsunuz? Ya da bu enerji piyasasnda, bu enerji ilerinde, siyaseti iinde bu antajlar ok doal m, ok normal mi? Ben bilemiyorum akas. Akas dedim, ok da iin iinde olmadm iin. Sayn katlmclar 13. konumacym. 12 konumac gerekli btn saylar syledi. Ama bence bu forumun biti cmlesini dnk al gsterisinde, sinevizyon gsterisinde Diyarbakr ube bir kelime ile zetledi. O cmle uydu: Tabii ben bunu biraz genelleyerek sylyorum. Bereketli ve yoksul kenti Diyarbakr dedi. Bunu biraz daha geniletirsek bereketli ve yoksul blge Gneydou. te bu cmle, bu forumun yaplma nedeni ve sonu bildirgesi aslnda. Dnya zerinde her deerde olduu gibi enerjinin tketiminde de, retiminde de olaanst bir dengesizlii yayoruz, gryoruz. Enerji zengini lkeler, kaynaklara sahip olan lkeler sefalet iinde; enerji yoksulu lkeler refah iinde. Her ne kadar rakam vermeyi sevmem. nk insanlarn aklnda rakam kalmayacak buradan knca biliyorum belki bu ekiller kalacak. Ama bir rakam vermeden de edemiyorum. Dnya enerji tketiminin yzde 68ini yzde 15 nfus tketiyor. Yani dnyann 5 milyar insan yzde 32lik bir enerji tketiyor. Yani % 85 ve dierlerinin refah iinde yaamas iin alyor, abalyor. Petroln karyor, kmrn karyor, enerjisini retiyor. Srf demin sayn milletvekilimiz rakamlar verdi ite. 12 bin kilowatt kii bana enerji. Onlar tketsin diye biz burada abalayp duruyoruz. imdi gelecee dnk enerji planmalar yaplrken gemie dnk deerler baz alnr. Gemie dnk deerler baz alnrken de mantk gerei ne olur, geen sene ne kadardr, bu sene ne olmutur, iki senede yzde ka artmtr. Byle devam ederse dorusaldr, eriseldir filan, bunlarn matematiksel hesaplar var. Tabi EMO bu konuda ok titiz. 2 senede bir sanyorum. ulusal enerji sempozyumlar dzenleniyor. Ben buraya gelirken 2000li yllarda ulusal enerji politikalar kitapn kartrdm. te dipnotlar falan da koydum. Burada 2000 ylnda yaplan bu toplantda DEden bir katlmc 2004 yl ve 2005 ylna ilikin perspektifler vermi. 2004 ylnda byle olacak, yle olacak filan gibi. Bugn ona bakarsnz bu bir mizah kitab gibi sanki. nk 2000 ylnda yaplan tahminlerin bugn 2004teki yansmasn gryor ve yayoruz. te alakasz alakasz rakamlar. Ayn kitapta dnemin EMO Ynetim Kurulu Bakan Ali Yiit yine belli rakamlar vermi. Rakam yle demi ki Ali Yiit; 2004 ylndaki enerji tketimi 130 milyar kWh saat olacak. 2000 ylnda sylyor bunu. Dier rakamlar grseniz sayn mdrm yani 2004 ylnda 130 milyar kWh. En yakn tahmin o. imdi bu tahminlerin daha ileri yllarna baktmzda yani yle sylendii gibi 400, 500 milyar kWh ok uzak bir ihtimal. ylede olmas gerekir. imdi biz binmiiz bir alamete gidiyoruz kyamete. Bakyoruz gelimi lkeler ne yapm. Enerji retimini artrm. Ne yapalm biz de enerji retimini artralm. Ama onlar bunu 50 yl nce yapm. Bu gnn artlar geerli mi? Gerekten hedef bu mu? imdi bakyoruz ABDde de bilenler, bilim adamlar toplanyor bu lkenin enerji tketimi 10 yl iinde nasl azaltlyor diyorlar. Nasl artrlr demiyorlar. 10 yl iinde ABDnin enerji tketiminin yzde 20 azaltlmasna dnk almalar yaplyor. ok somut bir say. Almanyada 1999-2004 ylnda aradaki 5 yl iinde enerji kullanm yzde 4 azalm. Almanya gelimemi mi? GSMHsna bakyorsunuz her sene %1-2 artm. imdi burada bir yanllk var. Buradaki yanl u, 120
gelimilik eittir enerji tketimi deil artk arkadalar. 50 yl nceki slogan buydu gerekten. Tabi ki imdi biz ok gerideyiz, ama gelecee dnk planlar, tahminler yaparken ltfen bilimsel gelimeleri, toplumsal davran biimlerinin hepsini gz nne almamz gerektiini dnyorum. Ben konumam byle srdrmeyi tercih ediyorum, nk saylardan skldnz biliyorum. Geen yaz Duisburg kentindeydim. Bir niversiteden retim yesi arkadam ziyarete gitmitim. Hocam gel, seni bir yere gtreyim dedi. Lius nehri zerinde bir demir elik fabrikasna gtrd beni. Bu demir elik fabrikas bizim skenderundaki demir elik fabrikasnn 2 kat. Ama kapya kilit vurmular. Bacaya daclar trmansn diye bir eyler yapmlar. niversitenin orada bir blm var. Gittik oraya. Aratrma-gelitirme blm kurmular. eride yaklak 150200 tane niversite rencisi, aratrma grevlisi, renci mhendis doldurmular. Bunlar harl harl bilgisayar banda bir eyler yapyor. Ne oldu demir elik fabrikasna dedim. Hocam dedi bu demir elik fabrikas dnemin mehur firmasnn. Bu demir elik fabrikasnn ana maddesini Brezilyadan getiriyor, burada bunu demir-elik yapyorduk. Bir ksmn ieride, bir ksmn da dar ihra ediyorduk. imdi ne yapyorsunuz? Bu fabrikay Brezilyaya tadk. Demir cevheri Brezilyada, bu fabrika iin gerekli enerji Brezilyada. Mecburlar. Hem de onlar bizi limanlarda boynumuza elenk takarak karlad. Niye? Yabanc sermaye geliyor. Niye? sahas alacak. Yani imdi yle bir bakn. Artk yabanc sermaye konusunda Mevlana gibi davranmann bir alemi var m? Kim olursa olsun gel. Kim geliyor bize? Geen hafta Gaziantepe 500 talyan geldi. Ne gzel. imizde hepimiz biliriz. stanbulda Dubai Kuleleri yaplacak. Her kulenin enerji tketimi, Kilis linin enerji tketimine eit. Adam oraya kule dikecek, ver elektrii. Elektrii nereden vereceiz? Yap, doal kaynaklarn kullan, yetmedi nkleer santral kur. Niye sen orada kurmuyorsun? Deerli arkadalarm bu modern smrgecilik. Klk deitirmi modern smrgecilik, hem de gnll smrgecilik. imdi sayn milletvekilim ok doru bir noktaya deindi. Trkiyedeki kmr biraz daha gereki saylarla konualm. Bu giriten sonra Trkiyedeki uan ki kmr rezervleri uan 8 milyar ton ve sadece Afin-Elbistan blgesindeki kmr, sadece ve sadece AfinElbistan Termik Santralinde yaklabilecek kalitede bir kmr ve oraya kurulacak A, B, C santralleri, u an A, B var. Csi halen kurulmam, kurulmak zere. Trkiyenin kmr rezervi, o 3 santralin 80 yllk enerji ihtiyacn karlayacaktr. Bu 3 santralin 80 yllk enerjisini karlayabilecek kapasitede. Bu baka bir eye yaramyor. Ya linyiti yakp orada elektrik reteceiz, ya da o yakt orada duracak. Fakat yle bakyorsunuz, ben 2 hafta nce Elbistandaydm. Orada bir temsilcilik atk. Santrale de gittik tabii. Ben ok avantajlym bugne kadar 1020 tane mhendis mezun etmiim. Dolaysyla her yerde rencim var. Bu salonda da en az 10 tane rencim var. Hepsi gelip bana hocam byle oluyor, haberiniz olsun eklinde haber veriyorlar. Afin-Elbistan Termik Santralinin A tipi termik santralinin 4 nitesi var. 150 milyon dolarlk bir baca filtresi taklmad iin bu santral 1.5, 2 senedir iletilmiyor. B tipi santralin bir nitesi var. Bu niteyi Japonlar bitirdi. Hatta ben oradayken teslim alma olay vard. imdi politikaya bakn. Tamam hidroelektrik potansiyelimiz yle v.s. ama, bahsettiimiz rakam 1360 Megawattlk kurulu bir g. 150 milyon dolarlk baca filtresi taklmad iin 1.5 senedir yatyor. Onun a nereden kapanyor. Doalgaz anlamalarndan. Tabii ki bu hkmet bu anlamalar yapmad. Ama sonu olarak devlete devamllk esas. Hepimiz bunun hesabn dyoruz. Yaadmz ortam bu. ok deerli brokratlar, teknokratlar aramzda. Arkadalarmz emekli olduklarnda buraya gelecekler. Tabii ki byle olacak. Akln yolu bir. Neyse bu konu baka bir konu. imdi mesela Polonya elektrik retimin %96sn kmrle yapyor. ABD % 56sn kmrle yapyor. Saylar byle ite. in % 80, Avustralya % 84, Trkiye % 24. karalm linyiti, kuralm termik santralleri. evreye uyumlu, baca filtreleri olan, biraz para harcayarak. Biz byleyiz, 5 milyar dolara bir santral kuruyoruz, 100 milyon 121
dolar harcayp onu alr duruma getirmiyoruz. Benden sonraki konumaclar enerji politikalar iin de mutlaka bir ekilde yer verecekler. Ama durum bu yani. imdi dn ok konuulan bir konu vard. Aslnda bugn biraz girildi. Blgede hidroelektrik enerji retimi 12-13 milyar. Tketim keza o kadar. te o zaman blgenin hidroelektrik santralleri, elektrik tketimine yetiyor. Gneydou, kendi kendini besleyen bir blge. Niye bu durumda? Bu yaklam doru bir yaklam deildir. Bu lke hepimizin lkesi. lkenin neresinde retilirse retilsin enerji ortaktr. Enerji ortak paydamz, ortak malmz. Nerede ihtiya varsa oraya gtrlr o enerji. Gtrlr dediiniz zaman, TEAtan deerli mdrlerimiz burada, kayplar da bir ekilde gz nne almamz gerekiyor. Ama niye tketim burada bu kadar az. Rakamlara bakn Trkiye ortalamas 1703. 2004 yl 1700. Dn ifade edilen rakam byleydi. Boluda 2036. anakkalede ok ciddi bir sanayi olduunu bilmiyorum, belki bir anakkale seramik vardr. anakkalede 4039. Byle rakamlar var. Kocaelide 5769 kWh kii bana den elektrik miktar yllk. Arda 507. En dk Bitliste 247 kilowatt. Mardinde 762. Yani rakamlar byle. Demek ki bu blge, yllar sren eitli politikalar nedeniyle enerji fakiri braklm. E tabi bu gzle bakld zaman, hani bugn tamam tm lke bu enerjiyi paylamal ama, bugne getirilen politikalar eletirmemek olmaz ki. Hakszlk olur blge insanna. Bunun bir ekilde hemen ters dnmesi lazm. Ama bunu tekrar ediyorum. Artk gelimilik ls kii bana den elektrik enerjisi miktarnn fazla kullanlmas deil. Bir kamyon elik fiyatna u nmdeki bilgisayar. Cebimde getirmitim belki lazm olur diye. Duisburga beni gtren arkadam anlatt. Bir CD gsterdi. Bu dedi yazlm, bu yazlm retebilmek iin 200 tane mhendis altryoruz. Dn genel mdrmz aklad ite, personelimiz yok, hakikaten yle. 200 mhendise i. Ne kadar enerji gidiyor buna. Gitmiyor. Bilgisayar kullanrken enerji mi kullanyorsunuz? Yok. Ama ben bu CDyi 30 bin dolara satyorum. Siz orada istediiniz kadar elik retin, imento retin. imento, zaten o konuya girersek hi kamayz. Biz btn Avrupann Gneydouya alan, Kuzey Iraka alan imento antiyesi olduk. Byle garip politikalar sonucunda imdi deniyor ki bize, Trkiyeye elektrik enerjisi gerekiyor. Niye gerekiyor? nk sanayi gelecek. Niye o sanayi gelecek? Niye semiyorsunuz? Niye Kimya sanayii gelmiyor? Niye tpla ilgili, bilimlerle ilgili, gelimeyle ilgili sanayileri davet etmiyorsunuz? talyanlar gelip neden imento fabrikalarna yada otomotiv sanayinde aratrmalar yapyorlar da bio teknoloji ile ilgili bir aratrmaya yanamyorlar? Bugn Trkiyede 6 teknokent var niversitelerde. Hepsine lke olarak yalvaryoruz. Ltfen gelin buraya. Teknoloji gelitirme blgelerinde yer aln. Burada teknolojik aratrma yapn. Beyin gc altrn. Hani, niye gelmiyorlar? Yabanc sermaye tabii ki kar yapaca yere gelir. Bir eye daha deinmek istiyorum. Kayp-kaak ok konuuluyor. Mardin 1 numara. Nede 1 numara. Biz bizeyiz. Hrszlkta 1 numara. Rakamlar onu sylyor. Niye % 71.6 enerji kayp-kaa var. imdi ben retim yesiyim. 100 kiilik bir snfa giriyorum. imdi bir snav yapsam. Snavdan ktktan sonra bana senin snftan 71 kii kopya ekti. Ne dersiniz? Ya sen uyuyorsun dersiniz, hibir hoca o kadar uyuyamaz. Sen gzyumuyorsun dersiniz. Bu snf gesin bir ekilde. nallah yledir. Yani hakikaten Mardinde % 71, rnakta % 71.1, Hakkaride % 67. nallah devletin ilgili brokratlar, bu kayp-kaaklara gz yumuyorlardr. Mmkn deil. Ben geen bayram Viranehire bir dne gittim. Bir ky aasnn davetlisiydik. Elektrik paras ne durumda diye sordum. Bana o nedir dedi. Bu tellerden elektrik alyorsunuz dedim, para vermiyor musunuz? Bana teller bizim yahu dedi. Nasl sizin? Direkten ektik dedi. Bizim maraba ekti direkten. Ona para m vereceiz? O zannediyor ki oradan akyor bedava, biraz da bana doru bedava aksn, ama hakl. Dn bir rencimle konuurken, biz dedi Urfa, imdi ok nemli. 2 milyar kWh kaak elektrik kullanyor. Ne zaman? Sulama dneminde. rencim dedi ki; o elektrii biz kaak kullanmaksak, pamuumuzu tarladan toplayamayz. Niye? Kilosunu 700 liraya satyoruz, 122
150 liraya toplatyoruz, bunun gbresi var, tarlay zaten yar sistemine gre almz, bir karmz o elektrik. Onun iin diyorum inallah devlet buna gz yumuyordur. Yoksa o pamuu da o tarladan toplayamayacaz. 10 tane ehir buraya sraladm, kayp-kaakta. Bunlardan 5i Gneydou, 5i Dou. Batda yle bir durum yok. Bu en kt 10un iyisi Mu. % 56,7. Toplam kayp-kaa bu 10 ehrin, 7,69 milyar kWh, stanbuldaki kaypkaak 3.2 milyar kWh; bunun yars. Gneydouya baktnz zaman 3 milyara 3 milyar. Eit. Ama Gneydou hrsz % 71 ile, stanbul % 19,3 ile normal. Zaten orada kayptr, kaak deildir. Mardini biraz daha inceledim. Demin rnek verdim % 71,6 nasl kaak olur. Bu Mardinde askeri yok mu, kamu kurulular yok mu, polisi yok mu? Var. Bedava ehir aydnlatmas var. Bunlar topluyorsun zaten % 30 ediyor. O zaman btn herkes kaak. Evlerin tamam kaak. Hatta, burada sylenmez ama, biraz da br tarafa gidiyor yani. Nasl oluyor? Oraya nereden gidiyor? Olmaz yle ey. Dn bakan bir neri verdi. Bunu milletvekiline ok somut olarak ben de neriyorum. Eer Sayn Kemal Unaktan aabeyimizi ikna edersek, ltfen bunu Trkiyede hayata geirelim. Biz hep zorla alana vermeye gnllyz de, yle kalpten, cepten karp da vermeye gnll deiliz. Trkiyedeki yoksul ailelere 100 kWh enerjiyi parasz verelim. Yeil saya, ok insani bir yaklam; bunun Trkiyeye maliyeti 500 milyon dolar oluyor. 500 milyon dolar da yaklak 20 milyon kiiye yansyor. ok somut bir neri, bence bu nerinin hayata geirilmesi gerekiyor. Teekkr ediyorum. Arif NACAROLU (zgemi). 1958 stanbul doumludur. 1975 ylndan bu yana evlilii mnasebetiyle Gaziantepte yaamaktadr. 1981 ylnda niversiteden mezun oldu. Akademik derecelerin deiik aamalardan sonra 1999 ylnda Prof. unvan ald. Yaklak 25 yllk, asistanlkla birlikte retim yeliim hayatm vardr
123
BLGEYE YNELK ENERJ POLTKALARININ BLGE EKONOMSNE GETRECEKLER

Kutbettin Arzu:
Diyarbakr Ticaret ve Sanayi Odas Ynetim Kurulu Bakan Diyarbakrda deiik sivil toplum rgtlerinde, meslek rgtlerinde, vakflarda, kendimi ansl olarak grdm iin zamanmn bir ksmn benden daha az ansl insanlar iin harcamay dndm. Zamanmn ve paramn bir ksmn hep meslek rgtlerinde, sivil toplum rgtlerinde harcamay kendime bir grev bildim. Diyarbakrdaki arkadalarmn ou beni yakinen tanyor. Ben, Ticaret ve Sanayi Odasna da dediim gibi Mimarlar Odasndan geldim. Teknik eleman camiasndan gelen bir arkadam. Bu ynetim kurulu bakanl dneminde de iki dnem, teknik eleman arkadalarn byk desteini grdm. Oradan alm olduum bilgi, birikim ve deneyimlerimle Diyarbakra ve blgeye yararl olmaya alyorum. Odada da bu prensipler dahilinde alyoruz. Diyarbakrdaki tm meslek rgtleri, sivil toplum kurulularyla ok youn bir diyaloumuz var. zellikle Mhendisler Odas ierisinden geldiim iin de bu kurumla olan diyaloumuz daha da fazla. Bu organizasyonu yapan, gerekten biraz nce hocam da syledi, biz de grevimiz gerei Trkiyenin ok deiik yerlerinde geziyoruz ve ok deiik toplantlara katlyoruz. Biz Ticaret Odas olarak da toplantlar dzenliyoruz. 500 davetiye basyoruz, ok iyi hocalar getiriyoruz, sonra bakyoruz ki 18 kii. 18 kiiden 8i biziz demek ki 10 kii getirebilmiiz. Dn bu salon hnca hn doluydu, bugn 2. gn ve bugn Diyarbakrda baka etkinlikler olduu halde yine byle bir topluluu getirdii iin ve bu kadar birbirinden deerli panelistleri bu kadar gzel konularda bir araya getirdii iin kendilerini tebrik ediyorum, Diyarbakrda byle bir organizasyon yaptklar iin. Bundan sonra da baarlarnn devamn diliyorum. imdi gerekten bereketli hilalde yayoruz. Ben gelen yabanclara blgeyi tarif ederken, blgenin zenginliklerini, tarihi gemiini anlatmaya alrken, bana diyorlar ki; Mezopotamya de yeter. Zaten Mezopotamya derken, biraz mrekkep yalam insanlar Mezopotamyann ne olduunu biliyorlar. Ben de yle bir zet yapyorum. Yani dnyann en bereketli topraklar, verimli hilal, insanlarn gebelikten yerleik topluma getii ve ilk budayn ve mercimein ekildii bu bereketli topraklar, ayn zamanda su kaynaklar asndan en zengin blge, Trkiye petrolnn % 98inin retildii bir blge; ama maalesef Trkiyenin an bereketli ve zengin olmas gereken blgesi, bugn Trkiyenin en yoksul blgesi. Burada bir yanllk, bir eksiklik, bir arpklk var, sayn milletvekilim kzmasn, darlmasn bu eksiklik, bu arpklk kim o an iktidardaysa ona yneliyor. Bunda siz sayn milletvekilimin hibir kabahati yok. Siz bu memleketin bir insan olarak iyi bir eitim grmsnz, bu bilgi, birikim ve becerilerinizi blgemizde, blgemiz yararna kullanmaya almsnz. Keke blgemizdeki tm milletvekilleri sizin gibi bilgi birikimli ve deneyimli olsaydlar; bu bilgi, birikim ve deneyimlerini gerek teknokrat olarak, gerek 124
zel sektrde, gerekse parlementer olarak gelip kendi blgesinin insannn yararna sunabilecek beceride olsaydlar. Onun iin ben size teekkr ediyorum. Milletvekili semede de yine bizim toplum olarak bir suumuzun olmadn sylyorum; nk bizim nmze ne koyarlarsa biz onlar semek durumunda kalyoruz. Demokrasi diyoruz, ama liderler demokrasisi. Tabii diyeceksizin ki yahu bakan, sen Ticaret Odas bakansn, bize blgenin enerji sorunlarn falan anlatacana nerden nereye geldin? Bu lkenin birikmi sorunlar nceden de vard, ama biz cumhuriyetten bu yana birikmi sorunlar dersek bunun hepsini getirip bir hkmete, kuruma, bu anki ynetime balamann ok doru olduuna inanmyorum. Ben bu lkede yanllarn olduunu sylyorum, zaten yanllarn somut gstergesi ortada. Trkiyenin en bereketli blgesi, en yoksul blgesi. Bunu ben yapmadm, sizler de yapmadnz, bunu bu lkeyi ynetenler yapt. Demek ki bu lkeyi bu gne kadar iyi ynetememiiz ki buraya gelmiiz. Bizim; bu lkeyi niye yanl ynetmiiz, bunlarn yanllklar nelerdir, bunlar oturup tartacamz platformlar vardr. Bu platform da o platformlardan biridir, blge ve enerji ile ilgili bir platformdur. Yoksa ynetim biiminin nasl olduu, demokraside biz nerdeyiz, insan haklarnda nerdeyiz O tartmalara girersek toplantnn boyutu deiir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi: Trkiyenin su kaynaklarnn %33 bu blgede. Biz bu kaynaklarmzn %12sini kullanyoruz. Bu % 12yi bile blge iinde dengeli kullanmyoruz maalesef. GAP projesinde Dicle ve Frat havzas vardr. Bu havzalar bldmz zaman bu su kaynaklarmz Frat zerinde daha iyi kullanyoruz. Dicle zerinde daha az olmas blgeler aras dengesizliin yan sra blge ierisinde de dengesiz bir gelimeyi gsteriyor. Diyarbakrda tarmsal sulamada % 8deyiz. Biz de isterdik ki bilgisayar program retip dnyaya satalm. Ar sanayi ile niye uraalm? Benim Diyarbakr Ticaret Sanayi Odasnda iki tane projem var. Bir tanesi hamallk, bir tanesi teknoloji. Bir hayalim var Diyarbakr Slikon Vadisi haline getireyim diyorum, bilgisayar eitimini hzlandrmm, bilgisayar programcs eitmeni kursunu veriyorum. Yani biz burada Ticaret ve Sanayi Odas olarak bilgisayar programcs eitmeni yetitiriyoruz. niversite yeterince yapamyor demek ki, bu blmleri yok diye dnyorum. Diyarbakrdan niye bilgisayar program reten insanlar kmasn ve dnyaya bilgisayar program satmasnlar. Ama Diyarbakrda da 350 bin isiz insan var; bir de byle bakyorum olaya. Bir de biki diki kursu amm, el dokuma kursu amm, ta iilii kursu amm, kuma bask kursu amm, bakrclk kursu amm. Niye? Bu gen ve isiz insanlar, bilgisayar teknolojisi retip satmaya gei srecini yakalayana kadar a kalmasnlar, bu genlerimiz buradan alk yznden, isizlik yznden lkenin batsna g etmesinler, yeni problemler, yeni sorunlar olumasn diye. Eer biz bu topraklar zamannda sulam olsaydk bugn buras lkenin en yoksul blgesi olmayacakt. Dnyann en bereketli topraklar burada, ylda 300 gne yakn gneli gn burada. Trkiyenin su kaynaklarnn %25i buradan akyor ve buras lkenin en yoksul blgesi. Trkiyenin batsna baktmzda yerli sermaye asndan sermaye birikimi arlkl olarak tarmda gelimi, sulu tarmn youn olduu blgelerde tarma dayal sanayi ve tarmsal rn ihracat gelimi, daha sonra sanayileme olmu. Bizim ilimize baktmz zaman ufak apta sanayi tesisi varsa ki bunlar sanayi tesisi denmez ama, bana soruyorlar Diyarbakrda ka tane fabrika var? Fabrika yok ama biz ayp olmasn diye atlyelere fabrika diyoruz. Diyarbakrda niye 60 tane rr fabrikas var? % 8lik sulamadan dolay bir pamuk retimi olmu. Bu retimin balyalanmas lazm, batdaki iplik fabrikalarna gidebilmesi iin. Burada rr fabrikalarnn yapt ilem pamuun ekirdeini ve pamuu ayrmak, pamuu balyalamak. Bu defa ekirdeini burada ya yapabilmek iin 7 tane ya fabrikas kurulmu. %8 sulamay yapmam olsaydk bunlar da olmayacakt. Ama %8 sulamay %100lere getirmi olsaydk, bugn Diyarbakrn byle bir isizlik, yoksulluk problemi olmayacakt. O zaman bizim ncelikle elbirliiyle bir defa sulama 125
sorununu zmemiz gerekiyor. Bunun yolu nereden geer? Bunun yolu hkmetimizin sulama yatrmlarna yeterli kaynak bulmasndan geiyor. GAP hikayesi balayal 20 yl olmu, bu srede biz 15 milyar dolar harcamz, byk ounluunu enerjiye harcamz, tarma harcamamz. Belki dengeli harcam olsaydk enerjide %70lerde olmaz, %60larda olurduk. Sulamada en azndan, blgenin kaderini tayin eden ksmnda % 20lerde olacaktk ve bugn baka eyler konuacaktk. %76 enerjiye geldiimiz seviyede GAP borcunu demi. Yani rettii elektrik enerjisiyle, kendisine harcanm olan 14 milyar dolar karlam. Benim bilgilerime gre biz 2004te bunu karlamz, u anda kardayz, yanlyor olabilirim. O zaman ne yaplabilir? Bu blgenin sulama kaynaklarnn bir an nce devreye geilmesi iin MGKda toplanm demi ki; GAP bir an nce bitirin, Cumhurbakan da sylemi, bundan nceki hkmet bir GAP revizyon plan yapt ve GAP 2010 ylnda bitirelim diye planladlar. Bu alma 2000 ylnda balad. almalarn bir ksmna biz de katld, 5 yl geti, kald 5 yl. En iyimser rakamlarla GAP yatrmlarnn bir an nce bitirilmesi iin 15 milyar dolar lazm. 15 milyar dolar 5 yla bldmz zaman ylda 3 milyar dolar ediyor. Ylda 3 milyar dolar yerine 5 ylda bitirebilmemiz iin 300-500 milyon dolar aryoruz. Hepiniz hesap adamsnz. O zaman biz GAP, en iyimser rakamlarla, 50 yl sonra bitirebileceiz. O halde biz bu blgenin geri kalmln 50 yl daha bekleyeceiz. Blgenin kaderini deitirecek olan ksm burada. Bundan sonra GAPtan enerjiden kazandmz paray biraz GAPa harcayalm. Bir ticari iletme kurmusunuz, belli bir maliyetle bunu bir yere kadar getirmisiniz, bu ticari iletme kar yapmaya balam, o zaman bu kar baka yere harcayacamza bu ticari iletmenin eksik kalan yanlarna harcayalm. Yine bu blgede petroln %98i kyor. lke petrolne yetmiyor, ama bu petroln bir ksmn da bu blgenin kalknmasna ve GAPn sulama kanallarna harcayalm. rnein Antalya, lkemizin en gzel yerlerinden biri, biz de zaman zaman gidiyoruz, hakikaten Antalyann turizm potansiyeliyle de gurur duyuyoruz. Allah oraya denizi vermi, kumu vermi; bize de suyu ve petrol vermi. Bir yerin zenginliklerinden lkenin tm kadar, hatta tmnden fazla o blge faydalanyorsa bu blgenin kaynaklarnn da bu blgeye harcanmas gerekir, bu blgenin de o ans yakalayabilmesi gerekir diye dyorum. GAPn sulama kanallarna gerekli parann bir ana nce ayrlmas lazm. Ama bu srete Diyarbakrda 276 tane sanayi iletmesi var, 1041 tane tarmsal sulama iletmesi var. 276 tane firma ben sanayi ii yapyorum diye TEDAa abone olmu, ama 1041 firma da sulama yapyor. Diclenin zerine pompay kurmu, buraya enerji nakil hattn kendi parasyla getirmi, sulama kanalnn borularn kendi parasyla ekmi, pompa tesisini kurmu ve 2-3 km teye bu suyu gtrm. lkenin baka blgelerinde, hatta bu blgede de benim kymde bile DS baraj yapm.Bizim kanaln getii yerdeki arazimizi de istimlak etmi,bize parasn da vermi, aln bu suyu kullann lke ekonomisine katk olsun diye, teekkr ederiz. Ama dier yandan, dier vatanda btn bu sylediim hizmetleri kendisi yapm, pompay kurmu, arazisini suluyor, lke ekonomisine ok byk bir katk yapyor. Devletin yapamadn ya da eksik yaptn kendisi yapm. Ama biz bu vatanda cezalandryoruz. Dnyadaki en pahal elektrii, 7-8 sente satyoruz. Sanayiciye de byle satyoruz ama onlar belki bir ekilde kurtaryor. Ben burada toprak sahibinin kar anlamnda da sylemiyorum. zellikle 1041 iletme, lke ekonomisine katt ok byk katknn yannda, benim blgemde isizliin ve sosyal patlamann nndeki bir fren grevi gryor. nk tarm iisi burada alyor ve 3 ayda, burada tarm iisi olarak elde ettii gelirle alk snrnda bir yl geiriyor. Ama bu alk snrnda geirdii bir yl, sosyal patlamann nne geiyor. Sulama kanallarna gerekli paray bulana kadar, bu enerjiden mutlaka nemli destek sunulmas gerekli. Sulama kanal tesisi kuran firmaya ilk yl %10, 2. yl %20, 3. yl %30. Kaytl ekonomiyi getirmi olacaz, kaan nne gemi olacaz, vatandamz hrsz olmaktan kurtaracaz, brokratlarmz, teknokratlarmz ya 126
da bu ite alan emekileri de buna gz yummu olmaktan kurtarm olacaz. Firma, sermaye birikimi olmad iin, 2. dnem biraz para kazanm olacak. Bu defa salma ynteminden vazgeip damlalama yntemine geince daha az enerji kullanacak. 3 ylda byle bir kolaylk salayalm. Damlalamaya geerseniz %10, 20, 30. Ondan sonra da vatanda iin zaten bu bir sermaye birikimi olacak ve bu vatandatan cretin tamamn alabiliriz. Tarmsal sulamaya geinceye kadar bu geici bir tevik olur, isizliin nne geecek. Bu sene Diyarbakra 20 pamuk bieri girdi, nmzdeki yl iin 30 tane sipari verilmi; her bir bier 5 bin tane tarm iisinin ekmeine neden oluyor. Dolaysyla u anda giren bier says nmzdeki yl da girerse bir sonraki ylda burada sosyal patlamalar olur. Bunun nne gemek iin bu tr insanlarn desteklenmesi ve tarmsal sulamaya gerekli nemin verilmesi lazm. Ayn ey sanayiide de byle. Biz gerekten bu blgenin sanayilemesini istiyorsak- ki o tartlacak bir konu sanayilesin mi sanayilemesin mi? - bu blgedeki isizlik nedeniyle biz bugn o tartmay yapamyoruz. Diyoruz ki gelin bu memlekette bir yatrm yapn, bir ivi akn, onu da bizim alnmza akn. nk burada insanlar gerekten alk, yoksulluk, isizlik iinde kvranyor. Ben odada ak kap sistemi uyguluyorum, her gelen ieri girebiliyor, benimle grebiliyor. Ben hep unu bekliyorum. Acaba bir gn bir yatrmc gelip siz buraya bir yatrm yapn dediniz bak biz geldik ii bulamyoruz, sen bizi bu ie niye soktun desin. O gnleri bekliyorum. O gnlerin geleceini de umuyorum. Hepimize sayglar sunuyorum. Kutbettin ARZU (zgemi) 1955 Diyarbakr nar doumludur. lk, orta ve lise eitimini Diyarbakrda tamamlad. 1973-1979 yllar arasnda Karadeniz Teknik niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesinden yksek mimar olarak mezun oldu ve Diyarbakra geldi. 3 yl yap ileri 15. blge mdrlnde mimar olarak alt. Daha sonra zel sektre geip kendi firmasn kurdu. Hala serbest mhendislik mteahhitlik hizmetleri yapyor. Mhendislik mtahitlik dnemlerinde, eitli devlet ihalelerinde eski eser restorasyonu, telefon ebeke ileri, okul ve konut inaatlar gibi mteahhitlik ileri yapt, halen devam etmektedir. rencilik yllarmdan itibaren aday mimar olarak mimarlar odas ierisinde renciyken grev almaya balad. Daha sonra da Diyarbakrda mimarlk temsilciliinin kurulu almalarnda bulundu ve mimarlk temsilcilii kurulduktan sonra uzun yllar Diyarbakr Mimarlar Odas temsilcisi olarak grev yapt. Sonrasnda da tccar ve iadam olarak Ticaret ve Sanayi Odas ierisinde grev ald. 3 dnemdir Ticaret ve Sanayi Odas ynetiminde bulunuyor. 1. dnem ynetim kurulu yesi olarak, 2 dnemdir de ynetim kurulu bakan olarak grev yapmaktadr. Ayn zamanda Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Ticaret Sanayi Odalar Konseyi yesidir. Ticaret ve Sanayi Odalarnn bir irketinin ynetim kurulu bakan yardmcsdr.
127
ENERJ POLTKALARI
Kemal Ulusaler
Elektrik Mhendisleri Odas Merkez Ynetim Kurulu Bakan Elektrik Mhendisleri Odas adna konuuyorum. Biz 1951 ylnda doduk, 1970li yllarda eitimimizi tamamladk, genlik, olgunluk, yani dinamik alarmz yaadmz dnemlerimizdeyiz. phesiz, enerji deyince enerji politikalarndan sz edeceiz, nk her baln altnda zaten yle bir ey var. Burada ayrca sayn Demirkrann siyaset bizim iimiz diye dndne inanmyorum, yle dndn sanmyorum ama bakan sremi 15 dakikaya indirdi. Bu sre iinde ne kadar enerji politikalarn, nkleer santralleri, yrenin, blgenin enerji politikalarn tartabiliriz; burada ne kadar siyasete girebiliriz, ne kadar siyaset dnda kalabiliriz, bunun da sresinin snrlarn akas ben bilemiyorum. Biz sizin sylediklerinizi dinledik, nem verdiimiz iin srarla dinliyoruz. Grsel medyadan yazl medyadan okuyoruz. Devaml bunlar izler konumdayz, ama biz derdimizi sadece bu salonlardan bir yerlere aktarmak durumunda kalyoruz. Hazr sizi de bulmuken izin verin 5-10 dakika da siyaset yapalm. Elbette enerji politikalar derken Trkiyede toplum ve birey olarak ben unu sylyorum. Sayn Demirkran 2023 yllarna kadar olan hedeflerden bahsetti, ama ne yazk ki ben, bizim grmz olarak enerji politikalarnn Trkiyede tam olarak hesaplandn planlandn syleyemeyeceim; nk tarihte bu sylyor, tarih de bunu gndeme getiriyor. Bu, iinde bulunduumuz cumhuriyet dneminden bu yana byle. Bu, biraz da bizim toplum ve birey olarak plan yapma, daha dorusu yapamama alkanlmzdan kaynaklanyor. Gn ola harman ola laf buradan domutur. Gn gelsin de o meseleyi konuuruz diye telemek eilimindeyiz. Szn z, byle planlama noktasnda ok da istekli bir lke, istekli bir toplum, birey deiliz. Planlama yapld m, enerji politikalar gemiten beri Trkiyede oturdu mu? Ona deinmek istiyorum. Cumhuriyet dneminin ilk 10 ylnda zaten cumhuriyet hkmetleri Osmanlnn borcunu demek zorundayd. lk on yl yle geti. Bu noktada planlamaya girmek durumunda kalamadlar, ama birtakm eylerin altn rdler. zellikle bir emperyalist sava ierisinden kmlard, emperyalizmin ne olduunu, emperyalist glere kar mcadele verdikleri iin ok iyi biliyorlard. mtiyazl yabanc irketlere kar yaklamlar son derece dikkatli ve mesafeliydi. O dnemlerde de btn altyap enerjisi, iletiimi, haberlemesi, demiryolu gibi pek ok ey imtiyazl, zel, yabanc irketlerin elindeydi. zellikle 1933l yllardan sonra, borlarnn neredeyse tamamn dedikten sonra yabanc irketlerin kaprislerini ekemez noktaya gelinmiti. 1939 krizinden sonra da daha da u vermiti. Dolaysyla o dnemlerde hepsini hzla devletletirdiler. O dnem elektrik ileri, bugnk ETD idaresi, MTA, bugnk adyla iller Bankas (o zamanlar belediyeler bankasyd) gibi btn kurulular bu dnemde kuruldu ve oradaki enerji, iletiim gibi btn alanlardaki yabanc irketlere son verildi. Bunlar devletletirildi o dnem byle bir 128
politika izlenmiti. Bu politika altnda da bir eyler yaplmaya alld. Diyebilirim ki en planl dnemlerden biriydi, ama ok uzun vadeli bir planlama o dnem ierisinde de yoktu. Gn kurtarma noktasndayd, ok da uzun srmedi zaten. 1947 CHP kurultayndan sonra 1950-1960l yllarda bu politikalar tamamen dardan belirlenir oldu. Petrol bamls bir lke olduumuz biliniyordu. Buna ramen zellikle Truman doktrinleri, Marshall yardmlar ile Trkiyeye gelindi ve dendi ki siz sanayi, tarm, ulam gibi btn politikalarnz deitirin. rnein ulamda demiryolu raylar kurulmu ama bunlar ie yaramyor. Bunlar brakn siz gelin karayoluna ynelin; size ara verelim, ara satalm. Ulam karayoluna aktardk ve 70li yllarda petrol kriziyle ba baa kaldk. Daha sonra da 70 sente muhta hale geldik. Bu arada petrol kriziyle birlikte, zellikle petrol reten lkeler, OPEC lkeleri, btn kaynaklarn, scak paralarn bat bankalarna aktardlar. Bu bankalar gelen scak paralar satmak zorundaydlar. Kime satacaklard? Trkiye, Msr, Pakistan, Latin Amerika gibi lkeler gelin dediler, siz zaten zor durumdasnz, size bor verelim, iinde olduunuz durumdan kurtulun Veya bize destek verdiler, bor verdiler! O bor sarmalndan sonra, 1980li yllarda yeni dnya dzeni dedikleri yaptrmla farkl bir yaplanmaya girdi dnya. Tek pazara doru gittik. Kreselleme dedikleri kapitalist kreselleme dnemi balad ve zelletirmeler bu noktada gndeme girdi. zal hkmeti ile birlikte Trkiyede zelletirmeler balad. Buraya kadar btn enerji politikalar, enerji planlar hep dardan belirlenmiti. unu yapn, unu yapmayn eklinde. zellikle Trkiye Elektrik Kurumu kuruluu, o dnem 5 yllk kalknma planlamalar dorultusunda bir eyler yapmaya alt. Enerji, elektrik sektrnde en byk yatrmlarda o dnemde yapld. Enerji asndan Trkiyenin en iyi dnemiydi, ama uzun srmedi; 80li yllarda bu hemen datld. Trkiye Elektrik Kurumu pek ok yatrm yerine getiren TEK, blnd paraland, TEDA, TEA dodu. Daha sonra da TEA da paraland, TEA, TETA, retim A.., letiim A.., Ticaret A.. gibi irketlere blnd. Bunlar hep belirli sylemler sonucunda yaplmt. Byle yaparsanz yle olur diye. Btn bunlar yapanlar tabi dnya bankas ve MF ayayd. nk borcu veren ve bu borcun denmesini isteyen de bunlard. Planlama bundan douyor; ama nasl bir planlamaysa buradan douyor. 2020 ylna kadar yapacamz planlama ve hedefler de yine bu erevede hazrlanm hedefler. 2007 ylnda datm ihaleleri sz konusu olacak. Yani enerjide, datmda zelletirme noktasna gelinecek ve zelletirilecek. Bilkentte 10 Ekimde bir toplant yapld. Enerji Bakanl, brokratlar, zellikle EPDK , Devlet Planlama Tekilat ve pek ok kurum kurulular buna katld. Maliye Bakan sayn Unaktan da oradayd. Tabii dnya bankasndan yneticiler de oradayd. Dnya bankasyla karlkl grme bir noktada brifing gibi bir eydi ayn zamanda. Burada dnya bankasnn uzman Selly Hanton bir konumasnda; 21 blge olarak devam ederseniz, yabanc irketler zelletirmeye gelmeyebilir; elde edilecek gelir azalr, mteri potansiyeli yksek blgeler ile dk talepli blgeler bir araya getirilsin. 5 ya da 6 blgenin olumas en ideal yaklamdr. Kendi grlerini sylyor bu noktada. Sayn Unaktanda bir konuma yapyor ve diyor ki; hedefimiz nasl olsa gelir elde etmek deil, en satlmayacak yerleri bile sattk, asl kaypkaan yksek olduu yerlerin talibi olacaktr, siz merak etmeyin biz hallederiz. 2007 ylnda zelletirmeler balayacak, dierleri kacak. ok iyi gzlemleyin, bize inanmayn, szlerimizin fasa fiso olduunu dnn, ama bir bakn ve gzlemleyin, acaba 5-6 blge mi ilk olarak sata karlacak yoksa Unaktann dedii gibi dierleri mi yaplacak? Enerjinizin nasl planlandn, programlandn izleyin hep birlikte. Biz EMO olarak, gemiten bu yana enerji politikalar zerine, zelletirmelerin zerine hem dnyay izledik, hem de lkemiz koullarnda nasl zelletirmeler yapldn grdk, gryoruz. Bu konuda pek ok ey syledik sylyoruz. Dolaysyla bugn sadece mevcut hkmetin deil, iller, Ecevit, dnemin Ana-sol hkmetleri, nceki hkmet ve bugnk hkmete 129
de ayn eletirileri getirmek durumundaydk. Dinliyorduk, sylyoruz, hala da yle yapyoruz. Btn bunlar yaparken elbette bizi ok ey sylyorsunuz, eletiriyorsunuz, ama ne neriyorsunuz, neler yapyorsunuz dediklerinde, nerilerimiz de vardr. Bir de syleyin nasl yaplacak deniliyor. Para yok. Bu koullarda ister istemez yabanc sermayeyi armak, daha dorusu kresel sermayeyi armak ve zelletirmek konumundayz deniliyordu. Aslnda bu da ok gereki deil. Biz her zaman parann olmadndan deil, tamamen bu kresel kapitalizmin, dnya bankasnn MF gibi aralarn kullanarak param de dayatmalar sonucu bunlarn gndeme geldiini sylyoruz. Para yok deniliyorsa aslnda ok da inandrc gelmiyor bize. Bu lkenin yeterince kaynaklar var. Bir sr banka batrdk gemite. Bunlarla neler yaplabileceini, hem bor denip, hem de yatrm yaplabileceini aktarabilirim. Doalgaz anlamalarndaki fahi fiyatlar mevcut hkmet de, sayn Demirkran da, enerji bakan da dile getirdi. Burada zellikle al ya da de anlamalaryla, fahi fiyatl demelerle Rusyaya ne kadar kaynak aktardmz, dier lkelere ne kadar kaynak aktardmz gz nne getirin. Bunlar web sayfalarmzda bulabilirsiniz. Bunlar alt alta koyun, kaynak var m, yok mu, bakalm ve bir daha yola kalm. altrlmayan HESlerimizden bahsedildi, bunlarn ne kadar kaynak yaratacan dnn. Mobil santraller tam bir kaynak israfyd. Sayn Demirkran, bunlar hala iletiyor denildi. altrlyor, hatta gndz farkl, gece farkl altrlyor. Bunlarn kaynaklarnn nasl harcandn dnrseniz kaynak olmadn sylemeyiz. OECD ortalamalarnda % 6-8 olan kayplarn bizde ortalamasna 20ler diyelim. 20 olan kayp ve kaaklardaki kayb aa drlebileceini dnrseniz ne kadar kaynak olduunu, ne kadar kaynak yaratlabileceini grebilirsiniz. Hemen arkasndan tasarruf ve verimlilik. 1997-98 yllarnda gndeme getirdiimiz, elektrik ileri etd idaresinde almalar yaplan verimlilik ve tasarruf yasas, o gnden bu gne kadar mecliste bekletildi. Pek ok hkmetin bu konuyu gndeme getirmedii noktada bugnk hkmet bunu gndeme getirdi. 1997 ylndan bu yana ge de olsa gndeme geldi, ama pek ok eksiklikler ierdiini biz biliyoruz. zellikle ayakl olmas gereken verimlilik ve tasarrufun gz ard edildiini biliyoruz. Burada 3 milyon dolarlk bir kaynak olduunu biliyoruz. Bunun da hzla aktarlmas gerekiyor. Mevcut almalar ierisinde para yok deil, burada bir kaynak salama olanamz var. Saytay raporlar mecliste 1,5 yldr bekletiliyor. Bu raporlarda; Trakya Gta doalgaz evirim santrali 524 milyon dolar, niver 476, Ova enerji doalgaz evrim santrali 872, doa enerji 93, Fethiye HES, al HES 8, Mercan HES 1,6, Dilovas doal evirim santrali 391,5 milyon dolar, Ankara doalgaz evirim santrali 91, Sugz 772, Adapazar doalgaz evirim santrali 63,5 milyon dolar. Byle uzayp giden bir liste var. Listeyi alt alta koyun milyon dolarlar toplayn ne kadar kamu zarar olumu, baz kaynaklar nerelere gitmi, bunu okuyun; ama burada en nemlisi mecliste 1,5 yldr bekleyen Saytay dosyasn meclisin soruturmas lazm. Sadece yce divana bazlarn gndermekle i bitmiyor. Burada demokrasiden de sz edebiliriz. zal, 12 Eyll olmasayd biz zaten pek ok eyi gerekletiremezdik diyor, zelletirme konusunda. Demokrasiden uzaklatrldka kaynak israfna neden olabilirsiniz. Bugne kadar iinde yaadmz corafyalardaki demokrasiden uzaklamayla kaynaklarn nereye gittiini dnrseniz bundan da belli bir kaynak olacan dnebilirsiniz.Alt alta koyduumuzda ok miktarda kaynamz var paramz yok deil, nemli olan niyetimizin olmasdr. Nkleer santraller bal da var ona da deinmek istiyorum. lkemizde nkleer santrallere ihtiyac olmadn sylyoruz. Burada birka eliki var; talep tahminleri dile getiriliyor, 2020 ylndan sonra zkaynaklarmzn yetmeyecei syleniyor, eitlendirmek lazm deniyor, 2000 ylnda, 2005 yl iin tahminler yaplyor. Bizim buradaki taleplerimiz EMOda % 11 sapma olurken Enerji Tabii Kaynaklar Bakanlnda %27,5 sapma gzlenmi. Dolaysyla bunu deerlendirmek kazm. Bizim enerji potansiyelimiz 2020 130
yllarnda da yeterli olur diyoruz. Bunun zerinden giderek nkleer santrallere ihtiya olmadn sylyoruz. Ayrca Enerji piyasas dzenleme kurulu, enerji tabii kaynaklar bakanl zaman zaman bir takm tartmalarn ierisine girdiini de gryoruz. EPDK bakan Sayn Gnay geen hafta bir toplantda unu dile getiriyor. Yabanc sermayeyi lkemize getirmek iin devletin mutlaka yatrmlardan elini ekmesi lazm. Devlet unu aklasn, biz yatrm yapmayacaz. Bunu desin ki yabanc sermaye gelsin, yoksa gelmiyor. Ortada byle bir ey var; ama Enerji Tabii Bakanl da arz gvenlii acsndan diyor ki, ben yatrmlar yapacam, gerekirse nkleer santral de yapacam. zel sektre her eyi devredersiniz, her eyi satarsnz, her eyi zel sektrn piyasa anlayna brakrsanz ne yapacaktr? Yatrm en kolay yere ayn su gibi nerden kolay gelirse ordan gelecektir. zellikle doalgaz santralleri gibi yatrm en kolay yerlere yapacaktr ki, bu gemite de byle olmutur. nk ucuz ve hzl, hemen paraya dnecek bir yatrmdr. Kmre, Sugznde bir tek yatrm yaplmtr, o da ithal kmr kullanlarak yaplmtr, yaplan santralde yerli kaynaklarmza nem verilmemitir.
131
SORULAR VE YANITLAR: Murat Kaya: Elektrik-Elektronik Mhendisiyim, Sayn Demirkrana 3 sorum olacak: 1997 ylnda siz TEA genel mdr iken blgemizde yeni bir yaplanmaya gidildi. Diyarbakr bilge illerinin bal olduu blge mdrl Batmana kuruldu. Ancak bilge mdrl kurukurken Batmanda hibir bina, personel ve teknik altyap bulunmamaktayd. Diyarbakrda ise 200den fazla personel, hizmet binas, lojman ve dier imkanlar sz konusuydu. 1. sorum: Blge mdrlnn Batmanda kurulmasndaki gereke neydi? 2. sorum: Diyarbakr, blge enerji sistemi asndan stratejik bir noktadayken Batmana blge mdrlnn kurulmas doru muydu? Ya da ne kadar doruydu? Bu soruyu sorarken ben il milliyetilii yapmyorum ama doruluu pheli byle bir karar siz alrken il milliyetilii yaptnz m? 3. sorum: Blge mdrlnn Batmana tanmasnn sizin milletvekili olmanzda etkisi oldu mu? Afif Demirkran: Benim genel mdrlm dnemimde blge mdrlnn Trkiye genelinde bir yeniden yaplanmas vard. Fiziki olarak hemen Diyarbakrn bitiik ili Elazda bir blge mdrl sz konusuydu. ki komu ilde bunun fiziki olarak Batmana tanmas halinde blgenin daha merkezine yerleeceine dair teknik raporlar var. Bu teknik raporlar nme konduunda, blgeyi tamamen kucaklamak iin iki komu ildense orada daha merkeze yerleecek bir blge olsun eklindeki teknik rapor gerekesiyle bunu bu ekilde yaptk. Diyeceksiniz ki neden Mardin deil, belki Batmanl olmam bu konuda psikolojik etkisi olmutur; ama Diyarbakr yerine Batmann seilmesi, tamamen fiziki olarak blgeyi kucaklamak iindi. Ben de il milliyetilii yapmyorum, ama 2 komu ildense arada daha merkze yerleecek bir blge olsun eklindeki bir teknik rapordan ileri geliyor. Milletvekili olmamda bir ektisi oldu mu? Tabii yaplan her gzel eyin dolayl olarak bir gn bir getirisi oluyor. Petrol ve su bu blgede var, fakat getirileri doru drst yok. Trkiyede yllardr hem yabanc irketlerden hem de Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklndan devlet hissesi alnrd. Bu devlet hissesinin tamam hazineye giderdi. u anda grlmekte olan petrol yasas tasarsnda ki komisyondan geti, devletin petrolden alm olduu hissenin %50sinin ilgili olduu ilin zel idare hesabna aktarlmasn kabul ettirdik. Enerji Bakanlna ve komisyona kabul ettirdik, Genel kuruldan geerse Batman, Diyarbakr ve Adyaman arlkl olarak petrol reten illerimize devlet hissesinin % 50si buralara kalacak. Yarn bunu seim propagandasnda kullanrm, ben bunu blge iin yaptm, ama gn ve saati geldii zaman insanlar bundan dolay bana sempati ile bakp oy verirlerse per bamn stne koyarm. Erhan Karaay (EMO stanbul ubesi): Sayn Demirkrana; Baz anlamalardan daha sonra haberdar oluyoruz. 13-16 Aralk tarihlerinde Dnya Ticaret rgtnn 6 bakanlar konseyi toplants Hong-nkogda dzenlenecek. Yine enerji sektryle birebir ilintili ve halen srmekte olan bu hizmet sektr ticaret genel anlamas GATSn grmelerinin yan sra yeni bir anlama NAMA ad altnda gndeme gelecek. Sanyorum hazine yetkilileri de oraya katlacak. Bu anlamada tarm dnda enerjiyi de ilgilendiren bir dolu hkmler, dnya leinde lkemizin birebir ilgilendiren bir ekilde orada masaya yatrlacak. Buna hazrlkl olarak m gidiyoruz? Bu anlama iinde enerji sektryle ilgili hem lkemiz, hem de blge iin dnlen dzenlemeler hakknda eer bilgi varsa sayn milletvekili paylarsa seviniriz. Cevap: Teekkr ediyorum, bu toplantdan da, ieriinden de, NAMAnn neler ierdiinden de u anda bilgim yok. Ancak sizin bilginiz varsa size kartm vereyim beni bilgilendirirseniz ben ilgili makamlarla temasa geerim, uyarlarnz dorultusunda
132
incelerim, olduu gibi onlara aktarrm. Ynlendirici olmas asndan iyi olur diye dnyorum.
Hseyin Yeil ( Trkiye Mhendisler Odas Yrtme Kurulu yesi): Hasan Beye sorum olacak. Bu planlamay hi yapmadmz iin, lafn arasnda yle bir ey dedi; gen potansiyelin ve inancmz gerei de her evde 3-5... aslnda bu bizim aleyhimize diye de dnyorum. Nfus planlamasna, doum kontrolne inanyor musunuz? Hasan Kl: Nfus planlamasna tabi inanrm, ama unu sylyorum, gelien bir teknoloji var. Dnyada buna paralel olarak bu teknolojiye uyum salayan insanlar var. Sz konusu, bu insanlarn bu teknolojiye uyum salamasnda dikkat edebilecei en nemli ey, toplam kalite kavram. Bunu felsefik olarak kendi iimizde benimsersek bizim yola kabilme olaslmz ok zayf. Dolaysyla o standartlar iyi kavramak lazm. Bunun iinde sizin sylediiniz hereyi var. Alaeddin Aras (Trkiye Mhendisler Mimarlar Odas Birlii Yrtme Kurulu yesi): Benim sorum da DS Blge mdr yardmcs ve sayn Demirkrana; Hasankeyf gmlecek, sayn belediye bakanmz dn burada ok net olarak syledi; Hasankeyf, olmazsa olmaz bir tarihi deerdir. Bu konuda tatmin edici bir aklama rica ediyorum. Hasan Kl: Ben bir mhendisim, su potansiyelinin insanlk hizmetine sunulmas dorultusunda proje retmek, enerji retmek, fayda salamak, insanln rahatn, saln korumak dorultusunda zerime den grevi yaparm. Biz projesini yaptk ve devlete sunduk, kati projesi var, hizmetinin ne olaca, retecei enerjiyi, ne kadar su dolaca, karakteristiini, salayaca faydalar, tmn anlatyoruz. Yaplr m yaplmaz m, bu devletin politikasna kalm bir ey. Sayg duyarm. Afif Demirkran: Cevab olmayan bir soru sordunuz aslnda. Batmanl olmasaydm cevab ok daha kolayd. Ben milletvekili olduktan sonra mecliste ilk konumam hasankeyfle ilgili yaptm. Biz enerjici olarak, enerjinin ucuz retimine, kaynaklarnn deerlendirilmesiyle ilgileniriz. Yerli kaynaklarn gelecei kurtarr, ithal kaynaklara gerek yok. Ilsu da o yerli kaynaklardan bir tanesidir. Tarihi eserlere maalesef rahatszlk verecek olan santrallerimiz olabilir. Bazlar belki evre boyutuyla rahatszlk verebilir. Ilsunun yaplmasn bir enerjici olarak pozitif olarak alglyorum. Blgenin tarihi ve kltrel hazinenin de bir ekilde, olmas gerektii haliyle muhafazasnn gerekliliine inanyorum. Bunu sayn babakana da iletmi bulunuyorum, DSye de ilgili talimat verilmitir. Hasankeyfin kurtuluu nasl olacaktr? u anda nihai ve net bir proje olmad iin; ilgili konsorsiyumun da kredi temin edip edilmeyeceine dair bilgim olmad iin, temin edemeyeceine dair kanaatim daha fazla olduu iin, fazla yorum yapmayaym. Ama Hasankeyfi hepimiz seviyoruz. Bir Hasankeyf vastasyla, blgemizin dnyaya tantmn salamak lazm. Gerek kltrel olarak tantmn salamak, gerekse ekonomik olarak blgeye yarar salamas iin bir projenin salanmas lazm, bunun takipisiyiz. Hasankeyfin Hasankeyf olarak muhafaza edilmesi, bunun turizmin emrine bir kltr ve tarih varl olarak verme, daha fazla insann blgeye gelip hem ekonomik olarak katkda bulunmas, hem de tantmnn salanmas gerekir. Nee zgen (Sosyolog): DS blge mdr yardmcsna: bize su politikalaryla ilgili bilgi vermediniz. nmzdeki dnemde DSnin atk kanal oluturmas iin ne kadar milyon
133
dolar ayrdnz syleyebilir misiniz? Yani DSnin u an yapmas gereken ii yapmas iin ne kadar para ayrdnz. Demirkrana: Gemi dnemlerin politikalarndan bu hkmet sorumlu tutulamaz, ama bu hkmet de kendi politikalarndan sorumlu tutulmal. Uygun bir dille yle diyelim; AKP iktidarnn zelletirme dnda ne tr bir enerji politikas olduundan sz edebilir misiniz? Nacaroluna: % 70lik bir kaak elektrik kullanmna dair bir sylemi yaygnlatrmak ok doru olmayabilir, acaba bunun parasal deeri nedir? Kocaelindeki ya da stanbuldaki %19luk kaan parasal deeri ile blge illerindeki kaan parasal deerini karlatrabilir misiniz?
Hasan Kl: DSnin yatrmlarnda DS baraj yapar, tarm ya da insanlarn salyla ilgili yatrmlarda bulunur. Ama atk su kanal konusu, yerleim birimlerinin yneticileri tarafndan gndeme getirilen ve devlet yatrmlarnda yer alan bir konudur, bizim DS yatrmlarnda yer almamaktadr. Afif Demirkran (Batman milletvekili): zelletirme yapyoruz, enerji sektrnde de zelletirme yapacaz. zelletirme iin amac deil, ama daha verimli, daha kaliteli daha yeterli, daha ucuz, daha evre dostu enerjiyi devlet kaynaklarnn kullanmadan temin etmektir. nk devlet kaynaklar yle bir duruma gelmitir ki 200 milyar dolarn zerinden bir bor ile biz bu lkeyi AKP olarak devraldk. Ancak 3 ylda uygulanan politikalarla, sadece faizin dmesinden yapm olduumuz tasarruf 90 katrilyodur. DS nmzdeki 30-40 yln projesini ihale etmi bulunuyor. 10 yl nce bir proje ihale ediyorsunuz ve bu gne kadar % 5-10 ancak gerekleiyor. Ama o proje kendi iinde her yl fiyat artarak geliyor. Belki gn geldiinde ihale etmi olsanz proje daha az bir maliyete tamamlanacaktr. Bundan sonra banka batrmamak, kayp-kaaklar minimuma indirmek, hatlar zamannda onarmak, santralleri zamannda rehabilite etmek... Btn bunlar tedbir olarak yaplyor. Yaplacak planlamalar yle dinamik olmal ki bunlardaki getiriyi, bunlardaki art deer ilave edilerek, ileriye dnk olarak ve aradaki fark ki devlet bunu btesinden yapamyor, o zaman diyoruz ki zel sektr tarafndan yaplsn. Niin Trkiyede kaba sanayi var da Avrupada High-tek var. High-tek olan yerde enerji tketimi der. lk defa Trkiye, bu hkmet zamannda AR-GEye arzu edilen miktarda para ayrmtr ve ilk defa bu lke MEBe btn bakanlklardanMilli savunma bakanlndan dahi daha fazla bte ayrmtr. Bunlar grmek lazm diye dnyorum. Teekkr ediyorum. Arif Nacarolu: ben rakamlar genelde kWh cinsinden karmtm, ama bu 10 ilin kaypkaak miktar Trkiyenin yaklak tketiminin %3,5-4 civarnda. Dolaysyla 8 milyar dolar gibi bir para tahsil edildiini hesap edersek, 10 ilin toplam 300 milyon dolar gibi bir eye tekabl eder. Fahrettin ada: Deerli arkadalar, blgenin kaynaklar, zenginlikleri konusunda konuuldu. Blgenin enerji kaynaklar, yeralt, yerst zenginlikleri gerekten ok fazla. Blgenin geri braklmlnn temelinde blgenin teki olmasndan kaynakl skntlar vardr. Biz GAP projesini bitirebilmek iin ihtiya duyduumuz 15 milyar dolar IMF, Dnya bankas v.s. ararken, maalesef yaanan atma dneminde 200 milyar dolar gibi bir rakam askeri harcamalara kattk. Bu lkenin bar ve demokrasi projesine ihtiyac var. Hep beraber bunu gelitirelim. lkelerin zenginlikleri, kendi balarna bela olabilecek bir konuma dnebilmekte. Biz, gemite altn ve maden kaynaklar konusunda Latin Amerika halklarnn bana ne geldiini biliyoruz. Bugn uygulanan proje ile, Ortadouda Ortadou halklarnn zerinde oyun oynanmaya alyor. Gelin bu blgede, bu lkede 134
bar ve demokrasi projesini hayata geirelim, 200 milyar dolarlarmz kuruna, silaha, askeri harcamalara deil, bu lke halklarnn zenginliklerine katalm.oturumu kapatrken katlmclara belgelerini vereceiz. Tm etkinliklerimizde milletvekillerimizi aramzda grmek isteriz. Bylece tm sorularmz muhatabna ulaabilecektir.
135
PANEL
Sosyo-Ekonomik Yapnn Enerji Kullanmna Etkileri ve Sektrel Sorunlar
Panel Yneticisi : Tark DEN EMO Diyarbakr ube Ynetim Kurulu Bakan
Panelistler: Halil ALI Frat DOAN Musa EEN Prof.Dr. Nee ZGEN Ali NC TEA Gen. Md. Yrd. TEDA Mdr EMO zmir ube Yn. Kur. Bk Ege ni. Sosyoloji Blm Tes- Diyarbakr 1 Nolu ube
136
Tark den: Deerli konuklarmz, Trkiye Mhendis Mimar Odalar Birliinin deerli yeleri, Sosyoekonomik Yapnn Enerji Kullanmna Etkileri ve Sektrel Sorunlar konulu panelimize hepiniz ho geldiniz. 2 gndr bizleri sabrla dinlediniz ve salonda gerekten ok iyi bir enerji var. Katlmc arkadalarmzn da uzmanlk alanlarnda iyi bir noktada olmas forumumuzun ok iyi bir ekilde gemesini de salyor. Bunun iin btn katlmclarmza tekrar teekkr ediyorum. Deerli arkadalar, ben panelistlerimizi srayla tantarak buraya armak istiyorum. 1. panelistimiz TEA Genel Mdr Yardmcs Sayn Halil Al, 2. panelistimiz Elektrik Mhendisleri Odas zmir ube Bakan Sayn Musa een, 3. panelistimiz Ege niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji blm retim grevlisi Sayn Prof. Dr. Nee zgen, 4. panelistimiz Tes- Diyarbakr 1 Nolu ube Bakan Sayn Ali nc, 5. panelistimiz TEDA Genel Mdrlnden Sayn Frat Doan. Deerli arkadalar, panelistlerimiz, biraz nce de belirttiimiz gibi birbirinden deerli ve konularnda uzman arkadalarmz. Burada ok iyi bir kadroya sahibiz, sizinle beraber. Bu kadroyu sizler btnlyorsunuz. Panelimizden ok iyi sonular kmas midiyle panelimizi balatyorum. Deerli arkadalar, panelimiz 15 dakikalk konuma srelerinden oluan tek turla balayacak, arkasndan 10 dakikalk bir ara vereceiz. Aradan sonra tekrar bir araya geldiimizde bu kalabal elden brakmamak suretiyle, ayn enerjiyi devam ettirmek suretiyle soru-cevap ksmna geeceiz. Amacmz konumalar 1 turla snrlamak; ancak panelistlerimizin eksik braktklar veya ifade etmek istedikleri ilave bilgiler varsa yine soru-cevap ksmnda sizlere sunacaklardr. Panelist arkadalarmz konumalarna balarken kendilerini tantrlarsa seviniriz. 1. panelistimizden balyoruz. TEA Genel Mdr Yardmcs Sayn Halil Al, buyurun. Halil Al: Teekkr ediyorum Sayn Bakan. Herhalde nce bir zgemi yapacaz. Ben Halil Al, 1956 Elaz doumluyum, ilk, orta ve lise tahsilimi Elazda yaptm, niversite renimime 1973 ylnda Ortadou niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir-Blge Planlamas blmnde baladm, daha sonra gerek kendi rzam, gerekse de kaderin rzasya 1976dan itibaren Frat niversitesi Elektrik Mhendislii blmne devam ettim, 1980 ylnda mezun oldum. Ayn yl yksek lisansm tamamladm, daha sonra 1981 ylndan itibaren u anda genel mdr yardmcs olduum kurumun en taban dediimiz blge mhendislii ile ie baladm, daha sonra Hazar hidroelektrik santralinde, iletim ebekeleri iletme bakm daire bakanlna bal blge mhendisi olarak baladm, mesul mhendislik, daha sonra bamhendis oldum. Keban iletme grup mdrlnde 137
Gneydou Anadolu ebeke iletme mdrl yaptm. 1995 ylndan itibaren 2000 ylna kadar Keban iletme grup mdrl grevini yrttm. 2000 ylnda, genel mdrlkte iletim hatlar iletme bakm mdrl grevine getirildim. 2003 ylndan itibaren de TEAta genel mdr yardmcl ve ynetim kurulu yelii yaptm. Bu arada da ksa bir dnem, bal ortaklmz olan ELTEMTEKin ynetim kurulu bakanln yaptm. Yani aslnda gzm TEKte atm, 25. ylma girdim. Devlete hizmette bitecek, daha sonra da 25. ylm bitirince, 25 yl + 1 gn olunca emekli olacam ve kendi iimi kuracam. nk hep zelletirme deniliyor. Gerekten de enerji sektrnde, bilhassa elektrik sektrnde elektrik mhendislerinin ve teknik elemanlarn hizmetlerine ok ihtiya duyulacana inandm iin bu hizmetimi biraz da zel sektrde vermeyi dnyorum. Hep byle kamu ve ey taraf olduk. Bu sefer kark oturduk bakan herhalde. nk TEDAtan arkadam sa bata, ben sol bata, yanmda yine kamunun ok deerli bir temsilcisi sendika bakanm ve hocalarmz da ortaya aldk ve bir de tabii EMOnun ok deerli temsilcileri de ortada kald. Aslnda taraf olmak filan deil, esprisi. Zaten tarafz. Hepimiz lkeden tarafz. Bu lkenin iyiye gitmesinde ne yapabilirizi tartyoruz. Tabii ben zellikle leden nceki oturumda, bakandan sz almadan oradan mdahalemden dolay Arif Hocamdan zr diliyorum. Yani mdahale etmek zorunda kaldm konu uydu: tabi kamuda alanlarn yle bir avantaj var size gre. Ellerinde bir sefer dokmanlar var. Yani bu dokmanlar gerek deerleri yanstyor. Yani imdi ben hocama sayg duyuyorum; yaa da benden kktr, 58 doumlu, ben 56 doumluyum. imdi mesela Afin-Elbistanla ilgili bir eyi vard, konumas vard. Yani Ona ya talebeleri yanl anlatm veyahut yanl enformasyon olmu. nk Afinde Ada 4 grup, gene Afin Bde de 2 grup var. Ancak 150 milyon dolar vererek baca gaz artma tesislerini yapamadklarndan dolay almamas gibi bir keyfiyet sz konusu deil. Yani bende bugnk deerler var. te hocam da belki oraya uradnda, belki talebeleri ya ona ho grnmek iin bir ey sylemi olabilirler, ya da yanl informe etmilerdir. nk benim elimde dnk deerler var. Afin-Elbistan termik santralinde 4 grup iaretledim. 2 grup alyor. Grubun bir tanesi, 12/06/2002 tarihinde stator rotorunda atlak var, ne zaman bitecei belli deil. Yani tamiri bitmi olsa devreye girecek. Elbistan B dieri de. 3. grup ta alabilir, emre amade gibi gzkyor. Ama yle bir keyfiyet sz konusu: Demin de dediim gibi Elbistan Ada ve Bde toplam 8 nite var; ama kmr ve su ancak 4 nitenin almasna imkan veriyor. imdi bu sektr bilen arkadalarmz ok iyi bilir. Afinin kurulu gc 1360 MegaWatt. Bu 1360 MWatt 4 gruptan mteekkil A santrali iin sylyorum. Ama drt gurubun yan yana altn gren hibir arkadamz yoktur. alamamtr. Yani kmr santrallerinde byle bir ey var. Yani EA doru drst ey yapamad, bakm yapamyor diyelim, baka eyler syleyebiliriz. Paras olmayabilir. Bunlara katlyorum. Yani Elbistanda 4 grubu yan yana hi altramadk biz. Sistem operatr biz olduumuz iin sylyorum. nk TEA ayn zamanda sistemi operate ediyor. Yani hem ynetmelikler dzenliyor, hem iletim tesisleri yapyor, arzalarn gideriyor. Bir de bunun yannda sistem operatrl yapyor. imdi sistem operatrnn elinde gerek deerler olur. Bunun iin bizim size kar byle bir avantajmz var. Eer bize sorarsanz size doru eyleri syleriz. Mesela bugn sabah aldm. te Kemal Beyde sylyor. eitli zamanlarda da EMO her ortamda bu sylemlerini dile getiriyorlar. Trkiyede 2004 yl sonuna gre 36500, u anda 38500 MWatt kurulu gcmz var. E bu kadar fazlamz olmasna ramen ne istiyorsunuz siz. te byle sknt falan olmaz, siz bou bouna sknt yaratyorsunuz veyahut byle eyler sylyorsunuz bir yerlere anak tutuyorsunuz. Yok byle bir ey. nk bizim dnk gene aldm deerleri size sylyorum. Paylamak asndan. Geri konumuz bakan, sosyoekonomik yapnn eyi, ama ona da gelelim. ok nemli deil ama, bence bilgilendirmek ve karlkl paylamak daha iyi olur diye dnyorum. imdi 03.12.2005 138
gn itibariyle, bugn, emre amade kapasitemiz 25.300 MWatt. Yani imdi bizim u anda, sabah milli yk tevzii merkezimizden, sistem operatrnden aldm deer bu. Btn alabilir santralleri alt alta st ste koydular, doalgazda bir sknt olmazsa, Rusya doalgaz kesmezse veyahut Bota bize doalgazda sknt yaratmazsa, elimizdeki kapasite bugn iin 25.300 MWatt. Sistem puant kasm aynda 24.800 MWatt oldu. Yani elektrie en ok ihtiya duyduumuz 17:00 - 22:00 saatleri arasnda 24.800 MWatt tketiyor. Tabii bu pik deer, yani her zaman byle deil. Mesela 01:00da 14.000 MWatta dyor. Ama elektrik enerjisi zaten denetlenebilir bir enerji deil. Ne zaman ne tketecei belli deil. u anda burada lambalar yanyor. Bir arza olur, sner, bunu kaybedersiniz, sistem frekans alr gider. Yani buna benzer eyler olur. Srekli denetleyemezsiniz. imdi bu durumda, emre amadenin kurulu gce oran %66, bu her zaman byle; ama ne zaman kamu elindeki santraller rehabilite edilir. Bakn size bir zel sektr santrali rnek vereyim. Gene kmr santrali. Doruduru, yanltr tartmyorum. Bu gr meselesi. Benim grm farkl olur, sizin grnz farkl olur. Park termik santrali 4 gurup ve 4 de her zaman alyor. Dnk alma deerleri de 150 MWattlk 4 grup var. 145-145-150-150 MWatt deerinde alm. Yani iyi alyor, kt alyor. Aslnda kamudan giden adamlar altrlyor; ama belki de metodolojide farkllklar var. Dileriz kamu da zel sektr zihniyetiyle alr. Daha gzel alr. Soma Termik Santralinin kmr ok kaliteli, srekli verimli almas gereken bir santral. 8 grubu var ve 6 tanesi arzal. Bunu isterseniz size daha sonra verebilirim. Bu, dnk deerler, biz bunu her gn takip ediyoruz. imdi byle bir keyfiyet sz konusudur. Ayrca gene Kemal Beyin eyi vard. Yani talebi ikin gstermek gibi. Yani byle bir eyin, aslnda hocamn yetitirdii talebeler olarak bizlerin veyahut sizin arkadalarnz olarak bizlerin hibir siyasi iradenin tesiri altnda kalarak, talebi yksek gstererek, birilerine, baz yerlere bir eyler yapabilmek gibi bir dncemiz olamaz. En azndan, aslnda sizin sylediklerinizi kullanabilirsem, u son 3 yllk kendi dnemimizi de methederim. unu sylemek istiyorum. Her eyi kendi dneminde ve mecrasnda tartmak lazm. imdi mobil santraller konusu oldu, gene Kemal Beyin. Mobil santraller yle ok almyor. Yani mecburen altrdmz mobil santraller var. Onlarn deerlerini size ksaca okuyaym. Toplam 11 tane mobil santral var. Batman 11 MWattla alyor, Hakkari 12 MWattla, Siirt 13 MWattla, Van 17 MWattla, PS3 6 MWattla alyor. Kzltepe almyor. Esenboa, Krkkale, Isparta, Samsun 1 ve Samsun 2 mobil santralleri de altrlmyor. 2 yldr altrlmyor. Buradaki mobilleri gerilimi regle etmek iin altryoruz. Biz eer anlurfa-Kzltepe hattn bu sene yetitiremeseydik, burada yazn, her gn 100-150 MWatt inkita yapacaktk. Yani geen sene olanlar biliyorsunuz. Viranehirde parti binalar taland, kaymakamlk binalar taland. ok gzel bir neri getirdi sabah oturumunda ticaret ve sanayi odasndan gelen arkadamz, kullanmak lazm. Dedi ki: Damlama usulyle sulama yapan iftiden bir miktar para alma. Ya da azaltmak lazm. Hakikaten enerjinin pahal olduunu ben de kabul ediyorum. Aslnda btn argmanlarn st ste koyduumuzda enerjinin bir maliyeti var. Ama Trkiyede yaam standard dk olduu iin 8-9 sentler pahalya gelmi gibi oluyor. Avrupada da bu byle ama, Avrupann yaam standart yksek. Ben mesela dn kk bir hesap yaptm. Yani imdi kayp-kaaktan bahsediyoruz. Bir ailenin 300 kWh enerji tkettiini dnn. u anda mesken 120.000 lira bildiim kadaryla. arpn, 36.000.000 lira ya da 40.000.000 olsun. Bu izafi bir kavram. Belki de 15 gn sigara imezse hem saln kazanacak, hem de elektrik parasn deyecek. Senin tuzun kuru, nasl olsa bunu deyebiliyorsun filan diyebilirsiniz. Ama ben bir realiteyi ey yapyorum. Kayp-kaak bir kltr meselesi. Ben her zaman TEDAtaki arkadalarma unu sylyorum. Bakn biz iletim irketi olarak kaliteli elektriin standardn 2 senedir yakaladk. Yani kaliteli elektrik ne demek? Frekans 50 Hz. olan, gerilimi nominal gerilim 139
seviyelerinin % 5inden fazla sapma gstermeyen elektrik demektir. Ama bunu sylediimde bir sanayici kyor, sen byle sylyorsun; ama srekli elektriim kesiliyor, pr pr ediyor, osilasyon yapyor diyor. Halbuki bizim son 2 ylda 50 Hz.de tutma oranmz % 93, 49,95teki % 5, yani hemen hemen standard yakaladk ve Avrupa Elektrik letmeleri Birlii UCT de bunun iin Trkiyeyi kendisine balayacak. Dn bahsedildi. Burada arkadam bahsetti. Byle bir standard yakalam bir iletim irketiyiz, ama sonuta elektrikler nihai tketici olan sanayiciye ve mesken kullancsna doru drst gitmiyor. Ben de bunu kabul ediyorum. Burada mutlaka TEDAtan arkadalar bunun sebeplerini syleyeceklerdir. Yani hakikaten byle skntlar biz de yayoruz. Yani bakan bize diyor ki; benim elektriim kesiliyor. Bakann da elektrii kesiliyor. Dn tesadfen NTVyi izledim. Bakann bir konumas vard, rportaj vard. Gazeteci Muharrem Sarkaya diyor ki; ben ilide oturuyorum, dn 7 sefer elektriim kesildi. imdi Gneydounun da enerji sorunu bu ite. Aslnda retiyoruz, bu kadarn tketmiyoruz gibi sylemleri zaten Arif Hocamda anlatt yani bunlardan vazgemek lazm. nk u anda batda da ok miktarda elektrik retiliyor. Yani doalgaz geldikten sonra. Hani Kemal Bey diyor: ite 2000 ylnda 129 milyar kWhti, sizin yaptnz hesaba gre 2005te 197-214 filan olacakt, hani nerde falan. Fakat planlamac 2001de byle bir kriz yaanacan bilemez ki. Yani gemite, o tarihte elektriin tketim talep tahmini %8,9. u anda dnk rakam %7,2. planlamac buna gre bir hesap yapyor. Katlyorum, imento fabrikalar, Trkiye, demir-elik sektrnn kirli baralarnn mekan oldu. Bundan kurtulalm. Bu beni ilgilendirmiyor. Bir tketici varsa, bizler kamu sektrnde alan insanlar olarak, o tketiciye elektrii salamak zorundayz. ster High-tech kullanr, ister kirli bara kullanr. Bu bizim problemimiz deil aslnda. Yani bir insan elektrik tketiyorsa, bizler o elektrik enerjisini, o kullancya gtrmek zorundayz. Aslnda biz yalnz mhendis gzyle bakyoruz bu konuya. Dn de sylemitim, hibir ekilde bu lkenin kt kaynaklarn herhangi bir zel veya tzel kiiye peke ekmek gibi, hibir yneticinin bak olamaz. Bakn dn de syledik; yap ilet, yap ilet devretler bir garabettir. Mesela Birecikte elektrik 13-14 sentlerde. Daha fazla retirsek bu daha da dyor. Dnk oturumda sylendi: hidrolik santraller altrlmayarak, doalgazlar altrlp onlara para kazandrld. Gerekten yok yle bir ey. Biz, geen sene su santrallerini 4,5 milyar kWh fazla altrarak hkmetin elektrie zam yapmamasn saladk. Bunu sistem operatr yapt. Kusura bakmayn belki tamamen panel konusu bu deil ama Tark den: Sayn Al son cmlelerinizi alabilir miyim? Halil Al: Bakan isterseniz son cmlemi almayn, henz konuya bile girmedim; ama kesebilirim isterseniz. Tark den: Katky soru-cevap ksmnda yeniden yaparsnz. Halil Al: Sosyo-ekonomik yapnn da elektrik enerjisine bir katks var. Sosyo- ekonomik yap dediim nedir? Sanayileme, ticaret, tarmsal sulama ve meskenlerde kullanma. Trkiyede 2004 sonu itibariyle meskenlerde kullanlan oran %23lerde, sanayide kullanlan % 50, ticarette kullanlan %27 mertebesinde. Bunlarn yaps byle. Dou ve Gneydouda bu daha farkllk gsteriyor. Sanayi ve ticaret az olduu iin daha ok tarmsal sulamada ve meskende kullanlyor. imdi bu talep tahminini etkileyen bir sr sebep var. Gayri safi yurt ii haslalar, corafik yaplar, yalar, demografik etkiler. Ama bunlar ok nemli deil. Yani ben de hocama tamamen katlyorum. Bir sr slayt hazrladm; ama son konumac olmann hem avantajlar, hem dezavantajlar var. Baz syleyeceklerinizi sizden nceki konumaclar sylyor. Siz ayn eyi tekrarlarsanz kt, onu sylememek iin slaytlarn hepsini attm; irticalen aklma gelen eyleri konuuyorum. Zaten o slaytlara yazdklarmzn da ou kitabi, teorik, pratikte realitesi olmayan eyler. Yani inanarak sylyoruz, ama gereklemiyor. Pratikte gerekleenleri konuuyoruz. Ben 25 yllk tecrbemi ve u anda tepede bir ynetici olmamn avantajyla bunlar sizlerle 140
paylamak isterim. Ama bunu isterseniz soru-cevap olduunda paylarz. nk dediim gibi, sosyoekonomik yapnn enerji kullanmndaki etkisi, bilhassa Dou ve Gneydouda ok nemli. Ama en azndan ben TEA olarak yle diyorum: Dou ve Gneydouda iletim problemimiz yok. Yani bunu dn arkadalarm belirttiler. Hakikaten ok byk abalar gsterdik. Ben 1989da ebeke iletme mdr olduumda, Vanda 10 MVAlk bir trafomuz vard. Yk de 7 MWatt civarndayd. u anda 200 MWatt kurulu gcmz var. Yani 15 ylda 10 MWattan 200 MWatta gelmi. Nasl geldi? Bunu hepinizin takdirine brakyorum. Aslnda, dediim gibi teviklerle beyaz sayfa aarak, belki bundan ncesinden vazgeerek Geri bu bizim iimiz deil, yani TEA olarak elektrii ne alyoruz, ne satyoruz. Yeni piyasa, bize yalnz elektriin iletimi be baz ynetmeliklerin karlmas konusunda grevler verdi ve bu grevleri de TEA olarak ok iyi bir ekilde yapmaya alyoruz. Sabah Afif Beyde syledi. Aslnda onun isteini yapyoruz. u anda Dou ve Gneydou Anadoluyu 380 KVluk en byk enerji iletim hattyla kapatyoruz. Ardan Van, Hakkari, Cizre ve Silopiye getireceiz. Yukarda kuzeyi, Karadenizi tamamladk. Sonuta TEA olarak skntlarmz, Dou ve Gneydouda gemite yaplm, ekonomik mrlerini tamamlam baz enerji iletim tesislerimizi yenilemekle snrl. Bunu da en ksa srede yapacaz. Dediim gibi bakan, bu balamda, bana verilen bu srede szlerimi burada tamamlamak istiyorum. Ama soru-cevap ksmnda, byk ihtimalle, katklarmzn daha fazla olacan dnyorum, teekkr ediyorum.
Tark den: Sayn Ala biz de ok teekkr ediyoruz. Ancak unu da belirtmek istiyorum: imdi, da bamllk gerekten de lkemiz iin olduka olumsuz bir portre. Bu portre, sayn genel mdr yardmcmzn Rusya doalgaz kesmezse eklindeki szleriyle ok daha belirgin bir ekilde karmza kyor. Ayrca kayp-kaan bir kltr meselesi olduunu syledi Sayn Al. Ancak bunu, nmzdeki dakikalarda biraz daha tartmamz gerektiini dnyorum ben. O anlamda kendilerine tekrar teekkr ediyorum ve sz Sayn ncye veriyorum. Ali nc: Teekkr ediyorum Sayn Bakan. Deerli arkadalar ksaca ben de kendimi tantaym. 1960 Mardin doumluyum. lk, orta ve lise renimimi Trkiyenin eitli illerinde yaptm. Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Bilgiler Fakltesi Sosyal Antropoloji Blmn okudum. 1980 darbesiyle birlikte 4 yl devam eden bir srgn hayatm oldu yurtdnda. 1985de geri geldim. Eski adyla Tek Mardin letme Mdrlnde greve baladm. 1988den bu yana Tes- Sendikas Diyarbakr 1 nolu ube
141
bakanlk grevini yapmaktaym. 1990l yllarn banda kurulan Diyarbakr Demokrasi Platformunun 4 il kurucusu arasnda grev aldm. Halen Diyarbakr Demokrasi Platformu sekreteryasnda grev yapmaktaym. arpc olmas asndan kendimle ilgili bir takm istatistikleri dile getireceim. Sosyo ekonomik yapy da irdeleyeceiz. Demokrasi mcadelesi srecinde de, dier arkadalarn olduu gibi, benim de hakkmda alan, bugne kadar resmi kaytlara geen 124 dava ve soruturmam oldu. 28 kez hukuka aykr bir ekilde gzaltna alndm. Bu hukuk d uygulamalardan dolay hi kimseye krgn deilim. Trk, Krt, erkezi, Laz, Arap, Trkiye toplumunu oluturan herkesin bu lkede, Trkiyenin birlii ve btnl ierisinde, misak milli snrlar ierisinde eitlik, zgrlk temelinde, kardelik duygularyla ve bar ortamnda yaamalar arzusunu ifade etmek istiyorum. Deerli katlmclar, dnden bugne blgenin, zellikle blgenin enerji potansiyelinin, iletim, retim ve datmna ilikin hakikaten nemli istatistikler ve bu istatistikler nda da zm nerileri, bak alar ortaya konuldu. Bunlar yadsmak mmkn deildir. nemsememek mmkn deildir. Ancak, ok nemli bir bak as olarak unu tespit ettim. Bir olgusal sorunun tespiti yaplrken nedenlerine ve kaynana inilmede, tarihsel, toplumsal, ekonomik ve sosyal nedenleriyle birlikte bunu ortaya koyma anlamnda ciddi bir eksikliin olduunu grdm. imdi, deerli konumaclar hep unun zerinde durdular. Trkiye'nin dier blgeleri ile mukayese edilmeyecek oranda, bu blgede kaak elektrik kullanm vardr. Kimisi bunu dorudan bir hrszlk olarak tanmlad, kimisi de bu hrszlktan dolay boynumuzun bkk olduunu ifade ettiler. Kimi ite sayn genel mdr yardmcm ifade ettiler, bir kltr sorunu olduunu ifade ettiler. Yani zetle, blgeye mnhasr olarak bu deerlendirmeler ve istatistikler ortaya konulurken, ama sorunun nedenleri ortaya konulmad. Bu blgede ne yaand? Toplumun demografik yapsnda, ekonomik yapsnda, sosyal ve kltrel yapsnda ne tr deiimler oldu? Hangi felaketler yaand burada? Bunun zerinde akas durulmad. ok istatistikler sylendi; ama hi sylenmeyen istatistikleri konuyla balantl hale getirerek anlatmaya alacam. Hibir bireyin, ya da toplumun hibir kesiminin anadan doutan genetik olarak hrsz olmadn, hrszlk fiiline teebbs etmenin genleri ile domadn hepimiz biliyoruz. Bilimsel olarak da bu byledir. O bakmdan izin verirseniz sylenmeyen istatistikleri ben de ifade etmek istiyorum, sizlerle paylamak istiyorum. Deerli katlmclar, bu blgede 20 yl kesintisiz olarak bir atma sreci yaand. Nedenlerine inmiyorum, Elbette ki tarihsel ve toplumsal nedenleri vardr. Ama bu atma srecinin yaratt sonulara ilikin istatistikleri ifade etmek gerekirse: Kimi resmi rakamlara gre 198 milyar dolar, kimi rakamlara gre de, askeri otoritelere gre de 206 milyar dolar harcanmtr. Dikkat buyurun ltfen, 206 milyar dolar harcanmtr deerli arkadalar. Bu askeri, gvenlik, lojistik, personel ve rtl denek harcamalar olarak tanmlanmaktadr. Dier bir istatistik ise, bu atma srecinin yol at dier bir istatistik ise tyler rperticidir. 4376 ky boaltlm, toplumsal yaamdan, insan yaamndan koparlm, yerle bir edilmi, corafyadan silinmitir. Ve 4376 kyn yerleik nfusu g etmek durumunda, sirklasyon halinde metropollerin varolarna, gayri insani yaam koullarnda bir yaama mahkum edilme gibi bir sonuca yol amtr. Kaynaklar HD'nin almalar, nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakanl'nn tespitleri. Blge genelinde, Dou ve Gneydou'da bu atma srecinin yol at dier bir istatistik ise, yaklak olarak 5 milyon nfusun, iki blgede Gneydou ve Dou Anadolu blgesinde sirklasyonuna yol am, 3 milyon 200 bin nfus ise sabit g halinde kendi yerinden yurdundan, habitatndan koparlmtr. 30.000, aclarn yrekten bir daha paylayorum kendi adma ve bu aclarn bir kez daha yaanmamas temennisi ile ifade ediyorum; kimilerine gre 30.000, kimilerine gre 30.000in stnde insanmz, gvenlik grevlimiz, Krt gencimiz yaamn yitirmitir ve 68.000 insan da bu atma ortamndan dolay 142
yaralanmtr. Salk ve eitimden hi yararlanmayan 618.000 insann halen olduu ifade edilmektedir. Salk ve eitim haklarndan ksmen yararlananlarn saysnn 422.000 olduu sylenmektedir. Blge dzleminde isizlik oran Trkiye'nin genel isizlik oran ierisinde yzde 18'lere tekabl ediyor, kendi eksenindeki istihdam oran ierisinde ise bu rakam yzde 48'lerde oluu ifade edilmektedir. Bu istatistiklerden de anlalyor, bu kadar tahribata yol amtr. imdi hi kimsenin anadan doma hrsz olmadn, hibir sorunun bilimsel olarak nedeni olumadan kendiliinden ortaya kmadn eer her birimiz kabul edeceksek, o zaman sorunun kaynana inmemiz gerektiine inanyorum. imdi o bakmdan yaplmas gereken nedir? Yani sorunu nasl zeceiz? Enerjiyi lkenin kalknmasnda verimli bir ekilde kullanabilmemiz ve zellikle blgeye zg olarak yaanan skntlar ve sorunlar nasl zeceiz? Bize sorarsanz doru tanmlamak gerekiyor. Bu lkenin ulusal kurtulu mcadelesinde var olan ve nfusunun da 25 milyon olduu ifade edilen ki rahmetli zal bu lkenin babakanln ve cumhurbakanln yapmtr, "Evet ben kabul ediyorum, bu lkede 20 milyon Krt yurttamz var" demitir. O zaman bu 20 milyon insann Trkiye btnl ierisinde toplumsal haklarnn, Trkiye'nin btnl ierisinde, eitlik temelinde, bar ortamnda, toplumsal haklarnn tevdi edilmesi gerekiyor ki biz ekonomimizde ve sosyal yapmzda bu kadar byk tahribatlara yol am olan ve halen yol amakta olan sorunun nedenlerini ortadan kaldralm. imdi diyeceksiniz ki balants nedir? Balants udur efendim, yani eer biz bu sorunu zersek, yani ite 25 milyon Krt insanmzn kendi dillerini, kltrlerini, tarihlerini, rf adet gelenek greneklerini, eitimlerini zgr koullarda yapmalarna olanak verecek anayasal gvenceler oluturulursa, kesinlikle bu atma ve bu atmann yol at istatistikler olmayacaktr. imdi eer askeri harcamalar ad altnda 20 yl boyunca 206 milyar dolar harcyorsanz, sizin varacanz sonu olarak, emperyalist metropollerin, dnya g merkezlerinin, finans kurulularnn, Dnya Bankas'nn ve IMF'nin talimatlar altnda bir lkeyi ynetmenin tesine geemezsiniz. Trkiye'nin 70 milyon nfusunu deil, Ortadou'nun nfusunu rahatlkla besleyebilmenin ekonomik potansiyelleri olan bir Trkiye'yi, siz 500 milyon dolara muhta ederek kap kap dolar, avu aarsnz. Ama eer bu sorun tarihsel ve toplumsal kkenleri ile birlikte demokratik ve barl yntemlerle zme kavuturulmu olsayd deerli arkadalar, ne yapacaktk? Biz 206 milyar dolar lkenin ulusal kalknmasnda, enerji kaynaklarnn rezerve edilmesinde, eitimde, salkta bunu kullanm olacaktk ve bugn bu dzeyde, her birimizi dehete dren bu tablo, bu istatistikler yaanmam olacakt. imdi biz bu nedenlerin tmn yok sayyoruz. Gneydouda kaak oran bu kadar, insanlar hrszdr. Hrszlk yapyorlar. Kimse de kusura bakmasn. Sorunun sosyo-ekonomik boyutu budur. Buna gerekli nem verilmelidir, dikkat ekilmelidir, diye dnyoruz. imdi 206 milyar dolarmz ka tane Atatrk baraj eder? Arkadalara sordum. Bu i ile ilgili mhendislere sordum. Ekonomistlere sordum. 11 tane Atatrk Baraj, yani barajn ina srecindeki rakamlar esas alndnda 11 tane Atatrk baraj. Buyurun. Eer biz atmann yani ekonomik tahribata yol aan nedenleri ortadan kaldrm olsaydk 11 tane Atatrk barajn kurmann harcamalarna sahip olacaktk. 11 tane Atatrk barajn siz eer Trkiyede yapabilirseniz, isizlii de zm olacaktnz. Kalknmay salam olacaktnz. Bir refah toplumu yaratm olacaktnz. Bu kesinlikle byledir. O bakmdan sorunun btnlkl olarak grlmesinde, mtalaa edilmesinde son derece fayda olduu kesindir. imdi dier bir husus sayn bakan, u gz ard edildi. Btn dnyada olduu gibi yani kresel srete Trkiyede basnn ok byk bir g olduunu, toplumu sevk ve idarede, ynetmede rolnn ne kadar nemli olduunu hepimiz biliyoruz. Hatta toplumun nemli bir kesimini vesayet altna alarak harekete geirdii, Trkiyenin pratiinde bunun tespit etmek te mmkndr. imdi Gneydoudaki kaak elektrik kullanm ile ilgili olarak internete ve bizdeki verilere baktm. Bugne kadar, bu konuyla ilgili 49 tane yayn 143
yaplm, ke yazs yazlmtr. Bu ke yazlarnn tmn dikkatle okuyun ltfen, hepsi ideolojik ve siyasal bir yaklam iermektedir. Yani siyaset sosyolojisini bilen biri, ite siz hrszsnz genlerinizde bu vardr ve gemite tarihsel perspektif ierisinde de birtakm eylerle ilikilendirerek bu halkn onurunu, burada yaayan, bu corafyada yaayan insanlarn adeta onurunu kiilik haklarn da zedeleyecek dzeyde bir deerlendirme yaplmaktadr. Bu neye yol at biliyor musunuz deerli arkadalar. Bu, una yol at: Bu, Trkiyenin bir genel toplumsal bak asna yol at da genellikle, ama ok nemli ve gz ard edilen bir ey var burada. 1997 ylnda blgedeki enerji kaybnn nlenmesi ilk uygulama arkadalar, bu blgeden baland. Ne yapld biliyor musunuz? lk kaak elektrik kulland tespit edilen vatanda TEDA ynetmeliinde, TEDAtan deerli arkadamzda burada, Sayn Frat Doan, uzun yllarda kendisiyle grev yaptm. lk yakalandnda cezai ilem yaplr, tekrar halinde savclklara bildirilir. denmektedir ynetmelikte. Ancak bu blgede ilk tespit yapld anda hemen savclklara bildirildi. Ve bu uygulama, blge genelinde sistematik hale getirildi. Trkiyenin dier blgelerinde ne yazk ki, uygulanmad ya da ok lokal dzeyde, bu politikalar hakl klmak asndan uyguland. imdi sizin ocuunuz hukuk fakltesinde renci, yarn avukat olacak; ya da tp fakltesinde renci, yarn doktor olacaktr. Kimse de kusura bakmasn kamuda grev alamayacaktr. Neden alamayacaktr. Sizin evinizde kaak elektrik kullanm, u ya da bu nedenden dolay tespit edilmise siz hrszlk yapmsnz. Yarglanmsnz, mahkemenin nne karlmsnz ve mahkemede size yz kzartc sutan dolay ceza vermitir. Sicilinize de ilenmitir. Potansiyel sulu haline gelmisiniz. Diyarbakrda sadece rakamlar dikkatinize sunmak istiyorum. 5.730, bu resmi rakamlardr. Savcla bildirilmitir, bunlar ceza alm olan yurttalarmzdr. Blge genelinde bu rakamn 68.700e tekabl ettii sylenilmektedir. 68.700 insan zaten u veya bu nedenlerden dolay hep filenmiler, ayrca hrszlktan dolay da filenmilerdir. Bu da onlarn suuna su olarak, sicillerine ilenmi durumdadr. Bu neye yola amtr sayn bakan biliyor musunuz? imdi tutanak tutuluyor, kurumun eleman bu tespiti yaparken zorlanyor. Bildireceksin, kurum bildiriyor savcla, mahkeme ileyi gerei olarak diyor ki; bu tutanaa imza atan personel de huzuruma gelecek ifadesini alacam. Geliyor iki kii, her gn iki insan bundan dolay gidiyor. Yurtta, kimisi zaten haksz bir ekilde bu prosedre tabii olmak durumunda kalyor. Hakl olsa bile nedenlerini demin syledim, orada kurum eleman ile yurtta kar karya getiriliyor. Dmanla yol ayor. Birbirlerini farkl ekillerde ve farkl zeminlere ekmeye de almaktadrlar. Yani akas klasik anlamda bl, parala ve ynet mantdr. Benim hi tanmadm bir insann evine gidip, ben kaak elektrik yapma iddias ile tutanak tanzim ederken kendimi mahkeme karsnda buluyorum. O insan suluyorum, cezas zaten veriliyor. Ayrca onunla da dman haline geliyorum, ortada hibir neden yokken. Dier nemli bir husus, bakn resmi bak asn amadmz mddete sorunlara zm getiremeyiz. Bu uygulama, 5 yl ierisinde Sayn Genel Mdrm sizde dikkat buyurun ltfen 11.460 i gnnn kaybna yol amtr. 5 yl ierisinde niin iki insan ifade vermek zere mahkemeye gidiyor. Mahkemelerin ileyiini hepimiz biliyoruz ve bundan dolay da iki insan be yl ierisinde giderken yakalanan savcla bildirilenlerle birlikte o sayyla arptmzda 11.460 i gn kaybna yol amaktadr. Bu kadar vahim bir tablo ortadadr. imdi eer msaade ederseniz hemen balklaryla geeceim. Sosyo-ekonomik duruma ilikin bu tespitleri yaptktan sonra, ok daha allandrlan, pullandrlan ite sihirli bir denek olarak deerlendirilen ve zellikle enerjinin, enerji sektrnn zelletirilmesinin artk lkenin ulusal gvenlii ve kurtulu umudu olarak sunulan zelletirmeye ilikin bir iki ey syleyeceim. lk uygulamas ea, Kepez, Aktada yapld. Oradaki rezaleti hepimiz biliyoruz. Oradaki vurgun, soygun ve talan hepimiz biliyoruz. Devletin brokrasisi, siyasi otoriteleri bunu ifade etmek 144
zorunda kaldlar. Zira yllar sonrasnda, o vurgun ve talan yapldktan sonra bir ekliyle devlete dediler ki; aln malnz! Ya da devlet o mal geri almak zorunda kald. Bunun ad zelletirme. imdi ukurovada Uzanlar ne yapt. Deerli katlmclar baknz, unu yapt: Nereden elektrik ald Uzanlar, kimden ald? EAtan ald. EA nedir? Elektrik retim A.. devletin kuruluu. Bakn devletin kuruluundan ald Uzanlar. Kime satt? TEDAa satt. TEDA kim? Devletin dier kuruluu. Peki devlet kendi kuruluundan alp kendi kuruluuna veremez mi? Halil Al: TEDAa satmad Ali nc: TEDAa satt. Msaade buyurun sayn genel mdrm. Ben sizin konumalarnza mdahale etmedim. Fakat uygulamay bizde biliyoruz. Yirmi yldr bende iin iindeyim; bir ivi dahi akmadan, onarm, bakm, arza hi ona yatrm yapmadan bunu yaptlar. Kepezde de uygulama budur, AKTAta da aynen uygulama budur. nk AKTAn, Sabri AKTAn kendi retim birimi yoktur. Hidroelektrik santralleri yoktur. Enerji alsn, vatandaa satsn. Devletin bir kuruluundan almtr, dier bir kuruluuna satmtr. Bu kadar basittir. Tark den: Sayn nc son cmlenizi alalm. Ali nc: Toparlyorum. imdi Diyarbakrda, ok nemli, arpc, akllara durgunluk getirecek istatistikleri dikkatlerinize sunmak istiyorum. TEDA zelletirilecek ite insanlar salkl enerji alacak v.s. O son derece olumlanan, pozitif olarak gsterilen uygulamann sonularna bir bakalm. Diyarbakr TEDAn zelletirme gerei udur. Set elektrikin ie balama tarihi 13 Eyll 2005tir. Varlklar ve maliyetleri belirleme 19,97 trilyon yani 20 trilyonla ihale yaplmtr. Taahht edilen personel says 420 olarak taahht edilmitir, mevcut personel says u anda altrlan 220dir. Baknz, dikkat edin ltfen ne kadar gzel zelletiriyoruz, halka ne kadar hizmet ediyoruz. Resmi rakamlardr. tiraz edenler olursa bu resmi rakamlar, resmi belgeleriyle de sunmaya da hazrz. Taahht edilen ara says 80dir. u anda altrlan 36dr. Uygulamada alan insanlara asgari cret verilmektedir. nk emek her zaman yok saylmtr. alanlar dikkate alnmamtr. Sosyal haklar yoktur. gvencesi yoktur. rgtleme hakk, maazallah! Yani sendikal olur mu? imdi yani sendika oraya girerse hemen kendisini Tark den: Toparlayn Sayn nc, srenizi ok atnz, dier arkadalara da size verdiim sreyi vereceim. Ali nc: Tamam toparlyorum. alma dzeni ve saatleri 10 saatten az olmamak kaydyla, 14 saate yakn olduu zaman zaman tespit edilmektedir. Fazla alma cretleri yoktur, hafta tatili cretleri yoktur, hafta tatillerinde dinlendirilmeleri inisiyatife kalm durumdadr. DEDA bakm messese mdrlnde iken 2004 Eyllnde enerji kaybmz, dnem olarak sylyorum, %50dir. TEDAn ya da DEDAn yetkilileri buradadr. 2005te u anda, yani Set Elektrie verildikten sonra %65e kmtr. 2004 Ekim aynda %46 olarak devretmiiz. u anda %55e gelmitir. Personel says. Biz bu hizmetleri gtrrken 35 kii ile gtrmz, kendileri 220 kii ile gtryor. Biz iki arala yaparken 36 arala yapmaktadrlar. Biz 6 vezneyle bu ii yaparken, u an 13 vezneyle bu ii yapmaktadrlar. Tahsilatmz 9 trilyondur. Kesintisiz; vatandamzn, Diyarbakr insann elektriini kesmeden 9 trilyon biz tahsil etmiiz. Kendileri kesinti uygulamas iinde 10,5 trilyon yapmlardr. Esasen ynetim kademesi ve personel srklasyonuna ilikin olarak da sonradan syleyeceim. Dinlediiniz iin de teekkr ediyorum. Saolun.
Tark den: Sayn ncye teekkr ediyoruz. Ama sremizi kullanamadk. Ben sz Sayn Prof. Dr. Nee zgene brakyorum.
pek
ekonomik
145
Nee zgen: Teekkr ediyorum. Hakikaten sabrnz iin teekkr ediyoruz. Ben, Nee zgen. Sosyoloji alyorum, Ege niversitesindeyim. Dier eyler almalar bir yana, imdi konuacamz konuyla ilgili olarak kendimi tantmak isterim. 1994de baz sivil toplum rgtlerinin ars ve sosyoloji derneinin grevlendirmesiyle rnak dilde bir sosyal yap aratrmas zerine almaya baladmdan bu yana Gneydou Anadolu Blgesinde eitli illerde ve ilelerde, eitli sivil toplum kurulular iin ve sosyal yap analizleri iin almaya baladm. Son ak olduum konu snr. Snr alyorum u sralar. Son almalarm bunlar. Snrda engellemenin ve snrda yaamann sosyal antropolojisini yapmaya allyorum. Ali Beyle de meslektalmz ho bir ey, bunu yeni rendim. imdi burada sabah da bir takm konumalarmz oldu. nemli eyler bunlar; bir kere hepimizin bahsettii isim mevzuu var burada. Yani durumun isimin koymaya alyoruz her eyden nce; ama durumun isimin koymaya alan her konumac bir tr nostaljiyle diyelim, iyimser bir yaklam olsun. Bir tr nostaljiyle balyor. Diyor ki; bereketli, fakat yoksul, ite verimli hilal topraklar, Allahn bize ltfettii topraklar, verimli ovalarmz, su, ite altyapda zenginliklerimiz olmasa da yeralt kaynaklarmz gibi sanki buras, bizim eitli yerlerimiz altyla, style ayn deerlendirilebilecek teknik malzemelermi gibi konuuyoruz. Bunun dnda bir tr nostaljimiz var; ite iyiydi, ama imdi kt. imdi tabii ne olmu olduuna ok bakmamak lazm. Byle gemie ynelik byle yceltmeler gericileebilecek eyler. Tutuculuktan da sz etmiyorum. Yani bir lkeyi, bir yapy, bir sosyal durumu deerlendirirken ok gemie kaplp kalmamak gerekir. nk hibir yer gemiiyle var olmuyor. Gelecekte neler yaratabileceiyle, gelecekteki gllkleriyle ancak varolabiliyor. Hibir sosyal yap gszlkleriyle, ektikleriyle bir yere varamyor. Bunu eer gerekten bir glle dntrebilirse bir yerlere doru uzanabiliyor. Onun iin imdi bundan biraz konumakta fayda var. Yani imdiye kadar olanlar deil, bu eski mitoloji deil, bundan sonra ne yaplabilecei zerine konumak lazm. Ben biraz bunu yapacam. Nelerden muzdaripiz, zellikle Gneydouyu konuuyorsak eer. Gneydouda bu yapy etkileyen ne var. Ben hepinizin ezberini bozmaya geldim, sosyoloji alan biri olarak. imdiye kadar dndklerimiz ve yaptklarmz konusunda biraz ezber bozmak istiyorum. Bir sr gzel eyden bahsediyoruz. Onlar ok dzgn bir biimde korumak ve vurgulamak lazm. Mesela bunlardan bir tanesi, hizmetlerin kalitesinden ziyade srekliliine vurgu yapmamz lazm. Hizmetlerin karllndan ziyade sreklilii, nitelii zerine vurgu yapmamz gerektii konusunda buna kesinlikle katlyorum. Bunu vurgulamamz lazm. Yakndmz meselelerden bir tanesi rnein, takoza alnm kurumlar, yeterince denetlenmeyen, zelletirme sonras politikalar ve 146
sreler bunlardan yaknyoruz ve bunlarn srekli vurgulanmas lazm. Bunlar iyi vurgular. Gene poplist politikalar, ben hibir hkmetin devletle bu kadar iyi btnletiini grmedim dorusu. yi bir btnleme bu bir yandan da. Ama bir yandan da politikann yetersizliini samimiyetle rtme gayretleri. Bunlara vurgu yapmak lazm. Bunlar iyi, peki baka neye vurgu yapmak lazm. Bunlar tanklklarmz. Ama amz hakikaten o kadar hzla deien byk dnmler zaman ki, imdi bu byk dnmler iinde girdaba durmu gibi durmamalyz. Tanklk yetmiyor. Biz imdi yaanan eyin biraz adn koyalm ki ad koyma ncelii bizde olsun. Eer bir eyin adn nce biz koyarsak onu dntrme ansmz ve hakkmz daha ncesinden olabiliyor. imdi bunu yapmaya alalm. imdi bizim grevimiz bu diye dnyorum ben. Eski refah sistemleri yok oluyor artk ve eski meru modelleri tekrarlamak hepimize topya olarak geliyor. Byle u an yaanmakta olan spesifik bir olay bu, bunu eski refah sistemleri zerinde konumak eski ezberleri tekrarlamak ok zor, topik saylabilir. Dolaysyla perspektifler daha gereki olmak zorunda ve bunun yeni bir durum olduunu, yeni haller ile kar karya olduumuzu batan kabul ederek ve bilerek ilerlemek zorundayz ki daha yaratc zmler bulabilelim. Dolaysyla imdi ben byk mdahaleler sonucu oluturulmu bu yeni yapnn nereye doru gitmekte olduunu, nereye doru evirilmekte olduunu ve imdi nasl bir yeni yap ile kar karya olduumuza dair baz tahlil sonular naizane sunmaya alacam. Sonra bunu konuuruz. okta zamanm amadan bunu yapmaya alacam. eitli adlar taklan, ama biz sosyal bilimcilerin byk iddet dnemi dediimiz, buradaki sava dediiniz, kalkma dediiniz dnemin arkasndan 2005e kadar olan dnemi biz sosyal yap dnemine ayrarak inceliyoruz. Bir tanesi 83-90 arasndaki dnem, ikincisi 90-96 arasndaki dnem, hatta 902000e doru olan dnem, nc dnem de 99-2005 e kadar olan dnem. Bu dnemde hem nfus, hem de ilerleme asndan yle illere bir gz attmzda yaplarn birbirinden dnemsel olarak ve illerinden dnemsel olarak deiik olduunu gryoruz. Yani Gneydou Anadolu Blgesi dediimizde artk 2005 ylnda, gemite 1980de Gneydou Anadolu Blgesi dediimiz eyden baka bir eyden sz ediyoruz. Baka bir adn ayn koyuyoruz, ama baka bir ierikle sz ediyoruz. 83-90 arasnda ekonomik olarak hem gelien, hem de nfus eken be tane ilimiz var. Bunlar Adyaman, Diyarbakr, Antep, anlurfa ve Siirt. 90-96da Siirt dm durumda. Hem ekonomik olarak gelime gsteren, hem de nfus eken drt ile dm. Nfus ekicilii iktisadi faaliyet younluunun stndeki illere baktmzda 83-90da belirgin iller yok, 90-96da Mardin ve Siirti gryoruz. Yani yeterince ilerleyemeyen, ama nfus ekmeye devam eden iller olarak. Yine Mardini her iki dnemde de hem nfus, hem enerji tketim paylarn tketen iller arasnda gryoruz. imdi btn yapya baktmzda en fazla yitiren, en fazla kaypta olan ilin Mardin olduunu gryoruz. Bunu takip eden Siirt, ama kaybeden iller grubuna Siirt ve Mardin 1990 sonrasnda da devam ederken kazanan iller grubunda 1990-2000 e kadar Adyaman, Diyarbakr, Antep ve Urfa 1999dan sonra Antep ve Diyarbakr devam ediyor. Yalnz bu kadar basit deil. Bu kadar ikili yaplar yok. O kaybediyor, o kazanyor gibi eyler yok. Asl burada mesele Diyarbakrn DPT tarafndan, devlet istatistik enstits tarafndan gelir dalm en bozuk iller eitsizliinde en yksek olduu illere rnek setii iller arasnda olmas. Diyarbakrda 1996dan itibaren gelimi olan yap Diyarbakr kazanyor gibi gzkrken byk gelir eitsizliiyle damgal. yle ki Diyarbakrda en st % 20lik grup, Trkiyedeki yapya paralel olarak, ama buna gerekten ekstrem u bir rnek olarak en st % 20lik gelir grubu toplam gelirin % 51ini alyor. En dk % 20nin ald pay ise % 7. Bu ok byk bir uurum. Buna ok dikkat etmek gerekiyor. te yandan 2000 gelir dalmlarna bakyoruz. Deiik bir durum olumaya balam. Artk Gneydou Anadolu Blgesi Trkiyenin en yoksul blgesi deil. Ama buna neden Gneydou Anadolu Blgesinin eitsizlik paylarn azaltarak 147
kalknmada ykselmesi deil, aksine daha yoksul iki blgenin belirmesi; Anadolu ve Karadeniz blgeleri daha yoksul iki blge olarak 2000den sonra belirdii iin Gneydou Anadolu Blgesi yoksullukta en altta kalan blge olmaktan kurtulmu. Fakat Gneydou Anadolu Blgesi ierisinde de ite en nemli ey en st yzde 20lik gelir grubundaki gelir grubunun toplam gelirden ald payn anormal ekilde artm olmas. En alt yzde 20lik gelir grubunun da ald payn anormal bir ekilde dm olmas, yani eitsizliklerin byk oranda balam olmas, aralarnn almas. Ve dolaysyla Antep, Diyarbakr, Antep gelir eitsizliinde daha insafl olmakla birlikte, bu iki il 2000den itibaren blge iinde seilen iki il oluyor. Dolaysyla 1990-2000 arasnda blge iin bir kentsel ayrma ve kategorizasyon srecinden bahsediyoruz. Ama imdilerde yeni bir anlayla Gneydou Anadolu blgesinin yorumlanmas gerektiini dnyoruz. Daha dorusu bunu biz sosyal bilimciler btn Trkiyede yeni bir yorumlama anlay getirerek yapmak istiyoruz. Bu blgede de 2000den itibaren gereklemekte olan yeni durumu adlandrma biimi konusunda, bu yeni durumu biz, kent blge durumu olarak adlandryoruz. Kent blge durumu yeni bir isim, dediimiz gibi yeni tartmaya baladk. ok da baarl deiliz. Yeni tartmaya baladk. Kent blge durumuyla bizde lhan Teker Hoca ilgileniyor. Baz irili, ufakl kentsel blgelerden olumu yeni bir blge. Metropol deil, havza deil, eskisi gibi blge tr bir ey deil. Ama mesela imdi bu yeni kent blge durumunu Diyarbakrdan, Diyarbakrn baz ilelerinden, Kzltepe, Silopiye kadar olan bir kesimi bir kent blge grubu olarak alabiliriz. Neden alabiliriz? Bu kent blgeyi belirlemede baz nemli ltler var. Bunlardan en nemlisi kresel kapitalizme cevap verme biimi. Yani kresel kapitalizme hem kendi kltrel birikimleriyle birlikte bir ayn cevab, benzer cevab vermeye balayan yaplar bir kent blge oluturmaya balyorlar. Mesela bylece gemite ite Marmara, Kocaeli, stanbul gibi, bir havzay, homojen bir havza gibi birlikte dnrken, ite bu kent blge kavramyla Kocaeli ve stanbul ciddi biimde ayrlm durumda. zmir mesela kendi interlandndan bylece ayrlm durumda. Bu kresel kapitalizme cevap verme biiminin ayn olduu heterojen bir blge. Asla homojen blgeler deil bunlar. Bu blgelerin bir dier nemli zellii yksek gelir eitsizlii barndrmas. kincisi de heterojenlii. Yksek gelir eitsizlii barndryor. Bu ok nemli nk iinde eitli snfsal yaplar farkl farkl biimde dnyorlar. Ve heterojenler, homojen yerler deiller. Gemite biz buna bir zenginlik olarak bakardk. Bu heterojenlie, eitlilie iyi eyler bunlar diye dnrdk. Fakat artk bunlarn iyi bir ey olmadn dnyoruz. nk bu heterojenlik kendi bana bir zenginlik olarak deil, bir elitist gelir stratejisiyle birlikte hareket ediyor, yksek gelir eitsizlii nedeniyle. imdi birazdan buna gelmek istiyorum. Bu blgelerin bir zellii, ilerindeki eitli merkezlerin kurulma srecinin tarihsel zgnlkleri ne karlarak hakllatrlmas. Yani her bir yerlemenin kendi ilerleme anndaki dzeyi hi sorgulanmakszn verili durum olarak kabul ediliyor ve onun bir zenginliiymi gibi orada oturtuluyor. Mesela Mardin. Hi sorgulanmakszn yapnn kendi durumu bir durum zenginlii olarak kabul ediliyor. lerleme sreci ierisinde onun geirdii hrpalanmalar, bozulmalar dikkate alnmyor. O orada duruyor. Kzltepe benzer biimde, Silopi benzer biimde, Savur ayn ekilde. Sanki bunlar, birbirlerine bir blge olarak yardmc olmalar gereken bir yap gibi deil de, orada olduklar gibi durmas gibi gereken acayip birer bcekmi gibi, orada hani kendi ekonomileriyle, ama blgenin de iinde durarak kalmalar uygun bir eymi gibi gsteriliyor. Bir dier zellii bu kent blgelerin ve en nemli meseleleri tabi stratejik bir plana gereksinme duyduklar noktada, bunu yitirmi olmalar. Bu ok nemli bir nokta. Sosyal devlet ve refah devleti anlaynn km olduu anlarda ortaya km bulunmalar ve kent rantnn yaratlma srelerinde, kentin heterojenliinden ve serbestliinden beslenmekte olmalar. Peki neye yol ayor bu? Bu, yksek gelir eitsizlii ve heterojenlikle birletiinde, aslnda heterojenliin kendisi bir 148
sorun olmazken bu yksek gelir eitsizlii nedeniyle byk apl i gc tasfiyelerine yol ayor ve buna bal olarak da artan bir dlanm ve marjinalize bir grup yaratlyor kent blgesinin ierisinde. Bu grup esnek bir grup, yani yzer gezer bir grup ve lkenin eitli yerleri ve lke dyla kendine ait networklar var. Yani igc al verii networklar var, marjinal i gc al verii networklar var. Mevsimlik ii gnderme gibi, inaat iisi gnderme gibi, ocuk altrma gibi. Btn bunlar, blgeye zaman zaman girip kan bir esnek akar, ama hem denetimi, hem de rgtlenmesi ok zor marjinal i gc yaratyor ve bir yandan bu grubun ok yksek gelir grubuyla birlikte ayn anda var olmas, bu grubun kendi maduriyetlerinin, yksek gelir grubu tarafndan istismar edilmeleriyle sonulanyor. Bunu biz nerede gryoruz? Bunu biz urada gryoruz, mesela olay ok kabalatrarak ve basitletirerek aktaryor olabilirim, arkadalarm tenzih ederim. Ama unu da gryoruz; mesela diyoruz ki, ite yani hrpalanm yap buras, evet. Yoksullukta ok fazla, evet. O zaman bu insanlar elbette alacaklar. imdi bu, bir tr maduriyet istismardr ve bunu hakllatrmak, yani rveti hakllatrmak, hocamn dedii gibi devlet rvetini hakllatrmak, bir tr maduriyet istismardr. Ama te yandan bu maduriyet istismar neye yaryor? Bu maduriyet istismar snfsal bir eitsizlii gzden saklamaya yaryor. Burada insanlar yoksuldur. O zaman, siz burada yoksullar zaten bir kez vurmusunuz, bir kere daha m olacak bu? deyip bylece bundan faydalanan ve vergi dememede kendini ok serbest hisseden diyelim, bir grup iletmecinin hadi yle iyimser adlandralm onlar, kendi vergi dememe bahaneleri olarak bunlar ne karmalarna yaryor. Bir dier problem daha var, hemen bitiriyorum, bu grup sosyal adalet kayglarnn gndeme gelmesine ok olanak vermeyen bir toplumsal yapyla sonulanyor ve bylece bir tr elit grup lehine ileyen sosyal iliki dzlemi gndeme geliyor. Ne oluyor ite? Urfada srf yapld, Diyarbakrda diyar bilmem usu var. Yani bu hakikaten alttaki eitsizlik meselelerinin ne kadar derinlemi olduunun ve bulanklatnn, iinden klmaz haller aldnn da bylece stn kapatyor, cilalyor. Bununla oyalanan sosyal yap, bunu meru gsteren bir sosyal yap olumaya balyor. Bu, bence tehlikeli olan bu. Bununla adam gibi bir konumamz lazm, oturup karlkl. Bir probleme daha yol ayor. Bu savunmac STKlar gelimeye balyor. Bu da bizim efkat aristokrasisi dediimiz durumu gndeme getiriyor. Savunmac STKlar, ilerlemeci STKlar deildir. Ya devletin eksik brakt eitli hizmetleri tamamlamaya alrlar. Bu, tabi yani kuyuya sadece bir ta atmaktan ibaret bir durumdur. nk dolmaz, temel olarak sistematik hizmetler gerekten dzeltilmedike mesele bitmez. Ama bir dier yandan bir tr efkat aristokrasisi, bir tr dilenci kltrn yerlemesi ve gelimesi iin uygun bir zemin hazrlyor. Bu da ok tehlikeli, mesela bu yeil saya iini de konumak lazm. Yani vatanda ve devlet karlkl iki kurumdur ve iki kurum olarak karlkl dururlar. Hani bir dierine gzn kapatp br dierine gzn kapatarak ilerleyen bir sre olamaz. Dolaysyla o bata bahsettiimiz meru modelleri tartmaya belki bylece tartmaya balayabiliriz. Belki biraz uzattm ama sabrnz iin teekkr ederim.
Tark den: Sayn hocamza verdikleri bilgilerden ve sreyi ekonomik kullanmasndan tr ok teekkr ediyor, sz zmir ube Bakanmz sayn Musa eene veriyorum.
149
Musa een: Teekkr ederim sayn bakan. Ben bu panelin giderek talihsiz kanadnda yer alanlarndan biriyim. imdi burada bakyorum, tabii arkadalarm, le yemeinden sonra midedeki faaliyetler artt iin ister istemez uyku bastryor. En arka sralara bakyorum, orada gen yzleri gryorum ve onlar grnce moralim dzeliyor. ndeki, uyuklayan arkadalarma diyecek bir eyim yok. ok doal bir ey ayrca. ok da keyifli, yani kar da koyamyorsunuz buna, onun iin sakn yanl anlamasnlar; adm Musa, soyadm een, Elektrik mhendisiyim, zmirde EMOda grevliyim deyip sabrnz bu konuda fazla zorlamak istemiyorum. Beni daha fazla tanmak isteyen arkadan olduunu da sanmyorum. Eer olursa onlarla sohbet etmekten byk bir mutluluk duyacam. Hemen konuya gireyim. nk bizi darda ay, sigara ienleri de sigara bekliyor. Onun iin deerli hocamn burada bulunuuna n ayak olanlardan birisiyim. Kendisini daha nceden tanyorum. Ama unvann eksik sylemenin sulusu da benim. 2003de Prof. Olmular, ben de yeni renip kutladm. Gerekten konunun ok sosyolojik boyutlar var, ama btn bunlar izlerken, konunun deiik boyutlarn byle film eritleri gibi gelip gelip gidiyor. imdi buradan kalktmzda, bu etkinliin sonular itibariyle yarndan balayarak Diyarbakrda ne olacak diye sordum. Acaba biz bir eyi deitirmi olacak myz? nk bir eyi deitirmek zere rgtlenen ve bunun zerine alan yaplarz biz. Sonra sanrm dedim, yine ok fazla bir ey deimeyecek, nk zelletirmeye biz buradan bir ta atp eytan rktmeyi de baaramayacamza gre, brokratlarmz da siyasal alanda alnan kararlarn dnda yarndan tezi yok hayr, biz kamucu bir perspektifle hizmet vereceiz. demeye balayamayacaklarna gre, ite o bataki sunumda grdmz enerji nakil hatlarnda, trafo merkezlerindeki o karmaklklarda, yurttan zrt-prt enerjisinin kesilmesinde yarndan balayp bir eyin deimeyeceini birden bire kefedebilmek biraz moralimi bozdu; ama daha sonra ite Polyanna felsefesinde ok fayda var ya, arkadaki genlerden birinin acaba konuya bakn, bir konudaki eksik bir bakn tamamlam olmamz bence bir eyi deitirmek anlamna gelir mi dedim. Sonra iimden dedim ki bal gibi gelir. Onun iin bu etkinlik mutlaka bir eyleri deitirecek. imdi bu kayplar konusuna gelelim. Kayplar konusunda Trkiye Cumhuriyeti mhendislik brokrasisi snfta kalmtr. nce bunun altn bir izelim. Bugne kadar Trkiyedeki btn mhendislik brokrasisinin kayp-kaa birlikte ifade ediyor olmasn, ncelikle bir mhendis olarak kendimi de eletirerek balayp bunu normal bulmadm, bunun normal bulunmamas durumda da kendimize hi eletiri yapmamamz ve hatta bu konuda kendimizle dalga bile gemediimizi grmenin beni ok zdn ifade etmek 150
istiyorum. Bunu herhalde Bakent ktisatlar Dernei yapacak deil. Biz yapmalydk. Niye yapmyoruz? Niye yapmyoruz onu da bilemiyorum. Birilerinin kayp-kaa birlikte kullanp, onun zerinden el stnden, dil stnden kaydrmacalar yapmasnn olanaklarn da biz mhendisler retmi oluyoruz. Onu iin bu salonda mhendis titri tayan, zellikle elektrik-elektronik mhendisi titri tayan, bata ben olmak zere hepimizin sulu olduunu buradan ilan ediyorum. tiraz edenlerle de darda tartmaya da hazr olduumu da duyuruyorum. Kaypla kaa kartrmann kime faydas var diye dnyorum yksek sesle. Valla var, nk o zaman birok eyi gizleme ans buluyorsunuz. rnein, bir de dou bat kavganz varsa, hani Teomann bir arks var ya bir lkenin bodrum katnda kirli bir sava varm diye, biz bunu da yaptk burada, kendi kendimizi boazlama konusunda, farkllklarmz bizi ayrtran, tekiletiren bir kltr olarak kullanma konusunda ok byk beceriler gsterdik. Bunun kime yarar olacak, kimler bundan faydalanacak sorusunu sormay unuttuk. imdi bu kayp-kaakta gelin bunu soralm. Bu kayplarn sulusu mhendislerdir Trkiyede. Bu kayplarn sulusu, stelik daha ok sorumlusu mhendislerdir; nk bunun byle olmamas gerektiini syleyecekler ya ikbal beklemilerdir, ya ykselmeyi beklemilerdir, ya bir ey olmutur, ya da emredersiniz sayn babakanm kltryle, kar kmay, bunun yanl olduunu sylemeyi hep ertelemiler. Onun iin sonuta mhendislerdir kayplarn sorumlusu. Tabii ki eer bunu sylediysek ve yapmadysalar ki sylendi, o zaman daha byk sulusu politikaclardr. nk yatrm yapmazsn, yatrm yapmamann sonularn dnyann deitii sylenen kreselleme rzgarlarna bal olarak, yeniden yaplandrlmas iin ara olarak kullanrsn. Bunlar anlatt bizim oda bakanmz da. Baarsz gstersin, kamuyu ve kamu bu ii beceremiyor deyip onun zerinden baka eyleri ikame etmenin araylarn yaratrsn. Btn bunlar oldu. Ondan sonra baka eyler de oldu. zellikle sadece Gneydou Anadoludaki kaak kullanm destekleyen bir ey olmakla kalmad, btn lkeyi de vurdu. Bir insan neden kaak elektrik kullanr diye baktmzda ite o tehlikeli bir ekilde artan gelir adaletsizlii, eitsizlik, yoksulluun derinlemesi ve bu arada da srekli olarak lkede enerji fiyatlarnn artmas. Bu ok ciddi bir ey. Unutmaynz doalgaz etesine, kaynak aktarlabilmesi iin, hani u anda eski bakanlardan Cumhur Ersmer yarglanyor ya hatrlaynz, o zaman bir doalgaz arzas olmutu Eskiehirde gaz Edirne zerinden geliyor olmasna ramen Ankaradaki elektrik skntsnn gerekesini daha geriden gaz alan Eskiehirdeki pompaya balamt. Biz de o zaman yani Sayn Bakan yerleri ardn diye itiraz etmitik. imdi ylesine sknt yaand ki, bunlara aktarlacak ball kaynaklarn yaratlmas iin hatrlaynz evlerden bin lira ticarethanelerden 4 bin lira, fabrikalardan 10 bin lira syleme ver paralar haralar topland. nk enerji fonunda bir lira kalmamt ve bu kesimler sermaye kesimleri habire ver ver ver demeye devam ediyorlard. Sre byle alt, onun iin srekli enerji fiyatlarnn ykseltilmesi bunlara aktarlacak kamu zerinden kaynaklarn kk kk dereciklerden getirilerek oluturulacak nehirlere dntrlp bu nehirlerin de Trkiyedeki egemenlerin bahelerine havuzlarna doldurtulmas gerekiyordu. te buradaki kaa besleyen nedenlerin altnda yatan koullardan bir tanesi de bu. Bir taraftan yoksullatracaksnz, bir taraftan lkede dengesiz bir gelir dalmnn koullarn oluturacaksnz ondan sonra da dnp burada hrszlar var deyip ilan edeceksiniz. Ve onunla da kalmayacaksnz, stelik bunu Trkiyede Krt-Trk atmas iin onlar zaten elektrii en ok alar diye ahlaksz bir ekilde kullanmaya kalkacaksnz. Bu gerekten ok tehlikeli bir ey. Buradaki insanlarn iinde bulunduu koullar mutlaka anlalmak zorundadr. Ama bu koullan anlaldktan sonra da hani onlara her gn bir balk vermek yerine balk tutmay retmek deyiiyle buradaki insanlarn yaamlarn gelime koullarn dier lkedeki yoksullukla bir ekil ele alarak, birletirip ele alarak bunu dzeltmenin arelerini bulmak zorundayz. Dolaysyla topyekn bir blgenin verilen verilerde %60-70i kaak diyerek olduka 151
abartarak bunu da bir iki farkl kltr dman etme arac olarak kullanarak bizim bir yere varmamz mmkn deildir. Bunu mutlaka bu konudaki kafamz deitirmemiz lazm. Dolaysyla ben daha konuacam ok ey vard. Ben gerekten salonda arkadalarmzn da bir hayli yorulduunu dnyorum. Kalan ksmda eer tamamlamamz gereken bir ey kalrsa gelen sorularla devam edelim diyorum. Hepinize ok teekkr ediyorum.
Tark den: Sayn eene ok teekkr ediyoruz. Gelir dalmndaki adaletsizlik ve yoksulluun derinlemesinin kaak kullanm arttrd eklindeki belirlemesinden ve ifadelerinden dolay. imdi sz sras beinci panelistimiz sayn Frat Doanda. Frat Doan: Teekkr ederim, sayn bakan. Bilmiyorum eer uygun grrseniz sadece ksaca bir kendimi tantp, bir konuma yapp ara verelim diyorum. Ondan sonrada ilk sray bana verirseniz, nk en fazla talanan biz olduk. ki gndr TEDA veya kamu sektr olarak en fazla biz talanyoruz. Benim biraz daha fazla konumam gerekiyor diye dnyorum. Msaade ederseniz nce ksaca kendimi tantaym, ara verelim, daha sonra arkadalar daha din bir ekilde dinlemeye gelmi olurlar. Ksaca kendimi tantaym: 1958 Elaz doumluyum. Frat niversitesi mezunuyum. Binglde 4 yl mhendislikten sonra Tunceli, Mardin, Diyarbakr, Mula, Tokat messese mdrlkleri yaptm. u an da TEDA genel mdrlnde piyasa mevzuat, yani bu 4628 sayl yasa ile yaynlanan mevzuatlarn hepsinin takibi ve blgelerdeki uygulamasn yapan grevi yapyorum. Ksa bir dnem de Dicle EDA ynetim kurulu bakanl grevini yaptm. Drt buuk yl Diyarbakrda messese mdrl yaparak en uzun sre grev yapan mdrlerden biriyim. Mardinde altm. Tuncelide, Binglde, batdaki Mulada da altm. ki gndr gndemde olan kayp-kaak, iletme sorunlarnn en arlkl yaand dnemlerde grev yaptm ben bu blgede. 1992 ylnda Mardinden Diyarbakra geldiimde, her akam ok uzun kesintiler oluyordu. zm yollarn aratryoruz. O arada mhendis says da az. Biz drt tane mhendis arkadala alyorduk. Yine arkadalar imdi biraz fazla. Ne yapalm diye dnrken trafo atalm, iletmeyi rahatlatmak asndan diye bir ay ierisinde krk tane trafo attk. Sa olsunlar yklenicilere de herhangi bir para vermeden sadece malzeme vererek, Diyarbakrda bir ay ierisinde krk tane trafo attk. yle oldu ki 400 KVAlk bir trafo, iki direk sonra bir 400 KVAlk trafo koyuyorduk. Akamna doluyordu. Yani 400 KW kullanrken yetmiyor diye iki direk sonrasna bir 400 KVAlk trafo daha koyuyorduk, iki trafo akamna doluyordu. Yani burada bu kullanmlardan dolay iletmecilik yapmak, trafo altrmak, hat altrmak 152
mmkn deildi. O yl 1992ydi, geldik 2006ya halen ayn eylerden bahsediyoruz. Halen kayp-kaaktan, halen iletme sorunlarndan bahsediyoruz. Burada hep kurum mu acaba sulu, kurum bir ey yapmad m? Yllardr bir yatrm yapmadk m buraya? Yllardr herhangi bir ilem yaplmad m diye dnyorum. Yok yapld. Her yl 6-7 trilyon yatrm yaplyordu. denekleri geliyor, harcamalar yaplyor, bakmlar yaplyor. Yetersiz midir? Doru yetersizdir. Biraz da olabilir. Ama ne kadar olacak. Ne kadar yapacak kurum. Yani sadece kurumlar veya alanlar arkadalar 24 saat alyorlar burada. Hepsi benim zamanmda da byleydi, imdi de byleler. Elektriimiz kesiliyor saatte, be saatte gelmiyor. Acaba yapmadklarndan dolay m gelmiyor, yoksa yapp arkalarn dndklerinde yine mi sigorta atyor. 2004 ylnda Diyarbakrda 43000 adet sigorta atyor. AEG sigortas kullanlyor. Trkiyenin hibir yerinde kullanlacak eyde deil. Niye? Ar derecede elektrik kullanmndan kaynaklanyor. Kapasitenin zerinde sistemlerin altrlmasndan kaynaklanyor. Yani sorun sadece TEDA veya TEDA alanlar yada yatrm yaplmamas, iyi bir iletmecilikten kaynaklanmadn, hep beraber buna bir zm yolunun bulunmas gerektiine ve bu dorultuda biraz nce arkadamzn da syledii gibi ne yaparz aratrmamz gerektiini dnyorum. Ne kadar unu yapalm, bunu yapalm dersek de dediim ekilde 1995den 2006ya bir ey deimedi gibi grnyor. Neleri deitirebilirizi bugn konumamz daha iyi olacak diye dnyorum. Saylar zerinde de konuabilirim. Ama ikinci oturumda eer birinci srada sz hakk verirseniz daha din bir ekilde bir eyler anlatmaya alrz. Teekkr ederim.
Tark den: Sayn Doana teekkr ediyoruz. On dakika ay aras vereceiz. Ondan sonra salonun da aktif katlmn salayacak bir programa geeceiz. Tark den: Biraz nce kaldmz yerden, sayn Frat Doann brakt yerden devam ediyoruz. Frat Doan: Teekkr ederim sayn bakan. Ben bir sunum yapmak iin baya bir konular ilemitim, ama konuyu da fazla uzatmamak, bir an nce zm yollarna gemek iin daha da ksa baz bilgiler vermek istiyorum. Konumalarda hep batyla dou, ite gneydou arasndaki, acaba sadece Gneydouda m kayp-kaak var gibi konular geiyordu. 2004 ylndaki kaak 19 buuk milyar KWhnin %16s Boaziinde, birinci srada Boazii ama Trkiyenin de %18lik enerjini kullanan bir blge oras. kinci srada anlurfa %10, Diyarbakr %9, Mardin %7. Kayp-kaan yani %9u, %10u, %7si Urfa, Diyarbakr ve Mardinde. Blgenin tamamnn kayp-kaaktaki oran %37 olarak deerlendiriliyor. imdi teekkl olarak biz, yani sadece Gneydouda bir kayp kaak mcadelesi yrtmyoruz. Trkiyenin btn illerinde, hatta zellikle btn illerine gnderilen ekipler kuruldu. Orta gerilimde kullanlan kayp-kaaklarn zellikle takip edilmesi asndan kayp ekipleri il il gezdirilerek, hatta bunun iin 45-50ye yakn eleman alnd. Sadece kayp-kaaklar, bir ilde alp ama Trkiyenin btn illerini gezerek kayp-kaak aratrmalar yapmak, balant devrelerini kontrol etmek zere yeni elemanlar alnd ve bunlar il il geziyorlar. Boaziinde 2003-2004 %20-25 seviyesinde olan kaypkaak, 2004te %19a, 2005de imdiki deeri olan %16-17 deerlerine inmi durumda. Trkiye genelinde baktmzda 2000 ylnda Trkiyede %21,60ken kayp-kaak oran, 2004 ylnda %18.58 oranna inmi durumda. Ama Gneydouda 2000 ylnda 48.64 iken kayp-kaak oran, 2004 ylnda 50,34e km. Yani Trkiye genelinde derken sadece Gneydoudaki 9 ilde 48,64den 50,34e ykselmi. Kurum yeni bir, biraz nce bakanmz az nce syledi zelletirme dedi ama ben ona zelletirme demiyorum. nk yaplan alma kayp-kaan sadece nlenmesi deil, tahsilatn arttrlmas ilemi de var ve bu artnamenin hazrlanmasnda bizzat ben kendim de bulundum. Trkiye geneline 153
uygulanacak, ama tabii ki nce zararmz nerede, nerede daha fazla zarar ediyorsak oradan balamakta da fayda var dorusu. Daha nceden yaptmz endeks okuma ilemini, sadece endeks okuma yaptryorduk, faturaya dntryorduk. Bu endeks okuma ilemi taahhtl hale getirildi. Alan yklenici, blgede bir rakam veriyorsunuz Diyarbakr iin rnek vereceim; Diyarbakrda u anda %68 olan kayp-kaak orann 2,5 ylda %30a indireceini, tahakkuku %70 yapacan, yine tahsilatn da %90 karacan taahht eden bir ihale sistemi bu ve bu ihale sisteminde hibir ekilde eleman, ara, gere, yedi tane uzman eleman dnda, eleman, ara, gere gibi bir taahhtte yok. Alan yklenici 2,5 yl ierisinde bu oranlara ekeceini taahht edip gerekli teminatn veriyor. Yapmad zaman cezai ilemleri var. Aylk demeleri de bir nceki yln ortalamalarna gre, tahakkuklar gerekleip gereklemediinin takip edildii bir sistem var. Yani nceki bir endeks okuma ileminin, imdi alan firmalar tarafndan gerekten taahhtlerini yerine getirip getirmediklerini takip eden bir sistem eklinde. Tam bir zelletirme diyemeyiz buna. Okumann zelletirilmesi. ve Diyarbakrda bu ilem balatld. Ardndan Mardin, Batman, Urfa ve Vanda devam edecek bu almalar. unu syleyebilirim. Yani resmiyette grlmyor ama Diyarbakrda alma baladktan sonra biraz nce arkadalarla da konutum ay ierisinde hi tutulan kaak tutana yok. Yok mu? %68 kaak var. Ne yapyoruz evet yeni bir sayfa ald devam ediyor bu sayfa imdilik ve devam edecek de. Bu hem vatandalarn bir az nce sylenen konumdan kurtarlm olmasn, yani baz yaktrmalarla kaak kullanmlar iin sylenenlerin kurtarlm olmas asndan hem teekklmzn kayp-kaann azaltlmas, kaak maliyetlerinin drlmesi, maliyetler asndan baktmzda son be ylda Diyarbakrda 800 trilyon, Urfada 890 trilyon kayp-kaak maliyetlerinin olutuunu gryoruz. Bu maliyetleri azaltmak ve Diyarbakrda yeni bir sayfa amakla balamak istiyoruz. Ama gryorum ki yine tepkiler alyoruz bu konuda, ite niye byle oldu, niye balad, niye Diyarbakrda balad. Bence Diyarbakrda balad ve eer bundan kurtulursak bu kaak kullanyorlar, hep Gneydoudakiler kullanyor ifadelerinden kurtulursak Diyarbakr iin hakikaten gzel bir intiba olacaktr. letme asndan biraz nce de syledim. Kendimden de rnek verdim. Bir trafo var, 2 direk sonra trafo koyuyorduk yine yetersiz geliyordu. Yani btn proje ve planlamalar Trkiyenin her yerinde ayn ekilde yaplyor. Ka konut varsa ite o konutlarn veya sanayinin durumuna gre ekilecek ykler belirleniyor. J Kat saylarna gre projeler hazrlanyor, standart proje dorultusunda tesisler yaplyor. Ama gryoruz ki istediiniz kadar projelerinize uygun tesisler yapn, istediiniz kadar ilave tesis koyun yine yetersiz geliyor. Yine trafolar yanyor, panolar yanyor sigortalar atyor. Ne bu? Her planlanan veya abonelerin ekmesi gereken kapasitenin stnde enerji ekmelerinden kaynaklanan iletme sorunlar bunlar. Yani bu ekilde siz istediiniz kadar, yaptnz tesisler her zaman iin boa kacak, arza saylar devam edecek ve bunlara mdahale etmek iin 24 saat mcadele edeceksiniz, yetersiz kalacaksnz ve hep tenkit alacaksnz. Bu Diyarbakr TEDAn veya blgedeki TEDAlarn kaderi gibi bir ey oldu. Her trl mcadeleyi yapyorsun, alyorsun iletmecilik asndan sylyorum bunu. Dier taraftan en azndan kaaklar nlemi olmak iin tedbirler almaya alyoruz. Yine de 2 gndr en fazla tenkit yiyen kurumlardan biri oluyoruz. Bilmiyorum acaba yani yardmc olmak iin vatandalarn da bir adm atmas gerekmiyor mu veya biz sektrel kurulularn bu konuda bir zm yolu reterek vatandalar da birlikte tabii ki bize de yol gsterecektir buradaki konumalar, buradaki grmelerin sonucu, ama biraz da vatandalarn bu konuda eitilmesi gerekmektedir. imdi 4628 sayl yeni bir yasa kt biliyorsunuz. 2001 ylnda. Bu yasann getirdii ynetmelikler var. Bu ynetmenlikler gerei 2006 ylndan sonra Trkiye genelinde maliyet tabanl bir tarifenin uygulanmas gerekiyor. Ben fiilen o iin ierisindeyim. Yani tarife hesaplama blmndeyim. Yine yaplan hesaplamalarda eer blgesel tarifeler uygulanrsa Diyarbakrda 280 bin liraya KW saatini satmamz 154
gerekiyor. u anda Trkiye genelinde 128 bin lira ortalama sat yerine Diyarbakrda 280 bin liraya satlmas gerekiyor ve getirilen bu kanun ve ynetmenliklerle birebir maliyetlerinizi siz tarifeye yanstmak zorundasnz. Yani bu blgede gideriniz ne kadar ise giderinizi sattnz elektrie bleceksiniz, o yl planlanan satlacak elektrie bleceksiniz kWh olarak, ka lira ise onu yanstacaksnz. Bu uygulanacak olsa, yani bu blgesel tarife uygulanacak olsa burada 280 bin liraya satmak gerekiyor. Ama planlanan 2010 ylna kadar ve u anda ve kamuoyuna pek aklanmam olan planlanan 2006 ylnda herhangi bir fiyat art olmadan yeni kacak bir kanunla fiyat eitleme mekanizmas uygulanarak Trkiye genelinde yine ayn fiyatlara yirmi blgede u andaki fiyatlarn aynsna satlmas planland. Ve bu plan da 2010 ylna kadar yrtlerek, her blgede 2010 ylna kadar verimlilik, kayp-kaaklar nlenerek, iletme verimlilii arttrlarak, Trkiye genelinde kayp-kaaklarn drlmesi, verimliliin arttrlmas, iletme giderlerinin drlmesiyle her blge 2010 ylnda kendi gerek fiyatlarna, maliyetlerine yanstacak ekilde fiyatlarda bugnk sat fiyatlarnn ortalamasna gelmesi programland. Eer bu gerekleirse ve bu almalarda sonular alnrsa kayp-kaak oranlar programlanan oranlara gelirse, iletmedeki verimlilikler uygulanrsa yle gsteriyor ki, 2010 ylna kadar fiyatlarda ar bir art olmayacak grlyor. Bir de blge asndan baktmzda, blge kalknmada ncelikle il olduu iin zaten bir indirim sz konusu. Batdaki kullanclara gre bir indirim sz konusu. Bir aratrma yaptm. Blgede nakil yoluyla enerji alan hi kimse yok. Hibir tketici yok. Niye? nk, yani reticilerden nakil yoluyla burada enerji alanlar iin TEDAn sat daha altnda kald iin nakil yoluyla kimse buraya enerji satmyor. Kimse almak istemiyor, daha ucuza gelmiyor nk. O nedenle batya gre oradaki birok retim santralleri, serbest tketicilere enerji satarken bizim fiyatmzn altnda sat yapyorlar. Buradan bakyorum nakil alan yok. Demek ki biz daha ucuz fiyattan satyoruz. Evet ucuz fiyattan satyoruz, ama bu tarafta da kurum ve teekkl olarak bu kadar zararmz oluuyor. imdi ben hepinizi bu konuda, yani zellikle kayp-kaak konusunda yaplacak almalarda, atlacak admlarda sadece teekkl asndan deil, hep birlikte ne yapacamz asndan, bu toplant sonucunda bir zm yolu bulmanz bekliyorum. nallah el birliiyle de zm bulacamz dnyorum. Gerek teekklm asndan, gerek burada alan arkadalarm ve blgedeki yaayan insanlar iin gzel bir zm yolu olaca kanaatindeyim. Teekkr ediyorum bakanm.
Tark den: Biz teekkr ediyoruz Sayn Doan, verdiiniz bilgiler iin. Deerli arkadalar birazdan soru ve cevaplar ksmna geeceiz. Ama bu blme gemeden nce ben de kendime birka dakika konuma hakk tanyacam. imdi aslnda kayp-kaaa biraz fazla odaklandk, tabii doal olarak odaklandk. Ancak sektrel sorunlardan da uzak kaldmz belirtmek istiyorum. Buraya da younlamamz lazm. Bilindii gibi blge 1520 yllk bir sre yaad, ciddi travmalarn yaand bir sreti. Bu srete, btn kamu kurulularmz ve birok sektrmz bu yapdan nasibini ald. Bu yapdan nasibini ald gibi, enerji sektrmz de ayn ekilde etkilendi ve bu sre ierisinde yllarca, belki 15 yl da diyebiliriz baz yerlerimiz iin, belki halen bugn iin de syleyebileceimiz kylerimiz vardr, mezralarmz vardr saya okuma almalar yaplamad, kimse saya okumaya gidemedi. Dolaysyla bu okunmayan deerler kaak hanesine ilave edildi ve halkn suu olarak gsterildi. imdi burada sektrn de eksikliklerini gz nne almak lazm, tabii ki gemiin bir takm skntlar vard, belki erime zorluklar vard, ama sektrn de kendi ierisinde sorunlar vard. Ama getiimiz dnemlere nazaran son 4-5 yl veya son 6 yl ierisinde de blgede ciddi dzelmelerin olduu bir sre de yayoruz. Bunu da gz ard etmemek lazm. Bu sre ierisinde bence kurum kendi sektrel sorunlarnn stesinden gelebilecek politikalar retebilirdi ve krsala eriim anlamndaki dzenlemeleri daha iyi bir noktaya getirebilirdi. Dn burada bir sinevizyon gsterisi yaptk hepiniz izlediniz, datm 155
hatlarndaki sorunlar da grdnz. Aslnda urada ben zellikle belirtmek istiyorum, tabii bunu verirken biz TEDAn skntlarn gndeme getirmek istedik aslnda. Yani TEDAtaki arkadalarmz ite TEDAa yneliyorsunuz eklindeki bir havaya ltfen kaplmasnlar, nk TEDAn skntlar halkn skntlardr. Bunu da grmezlikten gelmemek lazm. nk direkt olarak bizlere yansyan skntlardr. imdi unu da blgede gryoruz, belki Trkiyenin birok yerinde gryoruz; kurumsal bir birliktelik yoktur. Yani bir master proje hazrlanrken veya imara yeni yerler alrken bir kurumsal birliktelik ierisinde almalar yaplr. te belediye, TEDA, Telekom ve birok kurulu konuyla ilgili master projelerini hazrlar, ilgili birimlerine iletirler. Ancak bir bakyoruz ki yerleim alanlar yaplm, TEDA bunun gerisinde kalm, bir yl sonra enerji nakil hatt ve datm sistemi kuruluyor veya telefonlar ok sonra geliyor. Bu skntnn da Trkiyenin genel sorunu olduunu dnyorum. zellikle bizim blgede daha ok kendini gsteriyor. imdi iletme baznda da ciddi skntlarla kar karyayz. zellikle k aylarnda ekiplerin arzaya mdahale sresi ve ekip says konusunda ciddi skntlar vardr. ABC nbeti var biliyorsunuz ve ABC nbeti ierisinde bildiim kadaryla, baka arkadalar da burada yanlyorsam dzeltsinler, A ya da B herhangi bir nbet annda 2 tane ekiple ehir idare edilmeye allyor. ehir ok byk ve bu kadar sknts olan bir ehirde 2 ekibin arzalara zamannda yetimesi gerekten zordur ve en son bir ay nce bir kazamz oldu, iilerle ilgili belki Ali bey bu konuda size bilgi verir. Personelin youn alma temposu ierisinde bulunmas ve birtakm aksaklklar personelin hem alma performansn etkilemekte, btn bunlar da kazalara, skntlara neden olmakta. imdi ben ok fazla sz uzatmak istemiyorum, biraz nce sayn Frat Doan da ifade etti, zme ynelik bir takm yaklamlarda bulunmamz lazm. Ben, Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumunu zellikle buradan kacak zme ynelik mesajlar anlamnda ok ciddiye almamz, ok ciddi bir yol almamz gerektiini dnyorum. Bu anlamda hem kaak kullanmnn nne gemek iin alnabilecek tedbirler iin, bunu hem sosyal boyutlar ile, hem ekonomik boyutlaryla da gz nne almak gerekir. Sadece polisiye metotlarla bu sorunlarn zlemeyeceini hepimiz yllardr gryoruz. Ayrca sektrel sorunlar anlamnda da blgenin uzun yllar yatrmszlktan kaynakl problemlerin de younlat bir sre ierisindeyiz. Burada artk yatrmlarn ynlendirilmesi veya master projelerinin oluturulmas anlamnda panelist arkadalarmz yaklamlarda bulunurlarsa ok seviniriz. imdi salona ben sz vereceim soru iin. Buyurun sayn Hseyin Yeil. Arkadalar, soru sormak isteyen arkadamz nce kendini tantp, sonra kimlere soru soracaklarn ifade ederlerse ok seviniriz.
Hseyin Yeil: Hseyin Yeil, Trkiye Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Yrtme Kurulu yesiyim. Benim sorum, zm nerisi dedii iin, ya da kayp-kaaklarla ilgili sayn Frat Doana. Aslnda demin Musa arkadamz syledi ltfen kayp ve kaa birlikte kullanmayalm. Aslnda bu 5 yl ncesine kadar kullanlmyordu. Bizim literatrmzde, ben 30 senelik mhendisim, hep kayp derdik ve bu kayp teknik kayp olarak alnrd. rnein biz hakk teslim ediyoruz, iletim hatlarnn kayplar dnya standartlarnn iindedir. 2,5 ile 3 arasndadr. Bu konuda EMOnun hibir ekilde bir laf etmediini bilirsiniz. Ama TEDAn kayplar, ya da alak gerilimdeki kayplarmz ok yksektir. Bunu nasl bir eyle birletiriyoruz anlamakta zorluk ekiyorum. rnein deniyor ki ihale yaptk, ve bu ihale ile kayp-kaak aa ekilecek. Bu ihaleyi alan firma kayplarla ilgili ne yapyor acaba? Frat Doan: Bir ey yapamaz yani
156
Hseyin Yeil: Dolaysyla deyin ki kaaklarla ilgili, kaak kullanmla ilgili bir ihale yaptk. Ve salt kaak kelimesini kullann, byle bir ihale yaptk, kaak aaya ekilecek deyin. Kayp derseniz o zaman gerekten Musann dedii gibi bu iki kelime birbirinin, bazen br brnn zerine geiyor. Yani bu bizi de, kamuoyunu da rahatsz ediyor. Aslnda imdi mesela deniyor ki % 10 normal bir kayptr, 6, 8, 10 teknik kayptr. Dolaysyla lkemizdeki kayp bence 6, 8, 10 deildir. En az, en az nereden bakarsanz % 15, % 20 civarndadr. Hatta biz bunun daha yksek olduunu dnyoruz. Diyelim sizinkiler olsun, bu % 15ten aa deildir, bu teknik kayb sylyorum, dolaysyla bunu kaaa yklemek de doru deil. rnein, Gneydou Anadoluda % 37, ya da % 50 diyorsanz, bunun % 15ini derseniz kaak 25lere falan der. Yani bunun gibi doru rakamlar koyarsak biz daha ok yol alabiliriz. nerim, bir sefer bu blgedeki ya da btn kaak kullanm u ana kadar, ama yle syleyeyim sanayideki kaak kullanmlar deil, konutlardaki blgedeki kaak kullanma af getirilsin. Art bundan sonraki enerji tketiminde de, rnein bu blgedeki ite demin sylendi, yoksul vatandalara, isiz vatandalara, zor geinen insanlara da elektrik fiyatlar bu blgede drlsn. % 20, % 30, % 40 neyse artk buradan ok fazla bir ey syleyemem, dolaysyla kaak kullanmn n sadece ihale etmekle, polisiye tedbirlerle nlenemez. Ancak bu ekilde nlenebileceini dnyorum, teekkr ediyorum. Frat Doan: Tek tek cevap verelim mi? Tark den: Panelist arkadalar yanlarna not alsnlar. Bu arada arkadalar, yazl olarak gelen 2 soru var onlar iletmek istiyorum. Sayn Faruk Demirtan bir sorusu var; Sempozyumun dzenlenmesinde emei geenlere teekkr ediyorum. zelletirme srecinde EUA, TEA, TEDA irketlerinde sendikasz alan elemanlarn altrlmas ile ilgili, iin yasal ve hukuki boyutu hakknda bilgilendirilirsek memnun olurum. Bu soru Sayn Ali ncye verilmi. Yine ikinci bir soru var Sayn Ali ncye ben onu da zaman kazanma anlamnda okumak istiyorum: Sorum Sayn ncye, 20 yllk atmadan bahsettiniz. Maalesef ben de olumu kaybettim, hala atma devam etmektedir. lkemizde ve blgemizde bu hadise varken, enerji sorununun tartlyor olmas beni ahsen tatmin etmiyor. lkenin esas sorunlar zlmeden, maalesef dier sorunlar zemeyiz diyor Ahmet nan. Teekkr ediyoruz bu sorusu iin de. Dier bir soru; yeni liberal piyasa yaps ierisinde piyasa dengeleme ve uzlatrma grevi TEAa verildi veya yasa gerei baz yetkiler EPDKya ait. Sizce dzgn iletilmeyen bir piyasa yaps ortaya karsa ve bundan lke karlar ve kamu olumsuz etkilenirse gzetim ve denetim mekanizmas nasl iler? zel sektre verilen yetkilerin iptali tahkime ramen nasl olur? Sayn Halil Ala verilmi bu soru ve Erol Sancak tarafndan verilen bir soru. Dier bir soruyu okuyorum sayn Frat Doana sorulmu. Not alma anlamnda rahat olsun diye isimleri nceden okuyorum. Hali hazrda elektirik datm irketlerinin endeks okuma, bortan kesme, ama, tesis, iletme, bakm, ara, temizlik vs. hizmetleri hizmet alm yoluyla zel irketlere yaptrlyor. Yani TEDA hizmetleri zaten zelletirilmi durumda. letme hakk devri ile yaplacak zelletirme yntemi de hizmetlerin kalitesi daha artacak m sizce? Dier bir soru Sayn Musa eene sorulan bir soru. Elektirik datm hizmeti ve retim hizmeti sizce rekabete ak bir sektr m? Rekabet olumaz ise hizmet kalitesi ve elektrik birim fiyatlar nasl etkilenir? Sayn Erol Sancak tarafndan verilen bir soru bu. Sayn Musa eene bir baka soru; sokak aydnlatmalar bedellendirilemediinden dolay enerji birim fiyatlar hesaplanrken maliyet hesab ierisine sokuluyor mu? Daha nceden maliyet ierisine sokulduu bilinmektedir. Mustafa Demirren tarafndan sorulmu.
157
Tark den: Buyrun Sayn Aras Alaeddin Aras: Alaeddin Aras, Trkiye Mimar Mhendisler Odalar Birlii Yrtme Kurulu yesiyim. Benim sorum Sayn zgene olacak. Biraz alanmla ilgili olsun, insan haklar komisyonunda da grev yapyorum, bu % 20lik alt dilimin gelirinin % 7lere kadar gerilemesinin zerinde zorunlu gn bir etkisi oldu mu? Veya byle bir aratrma iinde byle bir tespitiniz oldu mu? Ben onu sormak istiyorum. Teekkr ederim. Tark den: Buyrun Sayn ada Fahretin ada: Fahrettin ada TMMOB l Koordinasyon Kurulu Sekreteriyim, sorum Frat Doana ve Nee hocama olacak, ortak. Diyarbakrdaki resmi verilere gre 530 bin insan yeil kart sahibi, yani yeil kart alan insanlarn alacak ilerinin, ekip biebilecekleri arazilerinin, geim kaynaklarnn olmayacann somut ifadesi. 530 bin yeil kartl bir kentte elektrik faturasn nasl tahsil edebileceiz? Bir de geen hafta Diyarbakrn bir yerel kanalnda izledim, Set Elektrik mensuplar saya okuma ile ilgili bir mahalleye girdiklerinde mahalle tarafndan bir barikatla karlanmlar. Ciddi bir tartma boyutu. Bunlar nmzdeki srete sosyal patlamaya da yol aabilecek risklerdir. Yani farkl bir tedbir alnmad srece. Nee hocama da yine benzer bir soru, bylesi yoksulluun olduu bir kentte siz 90 ve 96 ylnda Diyarbakr, Urfa, Mardin ve Batman iin dier blgelere gre bir gelimilikten bahsettiniz. Kentlerdeki nfus artndan bahsettiniz. Bunlar yaanan atma ve sava srecinin bir sonucu olarak g mdr, yoksa bir ekonomik gelime olarak m alglanyor? Bu veriyi siz nereden aldnz? Bir saha almanz var m? Teekkr ederim. Tark den: Buyrun sayn Ulusaler Kemal Ulusaler: Kemal Ulusaler, benim sorumu Hseyin Yeil sorduu iin ben pas geeceim, yalnz bir dzeltmede bulunmak istiyorum, Sayn Al konumasnn banda da benim konumama atfen zellikle talep tahminlerinin iirildii gibi bir sylemimiz olduunu dile getirdi. Aslnda biz talep tahminlerinin iirildiini sylemiyoruz, byle bir sylemimiz yok. Bu belki gerekten byle olabilir ya da olmayabilir ama biz bir hatay, hata olduunu dile getirmek istiyoruz. Sayn Batman Milletvekilinin de dile getirdii gibi, 2020 yl projeksiyonlarnda 576 milyar kWhden sz edilirken, daha sonra hem bizim sylemlerimiz ve srarlarmz sonucunda bir alma Nisan 2004te tamamlanmt. Bu alma sonucunda da ikinci seferde 409 milyar kWhye bu ekildi. Tabi imdi burada talep tahminleri ok nemli. Bu tahminlere gre 20 yllk bir yatrm projeksiyonu yapyorsunuz. Bunu yanl yaparsanz, hata yaparsanz gereksiz yatrmlar da yapm olacaksnz, nkleer santraller gibi belki de. Dolayysa burada imdi iki talep tahmini var, bir farkl senaryo 409 milyar, bir farkl senaryo 576 milyar. Aradaki fark da neredeyse bugnk tketim kadar. Neye gre yatrm yapacaksnz bu nemli. Ayrca 2001 krizini biz tahmin edemezdik, daha dorusu sistem tahmin edemezdi, byle eyler oluyor denildi. Aslnda bunlar bizim gibi lkelerde tahmin edilebilecek eyler. 1994 krizi tesadf deildi, 2001 krizi de ayn ekilde tesadf deildi. Burada yaplmas gereken, zellikle bakanln yapmas gereken, demokratik kitle rgtlerine, iin uzmanlarna, dierlerine yani siyasetin sadece kendi ii olmadn dnerek bu iin de bilenleri, uzmanlar, ilgilenenleri olduunu dnerek mracaat etmesi onlardan bilgi almas lazm. Biz byle yapyoruz talep tahminlerini, dolaysyla ok yakn bir ey tutturmaya alyoruz. Bu lkenin ekonomistleri var, iktisatlar var. Gidip soruyoruz. Nedir durum, ne oluyor ne bitiyor diye. rnein bugn iin cari an riskli olduunu sylyorlar, yine bir bakann 2 yl 158
nce yle bir sylemi vard; ithalatn ihracat karlama oran % 61in altna derse kriz geliyor demektir dedi. Bugn biz iktisatlara sorduumuzda 62,5 olduunu sylediler demek ki yaknda geliyor. Btn bunlarn tahmin edilebilirlii var. Dolaysyla ok nemli bir noktada, yatrmlar yapacamz bir noktada demokratik kitle rgtlerine, iktisatlara, ekonomistlere bunlarn sorulmas gerekir. zm nerilerinden birisi de o. rnein zellikle bilgi ve birikimleri, TEDAn elindeki bilgi ve birikimleri bu tr kitle rgtleri ile paylap onlarla zm nerilerini, birlikte, masa banda tartrlarsa zme daha ok yaklalacan dnyorum.
Tark den: Buyurun Ahmet Kasmolu :ima xeyr amey bajar ma Dyarbekir Namey mi Ehmed Dirih. Ez muhends zrat ya. DSI ya Dyarbekir de xebitna. Sey birze Prf. Nee ZGEN Xanime ez z wazena ezber ima bixeripna:Dyarbekir bajar kurdan o. Ez wazena bi ziwan dayka xo, yan bi ziwan kurdk qisey bika.. Dewlete wazena awa roy Ferat bibero p deta Konya awe bido. No semed ra, DPT (Sazya Pilankerdi ya Dewlete) 1996 de plan naye virat. Dewlete i wext firset xo bivno, no proje ana ca. Label mintiqey GAP de, projey awday ke pompa ya ben z, nwazena by virati. unke gorey dewlete, n projey zaf enerj xerc ken!. Seba naye fikr ima i yo? Kerem xo ra, ma r zeh bikin. Tark den: Zazaca sorulan soruyu tercme etmek istiyorum: Ben de Sayn Nee zgen gibi ezber bozmak istiyorum, Diyarbakr Krt ehridir, Krte konumak istiyorum. DPTnin ald bir karar var, Frat suyunun Konya Ovasna verilmesi gibi bir karar. Bu karar 7 yl nce alnm bir karar. Geen sene Urfada bir seminerde, ABDli profesre sordum bunun doru olup olmadn, ABDli profesr ise bunun doru olduunu syledi. Gerekesi ise Gneydouda pompa ile su transferi yaplmaktadr, bu da ok pahalya mal olmaktadr. Bunun Konya Ovasna suyun kendi ak ile verilmesinin daha kolay olduu eklinde bir eyden hareketle planlama yapldn ifade ettiniz. Eksik braktm bir ey var m acaba? Byle bir planlama gemite vard, bu planlamann halen gndemde olup olmadn sormak istiyorum, zellikle Halil Beye sormak istiyorum. diyor arkadamz. Bu soruyu, panelistlerimizden sayn genel mdr yardmcmza verelim. Halil Al: Byle bir eyin gereklemesi fiziksel olarak ok mantkl deil. Yani nasl ki yolda elektrik kayboluyorsa su haydi haydi kaybolur. Yani buradan ta oraya kadar devletin byle bir ham dncesinin olacan da tahmin etmiyorum. Belki yanl bilgilendirme olabilir. Yani biz bir de Diyarbakr da, Elaz da, stanbulu da, her yeri de Trkiyenin bir ehri olarak gryoruz. Yani Krt, Trk hepimiz kardeiz. Nasl ki, sizlerin burada ocuklar ey olduysa, herkesin, belki de u platformda bulunan her insann bir yakn bu nedenle lmtr. Hepsine Allahtan rahmet diliyorum, aslnda bu bizim isteimiz deil. Hi kimsenin, ne sen istersin kendi ocuun gitsin. Ben geen gn bir imtihanda Diyarbakra bir eleman aldk, u anda mhendis olarak alyor. Ka kardesiniz dedim, 16 kardeiz dedi. Tek anneden mi dedim, evet dedi. Dada kardein var m dedim, yok dedi. Olabilir dedim, nk bu burann bir realitesi. Biz bunlar sylyoruz. Ama her yeri Trkiyenin bir ehri gibi gr, hepimiz kardeiz; Krt de, Trk de, erkezi de, Laz da nasl ki cihan harbinde, anakkale Savanda binlerce, on binlerce Krt, Trk birlikte ldyse, bar, bari hep birlikte bar yaayalm, bar ok nemli bir eydir. nsanlarn en nemli haklar da yaama zgrldr diye dnyorum. DPTnin byle bir projesinin olup olmadn ok bilmiyorum, byk ihtimalle Konyada aslnda yer alt sular ok, Diyarbakr kadar. Yani nasl Diyarbakrda ben biliyorum ok altm, 5-6 metre kazdnzda, sondaj yaptnzda tatl suyu bulabiliyorsunuz. Konyada da ok ve u anda 159
da sulanyor. Ama byle bir eyi ben 9. Cumhurbakan Sleyman Demirelin ya ite byle bir ey yaplabilir mi filan diye dndn biliyorum. Fakat olduka zor bir ey.
Tark den: Sayn genel mdr yardmcm yle yapalm. Birka soru daha alalm, sonra cevaplamaya balayalm. Halil Al: Peki, siz nasl isterseniz Tark den: 2 soru daha var elimde, onlar okuyacam, birka soru daha alacam. Ama sremiz yetersiz, salonu boaltmamz lazm. Baka bir program var. Buyurun Erol Bey Erol Celepsoy: Erol Celepsoy, EMO stanbul ube. 2 gndr tartyoruz, bugn de iin adn koymak istiyoruz. imdi kayp diyoruz, kaak diyoruz bunlarn hepsi bir tarafa, ben bir durum tespiti yapmak istiyorum. Bu kayp-kaaklarn nedeni ne? Bu dank yapnn nedeni ne? Niin buralardayz? Ben buna enerjideki TEKin bugn iinde bulunduu durum anlamnda bakyorum. 12 Eyll darbesi ncesinde 24 Ocak kararlar ve hemen arkasndan 1984 ylnda 3096 sayl yasa. Ben bunlar her yerde tekrarlyorum. Niin tekrarlyorum? Asl iin z burada. Yani Trkiyedeki enerji ynetiminde, enerji datmnda 3096 sayl yasa ile balayan nedir, nedir bu 3096 sayl yasa? retim, iletim ve datmn zel irketler tarafndan yaplmasn salayan kanun. Bununla birlikte balayan bir sre var. te burada iler kopuyor ve bu dank yap 2005e geldiimizde bu hale geliyoruz. Burada bir eyin adn koyarken, IMF ve Dnya Bankas dayatmalar ile eer zelletirmeyi biz kendimize politika olarak alrsak, bugn bunlar tartyor olacaz. Sorun sadece Gneydou deil, sorun Trkiyenin stanbulunda da, Edirnesinde de, Karsnda da, Antalyasnda da her tarafnda bu sorun var. Nedir bu sorunlar? te kayplarkaaklar had safhaya gelmi, hibir ebeke bakm grmyor. Ben ayn zamanda 1979 1989 aras ki, benim 1979da Vanda balayan bir TEKiliimde var. Halen TEK diyorum, nk ben TEK sonras olanlar da kabul etmek istemiyorum. Keke 1970 ylnda TEKin kurulu kanunu ile birlikte o dank yapy toplamaya balamamz devam etmi olsayd, bunlar yapmasaydk. Bu zelletirme politikalar sonucu bu hale geldiimizi ifade etmek istiyorum. Yani bu sempozyumdan bizim vereceimiz mesaj, sadece blgeye deil Trkiyeye vereceimiz mesaj, bu elektrikteki zelletirme politikalarndan vazgeilmelidir. TEKi yeniden oluturmamz gereklidir. Baka trl bu iin iinden kamayz. Zaman darlndan dolay bu kadar kesiyorum. Tark den: Sayn bakan, ok teekkr ediyorum. Yaar Beye sz vereceim. Arkadalar yazl soru artk gelmesin, sre ok az kald. Sorulardan sonra har panelistin, cevap iin 5er dakika sresi olacak Yaar Altrk: Avukat Yaar Altrk, Tketici Haklar Dernei Diyarbakr ube Bakanym. Tketici Sorunlar l Hakem Heyeti yesiyim. Tketici sorunlar il hakem heyetine elektrik hizmetleri ile ilgili yzlerce sorun gelmekte, gelen sorunlarn byk blm hizmetin yrtlmesindeki rgtlenme eksikliidir. Gerekten arkadamzn da belirttii gibi, zaten TEDA, TEA olay bir kez, rgtll bld gibi, sonra yaplan zelletirme bunu tamamen datmtr. rnein denize gireceksiniz, bir ayanz su da, bir ayanz karada; ama siz denize girmi olmazsnz bu halde. Yine keza on tane elma satmak iin ktnz evden tanesi 1 lira. ok basitletirmek istiyorum ama 4 elmay aldrdnz, 6 elmay yine 10 liradan satacaksnz. Ama bunun dnyada belli bir fiyat var. Piyasada belli bir fiyat var. imdi burada elmay aldrmanzn faturasn mteriye niye ykyorsunuz? Gene hizmetin rgtlenmesindeki aksaklklarn faturas, yine tketiciye 160
yklyor. Altyap yetersizliklerinin faturas tketiciye yklyor? zellikle ekiplerin arzaya mdahalesindeki gecikmenin faturas yine tketiciye yklyor. Dernee en ok gelen yaknmalar, k aylarnda voltajn dp kmasndan kaynaklanan daha ok bu hallerde tketiciler elektrik mhendislerinden veya teknisyenlerden rapor almak suretiyle haklarn kantlamaktadr. Keza mahkemelerden bu konularda tespitler almaktadrlar. Burada hizmetin yrtlmesindeki zen borcunu kurum yerine getirmiyor ve bu hallerde de tketiciler haklarn almaktadr. Hatta bizim bu konuda dl alan bir ok tketicimiz oldu. Sleyman Demirel Babakan iken zetlemek istiyorum efendim, ncelikle bu panelin bir sonu bildirgesi olacak umuyoruz. Bu eyler kitaplatrlr sanyorum. Ancak burada tketici ayann da bulunmasnda bir yarar gryoruz. Bu ynyle eksiklii vurgulamak istiyorum. Ama gerekten panelistler, konumaclar yer yer tketici boyutuna deindiler. Tketici konseyinde her yl eitim ve elektrikle ilgili baz kararlar alnmaktadr. Ancak burada hizmet rgtlenmesi yetersizdir. Teknolojik gelimelerden hizmet yararlandrlmyor. rnein gvenlik hizmeti kamusal bir hizmettir. Eer bunu zelletirirseniz eteleme doar. Elektrik hizmeti kamusal bir hizmettir. znde kamusal bir hizmeti zelletiremezsiniz. Bir de zelletirme kanununun 2 veya 4. maddesinde ama maddesi var. Ama maddesine uygun zelletirme deil. Buradaki bir zelletirme de deil. Burada yaplan bir yetki devridir. imdi devrettiiniz yetkiyi kime devrediyorsunuz? Emsal kurum deil, zel ahsiyet, rnein Vali, yetkisini vali muavinine devreder, yetkisini vali muavini yerine hi alakasz bir pilota devrederse orada mlki iler yrmez. imdi yetki devrinin de hukuki baz formlleri vardr. Bu yzden TEDAla mteahhit irket arasnda yaplan yklenici szlemesi hem zelletirme kanununa uymuyor, hem hizmetin zelliklerine uymuyor. O yzden ok byk sorunlar doacak, iin iine zabta, kolluk girecek. Bu, TEDA ynetmeliklerine aykrdr. TEDAn kendi ynetmelikleri var. Hakem heyeti, kararlarn verince o ynetmeliklere bakar, kendi koyduu mevzuat nedir? Bu bir usuldr. TEDAn koyduu o saya okuma da bir usul ngryorsunuz? ngrdnz usul uygulamada kendiniz inerseniz eer, orada aypl hizmet unsurlar btnyle oluur ve burada ok ciddi toplumsal zararlar oluur. Ve burada piyasa bar zedelenir. Piyasa barnn korunmas adna, bu son yllardaki zelletirme modas kimi hizmetlerde olmaz; rnein adalet, gvenlik. Bunlar zelletiremezsiniz. Aydnlatma, rnein benim borcum var. Elektriimi nasl keseceksiniz? Yani burada rnein ayakkab almaya gittiniz, sen borcunu de, yle olur anlarm bunu, ama elektrik ayn ekilde deil. O yzden hizmetin zellikleri belirtilmek suretiyle, zelletirme kanununun hkmleri ve ama maddesi dikkate alnmak suretiyle hazrlanmal bunlar.
Tark den: Yaar bey vaktimiz yok, tamamlarsak iyi olur. Yaar Altrk: ok zr diliyorum. Bir de bu szlemelerde tketiciyi koruma kanununun 6.maddesinde bir hkm var. Haksz art Maddesi. Bu szlemenizde haksz art maddesini bir temel kural olarak getirin. nk tketicinin dnda aldnz o haksz artlar, oluturduunuz haksz artlar tketiciyi balamaz. Hakem heyeti veya tketici hakemleri aranzdaki uyumazl yorumlarken haksz arta ilikin hkmleri yok sayar. Bu da ne mteahhide ne TEDAa fayda salamaz. Sayglarm sunuyorum, baarlar diliyorum. Tark den: ok teekkr ederim. Arkadalar artk salondan soru almayacam. Buyurun, sizin ki son soru olsun. Muzaffer ATE: Sayn hocama bir soru sormak istiyorum, Nee Hanma. imdi bu salona baktmz zaman politikac gremiyoruz, hatta blgenin milletvekilleri ve belediye 161
bakanlar dahi yokturlar bu salonda. Acaba politikaclarmz neden bilim ve teknolojiye ilgi duymuyorlar. Acaba bu saatte hangi tr politikalar retiyorlar? Teekkr ederim.
Tark den: Vakit konusunda skntmz var. Buyrun. Sleyman Balkan: Elektrik Mhendisleri Odas Van l Temsilcisiyim Sleyman Balkan. Bizim yremizde kayp ve kaan olduu kesin. Kayp-kaan, zm olarak u anki TEDA Genel Mdrl'nn vermi olduu yntemlerle giderileceine ben inanmyorum. nk blgemizde birilerinin oraya, TEDA'a messese mdr olabilmeleri iin nce iktidar partisinin il ile ynetiminden gvence alp yle gidiyor ve yle mdr oluyor. Hibir mesleki tecrbesi olmayan insanlar bakyorsunuz, birden bire TEDA'a messese mdr oluyor. Bunun yannda benim zm olarak da yle bir nerim var: Trkiye'nin genelinde zaten elektrik enerjisi birim fiyat ok yksektir. Hele bu blgelerdeki youn g sonrasnda bu ekilde yksek tketim fiyatlarn karlama anslar yoktur. nerim, lke genelinde veya blgede enerji fiyatlarnn drlmesi ve polisiye yntemlerle deil sosyo-ekonomik bir yaklam neriyorum. Tark den: Teekkr ediyoruz arkadalar, artk soru almayacaz, zr diliyoruz. nk daha bende 3-4 soru var ve okumadm. imdi bunlar ben hzlca okuyacam ve yarm saat iinde bitirmeye alalm. Sorunlarn zmnde teorik zmlerden ziyade pratik zmlerin retilmesi gerektiini dnyorum. nerim maddi imkanszlklarn belgeleyen meskene bir kota koyulsun. rnein aylk 200 KW ve bunun amnda bir cret alm sz konusu olsun. Bu ekilde kaak kullanmnn azalmasnn yan sra elektrik tketimi konusunda da bir tasarrufun olaca, bedavacln getirdii abartl kullanmlarn ortadan kalkacan dnyorum. Katk. Mrsel Karaaslan renci. Mehmet Ali Srer, ben bir tketici olarak elektrik kullanma hakkm nedir? Sorum Ali nc'ye. Panelin yapmna emei geen herkese teekkr ediyorum. Modern ehirlemede temel ilke olarak alt yapl arsalarn retilmesi, bizde ise iler tersinden yaplyor. Yol, su, kanalizasyon, elektrik ve telefonlar bazen aylarca, bazen de yllarca sonra alt yaplar aralkl olarak sunulmaya allyor. Bildiim kadaryla imar planlarndaki kat adetlerine ve ortalama enerji tketimlerine gre trafo ve hatlar ekiliyor. Sorum Frat Doan beye, imar planlarndaki son durumu belediyelerden alp projelendirmeleri buna gre mi yaplyor? Talip Kran, Harita Kadastro Mhendisleri Odas ube Bakan. Sayn Ali nc'ye sorum. Enerji alanndaki zelletirmelerin sonularna ksmen deinildi, ancak bir emek rgt olarak zelletirme olgusunu nasl bertaraf edebiliriz? Hangi kurumlarla hangi aralarla bunu baarabiliriz? Bugn yaanan sonularn sizce ynetimsel boyutlar yok mu? Siyasi iktidarlarn bu konudaki rol, istikrarszlk ve beraberinde gelien kadrolama baarszln nedeni deil mi? Sayn Frat Doan'a sorum: Siz yllarca bu sektrde altnz, zelletirme bu sorunlarn zm olacak m? Yalnz bu soruyu u andaki grevinden bamsz cevaplamasn istiyorum. Medeni Tuti, KESK ESM Diyarbakr ube Bakan. zm nerileri ad altnda bir arkadamzn, EMO Ankara ube Bakanmz Sayn Necati pek arkadamzn, ben bunlar hzla okuyama alacam: 1Elektrik enerjisi retim, iletim, datm sreci doal bir btnlktr. Bu nedenle bu alann planlanmas, yatrm ve ynetimi siyasetten arndrlm, meslek odalar, niversite ve ilgili kurum ve kurulularnn yetkililerinden oluan merkezi, zerk bir erk tarafndan yaplmaldr. 2- Trkiye, Avrupa'nn evre insan yaklam ile retimini yapabildii imento v.b. rnleri Avrupa'nn ihtiyacn gidermek iin retmemeli ve bu tr tesislerin beslenmesi iin elektrik retmek zorunda kalmamaldr. 3- Vizyon: Elektrik enerjisinin kesintisiz, kaliteli ve gvenilir bir biimde sunumu iin kamusal ve toplumsal yararlar gzetilerek doal ve yenilenebilir kaynaklara dayal olarak, retilerek ve enerjinin retim, 162
iletim ve datm srecinin blnmez btnlnden hareketle zerk, merkezi planlama yatrm ve ynetim erkinin salanmas olmaldr. Necati pek, EMO Ankara ube Bakan, kendilerine teekkr ediyorum ben. Arkadalar sorular aldk, katklar da aldk, hepinize ok teekkr ediyorum. Bu sre ierisinde sorular cevaplamaya alacak arkadalar. Yalnz benzer sorular birletirmek suretiyle cevap verirseniz iyi olur. Her panelistimizin 5 dakikalk sresi vardr. Buyurun sayn genel mdrm
Halil Al: Teekkr ediyorum sayn bakan. Herhalde ben ilk eyde sremi az kullandm. Adaletinize gveniyorum. Tark den: Sayn Al 24 dakika kullandnz. Halil Al: Yani geleneksel dou geleneiyle bize gsterdiiniz konukseverliinize bile teekkr edememitim, ksa olsun diye. imdi ediyorum. 2, 3 tespitim var, nk sorulardan bir tanesi, yeni liberal piyasa yaps ierisinde piyasa dengeleme ve uzlatrma grevi TEA'a verildi, yasa gerei baz yetkiler EPDK'ya ait. EPDK aslnda yalnz dzenleyici kurul yani otorite. Onun dnda uzlatrma ve dengeleme ile ilgili, dengeleme zaten yaplyor. Dengeleme dediimiz ey, sistemin ite u anda elektriklerin yanmas, frekanslarn doru tutulmas, herhangi bir yerde ihtiya duyulmas halinde kaynak devreye sokulmas, bunu yk tevzi zaten yllardr yapyor. Yani elektrik var olduundan beri dengeleme mutlaka yaplyor. Bunun bir de mali uzlatrma, yeni kanunla mali uzlatrmas yaplacak. Aslnda bu sizi ok korkutmasn, yani zelletirme filan, aslnda bir tek kaaa takldk diyelim. Ben de bakana katlyorum, kayp farkl ey. Yani teknik kayp snrlar ierisinde tutulmak kaydyla ki, teekkr ediyorum Hseyin Beye, hakikaten % 2.83. 3.26'dan 2.83'e drdk 3 ylda. Bu snrlar ierisindeki bir kayp TEA'n. TEDA'n da %9 ile %10 arasnda tutabilir. Ama kaamz var, kaaa ok taklmamak lazm. Yani ben Gneydou'da olduunu, ben bir yanl anlamay dzeltmek istiyorum, Gneydou'da deil bu her yerde var. Yalnz Gneydou'nun sorunu deil, ama buna ok taklp kalmamak lazm. Bir ekilde zlecek, yani neriler vard. Sabahki oturumda ticaret odasnn temsilcisinin nerisi vard, Hseyin Beyin nerisi var, benim daha nceden ok nerim var ama ben nce iletmenin iyi olmasn istiyorum. Yani insan elinin kullanc anahtarn atnda elektrik var olmal, yanmyorsa da bize kfretmemeli. Yani nce bunu salamak gerekir, diye dnyorum. Onun dnda bakan ben tandmdan beri ok seviyorum, hakikaten ok mtedeyyin, ama bugn biraz agresifti, nk EA ve KEPEZ zelletirme deildi, o bir imtiyazd yani. u an da imtiyaz var zaten, AKTA'ta da imtiyazd, Kayseri Elektrik Datm irketi de imtiyaz. zelletirme deil, bu bir model deil. Ama Kayseri Elektrikten dn veriler aldm, arpc olduu iin sylyorum size, kayp diyeyim, kaak demiyorum. % 8,21 ve tahakkukun tahsilat oran % 97. Her sene byle. En yetkili azndan aldm. Bu zlr bir ekilde, ben de zleceine inanyorum. nsani ve devletin sosyal devlet olma gelenei ile bunun zleceine inanyorum. Yeni liberal piyasada bu dengeleme uzlatrmann TEA, alt yapsn yapt, ok iyi yapacana inanyorum, ama henz sektr hazr deil. Zaten krarak, dkerek de yapmayacaz. Sektr hazr olduu zaman, karar verildii zaman yapacaz, nk u anda en byk oyuncu TEDA piyasaya girmiyor maalesef. TEDA sistemin hakikaten, Frat bey kzmasn, benim kardeim o. Sistemin u anda kt ocuu gibi gzkyor aslnda deil. Ama yle gzkyor, nk halkla ilikiler hep onlarda. Yani ama onlar da hakl, imdi 87 milyar kilovat saat ylda elektrii TETA'tan alyorlar veya EA'tan, bunun 50 milyarn ancak satabiliyorlar. Oradan para geliyor borlar deyemiyorlar, skntdalar.
163
Yani hakikaten onlarn da durumuna zlmemek elde deil. Ama bunun kkl bir zmle halledilmesi lazm. Bakan sorular olursa aslnda tabii ok ksa oldu bu sre ierisinde dediim gibi, ancak son olarak bir tek ey syleyeyim, bizim tabii kamuda kald mddete, hep zelletirmeye de vuruyorsunuz, aslnda zelletirme yle ok kt bir ey de deil, yani ben size rnek vereyim, kamu kayna yok. Yatrm yapamyor, bakn bize DPT 300 milyar yatrm denei veriyor, biz o 300 milyarn % 35-40'n ancak harcayabiliriz. nk DPT'nin hazinenin kanunlar gerei ve kurallar gerei o denei baka bir yere aktaramadmz iin tekrardan o 300 trilyonun 100 trilyonunu 120 trilyonunu geri gnderiyoruz. Ama zel sektrde olsa yatrm da siz denetlerseniz, doru drst bir zelletirme yaparsanz, hibir problem olmaz. Yani iyi denetlersiniz, yatrm yapmasn emredersiniz, ama Necati Beyin fikrine de sayg duyuyorum. Paydos bir daha yeniden dikey btnleik yap, tek elden. O da olabilir ama bana gre dzgn deil. Onu biz Necati Beyle sonra tartrz, ama size yalnz kaaktan dolay ok ksa bir rnek vereyim. imdi bizim 150 milyar kWh tketmiiz geen sene, bunun % 20'si kaak gibi grnyor. Her ne kadar bahsettiniz, TEDA bunu bazen baarl gzkmek iin azaltyorsa da, bu mertebelerde. Yani bedelsizleri katyorlar ite sokak aydnlatmalarn filan katyorlar, % 20'yi dnn 30 milyar kilovat saat, 30 milyar kilovat saat, 2 tane Keban, 1 tane Karakaya, 1 tane Atatrk demek. imdi 2 tane Keban', 1 tane Karakaya'y, 1 tane Atatrk' bugnk fiyatlarla 20 milyar dolara yapamazsnz. Yalnz yle yle 1,5 katrilyon kaaktan dolay kaybmz var diyemezsiniz, bir de bunun devreye girecek retim kayna gibi grlmesini syleyeyim, nk biz yalnz anlurfa-Kzltepe hattn devreye sokarak Temmuz'da, 14 Mwattlk bir iletim kaybn dzelttik. 14 Mwattlk retim santralini sanki servise alm gibi sevindik buna. Bu nedenle tekrardan, ben de Elazlym, bu geleneksel Dou konukseverlii ile bizi 2 gndr arladnz. ok verimli de bir forum olduuna inanyorum. Sabrnza da teekkr ediyorum ve hepinize sayglar sunuyorum.
Mustafa Demirren: Kayseriden alacanz var m? Aktatan alacanz tahsil edebildiniz mi? Halil Al: Mahsuplama yoluyla oldu ama, yle enteresan eyler oluyor. imdi mahsuplamay yapanlar hakknda da 1,5 trilyonluk dava ald, mahsuplamay yapmayanlar hakknda da byle bir ifte standart var. Srda Karaboa: Kayseride stanbul EMOnun blgesinde olsayd onu da iptal ettrirdik. Halil Al: Kesinlikle inanyorum. nk szlemeleri birebir aynyd, Akta iptal ettirdiniz, ama Kayseri alyor. Tark den: Sayn Al'a ok teekkr ediyorum ve sz sayn nc'ye veriyorum. Ali nc: Teekkr ediyorum. Sayn Ahmet lhan'n sorusuna cevap vermek istiyorum. ncelikle bu atma srecinde yaamn yitiren btn insanlarn ailelerinin aclarn yrekten paylayorum ve bu atmann bir an nce son bulmas temennisinde de bulunarak unu sylemek istiyorum; kesinlik refah toplumu olan, kalknma toplumu olan lkeleri mercek altna tuttuunuzda, savasz bir srdrlebilirlii planladklar iin kalknmlardr. Ben ksa bir anektod aktarmak istiyorum. Ben yurtdna gittiimde, sve'e gittiimde oradaki kalknma benim dikkatimi ekmiti, oradaki ite ekonomik refah dikkatimi ekmiti. Nasl byle bir lke yarattnz diye sorduumda, 80 sonrasnda bana yle sylenmiti; 1. Dnya Sava dahil olmak zere 100 yla yakndr bu lke savaa 164
girmemitir. Sava harcamalar olmamtr, bundan dolay da btn toplum ve birey, gcn ulusal kalknmada, refahta ve mutlulukta kullanmlardr diye ifade etmilerdir. Ben de aynen size katlyorum, bu blgede atma devam ettii mddete bu sorunlar var olmaya devam edecektir, katmerli bir biimde yoksulluk devam edecektir, gler devam edecektir, isizlik devam edecektir, ahlaki deerlerimizin erozyonu ve dibe vurmas devam edecektir, etecilik geliecektir, kaak elektrik kullanm olacaktr. Eer burada toplumsal bar, eitlik temelinde salanrsa kesinlikle orada kaynaklar kalknacaktr. Onun iin iddetin bir an nce yntem dna karlmas gerekiyor. Dnyada benzeri lkeler vardr, kendi barlarn nasl tesis etmilerse, demokrasiyi nasl gl klmlarsa, bizim de, Trkiye'nin de bunu yapmas gerekiyor. Sayn Tuti'nin sorusuna cevap veriyorum. Teekkr ediyorum, son derece nemlilik arz ediyor. Benim de zerinde durmak istediim eksen sorulandan bir tanesi de uydu, zaman yetersizliinden zerinde duramadm; sektrn ynetim ve personel rejimi nedir? Kimse buna girmedi. Bilimsel ve ada ynetim teknikleri nelerdir? Buna deinilmedi. Hep birilerine, halka fatura kardk, hep ite ynetenler ok kt ynetti falan, bunlarn zerinde durulmad. stikrarl ynetim sistemleri nelerdir? Dnyadaki modeller nelerdir? Siz bunu nasl salarsnz? zerk ynetimler mi olmal, yoksa merkezi ve siyasi otoritenin, tabiri caizse beni balayn ltfen, emrinde emir kulu eklinde alan ynetimler mi olumaldr? Bu ok nemlidir ve Diyarbakr bu adan da son derece byk nem tamaktadr. nk mahkemelerde hep ununla karlatm; 20 yldr konutun, konumadn, syledin, sylemedin, bu tecrbemden hareketle de artk belgelere dayal konumann daha gereki ve sonu alc olacan dnyorum. Baknz ynetimde istikrar siz salamadnz zaman, yatrm yapamazsnz. Ynetim istikrar olmad zaman, hiyerarik dzenleme olmad zaman, istikrar olmad zaman halka salkl bir hizmet gtremezsiniz. Bundan dolay eer msaade ederseniz, ok arpc ltfen dikkat buyurun, bakn Diyarbakr'da bu Tefti Kurulu Raporu, benim hazrladm bir ey deil, en yetkili, tabii ok onurlu bir personelin, bir mfettiin hazrlad rapor olduu iin de, bu rapor katline sebep suu da oldu, onu da belirteyim de ayrca, imdi baknz 15.07.1993- 29.06.1994 tarihleri arasnda ou vekalet ve grevlendirme olmak zere, yaplan messese mdrlerinin isimleri aadadr. imdi dikkat buyurun, Diyarbakr'da ne yapld? Ne kadar gzel bir ynetim sistemi ve anlay oluturuldu? Sayn Frat Doan kendisi buradadr, deerli arkadam, uzun yllar birlikte altk, 15.07.1993 tarihinde greve balamtr 25.10.1996'da ayrlmtr, kendisi ansldr, ok uzun sre yapmtr. nk haftalk ve aylk messese mdrl yapanlar vardr. Tarihlerini geiyorum Ata Atasoy Allah rahmet eylesin, Selahattin Parlt, Reit Kurttekin, Ata Atasoy tekrardan, Esat Gndz, Celal Nasrlolu, M. Emin Zeke, Metin Bee, skender Batav, Mehmet Yldz, Stk Ebilolu ve Mahmut Yaz. Mahmut Yaz da daha bir ay nce grevden alnd, hayrl uurlu olsun. ok istikrar salanmas adna hep bunlar yapld. imdi baknz teknik idaredeki eye bakn ltfen, Reit Kurttekin, tekrar Reit Kurttekin, Haim Er, Ycel Yalnkaya, Haim Er tekrar getirilmitir, Hseyin Tokay, Mehmet Kalaycolu tekrar getirilmitir, tekrar Haim Er, tekrar Mahmut Yaz, Yusuf ge, Hseyin Grocak, Aa Kaan. Baknz bu gvenlik sorumlusu bir arkadamzdr, insan olarak sayg gsteriyorum, ne kadar isabetli bir ynetim anlayna sahip olduumuza dikkatinizi ekmek asndan sylyorum, Yusuf ge tekrar getirilmitir, tekrar Aa Kaan getirilmitir, Ahmet imen getirilmitir, Salih Klarslan, Tahsin Ik, Haluk zpek ve ehmus Mermut getirilmitir. imdi arkadalar bir kamu kuruluu bir bakkal mant ile iletemezsiniz. Bir yneticiyi be sefer getirmisiniz. Ktyse kenara brakrsnz, yani kt demeyelim de, zr diliyorum dzelteyim eer yapamyorsa, yani eer onun ada anlamda bir ynetim performans yoksa kapnn nne brakrsnz. Bu yetmiyormu gibi deerli katlmclar, messese mdr sayn Ata 165
Atasoy Allah rahmet eylesin, dahil olmak zere sayn Doan buradadr, eer eksik, fazla bir ey varsa ltfen dzeltsin, dier arkadalar buradadr, o dahil olmak zere, mstahdem statsnde olan kii dahil olmak zere toplamda 39 insan cezaevine konuldu. Topyekn bir seferberlik yapld. Buradadrlar arkadalar, baknz kimisi 3 ay kald, kimisi 2 ay kald, kimisi 5 ay kald, kimisi 6 ay kald ve sonuta yarg karar verdi, bu insanlar susuz. Peki bu insanlarn onuru, bu insanlarn kiilik haklar, bu insanlarn insan haklar ne oldu? Bu insanlar kendi ocuklarnn yzne bakamaz duruma getirildiler, hrszlkla sulandlar. Ama yarg kararlar u an hepsinin elinde ve kimisi de dnd, bu grevde bulunmaktadrlar. imdi byle bir ynetim anlay ile siz yatrm yapabilir misiniz? Siz hizmet gtrebilir misiniz? Bunu geiyorum. Biz Diyarbakr ve evresinin somut rnek olmas asndan rnek veriyorum hangi eleman says ile hizmet yrtyoruz? u anda Diyarbakr bir metropoldr, mega bir kenttir, baknz 1987 yine devletin resmi istatistiklerinden sz ediyorum, 1987 ylnda bizim personel saymz 1044 sayn bakan, 1990'da yl sonra 540'a dmz, 2003'te 364'e dmz, 2000 ylnda 410'a dmz ve u anda 2005 messese mdrmz de burada iletme mdr arkadalarmz burada, 400'dr. leler dahil olmaz zere. Diyarbakr'a biz iki ekiple hizmet gtrmeye alyoruz ve bu iki ekipte 3 kii vardr, bir ofr, 2 tane elemanla altrlyor. Bu koullarda hizmet gtrmeye alyoruz. Bunun sonucu olarak geirdiimiz i kazalarna ltfen bakn; 1990'dan 2005 ylna kadar toplamda 87 tane arkadamz ar i kazalar geirmilerdir, bunlardan 18 tanesi yaamn yitirmitir. Ve ben son bir notu okuyorum msaadenizle sayn bakan, baknz urada yine tefti kurulunun tespitine deineceim, bu zelletirme olgusu zerinde olduka duruldu, lkenin kurtuluu olarak sunuldu, ama Trkiye'nin gerekleri gizlendi, ifade edilmedi, yani Trkiyenin bat ile, bir Fransa ile mukayese edilemeyecek kadar reel istatistiklere sahip olduu gzden hep karlyor. urada daha nce de bir uygulama yapld, tabii ki ben sayn Doan'n iyi niyetine son derece inanyorum, iyi niyetle yaklayor meseleye, ama buradaki istatistikler ve gerekler ok daha farkldr. Baknz , 1992 ylnda tekrar burada benzeri bir uygulama yaplmtr, zelletirme ya da hizmet devri, adna ne derseniz deyin, bize gre zelletirmedir bu, zelletirmenin bir versiyonudur, baknz biz % 47 ile kaak kaybn 1992 ylnda vermiiz. Bizi beenmemiler, bizi derken kamuda alanlar beenmemiler, demiler ki siz elinize, yznze bulatryorsunuz, bu ii yapamyorsunuz. Biz daha iyisini yapacaz iddiasyla gelmilerdir, byk olanaklar salanmtr ve biz nereden nereye gelmiiz. % 47 ile bizi beenmeyenlerin 1996 ylnda kayp kaak oran % 61'dir; bu, devletin tefti kurulu bakannn raporudur. Ne kadar pozitif sonular grld ortadadr ve sonu olarak bakan unu sylyorum bitiriyorum, arkadan sorusuna cevap vermek asndan, bir de sayn bakan ite demi, biz bu personelle bu yl ierisinde 81.600 arzay gidermiiz ve zelletirme srecinde alanlarn hi bir yasal gvencesi sz konusu deildir. Yasal mevzuattaki dzenlemeler de ok da dikkate alnmamaktadr. Teekkr ediyorum.
Tark den: Biz teekkr ediyoruz katklarnzdan dolay. Buyurun Sayn zgen. Nee zgen: Ben hemen abucak, btn sorunlar biraz da birletirerek bir eyler sylemeye alaym. nce beyefendinin sorusu ile balayaym, neden politikaclar yok dedi. Galiba gvendikleri insanlar braktlar burada da o yzden yoklar. Yani kendilerini savunacak olanlar var. Ben dediim gibi hakikaten ilk kez devletle hkmeti bu kadar i ie gemi ve bu kadar kaynak gryorum. Brokratlarmzn, ben de brokrat kzym, brokratlarmzn biraz daha kurum savunmasnda fayda mlahaza ederim, tenzih ederim kendilerini, ama belki kuruma dair savunma yapmalar daha uygun olacak bu aralar. Dolaysyla biraz daha hakl duruma da debilir kurumlar, yani imdi kurumlardan 166
konuuyoruz, o zaman st politika konumak zorunda kalyoruz, bu iyi bir ey deil, zemini kaydryor. Dolaysyla zr dilerim, Kurmanc nizanim ama, ben sizi anlyorum ama, imdi kendi dilimden syleyeceim, dolaysyla beyefendinin telaland mesele bylece gndeme geliyor. Hakikaten biz sosyal bilimciler sreci izlemekte yarar gryoruz, biraz daha geni almakta yarar gryoruz meseleyi. Eer hani btnyle benim evladm ld denildiinde, aman hepimizin, zaten hepimizin zaten deyip yattryorsak, ite zelletirme deil bu yetki devri. Hani tketici olarak bakamazsnz insanlara, onlar kullanclar vatandalar, vatanda hukuku zerinden bunu yapmak zorundayz dediimizde korkmayn bir ey olmaz, i olgunlatnda gerekeni biz yapacaz dersek o zaman tabii byle bir eyde, o zaman burann suyunu alp Frat'a, Frat' alp Konya Ovas'na da aktabilirsiniz. Yani byle bir kayg bu zemini besleyen bir kaygdr, buna bakmak lazm. nk hepimiz sonuta ayn lkeye bakyoruz, fakat baka yerlerden bakyoruz. Yani bunu bir dikkatle syleyelim, nk hepimizin bakt yer baka, kayglarmz da baka. Bunu sylemek lazm. Tekrar bu minvalde dnersek, mesela kaak zerine evet ok fazla duruyoruz, kayp-kaa birletirmemek gerektiini sylyoruz, buna odaklanyoruz, fakat ben bu sylediimiz eylerin, imdi unu teyit etmek de ok nemli olduunu dnyorum, bunu gerilettik diye dnyorum, eer biz imdi u toplantda bunu byle dile getirmeseydik, bu geriletme olmayacakt. Yani burada dile getirildii iin, imdi evet bu nemli bir ey deildir, bunun dile getirilmesi ciddi bir diskuru glendirmektedir, bir tr kltr kartln glendirmektedir, bir grup vatandaa ayrmclk yaplmasn bylece kolaylatrmaktadr bu sylem diye burada bunu vurguladmz iin burada bir ie yarad bu, bunu vurgulamamz gerekiyor. imdi Ali Bey net bir rakam verdi, dedi ki 4376 ky boaltld, daha net bir ey: te bunlardan 1.800'ne hibir zaman geri dn verilmeyecek. 6.000e yakn da ky etkilendi. Ama imdi bunu sadece ky baznda dnmemek gerekir. Yani bu kyler zerinden bir politika eksik bir politika. Neden eksik bir politika? nk kyler zerinden vurguladnzda, sadece g zerinden vurguluyorsunuz yaplan eyi. Dolaysyla g ve yoksulluk bu yeni dnemin, bu neo konularn, yani neoliberallerin yeni bir zemini olmaya balyor. Eer g, zavall bunlar, ite ktlk yapld zaten, gle yoksulluk oldu, eer bu yoksulluun nne geilirse, daha iyi bir ey yaplrsa, bu ii hallederiz. Hayr, bu daha sistematik bir ey. Yani btn yapya bakmak lazm. nk evet burada katlamal bir iddet dnemi yaand ve bu iddet dneminde bu ehrin % 20'si toplam gelirin % 51'ini elde etmeye balad. Yani burada bir ezber bozmak lazm. Hemen bitiriyorum. nk u ok ak, yani eer bir sava olduysa bunda biri zengin oldu, deil mi? Bu srd srece de, bu srecektir. Yani bu sadece yoksullatran bir sre deil, ayn zamanda bir zenginletiren de bir sre oldu. imdi buna bir dikkat etmek gerekiyor. Sadece ok belirgin, baz sloganlar zerinden ilerlediimiz zaman meselenin btnne dair bir sr eyi gzden karyoruz. Btne dair bir eyler yapmak lazm. Yani vatandalk zerinden, vatandalk hukukunun sadece kltrel yaplarla doldurulmas deil, siyaseten doldurulmas zerinden ilerleyebilirsek, o zaman meslek odas olarak biraz yerimize de yle bakarz, bunun toplum ierisinde savunma alanna da byle bakarz, kiiler olarak kendi zlk haklarmza, meslek odas haklarmza da byle bakarz, btnn devlet politikas ierisindeki kendi odamzn savunularna da byle bakabiliriz. Byle biraz daha ben yapsalc bakmaktan yanaym. Biraz byle bir ey sylemeye altm. Teekkr ederim, saolun.
Tark den: Sayn hocama ok teekkr ediyorum katklarndan dolay. Buyurun Sayn een
167
Musa een: Teekkr ederim. Ben en az konuan kiiydim, en byk hakszl bu krsde yiyenlerden biri olarak imdi fazla konumayacam. Ama bana bu frsat yaratmak iin pas atan arkadalarma da ok teekkr ediyorum. Sokak aydnlatmas konusu soruldu, bir de datm hizmeti ve retim hizmeti sizce rekabete ak bir sektr m denildi. Ben bunun zerinden nefes almadan bir saat giderim. Ama o kadar yapmayacam, btn mesele, bu alann nasl tariflediinizle ilgili bir ey. Dnyada Berlin Duvar'n yktlar, Berlin Duvar'nn yklmas ile beraber Trkiye'de 24 Ocak kararlar sayn bakann da syledii gibi bizi bu srelere getirdi. Ve geldiimiz srete bugn T.C. hkmeti olarak AKP iktidarda grnyor, ama AKP iktidarda deil. Daha dn 56., 57., 58. hatta bunu biraz uzatn, 12 Eyll'den bu yana Trkiye'de siyasal iktidarlar vardr; ama iktidarda olan hkmetler deildir. Evet Trkiye'de iktidarda olan, u anda da kresel kapitalizmdir. Kapitalizm u anda iktidardr ve kapitalizmin iktidarda olduu lkeler de zelletirmeyi dayatr. Neden? nk bu alann soyguna hazr hale getirilmesi gerekir. Onun iin sayn Al beni balasnlar, az nce bunlar kamu nasl yapacak szne, kamunun kayna yok ki, yatrm yapamyor dedi. Ben buna tepki gstermeye hazrlanrken Nee hanm az nceki o ok anlaml, sizi tenzih ederim diye kulland tepkiyi gsterdi. imdi kamunun kayna yok dedii lkede 1970 ncesinde u anda lkedeki blk prk, kafasna esenin istedii tesisi kurduu, planlanamayan bir lkede 1965'ten bu yana geldik. 1965'teki meclisteki tartmalar hatrlayn, meclisteki tartmalarda bir yanda planclar, bir tarafta da pilavclar vard. tiraz uydu, "Ya memlekete plan deil pilav lazm" diyorlard. Pilavclarn hkmranl halen devam ediyor. Bizim, bu pilavclardan nerede olurlarsa ve nerede otururlarsa otursunlar, sratle kurtulmamz lazm. Bunlardan kurtulabilirsek, o zaman biz bu mcadeleyi halktan, adaletten, emekten, demokrasiden ve kardelikten yana ok daha iyi vereceimizi dnyorum. Onun iin bu lkenin kayna var, 1970'de blk prk olan bu lkedeki enerji datm sreci ve hibir kyde, hibir mezrada enerji olmayan bu lkeyi, TEK'in kurulmas ile beraber 1993'e geldiimizde neredeyse enerji gitmeyen ky kalmamt. Kim yapmt bunu? te bu kurumlar yapmt bunu. Bu ykmak iin byk bir heyecanla zerlerine saldrdmz, nce altn oyup, siyasal olarak zor duruma drp, yksek kamu borlarn srtna ykleyip, iini boaltp baars yaptmz, ara gere almadmz, siyasal tercihlerle personel doldurduumuz, doldurduumuz personele de siyasal iktidarlarn borazancln yaptrdmz yaplarla bugne getirdik. Ondan sonra da, kamu baarsz. Kamu niye baarsz olsun? Bugn TEK'e, TEDA'a danmanlk hizmeti veren Electricity De France var, kamu kurumu, ok baarl. Bize de 15 milyon dolarlk bir skala projesi danmanl da veriyordu. Geen sene 15 milyon dolar sadece yazlmdan kazand. EDF nasl bir kurum? 28 yldr genel mdr deimemi. Hibir siyasi parti bir tek kiiyi oraya sokamyor, iinde mhendis odalarndan, barosundan, tketici birliklerine kadar bir sr yapnn oluturduu bir ynetim kurulu var. Herkes denetliyor, kamusal denetime ak. Ya bizim yapmz nasl? te buradan byle bir tablo kmyor? Onun iin birileri bu lkede zelletirmenin borazanln yapmasnlar, bu ister mhendis, ister idareci, ister hukuku olsun, tarih nnde, eninde sonunda hesap verecekler. Bu noktann altn zellikle ben buradan izmek istiyorum. Onun iin zelletirme bir vakadr, oldu bitti, bak Telekom da ger'e gitti. Hop bir dakika ya ne oluyoruz? ger'e falan gitmedi Telekom daha. Dava devam ediyor, yarn ger belki AKTA'n bana gelenle kar karya kalacak. Onun iin ben buradan ilan ediyorum, bu sempozyumun kaytlarna gesin. Bu 21 tane messeselerin bakp da cirosuna, ite kaana, teknik kaybna, ya uray alrsam ben buradan baya palazlanrm diyen sermayedarlara uradan sesleniyorum; sakn niyetlenmeyin, nk aldnz yerlerin bir gn mutlaka tabelasn indirecek demokrat gler bu lkede hala i bandalar ve genlerin de katlmyla giderek gleniyorlar. Buradan bunu duyuruyorum.
168
u aydnlatma meselesine gelelim, bu konu gerekten ok nemli. nk buras da bir soygunun arac olarak hemen dzenleniverdi. Hani o zelletirmeciler var ya, bizden de bir takm arkadalarmz onlar byle alklyorlar, ite iyidir bu, zelletirme btn sorunlar zecek diye, hatrlayn aydnlatma ile ilgili, EPDK hani o bize yaptrlan d baskyla, o kurumlarn kard bir tebliin altna byle bir satra bir ey eklediler ve bu satrla beraber u anda yerel ynetimler, muhtarlklar aydnlatma giderlerini demekle kar karya kaldlar. Zaten aydnlanamyoruz ki bu lkede, bu lkeye karanl hakim klmaya alanlar zaten yeterince ortal kararttlar, ama gne domak zere. Bunu da bilsinler ve o gne doduu zaman o karanlk zihniyetlerin nasl ekip gittiklerini hep beraber bir kez daha greceiz. kardlar bu aydnlatma yasasn, yaptrdlar niyet u? Bunu da tartmaya hepiniz hatrlayacaksnz TRT yasas ile baladlar, ite bizde enerji pahal, bunu pahal hale getiren bir takm unsunlar var, bunun iin bir ey bulmalar lazmd. Gide gide TRT'yi buldular, halbuki TRT'nin % 3,5'luk pay bu bedellerin hesaplanmasnn iine dahil edilen bir eydi. Ve bu TRT yasas ile birlikte TRT'ye, elektrik reten, ileten, datmn ve ticaretini yapan kurumlar o zaman sadece kamu kurumuydu, direk TRT'ye yatrlan bir bedeldi. yi ama niye bununla uratlar? Bununla ve aydnlatma ile? nk yle bir hazrlk yapyor ki bu zelletirme cenah, kapitalizm kapitalizm nk kar alanlarn sonuna kadar ieriden darya doru geniletmeye alyor. 4,5 aydnlatma var, 3,5 TRT var. imdi buray dzenlemeden alrsa % 7,5 gibi bir rakam kardan zarar yapacak. Onun iin nasl olsa siyasal iktidarlarn da iktidara tanma srelerini Trkiye'de halk deil, bu kesimler planladklar iin, bu sreleri batan tasarlayarak bunlarn hazrlklarn yapyorlar. te bu yzdendir bu sokak aydnlatmas ile ilgili olarak, zmir'de birok belediyeye yksek meblal rakamlar karld. u anda davalar alyor, bazlarn kaybettiler ama uyank olun, zelletirme, biz o zaman basn aklamas yaptk, sokaklara da kentlere de karanlk getirecek diye, onun iin topyekn ben aydnm, bu lkeyi seviyorum diyen btn gleri, ncelikle u zelletirme mcadelesine kar topyekn bir araya gelmeye davet ediyorum. Hemen nerimi netletiriyorum bu sonulara ynelik olarak; biliyorsunuz siyasal iktidar aslnda kmr alanlarn daraltarak, kmr santrallerini kapatarak en byk darbeyi vurdu, nk doalgaz lobisini beslemesi gerekiyordu. Ondan sonra da kmr kaynaklarmz yoksullara kmr datm ile ilgili olarak aslnda biraz oy toplama noktasnda kulland. Eer snma amal kaak elektrie ynelik talepler gerekten samimi olarak oraya ynelenlere ynelik olarak 10 yl sre ile kmr datm ile ilgili birincisi, 150 Kilowatta kadar bir kota ile bedelsiz enerji verilmesi, arkadamzn nerisine benzer bir neriyi ben de yazmtm ve teekkr ediyorum kendisine, bunlara 10 yl sre ile klk yakacak temini iin kmr kaynaklarmzn deerlendirilmesi. Bunun iin de u yeil kart konusunun dikkatle izlenerek, hak sahiplerinin gerek madurlar olduunun belgelenerek bu sistemin bu ekilde yrtlmesi en azndan bu blgeye kalc deil, ama bir sre iin yaralarn tedavisinde etkili olabilir diye dnyorum. ok uzattm, balayn beni, teekkr ediyorum.
Tark den: Sayn eene ok teekkr ediyoruz. Buyurun sayn Doan Frat Doan: Evet sayn bakanm, son sz yine bizde kald da. imdi Hseyin beyin dediine katlyorum kayplarn kaaklarla ayrlmas, evet biz bu iin iindeyiz, ama katlyorsunuz niye yapmyorsunuz diyeceksiniz. Ben 2000 ylnda bizzat kendim byk bir ey hazrladm, Hazine bir ey istemiti, bir proje getirin de para verelim size diye. Genel mdr de o grevi bana vermiti. Ben de dedim ki o zaman, yani bizim noktalarmz, yani l noktalarna uzaktan okuma sistemleri iin bir enerji analizr sistemi kuralm ve kayplar, kaaklar, hangi trafo blgesinde kaak daha fazla veya kayplar fazla bunlar tespit edelim diye bir proje yapmtm. Gittik hazineye anlattk, 169
"TEDA ilk defa bir proje ile geldi buraya" dediler. Ne kadar, bu kadar maliyeti, 290 bine yakn bir noktaya, fiderin bandan alp trafonun klarna kadar l yapacaktk, kk binalar dahil, branmanlar dahil hepsi dahil. ok gzel dediler, ilk defa byle bir proje, iyi ne kadar? te 2 milyon dolar, diyelim 200 trilyon falan olsun. Tamam dediler veriyoruz paray. Yaptk DPT'ye gnderdik, fizibilite almalarn her eyini. Yl denekleri kt, verdikleri 1 trilyon lira. 200 trilyonluk bir projede verdikleri 1 trilyon lira. O yla verdikleri, ondan sonraki yl da o proje ismiyle kald. Bir milyar, bir milyar imdi halen devam ediyor, 2006'da kalkacak ortadan. imdi datm sisteminde l devrelerini veya l sistemlerini kurmadka kayplar net olarak ayrmak mmkn deil. Bunu teknik olarak siz de bilirsiniz. letimin imkan var, retildii yerde llyor, kendileri satarken sattklar noktada ve giri noktalarnda lebiliyor ve l eyleri de az, yani llecek nokta saylar da az. Ama datmda ok noktada lm yaplmas gerekiyor ve byk bir maliyet de gerektiriyor bu, ama bir bu almada tarifelerle ilgili ve danma yapm olduu almada teknik olarak bir kayplar 2003 yl deerlerine gre kayp deerleri karld. rnek elimde var, mesela Diyarbakr'da orta gerilim ve trafo kayplarndan bahsediyorum sadece, 12.3, Gaziantep'te 7.7 sanayi fazla, tketimine gre ve kWhe gre, Batman'da 11.9, rnak'ta 10.6 bu blgeden sylyorum yani, Trkiye genelinde 7.7 eklinde bir kayp rakamlar, resmi olmasa da TEDA'n elinde mevcut. Yani u andaki deerlendirmelerde biz kendimiz bunu kullanyoruz, ama ayrlmas lazm. Evet kaypla kaan ayrlmas lazm. Kaak kullanm affedilsin diye bir ey vard, bunlar hkmet politikalar biz o dorultuda bir ey syleyemeyiz tabi. Bir de ben elektrik mhendisiyim paraya fazla aklm yatmaz ama imdi bir enerji yani TEDA olarak bir yerden bir mal alyorsunuz ve o mal satyorsunuz, satarken bir blmn kaybediyorsunuz. Ne yapacaksnz? Geri dndnz kiiye, mal aldnz kiiye bir blmn veremeyeceksiniz. Mesela bizim TEA'a ve TETA'a imdi taktmz paralar gibi. Onlar ne yapyor? te doalgaz veya Hesler, retim santrallerine vermiyorlar, onlar doalgaza vermiyorlar. Ondan sonra lke da baml, doalgaz borlu, ekonomik adan yine gidip lkenin gelirlerine dayanyor, bu taraftan dnyor, yine bizim ite maalardan veya yatrmlardan lkeye yaplacak yatrmlardan. Yani bir ereve ierisinde dnyor bu. Bir yerden bir yere vermediini zaman br taraftan da dnmyor size. Onun iin enerji fiyatlarnda ite ucuzluk yapmak. Tamam yapalm da ama bunun bir maliyeti var, ucuzluk yapmadan evvel bu maliyeti drmemiz lazm. Maliyeti nasl drrz? Daha dk bir ekilde mal ederiz, bunu aratrmamz lazm. Yani onun iin fiyatlarda ucuzlandrma u andaki iletme giderleri ve maliyetler asndan baktmzda birebir hatta bunun zerinden rakamlar olmas gerekiyor. Biz yaptk, maliyet tabanl tarifeyi de yaptk. u andaki TEDA giderleri ile kan tarife bugnk rakamn zerinde olmas gerekiyor. Ama ite hkmet politikas da bugnk rakamlardan uygulanyor. Onun iin, o ksr dngnn dna kmak iin bir are olmas lazm. Tamam kaak affedilsin ve elektrik ucuz verilsin, nereye kadar gidecek bu? Ne ekilde olacak ve bir ksr dng ierisinde dnp duracak. Yeil kartllara ayn durum, yani evet yeil kartllara ucuz elektrik ve 150 kWh denendi, 150 kWha kadar indirimli tarife uyguland. Ondan da olumlu bir sonu kmad, deien bir ey olmad. Dediim ekilde, yani yeil kartlya verdiiniz zaman da yine onun maliyeti gidip baka bir yerden kacak. Yani lke gelirlerinden ya elektrik gelirlerini karlamak iin, burada ucuz verirken baka yerde pahal satacaksnz. Deien bir ey yok veya btn yeil kartllara verirken yeil kartszlardan karacaksnz bunu. Yani bir ksr dnd dnecek, burada gereki olmak lazm. zelletirme konusunda yani kiisel grm soruyorlar burada, ben kar deilim. Datmda eer gerek hukuksal alt yaplar, ayaklar ve kanunlarn uygulanmas gerekten uygulanrsa, takip edilirse, zelletirmede fayda var diye gryorum. Bir de kiiler ite zelleince i kaybedeceim falan, ya siz altnz srece, siz emeinizi verdiiniz 170
srece, emeinizi ortaya koyduunuz srece bence hi kimse de, ya zel sektr nereden getirecek? Yine bizleri altracak. kayb olmayacak diye de dnyorum. Ama cret asgari mi olur, st m olur ona bir ey demiyorum, ama siz emeinizi verdiiniz srece bir ekilde karln alrsnz diye dnyorum. Evet yeni getirilen yasalarla, yani EPDK yasalar gerekten uygulanrsa, gerekten takip edilirse ve hukuksal alt yaps da doru olursa bu iin, bence zelletirilmesinde fayda olacan dnyorum.
Tark den: Salondakiler sizin gibi dnmyor ama Frat Doan: Dnmyor olabilirler, ama bir soruda kiisel grm sormutu da ben kiisel grm sylyorum. Hayr, yeni piyasa yaps hakikaten bunu getiriyor, kaliteli enerji ve ucuz enerji, ama uygularsanz ve takip ederseniz ve yaparsanz ancak temeli salam olursa. Gemite olanlarn temeli salam deildi, yani ak konualm. Bu gzel forum iin size ok teekkr ediyorum, ben kendimi Diyarbakrl grdm iin de misafir olarak da grmyorum, sk sk da gidip geldiim iin ama katlanlar, bizi dinleyenler ve Diyarbakr EMO'ya ok teekkr ediyorum bu gzel tertipten dolay. Kendilerini de tebrik ediyorum hakikaten ben ite 4 yla yakn Diyarbakr'da kaldm ilk defa byle bir etkinlik oluyor. nallah devamn diliyoruz, biz her zaman yannzdayz. ok teekkr ediyorum Tark den: Arkadalar 2 gn boyunca bizleri sabrla dinlediniz ve gerekten dinamik bir forum olduunu dnyorum. Bunu ev sahibi olarak sylemiyorum, ama bize gelen olumlu tepkilerden kaynakl olarak sylyorum. Muhakkak bir takm eksikliklerimiz vardr, yok deildir. Hepinize ok teekkr ediyorum, panelistlerimiz bizleri krmayp buraya kadar geldiler ve olduka verimli bir panel getiini dnyorum ben. Kendilerine sizin huzurunuzda teekkr ediyorum ve belgelerini kendilerine teslim ediyorum. Ayrca, forumla ilgili bir sonu bildirgesi hazrlmz var arkadalar. Byk bir ihtimalle akam tamamlarz diye dnyorum. Tekrar hepinize teekkr ediyorum.
171
SONU BLDRGES "Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005" TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas Diyarbakr ube tarafndan 2-3 Aralk 2005 tarihinde Diyarbakr'da gerekletirildi.
Forum yrtme kurulu, sunulan bildiriler, yaplan tartma ve katlmclarn katklar ile srdrlen panel ve deerlendirmeleri eksen alarak, forum sonu bildirgesini kamuoyu ve ilgililerin bilgisine sunmay kararlatrmtr.
1. Gneydou Anadolu Blgesinin genel enerji yapsna bakldnda, blgenin, enerji retimi asndan ounluu yenilenebilir nemli kaynaklara sahip olduu grlmektedir. Blge, lkenin hidroelektrik enerji retiminin %39,84n, petrol kaynaklarnn % 95ini salamaktadr. Deerlendirilebilir nemli miktarda jeotermal, linyit ve asfaltit kaynaklarnn yannda, gne ve rzgar enerjisi potansiyeli de dnldnde, blgenin enerji ve su kaynaklar asndan olduka nemli bir potansiyele sahip olduu grlmektedir. Buna ramen, elektrik enerjisi kullanmnda tketiciler asndan Trkiyenin en ciddi problemlerinin yaand blge olmas zelliini tamasnn yan sra, bu kaynaklarn kullanlmas suretiyle yaratlan ulusal katma deerden de eitsiz pay almaktadr. 2. Cumhuriyetin kuruluundan bu yana ihmal edilen blgenin, retilen milli hasladan ald payn dkl, yatrmszlk ve dier sosyokltrel sorunlarn yan sra kimliklerin inkar edilmesi vb. sorunlarla byyen olumsuzluklar blge geliimini engellemitir. Petrol kaynaklarnn gelirlerinin yarsnn, petroln karld illerin zel idarelerine aktarlmas ile ilgili yasa tasarsna benzer ekilde, blge enerji retiminden elde edilen gelirin bir blmnn GAP projesinin tamamlanmasnda kullanlmas gibi yasal dzenlemelere gidilerek eitsiz geliimin blge lehine dzeltilmesine katk koyacak politikalar gelitirilmelidir. 3. Blgenin elektrik enerji sisteminde kullanlan tehizatn nemli bir blm ekonomik mrn tamamlamtr. Ksmen iletim hatlar olmak zere, zellikle datm hatlarnn yetersiz ve eski olmas, tanan enerjinin hat kapasitelerine gre yksek olmas, hat teknik kayplarn lke ortalamasnn zerine kartmaktadr. Bakm ve onarm almalar iin gerekli olan igc ve yatrm kayna yaratlmal, datm hatlar kesinlikle yenilenmeli, blgede ar ykselen teknik kayplarn drlmesi salanmaldr. 4. TEDAn zelletirme beklentisiyle zerine den grevleri yerine getir(e)memesi, yatrmlarn gecik(tiril)mesi ve mevcut hatlarn yenilenmemesi sonucu, Diyarbakr bata olmak zere blge kentlerinde elektrik enerji alt yaps can ekimektedir! Yaanan sorunlar dikkate alnarak elektrik altyaps yatrmlarnda pozitif ayrmclk uygulanmaldr. 5. Kreselleme rzgar ile zelletirmenin yaygnlatrlmasnn kamu yarar kavramn tehdit ettii lkemizde; zellikle blge bata olmak zere enerji sektrnde faaliyet gsteren btn kurumlar nitelikli personel, ara ve gere sknts ekmektedir.
172
6. Blgenin srgn yeri olarak grlmesi personel sknts yaanmasnda dier bir etkendir. Siyasetin kamu hizmeti reten kurumlar zerindeki glgesi ile idari kadrolar srekli deitirilmekte, adeta vardiya usul idarecilik yntemleri ile kurumlar ilevsiz ve verimsiz hale getirilmektedir. Personel politikalar gzden geirilmeli, nitelikli istihdam salanmas ve kurumlar ilemez hale dren uygulamalardan vazgeilmesi gerekmektedir. 7. Tketici asndan elektrik enerjisinde kalite olduka nemli bir kavramdr. Blgede zellikle k aylarnda ayn gn ierisinde ok sk ve uzun sreli elektrik kesintileri yaanmakta ve bu durum kullanclarn elektrikli cihazlarna zarar vererek tketicilerin maduriyetine neden olmaktadr. Elektrik enerjisi sektrndeki hizmet kurulular, kullancya kaliteli elektrik enerjisi sunabilmek iin gerekli almalar yapmal, kamu adna denetim yapacak bamsz yaplar desteklenmelidir. Bu konuda yasal dzenlemeler, standartlar taraflarn katk ve katlm ile tamamlanmaldr. 8. Blgede zm bekleyen ok ciddi enerji problemleri varken btn sorunlarn kayna olarak kaak elektrik kullanmnn gsterilmesi sorunlar zmekten uzaktr. Bu yanl anlayn bir politika olarak benimsendii grlmektedir. Asli grevleri vatandaa hizmet olan kamu kurumlarnn, kaak elektrik kullanmnn yksekliini ne srerek, yrtmeleri gereken hizmetleri aksatmalar kamusal hizmet anlayna aykrdr. Yllarca; kurumsal denetimin yapl(a)mamas, usulsz ya da kaak enerji kullanmnn nemli boyutlara ulamasna neden olmutur. 9. TEDA tarafndan aklanan kayp-kaak rakamlarnn birlikte kullanlmas ve btn rakamlarn kamuoyuna kaak enerji olarak sunulmas mhendislik asndan teknik bir yaklam deildir. Datm hatlar, trafolar, v.b. tehizatlarda oluan teknik kayplarn kaak kavramndan farkl kullanlarak, lke genelinde ve blgede tespitinin salkl yaplmas iin net lmler yaplmal, lke enerji sistemine maliyetinin belirlenmesi iin almalar yaplmaldr. 10. Baz basn organlarnda, Trkiyede kaak enerji kullanm sadece blgeye mal edilmeye allmakta, kayp kaak olarak ifade edilen oranlarn ifade ettii byklkler matematiksel byklk olarak deil, oransal byklk olarak kullanlmaktadr. Bu kesinlikle kabul edilemeyecek bir kavramdr. Kaak kullanm yada elektrik alnmas deiik oranlarla lkenin gelimi blgeleri dahil, tamamnda mevcuttur. Kaak elektrik kullanmnn ekonomik, sosyal ve adli boyutu dikkate alnarak nedenleri aratrlmal, bilimsel sonular zerinden, zm yoluna gidilmelidir. 11. Forum katlmclar; lkenin neresinde olursa olsun kaak elektrik kullanmn bir kazan biimi ya da doal bir hak haline getiren, kamu kaynaklarn smren anlayla mcadele edilmesi gerektiini vurgulamlardr. 12. Blgede enerji tketimi, zellikle yaz aylarnda tarmsal sulama ve k aylarnda ise meskenlerde snma amal olarak kullanlmas nedeniyle yksek deerlere kmaktadr. Halkn enerji kullanm konusunda bilinlendirilmesi ve enerji tasarrufunun bir yaam biimi haline getirilmesi iin tm kurumlar zerine den sorumluluu yerine getirmelidir. 13. Son 20 yla yaylan atmal srete, blgenin ve lkenin nemli kaynaklar heba olmu, sre ierisinde gvenlik gerekesiyle boaltlan binlerce kyden g etmek zorunda kalarak, retimden kopartlan ve saylar milyonlarla ifade edilen insan topluluklar kentlerin varolarnda alkla, sefaletle ve ok zor yaam koullaryla 173
mcadele etmek zorunda braklmlardr. Youn g alan blge kentlerindeki nfusun nemli bir blmnn alk snrnn altnda yaamas ve elektrik birim fiyatlarnn yksek olmas, halkn bir ksmn kaak enerji kullanmna itmitir. lkemiz; bu koullarda yaamak zorunda brakt insanlarn, kaak elektrik kullanmak dahil sua tevik etmemek iin zmler retmelidir.
ELEKTRK ENERJS KULLANMAK BR NSAN HAKKIDIR! 14. Anayasamzn 5. maddesinde geen; insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak, devletin temel ama ve grevleri arasndadr ilkesinden hareketle; salk sektrnde yeil kart uygulamasna benzer bir metotla Trkiye genelinde alk snrnn altnda yaamla mcadele eden, isiz ve yoksul kesimler iin zel indirimli tarife uygulamas veya ayda 150 kWha kadar elektrik tketiminden bedel alnmamas sosyal devlet anlaynn tesisi iin byk nem arz etmektedir. 15. Elektrikle snmay nlemek iin ekonomik sknt yaayan kii ve ailelere yakacak yardmnn yaplmas, blgede yaygn olarak kullanlabilecek gne enerjisi sistemlerinden faydalanlmas iin devlet teviklerinin verilmesi, ya da alt yaps tamamlanacak yerleimlerde, toplu s merkezlerinin kurulmas gibi benzeri nerilerin dikkate alnaca uygulamalarn politika olarak benimsenmesi yaanan ekonomik ve sosyal kayplar azaltacaktr. 16. GAP kapsamnda tarmsal sulama alanndaki projelerin gerekleme oran %13ler civarndadr. Projenin gecikmesi nedeniyle iftiler; tarmsal arazileri kendi olanaklar ile kuyular ap tesisler kurmak suretiyle, elektrik enerjisi kullanarak sulamaktadrlar. Sulama kanallarnn blge genelinde tesis edilmesi ile, bir yandan reticinin gelir dzeyinin artmas salanacak, dier yandan sulama amal harcanan elektrik enerjisine aktarlan kaynaklarn gereksiz tketimi nlenebilecektir. lke ekonomisine byk katklar salayacak olan GAP kapsamndaki sulama kanallarnn ivedilikle tamamlanmas iin gerekli kaynak yaratlmas bir an evvel salanmaldr. 17. lke genelinde bir dnem iin tm uyarlarmza karn planszln yaratt sorunlarn zm iin (gnbirlik) zm olarak sunulan, ve zellikle blgede yaygn olarak kurulan mobil santrallere, yaklak 1 milyar $ lke kayna aktarlmtr. Bu santrallerin literatrde en fazla 10 MW gcnde ve acil durum santralleri olarak tanmlanmasna ramen kapasiteleri ok yksek deerlere karlarak ve evre mevzuatndan muaf tutularak devreye sokulmulardr. Mevcut durumda bir ksmnn szlemesi bittii halde sklp tanmam, aksine ou yeni piyasa yapsna uygun lisanslar alarak, durumlarnda deiiklik yapmadan retim yapmaya devam etmektedirler. Bu santraller ya sklp alnmal, ya da mevzuatlara uygun alma ekline getirilerek hem fiyatlar indirilmeli hem de evreye olumsuz etkileri nlenmelidir. 18. Enerji hayatmzn vazgeilmez bir parasdr. Ancak, enerjiyi retirken gemi ve geleceimizin vazgeilmez deerleri olan tarihi ve doal zenginliklerimiz tahrip edilmemelidir. Ekolojik dengeye zarar verebilecek modeller yerine evre dostu retim modelleri gndeme getirilmelidir. Yapm gndemde olan Ilsu baraj ile sadece blgenin deil, insanln en nemli tarihi deerlerinden antik Hasankeyf
174
Kenti sular altnda kalacaktr. Ayrca, Munzur ve Zap nehirleri zerinde yaplmas planlanan barajlarla da doa harikas vadiler yok olacaktr. Doa ve kltr varlklarnn insanln ortak miras olduu gereinden hareketle kurtarlmas iin alternatif almalar gelitirilmelidir.
19. Gelimi lkelerin imento, demir-elik gibi yksek enerji gerektiren ve evreyi kirleten sektrlerini, gelimekte olan ve az gelimi olan lkelere kaydrdklar gzlenmektedir. Bu durum lkemiz gibi gelimekte olan lkeler iin yabanc sermayenin yatrm gibi gzkrken, aslnda lkenin enerji kaynaklarn kullanmada ve evrenin korunmasnda byk olumsuzluklara neden olmaktadr. lkemizin ileri teknoloji barndran, sektrlerde srdrlebilir bir kalknma politikas ile gelimesine ynelik planlama anlay gelitirilmeli, bilim ve mhendisliin kamu yarar eksenli almalar deerlendirilmelidir. Enerjiyi youn kullanarak, kirli retim yapan katma deeri dk retim sektr yerine, bilgi youn retim teknolojilerine yatrm yaplmas zendirilmeli ve desteklenmelidir. lkenin enerji politikalar gelitirilirken, geliimine arlk verilecek sektrlerin belirlenmesi bu adan olduka nemli olacaktr. 20. lke enerji politikalar oluturulurken planlamada birliin salanmas, gereki ve salkl projeksiyonlarn ortaya konulmas son derece nemlidir. Zaman zaman bilinen nedenlerle savunulan nkleer enerji santralleri yerine yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmasna ynelik projeksiyonlara ynelinmelidir. Doa ve insan yaamn tehdit etmeyen yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna ynelik almalar, lkemizi nkleer tehlikelerden korurken, nkleer hammaddeler asndan da da bamllmz nleyecektir. Bu nedenle ncelikle z kaynaklarmza dayal modellerin seilmesi ve mevcut potansiyelimizin deerlendirilmesi gerekmektedir. 21. Kamu personeli olduunu gz ard ederek, siyasi iktidarlarn bir paras gibi hareket etme eilimini gelenek haline getiren baz enerji brokratlarnn bu davran biiminin kabul edilemez olduunu katlmclar nemli bulmulardr. 22. Elektrik enerjisi fiyatnn dier lkelere gre yksek olmas sanayi retim girdilerinin drlmesi ve tketicinin yaam dzeyinin ykseltilmesi nnde nemli bir engel olarak durmaktadr. Girdi maliyetlerinin artmas istihdam da olumsuz etkilemektedir. Kii bana milli gelirden alnan paydaki lke genelindeki dklk bir yana, blgeler aras eitsiz dalm toplumsal dengeleri tehdit etmektedir. 23. Enerji sektr stratejik neme sahip tekel olarak kamu hizmeti nitelii erevesinde kar, rant beklenti ve siyasal basklarndan uzak srdrlmesi gereken bir sektrdr. Bu zellikleri nedeniyle planlama anlaynn hakim olduu merkezi yaplanmaya gidilmeli, zelletirme uygulamalarna son verilerek, koordinasyon, yetimi insan gc, ekonomik kaynak ve ileri teknoloji politikalaryla glendirilmi, kamu kontrolnde; toplumun alanlar, tketiciler dahil tm rgtl kesimlerinin temsil ve karar srelerine etki edebildii kamusal denetime ak bir yap oluturulmaldr. 24. Katlmclar ve Elektrik Mhendisleri Odas temsilcileri forum ieriinde tespit edilen gerekler nda yaplacak almalarn takipisi olacaklarn, yaplan almalar hakknda kamuoyunu bilgilendirme sorumluluklarn yerine getireceklerini, mhendislik mesleini toplum yararna kullanma kararllklarn bir kez daha ifade etmilerdir.
175
Kamuoyu ve ilgililerin bilgilerine sunarz.
GNEYDOU ANADOLU BLGES ENERJ FORUMU 2005 Yrtme Kurulu
176

Güneydoğu Enerji Forumu Bildiriler Kitabı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güneydoğu Enerji Forumu Bildiriler Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Her Hakk Sakldr zin Alnmadan oaltlamaz. Copright 2006 ISBN:

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Kurullar Yrtme Kurulu

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Katkda Bulunan Kurulular

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

TEA VE GNEYDOU ANADOLU BLGES ENERJ LETM SSTEM

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Tablo 1. Gneydou Anadolu Blgesinin ihtiyacn karlayan trafo kurulu gleri 19

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Trafo Says l Ad 400/154 KV 2 4 4 2 3 154/34,5 KV 5 2 12 10 18 28 8 2 5

Adyaman Batman Diyarbakr Gaziantep Mardin anlurfa rnak Kilis Siirt

TRKYE VE BLGE TKETM BLGLER

160.000.000 140.000.000 120.000.000 100.000.000 80.000.000 60.000.000 40.000.000 20.000.000 0

ekil 2. Trkiye ve Blge Tketiminin yllara gre geliimi

Blgedeki llerin il bazndaki tketimlerinin detaylar Tablo 2de verilmitir.

Tablo 2. Blge illerinin Tketiminin yllara gre geliimi 20

YILI 401.415 405.893 907.190 1.294.951

YILI 479.371 483.016 1.072.680 1.594.830

YILI 520.937 598.943 1.235.831 1.793.004

YILI 549.120 698.068 1.450.092 1.972.118

YILI 569.017 606.174 1.815.152 2.161.945 63.265

603.704.000 240.969 1.378.239 165.985.000

689.595.000 280.553 1.461.888 212.149.000

915.459.000 304.750 1.601.734 321.881.000

1.013.304.000 377.017 1.913.786 417.966.000

1.192.247.000 384.636 2.297.373 580.070.000

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

LETM ALT YAPI VE LETME SORUNLARI

1978 YILI ------------465,7 KM 85 KM ------------25 MVA 27,1 MVA

2005 YILI 190 KM 832,2 KM ------------600 MVA 775 MVA --------------

154 Kvluk Elektrik letim hatlar unlardr: 28

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

* zellikle Kzltepe Ovasndaki Sulamadan Kaynaklanan Sorunun zm nerisidir

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005

Gneydou Anadolu Blgesi Enerji Forumu 2005