SLeyman TEVFK

II. M erutiyette^ Cumhuriyete

Elli Yllk Hatralarm

HATIRA

Cinayet Kelimesi Arap Harfleri le Bir Nokta Eksilince Cenabet eklinde kmt Bir Nokta in Tam Bir Hafta Sorguya ekildim!

nk bir noktann, bir harfin eksiklii, fazlal, yanll a bucak bir jurnal sunulmasn mucip olur, gazeteci uzun uza dya sorgulara ekildii gibi ok kere de srgne gnderilir ya da hapsedilirdi. Size bir Vaka anlataym: O zaman memuriyet, rtbe ve nian tevciht gazetelerde yazlrd. Bir gn cinayet zsnda birine verilen rtbenin yazld srada yenin bir noktas eksik olmu. Cinayet cenabet eklinde dizilmi. Bu da derhal jurnal edilmiti. Diyeceksiniz ki bundan ne kar? imdi ne ktn ben size anlataym. Padiahn otoritesini temsil eden bir yksek mahkemeye cenabet denilmesi, temsil ettii otoriteye cenabet dem ek olur, bu da t padiaha kadar varr. O hlde, bu hata, kasten olmasa bile dikkatsizlie dellet eder, bu da cezay mstelzem olur. te bu bir nokta iin ben bir hafta Saraya gittim geldim, belki on defa sorguya ekildim. H ata olduunu, noktann kelimede krlm olduunu anlatncaya kadar anam dan em diim st burnum dan geldi.
44

|Sleyman

Tevfk

Milrvvefin ktmdan bir ay kadar sonra matbaac Mihran . li, emseddin Sami Beyin bayazarl altnda on paralk I#///*1gazetesini, ondan biraz sonra da Saadet gazetesi sahibi plned Nuri Beyin kardei m er Efendi yine on paralk l*'2 gazetesini nere baladlar. Bu mnasebetle mehur Kzm Paa [Yunanistan 1821-1890]: "Yine bir ... zuhur etti sabahn m avrasndan msrasn demiti. Zuhur ktndan birka gn sonra, okuyucu bulamadilan lp gitti. Sabah yaadysa da Mrvvett pek de zarar irmedi. Ben gazetemi, yalnz stanbulda drt binden fazla Ityordum ki bu o zaman iin ok nemli bir satt.
Sabah gazetesi: Bu isimle drt gazete yaynlanmtr. lki 5 Mart 1876 tarihinde stanbulda gnlk yaynlanp 308 say kmtr. Pupodopulos adnda bir Rum karmtr. Bayazar emseddin Sami Beydi. Bu gazetede ilk defa milad tarih kullanlmtr. Bu / a m a n gazeteler baslmadan nce sansre tabi tutulmulard. Bu Hizetede haberlere nem verilmitir. Bu gazete ile gazeteler ar lk gnlk olarak kmaya balamtr. kincisi 1882 ile 7 Kasm 1922 tarihleri arasnda stanbulda gnlk olarak 11.838 say kmtr. Mihran E fendinin karmakta olduu bu gazetenin yazarlar Mahmud Sadk, Selnikli Tevfik, Halit Beylerdi. A b d u l l a h Zhdnn u evketl Gazi Abdlhamid bal O s m a n l I c a yazldnda bir harf dm ve balk u Kt Gazi Abdlhamide dntnden kapatlmtr. Bu gazete gerek ya zlar gerekse yazar kadrosuyla Merutiyet dneminin en nemli gazetesi olmutur. Yazar kadrosunda Hseyin Cahid, Cavid Bey, Adnan Advar, Ata Bey, Ahmed Emin Yalman, Arif Cemil gibi yazarlar yer almtr. ncs Ankarada Srr Atalay tarafn dan karlm gnlk bir gazetedir. Drdnc gazete 22 Nisan 1985 tarihinde D in Bilgin tarafndan yaynlanmtr. Daha sonra lirgay Ciner alm, gnmzde ise alk Holding bnyesinde kmaktadr. ki defa kmtr. lki 1890 ylnnda stanbulda gnlk olarak 218 say kmtr. Dieri 1918 - 1919 yllar arasnda 6 say kmtr.

45

|II. Merutiyetten

Cumhuriyet e

nk Saadet, Tarik, Tercman- H akikat gibi eski gaze telerin satlar iki bin be yz geemiyordu. Sanyorum k bunun balca sebebi M rvvetle bir byklkte oldukla hlde deerlerinin krk para olmasyd. G azetem tutulm u, kr vermeye balam olduundan ayrca bir musahhih almaya k arar vererek gazeteye bir ilan koydum, bir dzelti (musahhih) istedim. E rtesi gn otuz be$ yalarnda, kara sakall bir adam m racaat etti. Ona: - Bir prova dzeltmeyi bilir misiniz? Diye sordum. - Yaparm, cevabn verdi. Onu hem en ie balattm. ini grdkten sonra cretini kararlatracaktk. Akamzeri ba dizici (sermrettip) D akes Efendi, elinde birka kolon prova olduu hlde yanma gelerek dedi: - Beyefendi ben atm kaldm. Ya bizim dizicilerimiz bugn hi yanl dizmiyorlar yahut bu efendi prova dzelt mesini bilmiyor. Elinde getirdii provalar alp masann zerine koyarak: - Haydi, onu bana gnder, dedim ve biraz sonra gelen musahhihe sordum: - Size dzeltilmek iin getirilen provalarda hi yanl yok muydu? - Epeyce yanl vard, onlar dzelttim. - Nasl dzelttin? - Bir nokta veya harf eksik olan yere o nokta ve harfi yazdm, fazla olan nokta, harf ve kelimeyi ak ile kazyarak kaldrdm! Bu sz iitince kendimi glmekten men edemedim. Masann zerindeki provalar alarak gzden geirdim. Zavall adamn bunlar dzeltmek iin ne kadar zahmet ektiini anladm.
46

|Sleyman

Tevfk \

Bunu gazeteciliin gln bir vesika olduundan yazyorum. () zamanlar gazeteler, baslmazdan evvel sansr edilebilirdi. I, Masn Direktr (M atbuat Dahiliye M dr) Rfat, Yar lcktr (m dr muavini) ve sansr memuru Hfz6 beylerdi. 3 Her gazete, akamdan sonra provalarn, ikier tane olarak Hiz Heyin Sarahane bandaki evine gndermeye borluydu. O l bunlar batanbaa okur, karlacak bir yer varsa, stne h krmz izgi ekerek karr, hatta kelimeler, cmleler deitirirdi. Bazen bu deitirme yznden yaznn manas btn btn deiir, bozulur, anlalmaz bir hle gelirdi. Sansr m em uru saatlerce uratktan sonra kolonlar, llna imza ederek, bir tanesini yannda alkor, tekini gazete id.rehanesine evirirdi. O vakitler bir de tebligat- resmiye meselesi vard. H er H hkm et rtbe, nian verilmelerini, memuriyet tayinlelini, halka bildirmek istedii eyleri, tebligat- resmiye bal llnda gazetelere gnderirdi. H er vakit akamzeri gelen tebligat bazen gece yarlarna, hatta afak atm asna kadar gecikirdi. Gazeteler onu beklemeye mecburdu. Sahifeler ha zrlanr, makineci szlanr, ba dizici sylenir, ne olursa olsun tebligat beklenirdi yahut sansr m em uru sabaha kar, bugn tebligat yoktur, diye haber gnderir, ondan sonra makine ilemeye balard.

** Hseyin Cahid Yaln ilgili kii hakknda Edebiyat Hatralar adl eserinde bilgi vermektedir.

47

Besmeleyi Bile Doru Okuyamayan Bir Hocay Meclis-i Maarif Bamualli Yapyordu

Bir gn komisyon toplanmt. A nadoluda bir kaza rtiyesi nin bamuallimliini isteyen sarkl bir adam imtihan ettik ( I zaman imtihan edilecek adam a nce birka ayet Kurn oku tulur, sonra baka bilgilerden sorguya ekilirdi. Bu hocaya da Kurn okuttuk. Besmeleyi bile doru dn M ekemedi. Sonra hesap, corafya, sarf ve nahv, Trke kraat ve imldan imtihan ettik, hibir ey bilmiyordu. Hoca odadan ktktan sonra komisyon ktibi mazbatasn yazd. Btn n/. adlarn yazarak mazbatay tasdik etti. Bana gelince, yazlm kd batanbaa okudum . H oca deerini gsterdiindi'n istedii muallimlie tayinini tasdik ediyorlard dedim ki:

Bu adam besmele okumasn bile bilmiyor. Baka eylerd de hibir bilgisi yok. Buna nasl deerini gsterdi diyorsunuz? Dnnz ki bunu bir kaz rtiyesine bamuallim yapyorsunu/ O m ektepte phesiz yzlerce vatan yavrusu vardr. Onlarn hepsini cahil brakm olacak, kanlarna gireceksiniz.

194

-----------------------------------------------------------

Nzr, Arabacsnn Kardeini M uallim Yapmamamza Kzmt,

AnAlan biri, hatrmda kaldna gre Hoca M ehmed Tevfik I l udi yanma sokularak dedi ki: [ . yle fakat bu Nzr paann arabacsnn kardeidir. I Arabacnn kardei deil, kendisi bile olsa, hatta bizzat NA/irn kendisi olsa ben bunun altna adm yazmam ve bu kutlar byk bir gnaha girmem, dedikten sonra kdn altna ll adam hibir ey bilmiyor, muallim yaplmas gnahtr. H ly c yazdm ve adm koydum. lrtesi gn Nzr beni ard ve dedi ki: f - Tevfik Bey, siz komisyonda her eye syleniyor, ilerin jlvikmesine, bozulmasna sebep oluyormusunuz. Cevap verdim: |j - Paa hazretleri! Ben bu komisyona z tayin edildim. Ilorcum ve vazifem bildiimi sylemek gerekli grdm yerlerde kar gelmektir. Fakat ben bir kiiyim. Ekseriyet meclistedir. Onlar istediklerini, verdikleri karar ekseriyetle yapp vereceklerinden icra olunur. Benim kar sylememde linklim yoktur. Evet yle; amma sinek pis deil mide bulandrr, derle Sizin bir tek reyiniz icray geciktirmezse de pheyi eker, i Rica ederim ileri gletirmeyiniz. 195

|II. Merutiyetten

Cmhuriyete

- Paa hazretleri! Ben bildiim ve aklmn erdii her evi sylerim. nk o n u sylemek benim iin bir bort, n vazifedir. Beni bundan hibir ey alkoyamaz. Amma szil dinlenmezmi. Bu d a bana ait deildir. Eer bu hlim zai devletlerince ho grnmyorsa izin verdiiniz birok arkadatn gibi bendeniz de devam etmem. O hlde olan biteni gnp duymayacam cihetle kar syleyen de bulunmaz. - M em nun olurum. - Fakat bunun bir art vardr. H er ayn son gn aylm odac ile evime gnderilmelidir. O gn aylm gelmezse ertesi gn ben gelir iime balarm. Nzrla buna karar verdik. Ben komisyona gelmemesi baladm, her ayn son gn aylm odac vastasyla geliyordu Btn m em urlar senede alt ay aylk aldklar hlde, Meru* tiyet ilanna kadar sren bu zhktan her ay maam aldm Aylk Alan Yalnz Ben Deildim H er ay ayln alan yalnz ben deildim. Btn Nzrlar hl yk m em urlar i banda bulunan generaller aylklarn al lard. O rta ve kk m em urlar ile Yldz muhafz olan ikim I frkadan baka btn zabitler, senede alt ay, o da muha.se becilere, mal mdrlerine, defterdarlara bin rica ve niyaz ili aylklarm alrlard. Bu aylk verilmemesi ii, ok kere par mn yokluundan ileri gelmezdi. H er yerde aylk krmak ili geinen, bu yzden zengin olan birtakm sarraflar vard. B lar, mal memurlar ile uyuurlar, yzn yirmi bee, otz krdklar aylklar, kr ortak olarak o gn mal sandklarn dan alrlard. Bu ite en ziyade glk eken zarar eden te katler, yetimler, dullard. Onlarn aylklar en ucuza knl yordu. Bazen bu aylk iinden dolay kazalarda, sancaklarda, 196

|Sleyman

Tevfk

llull vilayetlerde zabitn ile mal memurlar arasnda dvH Icr bile olurdu. Dayak yiyen mal memurlarn her vakit U |Oi' ve iitirdik. Meclise gidip gelmiyorsam da almaktan da geri kalm

yordum. Kitap yazyor, tercm e yapyor ve bastryordum. An sra da gazete m atbaalarna giderek arkadalara yardm
diyordum. padakilerle Alakam z l'iisten, svireden, Msrdan ok kere sefaret kuryeleri, tlenir yolu memurlar vastas ile gnderilen ifreli mektupli la bir diiziye haber alyorduk. Biz de burada, komitenin faHlyelc getii zaman -ben buna hi ihtimal vermiyor, inana(Hiyordum- onlara yardm edebilmek iin Harbiye ve Tbbiye me kteplerinde, idadilerde m edreselerde, gizli gizli, fakat sirkli propagandalarla fikirleri hazrlyorduk. I Komiteye arka olarak istibdada kar alan, efkr- umullycyi hazrlamakla uraan bir hayli gruplar vard. H er grup Peki grubun kimlerden mrekkep olduunu bilmiyordu. Bizim artp sekiz kiiydi. Hepimiz -birbirimizi tanmyor gibi grnefek gizli gizli birbirimizle birleiyor, birlikte alyorduk.

197

|II. Merutiyet 'ten

Cmhuriyet'e

Ertesi akamzeri oraya gittim. ftarda mteferrika ko* l de vard. Yemekten sonra M azhar Beyle komiser, ertesi nilfl icra olacak Hrka-i erif Alayna dair konumaya balad O srada Tk! Tk! kap vuruldu, biri ieri girerek: - te efendim! B en geldim, dedi. Bu adam; orta boylu, esm er benizli, etine dolgun, kan bykl biriydi. M azhar Beyin: * - Aferin Simon!, dem esinden bu adam n Erm eni oldu unu anladm. Polis m dr kapnn nndeki nbeti polisi ararak: - Simon Aay misafirhaneye gtr, emrini verdi. Somu bana ii anlatt: - Yarn R am azann on bei Hrka-i erif Alay icra buy rulacak. Bu mnasebetle byk bir takayydatta bulunuru/ stanbulda, polise ne kadar pheli adam varsa -bunla ou Erm enidir- bugn toplar, buraya getiririz, misafirhaneye koyarz. Bu grdn adam, Em innnde, tramvay yolunda tatlc Tokatl Simondur. pheli bir adam olduu iin her sene R am azann on drdnc gnnden on altnc gnne kadar burada kalr. Onunla sene evvel bir mukavele yaptk. Ram azann 011 drdnc gn akam, dkknn kapadktan sonra, kendi ayayla buraya gelir, misafirhanede kalr. Bu sayede, gndz den getirilerek dkknn, iini erkenden brakmasna meydan kalmaz. te bu anlamamz mucibince bu akam da gelir. - Bu toplanan pheli adam lar ok mudur? - Elli, altm kiidir ve imdi hepsi buradadr. Yarn gece hepsini salveririz.

208

Ilrka-i erif Alay Nasl Olurdu? 1 4 7 Ahdlhamid Yldzdan Nasl kard?

I In'ka-i erif Alay, eski devrin en ehemmiyetli bir merasi miydi. Bunu, genlerimizin, ocuklarmzn birou bilmedii t lolle burada birka szle anlatmay gerekli grdm. Ramazann on beinci gn padiahlar15Topkap Saraynda, 7 Mr daire-i mahsusa da bulunan Peygamberin hrkasn ziyaret l meyi det edinm ilerdi. Bu dete A hdlham id de uyu yordu. Devrine yetitiim Abdlaziz1 6oturduu Dolmabahe 7 Sarayndan havalar gzel ve scak olduu zaman, ok sevdii kr atna binerek, souk ve yal gnlerde drt atl bir araba ile Kabata, Fndkl, Tophane, Galata, Kpr, Sirkeci, Souk,,'t Bu konuda geni bilgi iin: Hakan T. Karateke, Padiahm ok Yaa, Kitap Yay., st., 2004, s. 195-208. w Yavuz Sultan Selimin Msr ve Hicaz fethederek Peygambere ait emanetleri stanbula getirdiinden beri. [Yazarn notu] 1 6 1276da doduum, Abdlaziz ise 1277de cls ettii cihetle on alt 7 sene sren zamannn son drt senesini pek iyi hatrlyorum. [Yaza rn notu] Sultan Abdlaziz, Sultan II. Mahmudun olu olup oluz beinci Osmanl padiahdr. 18 ubat 1830 - 4 Haziran 1876 tarih leri arasnda yaamtr. 25 Haziran 1861 ile 30 Mays 1876 tarih leri arasnda on drt yl, on bir ay, be gn tahtta kalmtr. Vefat tpk olu ehzade Yusuf zzeddin Efendinin lm gibi bir me huldr. Sultan Abdlazizin lmnden sonra yaplan Yldz Mah kemesi olarak bilinen bir mahkeme oluturulmu sulu bulunan baz kiiler cezalandrlmtr.

209

|II. M eutiyettenC um huriyete |

eme ve Ayasofya Meydan yoluyla Ayasofyanm arkasndaki Bb- Hmyn denilen byk kapdan geerek Hrka-i erif dairesine gelir, o rada b t n Nazrlar, stanbulda bulu: paalar ve byk m em urlar tarafndan -hepsi niformala rm lbis ve nianlarn takm olduklar hlde- karlanrd, stirahata mahsus odada be-on dakika oturup dinlendikl- sonra em anetlerin bulunduu odann nne gelir, Hazine Hmyn kethdas tarafndan alan kapdan girer, hrkann ekmecesini kendi eliyle aar, kat kat bohalar zer, hrkay pp ziyareti m teakip orada bulunanlarn ziyaret etmelerim izin verirdi. Sonra sarayda bir m ddet istirahat eder, bazen akam yemeini orada yer, Dolmabahe Sarayna kh karadan ve kh denizden dnerdi. lk clsunda, iki atl bir arabaya binip yanna iki yavc alarak, h aber verm eden Babliye, Harbiye N ezaretie. Meihata gitmek, ehir iinde dolamak cesaretini gstermekle olan Abdlhamid, kendine kar tevali eden hadisatn, on bylece, habersiz teye beriye gitmesini grmeyen baz ricl-i hkmetle saray erknnn, onu korkutm ak iin syledikleri szlerin, her taraftan verilmeye balanan jurnallerin tesiri ile Yldz Sarayna kapanm, m m kn olsa m rnn son nefesine kadar kapdan kmak istemeyecek kadar korkuya, vesveseye tutulmutur. Abdlhamid, ilk senelerde birka kere, amcas gibi karadan ziyarete gelmise de sonralar Ortakyde vapur ile Sarayburnuna gelmeyi ve yine o suretle dnmeyi det edinmiti. Fakat Abdlhamid, saraydan darya kmas iktiza ettii zaman, arabasna bininceye kadar nereye ve hangi yoldan gideceini haber verm em ek itiyadnda olduundan, belki karadan gider diye Yldzdan Soukeme Kapsna kadar, yer yer asker dizilir, sokak balarna, gzergha polis noktalar
210

|Sleyman

Tevfik

k nurdu. Denizden gitmesi de muhtemel olduundan Stl Ynl hazrlanr, Bahriye Nezaretinden gnderilen yzlerce lindallar, istimbotlar Ortaky nne toplanr, polis sandallar, Uinrk muhafaza kayklar da. Ortakyden Sarayburnuna kutlar olan mesafeyi, sinek umaz bir hle getirirlerdi. Bu alayn icras esnasnda bir suikast, bir tecavz vukuu lil imali dnlerek, polise pheli grlenler bir gn evveli J r polis mteferrika komiserlii tarafndan toplatlp Zaptiye t , Nczaretine getirilir, Ramazanm on beinci gn, Hrka-i erif Al.y bitip hnkr saraya dndkten sonra salverirlerdi. ' O gece, iftardan sonra polis m drnn odasna gelip: I te efendim, ben geldim, diyen tatlc Tokatl Simon da bunlardan biriydi. Vhdiilhamid Devrinin Son S ans r 1 77 llmidiye Etfal H astahanesi bahekim i brahim Paanm delletiyle M atbuat- Dahiliye daresine mmeyyiz tayin cllmi olan Eblmukbil Kemal Bey, yine paann delaleti ile 1323 [1907] senesinde M atbuat- Dahiliye m dr ve sansr memuru olmutu. brahim Paa dedim de hatnma geldi. Etfal Hastahanesinin ile iin ve ne zaman yapldn anlataym. brahim Pa, 1313 [1897] senesinde Almanyada bakteriyoloji Inlsil ettikten sonra stanbula gelmi bir hekim kolaasyd. Beylerbeyinde oturduu cihetle Beylerbeyli brahim Bey diye tannyordu. Sabah gazetesine devam eder, hekimlie, l.kteriyolojiye dair yazlar yazard. O zamanlarda hekimliin h ubesine vkf pek az doktorum uz vard.
m Bu konuda geni bilgi iin: Alpay Kabacal, Trkiye e Basn San d sr, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Yay., st., 1990.

211