You are on page 1of 288

T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

RUSYADA ULUSAL GVENLK ANLAYIININ DNM (19912006)

Doktora Tezi

NAZM JAFAROV

Ankara2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

RUSYADA ULUSAL GVENLK ANLAYIININ DNM (19912006)

Doktora Tezi

NAZM JAFAROV

Tez Danman Prof. Dr. Mustafa AYDIN

Ankara2007

NDEKLER

GR...1 BLM I : RUS GVENLK KLTRNN YAPITALARI6 A. Corafya..6 B. Tarih...13 1. Otoriter Ynetim Yaps...13 2. Emperyal Gelenek18 a) Tarihi Rus Topraklarn Birletirmek.18 b) nc Roma Teorisi20 c) Scak Denizlere kma..24 3. Azgelimilik Sorunu ve Yukardan Reform Gelenei...29 C. Sovyet deolojisi..39 1. Marksist-Leninist Teori..39 2. Lenin Dnemi: deolojik Pragmatizm42 3. Stalin: Tek lkede Sosyalizm.48 4. Hruev: Bar inde Birarada Yaama...54 5. Brejnev: Snrl Egemenlik yaklam.56 6. Gorbaev: Yeni Politik Dnce.57 BLM II: YELTSN DNEMNDE RUSYADA ULUSAL GVENLK ANLAYIININ DI BOYUTU...68 A. Yeni Jeopolitik Koullar ve Rusyann Ulusal Gvenlik ncelikleri70 B. Rusyada Ulusal Gvenlik ve Jeopolitik Anlaylar.75

C. Atlantikiler ve Rus Ulusal Gvenlik Anlay...77 1. Bat ile ilikiler79 2. BDT ile ilikiler..84 3. Asya ile ilikiler..90 D. Atlantikiliin Gerileyii95 1. Politik Gelimeler..96 2. D Politikadaki Gelimeler.100 E. (Yeni) Avrasyaclk Yaklam111 1.Tarihi Avrasyaclk Dncesi..112 2.Yeni Avrasyaclk Akm..116 a) Avrasya Harekt (Dugin) Modeli...119 b) Sol Avrasyac Model...122 c) Resmi Yeni Avrasyaclk: Primakov Doktrini.124 BLM III : YELTSN DNEMNDE ULUSAL GVENLKDE TEMEL SORUNLAR134 A. Rusyada Toprak Btnl Sorunu....136 1. Rus Federalizmi ve Ayrlklk Sorunu.136 2. zel Bir rnek : eenistan...143 B. Askeri Reform...149 1. Sovyet Askeri Miras.149 2. Askeri Reformu Gerektiren Unsurlar.153 3. Askeri Reform Tartmalar157 4. Yeltsin Ynetiminin Askeri Reform Politikalar160 a) Yarm Kalan Askeri Reform Paketleri..160 b) Yarm Kalan Reform Hamlelerinin Sonular..163

II

C. Ekonomik Kriz167 BLM IV: PUTN DNEMNDE YEN RUS ULUSAL GVENLK ANLAYII: KONTROLL DNM MODEL...........................................180 A. Yeltsinin Mirasndan Kontroll Dnm Modeline .........................180 B. Kontroll Dnm Modeli nedir?............................................................182 C. Gl Devlet Hedefi..............................................................................186 1. eenistana kinci Mdahele........................................................188 2. Federal Reformlar..........................................................................197 3. Siyasal Reformlar: Ynetilebilir Demokrasi..............................205 D. Askeri Reform: Profosyonel Orduya Gei...............................................217 E. D Politikada Yeni Anlay: Uzlamac Jeopolitik Model.......................226 SONU....237 KAYNAKA..250 TEZ ZET280 ABSTRACT............................................................................................................282

III

GR

Ulusal Gvenlik kavram, ulusun ve ulus devletin temel objesini tekil ettii yapnn benimsedii deerler btnnn tehdit altnda olmadn, tam tersine gvenlik ierisinde olduunu ifade etmektedir. Bu deerler btn ierisinde ulusal bamszlk ve toprak btnl, korunmas gereken ncelikli deerler olarak genel kabul grmektedirler. Souk Sava dneminde esasen askeri tehditleri merkeze alan bir anlay ieren ulusal gvenlik kavram iki kutuplu sistemin knn ardndan dnm geirmi ve askeri boyutun yan sra siyasal, ekonomik, sosyal ve evresel nitelikli unsurlar kapsayacak biimde genilemitir. Souk Sava dneminde ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararas sistemin temel yap talarndan biri olan Dou Blounun lider lkesi konumundaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB), uluslararas gvenlik sistemini etkileyen en nemli iki lkeden birisiydi. Souk Savan ve ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararas sistemin sona ermesinin ardndan SSCBnin varisi konumundaki Rusya Federasyonu (RF), dier konularn yan sra ulusal gvenlik alglamas itibariyle de gelimelerden en ok etkilenen lke konumunda olmutur. Rusya, gnmzde eskisi kadar gl biimde olmasa da nkleer gc, BM Gvenlik Konseyinin daimi yesi olmas, blgesel sper g olma vasfn srdrmesi ve kk gemie dayanan byk devlet gelenei ile halen dnyadaki gelimeleri, zellikle de ou uzman tarafndan 21. yzyldaki uluslararas sistem ve gvenlik yaplanmas bakmndan byk nem atfedilen Avrasya corafyasndaki gvenlik yaplanmasn ciddi biimde

etkilemektedir. Bu bakmdan 21. yzyldaki uluslararas gvenlik sistematiinin, zellikle Avrasya boyutu itibariyle, ekillenmesinde Rus ulusal gvenlik anlaynn

kresel, blgesel ve i dinamiklerin etkisiyle geirdii dnm ve benimsedii ulusal gvenlik tercihlerinin byk rol olaca genel kabul gren bir husustur. Bu balamda asimetrik tehdit unsuru olarak terrizme ve tek kutuplu uluslararas sisteme ilikin tartmalarn yaand bir dnemde, yukarda belirttiimiz nemi dolaysyla Rus ulusal gvenlik anlaynn 1991den sonra geirdii deiim ve dnmn, gnmzde gelmi olduu noktann tespitinin yaplmas ve ortaya konmas gerekmektedir. Bu balamda Rus ulusal gvenlik anlaynn analiz edilmesi, Rusyann ierideki ve dardaki siyasal, ekonomik ve askeri tasarruflarnn genel mantnn anlalabilmesi ve salkl deerlendirme yaplmas asndan faydal olacaktr. Bu tez almas zamann koullarna ve deien dnya artlarna uygun biimde gndeme gelen deiik nitelikli tehditleri kapsayacak biimde gelien ulusal gvenlik anlaynn Rusya rneindeki dnmn incelemeyi hedeflemitir. Uzun araylara ve reform abalarna ramen, Rusyann ada koullara uygun bir

politik, ekonomik, askeri ve sosyal dnm gerekletirememi olmas temel ulusal gvenlik sorunu olarak mevcudiyetini korumaktadr. Bu almann amac, 1991den gnmze kadar kresel, blgesel ve i dinamiklerin etkisiyle ciddi deiimler geiren RFnin ulusal gvenlik anlayndaki dnmn deerlendirilmesidir. Bu erevede, tez almasnda, Rus ulusal gvenlik anlay i ve d faktrler erevesinde corafi ve tarihsel nitelikler gz nnde tutularak ele alnmaya allmtr. Tez almas Giri ve Sonu dnda drt blmden olumaktadr. Rus Gvenlik Kltrnn Yaptalar balkl ilk blmde, Rus ulusal gvenlik anlaynn temel dayanaklarnn, bu anlayn temel paralarnn ve bu anlayn

oluumuna katk yapan temel unsurlarn anlatm hedeflenmitir. Bu erevede zellikle corafya, tarih, ada Rusya asnda nemli bir tarihsel dnem tekil eden Sovyet dneminin ideolojik-sistemsel miras, bu mirasn Rus ulusal gvenlii zerindeki genel etkisi ve ada Rus gvenlik anlay ierisindeki yeri aklanmaya allmaktadr. Corafya unsuru, corafi bakmdan Avrupa ve Asya ktalarnn veya Avrasyann kalpgahnda yerlemi olmann, ok geni bir corafyaya sahip olmann son bin yl iinde Rusyann jeopolitik geliimini, i ve d politikasn gl biimde etkilemi olmas itibariyle byk nem tamaktadr. Rusyann tarih boyunca devaml olarak gvenliini artrmaya almas, politik ve askeri gcn gelitirmek iin smrge edinen askeri-politik imparatorluk olmaya abalamas tarih unsurunun nemini ortaya koymaktadr. 20. yzylda Rus gvenlik kltrn en fazla etkileyen faktr olmas itibariyle Sovyet ideolojisi de nemli unsurlar arasnda yer almaktadr. Sovyet idelojisinin bu nemi Rusya tarihinin 1917-1991 dnemini kapsayan ve 1945-1989 dneminde de kresel iki kutuplu sistemin iki nemli gcunden biri Sovyetler Birliinin ulusal gvenlik alglmasn belirleyen en temel olgu olmasndan kaynaklanmaktadr. kinci blmde, Yeltsin dnemindeki ulusal gvenlik anlay, zellikle d boyutu itibariyle incelenmeye allmaktadr. 1991de Sovyetler Birliinin resmen dalmas sonucunda RF de, SSCByi oluturan dier 14 birlik cumhuriyeti gibi bamsz devlet olarak uluslararas sistemde yerini almtr. Yeni Rusyann eitli konulara ilikin tavrnn belirlenmesi, lkenin temel ulusal gvenlik nceliklerinin yer alaca yeni ulusal gvenlik anlay ile dorudan ilikiliydi. Bu anlamda, yeni jeopolitik koullar erevesinde Rusyann ulusal gvenlik anlaynn, zellikle d boyutunun yeniden ekillendirilmesi ve nceliklerinin yeniden belirlenmesi

gerekmekteydi. Yeltsin dneminde ulusal gvenlik anlayna ilikin yaanan tartmalar ve ulusal gvenlik anlaynn bu dnemde geirdii evrim ikinci blmde geni biimde deerlendirilmitir. nc blm, Yeltsin Dneminde Ulusal Gvenlikte Temel Sorunlar baln tamaktadr. Bu blmde, SSCBnin dalma srecinde ve sonrasnda RFnun yaad nemli i sorunlarn Rusyann ulusal gvenlik alglamas zerindeki etkisi incelenmeye allmaktadr. Bu sorunlar ierisinde zellikle ekonominin kriz durumu, lkenin toprak btnlnn salanmas iin merkez-ka eilimlerin kontrol altna alnmas ve ayrlklk abalarnn engellenmesi, Rus ordusunun reform edilmesine ynelik abalar, mevcut ulusal gvenlik anlaynn ve sisteminin olumas srecine ciddi etkide bulunmutur. Putin Dneminde Yeni Rus Ulusal Gvenlik Anlay: Kontroll Dnm Modeli baln tayan drdnc blmde ncelikle Putine kadarki dnemde, yani Yeltsin dneminde yaplmaya allan reformlarn sonularnn ksa zeti verilmitir. Bu dnemde lkenin karlat sorunlar yeni bir ulusal lider aray iin zemin hazrlamtr. Bu balamda nce Babakanlk, daha sonra da Bakanlk grevine getirilen Vladimir Putin lkenin karlat sorunlar zebilecek yeni ulusal lider konumuna oturtulmutur. Bu blmde, Putinin daha nceki gelimelere bak, yeni dnemde ataca admlarn temel ilkelerini nasl belirledii, hangi konulara ncelik verdii anlatlmtr. SSCBnin kn 20. yzyln en nemli felaketi olarak deerlendiren Putin, kontroll reform taktii ile, devletin ok gl olmas gerektiini ilan etmi, eenistan sorununu tavizsiz admlarla zme yolunu benimsemi, federal yapya ilikin sert reformlar gerekletirmi, siyasal sistemi ynetilebilir demokrasi olarak tanmlanan modele tam, d

politikada deiik jeopolitik modellerin sentezinden oluan uzlamac jeopolitik anlayla hareket etmi ve son olarak askeri alanda profosyenel orduya geii ngren reform srecini balatmtr. almann Sonu blmnde drt blmde ele alnan husus ve unsurlarndan haraketle konuyla ilgili genel nihai derlendirmelere yer verilmitir.

BLM I RUS GVENLK KLTRNN YAPITALARI A. CORAFYA Rus ulusal gvenlik kltrnn oluumundaki en nemli unsurlardan birisi corafyadr. Her eyden nce, Rusya kavram bir corafi anlay, yani bir lke adn ifade etmektedir.1 Corafi bakmdan Avrupa ve Asya ktalarnn veya Avrasyann kalpgahnda yerlemi olmak son bin yl iinde Rusyann jeopolitik geliimini, i geliimini ve d politikasn gl biimde etkilemitir.2 lkenin d snrlar kltrel ve uluslararas kimliini tanmlam, i blgesel yaplanmas ise siyasal sistemin doasn dorudan etkilemitir.3 Corafi faktrn Rusyaya etkisini ncelikle bu lkenin yerletii arazinin corafi yaps, boyutu ve iklim koullar bakmndan ele almak gerekmektedir. Corafi yap bakmndan, Rusyann esas ekirdeini oluturan Dou Avrupa ovasnn temel zellikleri verimsiz topran ve byk rmak ebekelerinin varl ile doal engellerin eksikliidir.4 Verimsiz toprak ve engelsiz arazi, bu alanda uzun sre gebe milletlerin aknlarna dayanabilecek kalabalk bir toplumun ortaya kn engellemitir.5 te yandan, geni ve seyrek nfuslu Dou Avrupa Ovas ve Sibirya, nfusun Rusyann merkezinden evreye yaylmas iin ideal koullar

oluturmutur.6 Volga, Dinyeper, Dinyester ve Moskova nehirlerinin bulunduu arazi

Dimitri Trenin, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization (Moskova: Carnegie Moscow Center, 2001), s. 11. 2 Aleksey Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vbor (Moskova: Epitsentr, 1999), s.15. 3 Trenin, The End of Eurasia, s. 11. 4 Edward Acton, The Present and the Past Russia: the Tsarist and Soviet Legacy (London: Longman, 1995), s.1. 5 Elnur Soltan, Corafya, Tarih ve Rus Kimlii, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s. 66. 6 Alexsander Chubarov, The Fragile Empire: A History of Imperial Russia (New York: Continuum, 1999), s. 5.

bir yandan lkeye ynelik yabanc saldrlara uygun bir ulam yolu ilevini grrken, te yandan zengin bir uygarln oluumu iin uygun ortam salamtr. Rusya devlet gelenei bakmndan nem arz eden Kiev, Novgorod ve son olarak da modern Rusya devletinin merkezi olarak kabul edilen Moskova kentlerinin bir rmak kysnda veya ebekesinin kavanda bulunmas bu balamda aklanabilir. Corafi yap bakmndan, deniz ve da ykseklikleri benzeri doal engellerden yoksunluk lkeyi hem dou hem de batdan yabanc saldrlara ak hale getirerek, byk tehlikelerle karlamasna uygun corafi ortam salamtr.7 Rusyann iklim artlar da zerinde durulmas gereken bir baka nemli husustur. lkenin iklim artlar yazn ok scak, kn ise ok souk geen kta iklimi zellii tamaktadr.8 Rusya denince akla gelen en nemli corafi zelliklerinden biri souk iklimdir. Dou Slavlarnn yaad arazilerde yksek da silsileleri gneyden gelen scakl engellerken, kuzeyin bu tr bir silsileden mahrum oluu Rusyay Sibirya kuzey kutbu rzgrlarna kar korumasz brakmaktadr.9 Rusyann geni corafyas gvenlik anlaynn oluumunu etkileyen bir dier unsur olmutur. Doal engellerden yoksunluun lkeyi doudan ve batdan saldrlara ak hale getirmesi, gvenliin alan derinlii olarak alglanmasna neden olmu ve daha fazla gvenliin snrlarn daha da telere ilerletilmesiyle salanaca dncesini beslemitir.10 Rusya tarihinde 13. yzylda doudan gelerek lkeyi 15. yzyl sonuna kadar egemenlii altnda tutan Mool-Tatar (Trk) saldrs, 17. yzyldan itibaren batdan gelen Polonya, 18. yzyldaki sve, 19. yzyldaki Fransz ve 20. yzyldaki Alman saldrlar lkenin saldrya aklnn somut
Chubarov, The Fragile Empire, s. 6. Richard Pipes, Russia Under the Old Regime (New York: Charles Scribners Sons, 1974), s. 3. 9 Donald W. Treadgold, Twentieth Century Russia (Boulder: Westiew Press, 1995), s. 7. 10 Nicolai N. Petro ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy: From Empire to Nation State (New York: Longman, 1997), s. 6.
8 7

rneklerini

oluturmutur.

zellikle,

Napolyon

ve

Hitlerin

saldrlarnn

nlenmesinde lke derinliinin salad avantaj, alan derinliine dayanan gvenlik anlayn n plana karmtr. Rusyann liderleri bu lkeyi dnyada dostu olmayan, sadece kendisine gvenebilecek, baarl olmas iin gl olmas gereken, hayat yaam merkezlerini dmandan mmkn olduu kadar uzakta karlamaya olanak tanyacak kadar geni bir lke olarak grmlerdir.11 Henry Kissinger ise yzyllar boyu emperyalizmin Rusya d politikasnn temelini oluturduunu, Moskovadan Pasifik kylarna, Orta Dou kapsndan Avrupann merkezine uzanan blgelere yayldn, zayf komularn srekli kontrol altnda aldn ve onlar korkutarak dorudan denetimin dna kmalarn nleme abasnda olduunu vurgulamaktadr.12 Kissingere gre, gvenlik endiesi ile bakalarna benzeme abas arasnda skan Rusya, srekli snr tanmadan ilerleme abasndadr ve engellendii zaman fke dolu, ama sessiz bir ierleme iine girmektedir. Yabanc analizciler Rusyann yaylmacln

gvensizlik duygusu ile aklamaya alrlarken, Rus yazarlar sk sk bunun bir kurtarclk misyonu tadna vurgu yapmlardr.13 Yaylma srecini Rus tarihinin alansal boyutu olarak tanmlayan Trenin, Rusya geleneinde arazi ve snrlarn kutsal olduunu ifade ederken, Rusyann genilemesi srecini be model (blgeleri toplama, genileyen snrlar-

koloniletirme, stratejik snrlar modeli, onarm modeli, snrlarn olmad dnya/Le Monde Sans Frontires veya devrimci sapma modeli) iinde snflandrmtr.14

Trenin, The End of Eurasia, s. 81. Henry Kissinger, Diplomacy (New York: Simon and Schuster, 1994), s. 24-25. 13 Kissinger, Diplomacy, s. 25. 14 Snrlarn Rusya tarihndeki nemi zerine bkz; Josep L. Wieczynski, The Frontier in Early Russian History, Russian Review, Cilt 31, Say 2 (Nisan 1972), s. 110-116. Dmitri Trenin yaylma modeline ilikin snflandrmasnda Rusyann genilemesinin en eski modeli olarak nitelendirdii
12

11

Rusyann geni corafyasnn zorlamasyla, Avrasya devleti vasfn kabullenmek durumunda kaldn vurgulayan Trenin, genilemeye dayanan alan sendromunun en nemli etkisini devletin niteliinde gsterdiini, genileyen snrlarla (moving borders) stratejik snrlarn bu lkenin ulus devlete dnmesini engellediini belirtmektedir.15 Ayrca, genileme Rusya iin bir yaam tarzna dnm ve emperyal ar genilemeyi beraberinde getirmitir.16 Corafi artlarn nemli lde tetikledii gvenlik drts ve yaylma eilimi ortaya Avrupa ve Asyay iine alan, Avrasya anakarasnn merkezini kapsayan geni bir lke karmtr. Rusya Federasyonunun tarih temelini oluturan Moskova Byk Knezlii (Prenslii) 1300de yaklak 20.000 km yzlmne sahipti.17 Genileme srecinde Moskova Knezlii 1462de 430.000 km, 1533de 2.800.000 km ve 1590da 5.400.000 kmye ulamtr.18 16. yzyl ortasndan

blgeleri toplama modelini tarih Rus ve Dou Slav blgelerinin ele geirilmesi olarak tanmlar ve bu modelin dnemde (14.-16. Yzyl, 17.-18. Yzyl ve 1930-1940) uygulandn belirtir. Genileyen snrlar, yani koloniletirme modeli 16.-19. Yzyllar arasndaki dnemde Sibirya, Uzak Dou, Dou Kazakistan ve Don-Kuban blgesinin ele geirilmesinde geerli olmutur. Stratejik snrlar modeli Rusyann 16. yzyldan 20. yzyla kadar bat ve gney ekseninde giritii genileme abalarn nitelendirmek iin kullanlmaktadr. Dou Avrupa, Balkanlar ve Osmanl corafyasndaki yaylma abalar bu modelin konusunu oluturmaktadr. Onarm modeli Sovyet Rusyann Almanya ile 1918de imzalad Brest-Litovsk Anlamas ile arlk Rusyasnn kaybettii blgeleri 1918-1922 dneminde yrtt i savan ardndan yaylma politikas ve 30 Aralk 1922de SSCBnin kurulmas ile geri almay ifade eder. Ayrca, 1930larn sonundan 1953e kadar Polonya, Finlandiya, Romanya ve ekoslovakyann bir ksm ile Sahalin ve Kuril Adalarnn SSCBye katlmas ve Trkiyeden Kars ve Ardahann talep edilmesi de bu model iinde deerlendirmektedir. Snrlarn olmad dnya (Le Monde Sans Frontires) veya devrimci sapma modeli olarak tanmlanan son yaylma modeli coraf snrlarn belirleyici olmadna dayanan bir anlay iermektedir. Bu modelin en nemli rnekleri, SSCBnin Marksist ideolojiye dayanarak dnyada sosyalist devrim slogan ile Almanyada 1923 devriminde, ayn dnemde Moolistanda Sovyet yanls rejimin oluumunda oynad roldr. 1990-1991 dneminde Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti liderlii corafyann belirleyici olmad bir anlayla bu modele yakn duruyordu. Bkz;Trenin, The End of Eurasia, s. 39-87. 15 Trenin, The End of Eurasia, s.74. 16 Ibid, s.74-75. 17 Pipes, Russia Under the Old Regime, s. 80. 18 Ibid, s. 83.

itibaren dnyann en byk toprak parasn kontrol eden Rusya arl 17. yzyl sonuna kadar yllk ortalama 42.000 km hzla bymtr.19 Coraf bymenin zellikle Rusyann imparatorlua dnt 18. yzyldan itibaren ciddi bir hz kazand grlmektedir. Byk Petrodan 1914e kadarki dnemde Rusya mparatorluu gnlk ortalama 83 km ve yllk 80 bin km genilemitir.20 Hzl coraf genileme sonucu Rusyann 1913deki yzlm kresel kara alannn %17sine tekabl etmekteydi.21 Byk jeopolitik geri

ekilmenin balad 1988de SSCB 22,4 milyon km alan dorudan kontrolnn yansra, Varova Pakt ile Dou Avrupay ve igal yoluyla Afganistan da dolayl kontrol altna almt. SSCBnin 1988de Afganistandan geri ekilmesi ile balayan sre 1989da Dou Almanyann terk edilmesi ile devam etmi ve SSCBnin dald Aralk 1991e kadar btn Dou Avrupann kaybedilmesi ile sonulanmtr. SSCBnin dalmas ise Rusya iin arazisinin yaklak 5,3 milyon kmsinin kaybedilmesi anlamna gelmitir. Rusyann bat snr iki sene gibi ksa srede (19891991) Almanyann ortasndan Moskovann 200 km yaknna kadar ekilerek 1772deki Rusya-Polonya snrna gerilemitir.22 Rusyann Gney snr Kafkasyada 18. yzyl sonlarndaki dneme, Orta Asyada ise 17. yzyl snrlarna gerilemi, doudaki snrnda Japonya ile Kuril Adalar tartmas tekrar gncel duruma gelmitir. Ayrca, Uzak Dousunda yaayan blge halknn bile yakn dnemde Rusadan ok Japonca,

Colin S. Gray, The Geopolitics of the Nuclear Era (New York: Russack and Co., 1977), s. 35ten aktaran Trenin, The End of Eurasia, s. 75. 20 Serguei Matiounine, Geopolitical Analiysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions;Final Report (Lublin-Polonya: Institute of East-Central Europe, 1998); http://www.nato.int/acad/fellow/96-98/matiouni.pdf (20 Nisan 2005), s.16. 21 Trenin, The End of Eurasia, s. 21. 22 Matiounine, Geopolitical Analysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions, s. 17.

19

10

ince veya Korece konuacak olmas tehlikesi Haziran 2000de bizzat Devlet Bakan Vladimir Putin tarafndan bir tehlike olarak dile getirilmitir.23 Corafi konumu, Rusyann Asyallar tarafndan Avrupal, Avrupallar tarafndan da daha ok Asyal olarak deerlendirilmesine ve bunlardan farkl, zgn bir medeniyet olarak grlmesine neden olmutur.24 Rusyann ilk olarak III. vann (14621505) lkesini Bizansn varisi olduunu gstermek maksadyla kabul ettii,25 ayn anda hem douya hem de batya bakan ift bal Bizans kartall ulusal armas da gnmzde bu zgnl sembolize eder niteliktedir. Rusya Avrupann dousu veya Asyann bats26 nitelikli bu zgn corafi konumunu SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii)nin knn ardndan da srdrmektedir. Rusya Federasyonu 17,1 milyon kmlik alanyla eski SSCB yzlmnn % 76sna sahiptir.27 RF, kendinden sonra gelen en geni iki lke olan ABD ve Kanadann toplam yzlmne neredeyse eit olan ve gneydeki Baltk kylarndan doudaki Bering Boazna kadar uzanan, 11 saat kuana yaylan corafyas ile halen coraf sper g konumunu srdrmektedir.28

Alexander Lukin, Russias Image of China and Russian-Chinese Relations, s. 4-5ten aktaran Elif Banu Tepe, Rusya-in likilerinde Demografik Tehdit: "Sar Tehlike", Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 21 (Ocak 2002), s. 79-85. 24 Chubarov, The Fragile Empire, s. 7. Rusyann bu zgn konumu Dostoyevski tarafndan Avrupada kleyiz, ama Asyada biz bile hakimiz. Avrupada barbarz, ama Asyada biz de Avrupalyz biiminde ifade edilmiti. Bkz; F. M. Dotaevskii, Dnevnik Pisatelia, Cilt 3, (Paris, YMCA Press, n.d.), s. 609dan aktaran Mark Bassin, Russian Geographers and the National Mission in the Far East, David Hosoon (der.), Geography and National Identity, ( New York: Blackwell, 1994), s. 118. Ayrca Rusyann deiik jeopolitik imajlar konusunda bkz; Ladis K. D. Kristof, The Geopolitical Image of the Fatherland: The Case of Russia, The Western Political Quarterly, Cilt 20, Say 4 (Aralk 1967), s. 941-954; ve Iver B. Neumann, The Geopolitics of Delineating Russia and Europe: The Creation of the Other in European and Russian Tradition, Tom Casier ve Katlin Malfliet (der.), Is Russia a European Power? The Position of Russia in a New Europe, (LeuvenBelika: Leuven University Press, 1998), s. 17-44. 25 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarih: Balangtan 1917ye kadar, 4. bask (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1999 ), s. 141. 26 Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vbor, s. 23. 27 M. . Abdurahmanov, B. A. Baripolets, V. L. Manilov ve V. S. Pirumov, Osnov Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii, (Moskova: Drujba, 1998), s. 40. 28 Trenin, The End of Eurasia, s. 20.

23

11

Batda Ortodoks d Hristiyanlkla, gneyde slamla ve douda Konfys dininin temsilcileriyle snrlarn paylaan Rusyann batsnda Avrupa Birliinin, gneyinde yer yer dini radikalizmin etkin olduu lkeler, dousunda ise Japonya ve inin bulunmas ulusal gvenlik anlayn etkileyen nemli hususlar olarak ne kmaktadr. Rusya jeostratejik anlamda Byk Okyanus, Atlantik ve Hint okyanuslarna kma olanana sahiptir. Rusyann Kuzey ve Dou snr denizlerle kapldr, fakat bu denizlerden sadece kuzeydeki Baltk ve gneyde de Karadeniz limanlar ticari adan ilevsel nitelik tamaktadr.29 Dahas, SSCBnin k ile Rusya Baltk denizinde Talin, Riga, Ventspils, Klaypeda, Liepaya; Karadenizde de Odessalievsk, Nikolayev, Herson, Sivastapol, Yalta, Feodosiya, Poti, Batum limanlar ve askeri deniz stlerinden mahrum kalmtr.30 arlk Rusyas dneminde 2400 km, SSCB zamannda kinci Dnya Savandan sonra 2000 km uzunluundaki Baltk denizinde snr, 618 kmye (Sankt-Petersburg vilayetinde 480 km ve Kaliningrad blgesinde 138 km), Karadeniz snr ise 1670 kmden ilevsel limanlar bulunmayan 380 kmye kadar dmtr.31 SSCB dneminde en byk Sovyet filosunun bulunduu Karadenizde bugn Rusya deniz gc Trk deniz gcnn ardndan ikinci sraya dmtr.32 Rusya Karadenizdeki zayflayan konumunu Ukraynayla 1997de imzalad Sivastapoltaki askeri deniz ssn 25 yllk kiralama anlamasyla gidermeye almtr.33

Abdurahmanov, Osnov Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii, s. 40. Ibid., s. 41. 31 Ibid. 32 A. V. Vozjennikov, . H. Glebov ve V. A. Zolotarev, Osnovne Kontseptualne Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21im Veke (Moskova: ZAO Edas Pak, 2000), s. 13. 33 Rusya ve Ukrayna arasnda Karadeniz Filosuna iikin imzalanan anlamalar tam metni iin bkz: Soglaeniya Mejdu Rossiskoy Federatsiey i Ukraynnoy po ernomorskomu Flotu, Tatyana akleina (der.), Vnenaya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii (Moskova: Rosspen, 2002), Cilt 4, s. 328-340.
30

29

12

zetle, RF tarihsel sre iersinde Rusya arl ve SSCBnin kendine avantaj salayabilecek corafi kazanmlarnn nemli bir ksmnn kaybetmitir. Bu durum yeni Rusya yneticilerinin uyguladklar politikalarda dikkate ald nemli hususlardan biri olmutur.

B. TARH Ulusal gvenlik kltrnn oluum srecindeki en nemli unsurlardan biri de lkenin tarihsel gelime srecinde edindii zelliklerdir. Rusya tarih boyu gvenliini artrmak ve dnyada kendi politik ve askeri gcn gelitirmek iin smrge edinen askeri-politik bir imparatorluk olmutur.34 Bu tr bir emperyal tarihsel srecin Rusya devlet yapsna ciddi etkisi bulunan ve etkileri gnmze kadar ulaan temel zelliklerini bir ka boyutta ele almak mmkndr.

1. Otoriter Ynetim Yaps Her eyden nce Rusya, tarih boyu otoriter ve/veya totaliter nitelikli siyasal sisteme sahip olmutur. arlk Rusyann Marxn Asyatik Despotizm,35 Plehanovun Dou Despotizmi, Pipesin patrimonial monari, Sovyet tarihilerinin zmre temsili monari olarak kavramsallatrdklar36 bu siyasal yapsnn kklerini Rus devlet geleneinin tarihsel geliiminde aramak gerekir. lk Rus devleti olarak kabul edilen ve 862-1243 arasnda varln srdren Kiev Rus Knezlii esas itibariyle otoriter

Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vbor, s. 32. Rusyada iktidarn otoriter yapsnn kkenleri konusunda bkz; Karl Marx, 18. Yzylda Gizli Diplomasi. Rus Despotizminin Asyatik Kkeni ( stanbul: Kaynak , 1992), s. 101-126. 36 Edwart Acton, Russia. The Tsarist and Soviet Legacy, s. 17. Ayrca Rusyada corafya, tarih geliim ve siyasal sistem arasndaki iliki iin bkz; Richard Pipes, Russia under the Old Regime (New York: Charles Scribners Sons, 1974), zellikle s. 1-58.
35

34

13

merkezi yaplanmadan uzak nitelik tamaktayd.37 Rus devlet geleneinde Mool istilasna kadar siyasal iktidar Knez-Vee (Kent meclisi)-Boyarlar (sekinler)-Kilise drtgeni iinde paylalmt.38 Bu genel iktidar paylam iinde baz yerlerde Boyarlar (Gneyde Galitsiya Rusu), baz yerlerde Vee (Novgorod, Pskov, Vyatka), baz yerlerde ise Knez (Vladimir Rusu) en etkili aktr olmutur.39 Bu arada Kilisenin de baz blgelerde, rnein Novgorodda nemli bir g konumunda olduu grlmtr. Bu iktidar paylam yelpazesi Mool istilasna kadar mevcudiyet ve etkinliini srdrmtr. 12371480 dnemini ihtiva eden Mool egemenlii dneminde ise Rus siyasal iktidar paylamnda meruiyetinin Altn Ordadan alan Knezin giderek ne kt bir yap olumutur. Mool mparatorluu egemenliinden kan Rus devleti ise fakl siyasal gelenei bir araya getirerek biimlenmitir: Moskova Knezlik sistemi, Mool Zorbal ve Bizans mparatorluu.40 Mool egemenlii dneminde Altn Ordann gvenini kazanarak Rus knezleri ierisinde en imtiyazl olma anlamna gelen Byk Knezlik unvann ve Moollar adna vergi toplama yetkisini alan Moskova Knezlii 15. yzylda yeniden ekillenen Rus devletinin ana ekirdeini oluturmutur. Moollarn birinci grevi vergi toplamak ve dzeni salamak olan devlet yaplanmasn taklit eden Moskova Knezlii, kendi egemenliine meruiyet kazandran Ortodoks Kilisesinin de desteini alarak yeni bir

V. V. Ilyin ve A. S. Ahiezer, Rossiyskaya Gosudarstvennost: stoki, Traditsii, Perspektiv (Moskova: MGU, 1997), s. 138. 38 Yuriy Pivovarov ve Andrey Fursov, Russkaya Sistema i Reform , Pro et Contra, Cilt 4, Say 4 (Sonbahar 1999), s. 182. 39 Yuri Pivovarov ve Andrei Fursov, The Russian System: An Attempt to Understand History, Social Sciences, Cilt 33, Say 4 (2002) , s. 145. 40 Hlne Carrre dEncausse, Tamamlanmam Rusya (ev. Reat Uzmen ), (stanbul: tken, 2003), s. 55.

37

14

Rus devleti oluturmaya balamtr.41 Bu erevede olgunluuna 16. yzyln ortalarnda erien ve birok unsuru 1917 devrimine kadar muhafza edilen otoriter bir sistem kurulmutur.42 Ekim Devriminin ardndan tarihsel diyalektik iinde nihayetinde devletin ortadan kalkacan savunan Marksist-Leninist ideolojiye dayanan SSCB de otoriter ve hatta Stalin dneminde (19241953) totaliter yapya kavuan bir siyasal sistem, varln 1991e kadar srdrmtr. Rusyann otoriter yapsnn baka bir nemli zellii de, lke ekonomisinin merkezi devletin sk kontrolnde tutulmas, lkenin brokratik yapsnn glendirilmesi ve askeri gcnn artrlmasna hizmet etmi olmasdr.43 19. yzyl ortalarna kadar temelde serf ekonomisi ve tarm toplumu olan Rusyada devletin kuvvetli bir brokratik yap araclyla kontrol altnda tuttuu Rus ekonomisi, Ekim Devriminin ardndan yeni bir boyuta tanm, ekonominin tamamen devlet tarafndan ynetim ve denetimini ngren, merkezi planlamaya dayanan bir model (bir nevi devlet kapitalizmi44) uygulamtr. Rusyann otoriter yapsnn baka bir nemli zellii, askerilemi bir nitelik arz etmesidir. Bu askerileme ite siyasal sistemin gvenlii iin gl bir i gvenlik yapsn ifade ederken, d gvenliinin salanmas ve emperyal hedefler iin de gl bir ordu yapsn anlatmaktadr. Bu bakmdan i gvenliin salanmasnda 15. yzylda van Grozn opriinas,45 19. yzyl Rusya

mparatorluunun siyasi polisi ve Sovyet gvenlik servisinin (KGB) ald acmasz nlemler birbirine ok benzemektedir.

Ariel Cohen, Russian Imperialism: Development and Crisis (Londra: Praeger, 1999), s. 29-34. Carrre dEncausse, Tamamlanmam Rusya, s. 55. 43 Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vbor, s. 33. 44 Sovyet ekonomisi konusunda ilgin bir deerlendirme iin bkz; Tony Cliff, Rusyada Devlet Kapitalizmi (ev. Ali Saffer ve Tark Kaya), (stanbul: Metis Yaynlar, 1990). 45 Opriina ar van Groznnn gvenlik rgtdr.
42

41

15

te yandan, engelsiz ve geni araziler ile uzun snrlar, Rusya devlet ynetiminin snrl ekonomik kaynaklarn, halkn srekli seferber durumda tutmasn ve kalabalk ordu beslemesini zorunlu klmtr.46 Byk ve gl ordu ise toplum iin yksek vergiler ve snrlar savunmak iin srekli seferberlik halini beraberinde getirmitir.47 Bu da devleti, kendi politik felsefesini gerekletirmek iin toplumdan insanst gayretler istemee zorlam ve bylece devlet aygtnn ilevini yrtebilmesi iin otokratik bir anlayn benimsenmesi gerekli olmutur. Ksaca, paradoksal olarak, gvenliin zorlad corafi byme daha gl ordu, verimsiz topraklar ve kyller zerinde daha fazla bask ve bunu besleyecek daha otokratik bir devlet yapsn beraberinde getirmitir.48 Toplumsal gerilimi yaratan en nemli nedenlerden biri olan ordu kurumu ayn gerginliin patlamasn nlemek iin daha da glendirilmi ve bu da gerginlii daha da artrmtr. te yandan, geni snrlar nedeniyle alglanan d tehdit ve ar kayplara neden olan savalar ordunun gl kalmasnn d meruiyet gerekesini oluturmutur.49 Bylece, Moskova Knezliine Moollardan miras kalan otoriter devlet anlaynn Rusya mparatorluu erevesinde srdrlmesi iin uygun gerekeler bulunmakta zorlanlmam, tersine rejimin i ve d dmana kar gvenliini salama adna daha da askeri bir yapya kaylmtr. Rusya mparatoru 3. Aleksandr

Soltan, Corafya Tarih ve Rus Kimlii, s. 66. Igor Chubais, From the Russian Idea to the Idea of a New Russia : How We Must Overcome the Crisis of Ideas, J. Alexsander Ogden (ev. ve der.), (Cambridge, MA.: John F. Kennedy School of Goverment, 1998), s. 7 48 Soltan, Corafya Tarih ve Rus Kimlii, s. 67. 49 17. yzyl savalar Rusyaya 350 bin l ve yaklak 500 bin yaralya, 18. yzylda Baltk denizine ve Karadenize kma abalar, Ukrayna ve Beyaz Rusyann Polonyadan alnmas iin yaplan drt sava ve Asya blgesindeki 30 yllk sava 1, 5 milyon insann lmne, 19. yzyl savalar 730 binden fazla insann lmne, 20 yzyldaki savalar ise toplam nfusunun yaklak %16sna tekabl eden 34 milyondan fazla lye mal olmutur. Bkz; Strategieskie Reenie i Vorujenne Sil (IVI MO, ARBZO, 1993)ten aktaran S. Anukov, Strategieskiy Kurs i Voennaya Politika Rossii (istoriya i sovremennaya praktika) http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/001/02081801.htm (20 Aralk 2002).
47

46

16

(18811894), askeri yapnn Rus geleneksel devlet felsefesindeki nemini Rusyann mttefiklerinin sadece ordusu ve filosu olduunu ifadesiyle ortaya koymutur.50 3.Aleksandr dneminde bu nemin bir gstergesi de Sava Bakanlna imparatorluk btesinin yzde 30nun ayrlmas olmutur.51 Askeri yapnn, rejim gvenliine ilikin endielerin ve Bat ile rekabetin en st dzeye kt Sovyet dneminde de nemini koruduu grlmektedir. Sovyet Ordusu dnyann en kalabalk ordularndan biri olma niteliini srekli korumutur. 1985de Sovyet Ordusunda 6 milyon asker ve subay bulunmaktayd.52 Sovyet

ynetimi bu kalabalk ordunun finanse edilebilmesi iin byk harcamalar yapmtr. rnein, 1970lerde Sovyet askeri harcamalar milli gelirin te birine (Batda %5-7 iken) eit dzeye gelmitir.53 Bat kaynaklarnda, Sovyet harcamalarnn 1980lerin sonlarna doru ulusal gelirin %15-17sine veya 1988 rakamlar ile 200-300 milyon Rubleye ulat belirtilmitir.54 Veriler Sovyet ekonomisi ierisinde askeri sanayinin nemi de ortaya koymaktadr. Gorbaevin danmaln da yapan Abel Aganbekyan benzeri reformcu ekonomistler 1980lerin banda toplam 100 milyon lke alanndan 3040 milyonunun askeri endstri sektrnde altn ve ulusal bte gelirleri iinde bu kalemin %40-50lere varan bir yer igal ettiini ne srmlerdir.55 Ayrca, Sovyet dneminde bilimsel aratrmalar iinde de askeri amal almalarn byk yer kaplad da bilinmektedir. rnein, Savunma Giriimlerini Artrma Kurumu Bakan Yardmcs Aleksey ulunov 1990da AR-GE
Trenin, The End of Eurasia, s. 38. mparator 3. Aleksandrn bu szleri bugn de Rusya Genelkurmay Akademisinin duvarlarnda yer almaktadr. 51 William C. Fuller, Strategy and Power in Russia :1600-1914 (New York: The Free Press, 1992), s. 338. 52 Vladimir Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed (New York: M. E. Sharpe, 2001), s. 94. 53 Cohen, Russian Imperialism, s. 162. 54 Iurii Fedorov, Interest Groups and Russias Foreign Policy, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Say 6 (1998), s. 176. 55 Petro ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy, s. 131.
50

17

almalar iinde askeri-sanayi kompleksinin paynn % 79 olduunu ne srmtr.56 Bu erevede, Sovyetler Birliinin knde Sovyet ekonomisinin askeri yapsnn ve zellikle muazzam askeri harcamalarnn nemli bir paynn olduunu savunan grler de mevcuttur.

2. Misyoncu/Emperyal Gelenek Rusya devlet geleneinin ne kan ikinci nemli boyutu ciddi bir misyoncu nitelie sahip olmasdr. Bu misyoncu nitelik devletin gvenliini korumay, i ve d tehditlere kar srekli mcadeleyi iermi ve bu anlay erevesinde genilemeyi tevik eder bir nitelik tamtr.57

a) Tarihi Rus Topraklarn Birletirmek Bu erevede Rus devlet geleneinde tarihsel olarak ne kan ilk misyon Tarihi Rus topraklarn birletirmek olmutur. Bu misyonunu uygulan iki tarihsel dnemde gereklemitir: 1416. yzyllar ve 1718. yzyllar.58 Ayrca, 1939da imzalanan Sovyet-Alman anlamas da bu kapsamda deerlendirilebilir. lk dnem ncesi, Vladimir Knezi Yaroslav Mudrnin (10191024) lmnden sonra Kuzey Rusyadaki corafyasnda derebeylik sistemi ortaya km ve Byk Knezlik stats iin iktidar mcadeleleri balamtr.59 Tarihi Rus ve Slav topraklarn birletirmek misyonu Rusya iindeki bu iktidar mcadelelerine ve
A. ulunov, Sistemniy Krizis Oboronki, Nezavisimoe Voennoe Obozrenie, Say 2 (1998), s. 4ten aktaran Fedorov, Interest Groups and Russias Foreign Policy, s. 176. Ayrca bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6-7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht-Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987), s.111-155. 57 Arbatov, Bezopastnost:Rossiyskiy Vbor, s. 33-34. 58 Trenin, The End of Eurasia, s. 47. 59 Kurat, Rusya Tarih, s. 83.
56

18

derebeylik sistemine son vermek iin gndeme gelmitir. Byk Knezlik mcadelesinde Altn Ordann yardm ile 14. yzyldan itibaren ne kan Moskova Knezlii kendi iktidarn salamlatrmak ve egemenlik alann geniletmek iin Tarihi Rus ve Slav topraklarn birletirmek politikasn baarl biimde uygulamaa balamtr. Tarihi Rus topraklarn toplamak srecinde ilk dnemde Kuzey Dou Rusya topraklarnn Moskova ekirdekli yeni merkezi devletin iine alnmasn salamtr.60 17-18 yzyllara tekabl eden ikinci dnemde Rusya arlar, tarih Kiev Knezliinin bat ve gneybat topraklarn egemenlikleri altna almtr. Ardndan, 17. yzylda Polonya ile yaplan savalar ve 18. yzyln ikinci yarsnda Polonyann paylam mcadelesi sonucu Ukrayna ve Beyaz Rusya ele geirilmitir.61 Ayrca, 1939da Sovyet-Alman Saldrmazlk Anlamas imzalanmas da Tarihi Rus topraklarn birletirmek misyonu iinde deerlendirilebilir.62 MolotovRibbentrop Anlamas olarak da bilinen bu uzlamaya gre, Polonya tarihte drdnc kez ikiye blnm, bu lkenin dousu, Baltk lkeleri ve Besarabya (bugnk Moldova) SSCB tarafndan igal edilmitir.63 Stalin ynetimi kinci Dnya Savandaki zaferin ardndan bu toprak kazanmlarn merulatrarak, 1920lerde izilen Curzon snr hatt ile SSCBnin dnda braklan Bat Ukrayna ve Bat Beyaz Rusya topraklarn tekrar kontrol altna almtr. Rus topraklarn birletirme misyonu znde Dou Slavlarn bir devlet ats altnda toplama ilevi grmtr. Nobel dll Rus yazar Aleksandr Soljenistsinin 1990da SSCBnin yerine Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve
60

A. V. Vozjennikov, Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyueysya Rossii (Moskova: ZAO Edas Pak, 2000), s. 99 61 Trenin, The End of Eurasia, s. 47. 62 Charles E. Ziegler, The History of Russia (Westport-Connecticut: Greeenwood, 1999), s. 102. 63 Ibid.

19

Kazakistann Rus nfusunun arlkl olduu dou blgelerinden oluan yeni bir birlik kurulmas nerisinde de bu misyonunun etkisini grmek mmkndr.64 Aslnda Slav cumhuriyetinin (Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya) SSCBnin hukuken daldn ve Bamsz Devletler Topluluunu kurulduunu ilan ettii 8 Aralk 1991 tarihli giriiminde ve 1997de imzalanan Rusya Federasyonu-Beyaz Rusya Ortak Devleti anlamasnda da bu tarihsel anlayn etkisinin bulunduu sylenebilir. te yandan, Rusya imparatorluu bu misyonu 19 yzylda Balkanlardaki etkinlik mcadelesi erevesinde ve gelien Panslavist akmnn etkisi ile daha da gelitirerek Gney Slavlara nfuz etme arac olarak da kullanmtr.65 NATOnun Yugoslavyaya mdahalesinde ve Kosova krizinde Rusyann tavrnda anlayn izlerini grmek mmkndr.66 ayn

b) nc Roma Teorisi Rusyann devlet gelenei ierisinde nemli yer tutan dier bir misyon nc Roma teorisidir. nc Roma teorisi Ortodoksluun Rusya devlet gelenei ierisindeki nem ve yerinin ortaya konmas bakmndan nemli bir gstergedir. Ortodoksluun Rus tarihi iindeki nemi Kiev Knezi Vladimirin 989da Hristiyanl lkesinin resmi dini olarak kabul ile balamtr.67 Vergiden muaf tutulduu Mool egemenlii dneminde (1315. yzyl) Altn an yaayan Rusya Ortodoks

A. . Soljenitsin, Kak Nam Obustroit Russiyu (Moskova: Patriot, 1991), s. 4-6. Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000), ss.50-87. 66 Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; D. Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodne Aspekt Krizisa (Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999) iinde Elena Guskova, Dinamika Kosovskogo Krizisa i Politika Rossii, s. 32-78. ve Yuriy Davidov, Problema Kosovo v Rossiskom Vnutropolitieskom Kontekste , s. 247-279. 67 Kurat, Rusya Tarih, s. 30.
65

64

20

Kilisesi,68 sahip olduu manevi gcyle nce Moskova Knezliinin gcnn pekimesine, sonrasnda da Rusyada emperyal iktidar ideolojisinin felsefi erevesinin olutulmasnda grev stlenmitir.69 Pipesa gre, Ortodoks dininin egemen olduu Rus emperyal ideolojisi drt temel nermeden olumaktadr: Kral iktidarnn tanrsall, mparatorluk ba, Rusyay ynetenlerin evrensel Ortodoks hkmdarlar oluu ve nc Roma teorisi.70 Bu nermelerden kral iktidarnn tanrsall ilkesi otoritenin kaynann Tanr olduunu, Rus arlarnn da bu yetkisiyi Tanr adna kullandn ve arn ayn zamanda Ortodoks Kilisesinin geici yneticisi olduunu ifade etmektedir. mparatorluk ba ile Rusya imparatorlarnn Roma mparatoru Augustusun soyundan gelen en eski ve en saygn hanedan olduu vurgulanmaktadr. Rusyay ynetenlerin evrensel Ortodoks hkmdarlar oluu nermesi btn Ortodokslarn imparatoru, yneticisi ve koruyucusu anlamn tamaktadr. Bu nermeden Slav topraklarnn birletirilmesi misyonu

erevesinde geni lde yararlanldn yukarda anlatmtk. nc Roma teorisi ise Rus Ortodoks Kilisesinin Rus emperyal ideolojisinin dsal boyutu zerinde byk etkisi olan bir nerme olarak ne kmaktadr. Rusya tarihnde geleneksel olarak dinsel g bamsz biimde iktidar mcadelesinin bamsz bir aktrne dnmemi, Knezlik ve arlk dnemlerinde dnyevi iktidarn yannda yer alarak onun gcnn pekimesinde meruiyet unsuru ilevi grmtr. Bu ilev sadece i meruiyet anlamn tamam, zellikle 1453de Osmanlnn stanbulu fethi ve 15. yzylda Rusyann yaylma srecine balamasyla beraber dsal nitelik de kazanmtr. Bu dsal meruiyet Moskovanc Romadr formlyle ortaya koyulmutur.
68 69

Pipes, Russia Under the Old Regime, s. 226. Ziegler, The History of Russia, s. 29. 70 Pipes, Russia Under the Old Regime, s. 232-233.

21

stanbulun Trkler tarafndan fethinin ardndan Ortodoks din adamlarndan Rusyann Pskov kentinin rahibi Filofey, Moskova Knezinin Ortodoksluun hamisi misyonunu stlenmesi gerektiini ne srmtr. Filofey, Moskova-nc Romadr anlayn sistemletirerek, 1503de yazl olarak Moskova Knezi III. Vasiliye sunmutur:71 Evvelce dnyann merkezi Roma idi. Sonra Yeni Roma (yani stanbul) oldu. Her iki Roma da dt. Hlbuki nc Roma ayaktadr, o da Moskovadr. Hristiyanlktaki mukaddes l hkmnce Drdnc Roma olmayacaktr; u halde Moskova dnya hkimiyetinin yeni merkezidir.72 Bu gr Moskova Knezleri ve daha sonra da Rusya arlar iin devletin geniletilmesi iin uygun bir gereke olutururken, baz gncel analizciler Moskova nc Romadr grnn Rusyann ilk jeopolitik doktrini olduunu savunmaktadrlar.73 Bu arada baka bir gr de, Moskova Knezliinin nc Roma doktrininden nce sadece Rus topraklarn bir araya getirme ura iindeyken, bu doktrinden sonra snrsz emperyal yaylma misyonu iine girdiini

savunmaktadr.74 Bu gr, anlan doktrinin, Sovyet yaylmac zerinde de etkili olduunu, zellikle Stalin dneminde Dou Avrupadaki Sovyet yaylmaclnn (buna Trk Boazlarna ynelik talepleri de katabiliriz) bu doktrinle balantl olduunu ileri srmektedir.75

Nikolas K. Gvosdev, Moscow-The Third Rome: Interpretations and Implications For Church-State Relations, http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5357/chscowl.html (14 Ocak 2002). 72 Ibid. 73 Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobed: Osnov Rossiyskoy Geopolitiki, (Moskova: yy., 1997), s. 119. 74 Marchall Poe, Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment, www.people.fas.harvard.edu/-mpoe/third%20Rome.rdf. (30 Mays 2005), s. 2. 75 Poe, Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment, s. 21. Slavclarla nc Roma doktrini ve Stalin dnemi arasndaki balanty ortaya koymak asndan Slavc yazar Sergey arapovun 1901de yaynlad erez Polveka (Yarm Yzyl Sonra) eserindeki bir diyaloa burada yer vermek anlaml olacaktr. arapov romannda 1951de Moskovada o dnemin bir Moskovals ile eski bir adan gelmi Moskoval arasndaki hayal bir diyaloga yer vermektedir. Eski dnemden gelmi Moskovalnn Konstantinapol bizim mi? sorusunu yantlayan

71

22

Rusya tarihsel gelenei iinde nemli yer tutan otoriter gelenek ve etkinlik gsteren Rus topraklarn birletirme ve nc Roma benzeri misyoncu yaklamlar aslnda birbirinden beslenen nitelik arz etmitir. Hatta bu unsurlar 19. yzylda oraya kan Slavclk akmnn temel bileenlerini oluturmutur. 1830-40lardan itibaren Rus entelektelleri arasnda yaylan Panslavizm ideolojisi Ortodoksluk, otokrasi ve Slav bilekesine dayanmtr.76 Slavclar, Slav etnik temeline dayanan ideolojik temelden yola karak, Rusyann bu iin liderliini stlenmesi gerektii zerinde durmulardr. Ayrca, Rusyann Batdan farkl olduunu, bu farklln temelinde yalnz etnik farklln olmadn, Ortodokslukla pekitiini vurgulamlardr.77 Aslnda Rus milliyetiliini Bat Avrupadaki milliyetiliklerden ayran en nemli fark, Rus milliyetiliinin Batdaki laik nitelikli milliyetiliklere oranla din faktrn (bu rnekte Ortodoks mezhebini) kendi mill kimliinin bir paras olarak iselletirmeyi baarm olmasdr.78 nc Roma doktrini ile Rus milliyetilerinin fikir babalar olan Slavclar arasndaki iliki 1860lara uzanmaktadr. Anlan tarihlerde Filofeyin yazlarnn ilk kez kamuoyuna ak biimde yaynlanmas Slavclar tarafndan gnn koullarnda Rusyann kaderinin Dou Roma (Bizans) mparatorluunun yeniden diriltilmesi

1950li yllarn Moskovals Konstantinopolun Kiev, Moskova, Petersburgtan sonra drdnc bakentleri olduunu belirtmektedir. 1950lerin Moskovals devletin snrlarn da tasvir ederken ran, Hive, Buhara ve Afganistann eyaletleri olduunu, bat snrn Danzigin (Polonyada) oluturduunu, Kuzey Prusyann tamamn, Avusturya, Moraviya ve ekyay (ek Cumhuriyeti) iine alarak Akdenize ktn belirtir. Bu Rus imparatorluunun Varova, ervonnaya Rus ve Lvovu iine alan Polonya arln, Viyanayla birlikte ekyay, Budapete ile beraber Macaristan, Sirbstan-Hrvatistan, Bkreli Romanyay, Sofya ve Andrianapollu Bulgaristan ve Atinal Yunanistan kapsayan bir devlet olduunu ifade eder. Bkz; T. A. Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitieskih dey (Moskova: Ves Mir, 1999), s. 148. 76 Soltan, Corafya Tarih ve Rus kimlii, s. 75. 77 Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000), s. 64. 78 Rus milliyetilii konusunda bkz; Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy (New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000); Stephen D. Shenfield, Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements (New York: M. E. Sharpe, 2001).

23

iin bir frsat olarak grlmtr.79 187778 Rus-Osmanl sava da bu yaklamn devam olarak deerlendirilmelidir. Rusya mparatorluu, Panslavizm ve Pan ortodoksluu esasen Balkanlar merkezli olarak Ekim Devrimine kadar kullanmtr. Lenin 1917de Panslavizmin gerici bir emperyalist hareket olduunu ilan etmi,80 fakat Stalin kinci Dnya Savanda Panslavizmden yararlanmaya alarak, Austos 1941de Moskovada ilk Panslavizm Kongresini toplamtr.81 kinci Dnya Savann ardndan Yugoslavyann (yani Gney Slavlar Federasyonu) kurulmas ve Dou Avrupann nfuz alan yaplmas da bir anlamda Slav motifi erevesinde deerlendirilebilir.82 Fakat savan ardndan SSCB ve Yugoslavya arasndaki fikir ayrl ve anlamazlklar SSCBnin bu corafyada Slavlk faktrn kullanma olanan nemli lde snrlamtr.

c) Scak Denizlere kma Rusyann misyonculuk anlaynda dikkati eken dier bir nemli husus da scak denizlere k hedefidir. Dnyann en byk kara devleti konumundaki Rusyann 17. yzyldan itibaren denizlere kma hedefine younlamaa balad

grlmektedir.83 Dnemin artlarnda ak denizlere kn olmas ve deniz yollarna egemen olmak ucuz yollardan ticaret yapabilme ve zengin olmak anlamna gelmekteydi. Nitekim byk deniz filolar olan Cenova, Venedik, Floransa gibi lkelerin ulat zenginlik, ayrca dnemin en nemli gleri Osmanl devleti, Portekiz, spanya ve ngilterenin ayn zamanda byk deniz gleri olmas Rusya iin denizlere kn salanmasn gerekli ve ekici hale getirmitir.
79 80

Poe, Moscow, the Third Rome: The Orgins and Transformations of a Pivotal Moment, s. 2. Mesut Hakk Can, Rus mparatorluk Stratejisi (Ankara: ASAM, 2002), s. 120. 81 Ibid. 82 Taha Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, 2 Cilt (stanbul: tken, 1976), cilt 1, s. 153. 83 Kurat, Rusya Tarihi, s. 252.

24

Rusyann scak denizlere k hedefinin tarihsel srete Baltk, Karadeniz ve Hazar ile Boazlar zerinden Akdenize ulamak temelinde gelitirildiini sylemek mmkndr. Rusyann ayn zamanda bir deniz gc olmas anlamna gelecek bu hedefin gerekletirilmesinde ilk nemli adm Rusya ar 1. Petro (16821725) tarafndan atlmtr. Petronun ilk hedefi Karadenize kmak olmu, bu erevede 1696da Karadenizin kilidi konumundaki Azak kalesi Osmanldan alnmtr. Fakat tm abalara ramen, Osmanl ile sava iin Avrupa glerinden (Venedik,

Avusturya, Lehistan, ngiltere ve Fransa) destek alamayan Rusya, 1700de imzalanan Rus-Osmanl bar anlamas ile bu hedeften geri adm atm ve 1711deki Prut yenilgisinin ardndan Azak kalesi Osmanlya iade edilmitir.84 Bu gelime zerine 1. Petro denizlere kma hedefini gerekletirmek iin Lehistan ve Danimarka ile ittifak yaparak Baltk denizi sahillerine k iin svee sava amtr.85 22 yl (17001721) devam eden Kuzey Savann ardndan 1721de imzalanan Nidat Anlamas ile Rusya Batkta nemli bir lkeye ve bir Avrupa gcne dnmtr.86 Rusyann Karadenize k mcadelesi arie Byk Katerina dneminde (17621796) baaryla sonulanm, 1774de Osmanl devletiyle imzalanan Kk Kaynarca anlamas ile Rusya bu hedefine ulamtr.87 1. Petronun 1722-23

yllarnda ranla savann ardndan Hazar denizinin bat ve gney kylarn ele geirerek bu ynde ksmi bir baar salayan Rusya, bu lkeyle imzalad 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay anlamalaryla Hazarda da egemenlik kurmutur.88

Ibid. , s. 252-260. Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 38. 86 G.A. Sanin, Peredislovie, storiya Vneney Politika Rossii: 18 Vek (Moskova: Mejdunaradodnie Otneeniya, 2000), s.7. 87 Rubinstein, Russian Foreign Policy, s. 4. 88 Sanin, Peredslovie, storiya Vneney Politika Rossii: 18 Vek, s. 7.
85

84

25

Rusyann scak denizlere kma hedefinde en nemli aamalardan biri stanbul ve anakkale Boazlar zerinden Akdenize kmak olmutur. Rusyann geleneksel Akdeniz ve Boazlar siyaseti kendi g pozisyonuna gre iki boyutlu bir ierik tamtr. Ruslar kendilerini zayf hissettiklerinde Akdeniz ve Boazlar bir gvenlik meselesi grerek, Boazlarn yabanc gemilere kapatlmas ve Karadenize girmelerininin nlenmesi siyaseti gtmlerdir.89 Gl olduklar dnemlerde ise Boazlar zerinden Akdenize inerek Fransann Ortadouda kurmak istedii stnle ve ngilterenin Hint yolu gvenliine darbe vurmay amalamlardr.90 Bu balamda Boazlar ve nc Roma teorisi ile kutsallk atfedilen stanbulun (Ruslara gre Tsargradn yani arn kentinin) ele geirilmesi Rusya

mparatorluunun nemli hedeflerinden biri olmutur. 18. yzyl sonuna kadar Rusyann bu amalarna tek bana kar koyabilen Osmanl Devleti, zayflamas ile paralel olarak 19. yzyldan itibaren bu konuda ngiltere, Fransa ve Almanyann desteini almaya almtr. Rusya

mparatorluunun bu hedefine en yaklat dnem ngiltere ve Fransayla birlikte Birinci Dnya Savana girdii dnemdir.91 Fakat, Ekim Devrimi nedeniyle

Rusyann yeni bir siyasal sisteme ynelmesi, savatan ekimesi ve sava ncesi yaplan anlamalar geersiz ilan etmesi yeni dnemi balatmtr. Yeni Sovyet liderlii kinci Dnya Sava sonuna kadar Rusya mparatorluunun zayf zamanndaki Boazlar politikasna sadk kalm ve Batl devletlere kar Trkiyenin tezini savunur bir pozisyon sergilemi, kinci Dnya Savann ardndan galip devlet

89 90

Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, cilt 2, s. 663. Halk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol (Ankara: SBF Yayn, 1972), s. 76-77. 91 Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, cilt 2, s. 664.

26

vasfnn kendisine salad avantaj kullanarak 1946da Boazlarda s talebinde bulunmutur.92 Rusyann 19. yzylda Uzak Douya artan ilgisi ve 20. yzyln hemen bandaki Rus-Japon sava da denizlere k hedefinin nemli gstergelerinden biri olarak kabul edilebilir. Ayrca, kinci Dnya Savann ardndan Sovyet ynetiminin 19045 Rus-Japon Sava sonucu Japonyaya kaybedilmi Kuril adalarnn geri alma abas da Japon denizine ve Pasifik Okyanusuna kma erevesinde ele almak mmkndr. Kuril adalarnn geri alnmasna ve Boazlardaki s iddialar gibi hususlara ramen, Sovyet ynetimi kinci Dnya Savandan sonra da denizlere ve okyanuslara ilgisini vazgeilmez temel stratejik hedef olarak ortaya koymamtr. Bunun en nemli nedeni, Sovyet deniz doktrinin 1960lara kadar savunma anlay iinde ele alnm olmas, deniz kuvvetlerinin kara kuvvetlerinin destekleyicisi olarak grlmesi ve ancak bu tarihten itibaren glenme seyrine uygun olarak bamsz grevler yapacak bir kuvvet haline gelmesidir.93 Fakat, geleneksel denizlere k hedefi bu tarihten itibaren okyanuslara alma biiminde gelitirilmeye allmtr. SSCBnin zlnn sebeplerinden biri olarak deerlendirilen 1979 tarihli Afganistan mdahalesini de bu hedefin Hint Okyanusuna k biiminde gelitirilerek srdrlmesi olarak yorumlamak mmkndr.94 1990larda ar milliyeti Rusya Liberal Demokrat Partisi (LDPR) nin lideri Vladimir Jrinovskinin gelitirdii jeopolitik formlde de scak denizlere ve dahas
SSCBnin Boazlara ilikin talepleri konusunda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Erel Tellal, SSCByle likiler, Baskn Oran (der.), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919-1980) (stanbul: letiim, 2001), 1. Bask, s. 499-521. 93 Raymond L. Garthoff, Sovyet Askeri Doktrini (Ankara: Genelkurmay Yaynlar, 1956), s. 325ten aktaran Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, cilt 2, s. 653. 94 Rus bilim adam A. Vandam 1912de yaynlad ve Rus jeopolitik dncesinde nemli eserlerden biri olarak kabul edilen Naa Polojeniya balkl kitabnda scak denizlere kmann Rusya iin hayati neminden bahsetmekteydi. Bkz; Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobed, s. 48.
92

27

okyanusa k yaklamnn nemli etkisinin bulduu grlmektedir.

Jrinovski

Formlne gre Rusyann tarih boyunca kar karya kald btn felaketler hep gneyden gelmitir.95 Bu balamda Rusyann bunalmdan kurtulabilmesi iin Gney sorununun zlmesi ve Rusyann Hint Okyanusu ve Akdenize almas gerekmektedir.96 Gney sorunun zlmesinin tek yolunun Rusyann scak denizlere kmas ve Rus askerlerinin izmelerini Hint Okyanusunda ykamasnda97 gren Jrinovski kendince bir jeopolitik forml ortaya koymaktadr. Bu formle gre dnya nfus dairelerine ayrlmal, Gneydou Asya lkeleri Filipinler, Malezya, Endonezya ile Avustralya, Japonya ve inin; Trkiye, ran ve Afganistan Rusyann, Afrika Ktas Bat Avrupann; Latin Amerika lkeleri Amerika ve Kanadann nfus alanlar olmaldr.98 in ve Hindistandan Avrupaya giden pek Yolu Rusya zerinden tekrar almaldr.99 Jrinovskinin grleri her ne kadar gereklerle badamayacak marjinal dnceler olarak gzkse de, Jrinovskinin (ve temsil ettii LDPRin) Rus milliyetiliinin Rusya siyasal hayatndaki en gl temsilci olduunu unutmamak gerekir. Buna LDPRin 1990da Sovyet istihbarat servisi KGB tarafndan kurdurulduu sav da eklenince,100 aslnda

Vladimir Jrinovski, Gneye Doru Son lerleyi (Ankara: Yeni r, 1997), s. 6. sminde liberal demokrat olan fakat idelojik adan tamamiyle kar izgide bulunan ar milliyertilik propagandas yapan LDPR partisinin liderlii yapan Jirinovski, Rus politik arenasnda yapt aklama ve davranlaryla skandallar yaratan bir politikac olarak n kazanmtr. 96 Jrinovski, Gneye Doru Son lerleyi, s. 73. 97 Ibid., s. 75. 98 Ibid., s. 80. 99 Ibid., s.79. 100 LDPRin Sovyet gvenlik servisi KGB tarafndan kurdurulduu iddias konusunda daha Sovyet dneminde eitli speklasyonlar olsa da, bu konu ciddi bir iddia biimde ilk kez 1995de gndeme gelmitir. Rus aratrmac gazetecisi Aleksandr Jilin, KGBden emekli yarbay Mihail Valentinovu kaynak gstererek LDPRin 1990 ylnda halkta kafa karkl yaratmak ve lkede mevcut liderlie ciddi alternatif olmad duygusunu oluturmak iin KGB tarafndan kurulduunu ne srmtr. Valentinov Rus istihbarat iinde ok az kiinin LDPRin nasl finanse edildii konusunda bilgisinin olduunu iddia etmitir. Valentinovun bu iddias milliyeti Pamyat rgtnn Rus gvenlik rgtleriyle de ilikisi olduu iddia edilen liderlerinden Dimitri Vasilevun Ocak 1994deki demeciyle rtmektedir. Vasilev LDPRin hkmetin oyunca olmakla sulamtr. Bkz ; http://www.rferl.org/specials/russianelection/bio/zhirin.asp (24 Aralk 2005) ve

95

28

Jrinovskiyi Rus emperyal anlaynn siyasal yansmas olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. Rusyann, Baltklara kmasn engellemede nemli bir sorun olarak grd NATO genilemesine kar knda ve Karadenizde gl bir filo bulundurarak var olma abasnn ardnda da geleneksel denizlere k anlaynn izlerini bulmak mmkndr.

3. Azgelimilik Sorunu ve Yukardan Reform Gelenei Rus tarihsel miras ierisinde ulusal gvenlik anlayn yakndan ilgilendiren bir dier husus da yukardan reform geleneidir. Rusya tarihinin en nemli meselelerinden biri geri kalm ve saldrya ak konumdaki lkenin gvenliini salamak olmutur.101 Rusyay ynetenler tarihsel gelimelerle de beslenen d tehdit alglamas ve daha zengin ve avantajl komular karsnda, bir yandan lkenin uzun ve savunulmas g snrlarnn gvenliini salama alma endiesi ierisindeyken, dier yandan bu byk, fakir ve ynetilmesi zor lkenin i sorunlarn zme zorunluluuyla kar karya kalmlardr. Rus yneticiler geleneksel olarak ncelii d tehdit karnda srekli hazr olmaya ve devlet ile toplumun imkanlarn bu ynde seferber etmeye vermi, i sorunlarn zmn genellikle gz ard ederek, i dinamiklerin taleplerini otoriter devlet aygt araclyla bastrma yolunu tercih etmilerdir. Fakat, zamanla Rusyann i sorunlarnn lkenin d gvenliinin salanmasna ve yneticiler iin lke gvenlii iin elzem grlen emperyal amalar

http://blacksea.free.fr/index.php?action=Show&page=ShowItems&itemStr=Person&itemId=135 (24 Aralk 2005). 101 Mark Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia (Londra: Longman, 1995), s. 7.

29

gerekletirmeye olanak vermeyecek kadar bymesi, geri kalml almas gereken temel bir gvenlik sorunu haline getirmitir. Rusyay ynetenler d gvenliin salanmas ve emperyal hedefleri gerekletirmek iin geri kalmlk sorununun zlmesi zaruretinden hareketle deiim ve modernizasyonun art olduunu kabullenmi, bu srecin yukardan yaplacak bir reformla lkeyi kargaa ve karkla sokmadan baarya ulatrlabileceini ummulardr. Bylece deiim ve modernizasyon abalar balangta arasal bir zellik tam, temelde Rusyann askeri politik gcnn artrmay hedeflemi, dier alanlardaki deiimi de bu amaca hizmet eder nitelikte yrtlmesini salamtr.102 Rusya tarihinde azgelimilik sorununu zecek ve lkenin toparlanmasn salayacak yukardan reform abalarnn be byk rneinden bahsedebiliriz: Byk Petro reformlar, 2. Aleksandr reformlar, Stolipin reformlar, Sovyet dnemi ve Putin reformlar. Byk Petro reformlarnn Rusyann Baltk Denizine kmas arifesinde, 2. Aleksandr reformlarnn 185355 dneminde gerekleen Krm Savanda alnan yenilginin ardndan, Stolipin reformlarnn ise 1905teki RusJapon Savandaki yenilginin ardndan yaplm olmas reformlarla d gvenlik arasndaki ilikiyi ortaya koymak bakmndan nemlidir. Hatta 1917 Ekim Devriminin Rusyann Birinci Dnya Savanda ar kayplar verdii dnemde gereklemesi balamnda Sovyet dnemini de bir anlamda bu erevede deerlendirebiliriz. Dahas, drdnc blmde zerinde geni biimde durulaca zere, Putin reformlarnn 1991de baarszla urayan sosyalist kalknma ve modernizasyon modeli ile 1998de Rusyada ekonomik krizle baarszl

Svyatoslav Kaspe, mperya i Modernizatsiya: Obaya Model i Rossiyskaya Spetsifika (Moskova: Rossiyskaya Politieskaya Entsklopediya , 2001), s. 135.

102

30

tescillenen liberal-antikomnist gelime modelinin103 ardndan gelmesi de benzer tarihsel erevede deerlendirilebilir. Burada esasen arlk dnemine ait byk yukardan reform deneyimi zerinde duracaz. Sovyet dnemi, yukardan reform geleneine uygun yntemleri itibariyle kendinden ncekilerle benzerlik gsterse de, farkl ideolojik temelden yola kt ve ok daha kkl bir dnm gerekletirdii iin aada Sovyet deolojisi bal altnda daha geni biimde ele alnacaktr. Yukardan reform rnekleri iinde gsterdiimiz Putin reformlar da tezin drdnc blmnde geni olarak ele alnaca iin burada deerlendirilmeyecektir. Yukardan reform geleneine ilikin abalar ele almadan nce, Rusyann geri kalmlndan neyi kast ettiimizi akla kavuturmak almann tutarl olmas bakmndan yararl olacaktr. 17. yzyldan beri Rusya politik, ekonomik ve sosyal bakmlardan Avrupal adalarndan greceli olarak geri kalm bir lkeydi. Rusyann greceli geri kalml 17. ve 18. yzyllarda esasen devletin fakirlii, ynetimin yetersizlii ve entelektel cehalet (okuma yazma orannn dkl) eklinde gze arprken, 19. yzyln ortalarndan itibaren bu duruma teknolojik geri kalmlk da eklenmitir.104 Rusyada reform geleneinin genel zelliklerini birka balk altnda toplamak mmkndr. ncelkle Rusyada reform gelenei her zaman devlet aygt araclyla lkenin kargaaya dmeden kontroll deiimini amalamtr. kinci olarak, reformun temel amac Rusyann d tehditlere kar gvenli hale gelmesi ve yneticilerin bu lkeye bitii emperyal misyonu gerekletirmeye uygun bir yapya kavuturmas olmutur. nc olarak, bu temel amaca uygun olarak yukardan
103 104

Pivovarov, Fursov, Russkaya Sistema i Reform, s. 176. Fuller, Strategy and Power in Russia , s. xvii-xviii.

31

reformun temel girdisini d tehditler ve emperyal amalar oluturmu, i dinamikler ve toplumsal yap ikincil nem arz etmitir. Son olarak, Rusyann yapt reformlarn temel nosyonu Avrupann byk glerine kar gl bir konuma gelmek olmutur. Rusyann yukardan reform geleneine ilikin bu genellemelerimize kaynak tekil eden ilk byk ve baarl deiim abas Byk Petro tarafndan 18. yzylda yaplmtr. Rusyann gerek anlamda ilk imparatoru olan Byk Petro (16821725) Rusyann geri kalmlk sorununu zmek iin modernleme ve Batlama balamnda askeri, siyasi ve kltrel alanda kkl reformlar gerekletiren ve lkesini bir Avrupa gcne dntren reformcu bir lider olarak bilinir.105 Petro, Korkun van tarafndan ortaa Moskovasnda pekitirilen kiisel otokrasi ilkelerinden yararlanarak, halkna Avrupann en son tarm tekniklerini, deniz silahlarn ve ussal kamu ynetim egemenliini dayatm, Batdan ald yntemleri despotik dou rejimlerinin geleneiyle birletirmitir.106 Tahta getikten sonraki ilk baars Rusyay bir deniz gc haline getirmek olan Petronun 1703de mthi bir emek gc ve byk insani kayplarla kurdurduu St. Petersburg kenti de bu reform anlayn en kalc kant olarak ortaya kmtr.107 Petro dnmnn temel amac Rusyann askeri politik gcn artrmak ve bunun iin dzenli ve rasyonel bir devlet ynetimi ile gl ordu ve deniz filosu kurmakt.108 Nitekim yaplan reformlar rasyonel ve etkili bir brokratik ynetim yapsnn oluumunu

Fuller, Strategy and Power in Russia , s. 35. Theda Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve inin Karlatrmal Bir zmlemesi (ev. S.Erdem Trkz ), (Ankara: mge Kitabevi, 2004), s. 165. 107 St. Peterburgun Petro reformlar iindeki yeri ve Rus modernlemesi bakmndan tad anlamn geni bir deerlendirmesi iin baknz: Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor: Modernite Deneyimi (ev. mit Altu ve Blent Peker ), (Ankara: letiim , 1994), s. 233-383. 108 Ibid.
106

105

32

salayarak,109 byk, yeni ve srekli ordularn kurulmasna hizmet etmitir.110 Etkin brokratik ynetimin ar vergiler toplayarak finanse ettii ve dnemin koullarnda modern donanma sahip yeni Rus ordular 170021 Byk Kuzey Savanda svei yenerek Petro reformlarnn askeri alandaki baarsn gstermitir. Bu reformlar ayn zamanda Rusyann bir imparatorluk ve Avrupa devlet sisteminin byk devleti olmasna giden yolu amtr. Petronun reformlar ve ardllarnn uygulamalar giderek etkinliini artran bir brokrasi aygt ve heybetli askeri gc ile Rusyay 19. yzylda gereklen bat Avrupa sanayilemesine kadar tamtr.111 Fakat, 185355 arasnda Rusyann Krm Savanda yenilmesi, kendisi iin hayat nem arzeden Karadenizdeki mevziilerin elden kmasna neden olmutur.112 Dahas yenilginin, devletin uluslararas konumu bakmndan en nemli sonucu, 1815te Napolyon Fransasn yenerek kazand ve Avrupadaki devrimleri bastrma noktasnda gsterdii baars nedeniyle perinledii ktann en nemli askeri gc olma statsn kaybederek, byk glerden sadece biri konumuna dmesidir.113 Yenilgi tekrar geri kalmlk sorununu ve yeni bir modernizasyon abasn gndeme getirmitir. nk Rusyann savata ileri teknolojiye sahip ngiltere ve Fransaya yenilmesinin en nemli nedeni, geri kalm ekonomik dzen sonucu ortaya kan asker teknolojik zaifiyetti.114 Krm yenilgisi Avrupa sanayilemesinin stnln gstermi ve Batdakine benzer bir dnm yaplmadan Rusyann byk g

Kaspe, mperya i Modernizatsiya: Obaya Model i Rossiyskaya Spetsifika, s.111. Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 165. 111 Ibid., s. 166. 112 Krm Sava konusunda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; V. N. Ponomaryev, Krmskaya Voyna, storiya Vneney Politiki Rossii: Konets XIX-Naalo XX Veka, 4 cilt (Moskova: Mejdunarodniye Otnoeniya, 1999), Cilt 3, s. 362-416. 113 Hugh Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917 (New York: Oxford University Pres, 1967), s. 331den aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 169. 114 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.7.
110

109

33

konumunu srdremeyeceini ortaya koymutur.115 Sava ve sonular mparatorun ve yksek brokrasinin zihninde Rusyann gelimi Batl uluslarn bir kez daha gerisinde kalmasna izin verildii dncesini yaratmtr. Bu erevede, gl bir askeri konumun yeniden kazanlmas iin modernleme vazgeilmez kouldu.116 Rusya tarihinde askeri geri kalmlk bir kere daha, tpk Petro dneminde olduu gibi, ar 2. Aleksandr ve brokrasiyi yeni bir reform srecini balatmaya zorlamtr. Reformlarn temel amac, Rus toplumunu devletin Byk G misyonunu desteklemesine yetecek, fakat siyasal olarak tehlikeli bir dengesizlie neden olmayacak kadar yeniden biimlendirmek liberalletirmek- idi.117 Bu erevede modern adli sistem kurulmu, zorunlu askeri hizmet balatlm, temsili meclisler (zemstvo) ve belediye meclisleri (duma) oluturulmu, toplumun daha geni kesimlerine eitim olana salanmtr.118 Fakat tm reformlarn en nemlisi 1861de karlan arlk kararnamesiyle milyonlarca serfin azat edilme srecinin balatlmasdr. Krm yenilgisinin ardndan, 2. Aleksandrn nayak olduu dier reformlarla birlikte serflerin azat edilmesinin amac, ekonomik kalknmay dorudan harekete geirmekten ok, toplumsal enerjiyi devletin dengesi ve askeri etkinliiyle uyumlu bir tarzda serbest brakmakt.119 nk kyllerin yasalar nnde eitlii, askere alnan yurttalardan oluan modern ordunun n artyd. Ayrca, serf isyanlar tehlikesi de vard. zetle, Rusya tarihinde Byk Reform dnemi olarak bilinen 1856-1874 dneminde dnmn gerekletirilmesi iin nemli yasal, idari ve

T. A. Filippova, Prioritet Pozdney mperii, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, (Moskova: ROSSPEN, 2000), s. 161. 116 Aleksander Gerschenkron,Russian Agrarian Policies and Industralization: 1861-1917, Continutiy in History and Other Essays (Cambridge: Harvard University Press, 1968), s.143ten aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s.170. 117 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 170. 118 Filippova, Prioritet Pozdney mperii, s. 161. 119 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 171.

115

34

ekonomik dzenlemeler yapld, devletin gcnn tekrar onarlmas salanmaya alld.120 Rusyann reform sreci lkenin karlarnn yeniden tanmlanmasn ve d politikasn yeni bir mecraya yneltmitir. Dnemin Dileri Bakan Prens Aleksandr Gorakov Rusyann reform iin zamana ihtiyac olduunu savunarak,121 Eyll 1865te mparator 2. Aleksandra yazd raporda Rus ulusal karlarnn iki temel ilke zerine dayanmas gerektiini vurgulamtr.122 Gorakova gre, d politikann en nemli amac reformun ve dnmn nndeki engelleri ortadan kaldrmak ve sreci bozacak sorunlara yol amamakt. Buna ek olarak dnm sreci erevesinde uluslararas g dengesinin Rusya aleyhine deimesine imkan verilmeliydi. Gorakov teoride i dnmn gereklemesine imkn oluturacak biimde d politika yapmay ngrmekteydi. Gerektende batda Rus d politikas i dnm gerekletirme ve g dengesini koruma hedeflerine younlam, douda ise bu amalara geleneksel ncelikler, dinsel motifler ve soy yaknl gibi faktrler de eklenmiti.123 Gorakovun dou ynndeki politikasnn birinci boyutu Krm Sava sonucu Karadenizde kaybedilen mevzileri geri alma ve Ortodoks Gney Slavlar zerinden Osmanl kontrolndeki Balkanlarda etkinlik sahibi olmakt.124 18771878 Rus-Osmanl sava bu hedefleri gerekletirme ynnde balatlmt ve nemli baarlar saland.125 Fakat, Osmanl gibi gelimilik asndan kendinden geri kalm saylabilecek bir gle sava bile Rusyay

Fuller, Strategy and Power in Russia , s. 269. Ibid. 122 S. S. Sekirinskiy, Posle Krmskoy Voyn: Dilemm Novogo Tsarstvovaniya, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 64. 123 Ibid. , s. 68. 124 Gorakov dnemindeki Rus d politikasnn ayrntl deerlendirmesi iin bkz; Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 268-283; ve S. S. Sekirinskiy, Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 80-102. 125 Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin bkz: Fuller, Strategy and Power in Russia, s. 317-327.
121

120

35

ekonomik adan skntya sokmu ve yaplan reformlarn yarm braklmasnn zararlarn ortaya karmtr. Nitekim yine Gorakov 1878 yaznda bar grmeleri nedeniyle bulunduu Berlinden mparator 2. Aleksandra yazd mektupta, Rusyann bar anlamasn imzalayp, tekrar 1856dakine benzer bir reform abas ve toparlanma srecine girmesi gerektiini belirtmitir. 126 Yeni reform hamlesinin merkezinde hzl sanayileme sreci vard. Serf dzeninin kaldrlmas kararnn ardndan lkenin askeri gcnn artrlmas iin ynetim silah fabrikalarnn inas ve askeri harekete hz kazandracak

demiryollarnn yapmna ncelik vermiti.127 Fakat, uluslararas rekabette kuvvetli konumda bulunmak iin daha kkl sanayileme sreci ve ulusal ar sanayi dzeninin oluturulmas gerekliydi. 1890lardan itibaren Rusyada devlet gdml yeni sanayileme stratejisi, dnya zerinde tarihsel grevleri yerine getirme yazgl byk glerin siyasal gcnn dorudan doruya onlarn sanayileme gcyle orantl olduuna inanan maliye bakan Sergey Wittenin ncllnde

uygulanmaya baland.128 Witte 1900da ar 2. Nikolaya yazd mektupta uluslararas rekabetin (kendilerini) beklemedii bir ortamda lke sanayisinin devletin ihtiyalarn

karlamada yetersiz kalmasnn ve ar gelimesinin monarinin byk siyasal grevlerini tehlikeye sokacan, ekonomik geri kalmln Rusyay siyasi ve kltrel geri kalmla srkleyecei uyarsnda bulunmutu.129 Witte, ulusal sanayilemeyi tevik iin acil hkmet program nermiti. Demiryolu yapm ve
Diplomatieskiye Dokumenti: Kantsler A.M. Gorakov . 200 let so dnya Rojdeniya (Moskova: yy., 1998), s. 370ten aktaran Sekirinskiy, Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya, s. 95. 127 A. V. Ignatyev, Ot Linoy Diplomatii k Politike nteresov , Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 166. 128 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s.182. 129 Theodore H. Von Laue, Sergei Witte and the Industrialization of Russia (New York: Columbia University Press, 1963), s. 2-3ten aktaran Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s.182.
126

36

iletilmesi iin ar devlet harcamalarn, zel sektr sanayi iin tevikleri ve koruyucu gmrk duvarlar gibi nlemleri ieren Witte Sistemi 18921903 dneminde eksiksiz uyguland.130 nemli baarlar kazanan sanayileme hamlesi sonucu reform sreci boyunca Rus sanayisi yllk ortalama % 8 byme salad.131 teki reformlar ve Bat ekseninde bu reformlarn srdrlmesine olanak tanyan d politika Rusyann dnm srecinde nemli mesafe kaydetmesine imkn tanmtr. Fakat, Rus d politikasnn Dou ekseninde yine geleneksel emperyal politikalara devam edilmitir. Dou ynndeki emperyal d politikann ilk boyutu, daha nce de belirttiimiz gibi, 187778 Rus-Osmanl Sava biiminde kendini gstermi, Orta Asya ve Uzak Dou yeni genileme alanlar olarak ne kmtr. Rus d politikas bir yandan Krm yenilgisinin rvann Orta Asyada almak iin ngiltere ile daha sonralar Byk Oyun biiminde tanmlanacak bir rekabetin iine girerken, dier yandan Uzak Douda in zerinde etkinlik mcadelesine tutumu ve Japonya ile Byk Okyanusa kma mcadelesi iine girimitir.132 19. yzyln sonundan itibaren Rus d politikasnda Uzak Dounun ne kmas eitli d ve i dinamiklerin sonucudur. D dinamikler bakmndan, byk gler arasndaki smrge mcadelesinin bu blgeye kaymas, Avrupadaki g dengesinin greceli bir istikrara kavumu olmas, 1877-1878 Rus-Osmanl Savan sonulandran bar grmelerinin bu blgede yeni bir krizin politik, askeri ve ekonomik maliyet nedeniyle karlanamayacak boyutta olacan gstermi omas saylabilir.133 dinamikler bakmndan Rus kapitalizminin hzl geliimi yeni

130 131

Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s.182. Ibid. , s.183 132 Ignatyev, Ot Linoy Diplomatii k Politike nteresov , s. 176. 133 Ibid. , s. 188.

37

pazarlar zorunlu klm, ayrca hkmet halkn dikkatini d tehdide ynelterek rahatlamay ve kyllerin byyen toprak taleplerini Uzak Douda ele geirilecek topraklarla zme dncesinde olmutur.134 Fakat Japonyaya kar ksa srede zafer kazanlaca dncesiyle balatlan 19041905 sava byk bir askeri yenilgiyle sonulanmakla kalmam,135 ayn zamanda iteki ii ve kyl rahatszlklarn artrarak tepki dalgasna yol amtr. Rusya ynetiminin savataki yenilgiyi telafi etmek, askeri gcn tekrar onarmak ve iteki devrim skntsn amak iin tekrar reforma ve bu reformu gerekletirmek iin de zamana ihtiyac domutur. Wittenin 18921902 dnemini kapsayan hzl sanayileme politikas temelde otoriter politik yapnn devamn amalad ve hzl sanayilemenin dourduu ii snfnn artan sorunlar ile kyllerin durumunu daha da arlatrd iin, lke i dinamikler bakmndan da ciddi bir devrim tehlikesi ile kar karya gelmitir. Bu koullarda Witte ve Babakan Petr Stolipin, lkenin ekonomik yapsn kkten yenileyecek, hzl sanayilemenin getirdii sosyal sorunlarn zmn kapsayan, azgelimiliin temel motoru konumundaki kyllere ynelik ziraat reformunu ngren ve politik sistemi de bir lde liberalletirecek yeni bir reform hamlesi balattlar.136 Sava yenilgisi ile saygnl ve rekabet gc ciddi darbe alan ve devrim tehlikesi nedeniyle de rejim sorunu yaayan mparatorluk, bu reformlar sonucu siyasal adan anayasal monariye dnerek, yetkileri snrl da olsa

Ibid. , arlk Rusyasnn d politikasnda Uzak Dou blgesinin nemine ilikin ayrntl Bbir deerlendirme iin bkz; A. V. Ignatyev ve G. V. Melihov, Dalniy Vostok v Planah i Politike Rossii:Proishojdeniye Russko-Yaponskoy Voyn, storiya Vneney Politiki Rosssii: Konets XIXNaalo XX Veka (Moskova: Mejdunarodniye Otnoeniya, 1999), Cilt 4, s. 133-162. 135 Rus-Japon Savana ve sonularna ilikin ayrntl bir deerlendirme iin bkz; A. V. Ignatyev, God Voyn s Yaponiey Pervoy Russkoy Revolyutsii, storiya Vneney Politiki Rossii: Konets XIXNaalo XX Veka, Cilt 4, s. 163-223. 136 V. V. elohayev, Obenatsionalnye nteres v Konfrontatsionnom Obestve, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 224.

134

38

parlamenter dzene gei yapmtr.137 Bu arada 19051907 devrimi askeri g kullanlarak bastrlm,138 ekonomik ve sosyal reformlarla ii snfnn talepleri karlanmaya allmtr. Stolipinin ziraat reformu ise kyllerin toprak sahibi olmasn kolaylatrmay ngrmtr.139 Yaplan reformlar lkenin krizden kmas ynnde baz baarlar salasa da, Birinci Dnya Sava lkeyi bir kez daha, fakat bu kez baarl olacak bir devrimin eiine getirmitir.

C. SOVYET DEOLOJS 1. Marksist-Leninist Teori Rus gvenlik kltrn 20. yzylda en fazla etkileyen faktr Sovyet ideolojisi olmutur. Bu etkinin temel nedeni ideolojinin sunduu btncl ve evrensel niteliiyle sadece siyaseti, toplumu, iktisadi ve bizzat sava snf mcadelesi penceresinden grmekle kalmayp, ayn zamanda mevcut iktidar ilikilerinin almasn ngren ve bunu gerekletirmeye alan bir inan sistemi olmasdr.140 Sovyet ideolojisinin bu nitelii Sovyet devletinde gvenliin ulusal boyutunu ikincil plana itmi ve snf kavgas retorii ile uluslararas nitelii zerinden bir bak as gelitirilmesine yol amtr.141 Bu srecinin anlalabilmesi ve salkl deerlendirilebilmesi iin Sovyet ideolojisinin evrimini ele almak gerekdir. Sovyet ideolojisinin temelini oluturan Marksizm, insann toplumsal ve ekonomik evriminin temel kurallar olduunu ve bu
Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 8. 1905-1907 devriminin baarszlk nedenleri konusunda bkz; Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 188-193. 139 Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 261. Stolipin reformlar konusunda ayrntl deerlendirme iin bkz; elohayev, Obenatsionalnye nteres v Konfrontatsionnom Obestve, s. 216-232. 140 Condoleezza Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, Paul Kennedy (der.), Savata ve Barta Byk Stratejiler, (ev. Ahmet Fethi), (stanbul: Eti Kitaplar, 1995), s. 205. 141 Andrei A. Kokoshin, Soviet Strategic Thought:1917-1991 (Cambidge-Massachusetts: The MIT Press, 1998), s. 194.
138 137

39

toplumsal evrimin ilkel-kleci-feodal-kapitalist ve nihayetinde sosyalist-komnist toplum dzenine ulaacan ne srmektedir.142 Marksa gre, tarih snflar mcadelesidir. Bu mcadele toplumu bir aamadan dierine gtren temel dinamiktir. Mcadelede yeni snf devrimle egemen snf devirerek kendi toplumunu kurmaktadr.143 Bu balamda geliimin son aamas olan ii snfnn ynetimde bulunduu sosyalizmin ve snfsz, iktidarn bulunmad, paraya ihtiyacn olmad komnizmin kurulmas kapitalizmin yeni snf olan proleterin burjuvaziyi bir devrimle devirmesi sonucunda ortaya kacaktr.144 Marksizm, kapitalist-ii atmasna dayanan paradigmas ile evrensel bir ideoloji olma iddiasn tamaktayd ve bu bakmdan ister teorik temellerinin oluturulduu 19. yzylda, isterse de fiiliyata dntrlerek Rusyada devrimin yapld dnemde devletlerin temel aktrler olduu uluslararas ilikiler dzlemini kabul etmiyordu. Aslnda

Marksistlerin ve komnistlerin benimsedii nl Btn dnya iileri birlein slogan da Marksizmin uluslararas egemen paradigmaya bak asn ifade etmek bakmndan nemli bir gstergedir. Devletleri kapitalizmin smr arac olarak gren, sahip olduklar snrlar ve misyonu kabul etmeyen ve egemen paradigmay deitirmek iin ii devrimi gibi iddial bir sylemi gelitiren Marks ve Engels, sosyalist devrimin ncelikli olarak en gelimi sanayi lkesi/lkelerinde (o gnn koullarnda ngiltere ve Almanyada) iiler tarafndan gerekletirilmesi gerektiini ne srdler.145 Fakat Lenin bu teoriye yeni yorumlar getirerek, az gelimi kapitalist Rusyada da bir sosyalist

Galeotti, , The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 17. William Ebenstein, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy (New York: Holt,Rinehart and Winston, 1964), s. 94. 144 Galeotti, , The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 17. 145 Wolfgang Leonhard, Bugnk Sovyet deolojisi, (ev. Cemil Ziya anbey), (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1975 ), s. 152
143

142

40

ihtilalin gerekleebilirliini savunmutur.146 Lenin, devrimin geri kalm veya kapitalizmin en zayf halkas olan lkede disiplinli bir rgt (parti) aracl ve ii-kyl ibirlii ile yaplabileceini savunarak devrimi gerekletirmitir. Marksn modelinde iilerin smrden kurtarlmas en nemli unsurlardan biri olarak ortaya konurken, emperyalizmi kapitalizmin en ileri, en saldrgan ve yaylmac aamas olarak tanmlayan Lenin, kendi devrimci modeline iinin yan sra kyly ve emperyalizmin ezdii halklar kurtarma misyonunu da katmtr. Bylece devrim iin Rusyada iinin yan sra, kyly ve imparatorlukta arln mstemlekesi altnda yaayan Rus olmayan ezilen haklarn da desteinin salanmas iin gerekli ereve hazrlanmtr. 147 Fakat dnya proleter devriminin kanlmazlna dayanan Marksizm teorisinin Rusyaya zgn yorum tarz ile 1917de iktidara gelmesi fiili koullarla ideolojinin uyumadn ortaya koymutur. Sovyet sistemi de yaad srece teori ve pratik arasndaki bu ikilemi zmeye zorlanmtr. Sovyet liderleri iin en can skc sorun, bazen atmal olan iki siyasi hedefi birletirmek olmutur: Devletleri temel aktr olduu uluslararas sistem iinde Sovyet devletini korumak hedefi ile devletler sistemini yok etmeyi ngren sosyalizmin nihai hedefi.148 deoloji ve realpolitik arasndaki bu atmann almas Leninden Gorbaeve kadar btn Sovyet liderlerinin temel ncelii olmutur. Sovyet ynetimlerinin bu ynde gelitirdikleri ideolojik almlar devrimin gvenlii-sosyalist devletin gvenlii-

Rus marksizmi ve Leninin yorumlarn iin bkz; A. F. Zamaleev, Uebnik Russkoy Politologi (Sankt-Petersburg: Letniy Sad, 2002), s. 181-197. ve . M. Munaev ve V. M. Ustinov, Politieskaya storiya Rossii: Ot Stanovleniya Samoderjaviya do Padeniya Sovetskoy Vlasti (Moskova: Norma, 1999), s. 382-471. 147 Marks ve Lenin yaklamlarnn ve Rusyadaki devrim modelinin bir deerlendirmesi iin bkz; Immanuel Wallerstein, Jeopolitik ve Jeokltr, (ev. Mustafa zel), (Istanbul: z yaynclk, 2. bask, 1998), s. 119-134. 148 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 208.

146

41

sosyalist devletler sisteminin gvenlii-insanln gvenlii ereveli bir bak asnn ortaya konmasn beraberinde getirmitir.

2. Lenin Dnemi : Teori-Pratik atmas deoloji ile pratik koullar arasndaki amaz zellikle devrimin ilk evresi olarak kabul edebileceimiz Lenin dneminde (19171924) grlmtr.149 Lenin, devrim ncesi Marksn devrim teorisini benimsemekle kalmayp daha da gelitirmitir. Lenin ve arkadalar, zellikle 19141917 dneminde yaz ve konumalarnda Birinci Dnya Savann kapitalist sistemin krizde olduunu gsterdiini, bu krizin dnyada devrimci dalgaya yol aarak kapitalist sistemin sonunu getireceini ve Rusyadaki devrimin de bu dalgann ilk iareti olacan ne srmlerdir.150 Sosyalist ihtilalin teorik adan tek bir lkede yaplmasnn mmkn olacan belirten Lenin, pratikte byle bir lkenin kendini uzun sre koruyamayacan, uzun sreli varln srdrmesinin ancak baka lkelerde sosyalist ihtilalin zafer kazanmas ile mmkn olacan savunmutur.151 lk nce akademik bir mahiyet tayan bu yaklam devrimin 1917de Rusyada baarlmasndan sonra, hararetli siyasi bir gnlk problem ve en nemlisi bir an nce almas gereken temel bir gvenlik meselesi haline gelmitir. Rusyada devrimin gereklemesinin ardndan, Lenin fiili durumun hi de ideolojik yaklamda olduu kadar basit olmadn grmtr: Bir an nce dnya iileri ayaklanmalyd, yoksa Almanya mparatorluu Bolevik ynetimine son verecekti.152

Aslnda 26 Mays 1922de fel olmas ile Leninin Sovyet iktidar srecindeki faaliyeti fiilen bitmitir. Bu konuda bkz; Munaev, Politieskaya storiya Rossiii, s. 471. 150 L. N. Nejinskiy, Ot plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjav, Rossiya: Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 298. 151 Leonhard, Bugnk Sovyet deolojisi, s. 206. 152 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 206.

149

42

Devrimin ertesini gn 8 Kasm 1917de Boleviklerin Rusyann Birinci Dnya Savandan ekildiini ilan ederek savaan btn halk ve hkmetleri demokratik bar grmelerine aran Bar Bildirgesi yaynlamas da karlalan ncelikli tehdit olarak savan sona erdirilmesi asndan pratik bir sonu dourmamtr.153 Bu ortamda, ilk sosyalist devrimin zellikle d tehdit karsnda yenilgiye uramamas iin iki seenek vard: Ya ideolojiye tamamen sadk kalnarak dnya devrimleri sylemi ve buna ilikin abalar devam ettirilecek, ya da devrimi ite ve dta savunacak gvenlik yaps ve diplomatik ereve oluturulacakt. Lenin dneminde artlar gerei her iki seenek paralel yrtlm, Leninin devrimin hem ideologu ve hem de gerekletiricisi kimlii bu srecin baarl bir biimde ynetilmesine olanak tanmtr. Lenin dneminde Sovyet Rusyann dnya ihtilali sylemi hem ama, hem de ara olma gibi ift ynl bir nitelik tamtr. Bu sylemin ama boyutu dnya ihtilalini gerekletirmek iin kapitalizme kar topyekn bir ii saldrsn ngrmekte ve bylece en nemli gcn idelojiden salayan devrimin bu alandaki tutarll ve cazibesini srdrmeyi planlamaktayd. Dnya devrimi syleminin arasal boyutu ise Rusyadaki devrime saldran kapitalist dmanlarn arka cephesinde iileri yeni devrimlere tevik ederek zor durumda brakma olana salamaktayd. Bylece kapitalist dmanlarn kendi lkelerinde devrimlerle yenilgiye uratlmas veya en azndan ciddi sorunlarla uratrlmas mmknd. Sonu olarak, bu lkelerde devrimlerin baarl olmas dnya devrimi amacna hizmet eder ve kapitalist dnyann Sovyet Rusyaya uygulamaya alt kuatma ve tecrit politikalar baarszla uratlabilirdi. Bu amalar erevesinde atlan admlar
Bu bildirgenin tam metni iin bkz; Vladimir Lenin, Declaration on Peace, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice (Boston: D.C. Health and Company, 1961), s.1-3.
153

43

hem ideolojik tutarlln korumas, hem de d dmanlara kar dnya devrimi kozunu kullanarak Rusyadaki devrimin gvenliini salamak iin baarl bir taktik hamle nitelii tamtr. Nitekim bu hamlenin ite sosyalist devrim kartlaryla yrtlen i savata ve darda da Almanya, Fransa, ngiltere, Japonya benzeri kapitalist lkelerin saldrlaryla kskaca alnan Sosyalist devrimcilerin byk askeri ve ekonomik maliyetlerle kazanlan baarsna nemli katks olmutur. Devrimin ardndan Lenin ynetiminin dnya devrimi sylemi ve buna ilikin abalarnn ilk izleri kendini Bar Bildirgesinde Alman, ngiliz ve Fransz iilerine Devrimci Rusyaya bar salama, emekileri ve ezilen geni halk kitlelerini her trl klelik ve smrden kurtarma iinde yardm edin
154

ars

biiminde ortaya konmutur. Lenin, iktidar dnemindeki yaz ve konumalarnda dnya ihtilali sylemini sk sk kullanmtr.155 Benzer bir sylemin resmi Sovyet belgelerinde de yer ald grlmtr. rnein, 1918 tarihli Sovyet Rusya Anayasasnda Sovyet iktidarnn btn lkelerde sosyalizmin zaferi iin alaca belirtilmiti.156 Ayrca, SSCBnin kurulmas da 1924 tarihli ilk SSCB anayasasnda btn lkelerin bir araya gelecei Dnya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmas ynnde nemli bir aama olarak tanmlanmtr.157 Bolevikler dnya devrimi yaklam erevesinde dnya iilerinin uluslararas boyutta rgtlenmesi ve Rus devrimine destek salamalar iinde ura vermilerdir.158 Bu erevede Mart 1919da Moskovada 3. Enternasyonal toplants

Lenin, Declaration on Peace, s. 2. Leninin dnya ii devrimi konusundaki sylemlerinden rnekler iin bkz; Leonhard, Bugnk Sovyet deolojisi, s. 206-209. ve Nejinskiy, Ot plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjav, s. 297-302. 156 Volobuev, Prioritet Sovetskogo Gosudastvo, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres,, s. 249. 157 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 44-45. 158 Bu konuda bkz; Edward Hallett Carr, Isolation and Plans for World Revalution, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 23-42.
155

154

44

yaplm, dnya devriminin gerekletirilmesi ve dnya iilerinin Rusyadaki devrimi savunmak iin aba gstermeleri ynnde cesaretlendirilmelerine

allmtr.159 Sovyet Rusya ayrca Avrupa lkelerinde devrimi tetikleme ve dman kapitalist lkelere kar devrim kozunu kullanma faaliyetlerine destek vermitir. Bu anlay ierisinde Sovyet Rusyann 1918deki Almanya devrimi giriimi, 1919daki Fransz ordusunda moral bozucu faaliyetlere ve Fransz denizcilerinin isyanna, 1919daki Almanyann Bavarya blgesinde ve

Macaristanda Sovyet Cumhuriyetlerinin kurulmasna, Yugoslavyadaki devrim hareketlerine ve genel olarak Avrupadaki dier benzer srelere eitli biimlerde destek verdii bilinmektedir.160 Lenin iktidar dneminde, Sovyet Rusyann dnya devrimi yaklamyla beraber yrtt bir dier yaklam da geleneksel yntemle devrimi savunmak olmutur. Bu erevede Bolevik ynetimi devrimi savunmak iin geleneksel devlet aygtlarn -ordu ve diplomasiyi- kullanmtr.161 Bolevikler ncelikli olarak devrimi gerekletirmek iin propaganda ile dzenini bozduklar arlk ordusunun yerine tekrar geleneksel sava dncesine dayanan klasik bir ordu -Kzl Ordukurmulardr.162 Fakat kurulu aamasndaki Kzl Ordu tek bana devrimi koruyabilecek ve devrimi tehdit eden Almanyann saldrlarn engelleyebilecek gce sahip deildi. Bu bakmdan Bolevik ynetimin devrimi savunmak iin kulland ikinci klasik yntem diplomasi olmutur. Fakat bu yntemi kullanmak da

3. Enternasyonelin amalar ve Sovyet Rusya ynetiminin bu rgte ilikin faaliyetleri iin bkz ; Status and Thesises of the Third (Communist) International, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s.42-53. 160 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 44. 161 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 206. 162 Kzl Ordunun kurulmasnda etkin olan koullar ve dnceler iin bkz ; Edvard Mead Earle, Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dncesi, Edvard Mead Earle (der.), Modern Stratejinin Yaratclar (ev. Demirhan Erdem, idem Erdem ve Glin lgezen), (Ankara, ASAM, 2003), s.275-311.

159

45

kendi iinde zorluklar barndrmaktayd. nk Bolevikler iktidara geldiklerinde kapitalist dnyay dman ilan etmi, gizli diplomasi yapmayacaklarn ve adaletsiz bar imzalamayacaklarn belirterek, emperyalistlerin Birinci Dnya Sava ncesi ve srasnda yaptklar gizli pazarlklar dnyaya aklamlard. Fakat gelinen noktada dman kabul edilen kapitalistlerle yeniden masaya oturmak, stelik adaletsiz bir bar anlamasna rza gstermek gerekmekteydi. Devrimin gvenlii iin ncelikli olarak Almanya ile anlamak zorunluydu. Bylece, Sovyet Rusyann dman ve sava halinde olduunu belirttii kapitalist dnya ile ilk diplomatik grmeler sreci olan Brest-Litovsk Bar Grmeleri 9 Ocak 1918de Sovyet ve Alman temsilcileri arasnda balad.163 Lenin 21 Ocak 1918deki parti toplantsnda Sovyetlerin ekonomik kalknma ve yeni ordu iin zamana ihtiyac olduunu, Rusyann devrimci sava srdrebilmek iin henz zayf olduunu, devrimin gvenlii iin kltc de olsa Almanya ile byle bir anlamann imzalanmasnn art olduunu savundu.164 Trotskinin Sava yok, Bar yok anlay erevesinde srdrlen zaman geirici diplomatik manevralara ramen, Sovyet Rusya sren Alman saldrlar ile artan tehdit karsnda 3 Mart 1918de Rus nfusunun %34n, tarmsal alanlarn %32sini ve endstrinin %89nu kaybettii Brest-Litovsk Antlamasn imzalamak zorunda kald.165 4. Sovyetler Kongresince 15 Mart 1918de byk tartmalarn ardndan onaylanan antlama

William Henry Chamberlin,Brest-Litovsk: The Struggle for Peace, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 6. 164 Leninin bu grn savunduu konumas iin bkz ; Vladimir Lenin, Thesies on the Question of the Immediate Conclusion of a Seperate and Annexationist Peace, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 18-22. 165 Earle, Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dncesi, s. 279.

163

46

daha sonra Kzl Ordunun baarlar ve Almanyann Birinci Dnya Savanda yenilmesi sonucu Bolevik ynetim tarafndan tannmad.166 19181921 dneminde Sovyet Rusyann hem i hem de d dmanlara kar yrtt baarl silahl mcadele sonucunda devrimin gvenlii garanti altna alnrken, Sovyet ynetiminin lke gvenliinin salanmas balamndaki

nceliklerinin banda Batl kapitalist dnya ile ilikilerin seyrinin belirlenmesi vard. Sovyet Rusya ile kapitalist dnya arasndaki ilikilerin gidiatnda 1922de yaplan Cenova Konferans nemli admlardan biri olmutur. Konferans bir anlama ile sonulanmasa da, Sovyet Rusya ile konferansa katlan 34 Batl kapitalist devlet arasndaki ilikilerin balanmasna ivme kazandrmas bakmndan nemli

olmutur.167 zellikle, konferansn ardndan Sovyet ve Alman yetkililerin imzalad Rapallo Anlamas168 Sovyet Rusyann Batl kapitalist dnya ile ilikilerinin balanmas iin ilk adm saylabilir. Fakat Sovyet Rusya ile Bat arasndaki ilikilerin genel erevesini komnizm ve kapitalizm arasndaki rekabet belirleyecekti ve bu balamda zelikle komnist ideolojinin ilikileri nasl bir ideolojik ereveye oturtaca en nemli sorundu. Rejime ynelik i ve d yakn tehditler gemi ve gen Sovyet devletinin ideolojik yn ve rol tekrar tartlmaya balanmt. Devrimci ykseliler Orta Avrupada inie gemi, Kzl Ordunun Polonyada devrim yapma maceras baarszla uram, Sovyetlerin byk umut besledikleri Almanyadaki 1923 devrim giriimi yenilgiye uramt. Yeni Sovyet devleti dman olarak tanmlad

Brest Litovsk anlama sreci ve bu konuda Bolevikler arasndaki tartmalar iin bkz; William Henry Chamberlin,Brest-Litovsk: The Struggle for Peace, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 6-17. 167 Carole Fink, The NEP in Foreign Policy: The Cenova Conference and the Treaty of Rapollo, Gabriel Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy: 1917-1991, s.11. 168 Ibid.

166

47

kapitalist devletlerin kuatmas altndayd. Bu dnemde komunist idelojinin ve yeni Sovyet devletinin mevcut dnya sistemine ve sosyalist devrimin geleceine ilikin yaklam Bolevik partisi iinde yrtlen Stalin-Trotski arasndaki iktidar ekimesince belirlenmitir.

3. Stalin: Tek lkede Sosyalizm 1924de Lenin ldnde Sovyet liderlii iin iki rakip vard: Leon Trotski ve Joseph Stalin.169 19171921 dneminde Kzl Ordu komutanl yapan, Leninin yakn dostu ve Bolevikler arasnda yazar ve iyi bir hatip olarak tannan Trotski ile Komunist Parti Sekreteri konumu ile parti rgtnde etkin olan Stalin arasndaki iktidar mcadelesi, partinin ve yeni Sovyet devletinin gelecekteki ideolojik nceliklerinin belirlenmesi noktasnda younlamt. Trotskinin Srekli Devrim teorisi olarak tanmlanan yaklam, Rus devrimini Avrupa devrimler srecinin ilk aamas olarak grm ve bu baarl devrim rneinin kapitalist dnya tarafndan organize bir dmanca reaksiyonla karlaacan belirtmitir.170 Trotski Rus devriminin geleceinin Batdaki dier sosyalist devrimlerin baarsna dorudan bal olduunu savunmu ve Sovyet Rusyann Avrupadaki kapitalist devletlerde devrim faaliyetlerini etkin biimde srdrmesini, yani devrimci bir sava nermitir.171 Buna karlk Stalin Tek lkede Sosyalizm tezini ne srerek, Trotskinin Srekli Devrim yaklamn kapitalist lkelerdeki iilerin devrim

yapabilmesi inancna gvensizlik anlamna geldii gerekesi ile eletirmi ve tek bir lkede de sosyalizmin zaferinin mmkn olduunu savunmutur.172 Stalin Tek

169 170

Ebenstein, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy, s. 136. Zamaleev, Uebnik Russkoy Politologii, s.192. 171 Ibid. , s. 193. 172 Leonhard, Bugnk Sovyet deolojisi, s. 211.

48

lkede Sosyalizm tezi ile Sovyet devriminin ve devletinin geleceinin eitli dnya lkelerindeki devrim hareketlerine birinci dereceden bal olmadn ileri srerek, tam tersine, dnya devriminin baarsn Sovyetler Birliinin siyasi, ekonomik ve askeri baarsna balamtr.173 ki tez arasndaki mcadele 1928de Stalinin kazanmas ile sonulanm, yenilenler partiden tasfiye edilmi; Trotski ise hapis edilerek nce Sibiryaya ardndan da yurtdna srgne gnderilmitir.174 Sovyet ideolojik paradigmasnda yaanan Srekli Devrim ve Tek lkede Sosyalizm tezleri arasndaki mcadeleden Stalin galip karak Trotskiyi tasfiye edince, Sovyet gvenlik alglamasnn da genel erevesi izilmitir. Trotskinin rejimin gvenlii iin devrimi ihra etme yntemini ieren Srekli Devrim tezi, gvenliin esas itibariyle d eksenli biimde ekillenmesini nermiti. Oysa Stalin, Tek lkede Sosyalizm tezi ile Sovyet gvenlik konseptinde i gvenlii ne karmtr. Mcadeleyi Stalin kazannca, Sovyet gvenlik konseptinde i gvenliin salanmas d gvenliin esasn oluturacak yapya brnmtr. Sovyet gvenlik konsepti 19241939 dneminde ncelii i gvenlik olan gl merkezi devlet yaplanmas ve daha sonra KGBye (Komitet Gosudarstva Bezopastnosti-Devlet Gvenlik Komitesi) dnecek gl i gvenlik rgt NKVD ((Narodny Komitet Vnutrennih Del-ileri Halk Komiserlii) de bu anlayn doal uzants olmutur. Ayrca, Tek lkede Sosyalizm tezine gre yaamsal grlen sanayileme

alanndaki hzl atlmlar, tarmda zorla kolektifletirme ve 1930larda halk dman

Stalinin tezi iin bkz; Josep Stalin, The Theory of Socialism in One Country , Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 69-74. 174 Komnist parti iindeki ideolojik mcadele ile Trotski ve dier muhaliflerin tasfiye sreci konusunda geni bilgi iin bkz; O. V. Volobuev, Prioritet Sovetskogo Gosudarstvo, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 253-262. ve Munaev, Politieskaya storiya Rossiii, s. 439-575.

173

49

sulamalar ile i rejim dmanlarnn imhas bu konseptin yansmalar olarak ne kmtr.175 Sovyetler Birliinin hayatta kalmas bakmndan dmanlarla evrili bir dnyada yaamak ve dtan gelecek tehditlere karlk verebilmek iin Kzl Ordunun glendirilmesi ve savunma sanayinin gelitirilmesi Stalinin nemsedii hususlarn banda gelmitir. Staline gre, gl bir ordu tek lkede sosyalizm yaklamnn en nemli paralarndan biriydi.176 Bu balamda Kzl Ordunun ncelikli grevi kendi snrlarn gvence altna almak ve kapitalist dnya ile olas savaa hazrlanma olarak belirlenmitir. Stalinin Tek lkede Sosyalizm tezi dnya devrimi konusundaki teorik yaklam ve buna ilikin uygulamalar da derinden etkilemitir. Dnya devrimi sylemi resmi ideolojinin tezlerinden biri olarak kalsa da, Stalin bu sylemin ideloji iindeki arln azaltm ve ilevini deitirmitir.177 lk Bolevikler, proleter enternasyonalizm iin iyi olan eyin Sovyetler Birlii iin de iyi olduuna inanyorlard; bu ncelii tersine eviren Stalin proleter enternasyonalizmi Sovyet devletine hizmet eder konuma getirmitir.178 Nitekim Stalin bu anlay erevesinde dnya devrimi sylemini SSCBnin jeopolitik karlarn gerekletirmek iin bir politik bask unsuru olarak grm ve 3. Enternasyonal (Komintern) Sovyet d politikasnn gdmnde bir rgt olarak deerlendirmitir. 179

Stalin dneminin ilgili politikalar ve uygulamalar konusunda genel bir deerlendirme iin bkz ; Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler, s. 410-436. ve O. V. Volobuev, Prioritet Sovetskogo Gosudarstvo, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 262-268. 176 Bu konu Stalin tarafndan Ob Oppozitsionnom Bloke v VKP(B) ve O Sotsial-Demokratieskom Uklone v Naey Parti, makalelerinde ( J.V. Stalin, Soinenia, Cilt 8, 1926, Yanvar-Noyabr-Moskova, 1948 iinde) tartlmaktadr. Aktaran: Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 211. 177 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 45. 178 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 211. 179 Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 45. Ayrca, Stalinin 3. Enternasyonele ilikin yaklam iin bkz; Isaac Deutscher, Stalin and Comintern, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 62-68.

175

50

Stalin dnemi Sovyet d ve gvenlik politikalarnn d gelimeler ve deien gvenlik tehditleri karsnda realpolitik anlay erevesinde hareket ettii ve bu admlara resmi ideolojik yaklam iinde uygun klf bulduu grlmektedir. rnein, Sovyet ynetiminin zelikle 1920lerin ortalarndan itibaren korktuu en nemli senaryo ngiltere, Fransa, Almanya, ABD ve Japonya gibi kapitalist lkelerin koalisyon kurarak komnizmin Rusya rneine ka byk bir saldr balatmas olmutur.180 Sovyet ynetimi bu ihtimali engellemek iin bata ngiltere ve Almanya olmak zere Avrupal kapitalist lkelerle ilikilerini normalletirme ve diplomatik ilikiler kurma abalarn hzlandrm, 1931de Milletler Cemiyetine ye olmutur. Sovyet gvenlik alglamas 1933de Hitlerin Almanyada iktidara gelmesi ile yeni bir devreye girmi, Nazi Almanyas Sovyetler Birlii iin en nemli hasm olarak grlmtr.181 te yandan, Uzak Douda Manuryay igal eden ve ine saldran Japonya temel tehlike kayna olarak deerlendirilmitir.182 Stalin 1934teki 17. Parti Kongresinde yapt konumada yeni bir emperyalist savan eiinde olunduunu belirtmi, Japonyay Asyada muhtemel tehdit olarak belirlemi, fakat Avrupa iin tehdidin kim olacan aka ifade etmemitir.183 Bu dnemde Sovyet ynetimi bir yandan Kzl Ordunun glenmesi almalarn srdrrken, te yandan uluslararas arenada ortak gvenlik yaklamnn ncln yapm, Fransa ve ekoslovakya benzeri lkelerle gvenlik anlamalar imzalamtr.184 Stalin ynetimi baz Batl lkelerle yaplan bu anlamalar ve gelitirilen ilikileri 1921 Mart 1939 tarihli 18. Parti Kongresinde yapt konuma ile merulatrmtr. Stalin
Teddy J. Uldricks, Soviet Security Policy in the 1930, Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy, s. 71. 181 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 89. 182 Ibid. 183 Stalinin bu konumasnn metni iin bkz; Josep Stalin,The International Situation, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 114-121. 184 Uldricks, Soviet Security Policy in the 1930, Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy, s. 65.
180

51

konumasnda kapitalist dnyay saldrgan faist devletler ve saldrgan olmayan demokratik devletler olarak tasniflendirmi, ikinci gruba giren Birleik Krallk, Fransa ve ABD ile muhtemel ibirliinin yolunu amtr.185 Fakat 1930larn sonunda, Nazi Almanyasnn giderek artan gc, Avrupadaki kapitalist lkelerin Nazi Almanyasna taviz veren ve bir an nce SSCBye saldrmasn tevik eden Mnih Pazarlklar Sovyet ynetimini yeni bir ynelime sokmutur. Mevcut uluslararas gelimeler nda sava tehlikesinin SSCB zerine younlamakta olduunu gren Sovyet ynetimi Nazi Almanyas ile dorudan anlama imzalamtr. 23 Austos 1939da Nazi Almanyas ile SSCB arasnda imzalanan Ribbentrop-Molotov Anlamas taraflara 10 yllk bir dostluk ve saldrmazlk gvencesi ngrm ve Sovyet ynetimine Bat Ukrayna ile Baltk lkelerini ilhak etme olana salamtr.186 Ayrca, Sovyetlerin Finlandiya ile 1939 40 dneminde yapt 100 Gn Sava ve Karelya blgesini ilhak etmesi, Romanyadan Besarabyay almas ve Uzak Douda snrlarn gvenlik altna almak iin Japonya ile 13 Nisan 1941de yapt 5 yllk saldrmazlk anlamas Sovyet gvenlik konseptinin dier nemli gstergeleri olmutur.187 22 Haziran 1941de Nazi Almanyasnn SSCBye saldrmas ile gvenlik alglamas tamamen d boyut zerine odaklanm ve bu sre 19411945 dneminde srdrlen sava ve bu sava kazanmak iin Nazi kart Batl devletlerle ibirlii yapmak biiminde srdrlmtr.188 1945te savatan sper g

Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 92. Bu anlama konusunda bkz; Edwadr Hallett Carr, The Nazi-Soviet Pact, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 155-160. 187 Sovyet ynetiminin bu dnemdeki politikalar iin bkz; Kokoshin, Soviet Strategic Thought , s. 9398. ve Isaac Deutscher, The Diplomatic Road to War, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 161-172. 188 Bu sava dnemindeki Nazi kart blok arasndaki ilikiler iin bkz; Cordel Null, The First Months; Winston Churchill, The Quarrelsome Alliance; ve Joseph Stalin; The Second Front in Europe, Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy, s. 173-201.
186

185

52

olarak kan SSCB, Dou Avrupay komnistletirerek ve Varova Paktn kurarak ABD ile uluslararas ideolojik ve stratejik rekabete girmitir. kinci Dnya Savandan sonra Kzl Ordunun gc ile Dou Avrupada sosyalist uydular kuran SSCB ynetimi yeni ideolojik almlar gndeme getirerek, dnya devrimi sylemini farkl bir anlayla yorumlamaya almtr. Stalin savatan sonra tek lkede sosyalizm tezinin yerine, kapitalizm ve sosyalizmin srekli mcadele iinde iki sistem olduunu, kapitalist dnyann SSCBnin gvenliine tehdit oluturduunu ve sosyalist kampn srekli emperyalist tehdit altnda olduu savunmutur.189 Dou Avrupann komnistletirilmesi bir anlamda Sovyet gvenlik alglamasnda Trotskinin devrim ihrac tezine dn ve bylece d gvenliin devrim ihrac yoluyla salanmas abas olarak deerlendirilebilir. zetle, Stalinin ideolojik yaklamnda kapitalizm var olduu srece yeni bir dnya savann kanlmaz olduu, bu nedenle savatan kanmann tek yolunun kapitalizmin ortadan kaldrlmas olduu, bu balamda sosyalizmin snrlarnn geniletilmesi ve dnya devrimi iin aba gsterilmesi bar iin mcadeleden daha nemli olduu noktasna geilmitir.190 Kapitalist glerin Sovyetler Birliini ykmaya alacaklarna inanan Stalin, dnemin uluslararas sistemini Sovyet karlarna bir tehdit olarak grm ve Batyla yaplan ibirliini geici bir taktik hamle olarak deerlendirmitir.191 Bu anlay erevesinde Sovyetler Birlii uluslararas ilikilerin ilkelerini saptayan Birlemi Milletler szlemesini imzalayp Gvenlik Konseyi yeliini aldnda bu organn gvenlik sorununu halledeceine inanmamtr. Aksine, Sovyetler Birlii, ekonomik ve askeri adan gl ABDnin

Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 46. L. N. Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn i Yadernogo Veka, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 358. 191 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 217.
190

189

53

hakim olduu uluslararas sisteme bir alternatif ina etmeye balamtr.192 Askeri cephede, Stalin Sovyet Ordusunu byk bir ar sanayi temeliyle desteklenen kapsaml bir kara sava yrtmeye hazrlam, ekonomik anlamda Dou Avrupa ekonomileri Sovyet ekonomisinin yeniden inas iin kullanlm ve bylece Sovyetler Birlii istihkm Berline kadar geniletilmitir.193 Bu anlay, Souk Sava dneminin ilk dnemlerinden 1980lerin ortalarna kadar Sovyet gvenlik konseptinde ABD ve ngiltere emperyalizmini gelecekteki muhtemel bir savan gerekleecei esas dmanlar olarak deerlendirmesini salamtr.194

4. Hruev: Bar inde Birarada Yaama Sovyet lideri Nikita Hruev dneminde (19531964) Sovyet idelojisinde gelitirilen Bar iinde bir arada yaama yaklam Stalinin genel anlayna ciddi deiiklikler getirmitir. Hruev, SSCB Komnist Partisinin 1425 ubat 1956da yaplan 20. Kongresinde yapt konumada kapitalizm ile sosyalizm arasnda bir savan kanlmaz olduu grn reddetmi, bar iinde bir arada yaayarak rekabet edebileceklerini savunmu ve sosyalizmin kapitalist lkelere iddet ve sava olmakszn girebileceini ne srmtr.195 Hruev ayrca lkelerin sosyalizme SSCBden farkl bir yntemle ulaabilecei yaklamn ortaya atmtr.196 Fakat, Bar iinde bir arada yaama doktrini altnda bile Sovyetler Birlii uluslararas sistemi Bat kapitalizminin hakim olduu esas dman olarak grmeye devam

Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 217. Ibid. 194 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s. 111. 195 Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn I Yadernogo Veka, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, s. 358-360. 196 Ibid, s. 359.
193

192

54

etmitir.197 Nitekim, yeni Sovyet konsepti bar iinde bir arada yaama anlayn snflararas mcadelenin kendine zgn biimi olarak tanmlam ve 1986ya kadar resmi belgelerinde ve parti programlarnda tutarak, yurt ii ve dnda yaygn bir propaganda sylemi olarak kullanmtr.198 Fakat, Hrusevin yaklam Sovyet anlayna yeni bir yorum getirse de, temel vurgunun halen snf karna ve Marksist terminoloji ile ii snfn dnya apnda zaferine yapldn gstermitir.199 Hruev dneminde Sovyet stratejik dncesinde ilk sraya bar iinde bir arada yaama, ikinci sraya ise proleter enternasyonalizm hedefi konmutur. Fakat Hruevin ideolojik yaklam bir yandan Sovyet stratejik dncesini Batyla dorudan atmadan uzaklatrrken, dier yandan gelimekte olan dnyadaki milliyetilikten yararlanmay, dolaysyla bir nc Dnya stratejisini gndeme getirmitir.200 nk halen Bat dman addedilmekteydi ve nc Dnya stratejisi SSCBye Bat politikalarnn baarsz olduu blgelerde destek bulma ve gcn yayma olana tanmaktayd. Hruev dneminde bu lkelerdeki rejimler Bat kart ve nitelik olarak ulusalc, sosyalizm yolunda veya sosyalist eilimli gibi kavramlarla tanmlanarak, nc Dnya stratejisine ideolojik bir ereve salanmaya allmtr.201 nc Dnya stratejisi 1956da Orta Douda ngiltereyle ilikileri krize giren Msrla balam, Bat smrgeciliinden kurtulma srecine giren Afrika ve Gney Asyada sosyalimi destekleme adna ekonomik yardm, silah hibesi ve sat gibi aralarla srdrlmtr. nc Dnya stratejisi Hruev tarafndan zellikle inden 1960larn banda gelen ideolojik meydan

197 198

Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 218. Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn I Yadernogo Veka, s. 360. 199 Ibid. 200 Rice, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, s. 218. 201 Ibid., s.219.

55

okuma karsnda, Sovyetler Birliinin dnya devriminin gerek lideri olduunu daha net gstermek adna daha fazla desteklenmitir.202

5. Brejnev: Snrl Egemenlik Sovyetler Birliinde Leonid Brejnev dneminin (19641982) balamas ile Sovyet ideolojik ncelikleri yeni bir evreye girmitir. Yeni Sovyet lideri Brejnev 6 Kasm 1964te yapt konuma ile Sovyet ideolojik yaklamnda nceliklerin srasn deitirmitir. Hruevden farkl olarak Brejnev nceliin sosyalist lkeler arasnda ibirliinin glendirilmesi ve Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn ulusal bamszlk mcadelesine verilmesini savunmu, bar ierisinde birarada yaamay ikinci sraya koymutur.203 Brejnev anlaynn d politikaya ilikin ncelikleri temel noktada younlamt: Dnya sosyalist kampndaki paralanmay nlemek; Bat ile ilikileri normalletirmek ve nc Dnya lkelerindeki dost rejimleri ve hareketleri desteklemek.204 Sosyalist kamptaki paralanmann nlenmesinde ncelikli hedef inin meydan okumasn engellemek ve bu lkenin sosyalist kamp iinde kalmasn salamakt. Fakat, bu hedef baarlamad ve in sosyalist kamp iinde alternatif cazibe merkezi olmay srdrd. Sosyalist kampn dalmasn engellemede ikinci boyut zellikle Dou Avrupa lkelerinin sosyalist kamp iinde kalmasn salamak iin snrl egemenlik yaklamnn gelitirilmesi olmutur. Bu yaklam sosyalist kampn birlikteliinin ve yelerin sk ibirliinin her bir yenin bamszlk ve egemenliinin garantisi olduunu ve bu anlamda

202 203

Ibid., s. 219. Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn I Yadernogo Veka, s. 365. 204 Vincent E. Hammond (der.) ,The History of Russia (Mayflower, AR: The Heron Press, 1996), s. 316.

56

gvenliin kolektif bir anlam tadn savunmutur. Yaklama gre, herhangi bir nedenle ye lkelerden herhangi biri bu garantiyi bozacak tutum ve davran iine girerse, bu durum ortak gvenlik riski oluturaca iin, dier yelerin askeri g kullanma dahil mdahale hakk doacakt.205 Bylece snrl egemenlik yaklam, hibir lkenin sosyalist kampn birlikteliini bozacak davranlarda

bulunamayacan vurgulamakta ve gerektiinde dierlerine mdahale etme hakkn merulatrmaktayd. Nitekim, Brejnev bu yaklam sosyalist kampn btnlnn gerektiinde g kullanarak salanmas ve komu lkelerde Bat yanls rejimlerin kurulmasn engelleme anlayna dayanrken, 1968 Praga mdahalesi de bu politikann uygulama alan olmutur. Brejnev dneminde, Hruevin ynetiminde Kba Krizi ve Vietnam Sava nedeniyle gerilim yaanan Bat ile ilikilerde ilk bata bir Yumuama (Detant) yaandysa da, zellikle Afganistann igalinden sonra ilikiler tekrar gerilmitir. Hruev dneminde balatlan nc dnya stratejisi ise Brejnev tarafndan Sovyet nfuzunu bu corafyada yaygnlatrmak ve kalclatrmak amacyla daha aktif bir biimde srdrlmtr.

6. Gorbaev: Yeni Politik Dnce Sovyet ideolojik anlaynda ve gvenlik alglamasnda son byk deiiklik 11 Mart 1985te SSCB Komnist Parti Genel Sekreterlii grevine balayan Mihail Gorbaev tarafndan gerekletirilmitir. Literatrde neden bu reforma gereksinim

duyulduuna ilikin ekonomik skntlardan, Gorbaevin Amerikan ajan olmasna

205

Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn I Yadernogo Veka, s. 366.

57

kadar uzanan eitli akademik ve speklatif deerlendirmeler mevcuttur.206 Burada bu deerlendirmeler zerinde ayrntl durmak yerine, Gorbaevin iktidara geldii dnemin artlar ile SSCBnin iinde bulunduu d ve i yapnn temel zellikleri vurgulanacaktr. Her eyden nce, SSCB d arenada ciddi skntlarla kar karyayd. SSCBBat ilikileri 1970lerin sonundan itibaren giderek gerginlii artan ve 19461953 dneminde yaanan Birinci Souk Sava srecine benzeyen kinci Souk Sava dnemine girmiti.207 Sovyetlerin Afganistana mdahalesi ilikilerdeki ktleme srecini trmandrmt. Silahlanma yar hzlanm, SSCBnin 1977de rettii yeni SS20 fzelerine karlk, ABD de 1981de Bat Avrupaya Cruise ve Sovyet topraklarna 10 dakikada ulama kapasitesine sahip Pershing II orta menzilli balistik fzeleri yerletirmeye balamt.208 Buna karlk, Sovyet ynetimi ABD ile srdrlen Orta Menzilli Nkleer Gler (Intermediate Nuclear Forces-INF) grmelerinden 1983te ekilme karar almt. Ronald Reagan ynetiminin 23 Mart 1983te balatt yldz savalar ismiyle de bilinen Stratejik Savunma Giriimi (Strategic Defense Initiative-SDI) program ise nkleer silahlanma alanndaki dengeyi bozma tehlikesi tamas nedeniyle ilikileri daha da germiti.209 SSCBnin skntya dt dier bir nemli alan Sosyalist dnya iinde yaanan sorunlar olmutu. inin SSCBnin etki alannda tutulmas iin harcanan abalarn boa gittii, 1972de ABD Bakan Richard Nixonun Pekin ziyareti, ABDnin 1 Ocak 1979da inle diplomatik ilikiler kurmas ve inin de Nisan

206

Gorbaevin reform giriimine ilikin eitli aklamalarn zeti iin bkz; Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s.179-2000; ve Cohen, Russian Imperialism: Development and Crisis, s.135150. 207 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.58. 208 Ibid., s.59. 209 Kokoshin, Soviet Strategic Thought, s.141.

58

1979da 1950de imzalanan Sovyet-in ibirlii anlamasn yenilemeyeceini aklamas ile aka ortaya kmt.210 Sosyalist dnya iinde sknt sadece inle snrl kalmam, Sovyet ynetiminin byk nem verdii Dou Avrupada da ciddi sorunlar yaamtr. zellikle, Polonyada 1970lerin bandan itibaren yaanan ekonomik ktye gidi Haziran 1980de iilerin politik deiim talebiyle sokaklara kmasna neden olmutu. Kriz ancak Polonya Devlet Bakan General Yaruzelskinin 1981de sert nlemler almas ve skynetim ilan etmesi ile kontrol altna alnabilmiti.211 Dou Avrupadaki dier sosyalist lkeler de yava yava SSCBnin kontrolnden kma srecine girmilerdi. Dou Almanya Bat Almanya ile kurduu zel ilikilerin etkisi altna girmeye balam, 198283 dneminde nakit krizine giren Macaristan IMF yelii iin bavuruda bulunmu, Dou Avrupa lkelerinden sadece Dou Almanya hevessiz biimde Afganistan mdahalesine destek vermi, Romanya mdahaleye destek vermeyeceini aka ilan etmiti.212 zetle, SSCB Dou Avrupadaki sosyalist lkeler zerindeki siyasal ve ekonomik etkisini kaybetmeye balamt. Sovyet ynetimin byk anlam ykledii nc Dnya lkeleri stratejisi de ciddi baarszlklara uramt.1970lerin sonunda Sudan ve Somalinin sosyalist eilimli olmadklarn aka ilan etmeleri, Etyopya macerasnn baarszla uramas, Sovyet ynetiminin Angola, Kongo, Tanzanya, Madagaskar, Mozambik ve benzeri lkelere mali ve askeri destek verme politikasnn sorgulanmasna sebep olmutu.213 Dahas SSCBnin 19561986 arasnda nc Dnya lkelerine salad ve %70ten fazlas Orta Dou ve Kuzey Afrikaya ait 83 milyar dolarlk
Michael McGwire, Perestroika and Soviet National Security (Washington, D.C: The Brookings Institution, 1991), s. 223-224. 211 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 52-53. 212 Ibid., s.54. 213 Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn i Yadernogo Veka, s. 378.
210

59

silah destei, srdrlmesi giderek zorlaan ciddi bir ekonomik yke dnmt.214 zellikle, Afganistana 1979da yaplan mdahale SSCByi hem siyasi, hem ekonomik, hem de askeri anlamda skntya drecek boyuta ulamt.215 Gorbaevin greve gelmesi arifesinde lke siyasal, ekonomik ve sosyal adan ciddi skntlar srecine girmiti. Sovyet iktidar sekinleri Leninin bir zamanlar lkede devrim artlarndan biri olarak grd tehlikeli derecede arzu eksiklii iindeydi.216 lkede sosyal alanda ciddi tahribat yaanmaktayd, yolsuzluk ve alkol bamll Sovyet toplumunu kuatm durumdayd. Yolsuzluun nlenmesi iin Ocak 1982de Sovyet lideri Yuriy Andropov tarafndan balatlan giriim baarszla uramt.217 Srekli dmanlarla kuatlm olduu ve savan bir gn gerekleecei endiesi sonucu askeri endstri merkezli bir yapya sahip olan Sovyet ekonomisi, toplumun gnlk ihtiyalarn karlamak iin yetersiz kalmaktayd.218 Ayrca, Sovyet ekonomisi artk Bat ile yeni bir silahlanma yarn, Sosyalist dnyann karlat ekonomik skntlarn almasn ve bata Afganistan sava olmak zere maliyetli nc Dnya stratejisini finanse edebilecek gte deildi. Dahas, Sovyet ekonomisi 1980lerin ortasnda, 1973deki Arap-srail ve petrol krizinin ardndan ykselen fiyatlar nedeniyle en byk petrol retici konumunda olduu iin elde ettii yksek karlardan mahrum olmutur. 1983te varil fiyat 53 $ olan petroln 19851986 dneminde 1012 $a kadar gerilemesi Kremlin

Rajan Menon, Soviet Power in the Third World (New Delhi: East-West Press, 1989), s. 1den aktaran Mark A. Heller, The Dynamics of Soviet Policy in the Middle East : Between Old Thinking and New (Tel Aviv: JCSS, 1991), s. 21. 215 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 55-58. 216 Ibid., s. 60. 217 Ibid., s. 61. 218 1980lerin bandaki Sovyet ekonomisinin durumuna ilikin bkz; Shlapentokh, A Normal Totalitarian Society, s. 103-126, ve Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 44-46.

214

60

hazinesine yllk 20 milyar ruble kaybettirmitir. 219 Bu koullar iinde greve gelen Gorbaevin nerdii reform giriimi Sovyet ideolojik anlaynda, devlet yaplanmasnda, temel gvenlik konseptinde ve d politikasnda kkl deiikliklere neden olmutur. Yeni Politik Dnce (Novaya Politieskaya Mlenie) olarak tanmlanan yeni anlay ideolojik boyutta Marksist-Leninist teoriyi yeniden yorumlamaktayd. Gorbaev, Marksizmin deimez dogma olmadn ve bir faaliyet klavuzu olarak grlmesi gerektiini belirtmiti.220 Benzer biimde

Gorbaeve gre, Leninizm de kat dogmalar ve her derde deva reeteler toplam deil, gerekliin devrimsel dnmnde gerekli diyalektik dnce ve analizler iin teoriler ve yntemler btnyd.221 Gorbaevin reform srecinde ikinci nemli boyut devlet sistemi ve ekonomik yaplanma alannda kendini gstermitir. Nisan 1985te ilan edilen Yeniden Yaplanma (Perestroyka) program ekonomik alandaki tkanmann almasn ngrmt.222 Rejimin ve devletin gvenlii iin esas dnm projesi olan yeniden yaplanma fiilen iflas etmi sosyalist ekonomi modeli yerine, yeni bir model ina etmeyi amalamaktayd. 198586 dneminde Gorbaevin att btn politik admlar ekonomik modernizasyonun baarlmas amacna ynelmiti.223 Fakat reform yanls Gorbaov ynetimi zel mlkiyetin reddi zerine kurulan sosyalist sistemin krizine zel mlkiyet esasna dayanan piyasa ekonomisini entegre etmede ciddi sorunlar yaam ve iki farkl dokuyu uyuturamamtr. Bu durum Gorbaovu esas itibariyle ekonomide reformu ngren Perestroyka projesini daha kkl reformlarla destekleme srecine itmitir. Bu erevede ubat 1986da
219 220

Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 22. McGwire, Perestroika and Soviet National Security, s. 176. 221 Ibid. 222 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 71. 223 Ibid., s.106.

61

yaplan 27. Parti Kongresindeki konumasyla Gorbaev, sosyalist demokrasi kavramna vurgu yaparak, kkl siyasal reformlarn yolunu amtr.224 Nisan 1986da siyasal liberallemeyi ngren Glasnost (effaflk) sreci balatlm, Haziran 1988deki 19. Parti Konferans ile Komunist Partinin siyasal dzen iindeki lider rolnden vazgeildii ilan edilmi ve Bat tarz ok partili seimlere dayanan siyasal yap iin admlar atlmaya balanmtr.225 Reform giriimleri bir yandan mevcut sistemin disiplinini bozarken, te yandan Baltk lkeleriyle, Ukrayna ve Kafkasyadaki cumhuriyetlerde bastrlm etnik ve siyasi taleplerin ykselmesinin yolunu amtr. Yeni Politik Dnce erevesinde Sovyet ideolojisinin uluslararas ilikilere bak yeniden yorumlanm ve bu erevede Sovyet gvenlik konsepti kkl deiikliklere uramtr. Yeni Politik Dnce ak bir biimde halklarn, devletlerin ve sosyal sistemlerin karlkl bamllk iinde olduunu ilan etmitir.226 Bu balamda yeni yaklam, snf karlarnn insanln ortak karlaryla uyumlu hale getirilmesi gerektiini ne srmtr.227 Yeni Sovyet anlay uluslararas ilikilerin snflararas rekabeti temel alan dnya dzeni syleminin yararsz ve tehlikeli olduu grn savunmutur.228 Bu erevede geleneksel Marksizm-Leninizm

yaklamnn ne srd kapitalizm ile sosyalizmin mcadele iinde olduu tezinin yerine, ortak deerlerin paylald yeni uluslararas sistemin oluturulmas gerektii gr konmutur.229

Nejinskiy,mperativ Holodnoy Voyn i Yadernogo Veka, s. 379. Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.106. 226 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 227 Matthew Evangelista, The New Soviet Approach to Security, World Policy Journal, Cilt 3, Say 4 (Sonbahar 1986), s. 565. 228 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.75. 229 Evangelista, The New Soviet Approach to Security, s.566.
225

224

62

Yeni Politik Dnce yaklam uluslararas siyasi ve gvenlik ilikilerinde temel ilkenin sfr toplaml oyun olduuna ilikin geleneksel Sovyet anlayn terkederek kazan-kazan modeline uygun yaklam tarzn benimsemitir.230 Yeni Politik Dnce bu erevede uluslararas ilikilerde gvenlik anlayn da karlkl bamllk erevesinde ele alarak, ulusal gvenlik araylar yerine uluslararas gvenlik zerinde durulmasn nermitir.231 Bu balamda, devletlerin kendi gvenliklerini salama adna yaptklar bamsz giriimlerin, dier lkelerin gvenliine zarar verdii ve bylece gvenlii artrma yerine sava tehlikesini glendirdii vurgulanmtr. Barn sadece savan bulunmamas olmadn ve ayn zamanda ortak fayda ve ibirlii anlamna geldiini savunan yeni gr, bunun ortak zemin ve karlara dayanan d ve gvenlik politikalar ile mmkn olacan ne srmtr.232 Yeni Politik Dnce gvenliin askeri-politik anlamnn yan sra, ekonomik ve kltrel boyutlarnn da gz ard edilemeyeceini ve ulusal gvenliin dier lkelerle ibirlii durumunda ortak veya evrensel anlamda salanabileceini savunmutur.233 Karlkl bamllk ve evrensel gvenlik anlayna dayanan bu yaklam sonucu 1987nin ortalarnda formle edilen yeni Sovyet gvenlik konsepti alt temel unsur zerine ina edilmitir:234 1) Gvenlik ortak deerdir ve Sovyet gvenlii dier lkelerin gvensizlii hesabna salanamaz; 2) Gvenliin siyasi boyutu askeri-teknolojik boyutundan daha nemlidr; 3) Nkleer sava da dahil her trl savan olmamas politikann mantkl sonucu olmaldir; 4) Sovyet askeri doktirininin ana unsuru sava nlemektir; 5) Makul yeterlilik Sovyet askeri

Stephen M. Meyer, The Sources and Prospects of Gorbachevs New Political Thinking on Security, International Security, Cilt 13, Say 2 ( Sonbahar 1986), s. 142. 231 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 232 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.75. 233 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.182. 234 Meyer, The Sources and Prospects of Gorbaevs New Political Thinking on Security, s.133.

230

63

kuvvetinin savama kapasitesinin gelecekteki geliimi iin temel oluturmaldr. 6) Sovyet askeri stratejisi saldrma gc ve operasyonlarna deil,

savunmac/kkrtc olmayan savunma temeline dayanmaldr. Yeni Politik Dnce yaklam Sovyet d politikasnda rekabet ve cepheleme yerine diyalog ve uzlamay temel ilkeler olarak ne karmtr.235 Yeni Sovyet d politikas ve gvenlik anlay corafi balamda da kkl deiiklikleri gndeme getirmitir. ncelikle, Sovyet gvenlik ve d politika anlaynda Bat teki olmaktan kartlmtr.236 kinci Dnya Savandan beri Sovyet anlayna egemen olan ABD nderliindeki Bat blouyla ideolojik, politik, askeri ve ekonomik rekabet ilkesi, yerini Dou-Bat diyalouna ve yaknlamasna brakmtr. Bu yaknlamann esasn her iki bloun liderleri konumundaki SSCB ve ABD arasndaki ilikilerde gerginliin ortadan kaldrlmas oluturmutur. SSCB-ABD ilikilerinin iyilemesi sreci ise kendini ncelikle silahszlanma ve zellikle kitle imha silahlarnn snrlandrmas noktasnda gstermitir. Sovyet lideri Gorbaev ile ABD Bakan Ronald Reagan arasnda Kasm 1985de Cenevrede,237 Ekim 1986da Reykjavikte238 ve Aralk 1987de Washingtonda239 yaplan grmelerle nkleer silahlanmay snrlandran anlamalar imzalanmtr. Gorbaevin zellikle nkleer silahszlanma alannda Sovyet-ABD ibirliini ne karlmas bir yandan kresel gvenlik iin en byk tehlike konumundaki nkleer silah alanndaki riski drme anlamn tarken, dier yandan SSCBye taraflar arasndaki stratejik dengenin salanmas iin olanak salamtr. nk
McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s.186. Robert G. Herman, Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War, Peter J.Katzenstein (der.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politic (New York:Columbia University Pres, 1996), s. 304. 237 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.74. 238 Daniel Deudney ve G.John Ikenburry, The International Sources of Soviet Change, International Security, Cilt 16, Say 3 (K 1991/92), s. 88. 239 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 91.
236 235

64

zayflam ekonomik yaps ile SSCBnin Reagann balatt Yldz Savalar projesine cevap veremeyecek olmas sregelen stratejik dengenin ABD lehine bozulmas sonucunu douracakt. ABD ile ilikilerin iyilemesi Gorbaeve

ekonomik modernizasyon ve yeniden yaplanma iin ihtiya duyulan mali kaynaklarn temini iin savunma harcamalarn ksma ve Batdan krediler alma olana salamtr.240 Bat ile ilikilerin iyiletirilmesi politikasnn Bat Avrupa ayan da ngiltere, Fransa ve zellikle de Bat Almaya ile ilikilerin normalletirilmesi oluturmutur. Gorbaevin zellikle Berlin Duvarnn

kaldrlmasna ve Dou ile Bat Almanyann 1989da birlemesine rza gstermesi ilikilerin iyilemesinde kilit gelime olmutur.241 Ayrca, Gorbaev Atlantikten Urallara kadar uzanan Ortak Avrupa Evi sylemiyle Bat Avrupa ile ilikilerde normalleme ve uzlama srecini balatmtr.242 Yeni Sovyet politikasnn bir dier nemli ayan Sosyalist kampla ilikilerin yeniden dzenlenmesi oluturmutur. Bu erevede Sovyet ynetimi Dou Avrupadaki askeri, politik ve ekonomik etkinliini terk etmeye balamtr. zellikle Ekim 1989da Sovyet ynetimi Sinatra Doktrini ile SSCBnin Varova Pakt lkelerinin iilerine karmaya manevi ve siyasi hakknn olmadn ilan etmitir.243 Sinatra Doktrini ile sosyalist lkelere gerektiinde askeri g kullanmay da kapsayan Brejnev anlay resmen geerliliini kaybetmitir. Yeni anlay erevesinde Sovyet ynetimi Dou Avrupada komnist ynetimlerin iktidardan

Bu konuda bkz; Hannes Adomeit, Comment on the paper of Arnold L. Horeliek, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR: Work Shop 6-7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium (Dordrecht-Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987), s. 20-23. 241 Dou ve Bat Almanyann birletirilmesi konusunda bkz; Anatoli Cherniaev, Gorbaev and Reunification of Germany, ve Vyacheslav Dashichev, On the Road to German Reunification: The Viev from Moscow, Gorodetsky(der.), Soviet Foreign Policy, s.158-182. 242 Herman, Identity, Norms, and National Security: The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War, s.309. 243 Ibid.

240

65

drlmesine sessiz kalmtr. Yeni anlayn sonucu olarak askeri ittifak ilevini kaybeden Varova Pakt Haziran 1991de sona erdirilmitir.244 SSCB Asyada da sorunlar yaad inle ilikilerine yeni almlar getirmitir. Gorbaev ubat 1986da yaplan parti kongresindeki konumasnda byk komu sosyalist inle ilikilerini dzenlemenin nemli olduunu vurgulayarak, Sovyet-in ilikilerinin iyilemesi iin giriimlerde bulunacan belirtmitir.245 Ardndan bu lkeyi rahatsz eden gvenlik sorunlarnda olumlu admlar atmtr. Gorbaev ynetimi bu erevede SSCBnin Moolistandaki askeri varlnn nemli bir ksmnn geri ekilmesini ve SSCB-in snrndaki askeri varlnn makul boyutlara indirilmesinin inle grebileceini ilan etmi, Vietnamn Kamboyay igaline desteini kesmi ve Afganistan mdahalesini sona erdirmitir.246 Gorbaev ynetimi Asyada inin yan sra, Hindistanla ilikilerini gelitirmek iin Kasm 1986da Delhiyi ziyaret etmi247 ve Japonya ile sorunlu ilikilerini dzletmek iin Tokyoya gitmitir.248 Sovyet politikasndaki yeni anlay bu lkenin nc Dnya lkelerine ilikin politikasn da kkl biimde deitirmitir. Sovyet ynetimi ncelikle bu corafyadaki en nemli sorunu konumundaki Afganistan meselesinden kurtulma yolunu semitir. Bu erevede Gorbaev ynetimi ubat 1988de Sovyet Ordusunu bir sene iinde Afganistandan karacan ilan ederek, ubat 1989da mdahaleyi sona erdirmitir.249 SSCB yeni anlayna uygun biimde Bat ile temelde ideolojik ve stratejik ierikli rekabet alan olarak grd Latin Amerika, Orta Dou, Afrika
Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s. 121. McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s. 234. 246 Arnold L. Horelick, Soviet Foreign Policy Under Gorbaev, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR, s. 8. 247 McGrwire, Perestroika and Soviet National Security, s. 228. 248 Horelick, Soviet Foreign Policy Under Gorbaev, s.8. 249 Galeotti, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and Post-Soviet Russia, s.95.
245 244

66

ve Gneydou Asyadaki eitli lkelere politik, ekonomik ve askeri desteini kesmeye balamtr.250 zetle, Sovyet idelojisi Gorbaevin Yeni Politik Dnce yaklam ile kkl deiimlere urayarak, d politika ve gvenlik alannda Bat ile atmac izgiden uzlamac izgiye kaymtr. Yeni Sovyet anlaynn ekonomi ve i politika alanndaki reform abalar ise otoriter ve ideolojik yapya sahip SSCBnin 1991de zlyle sonulanmtr.

Herman, Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War, s.291.

250

67

BLM II YELTSN DNEMNDE RUSYADA ULUSAL GVENLK ANLAYIININ DI BOYUTU

8 Aralk 1991de SSCBnin resmen sona ermesi sonucunda bu devleti oluturan 15 birlik cumhuriyeti (Rusya Federasyonu, Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Litvanya, Letonya, Estonya, Azerbaycan, Ermensitan, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmesistan, Tacikistan) bamsz devletler olarak uluslararas sistemde yerlerini aldlar. SSCBnin k idelojik rekabete dayanan iki kutuplu uluslararas sistemin de sona ermesi anlamna geliyordu. Bu balamda

bamszlna yeni kavuan cumhuriyetler ierisinde, eski SSCBnin merkezini miras alan yeni Rusya Federasyonu geni corafyas, ekonomik potanyiseli, siyasi ve askeri gc bakmndan uluslararas sistemin ekillenmesinde zel bir nem arz etmekteydi. Yeni Rusyann uluslararas alandaki yerinin belirlenmesi lkenin temel ulusal gvenlik ncelikleriyle dorudan ilikiliydi. Rusyann yeni ulusal gvenlik anlaynn ekillenmesinde ulusal karlar ve temel gvenlik ncelikleri belirleyici rol oynad. Her eyden nce, RFnin ulusal gvenlik nceliklerinin, askeri ve politik eksenli klasik gvenlik yaklamndan daha geni bir perspektif erevesinde btncl bir yaklamla deerlendirildii grlmekteydi. Bu balamda Rusyann yeni ulusal gvenlik anlaynn

ekillenmesinde etkin olan temel ulusal gvenlik nceliklerini aada dsal ve isel boyutlar bakmndan ayr ayr ele alacaz. Dsal boyut bakmndan, Rusyann en nemli ulusal gvenlik sorunu, lkenin mevcut uluslararas koullardaki konumu ve nceliklerini belirlemekti.

68

Souk Sava ile iki kutuplu uluslararas sistemin sona ermesi eski gvenlik sisteminin temel parametresi olan kapitalist-sosyalist idelojik kamplamann ortadan kalkmas ve bu kamplamann sosyalist boyutundaki Varova Pakt, COMECON ile SSCB benzeri yaplanmalarn zlmesiyle neticelenmiti. Bu zl sreci yeni Rusyann deien uluslararas gvenlik sistemindeki yerini belirleme bakmndan yeni koullar oluturmutu. Bu balamda yeni Rusya d parametreler bakmndan ncelikli olarak Batyla ilikiler, SSCBnin k ile Dou Avrupa ve Sovyet sonras mekandaki sorunlar ile Asyadaki in ve Japonya gibi lkelere ynelik nasl bir ulusal gvenlik anlay ierisinde olacan belirlemek durumundayd. Bat ile ilikilerde genel tavr ve gvenlik boyutunda nkleer silahlar konusu ve NATO genilemesi gibi unsurlar ne kyordu. Eski Sovyet corafyas yeni Rusyann ulusal gvenlik anlay bakmndan byk nem arz eden bir corafyayd. ncelikle, bu corafya toprak merkezli geleneksel Rus ulusal gvenlik anlay erevesinde, hem arlk, hem de SSCB dneminde lkenin ayrlmaz paras olarak kabul edilmiti. Yeni koullarda Rusya Federasyonunun bamszln yeni kazanm devletlere ilikin nasl bir tavr taknaca ve onlar ulusal gvenlik anlay iinde nereye koyaca nemliydi. Ayrca, Rusya iin snr corafyasndaki scak atmalar ve istikrarszlklar nemli bir gvenlik sorunuydu. te yandan bu corafyada yaayan 25 milyonun zerindeki Rus nufusun kaderi de Rusya iin nemli bir endie kaynayd. Son olarak, SSCBnin dalmasnn ardndan jepolitik g boluunun ortaya kt bu corafyada blge d lkelerin etkinlik faaliyetleri de Rusyann enielenmesine neden oluyordu.

69

Hi kukusuz, Yeltsin iktidar dneminde Rusyann ulusal gvenlik anlay ve bu erevede uygulunan politikalarn dneminin d ve i politik gelimeleri ve lke iindeki ulusal kar ve ulusal gvenlik tartmalarndan bamsz ele alamayz. Bu balamda bu blmde ncelikle Yeltsin iktidar dneminde Rusyann ulusal gvenlik anlayn ekillendiren temel d dinamikler ele alnacaktr. Takip eden blmde ise ilgili i dinamikler ele alnarak btncl bir resim ortaya koyulmaya allacaktr.

A. Yeni Jeopolitik Koullar ve Rusyann Ulusal Gvenlik ncelikleri Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin k Rusya asndan kresel ve blgesel anlamda nemli jeopolitik sonular dourdu. ncelikle, bu sre iki kutuplu ve Bat-Dou bloklarnn ideolojik merkezli kresel rekabetine dayanan uluslararas sistemin sona ermesi anlamn tayordu.251 Yeni sre SSCBnin mirass olarak ortaya kan Rusya Federasyonunu yeni gereklerle kar karya getirmiti. Kresel boyuttaki hzl deiim ABDyi askeri-politik anlamda tek sper g konumuna ykseltmiti.252 Bu deiim SSCB sonrasnda yeni Rusyann sper g olmadn aka ortaya karm253 ve byk corafyas ile nkleer gcne ramen, Rusya orta lekli bir gce dnmt.254

Andrei Zagorski, Anatoli Zlobin, Sergey Solodovnik ve Mark Khurstalev, Russia in a New World, International Affairs (Moscow), Say 7 (Temmuz 1992), s. 5. 252 Natalia Narochnitskaya, Russias National Interest, International Affairs (Moscow), Say 4-5 (Nisan-Mays 1992), s. 105. 253 Lourens Fridman, Novaya Politika Velikih Derjav, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek (Moskova: Prava eloveka, 2000), s. 18. 254 Russias National Interest, International Affairs (Moscow), Say 8 (Agustos 1992), s. 135.

251

70

Rusya bakmndan yeni koullarda ulusal gvenliin kresel boyutunda tek sperg ABD ile ilikiler gndeminde bata gelmekteydi.255 Kresel gvenlik bakmndan ABD ile ilikiler her eyden nce uluslararas gvenlik ve istikrarn salanmasnda hayati neme haiz nkleer silahlarn durumu bakmndan nemliydi. Bu balamda kresel stratejik istikrarn salanmas byk miktarda nkleer silaha sahip Rusya ve ABD arasndaki ilikilere balyd.256 te yandan, ABD ile ilikiler temelde Bat dnyas ile btncl ilikilerin kaderi bakmndan da nem arz etmekteydi. SSCBnin zlnn blgesel balamda etkileri de Rusya iin yeni koullar oluturmutu. Jepolitik adan, Avrupa blgesindeki g yaplanmasnda yeni gvenlik dengeleri olumutu. Souk Sava dneminde Avrupa corafyas Bat ve Dou arasnda ncelikli rekabet alanyd. Bu erevede Avrupa lkeleri iki gruba blnm, SSCB de kontrol ettii Dou Avrupa zerinden blgedeki g dengesinin iki ana unsurundan biri haline gelmiti. Askeri adan blgedeki denge NATO ve Varova pakt vastasyla salanmaktayd. Fakat yeni dnemde Rusyann Avrupa ile ilikileri yeni gereklere gre ekillenecekti. ncelikle, Souk Savan bitimiyle kresel boyuttta idelojik merkezli rekabet sona erdii iin Avrupa bir rekabet alan olmaktan kmt. SSCBnin bu anlay erevesinde Dou Avrupa zerindeki siyasi, idelojik ve askeri vesayetini kaldrmas Avrupada yeni yaplanmalar gndeme getirdi. Yugoslavyann k Avrupadaki bu jepolitik sreci yeni bir aamaya getirirken, SSCBnin zl

Oleg Bkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii : Geopolitiekiy Aspekt (Moskova: MEMO,1997), s. 27 256 Bkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 30. ve Vladimir Lukin, Our Security Predicament, Foreign Policy, Say 88 (Sonbahar 1992), s. 1.

255

71

Rusyann Avrupa blgesine ilikin bakn yeni gerekler zerine oturtu.257 ncelikle Dou Avrupada kontrol kaybetmesinin ardndan SSCBnin k ile Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Litvanya, Estonya ve Letonya gibi devletlerin ortaya kmas yeni Rusyann corafi adan klasik Avrupa blgesiyle dorudan snrlar kalmad anlamna geliyordu.258 SSCBnin zl sonucu Rusyann hemen snrnda oluan yeni bamsz devletler yeni jepolitik koullarn bir dier boyutu olarak ne kmt. Eski sovyet ve yeni bamsz lkelerin oluturduu bu jeopolitik alan Rusyann ulusal gvenlik karlar iin byk nem arz etmekteydi.259 Yeni koullarda eski Sovyet mekn, eski birlik yelerinin yeni bamsz devletlere dnt, yeni lkeler arasnda eski Sovyet miras iliki modelinin yeni ilikiler iin geerli olmad ve bu balamda yeni iliki modeli araylarnn ortaya kt ve istikrarszlk, gerginlik ve atmalarn etkin olduu bir corafya niteliindeydi.260 Rusya iin yeni cumhuriyetlerle ilikilerini nasl bir dzleme oturtmas ve ulusal gvenlik anlay iinde nasl bir rol bimesi gerektii sorusu birka adan nemliydi. Bu corafya Rusyann hemen snrnn devamndayd ve bu balamda blgedeki gelimeler Rusyann snr gvenliini dorudan ilgilendiriyordu. Rusyann dou, bat ve gney snrlarn evreleyen yeni cumhuriyetler d etkiye ak ve istikraszlk riski yksek lkelerdi.261 Eski Sovyet mekanndaki Dinyester blgesi (Moldova), Abhazya ve Gney Osetya (Grcistan) ile Karaba (Azerbaycan)
Andrei Zagorski ve et. al., Russia in a New World, s. 5. Polonya snrndaki Kaliningrad blgesi istisnadr. 259 Sergey Stepain, Strategiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii: FaktorFormirovaniya i Osnovne Prioritet, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritet (Moskova: Rossiyskiy nstitut Strategieskih ssledovaniy-RS, 1993), s. 13. 260 Bkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 9. 261 Alexei Arbatov, Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future, Abram Chayes, Antonia Handlers Chayes ve Lara Olson (der.), Managing Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives (Cambridge ve Londra: MIT Press, 1997), s. 414.
258 257

72

benzeri atma odaklar ve bu sorunlarn kontrolden kma ve yaylma riskiyle Rusyann ulusal gvenlik karlar bakmndan nem arz etmekteydiler.262 Rusyann eski Sovyet mekannda gerekli nlemleri almamas lke iin olumsuz sonular beraberinde getirererek yeni istikrarszlk odaklarnn oluumuna ve mevcut blgesel istikrarszlklarn scak atmalar glendirmesine yol aabilir, bu da Rusyann blgesel gvenliini tehlikeye drebilirdi.263 Bu durumu nemli klan bir dier husus da eski Sovyet mekannda yaayan 25 milyonun zerindeki Rus aznlkt. Yeni cumhuriyetlerdeki siyasal istikrarszlklar ve etnik gerginlik eksenli gelimeler bu nfusun durumu asndan endie dourmaktayd. Gelmeler yeni bamsz devletlerdek bu nufusun yaamn tehlkeye soka blecei kimi, Rusyay da br g dalgas ile kar karya brakabilirdi. Rusya iin bu corafyay ulusal gvenlik asndan nemli klan bir dier husus da blgede ortaya kan g boluunun nasl doldurulacayd. Bu erevede zellikle Trkiye ve rann Orta Asya ve Kafkasyadaki abalar ciddi endie kaynayd.264 Tarihi rakip ve NATOnun gney kanat lkesi olarak grlen Trkiyenin bu corafyada ortak tarih ve soy akrabalna sahip olduu yeni devletlere ynelik ilgisi ve blgede var enerji kaynaklar konusundak abalar Rusyada rahatslk yaratmaktayd. Dier blgesel gc Irann da benzer abalar slam kardelii retorigini kullanarak gndeme getirmesi de Rusyann geleneksel etkinlik alanna tehdit anlamna gelmekteydi.

Lukin, Our Security Predicament, s. 2. Yuriy Stsepinskiy, Voenno-strategieskie Perspektiv Bezopastnosti Rossii v SNG, Yuriy Stsepinskiy (der), Problem Bezopastnosti Rossii, s. 24. 264 Stsepinskiy, Voenno-strategieskie Perspektiv Bezopastnosti Rossii v SNG, s. 29.
263

262

73

SSCBnin k Asya-Pasifik blgesindeki dengelerin de yeniden oluum srecini balatmt.265 Rusya bakmndan toprak sorunlar yaad in ve Japonya gibi byk glerle ve ayrca Hindistanla ilikilerin yeni yapsnn belirlenmesi nemli bir ncelikti.266 zellikle SSCB dneminde sorunlu ilikilerin yaand ve toprak iddialar nedeniyle sknt oluan, kalabalk nfusa, nemli askeri gce ve ykselen ekonomiye sahip inle ilikilerin seyri, Rusyann Uzak Doudaki konumu nedeniyle nemliydi. Rusya SSCBden Kuril adalar nedeniyle Japonya ile de kinci Dnya Savann ardndan iki lke arasnda bir bar anlamas imzalanmasna engel olan bir ihtilaf da miras almt. Asyadaki bir dier nemli g Hindistanla iyi ilikiler Sovyet dneminde Batyla blgesel rekabetin nemli bir unsuru olarak grlmekteydi. Yeni dnemde bu lkeyle ilikilerin gelecei de nem arz etmekteydi.267 SSCBnin k ile Orta Dou ve nc Dnya lkeleri yeni jeopolitik koullarda Rusyann tutumunu belirlemesi bakmndan dier bir gndem maddesi idi. kinci Dnya Savandan Gorbaev dnemine kadar SSCBnin Bat Blou ile mcadelesinde nemli bir rekabet alan olarak grlen bu alan yeni politik dnce anlaynn ardndan yeni bir dneme girmiti. Gorbaev dneminde genel anlamda Bat ile rekabetten vazgeildii iin nc Dnya lkelerinin bu erevede desteklenmesi politikas terk edilmi, buna paralel olarak Orta Douda ABD kart politikalar yerini Bat ile ibirliini ne karan bir anlaya brakmt. Bunun en nemli gstergesi SSCBnin 1990daki Irak mdahelesine kar kmamas olmutu. Bu erevede yeni dnemde Rusya Federasyonunun Orta Dou politikasnn nasl bir anlay iinde yrtlecei nem kazanmaktayd.
265 266

Zagorski ve et.al., Russia in a New World, s. 8. Narochnitskaya, Russias National Interest, s. 106. 267 Zagorski ve et. al, Russia in a New World, s. 9.

74

zetle, yeni jeopolitik koullar Rusyann ulusal gvenlik anlaynn yeniden ekillendirilmesi ve nceliklerinin yeniden belirlenmesini gerektirmekteydi. Bu deiim srecinde SSCBnin Marksist idelojisini ve sper g vasfn kaybeden yeni Rusya devletinin kendi ulusal gvenlik anlayna yeni bir meru vasf bulma ihtiyac da vard. Rusya bu erevede askeri, politik, ekonomik ve corafi boyutlar balamnda ncelikli ulusal gvenlik tehditlerini belirleyecek yeni bir tavr aray iine girmitir.

B. Rusyada Ulusal Gvenlik Anlay ve Jeopolitik Rnesans SSCBnin k sonucu ortaya kan yeni Rusyada siyas, ekonomik, askeri ve sosyal alanlardaki kkl deiiklikler kendisini ulusal gvenlik anlaynda da hissettirmitir. Yeni Rus gvenlik anlaynda Marksist-Leninist yaklamn yerine geleneksel jeopolitik anlaylar arlk kazanmtr.268 Nitekim yeni Rusyann ilk dileri bakan Andrey Kozrev bu durumu Misyonerlii terk etmekle biz faydacla yneliyoruz. Doal karlarn normal karlanmas anlamna gelen jeopolitik, ideolojinin yerini almaktadr,269 ifadesiyle ortaya koymutur. Bylece, Sovyet dneminde SSCBye kart politik glerle ilikilendirilen jeopolitik kavram ve yaklamlar 20. yzyln sonlarnda Rusyada siyaset, medya ve toplumsal bilimlerde sk kullanlmaya balanmtr. Rusyada jeopolitiin Rnesans olarak tanmlanabilecek bu durumun sebeplerini birka noktada

Dmitriy Trenin, Tretiy Vozrast: Rossiysko-Amerikanskie Otnoeniya na Poroge XXI Veka, Pro et Contra, Cilt 5, Say. 2, (lkbahar 2000) s. 12. veya Trke evirisi iin bkz: Dmitri Trenin, nc Kuak: 21 Yzyla Girerken Rus-Amerikan likileri, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say. 4, (K 2001), s. 288. 269 21 Ocak 1992 tarihli Rossiskaya Gazetadaki rportajdan aktaran V.L.Tsumbrskiy, Geopolitika Kak Mirovidenie i Rod Zanyatiy, Polis, Say. 4, (1999) www.politstudies. ru/fulltext/1999/4/2.html

268

75

toplamak mmkndr. Her eyden nce jeopolitik, lkenin kaybedilmi sper g statsnn yeniden oluturulmas iin uygun bir ereve olarak alglanmtr.270 Gerekten de kendine zg bir byk g ideolojisine sahip,271 snrlarn kutsal olarak algland bir lkenin, ordusu scak bir sava kaybetmemesine ramen iki yl (19891991) gibi ksa srede tarihte yaanm en hzl ve en byk jeopolitik geri ekilmelerden birini yaamas, Rusya iin kabul zor bir sarsntyd. Toplumsal ruh hali itibariyle 1920lerin Almanyasna benzeyen 1990larn Rusyasnda SSCBnin kn yenilgisi olarak alglanmas ve yeniden sper g olmann sadece Rusyann jeopolitik statsne dayanmakla mmkn olaca dncesi yaygn bir grt.272 Bu bakmdan snr, toprak, coraf konum ve benzeri kavramlarn yaygn olarak kullanld geleneksel jeopolitik kuram birden bire ideolojik boluk iine den Rusyada zel bir ilgi toplad. kinci olarak, kn ardndan ortaya kan yeni devletlerin toprak ve nfus alan konusunda birbirleriyle youn mcadeleye girimesi de Rusyada jeopolitie ilgiyi artrd.273 nc olarak, Sovyet dneminde dman olarak grlen byk devletlerin eski Sovyet corafyasna ynelik ilgileri de nemli bir unsurdu. Son olarak, Sovyet dneminde uralmasna yasak konulmas da Rusyada jeopolitik kuramn ilgi ekici nitelik kazanmasna neden olmutu.

T. A. Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitieskih dey (Moskova; Ves Mir, 1999), s. 6. Rusyada byk g anlay iin bkz; Arthur Sagadeev, Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 1, Say. 1, (lkbahar 1994 ), s. 29-38.; Vladimir Shlapentokh, Is the Greathness Syndrome Eroding?, The Washington Quarterly, Cilt 25, Say. 1,( K 2002), s. 131-146.; Hannes Adomeit, Russia as a Great Power in World Affairs : Images and Reality, International Affairs (Royal Institute of International Affairs), Cilt. 7, Say. 1, (Ocak 1995), s. 3568. 272 Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitieskih dey, s. 6. 273 O. P. irgazin, Geopolitieskie nteres Rossii v Period Globalnogo Peredela Mira, Russkiy Geopolitieskiy Sbornik, Say. 2, 1997, http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000102/002/01010501.htm, (20 Aralk 2002), s. 1.
271

270

76

Jeopolitie yaygn ilgi 1994de Dumada bir Jeopolitik Komisyonunun kurulmasna274 ve ubat 1999da Duma Bakan Gennadiy Seleznyovun jeopolitik kuramn bir ders olarak orta retim okullarnda okutulmasn nermesine275 kadar varrken, Rus bilim adamlar ve politikaclar konuya ilikin gr ve almalarn ieren saysz kitaplar yaynladlar. Bu durum Rusyann yeni ynnn

belirlenmesine ilikin deiik jeopolitik akm ve modellerin gndeme gelmesine kaykda bulundu. Rusyann ulusal gvenliini salamak iin alternatif modeller neren bu yaklamlarn okluu, bu eilimlerin tamamn ve her trl ayrntsyla birlikte ortaya koymann yansra, snflandrma konusunda da cidd bir zorlua neden olmaktayd. Bu nedenle bu blmde Yeltsin dnemi Rusyasnn ulusal gvenlik anlay ve politikalarn nemli lde belirleyen Atlantikilik ve Yeni Avrasyaclk jeopolitik yaklamlar zerinde duracaz.

C. Atlantikiler ve Rus Ulusal Gvenlik Anlay Atlantikilik veya dier adyla Batclk akm temel felsefesi itibariyle Rusyann Bat kltrnn ayrlmaz bir paras olduu ve Rusyann geleceinin Bat ile kader birlii yapmasna bal olduu n kabulne dayanmaktayd. Bu anlamda Rusyada Atlantiki akmnn tarihi kkenlerini 18. yzylda Byk Petronun reform abalar ile balatmak mmkndr. Bu dnemde Batllama Avrupann bir paras olma ile ayn anlam tad iin Petronun abalar Rusyay bir Avrupa devleti yapmak biiminde zetlenebilir.

A. Mitrofanov, Ot Geografii -k Geopolitike, www.nasledie.ru/oboz/NO2_98/2_4.HTML (19 Aralk 2002), s. 3. 275 van Kurilla, Geopolitika i Komunizm, www.russ. ru/journal/edu/99-02-23/kuril.html , (19 Aralk 2002), s. 4.

274

77

Batlama dncesi daha sonra 19. yzylda Slavclkla beraber dnsel alanda etkin olan grlerden biri haline gelmiti.276 Fakat 18531855 dnemindeki Krm Sava Avrupaya ilikin kzgnlk ve hayal krkln gndeme getirerek Batclk akmnn etkinliini trpledi. Ayrca, 19. yzyln sonunda sol devrimci dncenin etkili bir akma dnmesi ve 20. yzyldaki Ekim Devriminin ardndan Bat ile atma halinde yeni bir rejimin kurulmas, Batcl tamamen geri plana itti. Batcln Rus dnce ve pratiindeki yeri ve etkinlii nnde en nemli engel olarak duran Sovyetlerin Bat kart retorii 1980lerin sonunda Gorbaevin yeni politik dnce konsepti ile ortadan kalknca, Gorbaev insanln ortak deerleri iin Batyla ibirlii nerisini gndeme getirdi.277 SSCBnin kn takiben Rus ulusal gvenlik dncesinde deiik araylar yaanrken de Batclk ve Bat eksenli ncelikler tekrar ne kt. Araylar zellikle ulusal gvenlik ve d politika alannda kendisini gsterirken, Rus d politikasndaki temel eilimler ilk olarak 28 Mart 1992de dnemin Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsinin danman Sergey Stankeviin Nezavisimaya Gazeta gazetesinde yaynlad makalesinde Atlantikilik ve Avrasyaclk olarak tasnif edildi.278 19911992 dneminde liberalizm ve Batclk Rusya siyasal yaps iinde ykselen deerlerdi ve bu durum Atlantikilere Rusya Devlet Bakan Yeltsin

Soltan, Corafya, Tarih ve Rus Kimlii, s. 78.; Ayrca bkz; Nikolay Berdyaev, Russkaya deya (Moskova; Folio, 2000), s. 3670. ve Iver B. Neumann, Russia and the Idea of Europe (Londra: Routledge, 1996), s. 2839. 277 Ayrntl bilgi iin bkz; Alexander A. Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms (Copenhagen; Copenhagen Peace Research Institute, 1997),,s.38. ve Alexander A.Sergunin, Russian Post-Communist Foreign Policy Thinking at the Cross-Roads: Changing Paradigms, Journal of International Relations and Development, Cilt 3, Say 3 (Eyll 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html (12 Mart 2002). 278 Stankeviin bu grlerinin yer ald ve The National Interest dergisinin Yaz 1992 saysndaki makalesinin evirisi iin bkz; Sergei Stankevich, Rusya Kendisini Aryor, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 1, Say 1 (lkbahar 1994), s. 3943.

276

78

ynetiminde nemli mevkilere gelme olana salad.279

Bu grubun iinde

Batclarn lideri olarak bilinen Rusya Dileri Bakan Andrey Kozrevin yansra, Babakan Yardmcs (ve vekili) Yegor Gaidar, Devlet Sekreteri Gennadiy Burbulis, Ulatrma Bakan Mihail Poltoranin, Dileri Bakan Yardmclar Georgy Kunadze, Vitali Churkin ve Fedor Shelov-Kovediaev bulunmaktayd.280 Batclar esasen

hkmet iinde Dileri Bakanlnda ve Devlet Bakanl Ofisinde nemli pozisyonlar edinmelerinin yansra, siyasal sistemin ve toplumun dier kesimlerinde de kendilerine yanda bulmulard. Batc grubun iinde rnein, Yksek Sovyetten Viktor Sheinis, Sergey Yushenkov, Vladimir Kuznetsov, Gleb Yakunin, Galian Starovoitova, akademisyenlerden Nikolay Kosolapov, Konstantin Sarkisov, Andrei Kortunov, medya (rnein gazeteci Evgeniy Kiselev), sanat ve kltr dnyasndan (rnein, Andrey Nuykin, Otto Latsis, Yuriy Karyakin) kiiler de yer almaktayd.281 Atlantikilik akm Austos 1991den 1992 sonuna kadar Rusya ulusal gvenlik nceliklerinin ve politikalarnn belirlenmesinde egemen gr oldu.282 Bu akmn Rusyann temel d ulusal gvenlik nceliklerine ilikin gr, politika ve uygulamalarn bir ka noktada ele alabiliriz.

1. Bat ile ilikiler Kozrevin liderliini yapt akmn esas amac Rusyann Batya siyasal ve ekonomik entegrasyonunu salamakt.283 Batclar Dou ile Bat arasndaki karlamann, Kuzey ile Gney arasnda bir karlama ekline dnme srecinde
Rusyada liberal ve reformcu akmn etkinlii konusunda ayrntl deerlendirme iin bkz; Liliya evtsova, Rejim Borisa Yeltsina (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 1999) , s. 4185. 280 Alexei G. Arbatov, Russias Foreign Policy Alternatives, International Security, Cilt 18, Say 2 (Sonbahar 1993), s. 10. 281 Arbatov, Russias Foreign Policy Alternatives, s. 10. 282 Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms, s. 9. 283 Arbatov, Russias Foreign Policy Alternatives, s. 10
279

79

olduuna inanyorlard.284 Baty bir dman olarak deil, daha ziyade yeni dnya dzeninin oluturulmasnda ortak olarak gryorlard. Atlantikilere gre Bat ve Rusya demokrasi, piyasa ekonomisi ve insan haklar benzeri ortak deerlere sahiptiler ve pek yaknda her ikisi de Gneydeki kalknmakta olan lkelerden gelebilecek g, terrizm, slam kktendincilii ve hatta asker saldr tehditleriyle kar karya kalabilirlerdi. Yeltsinin Kuzeyin sanayilemi devletleri iin ortak bir sistem oluturulmas nerisi ve Gneydeki potansiyel saldrlara yneltilecek ortak bir ABD-Rus nkleer savunma sistemi kurulmas ars bu dnceden kaynaklanyordu.285 Bu erevede oluan Batc akmn genel duruunu drt ana noktada toplamak mmkndr.286 Her eyden nce, Batclar kendilerini Batl deerler sistemi ile

tanmlamaktaydlar. Kozrev bu tanmlay en somut ekliyle Aralk 1991de Rusya d politikasnn ana hatlarn belirlerken ortaya koymutu.287 Kozrev yapt konumada birey ncelikli toplumu, piyasa ekonomisini ve Batyla birliktelii salayacak btn deerleri kabul ettiini ifade etmiti. Rusyann ABD, Almanya ve Fransa ile ittifak ve ibirlii yapacan belirten Kozrev, lkenin dnyadak eski nc konumuna ykselmesi iin demokrasinin gerekli olduunu, Rusyann demokratik gler tarafndan zgrletirilmesi durumunda 1012 sene iinde nc lke konumuna ulaacan savundu. Kozrev ayrca Batyla ittifak fikrinin sadece asker ibirlii olmadn ayn zamanda ortak deerlere ballk olarak ortaya ktn ifade ediyordu. Batc akmn bu yaklamn Devlet Bakan Yeltsin Ocak

Alexander Rahr, Rus D Politikasnda Atlantikilere Kar Avrasyaclar , Erol Gka ve Murat Yldz (der.), Uygarln Yeni Yolu Avrasya (stanbul; Kzlelma, 1998), s. 43. 285 Ibid. 286 Leszek Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War (Londra; Praeger Publishers, 1996), s. 45. 287 Ibid.

284

80

1992de BMde yapt konumada da vurgulad ve ilkelerinin demokrasinin stnl, insan haklar, zgrlk, meruluk ve moral ltler olduunu belirterek ABDyi ve genelde Baty mttefikleri olarak grdn beyan etti.288 kinci olarak, Batclar Rusyann dnya ekonomisine entegrasyonunu savunuyorlard.289 Batclar siyasal alanda demokrasinin vazgeilmez olduuna inanrken, lke ekonomisindeki gelimenin Rusyada demokrasinin kaderini belirleyecek unsur olduunu vurguluyorlard.290 Rusyann demokratik dnmnn ve zellikle ekonomik ierikli i sorunlarnn zm iin uluslararas ekonomik kurumlara almann nemli olduunu dile getiren Kozrevin ilk d politika aklamalarndan biri, uluslararas toplumu ve IMF benzeri uluslararas finans kurumlarn Rusyada ekonomik dnme yardm etmeye armak olmutu.291 Kozrev Eyll 1992de CNN televizyonuna verdii demecinde ise Rusyann Marshall yardmna benzer bir d yardma ve ibirlii programna gereksinim duyduunu, bunun gereklemesi durumunda lkesinin sivil devletler ailesinde yerini alacan belirtiyordu. Rusyann IMF, Dnya Bankas ve GATT yelii ile Avrupa Bankas, G7, Avrupa Topluluu, OECD, blgesel bankalar, Asya-Pasifik ve dier blgelerde yaplan ekonomik ibirlii zirvelerine aktif katlm ve ibirliini de bu ekonomik btnleme srecinin fiili yansmalar olarak ortaya koydu.292 nc olarak, Batclar gvenlik anlamnda yarar salamak istiyorlard. Rusyann snrlarnda patlak veren atmalar ve yeni bamsz devletlerdeki Rus aznln durumu Rusyay bu atmalarn iine ekerek demokratik reformlara zarar
288

Ibid., s. 5. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; Yegor Gaydar, Gosudastvo i Evolyutsiya: Kak Otdelit Sobstvennost ot Vlasti i Povsit Blagosostayanie Rosssiyan ( Moskova; Norma, 1997). 290 Andrei Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, Foreign Affairs, Cilt. 71, Say. 2, (Yaz 1992), s. 8. 291 Ibid., s. 9. 292 Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, s. 9.
289

81

verebilirdi. Kozrev ve Yeltsin bu tehlikeyi ortadan kaldrmak iin Avrupa gvenlik sistemi olan Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn btn Avrasyay kapsayacak biimde geniletilmesi abasna giritiler. Bu balamda Kozrev Ocak 1992de Almanya Dileri Bakan Dietrich Genscherle grmesinde

Vancouverden Vladivostoka ortak bir gvenlik alan oluturulmasn savunurken, Yeltsin de BMdeki konumasnda Rusyann gvenlik sorunlarn zmek iin Ortak Avrupa gvenlik sisteminin kurulmasn nerdi.293 Son olarak, Batclar Rusyann byk g statsyle Bat tarafndan eit statl ortak olarak kabul edilmesini savunuyorlard. Yeni dnyann, gelimi lkelerin esasen G7 olarak bir araya geldii merkez ve geri kalanlarn evreyi oluturduu ikili bir yapdan olutuunu savunan Batclar, Rusyann G-7 ve dier Batl kurumlara girmesini lkenin evreden merkeze dnmesi iin nemli grmekteydiler.294 Bu bakmdan Rusyann G-7ye girmek iin gerekli btn koullara sahip olduunu, bu yeliin Rusyann Bat politikasnn en nemli unsurlarndan biri olduunu vurguladlar. Kozrev, Sovyetler Birliinin knden sonra lkesinin statsn kaybettii yaklamnn gerekleri yanstmadn, Rusyann halen insan ve entelektel kaynaklar, doal zenginlikleri, coraf konumu ve bykl ile byk g olduunu belirtiyordu.295 Atlantiki akmn Rusya ynetiminde tam anlamyla egemen olduu Austos 19911992 sonu arasnda Batyla ilikilerin ncelikli alan olduunu ve Bat ile balay dneminin yaandn sylemek mmkndr.296 Bu dnemde iteki ekonomik ve politik reformlar gerekletirmek ve bylece Bat dnyasnn bir paras olmak

293 294

Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 5. Zagorski, Russia in a New World, s. 6-7. 295 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 5. 296 Peter Truscott, Russia First: Breaking With the West (London; I.B.Tauris Publishers, 1997), s. 36.

82

ncelikli hedefti. Bu tutum Rusyada ynetimin temel gvenlik konularndaki tavrn da belirlemitir. Bu balamda Rusya kresel gvenlik iin hayati neme sahip nkleer silahlar konusunda ABD ile Gorbaev dneminde balatlan ibirlii anlayn srdrmtr. Nitekim 3 Ocak 1993de ABD ve Rusya arasnda nkleer silahlarnn snrlandrlmasn ngren START2 (Strategic Arms Reduction TalksStratejik Silahlarn Snrlandrmas Grmeleri) anlamas imzaland.297 Bu anlamayla 31 Temmuz 1991de SSCB ve ABD arasnda imzalanan ve nkleer sava balklarnn saysnn 6000 adetle snrlayan START -1 uzlamasndan daha ileri bir adm atlm ve 10 sene iinde nkleer sava balklarnn 3500 dete drlmesi ngrlmt.298 Rusyann Bat ile ilikilerinde bir dier nemli gvenlik konusu ise NATO ile ilikiler ve NATOnun genileme srecine ilikin tartmalard. Atlantiki yaklam ncelikle NATOyu Avrupa ve Transatlantik gvenlii iin nemli bir kurum olarak deerlendiriyordu.299 Bu balamda Rusya ynetimi 19911993 dneminde NATOnun douya genileme srecine muhalefet etmedi.300 Hatta

S. Neil MacFarlane, Russia, the West and European Security, Survival, Cilt 35, Say 3 (Sonbahar 1993); s. 9. 298 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; John W.R.Lepingwell, Start II and Rolitics of Arms Control in Russia, Internationla Security, Cilt 20, Say 2 (Sonbahar 1995), s. 6391; Aleksey Arbatov, Sokraenie i Ogranienie Vorujenie, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vbor, s. 449501; V. Z. Dvorkin ve V. V. Tsvetkov, Vozmojnoe Dalneyee Sokraenie Arsenalov SNB: Usloviya i Printsp, T. A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii (Moskova: ROSSPEN, 2002), Cilt 2, s. 7078; ve G.S. Zarnitskiy, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii i Zadai Yasernogo Razorujeniya Posle Zaklyueniya Dogovora SNB2, Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii, s. 96128. 299 Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, s. 9; ve Dmitri Rurikov, How It All Began: An Essay on New Russias Foreign Policy, Miller Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow (Washington: Brasseys, 1994), s. 138. 300 Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, s. 9. Rusya ynetiminin NATO konusundaki yaklam konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz; rina Kobrinskaya, RossiyaTsentralnaya Evropa-NATO, Rossiya: Nove Prametr Bezopastnosti (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995), s. 841 ve E. C. Volk ve V. A. Sarev, Rosssiya i NATO: Po Puti Partnerstva, Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii, s. 4958.

297

83

zaman-zaman Devlet Bakan Yeltsin bata olmak zere st dzey Rus yetkilileri bir gn Rusyann da NATO yesi olabilecei ynnde aklamalar yaptlar.301 zetle, Atlantikilik Rusyann Avrupann bir paras olmas, dnya ekonomisinin organik bir parasna dnmesi, sekizinci ye olarak G-7ye girmesi, Atlantik ttifaknn baskn iki yesi olan ABD ve Almanyaya nem vermesi gibi unsurlara dayanmaktayd.302 Bu balamda Atlantikiler Rusyann ulusal gvenlik ncelikleri ierisinde Bat ile ilikileri ilk sraya koymakta, lkenin reform srecinde Batnn ekonomik ve politik desteinin hayati nemde olduunu da

vurgulamaktaydlar. Bu erevede Atlantikiler Rusyann politik, ekonomik, gvenlik ve kltrel konularda Bat ile stratejik ibirliini savunmaktaydlar.

2. BDT ile likiler Atlantikiler Rusyann BDT corafyas ile ilikilerine de farkl bir bak as getirmekteydiler. BDT corafyasnn RFnin en nemli ulusal gvenlik

nceliklerinden biri olduunu vurgulayan Atlantikiler,303 yine de

eski Sovyet

corafyassna ynelik yaklamlarn SSCBnin emperyal mirasnn reddi zerine kurmulard.304 Atlantiki yaklama gre, Rusyann tekrar byk g statsne kavumas iin 15. yzyldan beri sregelen ve temel yaylma alannn Avrasya olduu toprak igaline dayanan geleneksel anlaytan vazgeerek, Batnn sanayilemi demokratik lkeleriyle ibirlii yapmas ve Bat sistemine uyum salamas gerekmekteydi. Bu balamda Batclara gre, eski Sovyet corafyasna

Mac Farlane, Russia, the West and European Security, s. 9 ve Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, s. 9. 302 Stankevich, Rusya Kendisini Aryor, s. 40. 303 Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, s. 10. 304 Nikolay Kosolapov, Stanovlenie Subyekta Rossiyskoy Vneney Politiki, Pro et Contra, Cilt 6, Say 12 (K-lkbahar 2001), s. 19.

301

84

ilikin geleneksel Rus (ve Sovyet) yaklam btnlemek istedikleri Bat dnyas bakmndan uygarca bir tutum olarak deerlendirilemezdi.305 Bu corafyadaki Sovyet stili ekonomilere sahip yeni devletler zerinde geleneksel anlamda etkinlik kurma, reform srecini sekteye uratabilecek politik ve ekonomik maliyetleri beraberinde getirebilirdi. Atlantikiler varmak istedii demokratik sisteme ve piyasa ekonomisine sahip oluum iin, Rusyann ulusal karlarn Batyla uyumlu hale getirmesi ve bu balamda eski Sovyet corafyasna ilikin yeni bir tavr taknmas gerekmekteydi. Bu balamda Atlantikilere gre Rusya, eski Sovyet corafyasndaki emperyal anlaya dayanan zel roln ve zoraki btnleme srecini ret etmeliydi.306 Batclar iin bu corafya Rusya iin iyi komuluk ve istikrar kua olmalyd ve bunun iin de oluan yeni devletlerin bamszlk ve toprak btnlklerinin tannmas gerekmekteydi.307 Karlkl kar ve saygya dayanan yeni anlayn iaretleri Bakan Yeltsin ve Dileri Bakan Kozrevin konuma ve demelerine de yansmt.308 Kozrev sk sk BDT yeleri arasndaki ilikilerin karlkl kar ve anlaya dayanan bamsz devletler arasnda bir iliki olmasn istediklerini vurguluyordu.309 Rusya Parlamento Bakan Ruslan Hasbulatov da ubat 1992de Rusyann tarihin hatalarndan ders almasn, eski Sovyet meknndaki etnik atmalarda arabulucu olmamasn ve uzak durmasn nermi ve Rus d politikasnda faydac tercihlerin ncelik kazanmas

Mikhail A. Alexseev , The Challenge of Relations With Former Republics, Stephen K.Wegren (der.), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment (New York: M. E. Sharpe, 2003), s. 42. 306 Yuriy Federov, Krizis Vneney Politiki Rossii: Kontseptualny Aspekt, Pro et Contra, Cilt 6, Say 12 (K-lkbahar 2001), s. 35. 307 Ibid. 308 Bu taslak belgenin bir zeti iin bkz; Russias Foreign Policy Consept , International Affairs (Moscow) , (Ocak 1993), s. 1516. 309 Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, s. 10.

305

85

gerektiini savunmutu.310 Hasbulatova gre, bunun anlam eski Sovyet lkeleriyle Rusyann ekonomik geliimine gerekten katkda bulunacak ilikileri

gelitirmekti.311 Hasbulatov ayrca BDTnin gelecekte ABye benzer ortak insani deerler ve karlkl bamllklar esasna dayanan bir btnleme kurumu olabileceini ne srmt.312 Rusyann eski Sovyet corafyasna ilikin emperyal bak asndan vazgemesinin ve daha ok gnll konfederatif esasa dayan yeni bir birlik yaklamnn gl iaretleri uygulanan politikalarda da kendini aka gstermeye balamt. ncelikle politik alanda Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya birlikte SSCBnin hukuken ortadan kaldrlmas anlamna gelen 8 Aralk 1991 tarihli BDTnin kurulduunu ilan eden Belovejsk Anlamasnn ncln yaptlar. Ardndan 21 Aralk 1991de Alma-Atda Grcistan ve Batlk cumhuriyetleri dndaki eski SSCB yeleri tarafndan imzalanan protokolle BDT eski Sovyet corafyasnn 11 yeli yeni birlii biiminde ortaya kt.313 Bu balamda Atlantikiler iin BDT, SSCBden yeni dneme geite yumuak gei rgt ve orta vadede eski Sovyet corafyasnda Bat tarz bir ibirlii ats olarak grlmekteydi. Ekonomik politikalar asndan, Atlantikiler iin BDT Sovyet dneminin yararl ekonomik ilikilerinin Sovyet tarz sbvansiyonlar denmeden srdrlmesi anlamna geliyordu.314 Nitekim Ocak 1992de Rusya ortak ruble alannn iptal

Alekseev , The Challenge of Relations With Former Republics, s. 43. Ibid. 312 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Ruslan Khasbulatov, The Commonwealth of Independent States: Conflicts, Problems, Perspectives, Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, s. 165184. 313 Rurikov, How It All Began: An Essay on New Russias Foreign Policy, s. 157. Ayrca Belovejsk Anlamas ve Almat Protokolnn tam metni iin bkz; Belovejskie Soglaeniiya, T. A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 118. 314 Alexseev , The Challenge of Relations With Former Republics, s. 43.
311

310

86

edildiine dair bir karar alarak, btn BDT corafyasnn ekonomik sorunlarnn maliyetinden uzak durmay seen bir tavr ortaya koydu. Gvenlik alannda Atlantiki bak as ncelii, Sovyet miras nkleer silahlarn denetiminin SSCBnin yasal varisi olarak sadece Rusyada toplanmasna veriyordu. Bu erevede ilk olarak Belovejsk Anlamas ile nkleer silahlar zerinde tek merkezden kontrol salanaca karara baland.315 Alma-At protokolnn imzalanmasnn ardndan da, ek anlama ile BDTnin nkleer silahlara sahip drt yesinin (Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan) ortak nkleer politika yrtmesi ve Ukrayna ile Beyaz Rusyadaki nkleer silahlarn tamamen tasfiyesi ngrld.316 Ayrca, Ukrayna ve Beyaz Rusyann Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Anlamasna imza atmas ve Ukrayna, Beyaz Rusya ile Kazakistanda bulunan taktik nitelikli nkleer silahlarn 1 Temmuz 1992ye kadar imha edilmek zere Rusyaya nakli karara baland.317 Atlantikiler eski Sovyet meknnn ortak savunma alan olduunu

belirtiyorlard. Liberallere gre, bu savunma alannn savunulmas iin hem bamsz devletlerin zgn ihtiyacn karlayan ulusal askeri doktrinlere ve hem de ortak ihtiyalara cevap verecek bir birlik askeri doktrinine gerek vard.318 Alma-At protokol BDTyi ortak askeri stratejik alan biiminde tanmlasa da Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova bu anlayn dnda kalma abas iindeydi. zbekistan ve Trkmenistan ise dier BDT yeleriyle askeri ibirliine girmeden nce kendi ulusal

Belovejskie Soglaeniiya, s. 12. Rossiiskaya gazeta, 24 Aralk 1991den aktaran Buszynski, Russian Foreign Policy after the Cold War, s. 103. 317 Ibid. 318 Tatiana Shakleina, Russian Policy Toward Military Conflicts in the Former Soviet Union, Bruce Parott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia (New York: M. E. Sharpe, 1995), s. 89.
316

315

87

ordularn kurmak istiyorlard.319 Bu balamda ye devletlerden Ukrayna, Azerbaycan, Moldova ve Beyaz Rusyann itiraz sonucu SSCBnin son Savunma Bakan ve BDT Birleik Gler Komutan Yevgeni aponikovun 14 ubat 1992de nerdii konvonsiyonel kuvvetler iin ortak komutanlk nerisi kabul edilmedi.320 Ortak komutanla sahip silahl kuvvetler fikrinin kabul grmemesi zerine Rusya Devlet Bakan Yeltsin 7 Mays 1992de Rusya Silahl Kuvvetlerinin kurulmas konusundaki kararnameyi imzalad.321 Bu gelimelerin ardndan Rusyann BDT yeleriyle gvenlik ilikileri de yeni bir ereveye oturmaya balad ve 15 Mays 1992de Takentte BDTnin ortak gvenlik alanna dnmesine itiraz etmeyen Ermenistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve zbekistanla Ortak Gvenlik Anlamas imzaland.322 Rusya iin BDT blgesinde endie ve tehlike kayna konumundaki atma ve etnik sorun blgelerinde gerginliin drlmesi, atmalarn durdurulmas ve kontrol edilmesi nemli bir ncelikti. Bamszln ilk aylarnda Rusya ynetimi bu sorunlara dorudan taraf olmamaya ve bar gc benzeri operasyonlarda tek bana yer almaktan uzak durmaya alm ve bu konuda BM ve AGK benzeri uluslararas kurumlarn aktif katlmn da ieren bar gc grevlerine scak yaklamt.323 Rusya muhtemel bir bar operasyonunda BDT yelerinin ortak grev almasnn yararl olaca anlayn benimsemiti. Bu anlay erevesinde 20 Mart 1992de BDT bnyesindeki Ortak Bar Gc ve Askeri Gzlemciler Anlamas imzaland.324

Ibid. Buszynski, Russian Foreign Policy after the Cold War, s. 104. 321 Ibid. 322 Andrei Zagorski, Regional Structures of Security Policy Within the CIS, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia ( London: RIIA, 1998), s. 282. 323 Aleksandr Golts, Mirotvoriskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnh nteresov Rossii, Rossiya: Novie Parametr Bezopastnosti, s. 46. 324 Christoph Royen, Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda (New York: SIPRI,1997), s. 240.
320

319

88

Anlama BDT bar gc operasyonlarnn BM yasalarna ve AGT kurallarna uygun biimde yaplmasn ngrmekteydi. Fakat Dileri Bakan Kozrevin atmalara dorudan taraf olma yerine diplomatik zm tercihleri ve uluslararas camiayla beraber hareket etme tavr, lkbahar 1992de Dinyester (Moldova) ve Abhazya (Grcistan) ile sonbaharda da Tacikistandaki i sava nedeniyle yeni bir yapya dnt.325 Bir yandan artan atmalar ve kontrolden kan istikrarszlklardan doan endie, te yandan Rusya iinde Kozrevin tavrn pasiflik olarak deerlendiren evrelerin itiraz Rusyay daha aktif davranmaya itti. zellikle Dinyesterdeki atmalar sonucu blgede yaayan Ruslarn imha ve g tehlikesi ile kar karya kalmas, Rusya Bakan Yardmcs Aleksandr Rutskoyun askeri mdahalenin art olduunu savunmasna ve Rusya Parlamentosunda Moldovadaki Rusa konuanlarn (Ruskoyaznh) savunulmasn isteyen bir karar kartlmasna neden oldu.326 Ardndan eski SSCB dneminden blgede kalan 14. Rus Ordusu komutan General Aleksey Lebedin Moldovann bakenti Kiineve saldracan ilan etmesi ile Dinyesterdeki atmalar durdu.327 23 Temmuz 1992de Rusya ve Moldova arasnda varlan uzlama gerei bir bar g oluturuldu ve 6 Rus taburu bu gcn iinde yer ald.328 Bu Rusyann bamszlk sonras ilk bar gc misyonuydu ve ardndan Abhazya ve Gney Osetyadaki atmalar zerine bu blgelere de Rus bar gc konulandrld.329 Rusyann bu dnem iinde bar gc misyonunda yer ald drdnc sorun Tacikistanda 1992 sonbaharnda yaanan i sava bitirmek iindi.

Golts, Mirotvoriskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnh nteresov Rossii, s. 47. Pavel Baev, Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia, Christoph Bluth (der), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, s. 211. 327 Baev, Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia, s. 211. 328 Golts, Mirotvoriskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnh nteresov Rossii,s. 48. 329 Royen, Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe, s. 240.
326

325

89

Rusya ve dier BDT yelerinden Kazakistan, Krgzistan ve zbekistann oluturduu BDT Bar Gc 9 Ekim 1992de oluturuldu.330 Sonu olarak, Atlantikilerin eski Sovyet corafyasna ilikin tavrlarn yle zetlemek mmkndr: Esas ncelik alan olarak Baty grdkleri iin eski Sovyet meknna ilikin tavrlarn da Bat deer ve karlar ile uyumlu hale getirme abasndaydlar. Eski Sovyet corafyasnn Bat ile ilikilerde sorun yaratmasn istemeyen Atlantikiler, blgeye ilikin emperyal politikalar yerine ekonomik ncelikli ve bamsz devletler arasnda gnllle dayanan iliki modelini benimsiyorlard. Fakat hem Rusyann iinden geleneksel emperyal anlayn direnii ve hem de BDT meknndaki istikrarszlklar Atlantikilerin bu yaklamn etkisiz klan gelimeleri beraberinde getirdi.

3. Asya ile likiler Atlantikilerin zerinde durduklar bir dier nemli ncelik Asya ile ilikileri yeni bir ereveye oturtmak olmutur. Gorbaeve kadarki dnemde her trl ideolojik rekabete ve snr anlamazlklarna ramen SSCBnin Asya politikasnn merkezinde in ve bu lkeyle ilikilerdeki skntlarn almas vard. Gorbaevin Batya alma ve ekonomik reform sreciyle Japonya, SSCBnin Asya politikasnda ncelik kazanmaya balad. Benzer bir anlay Atlantikilerin etkin olduu RF dneminde de srdrlmeye alld. Atlantiki Rusya ynetiminin Asya politikasnn nemli ncelii Japonya ile ilikilerini gelitirmek, bu lke ile Kuril adalar nedeniyle yaanan toprak anlamazln zmek ve kinci Dnya Sava sonrasnda bu toprak anlamazl nedeniyle imzalanamayan bar anlamasn gerekletirmekti.331
330 331

Royen, Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe, s. 241. Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, s. 15.

90

Atlantikilerin Asya politikasnda Japonyaya ncelik tannmasnn iki temel nedeni vard. ncelikle, Atlantikiler Batyla btnlemek istiyorlard ve Japonyay da Bat kulbnn nemli temsilcilerinden biri olarak grmekteydiler. Bu bakmdan Asya politikasnda Japonyaya ncelik vermek Batyla btnleme politikasnn doal bir paras olarak dnlyordu. kinci olarak, Atlantikiler Rusyada reform yapmak iin ihtiya duyduklar ekonomik ve mali destek iin Japonyay nemli bir katk merkezi olarak deerlendirmekteydiler. Nitekim daha SSCB resmen dalmadan, Eyll 1991de Tokyoyu ziyaret eden Rusya Parlamento Bakan Ruslan Hasbulatov lkesinin Japonyadan 815 milyar dolar civarnda ekonomik destek istediini belirtmiti.332 likilerin nndeki en nemli engel Kuril adalar sorunuydu. Japonya Kuril adalarnn kendisine ait olduunu ve kinci Dnya Sava srasnda Stalin ynetimi tarafndan igal edildiini savunmakta ve ilikilerin normallemesi iin bunun dzeltilmesinin art olduunu belirtmekteydi. Gorbaev dneminde Sovyet ynetiminin bu sorunu zme abalar baarszla uram, Gorbaevin toprak anlamazl ve ekonomik destek arasnda ayrm yapma abalar sonusuz kalm ve iki lke arasndaki ilikiler normalleememiti. Kuril adalar sorununun ilikilerin nndeki temel engel olacan gren Yeltsin de, daha Ocak 1990da Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti lideri sfatyla Japonyaya yapt ziyaret srasnda adalar sorununu zmek iin be aamal bir neride bulunmutu.333 Yeltsinin, Japonyann Kuril adalar konusundaki yaklamyla benzerlik tayan nerisi Austos 1991de Sovyet lideri Gorbaevin Tokyo ziyaretine davet edilen Rusya Dileri Bakan Kozrev tarafndan daha da
332 333

Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 174. Ibid.

91

ileri gtrld. Kozrev drt adadan (Habomai, ikotan, Iturup ve Kunair) oluan Kuril adalarndan ikisinin (Habomai ve ikotan) Japonyaya iade edilmesini nermiti.334 Fakat Rusya ynetiminin Japonya ile Kuril adalar sorununu kamuoyunda da tartmaya amas ve bylece Batdakine benzer kamuoyu destekli politika yrtme dncesi tam tersi bir sonu dourdu. Adalar iade karl ilikilerin normallemesine Rus parlamentosu, Rusya sivil ve askeri brokrasisi ile kamuoyundan gelen milliyeti tepkiler ynetimi skntya soktu.335 Japonyadan alaca ekonomik destekle ieride reformlar gerekletirmek ve i politik desteini artrmak amacnda olan ynetimin Japonya politikas temelde toprak karl ekonomik ibirlii ilkesine dayanyordu.336 Fakat Japonya ile ilikileri yeni bir ereveye oturtma abalar lke iinde dier sorunlarla birleerek komnistlerin ve milliyetilerin muhalefetini daha da glendirip, iteki politik riskleri daha da artran bir yapya dnnce, ynetim geri adm atmak zorunda kald.337 Bu balamda Eyll 1992de yaplmas ngrlen ve Rusya-Japonya ilikilerini yeni bir ereveye oturtmas beklenen Yeltsinin Tokyo ziyareti son anda ertelendi.338 Atlantiki ynetimin Asya politikasnn ikinci nemli aya inle ilikileri gelitirmekti. zellikle Hruev ve Brejnev dnemlerinde Dou Blou iindeki ideolojik rekabetten ve snr sorunlarndan kaynaklanan sorunlu ikili ilikiler, Gorbaev dneminde bir lde iyileme eilimi gsterse de, yeni Rusya da ilikilerin nasl bir mecrada yrtlecei henz netlik kazanmamt. Yeltsin
Ibid. Ibid., s. 174184. 336 Alexei Zagorsky, Russian-Japanese Relations: Back to the Deadelock, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda (New York: SIPRI, 1999), s. 342. 337 Ibid. 338 Dale R.Herspring, Russian-Asian Relations, Wegren (der.), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment s. 24.
335 334

92

ynetiminin Dileri Bakan Kozrev, daha SSCB dalmadan nce, SSCB-in ilikilerinde Rusyann artan nemine dikkate ekmi, Sovyet-in snrnn nemli ksmnn Rusya topraklarnda olduunu vurgulam, lkesinin karlar bakmndan inle snr ticaretinin gelitirilmesinin, snrlardaki belirsizliin ortadan kaldrlmas ve askeri gerginliin drlmesinin gerekli olduunu belirtmiti.339

Bamszln adndan yeni ynetim dou snrndaki inle iyi ilikiler kurmay amaladn tekrar belirterek, ekonomik adan gl bir inin Rusya iin tehdit olmadn vurgulad ve bu lkeyi Asya-Pasifikteki ABD-Rusya-Japonya-in denkleminde istikrar ve denge salayc unsurlardan biri olarak deerlendirdi.340 Fakat yine de Yeltsin ynetiminin inle ilikileri sorunlu balad. Bunun nedeni SSCBye kar bamszlk mcadelesi veren ve ideolojik adan antikomnist ve Batl demokrat deerleri benimseyen Yeltsin ekibinin d politikada da demokrasi ve insan haklar deerlerine vurgu yapmas olmutur. Nitekim, bu d politika anlaynda insan haklar konusunun inle ilikilerde de kullanlaca daha SSCB dalmadan nce Kozrev tarafndan dile getirilmiti.341 Rusya ynetimi indeki insan haklar ihlallerine ilikin eletirel tavrn zellikle inin SSCB dnda kendisi ile iliki kurmaktan kanmas srasnda aka ortaya koymutu. Yeltsin, Mays 1991de SSCB liderleri ile grmek iin Moskovay ziyaret eden, fakat kendiyle grmekten kanan in Devlet Bakan ve Komnist Parti Sekreteri Jiang Zeminin ziyareti srasnda Haziran 1989da Tiananmen meydanndaki renci gsterilerine mdahaleden duyduu rahatszl dile getirmiti.342 Ynetim bamszln ardndan indeki insan haklar ihlalleri konusundaki tavrn srdrd

339 340

Rurikov, How It All Began: An Essay on New Russias Foreign Policy, s. 147. Kozyrev, Russia. A Chance for Survival, s.15. 341 Rurikov, How It All Began: An Essay on New Russias Foreign Policy, s. 147. 342 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 190.

93

ve Batl devletlerin tutumuna benzer eletirel bir tavr gelitirdi.343 Bu tavr Kozrevin Mart 1992de Pekin ziyareti srasnda da dile getirildi. Kozrev insan haklar konusunun Rusyann in politikasnn ayrlmaz bir paras olduunu belirterek, inle anlamalar imzalamak iin acele etmediklerini vurgulad.344 Rusyann insan haklar konusundaki tavrna ramen, SSCBnin kn takiben Rusya-in ilikilerinde greli bir iyileme dneminin balad da sylenebilir. SSCBnin resmen daldnn ilan edilmesi ve 25 Aralk 1991de Gorbaovun SSCB Devlet Bakanl grevini brakmasnn ardndan 27 Aralkda in, Rusya dahil bamszln yeni kazanan tm devletleri tand.345 Ardndan 29 Aralkda in ve Rusya Dileri Bakan Yardmclar arasnda iyi komuluk ve bar iinde bir arada yaama ilkelerine dayanan ve inin BMde RFnin SSCBnin yasal varisliini destekleyeceini belirten bir anlama imzaland.346 Kozrevin insan haklar konusuna nem verdiklerini vurgulad Mart 1992deki Pekin ziyaretinde srasnda bile, Rusya ile in arasnda ortak gvenlik karlarnn bulunduunu ifade ederek ibirlii iin ak kap brakt.347 Atlantikilerin ynetimde etkin olduu dnemde iki lke arasndaki en nemli yaknlama Aralk 1992de Bakan Yeltsinin in ziyareti srasnda yaand.348 Yeltsin ve inli meslekta Yang Shang Kun arasndaki ilk st dzey zirve iki lke arasnda dostluk ve ortak ibirliine dayanan dnemin balanmasn salayan bildirge ve eitli alanlarda ibirliini ngren 24 anlamann imzalanmas ile sonuland.349

Yuri V. Tsyganov, Russia an China: What is in the Pipeline?, Chufrin (der.), Russia and Asia, s. 302. 344 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 190. 345 Chen Qimao, Sino-Russian Relations After the Break-up of the Soviet Union, Chufrin (der.), Russia and Asia, s. 289. 346 Ibid. 347 Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s.190. 348 Herspring, Russian-Asian Relations, s. 26. 349 Qimao, Sino-Russian Relations After the Break-up of the Soviet Union, s. 289.

343

94

zetle, Atlantikilerin etkin olduu dnemde Rusyann Asya politikasnn nceliinin Japonya olduu, bu ilikinin toprak iadesi karlnda ekonomik destek ilkesine dayand, fakat i tepkiler nedeniyle bu politikann yrmedii ve Japonya ile ilikilerde nemli bir iyilemenin salanamad sylenebilir. Rusyann Asya politikasnda ikinci ncelik olarak deerlendirdii inle ilikilerde ise, ynetimin insan haklar konusundaki duyarllndan kaynaklanan bir takm skntlara ramen, ilikilerin normalleme srecine girdii ve dostluk ve ibirliine dayanan bir dnemin balatld ifade edilebilir. Bu dnemde Rusyann Asya politikasnda Hindistan ve Gney Kore gibi lkelerle ilikileri ise genel itibariyle henz tam netlememitir.

D. Atlantikiliin Gerileyii 1990dan itibaren Yeltsin ekibinde bulunan ve Batclk ile Batlamay temelde bir uygarlk ve kimlik sorunu olarak deerlendiren Atlantiki ekibin liberal ve kkl reformcu anlay 19911992 dneminde Rusyann siyasi, ekonomik, d politika ve gvenlik anlay zerinde etkinlik kurmutu. Fakat 1992 sonu itibariyle Atlantikilerin Rusyay Bat uygarl ve kulbnn bir paras yapma ynndeki abalar i ve d gelimeler nedeniyle ciddi darbe alarak hzl bir gerileme ve mevzi kaybna urad. Bu gelimeler Rus siyaset ve ulusal gvenlik anlaynda nemli deiiklikleri de beraberinde getirdi. Atlantikilerin bu gerileyi sreci ve mevzi kayb i ve d gelimelerden kaynakland.

95

1. Politik Gelimeler lkedeki i politik gelimeler 1992 sonundan itibaren Yeltsinin hzl reform dncesinden koparak daha geleneksel ve statkocu bir izgiye kaymann yolunu at. politikada Atlantiki ekoln etkisini kaybetmesi anlamna gelen bu srete drt nemli gelimenin etkisinden sz edilebilir: 1) Aralk 1992de Atlantiki ekoln hkmetteki etkin konumunu kaybetmesi; 2) Bakan-Parlamento ekimesine Eyll 1993de ordunun Yeltsin yanls mdahalesi; 3) Aralk 1993de yaplan parlamento seimlerinin sonular; 4) Aralk 1995 parlamento seim sonular. Atlantiki ekoln hkmette baat konumun kaybetmesi ncelikle

uygulad politikalar ve bu politikalara kamuoyu ve parlamento tepkisi nedeniyle ortaya kt. Atlantiki ekolden Babakan Vekili Yegor Gaydarn liderliini yapt antikomnist Rusyann Demokratik Seimi koalisyonu i politikada hzl bir demokratikleme ve kkl zelletirmeyi ieren ekonomik politikalar ngren bir reform amalyordu.350 Bu balamda Atlantiki anlay hzl demokratikleme iin yeni anayasa, yeni politik ve idari yaplanmay art gryordu.351 Fakat, Gaydarn uygulad hzl ekonomik reformu ngren liberal politikalar Rus ekonomisini ciddi skntya sokmu, sanayi retimi % 40 orannda dm, tketim % 4060 orannda azalm, halkn %30u fakirlik snrnda yaamak zorunda kalmt.352 Gaydar hkmetinin zellikle ekonomideki hzl deiim politikalar Yeltsin ynetimin halk arasndaki siyasi desteini zayflatm, Yeltsinin, reform kart
Arbatov, Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future, Abram Chayes (der.), Managing Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives, s. 541. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz; Yegor Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed (Moskova: Evraziya, 1997), zellikle s.261400. 351 Michael McFaul, A Precarious Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy, International Security, Cilt 2, Say 3 (K 1997/98), s. 12. 352 Arbatov, Rossiyskaya Demokratiya :Detskie Bolezni s Tyajelm Oslojneniyami, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vbor, s.56. Gaydar hkmetinin ekonomik reformlar ve bu reformlarn siyasi ve sosyal etkileri konusunda daha ayrntl deerlendirme iin bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 101114.
350

96

siyasi rakipleri olan komnistler ve ar milliyetilerce ciddi eletirilere maruz kalmasna ve en nemlisi parlamentoda geni ve aktif bir muhalefet cephesinin olumasna neden olmutu.353 Bu durum Rusyann yar bakanlk sistemiyle ynetildii 19911993 dneminde Bakan Yeltsin ile parlamento arasnda balayan politik mcadelenin temel atma alanlarndan birini oluturmutu. Bu dnemde Ruslan Hasbulatov bakanlndaki parlamento ile Bakan Yeltsin arasndaki iktidar paylam temelinde ekime vard.354 Parlamento sahip olduu yasama yetkisinin yansra yrtmeyi denetleme yetkisini de kullanarak Devlet Bakan Yeltsin ile brokrasinin denetimi ve zellikle de gvenlik, mali, ekonomik ve sosyal politikalarla ilgili bakanlklar denetim altna alnmaya alt.355 Parlamento ile Bakan ekimesinin ilk kaybedenleri Atlantiki ekibin nde gelenleri oldu. ekime Batclarn Rusya siyaset arenasndaki pozisyonlarn zayflatt ve serbest piyasa ekonomisi ile demokrat Rusyadan yana tavr alan ve vekleten Babakanlk grevini yrten Yegor Gaydar 14 Aralk 1992de Dumadan gvenoyu alamad.356 Ardndan kurulan yeni hkmette Boris Fyodrov ve Ella Panfilova gibi liberallerin yer almamas Atlantiki ekoln lke ynetimindeki etkinlik kaybna iaret ediyordu. Nitekim, bir dnem Atlantiki ekoln etkin isimlerinden, nce Devlet Sekreterlii grevini yrten, daha sonrada eitli grevlerde bulunan Gennediy Burbulis de 1 Ocak 1993de btn resmi grevlerinden alnd.357

Eugene Huskey, Democrasy and Institual Design in Russia, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, (New York: Oxford Universitry Pres, 2001), s. 35. 354 Yeltsin ynetimi ve Parlamento arasndaki iktidar ekimesi iin bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed, s. 353397. ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 87101 ve s. 114131. 355 Huskey, Democrasy and Institual Design in Russia, s. 35. 356 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio283.htm, (17 Ocak 2002). Daha ayrntl bilgi iin bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed, s.400-419; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 93101 ve Viktor eynis, Vzlet i Padenie Parlamenta: Perelomne God v Possiyskoy Politike (19851993), (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 2005), s. 133180. 357 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio312.htm

353

97

Bu gelimeler zerine Yeltsin, parlamentonun desteini kazanmak iin, uygulad liberal ekonomik reformlar nedeniyle parlamento ve kamuoyunun tepkisini eken Yegor Gaydarn yerine Babakanlk grevine enerji lobisinin temsilcisi ve eksi Sovyet brokrat Viktor ernomrdini getirdi.358 Rus uzmanlardan Yuri Afanasyev, Gaydarin Babakanl kaybetmesi ve ernomirdinin reforma daha mesafeli yaklaan bir ekiple greve getirilmesini, reform srecinin ld, planl ekonomiye dnn balad ve ekonomide yapsal deil, yzeysel nitelikli para ve enflasyonu nleme politikalarnn uygulanma srecinin balad eklinde deerlendirmektedir.359 Bu deiimle Rusyada reform srecinin tamamen ld dncesine katlmasak da, ernomirdinin Babakan olarak atanmasn, Yeltsinin i politikada kkl ve hzl ekonomik reform anlayn terk ediinin balangc olarak deerlendirebiliriz. Yeltsinin Atlantiki akmdan uzaklamas ve geleneksel anlaya

yaklamasna neden olan ikinci nemli gelime Ekim 1993de Yeltsinin parlamentoyla mcadelede ordunun desteine ihtiya duymas ve askeri mdahale ile parlamentoyu datmasdr.360 Demokrasiyi korumak adna halkn setii parlamentoyu ordunun yardm ile saf d eden Yeltsinin, bu mdahalenin ardndan i (eenistan) ve d politikada (BDT, NATO genilemesi ve benzeri konular) Savunma Bakanlnn gerektiinde g kullanmn da ieren geleneksel emperyal grlerini kabul eden bir yaklam iine girdii sylenebilir.

gor Klyamkin ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politieskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii (Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999), s.16. veya gor Klyamkin ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post-Comunist Russia (Washington: Gendalf Publishers, 1999), s. 1013. 359 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz; Yuri N. Afanasyev, Russian Reform Is Dead: Back to General Planning, Foreign Affairs, Cilt. 73, Say. 2 (Mart-Nisan 1994), s. 2126. 360 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; eynis, Vzlet i Padenie Parlamenta, s. 504564 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 137149.

358

98

Rusya parlamentosu Dumann ordu gcyle fesh edilmesinin ardndan Aralk 1993de yaplan parlamento seimlerinin sonular da liberal ve reformist anlaya sahip Atlantikiler bakmndan zayflatc olmutur. Genel itibariyle Atlantiki grleri paylaan liberal politik izgiye sahip partilerin toplamda % 34,1 (Rusyann Seimi %15,4; Yabloko % 7,8; Rusyann Birlii ve Uzlamas Partisi % 6,8; Rusya Demokratik Reformlar Harekt % 4,8) oyla temsil edildii Dumada, reform kart anlay temsil eden ar milliyetiler (Rusya Liberal Demokrat Partisi (LDPR) % 22,8) ve komnistler (Rusya Federasyonu Komnist Partisi (KPRF) %12,4 ve Rusya Tarm Partisi %7,9) toplamda %43,1 orannda oy kazandlar. Seimlerde reform ile gelenek arasnda denge kurma yaklam iinde merkez izgiyi savunanlar da %16,3 orannda (Rusya Kadnlar Partisi %8,1; Rusya Demokrat Partisi %5,5; Dierleri %2,7) oy aldlardr.361 Seimlerden Vladimir Jrinovskinin liderliini yapt ar milliyeti LDPRin % 22,8 oy oranyla birinci parti olarak kmas zellikle d politikada emperyal izgiye vurguyu artrd. Batclk akm 19941995 yllarnda politik arenada Grigori Yavlinskinin liderliini yapt Yabloko, Rusyann eski ABD Bykelisi Vladimir Lukinin liderliini yapt Rusyann Demokratik Seimi ve Babakan eski Birinci Yardmcs Sergey ahrayn liderliini yapt Rusyann Birlii ve Uzlamas Partisinin biraraya geldii seim bloklar ile ayakta kalmaya alt.362 Fakat 1995de yaplan Duma seimleri liberal izgiyi savunan siyasi anlayn daha da zayfladn ortaya koydu. 1995 seimlerinde reformcular toplamda %16,3 oy (Yabloko %6,9; Rusyann Demokratik Seimi %3,7; Dierleri %5,5) alrken, reform

1993 Seim sonular iin ve politik eilim snflandrmas iin bkz; Yitzhak M. Brudny, Continuity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999-March 2000 Election Cycly, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 164. 362 Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, s. 11.

361

99

kartlar oylarn toplamda %52,4e (KPRF %22,3; LDPR %11,2; Rus Toplumlar Kongresi %4,3; Rusya i Partisi %4,5; Rusya Tarm Partisi %3,8; Dierleri %6,3) ykseltti.363 1995 seimlerinde merkezdekiler de toplamda %24,8 oy (Evimiz Rusya partisi %10,1; Rusya Kadnlar Partisi %4,6; Yerel i Partisi (RTS) %4; Dierleri % 6,1) aldlar.364 Seimlerde liberal anlaya sahip Batc partilerin % 34,3den % 16,1e dmeleri Atlantiki ekoln Rus politikasndaki etkisinin marjinallemesi srecini hzlandrd. Yeni parlamentonun i ve d politikadaki grlerinin ncekinden daha geleneki, reform kart ve emperyal izgiye kaymas ynetimin Atlantiki anlaytan uzaklamasn glendiren nemli bir etken oldu.365 Sonu olarak, bu gelimeler nda Atlantikilerin savunduu demokrasinin iletilmesi i politikada kendi politik durularnn mevzi kaybetmesi ve d politikada da Rusyann daha geleneksel ve emperyal izgiye kaymas sonucunu dourdu.

2. D Politikadaki Gelimeler Rusyada, zaman zaman ciddi sapmalar ve nemli eksiklikler olmasna ramen, demokrasinin iletilmeye balamas sadece i politikada deil, d politikada da Atlantiki anlay zayflatan ve eski emperyal anlayn tekrar glenmesi ve Yeltsin ynetiminin d politikasn giderek daha fazla etkilemesini salad. Resmi politikada yeni izgiye kaymann ilk nedeni yukarda da belirttiimiz zere i politik gelimelerdi. Fakat yeni politik izgiye kaymann dier bir yn de Atlantiki d politika uygulamalarnn Rusyann temel gvenlik sorunlarnn zmnde arzu edilen sonucu alamamasyd. Nitekim Atlantiki anlayn gnlllk ve eitlik
Brudny, Continuity or Change in Russian Electoral Patterns?, s. 164. Ibid. 365 1995 seimlerinde parlamentoda temsil edilme hakk kazanan partilerin d politika grleri konusunda geni bilgi iin bkz; Election 1995: Parties Foreign Policy Views, International Affairs (Moscow), Say. 1112 (1995), s.327.
364 363

100

anlayna dayanan BDT politikalar baar getirmemiti. Bu alanda uygulanan politikalar erevesinde, BDT alann gnlllk esasna dayanan ortak ekonomi ve gvenlik alanna dntrme abalar sadece ksm baar getirmi, istikrarszlklara mdahil olmama ilkesi Moldova, Tacikistan ve Grcistan nedeniyle ilememi, yeni bamsz devletlerden bazlarnn (Grcistan, Azerbaycan, Ukrayna) yeni btnleme modeline mesafeli duruu ve d glerin blgede giderek artan etkisi Rusyann konumunu giderek zayflatc gelimeler srecine dnmeye balamt. Atlantiki anlayn Bat ynnde d politikas da eitli skntlar yaamaktayd. Bu kapsamda Rusyann 30 Mays 1992de Srbistana ynelik BM ambargosunu onaylamas ve Bosna krizinde geleneksel mttefiki Srplar yalnz brakmas Rus kamuoyu ve brokrasisinin ciddi muhalefeti ile karlamt.366 te yandan, Dou Avrupa lkelerinin NATO yelii konusunun tartlmaya balanmas Batya ilikin hassas gven ortamn daha da krlgan hale getirmi, Batnn Rusyay dlama eiliminde olduu grn savunan geleneksel anlayn g kazanmasna neden olmutu. Ekonomik reform iin Batdan beklenen ekonomik desteinin beklentilerin altnda kalmas da Atlantiki reform hkmetini ciddi biimde skntya sokmutu.367 Atlantiki politikann Asya aya da skntya girmi, Japonya ile iyi ilikiler kurma politikas i muhalefet nedeniyle baarszla uramt.368 Darda yaanan bu skntlara Atlantikilerin i politikadaki g kaybnn eklenmesi, d politikada daha geleneki bir izgiye kayma srecini hzlandrd. zellikle,
366

Atlantiki Gaydar hkmetinin Aralk 1992de Dumadan gvenoyu

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; Baranovsky (der.), Russia and Europe, iinde F. Stephen Larrabee, Russia and the Balkans: Old Themes and New Challenges, s. 392397 ve Nadia Alexandrova-Arbatova, The Balkans test for Russia, s. 409416. 367 Arbatov, Russian Security Interest and Dilemmas, s. 422 ve Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 5968. 368 Yuriy Fedorov, Krizis Vneney Politiki Rossii: Konseptualny Aspekt, Pro et Contra, Cilt 6, Say 12 (K-lkbahar 2001), s.35.

101

almamas ile Rusyann d dnyaya ilikin gvenlik politikalarnda emperyal byk g sylemine dnn iaretleri verilmeye balanm, bu erevede eski Sovyet corafyas, Bat ile ilikiler, Asya politikas ve hatta Orta Dou ekseninde yeni bir izgiye kayma sreci balamtr.369 ve d politikadaki gelimeler erevesinde Atlantiki d politikann lideri konumundaki Dileri Bakan Kozrev de ubat 1992den itibaren kendisine ynelik muhafazakrlardan, komnistlerden ve milliyetilerden gelen Amerikan yanls sulamalarnn ardndan Batc

konumundan taviz verme ihtiyac hissetti.370 Bu erevede Kozrev Atlantiki yaklamnda deiiklie giderek, neoemperyal anlaya uyum gsteren bir tavr iine girdi.371 Yeni izgiye kaymann resmi politikadaki ilk yansmalar blgesel anlamda BDT corafyasna ilikin nemli bir anlay deiiklii ile ortaya kt.372 23 Nisan 1993de kabul edilen Rus D Politika Doktrini BDT corafyasn Rusyann zel karlarnn ve nceliinin bulunduu yakn evre (blijnoe zarubejye) olarak

tanmlad,373 Kasm 1993de kabul edilen Rus Askeri Doktrini ise bu corafyada lke karlarn savunmak iin askeri g dhil her trl aracn kullanlmasn meru sayd.374 Literatrde yakn evre doktrini olarak da bilinen Rus D Politika

Mikhail Tsypkin, The Politics of Russian Security Policy, Bruce Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia (New York: M. E. Sharpe Ins. , 1995), s. 11. 370 Hannes Adomeit, Konseptualne Napravleniya Vneney Politiki Rossii, Stephan Kreuzberger, Sabina Grabovski ve Jutta Unser (der.), Vnenaya Politika Rossii: Ot Eltsina k Putinu, (Kiev: Optima, 2002), s. 15. 371 Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, s.10. Kozrevin BDT konusundaki anlay deiikliini ortaya koyan bir mlakat iin bkz; Russian Interests in CIS, International Affairs (Moscow), Say 11 (1994), s. 1116. 372 Roy Alisson, Russia and the New States of Eurasia, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 445. 373 1993 tarihli Rus D Politika Doktrininin tam metni iin bkz; Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 1950. 374 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Raymond L. Garthoff, Russian Military Doctrine an Deployments, Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia, s. 4464.

369

102

Doktrininin Rusyann eski Sovyet corafyasnda ncelie sahip olduu vurgusu Batya ve Trkiye, ran, in benzeri blgesel glere bu alana girmeme konusunda uyar nitelii tamaktayd. Ayrca, yeni doktrine uygun olarak Rusyann yeni bamsz devletlere ilikin politikas SSCBnin k srecinde ve ardndan Atlantiki ekoln etkin olduu dnemde zayflayan Rus etkisini tekrar glendirmek iin ikna ve bask unsurlarn ieren ok boyutlu bir politika uygulamaya dnt. Rusyann BDT politikas ncelikle, ye lkelerdeki istikraszlklar ve etnik atma ve gerginlikleri tevik ederek kendi blgesel etkinliini artrma ynnde kullanmay amalamaktayd. Nitekim Rusya bu erevede demokratik seimler sonucu iktidar gelen ve BDTyi Rusyann etki alannn devam iin bir ereve olarak deerlendiren, bu balamda da bu kuruma souk yaklaan Zviad Gmasahudriya ynetimindeki Grcistan ve Ebulfez Elibey ynetimindeki Azerbaycanda iktidarn askeri darbe yoluyla deiimi iin aba gsterdi. Bu abalar sonucu 1992 sonunda Grcistanda, 1993 ortasnda ise Azerbaycanda iktidar

deiiklii yaand.375 Bu deiimler sonucu iktidara gelen yeni Grcistan lideri Eduard evarnadze BDT yelik anlamasn imzalamak ve Rus askeri slerinin lkesinde kalmasna rza gstermek zorunda kald.376 Azerbaycanda ise yeni lider Haydar Aliyev, Elibey ynetiminin Trkiye zerinden hzl bir biimde Batyla btnleme politikasn377 askya almak ve Rusyann karlarn gzeten daha dengeli bir politika izlemek durumunda kald.378

Rusyann Azerbaycanda 4 Haziran 1993de yaplan darbeyle ilikisi konusunda bkz; Nazim Cafersoy, Elibey Dneminde Azerbaycan D Politikas(Haziran 1992- Haziran 1993): Bir Bamszlk Mcadelesinin Diplomatik yks (Ankara; ASAM, 2001), s. 104107. 376 John W.R.Lepingwell, The Russian Military and Security Policy in the Near Abroad, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s. 75. 377 Bu konuda bkz; Cafersoy, Elibey Dneminde Azerbaycan D Politikas, s. 121148. 378 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz; Nazim Cafersoy, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Rusya-Azerbaycan likileri (1991-2000), (Ankara; ASAM, 2001)., s. 2235.

375

103

te yandan, Rusya zaman zaman blgesel etkinlik kurma abalarna kar kan Grcistan (Abhazya ve Gney Osetya), Azerbaycan (Karaba), Moldova (Dnester) ve Ukraynada (Krm) ayrlk unsurlar destekleme ve scak atma bulunan blgelerde bar gc ismiyle Rus askeri gcn konulandrma politikas izledi.379 Rusyann blge politikasnn bir dier amac BDT corafyasnda Rus askeri varln daha etkin hale getirmekti. Bu ama erevesinde Rus ynetimi 1994 yaznda BDT lkelerinde 30 Rus askeri ss kurmay planladn aklad.380 Ayrca, BDT yelerinin snr gvenliklerinin ile hava savunma alanlarnn ortak korunmas konularnda sk ibirlii yapmay nerdi.381 Fakat Rusyann Mays 1995de yapt BDT snrlarnn ortak korunmas nerisi Ukrayna, Moldova, Azerbaycan ve Trkmenistann itiraz zerine gerekleemedi. Ardndan Rusya, bu engeli BDT yeleriyle ikili anlamalar imzalayarak amaya alt. Bu kapsamda Kafkasyada Grcistan ve Ermenistanla imzalad anlamalarla bu corafyada ran ve Trkiyeye kar BDT d snrlarn gvence altna alrken, Orta Asya devletleri ile yaplan anlamalarla BDTnin in, Afganistan ve ran ile d snrlarnda ortak koruma olana kazand.382

Rusyann yakn evredeki etnik atmalar ve bar gc politikas iin bkz; Maxim Shashenkov, Russian Peacekeeping in the Near Abroad, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s. 4669; Baev, Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, s. 209229; Kan Sam Gu, Genezis Konfliktov v Zakavkaze i Rol Rossii, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaeniya, Say 10 (2002), s. 93102; Oktay F. Tanrsever, Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, Mustafa Trke ve lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular (Ankara; mge, 2002), s. 377410. 380 Hannes Adomeit, Russian National Security Interests, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, s. 39. 381 Roy Allison, The Network of New Security Policy Relations in Eurasia, Allison (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, s. 14. 382 Philip G. Roeder, From Hierarchy to Hegemony: The Post-Soviet Security Complex, David A. Lake ve Patric M:Morgan (der.), Regional Orders: Building Security in a New World (Pennsylvania: The Pennsylvani State University Press, 1997), s. 222.

379

104

nc olarak, Rusya eski Sovyet corafyasnda saylar 25 milyonu bulunan Rus ve toplam 42 milyona ulaan Rusa konuan nfusun (Ruskoyaznye) haklarn savunmak iin harekete geti.383 Bu erevede Kasm 1992de Yeltsinin imzalad Rusya Federasyonu dnda yaayan Rus vatandalarnn Hak ve karlarn Koruma kararnamesi ile ilk adm atld. Eski SSCB corafyasnda domu ve henz hibir devletin vatandaln kabul etmemi Ruslara ve Rusa konuanlara RFde vizesiz yaama hakk tannd.384 Ayrca, Aralk 1993de Rusya, BDT corafyasnda yaayan Ruslarn ve Rusa konuan nfusun (Ruskoyaznye) haklarn korunmak gerekesiyle ifte vatandaln BDT yeleri tarafndan kabuln nerdi, fakat bu teklif sadece Trkmenistan tarafndan kabul edildi.385 zetle, 19911992 dnemindeki eski Sovyet corafyasnda iyi komular kua oluturma giriimleri i ve d gelimeler nda deiime urayarak, 19931995 dneminde Rusya liderliinde eski Sovyet corafyasnn entegre edilmesi stratejine dnt.386 Bu yaklam Bakan Yeltsin tarafndan Eyll 1995de onaylanan Rusyann BDT yeleriyle likilerindeki Stratejik Yaklam belgesiyle daha da glendirildi.387 Atlantiki anlayn etkisinin zayflamasndan d politikann Bat aya da etkilendi. Yukarda da belirttiimiz zere, Atlantiki anlay Rusyay Batnn bir paras olarak grm ve bu amac gerekletirmek iin lke karlarn Batnn karlaryla uyumlu hale getirecek politikalar uygulamt. Oysa, yine daha nce deindiimiz i ve d gelimeler erevesinde ekillenmeye balayan yeni yaklam,

Alexseev, The Challenge of Relations With Former Republics,, s. 45. Charles King ve Neil J. Melvin, Diaspora Politisc: Ethnic Linkages, Foreign Policy, and Security in Eurasia, International Security, Cilt 24, Say 3 (K199/2000), s. 120. 385 Lepingwell, The Russian Military and Security Policy in the Near Abroad, s. 74. 386 Federov, Krizis Vneney Politiki Rossii: Konseptualnny Aspekt, s. 36. 387 Ibid.
384

383

105

Rusya-Bat ilikilerinde ibirliinin eitli zorluklar bulunduunu, Rusyann yansra Bat lkelerinde de ilikileri Souk Sava mant iinde gren gl bir eilimin mevcut olduunu kabul etmekteydi.388 Yeni yaklam ayrca Rusya ve Batnn birbirinden farkl olduunu ve Rusya ile Batnn hem ortak hem de farkl karlarnn bulunabileceini de kabul etmekteydi. Yeni yaklam zetle, Rusya ile Batnn birbirinden farkl olduunu kabul eden, ama politikadan gvenlie, ekonomiden teknolojik alana kadar geni bir alanda stratejik ibirlii yapmas gereken ortaklar olarak gren bir politika nermekteydi. Bu anlayn en nemli iaretini Nisan 1993de kabul edilen Rus D Politika Doktrininde grmek mmkndr. Doktrin bloklararas atma kmaznn almasnda yeni politik dnce anlaynn nemini vurguluyordu. Fakat doktrinde Bat ile Dou Bloklar arasnda cephelemenin bitmesine ramen, halen kile imha silahlar sorunundan blgesel anlamalklarn zmne kadar uzanan geni yelpazede nemli sorunlarn bulunduunu ve Rusya ile Batl devletler arasnda bu erevede ibirliinin nemi belirtiyordu.389 Atlantiki izgiden yeni anlaya gei yaparak Dileri Bakan konumunu koruyabilen Kozrev de Rusya ile Bat arasnda stratejik ibirliinin yaplmas zorunluluunu savunmaktayd.390 Kozrev, Bat ile Rusya arasnda ibirliinin alternatifinin olmadn, aksi durumun, dnyaya ak demokratik Rusya devletinin oluumu ve srekli atma halindeki dnyann istikrarl ve demokratik olmas gibi iki nemli hedefin baarlmas iin tarihi ans karmak anlamna geleceini belirtiyordu.391

Ibid. Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 2038. 390 Andrei Kozyrev, A Strategy for Partnership, nternational Affairs (Moscow), Say 8 (1994), s. 3. 391 Ibid., s. 5.
389

388

106

Bat ile Rusya arasndaki ilikiyi gerikalan (lagging) ibirlii olarak tanmlayan Kozrev, taraflar arasndaki ibirlii stratejisinin baarl olabilmesi iin temel esasa dayanmas gerektiini ifade etmitir: 1) Rusya ile Bat birbirilerinin evrensel demokratik deerleri, insan haklar ve uluslararas ykmlklerin sorumluluunu tayan taraflar olduunu kabul etmelidiler. 2) Taraflar arasnda yeni anlaya uygun ibirlii iin etkin kurumsal mekanizmaya ihtiya vardr. Bu balamda Rusyann katlmyla G-7nin G8 dnmesi, NATOnun Bar in Ortaklk programnn NATO merkezli bir anlayla yrtlmemesine zen gsterilmesi ve tarafsz ve birleik Avrupa iin daha geni ibirlii olana veren AGT normlarnn temel alnmas gerekmektedir. 3) Taraflar arasnda ibirlii kurallarna bal kalnmal ve bu balamda karlkl gven ortam oluturulmadr. Bu erevede Bat Rusyaya kukuyla yaklamamaldr.392 Gven ortam iin taraflarn alaca kararlar nceden birbirlerine bildirmesi ve sorunlar karsnda ortak tavr alma abas gstermesi zaruridir.393 Kozrev ibirlii yaplacak ncelikli alanlar kresel gvenlik, bar gc almalar, eski Sovyet corafyasnda istikrar salamak, insan ve etnik aznlk haklar, Rusyada reformlarn gereklemesine katkda bulunma ve Rusyann dnya ekonomisinyle btnlemesine yardmc olmak biiminde sralamt.394 Rusyann Bat baknn nemli yeni bir boyutu da Batnn ABD ve Avrupa olarak ayrtrlmaya balanmasdr. Atlantiki dnemde Bat esas itibariyle politik, ekonomik ve askeri bakmdan bir btn olarak kabul edilirken, yeni dnemde

Bu dnemde ABDdeki Rusyaya ilikin kukulu bak Foreign Affairs dergisinin yaynlar rneinde ortaya koyan bir deerlendirme iin bkz; G. A. Arbatov, Rossisko-Amerikanskie Otnoeniya: Problem i Zadai, SA-Ekonomika, Politika, deologiya, Say 12 (1994), s. 312. 393 Andrei Kozyrev, The Lagging Partnership, Foreign Affairs (Mays/Haziran 1994), s. 65. 394 Kozyrev, A Strategy for Partnership, ss. 713.

392

107

Rusyann Bat anlaynda yava yava ABD ile Avrupa arasnda ayrm ortaya kmaya balad.395 Rusyann Batya ilikin yeni anlayn Atlantikilerin romantik Bat yanls izgiden vazgeilerek, hem reform yanllarnn hem de g kazanan reform kartlarnn desteini kazanmay amalayan, daha gereki ve merkezci bir izgiye kay abas olarak yorumlamak mmkndr. Fakat 19931995 dneminde gndeme gelen nemli d politika ve gvenlik sorunlarndaki anlay farkllklar Rusya-Bat ilikilerini giderek bozulan bir aamaya tayarak, Kozrevin vurgulad ok boyutlu stratejik ibirlii srecinin gereklemesine olanak tanmad. Bu dnemde Rusya ile Bat arasndaki ilikilerin bozulmasn tetikleyen ve Rusyada aka Bat kart bir izginin arlk kazanmasna neden olan sknt alanlarnn banda eski Sovyet corafyasnda etkinlik salama konusu gelmekteydi. Rusya BDT corafyasnda uygulamaya alt yakn evre doktrinini tarihsel artlarn ve mevcut gvenlik sorunlarnn zorlad bir politika olarak sunmaktayd ve bu durumun Bat (zellikle de ABD) tarafndan anlayla karlanmas beklentisi iindeydi.396 Buna karlk Bat (zellikle de ABD) bu politikay arlkl olarak tarihsel Rus-Sovyet emperyal anlaynn canlandrlmas biiminde

yorumlamaktayd.397 kinci sorun, Rusyann NATOnun douya genileyerek Polonya, ek Cumhuriyeti ve Macaristan iine almasn gvenlik tehdidi olarak grmesiydi.398 Bir dier konu da Rusyann ubat 1993den itibaren iteki muhalif

Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, s. 3138. Kozyrev, The Lagging Partnership, s. 6768. 397 Bu konuda Batnn tavrn genel anlamyla zetleyen bir deerlendirme iin bkz; Truscott, Russia First: Breaking With the West, s. 5994. 398 Bu dnemde Rusyann NATO genilemesi konusunda endieleri iin bkz; Andei Kozyrev, Partnership or Gold Peace?, Foreign Policy, Cilt. 99 (Yaz 1995), ss. 315; Truscott, Russia First: Breaking With the West, s. 4554. Bu dnemde hem Atlantikiler ve hem de emperyal anlay savunan ar milliyeti ve komnist glerin NATOnun douya genilemesine farkl gerekelerle kar kmlard. Atlantikiler bu genilemeye Rusyay Batdan uzaklatrd ve genilemenin
396

395

108

tepkileri de dikkate alarak, Bosna krizinde Srp yanls yaklam iine girmesi ve bunun da Bat ile arasndaki anlamazlk ve gvensizlii daha da artrmasyd.399 Rusyann rana nkleer teknoloji satmas da Rusya ile Bat arasnda anlamazlk konusuydu. 8 Ocak 1995de imzalanan anlama ile Rusyann randa iki nkleer rektr kurmas ngrlyordu.400 ABD ynetimi 800 milyon dolarlk bu anlamaya rann nkleer silah gelitirmesine katk salayaca gerekesi ile kar kyordu. Buna karlk, Rusya nkleer teknolojiyi ekonomik anlamda krl bir alan olarak deerlendiriyor, politik adan ise NATO genilemesine ve AKKA snrlamalarna kar bir denge eylemi olarak gryordu.401 Rusya ile Bat arasndaki bir dier anlamazlk noktas Rusyann Bat nezdinde olumsuz alglamaya sahip ran, Suriye, in ve Hindistana silah sat konusunda ortaya kt. Gorbaev ynetiminin son dnemi ve Yeltsinin ilk yllarnda Sovyet ve Rus silah satlarnda byk bir dme yaanmt. Bu balamda 1980lerin banda yllk 12 milyar dolara ulaan silah sat, 1991de 7,8 milyara, 1992de 3 milyara, 1993de ise 2,5 milyar dolara dmt.402 Rusyadaki muhafazakr kesim, reformlar finanse etmek iin IMF artlarna uyarak d bamllk ve sosyal sorunlara yol amak yerine, silah ihracatnn artrlmasnn daha akllca olacan ifade etmi, Irak, Libya ve eski Yugoslavyaya ambargo kararlarna uymann Rusyaya maliyetinin 30 milyar dolar olduunu savunmutur.403 Bu

Rusya ve Bat arasnda bir yeni bir demir perde ilevi yrtecei gerekesi ile kar kmlardr. Buna karlk emperyal yaklam paylaanlar bu genilemeni Rusyann Bat tarafndan kuatlmas ve Avrupada dengelerin Almanya lehine deimesi olarak yorumlamaktaydlar. Bkz; Eugene B. Rumer, Russian National Security and Foreign Policy in Transition ((Santa Monica: RAND, 1995), s. 4552. 399 Hannes Adomeit, Russia as a Great Power in World Affairs: Images and Reality, International Affairs, Cilt. 71, Say 1 (1995), s. 46. 400 Truscott, Russia First, s. 54. 401 Ibid., s. 55. 402 Adomeit, Russia as a Great Power in World Affairs s. 57. 403 Truscott, Russia First, s. 54.

109

eletirilerin basksndaki Rusya ynetiminin Aralk 1992de in ve 1993 banda Hindistanla silah sat anlamalar yapmas ve dahas Suriye ve ran gibi lkelere de silah satmas Batda ciddi endielere neden oldu. Rusya ile Bat arasndaki ilikilerin daha da gerilmesine neden olan bir dier nemli gelime de Rusyann Asya politikasyla balantl ortaya kt.

Atlantikcilerin etkisinin zayiflamas ile Rusyann Asya politikasnda Japonya yerine ncelik in ve Hindistanla ilikilerin gelitirmesine verilmeye balanm ve bu iki lkeyle ilikiler iyi komuluk ve ibirlii aamasndan yapc ibirlii aamasna tanmt. Bu ise Batda, Rusyann bir kar denge araynda olduu eklinde deerlendirmelere neden oldu.404 Btn bu olumsuz gelimelere eenistan meselesinin de eklenmesi ilikilerin ktlemesini hzlandrd. Rusya eenistana ilk mdahelesi srasnda Batda insan haklarn ihlal ettii eletirilerine maruz kald.405 Hatta Ocak 1995de Fransa Savunma Bakan Franois Lotard ve Danimarka Babakan Roul Rasmussen Rusyaya ekonomik yaptrmlar uygulanmas ars yaptlar, IMF vermesi gereken 6,5 milyar dolarlk krediyi dondurdu. ABDde ise Kongre Bakan Bill Clintona Mays 1995de Moskovada yaplacak kinci Dnya Savann 50.Yl Zafer kutlamalarna katlmama arsnda bulundu. Fakat Rusyaya yaptrm ngren bu istekler ABD, ngiltere, Almanya gibi lkelerin ynetimleri nezdinde Rusyada milliyetilii glendirecei gerekesi ile destek grmedi. Dahas Yeltsin ynetimini Rusyada istikrar salayc ve reform kart ar milliyeti ve komnistlerin karsnda en nemli cephe olarak deerlendiren ABD ve Almanyann destei ile
19931995 dneminde Rusyann Asya politikasnda Japonya, in ve Hindistann yeri iin bkz ; Chufrin (der.), Russia and Asia, iinde Zagorsky, Russian-Japanese Relations: Back to the Deadlock, s. 342343; Tsyganov , Russia an China: What is in the Pipeline?, s. 303305; Qimao, Sino-Russian Relations After the Break-up of the Soviet Union, s. 290291. 405 Truscott, Russia First, s. 4445.
404

110

Mart 1995de 6,25 milyar dolarlk IMF kredisi, eenistan savan finans edilmesinde kullanlmamas kouluyla, Rusyaya verildi.406 Rusya ile Bat arasnda zaten hassas olan gven ortamn bunalma sokan bu gelimeler nda Kozrevin Nisan 1995de Genevrede ABD Dileri Bakan Warren Cristopher ile grmesinin ardndan yapt aklama taraflar arasnda yeni bir denge kurulmakta olduunun ilan gibiydi. Kozrev aklamasnda, Rusya ile Bat arasndaki balay dneminin bittiini, fakat bunun bir boanma anlamna gelmediini, taraflarn ll bir iliki iinde mevcut sorunlar zmee alacan belirtiyordu.407 Sonu olarak, Atlantiki ekoln zayflamas d politika anlaynda BDT ile ilikilerde emperyal sylemin tekrar canlanmasna neden olmu ve Bat ile ilikileri yeni bir dzleme oturma srecini balatmtr. Bu yeni srete Rusyann Baty ok boyutlu stratejik ibirlii yaplabilecek ortak olarak grme abalar, gndemdeki sorunlara farkl bak ve anlamazlklar nedeniyle baarl olamamtr. Bylece, Rusyay Batnn bir paras yapmay amalayan Atlantiki ekoln g

kaybetmesinin ardndan, Baty nemli stratejik ortak olarak grme abalar da baarszla urad. Bu durum, i politikadaki gelimelerle beraber dnldnde, Rus d politikasnda 1996dan itibaren (Yeni) Avrasyac yaklamn arlk kazanmasna yol at.

E. (Yeni) Avrasyaclk Yaklam Rusyada i ve d politikada Atlantiki ekoln gerileyiini salayan gelimeler Rusyann ulusal gvenlik anlaynn d politika boyutunda yeni bir anlayn (Yeni
406 407

Ibid., s. 44. Ibid., s. 39.

111

Avrasyaclk) arlk kazanmasna yol at. Rus d politikasnda Avrasyac ekoln daha 1992de Stankevi tarafndan gndeme getirildii ve bu anlayn d politikada Atlantiki anlayyla mcadele iinde olduu yukarda belirtilmiti. Fakat Rusyada 19931995 dneminde i ve d politikadaki yukarda deinilen gelimeler erevesinde Atlantiki ekoln etkisinin azalmas ile 1990larn ortalarndan itibaren Avrasyac yaklam, daha doru bir ifadeyle Yeni Avrasyac yaklam Rus sekinleri ve kamuoyu nezdinde destek kazanmaya balad. Bu durum Yeni Avrasyac yaklamn Rus d politikasnda da arlk kazanmasnn nn at. Esasnda baz tezleri 1992 sonundan itibaren resmi Rus d politikasnda uygulanmaya balanan Yeni Avrasyacln zellikle Yevgeni Primakovun Rusya Dileri Bakan ve Babakan olduu 19961999 dneminde arlk kazand gzlenmektedir.

1. Tarihi Avrasyaclk Dncesi Rus d politikasnda 1990larn ortasndan itibaren arlk kazanan Yeni Avrasyac yaklamn tarihi temellerini Ekim Devriminin ardndan yurtdna kaan Rus aydnlarnn 1920lerde ortaya koyduu Avrasyaclk dncesi oluturmaktayd.408 Avrasyaclk 1920li yllarda filolog Nikolay Sergeevi Truvbetskoy (1890-1938),409

1920 ve 30lu yllardaki Avrasyaclk akm bal bana bir almann konusu olabilecek geni bir konu olduu iin burada akmn grleri zet halinde verilecektir. Avrasyaclk hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz; M. G. Vandalkovskaya, storieskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii:Evraziyskiy Soblazn (Moskova: Pamyatnik storieskoy Msli, 1997); A.F.Kiseleva (der.), Politieskaya storiya Russkoy Emigratsii (19201940): Dokument (Moskova: VLADOS, 1999), s.236302; Alexsandr Dugin, Osnov Geopolitiki. Geopolitieskoe Buduee Rossii (Moskova: Arktogeya-Tsentr, 1999), s. 8290 ve s. 629688; N. A. Nartov, Geopolitika, (Moskova: YUNT, 1999), s. 92-104; Y. B. Tihonrabov, Geopolitika, (Moskova: ZAO Biznes kola ntel-Sintez, 1998), s.298306; K. S. Gadjiev, Vvedenie v Geopolitiku, (Moskova: Logos, 2000), 2.bask, s. 2831; Ilya Vinkovetsky, Classical Eurasianizm and Its Legacy, Canadian-Amerikan Slavic Studies, Cilt 34, Say 2 (Yaz 2000), s.125-139; Dmitry V. Shlapentokh, Eurasianism: Past and Present, Communist and Post-Communist Studies, Cilt 30, Say 2 (Haziran 1997), s.129151; Charles J. Halperin, George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia, Slavic Review, Cilt 41, Say 3 (Sonbahar 1982), s. 477493. 409 Bkz; N.S. Trubetskoy, Evropa i elovestvo, Sofya, 1921, www.ushakov.org/society/trub.html (16 ubat 2003).

408

112

corafyac ve iktisat Petr Nikolayevi Savitskiy (1895-1968), Ortodoks din adam Georgiy Vasilevi Florovski (1893-1979), plastik sanatlar uzman P. P. Suvinskiy (1892-1985) ile belli dnemlerde filozof Lev Platonovi Karsavin (1882-1952), tarihi Georgiy Vladimirovi Vernadskiy (1887-1973),410 hukuku Nikolay Nikolaevi Alekseev (1879-1964) ile benzer aydnlarn oluturduu ve katkda bulunduu bir dnce akm idi.411 Avrasyaclar grlerini ilk kez 19211922 dneminde Sofyada kardklar Douya k: ngrler ve Gereklemeler: Avrasyaclarn Savlar isimli almalaryla gndeme getirdiler. 1926da bu akm kendi grlerini Avrasyaclk: Sistematik Grler isimli bir programla aklad.412 19261929 dneminde Parisi merkez olarak kullanan Avrasyaclar Evraziskiy Hroniki (Avrasya Gnl) ve Evraziya (Avrasya) isimli dergiler kardlar.413 Jeopolitik anlaylarn temelde kara gcnn stnl esasna dayandran Avrasyaclarn grlerini birka noktada zetlemek mmkndr:414 Her eyden nce, Avrasyaclar Avrupa merkezli bir bak asn reddederek, btn uygarlklarn eit olduunu kabul etmekteydiler. kinci olarak, Avrasyaclar, insanl toptan Avrupallatrma/Batllatrma abasnda olan ve bylece ulusal kltrlerin zgnln ortadan kaldran Germen-Roman Baty iddetle eletirmekteydiler. nc olarak Avrasyaclar, Rusyay Avrupa ve Asyadan farkl kendine zg kltrel-coraf dnyas olan zel bir kta ve bu arada daha ok Asyaya dnk olarak grmekteydiler. Drdnc olarak Avrasyaclar, Rus halknn sadece Slav
Bkz; G. V. Vernadskiy, Opt storii Evrazii (1934), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti, s. 612618 411 Nartov, Geopolitika, s. 93. 412 Programn tam metni iin bkz; Evraziystvo: Opt Sistematieskogo zlojeniya (1926), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti, s. 580589. 413 Nartov, Geopolitika, s. 9293. 414 Vandalkovskaya, storieskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii:Evraziyskiy Soblazn, s. 237.
410

113

unsuru ile tanmlanamayacan, kltrndeki Turan unsuru

nedeniyle

Avrasyann Slav olmayan halklaryla bann olduunu ve benzer psikolojik yaps nedeniyle ktann (Avrasya) btnln saladn savunuyorlard. Beinci olarak, Ruslarn kendi devlet ideolojilerini ve ktay devlet halinde birletirme yeteneklerini Mool egemenliinden ald, bu balamda Mool egemenliinin Rusya iin yararl olduu ileri srlmekteydi. Altnc olarak, Avrasyaclar Rusyadaki komnist devrimi bir yandan Rusyada Avrupallama srecinin lm olarak

deerlendirmekte, te yandan bu devrimi Douya dn iin hayrl bir balang olarak grmekteydiler. Yedinci olarak, Rusyada liberal demokrasinin kmesine neden olarak sadece ynetici sekinlerin ideolojik sadakat kstasyla belirlendii yeni devletin-ideokratiyann (bu rnekte sosyalist dzenin) da eletirilmekteydi. deokratiyann baarl olamamasndaki en nemli engelin Bolevik (komnist) ve faist ideolojiler olduunu dnen Avrasyaclar ideokratiyann temel zemininin halklarn refahn ngren Avrasyaclk olmas gerektiini dnyorlard. Avrasyaclarn tezlerini anlatmak iin kullandklar en nemli kavram gelime yeri (mestorazvitye) anlaydr. Avrasyaclarn en nemli ideologu Savitskiyi tarafndan gndeme getirilen bu kavram, Alman jeopolitik okulunda kullanlan Raum (mekn) ve lebensraum (yaam alan) kavramlarna benzemektedir. Savitskiy gelime yeri anlay ile sosyo-politik ortamla corafyann ortak deerlendirilmesi gerektiini anlatmaktadr. Coraf alann bu ekilde anlalmasndan yola klarak, Rusya-Avrasyann coraf, etnik, zra, tarih ve benzer unsurlar bir arada barndran bir btn veya coraf birey olarak tanmlanabilecek bir gelime yeri olduu belirtilmektedir.415

415

Nartov, Geopolitika, s. 96. ve Tihonrabov, Geopolitika, s. 303

114

Yeni Avrasyac yaklamn beslendii bir dier tarihsel kaynak da Lev Nikolyevi Gumilyevin (19121992) almalar olmutur. Tarih, etnoloji, felsefe ve corafya alanlarnda yapt akademik almalarla bilinen Gumilyevin etnogenez ve etnik devreler konusundaki teorisi, znde Ratzel, Kjellen ve Haushoferin fikirlerinin de dayand coraf determinizmin devam

niteliindedir.416 Gumilyevun Hrs/Enerji (passionarzim) teorisi olarak tanmlad etnogenez ve etnik devreler konusundaki grlerinde, etnogenezin oluumunda doal evrenin insanlarn zerindeki rol zerinde durulmaktadr. Teorisinde hrs yetisinin organizmann d evrenin enerjisini emme ve eylem olarak biimlendirme olduunu savunan Gumilyev, bu yetinin salad enerjinin, onu tayana evreyi, halklar ve kltrleri oluturma ve datma gc verdiini ireli srmtr. nsanlarn yaamlarnda bilincin de yerini inkar etmeyen Gumilyev, hrs yetisine insanlarn yansra toplumlarn da sahip olduunu belirterek, toplumlarn ykseli ve klerini bu hrs yetisiyle aklamaya almtr. Toplumun hrs yetisini kullanma aracl ile 1200 1500 yllk bir zaman diliminde etnos, subetnos ve sper etnos gibi devrelerden getiini savunan Gumilyev, bu teorisini Avrasya corafyasna da uyarlamtr.417 Gumilyev kendi teorisinde sper etnos olarak tanmlad Slav, Trk ve Mool halklarnn birleiminden oluan Avrasyada, ngiliz ve Franszlara gre Trk ve Mool haklarnn Rusyann daha yakn dostlar olduunu savunmutur.418

Tihonrabov, Geopolitika, s. 306. Hrs teorisi (passionarzim) konusunda bkz; L. N. Gumilev, Etnogenez i Biosfera Zemli, (yayna hazrlayan A. . Kurki), (Moskova: Institut D-DK, 1997), 2.bask. veya Trke evirisi iin bkz; L. N. Gumilev, Kavimlerin Treyii ve Yeryzerindeki Yaam Blgeleri, Etnogenez ve Yeryz Biyosferi, (ev. Nuri Eypolu), (Ankara, tken, 2001). 418 L. N. Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, (Moskova: Progress-Pangeya, 1993), s. 31.
417

416

115

Gumilyev Avrupa merkezcilie kar km ve her Avrupalnn hayalinin dier kltrleri ortadan kaldrarak kendi kltrn evrensel klma olduunu iddia etmitir.419 Ayrca, Rusyann Batyla ittifak yerine Avrasya Birliini tercih etmesi gerektiini belirterek, sz konusu birliin geleneksel olarak Katolik Avrupaya, Mslman gneye ve ine kar olduunu vurgulamtr.420 Gumilyevin daha 1950li ve 60l yllarda yapt almalarnda ortaya koyduu bu grleri 1990larda Rusyada yeniden gndeme gelerek Yeni Avrasyacln dnsel kaynaklarndan birini oluturmutur.

2. Yeni Avrasyaclk Akm Bu akmn temel tezlerini anlatmadan nce akmn ismi konusuna aklk getirmek faydal olacaktr. zellikle Trk ve Bat literatrnde bu akm daha ok Avrasyaclk olarak isimlendirilmektedir. Rusyada d politika tercihlerini snflandrmak iin Stankevi tarafndan kullanlan Atlantikilik-Avrasyaclk tasnifinin yansmas olarak grlebilecek bu isimlendirme, aradan geen zaman zarfnda cidd bir grler sistematii oluturmu ve bu balamda tarih Avrasyaclk akmndan cidd farklar ortaya km bir dnce akm ve uygulama pratii iin yetersiz kalmaktadr. Bu bakmdan bu almada ou Rus akademisyenin de kulland Yeni Avrasyaclk kavram kullanlmaktadr.421 Tarihsel k noktas itibariyle Avrasyaclk akmna dayanan Yeni Avrasyaclk adan tarihsel kkeninden farkllk arz etmektedir. Her eyden nce,
Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, s. 54. L.N. Gumilev, Ot Rusi k Rossii (Moskova: Progress-Pangeya, 1994) , s. 302303. 421 Rusya Toplumsal Siyas Harekat Avrasya (OPOD Evraziya ), resmi grlerini ifade ettii programnda Yeni Avrasyacl iinde gelenekselcilik, jeopolitik, metafizik, yeni sa, yeni sol, ekonomide nc yol, halklarn hakk teorisini, etnik federalizm ve ontolojik felsefe benzeri unsurlar balamnda yeni tarihi misyonu biiminde tanmlamaktadr. Bkz; Evraziyskiy Vzglyad: Osnovne Printsip Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform (Moskova: Aktogeya-Tsentr, 2001), s. 22.
420 419

116

Yeni Avrasyaclk tarihi Avrasyaclktan farkl olarak hedef alann Avrupadan ABDye kaydrmtr. kinci olarak, tarihsel Avrasyacl esas itibariyle sa grl ve Sovyet devrimi kart aydnlar oluturmutur. Buna karlk Yeni Avrasyaclkta bata Rusya Federasyonu Komnist Partisi olmak zere eitli sol grler de aktif rol oynamaktadr. Son olarak, tarih Avrasyaclk, Rusyann Avrasya olmasnda Mool-Trk igalinin olumlu rol oynadn ideologu Savitskiy tarafndan dile getirecek kadar Trk sempatizan iken, Yeni Avrasyaclkta bunun tersi bir yaklam egemen olmu, Trk unsuruna zellikle Trkiye balamnda olumsuz bir deer yklenmitir.422 Bu unsur byk oranda birbiriyle etkileim iinde Yeni Avrasyaclk akmnn genel ehresinin belirlenmesini salamaktadr. SSCBnin knden geleneksel dman ABDyi sorumlu gren Komnistlerle, Batya kar byk g olunmas gerektiini syleyenlerin (Dugin ve benzerlerinin) grleri Yeni Avrasyacln ABD kartl niteliinin ortaya konmas ve beslenmesine meru bir gereke oluturmaktadr. Bu balamda geleneksel Rus ve Sovyet alglamasnda ABDnin dostu ve tarih rakip Trkiyeye de olumsuz deer yklenmektedir. Kuramsal anlamda, Yeni Avrasyaclk akm realist bir bak asyla g unsurunu ne karmaktadr. Ayrca, akmn Fransz ve Belikal yeni saclardan (Alan Benua, Jan Tiriar, Robert Stoykers) ve Alman jeopolitik okulundan (zellikle
Her ne kadar tarihi Murat Haci, Haydar Cemal ve benzeri baz politikac ve aydnlarn ne srd deiik Avrasyaclk modelleri nerdikleri gr sistematii itibariyle zellikle eski SSCB corafyasnda ve bugnk Rusyada bulunan Trk unsuruna ynelik olumlu ve znde tarih Avrasyac gre yakn duran bir yaklam sergileseler de, bu gr 1990larda gelien Yeni Avrasyaclk iinde etkin bir dinamik olamamtr. Fakat 1990larn sonundan itibaren Yeni Avrasyaclarn en nemli ideologlarndan Aleksandr Duginin Trkiye ve Trkler konusundaki grleriinin olumlu ynde deitii gzlemlenmektedir. Bu deiimin nedeni gibi Turkiye-Bat ve Trkiye-Rusya ilikilerindeki gelimeler gsteriilebilir. Yeni Avrasyaclar tarihi rakip ve Batnn sadk mttefiki olduu iin olmusuz deger ykledikler Trkiyenin Rusya ile ilikilerininin giderek guclenen bir srece girdiini, buna karlk Bat ile ilikilerinin giderek daha sorunlu hale geldiini grdler. Bat ile ile ilikilerdeki sorunlarn Trkiyede yeni mttefik araylarna hz kazandrmas Batya alternativ olma iddisndak Yeni Avrasyaclarn Trkiyeye bakn olumlu ynde etkiledi.
422

117

Karl Haushofer ve Karl Schmitt) etkilendii sylenebilir.423 lke iindeki dnsel kaynaklarn ise, Rusyann zg jeopolitik konumundan ve eitli etnik gruplarn sentezinden doan yaps nedeniyle evresindeki sorunlara mdahale hakkna sahip g olduu inancna dayanan Rus dinsel felsefesi, 1920-1930lardaki tarihsel Avrasyaclk ve Sovyet Avrasyacs Gumilyevin almalar oluturmutur.424 1990larda Element dergisi ve Evrzaiyskiy Vestnik dergisi benzeri yaynlar ile Arktogeya-Tsentr ve Fond Mira L. N. Gumilyeva (Gumilyevin Dnyas Vakf) benzeri merkezler Avrasyacln dnsel temellerinin yaylmas ve yeni almlar getirilmesinde nemli roller stlenmilerdir. Rusyada kuramsal anlamda Yeni Avrasyaclk akmna katkda bulunanlar iinde Aleksandr Dugin, Aleksandr Glivakovski, Yevgeni Morozov, Aleksey Fomenko gibi aydnlardan da bahsetmek mmkndr. Avrasya merkezli dnce Rusyada halen geni yank bulmaktadr. Her eyden nce, Rusyada komnizm ideolojisinin knn ardndan asker-sivil brokrasisinin zihinsel anlamda Avrasyac bir anlaya yakn olduu

sylenenebilir.425 kinci olarak, Avrasyac anlayn devletin d politikasnda 1993 1995 dneminde zaman zaman, 1996-1999da ise arlkl olarak uyguland ve bir nevi resmi Avrasyaclk sylemi gelitirildii belirtilebilir. nc olarak, Avrasyac anlay siyas partiler bakmndan da nem arz etmektedir ve izleri hem Rusya Federasyonu Komnist Partisinde, hem de milliyeti Vladimir Jirinovskinin Rusya Liberal Demokrat Partisinde grlebilir. Ayrca Avrasyacl temel ideoloji olarak
Andrei P. Tsygankov, Hard-Line Eurasianism and Russias Contending Geopolitical Perspectives, East European Quarterly, Cilt 32, Say 3 ( Sonbahar 1998), s. 318. 424 Ibid., s. 319320. 425 Bu gr 1516 Temmuz 2002de ASAM tarafndan Ankara Sheraton Otelinde yaplan Globalization, Security and the Nation State balkl konferansa katlan Rusyann Nijni Novgorod niversitesi Uluslararas likiler Blm Bakan Prof. Dr. Aleksandr Serguninle yaptmz bir sohbet srasnda dile getirilmitir.
423

118

kabul eden Aleksandr Dugin liderliindeki Rusya Toplumsal Siyas Harekt Avrasya ile Abdul-Vahit Niyazovun bakanln yapt Avrasya Partisininde siyas yelpazede yerini aldn belirtmek gerekir.426 Aradan geen srede Yeni Avrasyaclk akmnn nemli versiyonundan bahsedebiliriz. Bunlar Avrasya Harekt modeli, Sol Avrasyac model ve Primakov doktrini olarak da ifade edebileceimiz resmi Yeni Avrasyaclk olarak

adlandrlabilir. Yeni Avrasyaclk akm ierisinde yer alan bu modellerin ne kan ortak ynlerini ise yle sralamak mmkndr: ncelikle, her model de Avrasyac gelenee sadk kalarak, Rusyann zgn bir kimlik ve jeopolitik konuma sahip olduunu kabul etmektedir. kinci olarak, her de ABD hegemonyasna kar tavr iindedir. nc olarak, de ok kutuplu bir uluslararas sistem modeli neriyorlar. Son olarak, her model de Rusyann ncelik vermesi gereken alanlar ierisinde yakn evreye birincil nem atfediyorlar. Farkllklar ise ok kutuplulukta tercih edilecek mttefikler, Rusyann nceliklerini belirlenmesi ve gelime modelleri konusunda ortaya kmaktadr.

a) Avrasya Harekt (Dugin) Modeli Yeni Avrasyaclk akmnn en kkl versiyonu filozof Aleksandr Duginin almalar ekseninde gelimitir. Daha 1980lerin sonlarndan itibaren tarih Avrasyaclk dncesi zerinden Rusya iin yeni jeopolitik model oluturma abasna girien Dugin, bu konudaki en nemli almas olan Jeopolitiin Temelleri:

426

Anna Zakatnova, Evrazistvo-Ne Proekt Kremlya, Nezavisimaya Gazeta, 31 Temmuz 2001, www.ng.ru/politics/2001-07-31/3_proect.html ,

119

Rusyann Jeopolitik Gelecei balkl eserinde kendi Avrasyac yaklamnn temel tezlerini ortaya koymutur. 427 Dugin Avrasyacl, Rusyadaki halklarn, kltrlerin ve etnik gruplarn karlarna hitap eden ulusal lk olarak tanmlam ve amacnn Avrasyaclk dncesinin toplumda yaygnlatrlmas olduunu belirtmitir.428 Duginin bakanln yapt Avrasya Harekt, manifestosunda,

nceliklerini Rusyada geleneksel dinlerin (Ortodoksluk, slam, Musevilik ve Budizm) yapc sosyal diyalounu salamak, siyasal yap bakmndan Avrasya federalizmi, ekonomik alanda ise devlet ve zel sektr sentezinden oluan nc yol modelinin gerekletirilmesi olarak ortaya koymaktadr.429 Harekt, d politikada amalarn BDT ekseninde AB benzeri bir stratejik btnlemeye gidilmesi, bu btnlemenin Moskova-Tahran-Yeni Dehli-Pekin ekseninde

gelitirilmesi, Rusyann scak denizlere kn bar ve dostluk ilikileri erevesinde gerekletirmek, Bat ekseninde Avrupa lkeleriyle ilikilere ncelik vermek ve Pasifikte Japonya ile aktif ibirlii olarak belirtmektedir.430 Kresellemeyi, Batnn siyas-mal oligarik yaplarnn merkezinde

bulunduu tek kutuplu yeni dnya dzeni olarak gren ve kar klmas gereken tehlike olarak tanmlayan harekt, ok kutuplu sistemi savunmaktadr.431 ok kutuplu sistemin yeni dnyann gerei olduu savunulurken, kutuplarn geleneksel devletlerden deil, yeni btnlemi uygarlklar byk blgeler (prostranstvo) ve bu byk
427

blgelerin

bir

araya

gelmesinden

oluan

jeoekonomik

Aleksandr Dugin, Osnov Geopolitiki. Geopolitieskoe Buduee Rossii (Moskova: ArktogeyaTsentr 1999) 3. bask. 428 Andrey Levkin, to Takoe Evraziya, Kajdy (Poka?) Ponimaet Po-svoemy, www.smi.ru/2001/04/24/988131062.html (24 Nisan 2001). 429 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovne Printsip Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform), s. 14. 430 Ibid., s. 1415. 431 Ibid., s. 2023.

120

kuaklardan/blgelerden meydana gelecei iddia edilmektedir. Kutuplar Avro-Afrika (AB, slam-Arap Afrikas ve Tropikal Afrika byk blgelerini kapsamaktadr), Asya-Pasifik (Japonya, Gney Dou Asya lkeleri ve Hindiin ile Avustralya ve Yeni Zelanda byk blgeleri), Amerika (Kuzey Amerika, Orta Amerika ve Gney Amerika byk blgeleri) ve Avrasya Kta (Rusya, BDT lkeleri ve baz Dou Avrupa lkelerinin oluturduu Avrasya ttifak; kta slam lkeleri, Hindistan ve in byk blgeleri) kuaklarndan oluacaktr.432 Bu modelde Rusya genel anlamda Avrasya Kta kua iindeki Avrasya ttifak Byk Blgesinde yer almaktadr. Avrasya ttifak Byk Blgesinin bir tr gnlllk rzasna dayanan federasyon yapsn benimsemekle mmkn olacan ngren model, bu uygulamann ilk olarak Rusya iindeki Kuzey Kafkasyadaki anlamazlklarn zmnden balanmas gerektiini, daha sonra BDT iindeki Karaba, Krgzistan ve Tacikistandaki sorunlarn zmnde uygulanmasn ngrmektedir. Modelde Avrasya ttifak Byk Blgesi ile

Avrasya Kta Kuan oluturan dier byk blgeler (kta slam lkeleri, Hindistan ve in) arasnda politik-ekonomik btnleme zarureti vurgulanmaktadr. Model, bu btnlemenin in ve Hindistan Byk Blgeleri balamnda snrlar devlet

snrlaryla rtt iin daha kolay olabileceine dikkat ekerken, ktasal slam lkelerinin (ran, Pakistan, Afganistan, belki Trkiye, Irak ve Suriye) btnleme srecinin bu byk blgenin paral yaps nedeniyle daha zor olacan savunmaktadr.433 Avrasya ttifaknn BDT erevesinde yava yava

ekillendiini iddia eden model, Astanada ilan edilen Avrasya Ekonomik

432 433

Ibid., s. 23-24. Ibid., s. 43.

121

birliinin bunun gstergesi olduunu savunmaktadr.434 Model BDT eksenli bir Avrasya ttifak ile Avrasya ktasal jeoekonomik kua arasnda bir gei birlii olarak Avrasya Ortak Evini gndeme getirmektedir. Daha ok ekonomik-politik ierikli ve NAFTA benzeri bir blgesel yaplanma olarak nerilen Avrasya Ortak Evi, BDT lkeleri dnda, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, Yunanistan benzeri Ortodoks lkeleri, Dou Avrupa lkelerini, Moolistan, Hindistan, Afganistan ve Hindistan benzeri Asya lkelerini kapsamaktadr.435

b) Sol Avrasyac Model Yeni Avrasyaclk akmn Tarih Avrasyaclktan farkl klan zelliklerden birinin, iinde sol kesimi de barndrmas olduunu daha nce belirtmitik. zellikle, Rusya Federasyonu Komnist Partisi liderleri uluslararas ilikileri analiz ederken jeopolitik kuram esas alan bir yaklam ortaya koymulardr. Bir anlamda uluslararas dzenin analiz edilmesinde snf atmasna dayal Marksist-Leninist izginin yerini jeopolitik yaklamlar almtr. rnein, Komnist Parti Bakan Gennadiy Zyuganov, Rusya iin zm ve stratejik ncelikler nerdii almasn Corafyann Zaferi: Rusya Jeopolitiinin Temelleri eklinde isimlendirirken, Komnist Parti liderlerinden Rusya Federasyonu Duma Bakan Gennadiy Seleznev neredeyse jeopolitii komnist ideolojinin yerine koyarak, orta retim mfredatnda ders olarak okutulmas arsnda bulunmutur.436 Sol kesim ierisinde hem toplumsal destei hem de rgtl yaplanmas itibariyle en nemli g olan

Ibid., s. 70; Avrasya Ekonomik ibirlii iin bkz ; Anar Somuncuolu, Avrasya Ekonomik birlii: Rus D Politikasnda Yeni Bir Atak, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 15 (Temmuz 2001), s. 86-91. 435 Evraziyskiy Vzglyad , s. 71. 436 Ivan Kurulli, Geopolitika i Komunizm, www.russ. ru/journal/edu/99-02-23/kuril.html, (19 Aralk 2002).

434

122

Komnist Partisinin liderleri, hem Bat kart olmas hem de Rusyann zgn kimliini vurgulamas asndan, Yeni Avrasyacl kendilerine yakn bir gr olarak deerlendirmilerdir. rnein Seleznyov, Yeni Avrasyaclk akmnn temel ideologu olarak grlebilecek Aleksandr Dugini danman olarak greve getirirken, Zyuganovun nerdii ve bizim Sol Avrasyac model olarak tanmladmz uluslararas sistem ve Rusyann ncelikleri modeli Yeni Avrasyac akmn btn esas unsurlarn iinde barndrmtr. Zyuganov, modelinde nce uluslararas sistemin genel deerlendirmesini yapmtr.437 Teorik olarak ada uluslararas sistemin tek kutuplu, iki kutuplu ve ok kutuplu olabileceini belirten Zyuganova gre, fiili olarak Amerikan

egemenlii anlamna gelen tek kutuplu sistem Rusyann karlarna en zararl seenektir.438 ki kutuplu sistemde Bat kart en nemli lke olarak inin ne ktn vurgulayan Zyuganov, bu senaryoyu adan kabul edilir bulmamaktadr: Birincisi, inin kar kutup olmas kalknma sreci nedeniyle ancak uzun bir srede mmkndr. kincisi, iki kutuplu sistem tarihsel olarak kara ve deniz glerinin jeopolitik rekabetidir ve deniz gcn ABDnin temsil ettii noktada inin jeopolitik konumu kara gc roln oynamaya msait deildir. ncs, ikinci nedenle balantl olarak, ABD ve NATO egemenliine kar ancak Rusya ve inin stratejik ortaklnn kar koyabileceini belirtir. Fakat Zyuganov hzl bir ekonomik kalknma iinde olan ve ordusunu giderek glendiren inle, ekonomi kriz iinde bulunan ve askeri gc zayflayan Rusya arasnda eit bir ortaklk yaplamayacan da vurgulamaktadr. Bu grler nda, iki kutuplu sistemin gerekleme

Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobed: Osnov Rossiyskoy Geopolitiki (Moskova : yy.1997), s. 234. 438 Ibid., s. 234-244.

437

123

ihtimalinin az olduunu ve Rusya asndan kabul edilebilir olmadn belirten Zyuganov, son seenek olarak ok kutuplu sistemi deerlendirmektedir. Dou ve Bat arasndaki jeopolitik atmann her eyden nce AB, NAFTA, in, Japonya ve ASEAN lkelerinin ekonomik glerinin atmasyla ortadan kalktn savunan Zyuganov, Rusya iin gnmz koullarnda en iyi seenein ok kutuplu dzen olduunu ifade etmektedir. Rusyann dnyada dinamik gler dengesinin salanmas ynnde politika uygulamas gerektiini belirten Zyuganov, ABD ve NATOnun tek kutuplu egemenliine kar dengeleyici glerin ve kurumlarn desteklenmesini savunmaktadr. ok kutupluluun istikrarszlk ve sava yaratt grne de kar kan Zyuganov, bu durumdan sistemi deil, sistemin kurallarna uyum gstermeyen gleri sorumlu tutmaktadr. Modelin dikkat eken unsurlarndan biri Rusyann jeopolitik statsnn tekrar onarlmas iin ne srlen stratejidir. Bu strateji i uzlamann salanmasn, Rusya-Ukrayna-Beyaz Rusyann birlemesini ve eski Sovyet lkelerinin bir araya gelmesini ieren aamadan olumaktadr.439 zetle Zyuganov, Rusya iin nerdii model ile yeni Avrasyac akmn temel tezlerini kabul etmi ve bu yaklamn sol kesimdeki en nemli temsilcilerinden biri haline gelmitir.

c) Resmi Yeni Avrasyaclk: Primakov Doktrini Burada Resmi Yeni Avrasyaclkla kastedilen model esasnda Yeni Avrasyacln daha nce belirttiimiz temel unsurlarnn Rusyann resmi d politikasna yansmasdr. Buna ilikin ilk tartmay Yeltsinin danman Stankevi gndeme

439

Ibid., s. 244-260.

124

getirmitir.440 Stankevi 28 Mart 1992de yazd bir makalede,

Kozrevin d

politikasn Amerikan merkezli olmakla sulam, Rus d politikasnn Bat ve Asya arasnda denge kurmas gerektiini, SSCBnin kmesi ile Rusyann coraf anlamda Avrupadan uzaklatn, Rusyann eski SSCB mekan ile ilikilerini koparmamas gerektiini savunmutur. Stankevi ayrca, Rusyann Slav ve Trk, Ortodoks ve slam unsurlarnn karm ile olutuunu ve lke tarihinde ok byk rol oynam Trk ve Mslmanlarla karlkl anlay ve uzlamaya dayanan ibirliinin gerektiini belirterek, Uzakdou ve Latin Amerikayla ibirliine vurgu yapmtr.441 Yeni Avrasyac yaklamn unsurlarndan yakn evreye ncelik verme ve Amerikan hegemonyasndan rahatsz olmann 1993de ilan edilen d politika doktrininde de yer aldn gryoruz.442 Rusyann yakn evrede etkisini koruma abalar, Balkanlarda Batnn Miloevi kart politikalarna kar k, NATOnun genilemesine ynelik 1993den itibaren giderek artan tepkileri ile in, Hindistan ve ranla gelitirilen ilikiler Yeni Avrasyac yaklamn resmi politikaya yansyan unsurlar olarak grlebilir. Yeni Avrasyac yaklamn resmi politikada belirleyici olduu dnem ise Yevgeni Primakovun nce Dileri ve ardndan da Babakan olduu Ocak 1996Mays 1999 dnemidir. Bu dnemde Rus ulusal gvenlik ve d politikasnn

belirlenmesinde Primakovun grleri belirleyici olmu ve bu grlerin toplam Primakov doktrini (Rusa-kontseptsiya) deyimi ile literatrde yer almtr.

Gorbaev dneminde Sovyet d politikasnda Avrasyaclk ekseninin arlkl olduunu savunan gr iin bkz ; James F. Burke Gorbachevs Eurasian Strategy, World Affairs, Cilt.155, Say 4 (lkbahar 1993), s. 156-168. 441 Stankevich, Rusya Kendisini Aryor, s. 39-43. 442 Adomeit, Konseptualne Napravleniya Vneney Politiki Rossii, s. 17.

440

125

Primakova gre, uluslararas

sistem ok kutuplu bir dzene doru

evirilmekteydi.443 Bu balamda Rus ulusal gvenlik anlay ve d politikas uluslararas ilikilerde drt temel ilkeye dayanmalyd. ncelikle, Rusya eski atma cephelerinin yerini yeni blnme alanlarnn almasn nlemeliydi. Bu erevede NATOnun eski Varova Pakt blgesine genilemesine kar klmal, bu rgtn Avrupa gvenliinin temeli yaplmas abalarna olumsuz yaklalmalyd. kinci olarak, d ilikilerde belirleyen ve belirlenen zihniyeti terk edilmeliydi. nk bu tr bir bak as Souk Savatan taraflardan birinin galip, dierinin yenik kt anlayna dayanmaktayd. Oysa atma politikas her iki tarafn ortak abalaryla terk edilmiti. Ayrca, bu bak as dnyay kabul edilmez bir sistem olan tek kutuplu bir yapya itme eilimi tayordu. nc olarak, uluslararas ekonomik ilikilerin demokratiklemesi gerekiyordu. Bunun ilk anlam, ekonomik olanaklarn bencil politik amalar iin kullanlmasndan vazgeilmesiydi. Bu balamda ABD Kongresinin kard Kbayla ekonomik ibirlii iinde olanlar cezalandrmay ngren Helms-Berton yasas iptal edilmeli, dahas ran, Libya, Irak ve benzeri lkelere sert ekonomik yaptrmlar uygulamaktan vazgeilmeliydi. Ayrca, Rusyann da iinde bulunduu gei ekonomisi lkelerine ynelik ayrmc ticaret yasa ve uygulamalar (rnein, serbest piyasa olup olmama kstasna dayanan snrlamalar) terk edilmeliydi. Drdnc olarak, istikrarl bir dnya iin uluslararas toplumun anlamazlklarn zm, askeri alanda gven ortam ve silahszlanma iin yeni admlarn atlmas, gvenliin insani ve hukuki boyutunun glendirilmesi, gelime srecinde zorluklar

Evgeni M.Primakov, Mejdunarodnie Otnaeniya Nakanune XXI Veka:Problem, Perspektiv, Mejdunarodnaya Jizn, Say 10 (1996), s. 3-13.

443

126

yaayan lkelere yardm ve destek gibi amalarn yerine getirilmesinde koordineli biimde ve ibirlii temelinde hareket edilmeliydi. Primakov, Rusyann sadece i ekonomik ve federal boyuttaki amalarnn gereklemesine ncelik verilmesini ve byk g retoriine dayanan geleneksel d politikadan vazgeilmesini savunan Atlantiki ekol de eletirerek, hem i reformlarn yaplabileceini hem de ok boyutlu d politika uygulanabileceini, ikincinin birinciyi desteklemesi bakmndan nemli olduunu vurgulamtr.444 Primakovun uluslararas ilikiler sistemi ve Rusyann ulusal gvenlii konusundaki grleri Aralk 1997de kabul edilen Rusya Ulusal Gvenlik Doktrininin temelini oluturmutur.445 Doktrinde ncelikle uluslararas sistemde ok kutupluluk eilimin g kazand vurgulanarak, bir Avrupa-Asya lkesi olan Rusyann Avrasya blgesindeki stratejik konumu, doal kaynaklar, ekonomik ve bilimsel potansiyeli, nkleer gcyle uluslararas sistemin etkin glerinden biri olduu belirtilmekteydi.446 Doktrin, tehdit deerlendirmesi ve ncelikleri bakmnda da nemli hususlar ieriyor, Rusyann gvenliinin uluslararas arenadaki etkisi ile doru orantl olduu vurgulanarak, etkinin azalmasnn gvenlii de tehlikeye drecei savunulmaktayd.447 Nitekim, doktrinde en nemli d gvenlik tehdidi olarak Rusyann byk devlet konumunun zayflamas grlmekte ve d gler bu zayflamadan sorumlu tutulmaktayd. Bu tehlike doktrinde, Rusyann ok kutuplu sistemin etkin merkezlerinden biri olma amacndan rahatsz olan devletler, bir
Tatyana akleina, Vnenyaya Politika Rossii. Poisk Startegii, akleina (der.), Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 3, s. 376. Ayrca bu konuda bkz; Y. Primakov, Russia: Reforms and Foreign Policy, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Say 4 (1998), s.1-6. 445 Bu doktrinin tam metni iin bkz; Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, akleina (der.), Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 51-74. 446 Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, s. 51 ve 53. 447 Fedorov, Krizis Vneney Politiki Rossii, s. 40
444

127

yandan lke iinde etnik, dini ve dier anlamazlklar kullanarak lkenin toprak btnln bozmaa almakta, te yandan da nemli dnya sorunlarnn zmnde Rusyann nemini ve roln azaltc politikalar izlemektedirler. Bu durum Rusyann nemli ulusal karlarnn bulunduu Avrupa, Orta Dou, Orta Asya ve Kafkasya blgelerindeki etkinliini snrlayabilir ve zayflatabilir eklinde ifade edilmiti.448 Doktrinde ayrca, Rusyann Asya-Pasifik blgesindeki

entegrasyon srecinin dnda braklmasndan rahatsz olunduu vurgulanyordu. Bylece doktrinden anlalaca zere lke gvenlii ile byk devlet stats arasnda dorusal bir orant kuruluyordu.449 Doktrinde dier bir tehdit olarak BDT lkelerinin entegrasyon srecini tehlikeye drecek, yavalatacak veya durduracak her trl politik, etnik ve ekonomik krizlerin lke asndan zel nem tad, Rusya iin bu lkelerin dost, bamsz, istikrarl ve demokratik olmasnn nemli olduu vurgulanyordu.450 Belgede, askeri alanda Rusyaya ilikin tehditlerin varln halen srdrd fakat, yeni dengeler dikkate alrsa, gnn koullarnda Rusyaya ilikin dorudan ve byk lekli bir askeri saldr tehlikesinin bulunmad belirtiliyordu.451 Rusyayla bir g rekabeti tehlikesinin mevcut olduu ve askeri bakmndan en nemli d tehlikenin snrlardaki askeri atma ve gerginlik odaklar olduu da doktrinde ifade edilmiti. Kitle imha silahlarnn Rusyaya snr lke ve blgelerde yaylmas ve dier nemli devletlerin byk askeri glerinin Rusya snrlarna komu blgelerde konulanmas tehlike kayna kabul ediliyordu. Ayrca, NATOnun douya genilemesi ve Avrupa gvenliine egemen bir askeri politik yap niteliini

448 449

Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, s. 59. Fedorov, Krizis Vneney Politiki Rossii, s. 40. 450 Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, s. 59. 451 Ibid.

128

kazanmasnn ktann tekrar blnmesi ve yeni bir tehlike odann oluumu anlamna geldii vurgulanmt. Doktrin bu tehditler karnda Rusyann sergilemesi gereken tavr da ortaya koymutur. Bu erevede, dikkat eken en nemli husus Rusyann, bamsz bir devlet olarak varln srdrmesini tehlikeye drecek bir askeri saldr durumunda nkleer silah kullanma hakkna sahip olduunun vurgulamasdr.452 Bir yandan Rusyaya ynelik geni apl bir askeri tehdidin mevcut olmad belirtilen doktrinde, byle bir askeri saldr halinde nkleer silahla karlk verilecein belirtilmesi, nkleer g faktrn de hatrlatarak Rusyann kresel nemini

vurgulama girii olarak deerlendirilmelidir. Doktrinde, tehlikelere kar Rusyayla BDT yeleri arasndaki ikili ve ok tarafl ilikilerin glendirilmesi ve entegrasyonun derinletirilmesi, Rusyann kresel veya Avrupa ve Asya merkezli politik ve ekonomik kurumlarda eit ortak olarak yer almas ve bu erevede ABD, AB, in, Japonya, Hindistan ve dier lkelerle yapc ibirlii iinde olmas gerektii belirtilmiti.453 Gvenlik alannda Rusyann herkese eit ve blnmez gvenlik ilkesine dayanan kresel ve blgesel gvenlik yaplanmas kurulmasn destekleyecei vurgulanarak, Avro-Atlantik gvenliinin AGT merkezli yeniden inas, Asya Pasifik gvenlii iin aba

gsterilmesi ve sorunlarn zmnde BM daimi yelii statsnden yararlanlmas neriliyordu. Primakovun anlaynn Rus d politikada uygulanmas nemli sonular dourmutur. ncelikle Rus d politikasnn ok kutupluluk amac pratikte Rusyann tek gcn (bu rnekte ABDnin) egemenliine dayanan tek kutuplu
452 453

Ibid., s. 71. Ibid., s. 68.

129

uluslararas dzene kar kmas anlamna geliyordu.454 Primakovun dnya gr iinde ABD tek sper g olarak kabul edilmiyordu ve nerdii ok kutuplu sistem modelinde ABDnin uluslararas gcn sulandrma abas vard. Model, Rusya-in stratejik ibirliine ran da ortak alarak kar kutup oluturmay ngrmekteydi.455 Primakov, bu ibirliinin okuyabileceini savunmutur. Bu balamda Rus d politikasnn krersel boyuttaki politikalar da yeni bir evreye girmitir. Yeni evrede Bat ile yaknlama politikasnn yerini ABDnin, NATOnun ve genel olarak Avro-Atlantik uygarlnn etkisini bilinli bir biimde snrlandrc politikalar almaya balamtr.456 ABDye kar denge oluturmak iin Fransa, Almanya ve zellikle de inle zel ilikiler kurulmutur.457 Primakova gre NATO konusunda Rusyann iki temel ncelii vard: Souk Sava sonrasnda NATO ile ilikileri yeni bir ereveye oturtmak ve NATOnun douya genilemesini engellemek.458 NATOnun genilemesine kar k bu dnemdeki Rus d politikasnn temel nceliklerinden biri olmutur. Fakat NATOnun genilemesini engelleme konusunda Rusyann olanaklarnn snrllnn farknda olan Primakov, ncelikle bu genileme srecinin Rus ulusal gvenlii andan zararlarn asgariye indirmeye Krfezde ve Tayvan boaznda ABDye meydan

Ariel Cohen, The Primakov Doctrine: Russias Zero-Sum Game with the Unitewd States , www.heritage.org/library/categories/forpol/fyi167.html (21 Aralk 2000), s. 3. 455 Yeni Avrasyacln ok kutupluluk ve ABDye kar inle ittifak tezi Batclarn sert eletirilerine uramtr. rnein, Rusyadaki Carnegie Moscow Center aratrma merkezinin Bakan Yardmcs Dmitri Trenine gre, ABDnin Rusya karsnda stnln kabul etmeyen ve bu gce kar ok kutupluluu savunanlar, inle ittifak nermekle aslnda kendileri ile elikiye dyorlard. Bu ok kutupular nerdikleri ittifak modeli ile aslnda Rusyay inin kk orta yapmaktaydlar. Bylece, ok daha fazla avantaj bulunan ABDnin kk orta olmak yerine, inin kk orta olmay kabul ediyorlard. Bkz; D. Trenin, Tretiy Vozrast: Rossiysko-Amerikanskie Otnoeniya na Poroge XXI Veka, Pro et Contra, Cilt 5, Say 2 (Yaz 2000), s. 16. 456 Fedorov, Krizis Vneney Politiki Rossii, s. 37. 457 Ibid. 458 Primakov, Mejdunarodnie Otnaeniya Nakanune XXI Veka, s.11-12

454

130

almtir. Bu kapsamda Pimakov 4 Haziran 1996da Berlinde katld NATO Dileri Bakanlar toplantsnda lkesinin NATOnun douya politik genilemesini kabul edebileceini, fakat bu genilemenin askeri alana yanstlmasna kesinlikle kar ktklarn belirtti.459 Benzer ekilde, 26 Nisan 1996da anghay birlii rgtnn kurulmas, ranla gelitirilen ilikiler, Irakn ABD tarafndan bombalanmasna kar verilen sert tepkiler, NATOnun douya doru genilemesine sert kar klar ve 1999da Rus ordusunun Pritina karmas, Primakov doktrinin pratie yansmasnn arpc rnekleri olarak grlebilir.460 Primakovun BDT coarfyasna ilikin gr ve politikalar da halefi Kozrevden kkl biimde farkllk arz etmekteydi. ncelikle Pirimakov SSCBnin dalmasn katastrofik olumsuzluk olarak deerlendirmekteydi.461 Primakova gre aslnda BDTnin kurulmas SSCBnin kne kar iten ykselen tepkileri yumuatma amacn tamaktayd. BDT konusunda 1992-1993 dneminde nemli frsatlarn karldn vurgulayan Primakov, BDT corafyasn Rus d politikasnn temel ncelii ilan etmi ve Rusyann bu corafyadaki etkinliini glendirmesi
459 460

Background Chronology, Baranovsky (der.), Russia and Europe, s. 354. Primakov doktrini ve yansmalar iin bkz; Michael Waller, Primakovs Imperial Line, Perspective, Cilt 7, Say 3 (Ocak-ubat 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol7/waller.html (17 Mart 2002); Chandler Rosenberger, Moscow's Multipolar Mission, Perspective, Cilt 8, Say 2 (KasmAralk 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html. (17 Mart 2002); Aleksandr Golts, Stil Primakova, Intellectual Capital, Say 34 (1998), http://www.intellectualcapital.ru/iss234/icissue34.htm, (21 Aralk 2000); Igor Torbakov, Putins Russias Defines ts Foreign Policy Agenda http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072800.shtml (5 Mays 2001); Alexander Duleba-Karel Hirman, Russias at the End of Eltsins Era, http://www.ivo.sk/showivot.asp?Source=IVOtoday&Id=67 (23 Ocak 2003); Robert N. Service, The Primakov Doctrine, http://www.geocities. com/Athens/Ithaca/8738/Articles/9805tpd.html (23 Ocak 2003); Consolidation of Power by Primakov Marks the End of the Line for Reform in Russia, http://www.centerforsecuritypolicy.org/index.jsp?section=papers&code=98-D_161 (23 Ocak 2003). Ayrca Rus d politikasnda Primakovun gr ve politikalarnn kendi kaleminden geni bir deerlendirilmesi iin bkz; Evgeni Primakov, God Boloy Politike (Moskova: Soverenno Sekretno, 1999). 461 Primakov, God Boloy Politike, s. 385. Primakovun SSCBnin kne ilikin bu grleri Aralk 1995deki seimlerin sonucu oluan Duma tarafndan byk destek grmtr. Bu erevede Duma 1996da SSCBnin kn ilan eden Belovejsk Anlamasnn hukuki geerlililiinin omad ynnde karar kabul etmitir. Dmitriy E. Furman, O Buduem "Postsovetskogo Prostranstva" , Svobodny Msl, Say 6 (1996), s. 36.

131

gerektiini vurgulamtr.462 Bu balamda Primakov BDT politikasn iki temel ilke zerine kurmutu: BDT corafyasnda entegrasyon srecini hzlandrmak ve bu corafyadaki atmalar (Grc-Abhaz, Grc-Osetin, Karaba, Dinyester ve Tacikistan) zmek.463 Bu balamda Primakov ilk resmi yurtd ziyaretlerini 1996da Trkmenistan ve Ukraynaya yapm, grev sresi boyunca BDT ncelik verdii konu olmutur.464 Primakov dneminde BDT corafyasnda entegrasyonu derinletirmek iin nemli admlar atlm, bu erevede 2 Nisan 1997de Rusya-Beyaz Rusya ttifak Anlamas,465 31 Mays 1997de Rusya-Ukrayna Dostluk, birlii ve Ortaklk Anlamas466 ve Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan ve Krgzistan arasnda sonradan Tacikistann da katlaca Gmrk Birlii Anlamas imzalanmtr.467 Rusya Primakovun BDT corafyasnda gerginlik odaklarn zme amacna uygun olarak zellikle Karaba ve Grc-Abhaz atmalarnda aktif rol almaya almtr.468 zetle, 1990larn ortalarndan itibaren i ve d gelimelerin etkisiyle Rusyada Yeni Avrasyacln Rus dnce hayatnda etkinlik kazand

grlmektedir. Bu sre

i politikada kendini kkl reform yanls Atlantiki

anlayn etkisini nemli lde zayflatma ve ar milliyetilerle komnistlerin etkinlik kazanmas eklinde gstermitir. Bu dnemde Yeni Avrasyac dncenin
Aexseev, The Challenge of Relations with Former Republics, s. 47. Primakov, God Boloy Politike,.s. 386-387. 464 Aexseev, The Challenge of Relations with Former Republics, s. 47. 465 Bu anlamann tam metni iin bkz; Dogovor o Soyuze Belorusi i Rossii, akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 326-328. 466 Bu anlamann tam metni iin bkz; Dogovor o Drujbe, Sotrudniestve i Partnerstve mejdu Rossiyskoy Federatsiey i Ukrainoy, akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt 4, s. 340-353. 467 Primakov, God Boloy Politike, s. 387. Ayrca bu dnemde Rusyann BDT politikas konusudaki deerlendirmeler iin bkz; Dmitriy E. Furman, O Buduem "Postsovetskogo Prostranstva" , Svobodny Msl, Say 6 (1996), s. 36-50; SNG.Naalo ili Konets storii?, Nezavisimaya Gazeta (26 Mart 1997), s. 3-4; A. H. Mihaylenko, Mejdu Rossiey i Zapadom, Svobodny Msl, Say 12 (1999), s. 46-58. 468 Bu konuda bkz; Primakov, God Boloy Politike, s. 395-424. Ayrca Rusyann bu dnemde Karabaa ilikin abalar iin bkz; Cafersoy, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye, s. 24-29.
463 462

132

tezleri Rus d politikasnda da giderek etkinlik kazanmtr. Yeni Avrasyac anlay 1992-1993 dneminde Rus d politikasndaki Atlantiki anlayn politikalarna kar km, 1993-1995 dneminde ise i gelimelerin de katks ile bata BDT corafyas olmak zere eitli alanlarda tezlerini belirli oranda kabul ettirmitir. zellikle Yevgeni Primakovun Dileri Bakanl ve ardndan da Babakanlk yapt 1996-1999 dneminde Yeni Avrasyac anlay Rus ulusal gvenlik anlay ve d politikasnn ekillenmesinde belirleyici rol almtr.

133

BLM III YELTSN DNEMNDE ULUSAL GVENLKTE TEMEL SORUNLAR Rusyann ulusal gvenlik anlay asndan en az d gvenlik ncelikleri kadar, i dinamiklerden kaynaklanan sorunlar da nemlidir. sorunlar nemli klan gelime, her eyden nce, uluslararas arenada gvenliin anlamnn sadece d askeri ve siyasi tehdit deerlendirmesi ile snrl kalmayarak, isel faktrleri de kapsayan geni bir anlam kazanmasyd. te yandan, SSCBnin knde d askeri ve siyasi tehditten ok, Sovyet ekonomisinin kriz durumu ve etnik atmalarn ne kt bir i sre nemli olmutu. Bu balamda hem gvenliin i sorunlar da ieren geni bir anlam kazanmas hem de SSCB k rneinde i dinamiklerin etkin rol yeni Rusyann ulusal gvenlik nceliklerinde i sorunlarn nemini artrd. Bu erevede, Rus ulusal gvenlii iin hayati neme haiz i sorunlar lkenin toprak btnlnn salanmas iin merkezka eilimlerin kontrol altna alnmas, ayrlklk giriimlerinin engellenmesi, ekonominin kriz durumu ve son olarak Rus ordusunun reform edilmesi biiminde sralanabilinir. Toprak btnln korumu, ekonomik reformlar sonucu krizden km ve yeni koullara uygun askeri yenilenmesini yapm bir Rusyann, hem uluslararas arenadaki konumunun glenecei hem de kendi vatandalarnn gvenliini daha iyi salayaca dnlmekteydi.469 Rusya iin en nemli isel nceliklerin banda eski Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) snrlar temelinde corafi btnln korunmas
469

Mahmut Gareyev, Russias Priority Interests, David Lai (der.), Global Perspectives. International Relations, U.S. Foreign Policy and The Viesw From Abroad (London: Boulder, 1999), s. 128.

134

gelmekteydi.470 Nitekim 1993de ilan edilen ve ayn zamanda Rusyann yeni dnemdeki ulusal gvenlik anlaynn erevesi izen Rus D Politika Doktrininde de Rusyann birlii ve toprak btnlnn korunmas temel ncelik olarak ortaya konulmutu.471 1997 tarihli Ulusal Gvenlik Doktrininde de lke btnlnn etnik ve blgesel ayrlklk tarafndan tehdit edildii, bu tehdidin ncelikli hedefinin Rusyann federatif yapsn konfederal bir sisteme dntrmek olduu, gerekli nlemlerin alnmamas halinde lke btnlnn tehlikeye decei vurgulanmtr.472 sorunlardan Rusyann gvenliini tehdit eden bir dier unsur ekonominin kritik durumuydu. Tehlikenin bertaraf edilmesi iin kkl ekonomik reformlar gerekliydi.473 1993 tarihli d politika doktrininde Rusyada ekonominin dinamik ve canl gelime iinde olmasnn lkenin yaamas ve ulusun kurtuluu iin temel art olduu vurgulanm, bunsuz uluslararas toplumun eit ve etkin yesi olunamayaca ifade edilmiti.474 Ekonomideki kriz durumu 1997 tarihli Ulusal Gvenlik Doktrininde de ulusal gvenlii tehlikeye sokan en nemli sebep olarak belirtilmiti.475 Doktrinde kriz durumu retimin azalmas, yatrm ve giriimciliin azalmas, bilimsel ve teknolojik alt yapnn dalmas, ziraat sektrndeki gerileme,

Bkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 5. Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 19. 472 Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, s. 58 ve s. 65. 473 Bkov, Natsionalnaya Bezopastnost Rossii, s. 7. Rusyada ekonomik sorunlar ve lke gvenlii ilikisi konusundaki deerlendirmeler iin bkz: V. Medvedev, John E. Tedstrom ve Arlo Schultz, Problems of Russias Economic Security, Russian Social Science Review, Cilt 39, Say 6 (Kasm/Aralk 1998), s. 4-23; Anatoliy V. Vozjennikov ve A. A. Proxojev, Gosudastvennoe Upravlenie i Natsionalnaya Bezopasnost Rossii (Moskova: zdatelstva RAGS 1998); gor Y. Bogdanov, A. P. Kalinin ve Y. N. Rodionov, Ekonomieskaya Bezopastnost Rossii: Tsifr i Fakt 1992-1998 (Moskova: SP RAN, 1999); gor Y. Bogdanov, Ekonomieskaya Bezopastnost Rossii: Teoriya i Praktika (Moskova: SP RAN, 2001); E. A. Oleynikov (der.), Ekonomieskaya i Natsionalnaya Bezopastnost (Moskova: zdatelstvo Ekzamen, 2004). 474 Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, s. 29. 475 Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii, s. 56.
471

470

135

mali sistemin dalmas, federal bte gelirlerinin azalmas ve devletin borlarnn artmas biimde tanmlanmt. Yeni dnemde Rusyann gvenlii bakmndan askeri gcn konumu da nemli konularn banda gelmekteydi.476 Souk Savan sona erii ve SSCBnin k ile kresel ve blgesel gvenlik dengelerinin deiimi yeni yaklamlar gerektirmiti. Topraklarnn 22,4 milyon kmden 17 milyon kmye dmesi ve ekonominin kriz durumu ordunun boyutu ve ihtiyalarnn tekrar deerlendirilmesini gerektirmekteydi. Rus ordusu Sovyet ordusunun temelinde oluturuluyordu, fakat ideolojik temeli ile organizasyon yapsnn kkl bir deiiklie ihtiyac vard. Dolaysyle askeri reform artt. Bu erevede, blmn kalannda Rusyann ulusal gvenlik ncelikleri

ierisinde toprak btnl, askeri ve ekonomik boyutlu i sorunlarn rol ve alma abalar zerinde durulacaktr.

A. Rusyada Toprak Btnl Sorunu 1. Rus Federalizmi ve Ayrlklk Sorunu Yeni Rusya devletinin en nemi i meselelerinden biri lkenin toprak btnln tehdit eden etnik ve blgesel ayrlklk sorunlarn zmek ve merkez-blge ilikilerini yeni bir siyasal yap iinde tekrar dzenlenmekti. Sovyet dneminde Rusya, SSCB iinde Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti ismiyle yer alan, 89 yeli bir federasyondu. Federasyonu oluturan sujelerin 32si etnik-blgesel esaslar (21 zerk cumhuriyet, 1 zerk blge, ve 10 zerk yre-okruq), 57si ise blgesel idari kstaslar (49 blge-oblast, 2 diyar/kray ve 2 federal kent) temel alnarak

476

Arbatov,Russian Security Interests and Dilemas, s. 422.

136

oluturulmutu.477 Sovyet sisteminin miras olan bu yaplanma Bolevikler tarafndan 20. yzyln banda eski Rus mparatorluu iindeki halklarn hem yeni kurulan Sovyet devleti ierisinde kalmasn salamak, hem de Leninin milletlerin kendi kaderini belirleme hakkna bal kalmak adna retilmi bir formld.478 Esasnda sadece formel olarak birer federasyon olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC)nin uygulamada federasyon olmamas Gorbaevin reform politikalar ve Gorbaev-Yeltsin ekimesi ile yeni bir mecraya girdi. Gorbaevin sistemin reformunu ngren politikalar hem SSCBnin hem de RSFSCnin formel federatif yapsn tartmaya at. Bu tartmann etnik ve idari boyutu federasyonun ilevi ve merkez-evre ilikilerinin yeniden dzenlenmesi taleplerini beraberinde getirdi. Merkezi otoritenin zayflamas SSCB iinde olduu gibi, RSFCS iinde de Rus olmayan halklarnn milli kltrlerine dn ve milli bilinlenme hareketleriyle siyasi talepleri gndeme getirirken, idari kriterler esasnda oluturulmu federe yaplar federasyon-federe birimler arasndaki ilikinin yeniden dzenlenmesi abas iine girdiler. Hem Rus olmayan halklarn hem de idari kstaslarla federasyon yesi birimlerin bu talepleri SSCB ve RSFSCnin siyasi elitleri aras iktidar ekimesinde etkin bir koz olarak kullanld. Mihail Gorbaev bakanlndaki SSCB ynetimine kar iktidar mcadelesine girien RSFSC Bakan Boris Yeltsin ve ekibi, merkezi zayflatmak amacyla, RSFSCdeki zerk cumhuriyetlerin ynetimlerinin egemenlik araylarn
477

desteklemi

ve

alabildiiniz

kadar

egemenlik

aln

tavrn

Aleksei M. Salmin, Russias Emerging Stathood in th National Security Context, Baranovsky (der.), Russia and Europe, s. 112. 478 Bu konuda bkz; K. T. Kuravili, Federativnaya Organizatsiya Rossiyskogo Gosudarstva (Moskova: Kompaniya Sputnik, 2000), s. 10-42; Stephan Kux, Soviet Federalism, Problems of Communizm (Mart-Nisan 1990), s. 7-15.

137

benimsemiti.479 Buna karlk Gorbaev ynetimi, RSFSC iindeki birimleri Yeltsin ynetimine kar kkrtmt. Bu srecin sonucunda otonom birimler federasyonun varln tehlikeye drecek boyutta geni zgrlkler elde ettiler. Yeni Rusyann federatif yapsnn yeniden yaplanmas bakmndan drt nemli gelimenin belirleyici nitelii olmutur: 12 Haziran 1990da Rusyann egemenliini ilan etmesi; 1992 tarihli yeni Federasyon Anlamas; Aralk 1993de Rusya Anayasasnn kabul edilmesi ve ubat 1994den itibaren merkez ve federe birimler arasnda imzalanan ikili yetki paylam anlamalar. Bu kapsamda ilk nemli gelime Rusya Halk ilan Vekilleri ettii 1. 12 Kongresinin Haziran 1990 Rusyann tarihli

egemenliini/bamszln

Egemenlik/Bamszlk Bildirgesi olmutur.480 Federasyon yeleri lkenin siyasi yapsndaki duyarllklarn ilk olarak bu bildirgenin kabul srasnda ortaya koydular. Parlamentodaki ilk oylamada devletin isminin Rusya olmas

kararlatrlmsa da, federasyon yelerinin basks ile ertesi gn tekrar yaplan oylama ile hem Rusya, hem de Rusya Federasyonu isimlerinin beraber kullanlmas karara baland.481 Bildirgenin 9. maddesinde federasyon yelerinin yetkilerinin geniletilmesi ngrld.482 Yeltsin ynetiminin Gorbaev ynetimine kar mcadelesinde nemi bir politik kazanm olan bu bildirge, ayn zamanda federe yelerin daha fazla egemenlik taleplerini tevik etti.483

Dmitriy Olanskiy, Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni, Pro et Contra, Cilt 5, Say 1 (K 2000), s. 37. 480 Jeff Kann, What is the New Russian Federalism?, Brown (der.) Contemporary Russian Politics, s. 377. 481 Valentin Federov, Neobyazetelny Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stran, Bezopastnost Evrazii, Say .3 (Haziran-Eyll 2001), s. 280. 482 Deklaratsiya O Gosudarctvennom Suverinitete Rossiyskoy Sovetskoy Federativnoy Sosialistieskoy Respubliki, http://www.cityline.ru/politika/doc/dogs.html. 483 Kahn, What is the New Russian Federalism?, s. 377.

479

138

Bu gelimeler ekseninde bata Tataristan, Yakutistan ve eenistannguetya olmak zere, Rusya iindeki btn zerk cumhuriyetler 1990-1992 dneminde egemenliklerini ilan ettiler.484 zellikle, 1 Kasm 1991de eenistann ve 21 Mart 1992de Tataristann Moskova ynetiminin tehdit ve itirazlarna ramen Rusyadan bamszlklarn ilan eden referandumlar yapmalarnn ardndan, Tuva ve Yakutistan cumhuriyetleri de kendi topraklarnda Rusya Federasyonu

Anayasasnn geerli olmadn ilan edince, Rusyann gerek bir paralanma tehlikesiyle kar karya olduunu aka ortaya kt.485 Bir yandan bu bamszlk talepleri, te yandan da blgesel-idari nitelikli federasyon yelerinin daha fazla yetki talepleri, lkenin toprak btnln tehlikeye drecek boyuta ulamt.486 Ayrca, nceden de deindiimiz zere, bamszln ardndan Yeltsin ile parlamento arasndaki siyasal ekime merkezi devleti iyice zayflatmt. Bunun zerine Rusyann da Sovyetler Birlii gibi paralanmasn engellemek iin harekete geen federal ynetim, glenen blgeselleme ve ayrlklk eilimlerini denetim altna almak ve mevcut siyasal birliktelii yeni temellerde tekrar ina etmek amacyla 31 Aralk 1992de Federasyon Anlamas imzalamay nerdi. Federasyon Anlamas 1992de Tataristan ve eenistannguetiya cumhuriyetleri dndaki btn federe yeler tarafndan imzaland.487 Yeni Federasyon Anlamas cumhuriyet-respublika, blge-oblast ve zerk yreavtonomny okrug benzeri birimlerle ayr ayr imzalanan tr anlama ve iki

Emil Payin, Seperatizm and Federalism in Contemporary Russia, Heyward Isham (der.) Remaking Russia: Voices From Within ( New York: M. E. Sharpe nc., 1995), s.189. 485 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina , s. 78. 486 Anar Somuncuolu, Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s. 45. 487 Olanskiy, Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni, s.38.

484

139

protokolden oluuyordu.488 Federasyon Anlamasnda cumhuriyetlerin federasyonun temel ta olduu vurgulanm, egemenlik ve kendi kaderlerini belirleme haklar tannm, federal ynetimin blgesel nitelikli yasal hak ve yetkileri ierisinde kalan ilere izinsiz mdahalesi yasaklanmt.489 mzalanan protokollerden biri ile de federal parlamentonun kurulmas ngrlen iki kanadndan biri federasyon yelerine tahsis edilmi ve bu yapnn yelerinin yars etnik temelde oluturulmu yelere (cumhuriyetlere ve zerk yrelere ) verilmiti.490 Rusya Federasyonunun federatif yapsnn belirlenmesini dzenleyen bir dier temel ereve 12 Aralk 1993de halk oylamas ile kabul edilen yeni Rusya Federasyonu Anayasas ile ortaya kondu. 1993de halk oylamasyla kabul edilen, fakat 12 federasyon yesi tarafndan ret edilen Rusya Federasyonu Anayasasnn 5. maddesinin 1. blmnde btn federasyon yelerinin eit haklara sahip olduklar ilan edilmiti. Anayasann dier maddeleriyle milli cumhuriyetlere eitli ayrcalklar tannm ve 5. maddesinin 2. blmnde milli cumhuriyetlerin birer devlet olduklar da yazlmt.491 Anayasada Rusya Federasyonu iinde alt eit federasyon yesi olduu tespit edilmiti: 21 cumhuriyet-respublika, 6 diyar-kray, 49 blge-oblast, 2 federal kent (Moskova ve St. Petersburg), 1 zerk blge (Yevreyskaya-Yahudi) ve 10 zerk yre-okrug.492 Anayasada cumhuriyetlerin kendi anayasalar ve geri kalan dier federasyon yelerinin kendi tzkleri olmas gerektii belirtilmiti.

Bu konuda bkz; R. G. Abdullatipov ve L. F. Boltenkova (der.) Federativny Dogovor. Dokumnety.Komentarii (Moskova: zdatelstvo Respublika, 1992). 489 Dogovor O Razgranieniyi Predmetov Vedeniya i Polnomoiy Mejdu Federalnmi Organami Gosudarstvennoy Vlasti Rossiykoy Federatsiyi i Organami Vlasti Suverennh Respublik v Sostave Rossiyskoy Federatsiyi, http://www.cityline.ru/politika/doc/fd1.html (21 Aralk 2000). 490 Protokol k Federativnomu Dogovoru, A. Strashiun, Federalnoe Konstitutsionnoe Pravo Rosii: Osnovnye stochniki po Sostoyaniyu na 15 Sentyabrya 1996 goda (Moskova: zdatelstvo NORMA, 1996), s. 198-199. 491 Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsiyi, Konstitutsiyi Stran SNG , (Almat: Jeti Jarg, 1999), s. 263 492 Federov, Neobyazetelny Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stran, s. 280.

488

140

Daha ok konfederatif nitelii ne kan Federasyon Anlamasna oranla yeni Anayasa daha fazla federatif nitelik arz etmekte ve federal ynetimin yetkilerini glendirmeyi ngren bir anlay benimsemekteydi. Fakat yeni anayasada da merkez ve blgeler arasndaki yetki paylam kesin olarak belirlenmeyerek, yeni problemlerin domasna neden olundu.493 Bu durum federal ynetimle yeler arasnda kesin yetki paylamn ieren yeni dzenlemeleri gerektirdi. Bylece Rusyadaki federasyon sistemini esas olarak belirleyen unsurlar federasyon yeleri ve federal merkez arasnda yetki paylamnn dzenlemesini ieren ikili anlamalar gndeme geldi. lk olarak, ubat 1994te Tataristan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu ynetimleri arasnda sorumluluk ve yetki paylamn belirleyen bir anlama imzaland.494 Daha nce Federasyon Anlamasn imzalamayan ve Anayasa halk oylamasn boykot eden Tataristan, bu anlamayla Rusya Federasyonu iinde yer aldn kabul etti ve 1991-1993 yllarnda elinde bulundurduu baz zgrlklerini kaybetse de, dier federasyon yelerine nazaran bir ok imtiyaz, zellikle de ekonomik imtiyazlar elde etti.495 Tataristan anlamasnn ardndan, Rusya dier etnik cumhuriyetlerle de ikili anlamalar imzalama yoluna gitti. Fakat milli cumhuriyetler lehine federal sistemde doan bu dengesizlik blgesel-idari nitelikli dier yelerin endiesine neden oldu. Ayrca bu durum Rusyada dengesiz bir federe yap oluumunun ortaya kmasna da yol at. Bu da ikili anlamalarn blgesel-idari yelerle de yaplmasn salad.

Aleksandr Sergunin, Region i Finansovo-Politieskiy Krizis v Rossiyi- Mejdunarodnye Aspekt, Aleksey Malaenko (der.), to Hotyat Region Rossiyi? (Moskova: Carnegie Tsentr, 1999), s. 27 494 Leokadia Drobizheva, Power Sharing in the Russian Federation: The View from the Center and from the Republics, Gail W. Lapidus ve Svetlane Tsalik (der.), Preventing Deadly Conflict: Startegies and Institutions (Moskova: Carnegie Corparation of New York, 14-16 Avgust 1996), http://www.ccpdc.org/pubs/moscow/6.html (14 Eyll 2000), s. 3. 495 N. M. Moukharaiamov, The Tataristan Model: A Situational Dynamic, P. J. Stavrakis (der.), Beyond the Monolith: The Emergence of Regionalism in Post-Soviet Russia (Washington DC: The Woodrow Wilson Center Pres, 1997) s. 221-222.

493

141

1994-1998 dneminde 89 yenin 46s ile yetkili paylam ve merkez-blge ilikilerini dzenleyen ikili anlamalar imzaland.496 Fakat bu gelime de, federasyonun dengesizliini ortadan kaldrmaya yetmedi. Anlamalarn sonucunda siyasi ve ekonomik olarak daha gl olan Tataristan, Bakurdistan ve Yakutistan (Saha) Cumhuriyetleri, dier cumhuriyetlere ve blgelere gre daha avantajl anlamalar yaptlar.497 Genel olarak ise, milli cumhuriyetler blgelere gre birok ayrcalk elde etti ve dengesiz federasyon modeli daha da belirginleti.498 Btn bu abalara ramen Yeltsin dneminde federasyon yelerinde merkezka eilimlerinin gl olduu grlmektedir. Bu merkezka eilimleri kendini siyasi-etnik ayrlklk, hukuki ayrlklk, parlamenter ayrlklk, idaripersonel ayrlklk, politik-partici ayrlklk ve ekonomik (mali ve bte) ayrlklk biimlerinde gstermitir.499 Ayrlkln en nemli rneklerinden biri yasal zeminde yaanmtr. Rusya Federasyonu Genel Savclnn verilerine gre, 1999a gelindiinde, blgesel hukuk kanun ve kararlarnn % 70i federal mevzuata u veya bu ekilde uymamakta, % 30-40 ise ak olarak anayasaya ve federal kanunlara aykrlk arz etmekteydi.500 Federasyon yelerinin bu merkezka eilimlerinin temel amac Rusya Federasyonunun bir paras olarak varln srdrmek, fakat mmkn olduunca merkezle gevek ilikiler ierisinde bulunmakt. Aada zel bir rnek olarak anlatacamz eenistan konusu ise Rusyadaki merkezka eilimlerin ynn iki

Kahn, What is the New Russian Federalism?, s. 378. Somuncuoglu, Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, s. 46. 498 Ibid. 499 Rusyada merkezka eilimlerinin eileri konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Olanskiy, Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni, s. 39-62; Somuncuolu, Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, s. 48-60; Valery Stepanov, Etnic Tensions and Separatism in Russia, Journal of Ethnic and Migration Studies, Cilt 26, Say 2 (Nisan 2000), s. 305-332. 500 Olanskiy, Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni, s. 41
497

496

142

farkl biimde etkilemitir. ncelikle merkezi ynetimin bamszlkta srarc olarak Rusyann toprak btnln bozan eenistana sava amas (ve ardndan sava sonrasnda da eenistann karlat sorunlar) federasyon yelerinin 1990larn banda ne srdkleri benzer siyasal ayrlklk taleplerini dile getirmekten kanmalar sonucunu dourmutur. Fakat ayn zamanda Rusyann eenistan savan kaybetmesi ve imzalanan Hasavyurt Anlamas merkezi ynetimin ne kadar zayf olduunu ortaya koymu ve federe yelerin daha gevek federasyon ve daha fazla yetki ieren taleplerini glendirmitir.

2. zel Bir rnek: eenistan Rusyadaki merkezka eilimler ierisinde eenistan farkl bir rnek tekil etmitir. Bunun en nemli nedeni eenistann dier federasyon yelerinden farkl olarak 1 Kasm 1991de ilan ettii bamszlndan feragat etmeyerek, Rusyann toprak btnl ierisinde bulunmay aka ret etmesidir. Nitekim bu ama erevesinde eenistan kendisini federasyonun bir paras yapabilecek Federasyon Anlamasn imzalamam, 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasas oylamasna katlmam ve federe merkezin srarlarna ramen ikili anlama imzalamaya yanamamtr. Cahar Dudayev bakanlndaki eenistan ynetiminin temel tezi lkelerinin 19. yzylda Rusya imparatorluu tarafndan igal edildii, ayn durumun SSCB zamannda da srdrld ve bu iktidarn meru olmadna dayanmaktayd. Bu balamda een halknn srekli kar direni iinde olduu ve bu direniin sonucu olarak da hem arlk Rusyas hem de SSCB tarafndan zlm grd ifade edilmekteydi. Nitekim 19. yzyldaki Rus igaline kar eyh Mensur ve eyh amil liderliindeki 30 yllk (1835-1865) direni, sonrasnda 1918de kurulan Kuzey

143

Kafkasya ve Dastan Cumhuriyetinin (ksa sre iinde Dastan ve Dallar biiminde ikiye ayrlmt) 1920de tekrar Sovyet Rusya tarafndan igali sonucu bamszln kaybetmiti. Ayrca, 19 yzyl sonunda Osmanl mparatorluuna g konusu ile 1944de Stalinin emriyle eenistandan Sibiryaya srlme sreci de bu bask ve zulmn somut rnekleri olarak sunuluyordu. een ynetimi, yeni dnemde een halknn kendi kaderini belirleme hakknn olduunu ve bu erevede yaplan halk oylamas ile bamsz bir devlet olarak varln srdrmek iradesini gsterdiini belirtiyordu. 501 Sovyet dneminde RSFSCnin iinde nce een zerk Blgesi, daha sonra ngueen zerk Blgesi, Sibirya srgnn sona erdii 1957den itibaren de een-ngu zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti idari taksimat altnda yaayan eenlerin bamszlk yanls tavr ve eylemleri Rusya ynetimi tarafndan kabul grmemiti. Fakat Rusya 1991-1994 dneminde zelikle i politik gelimeler (nce liberal deerlerin ykselite olmas502 ve daha sonra da bakan-parlamento ekimesi) nedeniyle blgeye dorudan mdahalede bulunamamt. Moskova

ynetimi eenistann bamszlk giriimini, Rusyann toprak btnl ierisinde kalmay benimseyen Doku Zavgayev, Bislan Kantemirov ve Umar (mer)

eenistan sorunu konusunda geni deerlendirmeler iin bkz; Aleksey Malaenko ve Dmitri Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v ene, ene v Rossiye (Moskova: Gendalf, 2002); Carlatto Gall ve Thomas de Wall, Chechnya :Calamity in the Caucasus (New York: New York University Pres, 1998); Antero Leitzinger, Ichkeria-The Final Fight For Freedom, Antero Leitzinger (der.), Caucasus and an Unholy Alliance, (Finland, Kirja-Leitzinger, 1997), s. 235-295; John B. Dunlop, Russia Confronts Chechnya, (United Kingdom: Cambridge University Pres, 1999); Mustafa Budak, Dnden Bugne eenistan, Yeni Trkiye: Trk Dnyas zel Says II, Cilt 3, Say 16 (Temmuz-Austos 1997), s. 2037-2054; Muktedir lhan, eenistann Bamszlk lannn Hukuki Dayanaklar, Yeni Trkiye: Trk D Politikas zel Says , Cilt Say 3 (Mart-Nisan 1995), s. 326-328. 502 eensitan sorununa Rus liberallerinin bakn ortaya koyan bir deerlendirme iin bkz; Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed, iinde Demokratiya na Fone eni blm , s. 510-553.

501

144

Avturhanov gibi een liderlere mali, siyasi ve hatta een ynetimin iddialarna gre askeri destek vererek nlemeye alt, fakat baarl olamad.503 Rusya iin eenistann bamszln kazanmas i ve d adan nemli yeni gvenlik sorunlar anlamna geliyordu. ncelikle Rusyann toprak btnl bozulmaktayd ve bu durum dier etnik aznlklara da rnek olabilirdi. kincisi, eenistan gibi petrol kaynaklarnn, byk petrol rafine tesislerinin ve nemli petrol boru hatlarnn bulunduu bir blgenin kaybedilmesi ciddi bir ekonomik kayp olurdu. ncs, bamszlk mcadelesinde slam dinini hem i dayanma hem de d destek bakmndan nemli birletirici unsur olarak kullanan een ynetiminin amacnda baarl olmas, yaklak 20 milyonluk Mslman nfusa sahip Rusyada slami tehlikenin glendirmesi potansiyeli tayordu. Drdnc olarak,

eenistann kaybedilmesi Rusyann tarihsel olarak yumuak karn olarak telakki ettii gney (Kafkasya) cephesinde ciddi bir gvenlik endiesi ve etkinlik kayb anlamna gelecekti. Bamsz bir eenistan, Rusya iin Kuzey Kafkasyada istikraszln glenmesi ve bu blgenin kaybedilmesi tehlikesini artrabilirdi. Dahas Gney Kafkasyada (ABDye birlikte) Trkiye ve rann etkinlik kazanmaya balad, enerji kaynaklarnn kontrol iin Yzyln Szlemesinin imzaland ve Bak-Ceyhan enerji hattnn yapmnn tartld bir ortamda eenistann kaybedilmesi Rusya iin ciddi bir darbe demekti. eenistann Rusya iin neminin farknda olan Yeltsin ynetiminin bamszl dolayl yollardan engelleme politikasnn baarszla uramas, yeni bir yaklam ihtiyacn gndem getirdi. politikadaki gelimeler de bu srecin nn at. Daha nce de belirttiimiz zere, lkede liberallerin mevzi kayb ve

503

Dunlop, Russia Confronts Chechnya, s. 153.

145

muhafazakarlarn glenmesine ek olarak, Yeltsinin parlamento ile yapt mcadeleyi askerlerin yardm ile kazanmas Rusya ynetimi zerinde

muhafazakarlarn ve ordunun etkisinin glendirmiti. Bu gelimeler Yeltsin ynetiminin eenistan konusundaki yaklamnn giderek sertletirmesine ve dorudan askeri mdahale seeneini tercih etmesine yol at. Bu erevede 11 Aralk 1994de Yeltsin yasad askeri gleri

silahszlandrmak gerekesi ile eenistana mdahale emri verdi.504 Bu emir kapsamnda Rusya Savunma Bakanl ve ileri Bakanlnn toplam 23.700 kiiden oluan birlikleri 80 tank ve 208 askeri ara desteinde koldan (nguetya, Kuzey Osetya ve Dastan blgelerinden) eenistana girdiler.505 Literatre Birinci Rus-een Sava olarak geen bu mcadele srasnda een savalar bir yandan lke iinde gerilla taktii ile savarken, diger yandan sava Rusyann iine yayma ve en nemlisi dnya kamuoyunun dikkatini eenistandaki savaa ekmek iin Rusyann iinde byk rehin alma eylemleri geekletirmeye altlar. Bu eylemlerden zellikle 14 Haziran 1995de amil Basayev komutasnda

gerekletirilen Budyenovsk ve 9 Ocak 1996da Salman Raduyev nclnde yaplan Kzlyar eylemleri baarya ulat. Her iki eylem de Rus kamuoyu ve politikaclar arasnda savan durdurulmas ve bar grmeleri yaplmas arlarn glendirdi.506 Sava nedeniyle hem ite hem de dta byk bir prestij kaybna urayan Yeltsin, bu durumdan kurtulmak ve d destek de alarak 16 Haziran 1996da

Leitzinger, Ichkeria-The Final Fight For Freedom, s. 243. Dunlop, Russia Confronts Chechnya, s. 209 506 rnein, Kzlyar eyleminin ardndan reformcu Yabloko Partisi Bakan Grigoriy Yavlinski, Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsinin eenistanda battka battn ve eenistandaki savan Yeltsinin Vietnam olduunu belirterek, Yeltsinin Haziran 1996 seimleri ncesinde eenistan sorunundan kurtulacan sylemitir. Bkz; Yeni Yzyl gazetesi (25 Ocak 1996).
505

504

146

bakanla tekrar seilmesini salamak iin bar grmelerine balatt. Savan sona ermesini salayan bar grmeleri Yeltsin ynetiminin teden beri eenistan sorunun zmnde en byk engel olarak grd eenistan Devlet Bakan Dudayevin 21 Nisan 1996da ldrlmesinden sonra hz kazand.507 Dudayevin lmnn ardndan grevi devralan Devlet Bakan Yardmcs Zelimhan Yandarbiyev ve Rusya Babakan Viktor ernomirdin arasnda varlan uzlama gerei 1 Haziran 1996dan itibaren atekesi ngren anlama imzaland.508 Taraflar arasndaki nihai uzlama Rusya Gvenlik Konseyi Sekreteri Aleksandr Lebedle eenistan Genelkurmay Bakan Aslan Maadov arasnda 31 Austos 1996da imzalanan Hasavyurt Anlamas ile saland.509 eenistan sorununu 31 Aralk

2001e kadar donduran Hasavyurt Anlamasna gre, Rusya askeri olarak blgeden ekilecek, ynetim eenlere braklacak ve Rusya eenistann yeniden imar iin ekonomik yardmda bulunacakt. Sz konusu anlama ile Rusya blgeden askerlerini ekti ve eenistanda seimler yapld.510 Takip eden 1997-1999 dneminde greli bir durgunluk yaand. Hasavyurt Anlamasnn ardndan 27 Ocak 1997de eenistanda yaplan Devlet Bakanl

Cahar Dudayev 21 Nisan 1996da Rusya Dumas yesi Konstantin Borovoy ile yapt bir uydu telefon grmesi srasnda Rus helikopterinden atlan gdml fze ile ldrld. een Devlet Bakan Yardmcs Zelimhan Yanderbiyev ve Dudayevin kars Alla Dudayevann deiik dnemlerde yapt aklamalarda Rusyann bu suikast ABDden ald teknolojik yardm sayesinde gerekletirdii ynndedir. Bu kany destekleyen bir aklama Haziran 2001de ABD gvenlik rgt NSAnn (National Security Agency) eski ajan Wayne Madsendan geldi. Madsen, Dudayevin yerinin Rusyaya NCA tarafndan haber verilerek 16 Haziran 1996da yaplacak Bakanlk seimleri ncesi Yeltsinin prestijinin artrlmaya alldn belirtti. Bkz; Kadir Cindemir, Mthi tiraflar, Hrriyet (4 Haziran 2001), http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/06/04/dunya/02dun.htm. Kanmzca, 16 Haziran 1996da yaplan bakanlk seiminde Yeltsinin alternatifinin ak ABD kart Komnist lider Gennadiy Zganov olduu dikkate alnrsa, ABDnin Yeltsini desteklemek iin byle bir destei vermesi ihtimali gldr. 508 Mustafa Budak, Dnden Bugne eenistan, Yeni Trkiye: Trk Dnyas zel Says II, Yl 3, Say 16 (Temmuz-Austos 1997), s. 2045. 509 Ibid., s. 2049. 510 Hasan Kanbolat, Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s. 170.

507

147

seimlerini, eenistan Genelkurmay Bakan Aslan Maadov kazand.511 Rusya ynetimi Maadovu bir federasyon anlamas imzalamaya ikna edemeyince, kendisine eenistanda istikrarn salanmas iin gerekli olan ekonomik ve siyasi destei vermedi.512 Bylelikle Moskova, politikasn eenistann

istikrarszlatrlmas zerine bina etti. eenistandaki istikrarszl pekitiren faktrler arasnda een kabileleri (teip) arasndaki rekabet, radikal islamc egilime sahip siyasi gclerin slam cumhuriyet kurma abalar, ayrlk een komutanlarn sava sonras dnemde Maadovun ulusal ordu kurma projesine destek vermeyip, kendi balarna buyruk bir tavr sergilemeleri ve fidye iin adam karma gibi organize sularn artmas saylabilir.513 Ayrca eenler sava sonrasnda bir dzen kurarak kendi sava yaralarn sarmak yerine, tm Kuzey Kafkasyay Moskovaya kar slami sylemle birletirmek gibi maceraperest bir yol izlediler. Sonu olarak Maadov ynetimindeki eenler, Moskovann blgeden ekildii ve eenistann fiilen bamsz olduu 1997-1999 dneminde kendi siyasal kurumsallamasn tamamlamak yerine, istikrarszlk iine srklendi.514 te yandan, een sava sonrasnda Rusya, darda ve ieride hem politik hem de askeri anlamda byk bir prestij kaybna uramt. Rus resmi makamlar Rusyann savata 5155 asker (3959 l ve 1196 kayp ) kaybettiini bildirse de, gayri resmi kaynaklar asker kaybnn 25, 000 civarnda olduunu, sivil kaybn ise 25000le 100 000 arasnda deitiini iddia etmektedirler.515

Budak, Dnden Bugne eenistan, s. 2051. Oktay F. Tanrsever, Moskovann eenistan kmaz ve k Araylar, Avrasya Dosyas: Rusya zel , Cilt. 6, Say 4 (K 2001), s. 183. 513 Ibid. 514 Ibid. s. 184. 515 A. Trubinsky, How Much Does the War Cost, Deloviye Lyudi, Say. 110, (Mays 2000), s. 812den aktaran Leonid Polyakov, Military Refoms in Russia, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia. New European Perspectives (New York: Council on Foreign Relations, Mays 2002), s. 91.
512

511

148

Sonu olarak, eenistan sava Rusya toprak btnlne ilikin tehdidi azaltmam, aksine bu blgenin fiili bamszl ile neticelendi. Rusyann sava fiilen kaybetmesi anlamna gelen Hasavyurt anlamasnn ardndan dier federasyon yelerinde de siyasal ayrlkl iermeyen, fakat daha fazla yetki elde etmeyi amalayan merkezka eilimler glendi.

B. Askeri Reform 1. Sovyet Askeri Miras Yeni Rusyann zmesi gereken en nemli sorunlardan biri de yeni politik sistemi ile ekonomik gcne uygun ve yeni gvenlik ihtiyalarna cevap verecek bir askeri yaplanmann oluturulmas gereiydi. Bu noktada ilk halledilmesi gereken sorun nkleer ve konvansiyonel silahlara ve kalabalk askeri personele sahip Sovyet ordusunun ne olaca ve Rusyann bu srete nasl bir rol steleneceiydi. Birinci bmde de vurguladmz zere, SSCB askerilemi bir yapdayd. Gorbaev, reformlaryla devletin bu yapsn daha sivil bir ereveye oturtmak iin askerilemi yapnn klmesi iin nemli admlar atmsa da, Kzl Ordu 1991e gelindiinde hala dnyada ABD ile beraber en byk askeri gt. ncelikle, asker says asndan Kzl Ordunun 1985de 5,3 milyon olan asker says, Gorbaov reformlar sayesinde nemli bir klme yaasa da, 1991e gelindiinde halen 4 milyon civarndayd.516 Ayrca bu byk ordu 10 000 stratejik ve 22 000 taktik nkleer balkl silaha sahipti.517 Sovyet ynetiminin bu askeri yapy finanse etmek iin harcad mali kaynan miktar konusunda eitli tartmalar olsa da,

International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992-1993 (Londra: Brasseys, 1992), s. 218. 517 Alexei G. Arabatov, Military Reform in Russia, International Security, Say 4 ( Yaz 1998), s. 89

516

149

1980lerdeki Sovyet askeri harcamalarnn yllk 250-300 milyar dolar arasnda deitii belirtilmektedir.518 Sovyet askeri mirasnn paylamda en ncelikli konu nkleer silahlar meselesiydi. Sovyet nkleer silahlar sorunu Mays 1992de bunlar lkesinde bulunduran Ukrayna, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya ile ABD arasnda gelien srete zld. Bu balamda nce Ukrayna Devlet Bakan Leonid Kravuk (7 Mays 1992), Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev (19 Mays 1992) ve Beyaz Rusya Parlamento Bakan Sergey ukevi (20 Mays 1992) ABD Bakan George Busha gnderdikleri mektuplarla nkleer gce sahip olmak istemediklerini, bundan doan yasal ykmllklerini yerine getireceklerini ve lkelerindeki nkleer silahlarn imhas iin zerlerine deni yapacaklarn ilan ettiler.519 Ardndan 23 Mays 1992de Lizbonda Rusya, ABD, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistann ortaklaa imzalad protokolle, taraflarn ABD ile SSCB arasnda imzalanm 1990 tarihli START-1 Anlamasna bal kalacaklar, ayrca yeni devletlerin SSCBnin nkleer silahlar konusundaki ykmllklerine uyacaklar karara baland. Protokolle Ukrayna, Kazakistan ve Beyaz Rusyann mmkn olan en ksa srede 1 Temmuz 1968 tarihli Kitle mha Silahlarnn Yaylmasn nleme Anlamasn imzalamas konusunda da uzlald.520 Ayn gn Rusya da yaynland yazl aklama ile Rusyann Sovyet nkleer gcnn tek yasal mirass olarak zerine den ykmllkleri yerine getireceini, nkleer silahlarn imhas iin Ukrayna,

Steven E. Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii:Vlast i Politika (Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005), s. 4. 519 Bu mektuplarn tam metni iin bkz; akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 155-157. 520 Lisbon protoklnn tam metni iin bkz; akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 4, s. 153-155.

518

150

Beyaz Rusya ve Kazakistanla ibirliine hazr olduunu, dier ilgili taraflarn da protokole ilikin zerlerine denleri yerine getirmesini istedi.521 Sovyet askeri mirasnda ikinci nemli mesele konvansiyonel Sovyet Ordusunun geleceinin ne olaca konusuydu. SSCBnin dalmasnn ardnda Rusya ynetimi ile eski Sovyet Ordu ynetimi, ordunun merkezi bir komutanlk altnda btnln korumas ynnde baz abalarda bulundu.522 Fakat ortak gvenlik alan telakki edilen BDT erevesinde bu btnl koruyabilecek kurumsal yaplarn oluturulmas abalar ye devletlerden bazlarnn (Ukrayna, Azerbaycan, Moldova ve zbekistan) ulusal ordu kurma konusundaki srar nedeniyle gerekleemedi. Bunun zerine Yeltsin ynetimi 7 Mays 1992de Rusya Silahl Kuvvetlerinin oluturulmas konusunda bir kararname imzalad. Sovyet Ordusunun bir btn olarak kalmas abalarnn boa kmas askeri mirasn paylamn gndeme getirdi. Bu noktada ne kan konular Sovyet ordusunun konvansiyonel silahlarnn ve askeri personelinin nasl paylalacayd. Sovyet konvansiyonel silahlarnn paylam konusunda say snr ve silah eitlendirilmesi bakmndan AKKA kstas ve snrlamalar temel alnd. Bilindii zere, 1990da SSCB, ABD ve Avrupa devletleri tarafndan imzalanan Avrupa Konvonsiyonel Kuvvetler Anlamas (AKKA) Souk Sava sonrasnda Avrupadaki konvansiyel askeri g dengelerini dzenlemeyi amalamaktayd. Paylam iin AKKAnn temel alnmasnda zellikle Batnn SSCBnin kne ramen bu anlamay uygulamadaki srar ve anlan dnemde Rusyann Batnn bir paras olma ve bu bakmdan Batyla uyum iinde olma eilimi nemli rol oynad. Sovyet konvansiyonel silah mirasnn AKKAya gre paylam, Rusya ve dier eski Sovyet
Rusyann yazl aklamasnn tam metni iin bkz; akleina (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt. 4, s. 157-158. 522 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 5.
521

151

cumhuriyetlerinin 15 Mays 1992de

Takentte yaplan toplantsnda karara

baland.523 Bu uzlama gerei, Sovyet Ordusunun 20 725 tanknn 10 333, 13 938 topunun 7 719u, 29 890 askeri zrhl aracnn 16 589u, 6 611 askeri uann 4 161i ve 1 481 helikopterinin 1 035i Rusyaya verildi.524 Fakat silahlarn paylamndaki bu netlii Sovyet askeri personelinin paylamnda gremiyoruz. Bu konu ne AKKAda nede Takent Anlamasnda dzenlenmiti. Sorunun zaman ierisinde eski Sovyet cumhuriyetleriyle ikili ve ok boyutlu ilikilerin ve anlamalarn bir paras olarak zld sylenebilir.525 Askeri personel konusunda karmakla ramen, bu alanda da Rusyann en nemli pay aldna kuku yoktur. Bir kaynaa gre, yaklak 4 milyona varan Sovyet askeri personelinin 2,7 milyonu 1992 itibariyle Rusyann payna dmtr.526 Sonu olarak, Sovyet askeri miras konusu, nkleer silahlarn tek mirass olarak Rusyann kabul edilmesi, dier cumhuriyetlerdeki nkleer silahlarn START-1 anlamas uyarnca imha edilmesi ve konvonsiyonel silahlarn da AKKA ykmllkleri erevesinde paylalmas erevesinde zld. Sovyet askeri personeli konusu ise BDT yeleri arasndaki ikili ve ok tarafl anlamalar erevesinde zlmeye alld.

Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 6. AKKA ile Sovyet askeri miras paylam arasndak ilikinin ayrntl bir deerlendirmesi iin bkz; Richard A. Falkenrath, Shaping Europes Military Order: The Orgins and Consequences of the CFE Trety (Cambridge MA: MIT Press, 1995), s. 150-179. ve s. 190-211. 525 rnein, eski Sovyet askeri personeli Baltk lkelerinde ve Azerbaycanda Rus ordusunun personeli olarak telakki edilerek lkeden karlmtr. Grcistann da ayn yolu izlemeye alt fakat bu almann yapld tarih (Temmuz 2007) itibariyle bunu tam anlamyla baaramad sylenebilinir. Ermenistan ve Orta Asya cumhuriyetlerinde ise bu askeri personel BDT Ortak Gvenlik Anlamas ve eitli ikili anlamalar erevesinde Rus ordusunun bir paras olarak blgedeki eitli slerde grev yapmaktadr. Ayrca eski Sovyet cumhuriyetlerinin bu askeri personelin subay kesiminin temsilcilerinden kendi ulusal ordu kuruculuu iin yararland grlmektedir. 526 International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992-1993, s. 92.
524

523

152

2. Askeri Reformu Gerektiren Unsurlar Yeni paylamla Rusya, Sovyet askeri mirasndan en fazla pay alan lke olarak kendi ulusal ordusunu oluturmak iin nemli bir avantaj salamt. Fakat, eski miras devralmak ayn zamanda onun sorunlarn da devralma anlamna geliyordu. Bu balamda eski Sovyet ordusu temelinde oluturulmak istenen yeni Rus ordusu kkl biimde deien siyasal, ekonomik, askeri ve ideolojik koullara uygun biimde yeniden kurulmak durumundayd ve bu amac gerekletirmek iin ciddi bir askeri reform gerekiyordu.527 zellikle bir takm faktrler kkl bir askeri reformu gerekli klmaktayd. ncelikle, eski Sovyet miras silahl kuvvetlerin durumu ok ktyd.528 Disiplinsizlik, yolsuzluk, asker kaakl, ekonomik sorunlar nedeniyle subaylarn kitlesel istifas ve askere alnma sisteminin kmesi gibi sorunlar ordunun sava kabiliyetini drerek, temel grevini yerine getirmesini engelleyecek boyutlara ulamt.529 Reformu zorunlu klan ikinci unsur, ordunun lke iinde kt konumlanm olmasyd.530 ncelikle, Souk Sava srecinde Sovyet tehdit alglamas temel tehlikenin Avrupadan gelecei deerlendirmesi zerine kurulmutu. Bu erevede Sovyet askeri gcnn yaklak %70i Avrupa, %20si Uzak Dou ve %10nu ise gney ynnde konumlanmt.531 Bu balamda en iyi Sovyet birlikleri n cephe olarak telakki edilen Dou Avrupada yerletirilmiti. Fakat SSCB, Souk Savan

Rus ordusunda reform ihtiyac tartmalar iin bkz; Johnson (der.), Russian Security After the Cold War, iinde V.N.Lobov, Military Reform: The New Army, s. 75-102. ve Evgeni Shaposhnikov, The Armed Forces: TO a New Quality, s. 185-208; Lilia Shevtsova, Russias Fragmented Armed Forces, Larry Diamond ve Marc F.Plattner, Civil-Military Relations and Democracy (BaltimoreMaryland: The Johns Horkins University Press, 1996), s. 110-133. 528 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 10. 529 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Aleksandr Golts, Sotsialno-politieskoe Polojenie Rossiyskih Voennh, Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii:Vlast i Politika , s. 89-114. 530 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 11. 531 Arbatov, Military Reform in Russia, s. 89.

527

153

bitmesi ve takip eden gelimeler sonucu blgeyi terk etmiti.532 Dou Avrupadan karlan Sovyet askeri kuvvetleri ise Rusya iinde stratejik ihtiyaca gre deil, yerletirebilecek bo slerin bulunmas ve lojistik ihtiyalarn temin edilmesi esasna dayanarak konulandrmt.533 kincisi, Rusyann eski Sovyet alann bir btn halinde ortak gvenlik alan olarak kalmasn salayamamas ve yeni bamsz devletlerin bir ounun (Batlk lkeleri, Ukrayna, Moldova, Azerbaycan, Grcistan, zbekistan) Sovyet miras Rus askeri gcn lkelerinden karma sreci de Rus askeri gcnn stratejik konumlann ktletirmiti.534 Bu balamda zellikle SSCB dneminde says 16 olan askeri blge saysnn 1991de yeni Rusya iin 8e dmesi, Leningdrad, Moskova ve Kuzey Kafkasya benzeri i askeri blgelerin snr askeri blgeleri haline gelmesi ordunun konumlanna darbe vurmu ve yeni bir

SSCBnin Dou Avrupadan ekilme politikas mirass Rusya tarafndan da srdrlmtr. Mays 1992 verilerine gre, 2,7 milyonluk Rus Ordusunun 600 bini Rusya snrlar dndaki Almanya, Polonya, Batlk lkeleri, Transdniester ve Gney Kafkasya blgelerinde yerleikti. Bu ordunun Polonyadaki Dou Kuvvetleri Komutanl Kasm 1992de, Almanyada bulunan Bat Kuvvetleri Komutanl Austos 1994de karlmtr. Roy Allison ,The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies, Baranovsky (der.) Russian and Europe, s. 175. 533 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 11. 534 Azerbaycandan (Gebele radar st dnda) Rus askeri kuvvetlerini karma sreci Haziran 1993de tamamland. Nazim Cafersoy, Elibey Dneminde Azerbaycan D Politikas(Haziran 1992Haziran 1993): Bir Bamszlk Mcadelesinin Diplomatik yks, s. 97-98. Eski SSCB yelerinden Batlk lkelerinde yerleen Kuzey Bat Komutanlnn kmas ise 1992-1994 dneminde gerekleti. Litvanyaki 43 binlik askeri kuvvet 31 Austos 1993de, Estonyadaki 23 binlik ve Letonyadaki 48 binlik Rus askeri kuvvetleri ise 31 Austos 1994de blgeyi terk ettiler. Rusya ve Estonya arasnda varlan anlama gerei, Rus askeri danmanlar Pladiskide bulunan nkleer denizalt tatbikat reaktrlerinin kapand Eyll 1995e kadar kaldlar. Ayrca, Rusya ve Letonya arasnda varlan uzlama gerei, Skrundada erken uyar radar ss 4 yllna, yllk 5 milyon dolar karl Rusyaya kiralanm ve bu srenin sonunda da 18 aylk ss boaltma sresi verilmitir Rusya, Baltk filosunun iki deniz ss Baltiysk ve Krondat terk etmek zorunda kalmtr. Ayrca Baltk Askeri Blgesi lev edilmi, Leningrad Askeri Blgesi daha savunmac bir nitelik kazanmtr.1990-1995 dneminde bu askeri blgedeki motorize askeri tmen says 11den 6ya, tanklarn says 1200den 950ye, topu snf silahlarn says 2140dan 1000e drlmtr. Ayn dnemde Rusyann blgedeki deniz gc de klmtr. Bu erevede Batlk filosundaki 42 denizalt (2 stratejik ve 40 taktik nitelikli) 9 taktik nitelikli denizatlya, askeri gemi says 450den 260a drlmtr. Benzer biimde bgedeki Kuzey Filosunda da denizalt say 153den 109a, askeri gemi says 370den 294e drlmtr. Bu konuda ayrntl deerlendirme iin bkz; Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda iinde, Lena Jonson, Russian Policy in Northern Europe, s. 303-324 ve Alexander A. Sergounin, In Search of a New Strategy in the Baltic/Nordic Area, s. 325-349.

532

154

kkl dzenleme ihtiyacn zorunlu klmt.535 Bu gelimeler Rus ordusunun askeri yararllnn sorgulanmasna neden olan bir sreci balatmtr. 536 Askeri reforma zorlayan nc unsur, savunma harcamalarnn byk oranda klmesiydi.537 SSCBnin knn ardndan Rusyann savunmaya Sovyet dneminde olduu kadar byk paralar harcayamayaca akt ve lkenin iinde bulunduu ekonomik durum bu harcamalarda byk bir ksnty gerektirmekteydi. Nitekim 1991de yaklak 324,5 milyar dolar olarak hesaplanan Sovyet askeri harcamalarna karlk, Rusya savunma btesi 1992de 86,9 milyara, 1993de 71,7 milyara, 1994de 71,7 milyara, 1995de 46,6 milyara,1996da 42,1 milyar dolara kadar dm, nemli askeri reform abalarnn balad 1997de ise 45,9 milyar dolar olmutur.538 Reformu gerekli klan bir dier unsur da Sovyetlerden miras kalan savunma sanayinin durumuydu. Sovyet savunma endstrisi 1991 sonu itibariyle yaklak 14 milyon kiinin alt 1200 askeri sanayi fabrikas ve 970 bilimsel-aratrma kurumundan olumaktayd.539 Ayrca ek olarak resmen savunma sanayinin paras olarak kabul edilmeyen, fakat ok veya az oranda fiilen savunma sanayi iin alan yzlerce sanayi kurumundan bahsedilebilir. 1980lerin sonunda makine sanayi retiminin yaklak %60, elektronik sanayi retiminin %80den fazlas ve gemi yapm sanayi retiminin yardan fazlas askeri nitelikli rnlerdi.540 Souk Sava ihtiyalarna gre oluturulan ve byk ekonomik harcamalar gerektiren bu savunma
D. M. Proektor, Nove zmereniya Rossiyskoy Politiki Bezopastnosti na Rubeje Stoletiy (Moskova: MEMO, 1997), s. 46 536 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Pavel Baev, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii:Vlast i Politika , s. 51-88. 537 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 11. 538 Russian Millitary Budget, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mo-budget (20 Mays 2005), s. 2. 539 Andrei Kokoshin, Defense Industiry Conversion in the Russian Federation, Johnson (der.), Russian Security After the Cold War, s. 48. 540 Ibid.
535

155

sanayinin yaklak %73n oluturan ve yan kurumlaryla birlikte toplam 5, 500i bulan savunma sanayi kurumu Rusyaya miras kalmt. Bu mirasn yeni koullarda tekrar dzenlenmesi gerekmekteydi.541 Askeri alanda reformu gerektiren drdnc unsur, SSCBden kalan ve yeni stratejik gerekleri ile politik tercihleri yanstmayan askeri stratejik konsepti.542 Rusyann yeni dnya sistemindeki yeri ve deien ulusal kar tanmlamalaryla dorudan balantl olan askeri stratejik konseptin, sper g pozisyonunun kaybedilmesi, deien tehdit alglamalar ve yeni corafi gerekler dikkate alacak biimde yeniden oluturmas gerekmekteydi.543 Askeri reformu gerekli klan beinci unsur, Sovyet dneminden miras kalan totaliter ordu yaplanmasyd.544 Eski Sovyet ordusu, rejimiyle uyum gsteren totaliter bir yapya sahipti. Buna karlk Rusya demokratik siyasal sistem, zgr toplum ve piyasa ekonomisine dayanan gelime modelini tercih etmiti. Yeni dnemde Rus askeri yapsnn da gelime srecinin gerektirdii kurumsal yap ve uygulamalara uyum gstermesi gerekmekteydi. Rusyada askeri reform gerekliliini ortaya koyan sonuncu faktr ise 19941996 dnemindeki ilk Rus-een sava olmutur.545 Aslnda bu sava ve savan

Polyakov, Military Refoms in Russia, s. 88. Rusyaya miras kalan Sovyet savunma sanayi konusunda daha ayrntl deerlendirme iin bkz; Andrei Kokoshin, Defense Industiry Conversion in the Russian Federation, Johnson (der.), Russian Security After the Cold War, s. 43-74; Vitaliy lkov, Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii, Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii:Vlast i Politika, s. 191-220; Julian Cooper, The Soviet Defence Industry Heritage and Economic Restructuring in Russia, Lars Wallin (der.), The Post-Soviet Military-Industrial Complex (Stokholm: Swedish National Defence Reserch Establishment, 1994), s. 29-48. 542 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 16. 543 1990larn banda yeni uluslararas koullarda Rusya ynelik tehdit deerlendirmesinin bir rnei iin bkz; Alexei G. Arabatov, Russian Foreign Policy Prioriters for the 1990s, Johnson (der.) Russian Security After the Cold War, s. 1-42. 544 Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 19. 545 Ibid., s. 20.

541

156

askeri alanda yenilgiyle sonulanmas yukarda daha nce saydmz eksikliklerin net bir biimde ortaya konmas bakmndan nemli olmutur.546 Sonu olarak, Sovyet ordusunun mirasn devralan Rus ordusu disiplinsizlik, asker kaakl, kslan harcamalar, Sovyet miras totaliter ordu yaplanmas, deien gvenlik ihtiyalarna cevap vermeyen askeri stratejik konsept ve 1990larn ortasnda gndeme gelen een savanda yaananalar nedeniyle kkl bir askeri reform zorunluluu ile kar karyayd.

3. Askeri Reform Tartmalar Yukarda belirtiimiz unsurlar balamnda zorunlu gzken askeri reform konusu 1991den itibaren Rusyada siyasiler, savunma bakanl yetkilileri ve ilgili uzmanlar arasnda youn biimde tartlmaya balanmt.547 Askeri reform konusu zellikle 1992-1993 dneminde Rusya hkmetinin, daha nce de belirttiimiz zere, SSCBye oranla savunma harcamalarn byk lde ksmas nedeniyle devlet bakan ile parlamento arasndaki siyasal iktidar mcadelesinin de en nemli unsurlarndan biri haline dnt.548 Tartmalarda zellikle askeri reform konusunda temel siyasi yaklamdan bahsedilebilir:549 inde Savunma Bakan gor Rodionov, Duma Savunma Komisyonu Bakan Lev Rohlin, ar sac parlamenterler ile emekli generaller

een savann Rus askeri yaps zerindeki etkileri iin bkz| Roy Ellison (Allison), Rossiya, Regionalne Konflikt i Priminenie Voennoy Sil, Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii:Vlast i Politika, s. 147-190; Aleksey Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrin-Uroki Kosova i eni (US: George C. Marshall Center, 2000). 547 Frank Umbach, Dilemmas of Russian Military Modernization, Transatlantic International Politik, Say 1 (2002), s. 26. 548 Vladimir Rukavishnikov, Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia , Marie Vlachov (der.), The Public Image of Defence and the Military in Central and Eastern Europe (Geneva: Centre for the Democratic Control of Armed Forces 2003), http://www.dcaf.ch/milsoc/ev_prague_02_vlachova_rukavi.pdf s.164. 549 Arbatov, Military Reform in Russia, s. 112.

546

157

Albert Makaov ve Valentin Varennikovun bulunduu birinci grup, Rusyann devlet yaplanmas, ekonomisi, toplumsal yaps ile d politikasnn askeri kurumlarn ihtiyacna uyumlu hale getirilmesi gerektiini savunmaktayd. Bu grup Bat ile rekabetin devam ettirilmesini, askeri kapasitenin yakn ve uzak lkelerde yerletirilecek biimde yeniden yaplanmasn istemekteydi. Rodionov, ordunun NATO ile ok cepheli bir savaa hazrlanmas gerektiini vurgulamaktayd.550 Gruba gre, bu amalar erevesinde askeri harcamalarn ve ordudaki asker saysnn byk oranda artrlmasn gerekliydi.551 Bu grubun nerisine kar kan ikinci grubun iinde ise esas itibariyle iktidar eliti vard. ktidar partisi Evimiz Rusyann parlamentodaki temsilcilerinin (Aeksandr ohin, Vladimir Rjkov, Aleksandr Jukov), Babakan Viktor

.ernomirdinin, Bakanlk ofisinde ve kabinede baz yandalarnn yansra (Anatoliy ubays, Aleksandr Livits, van Rbkin, Yuri Baturin), baz liberallerin (Yegor Gaydar, Konstantin Borovoy, Galina Starovoytova) de dahil olduu bu grup, Rusyann temel nceliinin ekonomik istikrarn salanmas olduunu, bu amacn baarlmasna kadar askeri gereksinimler iin asgari bir btenin ayrlmas gerektiini, ayrca ordunun bu paray verimli biimde kullanabilmesi iin bir an nce reform yaparak, fazla masraf ve yolsuzluktan kurtulmasn nermekteydi.
552

Bylece ikinci grup nce reform, sonra para biiminde zetlenecek yaklam benimsemekteydi.

Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrin-Uroki Kosova i eni s. 10. Savunma Bakan gor Rodionov 1 Ekim 1996da Moskovada yapt basn toplantsnda 1997 yl bte tasarsnda askeri harcamalar iin ayrlan 98,7 trilyon Rublenin (yaklak 18 milyar dolar) askeri ihtiyalarn yalnz te birini karlamaya yeteceini belirtmekteydi. Krasnaya Zvezda (2 Ekim 1996)dan aktaran Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrin-Uroki Kosova i eni s. 40. 552 Arbatov, Military Reform in Russia, s. 114.
551

550

158

Askeri reform konusunda bu iki gruptan farkl bir yaklam benimseyen nc grup ise hem askeri reformu yapabilecek, hem de devletin ekonomik ve sosyal reformlarn gerekletirebilecek rasyonel bir ekonomi ve bte politikas nermekteydi. Bu grup kendi iinde liberal demokrat siyasilerin temsilcilerini (Grigoriy Yavlinski, Valdimir Lukin, Aleksey Arbatov), lml ve merkezci politikaclar ve baz savunma uzmanlarn (Sergey Karaganov, Sergey Rogov, Eduard Vorobyev, Vitali lkov) barndrmaktayd. Bu gruplardan ikincisi 1992-1997 dneminde Rusya hkmetinin genel askeri politikasnn belirlenmesinde en etkin rol oynarken, birinci grup bu dnem zarfnda ordu ve savunma sanayi ierisinde konumunu glendirmiti. nc grubun askeri reform politikalarnda etkin olmaya balamas ise lkbahar 1997de Yeltsin ynetimi ile Savunma Bakanl arasnda yaanan krizin ardndan gndeme geldi. Kriz nce para, sonra reform yaklamnn etkili olduu Savunma Bakanlnn, askeri harcamalarn yllk asgari % 200 artrlmas talebi ve Savunma Bakan gor Rodionovun,553 Savunma Konseyi Sekreteri Yuriy Baturin ve Bakan Yeltsinin savunma harcamalarn dk tutma politikasna aka kar kmas ile ortaya kt.554 Sorun hzla siyasal zemine kayd ve Rodionov Duma Savunma

Komitesi Bakan Lev Rohlin tarafndan desteklendi. Kriz srasnda hkmete kar Rohlin liderliinde Ordu ve Savunma Sanayini Destekleme Hareketi oluturuldu.555 Siyasilerle askeri kesim arasndaki kriz Yeltsinin Rodionovu grevden alarak

gor Rodionov 1994-1996 dnemindeki eenistandaki baarsz operasyonlar ve ordudaki yolsuzluk iddialar nedeniyle Haziran 1996da istifa ettirilen Pavel Graevin yerine 18 Temmuz 1996da Dumann desteiyle Savunma Bakanl grevine atanmt. 554 Arbatov, Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet, Arbatov, Bezopastnost: Rossiskiy Vbor, s. 432. 555 Lev Rohlinin ve Ordu ve Savunma Sanayini Destekleme Hareketinin faaliyeti konusunda bkz; Mikhail Tsypkin, The Russan Mltary, Poltcs and Securty Polcy in the 1990s, http://www.saisjhu.edu/depts/raees (20 Mart 2005), s. 10-14.

553

159

yerine 1997 yaznda Stratejik Kuvvetler Komutan gor Sergeyevi getirmesiyle kontrol altna alnd.556 Askeri reform konusunda birinci ve ikinci grup arasndaki tartmalarn kriz yaratarak, ordunun siyasal iradenin kontrol dna kma tehlikesini dourmas, Yeltsinin yeni dnem askeri reform politikasnda, ekonomik nceliklerle askeri reform hedeflerini badatrmay savunan nc grn etkinlik kazanmasn salad. Bu grn, Austos 1998deki ekonomik krize ramen, Yeltsin ynetiminin 1997-1999 dnemindeki askeri reform politikalar zerinde olduu sylenebilir. Sonu olarak, askeri reform konusundaki tartmalar Yeltsin ynetimine askeri reform sorunlarnn zm noktasnda nemli handikaplar yaatm, farkl grler arasndaki atma kkl reform iin baarl politikalar retilmesini engellemitir. Bu skntnn nemli lde 1997 yaznda atlatlmasnn ardndan hazrlanan askeri reform paketi ise Austos 1998deki ekonomik kriz ve buna ilikili olarak sk sk hkmet deiiklii nedeniyle arzulanan baary salayamamtr. etkili

4. Yeltsin Ynetiminin Askeri Reform Politikalar a) Yarm Kalan Askeri Reform Paketleri Rusya ynetimi bu tartmalarn glgesinde 1992den itibaren eski Sovyet ordusu temelinde yeni Rus ordusu oluturulmas ynnde reform almalarna balad. Yeltsin dneminde Rus ynetiminin dorudan reform politikalarn ortaya koyan nemli belgeden bahsedilebilir: Yaz 1992de gndeme gelen askeri reform paketi; 3
Siyasi irade ve Savunma Bakanl arasndaki kriz konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Epoha Yeltsina (Moskova: Vagrius, 2001), zellikle blm 10 ve gor Korotenko, Perestroyku Armii Nujna Nainat s Serjantov (ntervyu s gor Rodionovm), Nezavisimaya Voennoe Obozrenie, 17 Ocak 2003, www.ng.ru/nvo.
556

160

Kasm 1993 tarihli askeri doktrin ve 1997 yaznda ilan edilen reform paketi. 1992 yazndaki reform paketi personel saysn 2,7 milyondan 1,5 milyona drmeyi, profesyonel orduya gemeyi, stratejik komutanlklarn kaldrlmasn, hzl mdahalede bulunabilen askeri g oluturmay ve ordudaki baz birimlerin birletirilerek finanse edilebilir bir yapya dntrlmesini hedeflemiti.557 Fakat ynetimdeki liberal anlayn izini tayan bu reform paketi uygulamada sadece asker saysn azaltma ve savunma harcamalarn ksma biiminde hayata geirilebildi.558 Askeri reformun snrl biimde gerekletirilebilmesi, parlamento ile iktidar mcadelesi veren Yeltsinin askeri evrelerle ilikilerini bozmak istememesinden kaynaklanyordu. Nitekim, Yeltsinin bu tavr Ekim 1993de ordunun kendi yannda yer alarak parlamentoya askeri mdahalede bulunmasyla karlk buldu. Yeltsin de buna 2 Kasm 1993de geleneksel askeri yapnn grlerinin arlk tad askeri doktrini onaylayarak karlk verdi.559 Yeni askeri doktrin askeri reform konusuna snrl biimde deinerek, yalnzca askeri kuvvetlerin yeniden yaplanma aamalarna ve askeri konseptle ngrlen deiikliklere yer verdi.560 Doktrinde, 1993-1996 dnemini kapsayan ilk aamada askeri kuvvetlerin Rusya Federasyonu topraklarnda ilevine uygun biimde yeniden organize olmas; kuvvetlerin yapsnn gelitirilmesi; askeri kuvvetlerin yurtdndan lkeye geri dnme srecinin tamamlanmas; orduda gnlllerle profesyonellerin bir arada bunmasna olanak salayan karma bir yapnn
Arbatov, Military Reform in Russia, s. 112. Baev, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, s. 55. 559 Aexander A. Konovalov, The Changing Role of Military Factors, Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda, s. 201. Ayrca, Rusya askeri evrelerinin d politika alanndaki etkisi konusunda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Roy Allison, Miltary Factors in Foreign Policy, Neil Malcolm, Alex Pravda, Roy Allison ve Margot Light (der.) , Internal Factors in Russian Foreign Policy (New York: Oxford University Pres Inc., 1996) , s. 230-285. 560 Rus askeri doktrininin tam metni iin bkz;The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation, Rossiiskiye Vesti (18 Kasm 1993) s. 1-2den tercmesi iin FBIS-SOV-93-222s 19 1993,. 1-11 http://www.shaps.hawaii.edu/security/russia/russia-mil-doc.html (15 Kasm 2004).
558 557

161

oluturulmas ve askeri personel saysnn belirlenen snrlara indirilmesi ngrlmekteydi.561 1996-2000 dnemini kapsayan ikinci aamada ise kurumsal yeniden yaplanmann tamamlanmas, kurumsal karma yapnn glendirilmesi ve Rusya Federasyonu iindeki kuvvet komutanlklar ile askeri alt yapnn yeniden yaplandrlmas amalanmaktayd. Fakat bu dnemdeki eenistan sava ve askeri reform konusunda daha nce deindiimiz gr farkllklar, askeri doktrinde belirtilen amalarn daha ok kat zerinde kalmasna neden oldu. zellikle reform konusundaki gr ayrlklarnn lkbahar 1997de krizle sonulanmas askeri reform alannda yeni bir dnem balatt. Yeltsin 1997 yaznda askeri personel saysn drmeyi ve kurumsal yapnn yeniden yaplanmasn ngren yeni bir reform paketini onaylad.562 nceki denemelere oranla daha kkl bir giriim niteliindeki yeni reform paketi asker saysn 1999 sonuna kadar 1,7 milyondan 1,2 milyona drlmesi,563 Sovyetlerden miras kalan be eit (kara, hava, deniz, hava savunma ve stratejik) kuvvet saysnn azaltlmas, sekiz askeri blgenin ve drt askeri filonun yeniden yaplandrlmas gibi unsurlar bnyesinde barndryordu.564 Austos 1998deki ekonomik krizle nemli bir darbe alsa da, bu paket dier paketlere oranla daha baarl oldu. Sonuta, Yeltsin ynetiminin askeri reform iin ortaya koyduu reform abalar Bakan ve parlamento arasnda yaanan iktidar mcadelesi, een Sava ve askeri reform konusundaki gr ayrlklar ile Austos 1998 ekonomik krizi gibi i siyasi ve ekonomik gelimeler nedeniyle hedefine tam ulaamayarak yarm kald.

561 562

The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation, s. 16. Baev, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, s. 64. 563 Arbatov, Military Reform in Russia, s. 120. 564 Arbatov, Military Reform in Russia, s.122.

162

b) Yarm Kalan Reform Hamlelerinin Sonular Yukarda anlatlan siyasi ve ekonomik ierikli handikaplara ramen, Yeltsin ynetimi 1992-1999 dneminde askeri reformu dorudan ilgilendiren yksek savunma harcamalar, kt konulanma ve eskimi stratejik konsept gibi sorunlar amak iin nemli saylabilecek baz admlar da att. Bu erevede uygulanan politikalarla savunma harcamalar 1992-1999 dneminde srekli d gsterdi ve 1992deki 86,9 milyar olan harcama, 1996da 42,1 milyar dolara kadar indi. nemli askeri reform abalarnn balad 1997de ise bu rakam 45,9 milyar dolar oldu.565 Savunma harcamalarnn kslmas iin uygulanan asker saysnn azaltlmas politikas sonucu da SSCBden Rusyaya miras kalan 2,7 milyonluk askeri personel 1994de 2,1 milyona, 1997de 1,7 milyona (ayrca 600 bin sivil personel), 1999da ise 1,2 milyona drld.566 Yeltsin ynetimi kt konulanma sorununu zmek veya en azndan hafifletmek iin de baz admlar att. Bu amala 17 Eyll 1993den itibaren Bakan Yeltsin AKKAnn kuzey (Leningrad-Balklar blgesi) ve gney (Kafkasya blgesi) kanatlarndaki snrlamalarn yeniden ele alnmasn istedi ve Rusya AKKAdan doan ykmllklerini tekrar tartmaya ama ve yerine getirmeme politikas izlemeye balad.567 zelikle Rus askeri evreleri sonbahar 1995den itibaren AKKA kanat snrlamalarnn gzden keilirerek, gneydeki Rostov, Stavrapol, Krasnador ve Volgograd blgelerinin bu dzenlemenin dnda tutulmas iin Bakan Yeltsine bask yaptlar.568 AKKA konusunda Rusyann itirazlar 15-31 Mays 1996da Viyanada yaplan AKKAnn Kanatlar ile lgili Gzden Geirme Konferansnda
Russian Millitary Budget, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mo-budget, (20 Mays 2005), s. 2. 566 Arbatov, Military Reform in Russia, s. 98. 567 Allison ,The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies, s. 192-194. 568 Ibid., s.193.
565

163

ele alnd ve kuzey kanatta Pskov, gney kanatta ise Krasnodor, Volgagrad ve Rostov alanlar, Norve ve Trkiyenin itirazlarna ramen snrlamalarn dnda brakld. Buna karlk Rusya da kanat snrlamalarnn kalc niteliini kabul etti ve Mays 1999da stanbulda yaplan zirvenin ardndan ar silahlar ve askeri birlikler konusunda AKKAya uyacan taahht etti.569 Ayrca, Rusya kt konulanma sorununu halletmek iin eski Sovyet corafyasndaki Sovyet miras Rus askeri slerin muhafazas ve yenilerinin kurulmas iin de aba gsterdi. Bu balamda Yeltsin 5 Nisan 1994de eski SSCB mekannda yeni sler kurma amal bir kararname imzalad ve Rusya bu erevede izlenen politikalarla Tacikistan, Ermenistan, Grcistan ve Moldovadaki askeri varln yasallatrc anlamalar imzalay baard.570 te yandan, lke iinde yeni gvenlik gereklerine uygun askeri blgesel yaplanma iin de nemli admlar atld. Rusya Savunma Bakan Pavel Graev 1993de lke iin en nemli stratejik blgelerin Moskova ve Kuzey Kafkasya Askeri Blgeleri olduunu vurgulad. Bakan Yeltsin ise ubat 1994de Leningrad ve Kuzey Kafkasya Askeri Blgelerinin n cephe niteliine kavutuunu ve Volga ile Ural Askeri Blgelerinin mobilize glerin hazrlk merkezine dntrleceini ilan etti.571 Bu anlay erevesinde Moskova ve Leningrad Askeri Blgeleri Dou Avrupa ve Baltk cumhuriyetlerinden karlan Bat ve Kuzey Bat Kuvvetleri ile takviye edildi, gneyden gelebilecek tehditlere kar n cephe haline gelmi olan Kuzey Kafkasya Askeri Blgesi glendirildi, Volga ve Ural Askeri Blgeleri de
Nurin Ateolu Gney, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Politikas erevesinde Trkiyeye Bak, Mustafa Turke ve lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular (Ankara: mge, 2002) s. 355. AKKAnn yenden ele alnmas konusunda daha ayrntl deerlendirme iin bkz; Nurin Ateolu Gney, AKKAnn Yeni Koullara Uyarlanmas ve Trkiyenin Gvenlii, Gencer zcan ve ule Kut (der.) Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar:En Uzun On Yl (stanbul: Boyut Yaynclk, 1998), s. 171-198. 570 Allison ,The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies, s. 176. 571 Konovalov, The Changing Role of Military Factors, s. 205.
569

164

arka cephe blgesi olma niteliinden karlarak mobil askeri gler ve askeri ulam uaklarnn bulunduu "ikinci dereceli stratejik blge" niteliine kavuturuldu.572 1997 reform paketine uygun olarak, 1998de Sibirya ve Zabaykalya Askeri Blgeleri de birletirilerek toplam askeri blge says yediye drld.573 1997deki askeri reform paketi zellikle ordunun yeniden yaplanmas noktasnda nemli sonular dourdu. ncelikle, yeniden yaplanma sreci orduda kuvvetlerin reformunda iki farkl askeri yaklamn atmasna neden oldu. Savunma Bakan Rodionov ekibinin tasfiyesinin ardndan gelien srete, Savunma Konseyi Sekreteri grevine getirilen Andrey Kokoinin etkin olduu gr konvonsiyonel kuvvetlere ncelik tanyan bir modernizasyonu ne karmaktayd. Bu grn ekonomik krizin ilk iaretlerin grld lkbahar 1998e kadar reform politikasnda etkili olduu sylenebilir.574 Fakat bu tarihten itibaren Rusyann nkleer silahlara ncelik tanyan bir modernizasyon srecini savunan Savunma Bakan gor Sergeyevin grlerinin etkin olmaya baladn gryoruz.575 Savunma Bakanl grevine Stratejik Fzeler Komutan grevinden gelen Sergeyev, Rusyann ABD ve NATO ile nkleer g orann korumas gerektiini ve nkleer politikalara ncelik verilmesini savunuyordu.576 Bu balamda Sergeyev ncelikli olarak Rusyann stratejik istikrar olanaklarnn glendirilmesini ve stratejik nkleer

Allison ,The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies, s. 185 Arbatov, Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet, s. 433. 574 Baev, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, s. 64. Andrey Kokoinin Rusyann ulusal gvenlik ve askeri reform konusundaki grleri iin bkz; Andrey A. Kokoin, Politika Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v Uslovyah Globalizatsii (Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk nstitut Problem Mejdunarodnoy Bezopastnosti, 2001); Andrei A. Kokoshin, Reflections on Russias Past, Present, and Future (Haziran 1997), http://www.ciaonet.org/wps/koa01/index.html (20 Aralk 2004), s. 34-37 ; Jacob W. Kipp, Forecating Future War : Andrei Kokoshin: Scholar and Bureaucrat (Fort Leavenworth, KS: U.S.Army Foreign Military Studies Office, 1998) http://call.army.mil/fmso/fmspubs/issues/kokoshin.htm (10 Haziran 2006). 575 Umbach, Dilemmas of Russian Military Modernization, s. 27. 576 Ibid.
573

572

165

silahlarn tek bir komutanlk altnda toplanmasn istiyordu.577 Sergeyev, NATOnun douya genilemesini ve Mart 1999da Srbistan bombalamasn grlerine dayanak olarak kullanyordu.578 1997 reform paketinin uygulanmasndaki ncelikler konusunda sregelen gr ayrlna ramen, bu dnemde ordunun yeniden yaplanmas srecinde nemli admlar atld sylenebilir.579 Nitekim Yeltsin ynetiminin son reform paketiyle Hava Kuvvetleri ile Hava Savunma Kuvvetleri birletirildi, Kara Kuvvetleri Komutanl dorudan Genelkurmay Bakanlna baland, Askeri Uzay

Kuvvetleriyle ile Uzay Fze Savunma Kuvvetleri de Stratejik Fze Komutanl erevesinde birletirildi.580 Sonu olarak, 1992-1999 dneminde Yeltsin ynetimin yapt askeri reform hamleleri eitli ekonomik ve politik gelimeler nedeniyle sorun yaasa da, askeri harcamalar drerek, askeri personel saysn azaltarak, ordusunun kt stratejik konulanmasn AKKA ykmllklerine kar karak, BDT yeleriyle ikili ve ok tarafl anlamalarla dzenleyerek, zaman zaman nkleer g statsn kullanarak ve son olarak ordu yaplanmasn yeniden dzenleyerek skntlar gidermeye alt. Fakat btn bu abalara ramen, atlan admlar daha ok gn kurtarc nitelikteydi ve Yeltsin ynetiminin kkl askeri reform konusundaki baarszln ortaya koyuyordu. Yeltsin dneminde kkl askeri reformun Rusyada baarlamamasnn en nemli nedenleri olarak iktidarn zayfl ve bu balamda zellikle askeri evreden gelen reform muhalefetine kar kamamas, siyasi sistemin yeterince
Baev, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, s. 64. NATOnun Srbstan bombalamasnn Rus askei anlay zerindeki etkisi iin bkz.; Arbatov, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrin-Uroki Kosova i eni, s. 11-20. 579 Reform konusundaki gr ayr 2000-2001 dneminde Savunma Bakan gor Sergeyev ve Genelkurmay Bakan Anatoliy Kvanin arasnda devam etmitir. Umbach, Dilemmas of Russian Military Modernization, s. 27. 580 Arbatov, Voenneya Reforma, Strategiya, Budjet, s. 433.
578 577

166

demokratik olmamas, siyasi elitin gndem younluu nedeniyle askeri reforma ilgisizlii, askeri reform modeli konusunda uzlamazlklar, eenistan sava, Batnn politikalar, mali sayabiliriz.581 kaynak sknts, nkleer seenek gibi unsurlar

C. Ekonomik Kriz Bamszln ardndan Rusyann karlat en nemli sorunlardan biri de Sovyet miras sosyalist ekonominin yeniden ve serbest piyasa ekonomisinin gereklerine uygun biimde reform edilmesiydi. Gorbaevin askeriletirilmi yapya sahip ve 1980lerin sonu ortalar itibariyle ciddi bir kriz iersinde bulunan sosyalist ekonomiyi yeniden yaplandrma ve serbest piyasa modeline uygun hale getirmeyi amalayan ekonomi politikalar (Stanislav atalinin 500 gn plan) baarya ulaamamt. Bu balamda Rusyaya kalan ekonomi miras ekonomik gereklere uygun biimde reform zaruretini beraberinde getirmekteydi. Yeltsinin iktidar boyunca Rusyadaki ekonomik reform politikalarn temel dnemde ele almak mmkndr: Radikal liberalletirme politikalarnn uyguland Ekim 1991-1993 dnemi (ok Tedavi), makroekonomik istikrar politikalarnn uyguland fakat 17 Austos 1998 krizi ile sonulanan 1994-1998 dnemi ve son olarak Austos krizinin almas iin uygulanan ekonomi politikalarn kapsayan 1998-1999 dnemi. ok Tedavi dnemine gidi sreci Yeltsinin Gorbaev ile yapt mcadeleden baaryla kmasnn ardndan balamt. Yeltsin 19-21 Austos

Bu konudaki grlerin bir zeti iin bkz; Miller, Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, s. 30-42. Ayrca askeri reformun baarszlnda Rus askeri evrelerini sulayan gr iin bkz; Aleksandr Golts, Glavnoe Prepyastvie Voennoy ReformRossiskiy Militarizm, Pro et Contra, Cilt 8, Say 3 (2004), s. 56-68.

581

167

1991de Gorbaeve kar yaplan darbe giriiminin nlenmesinde oynad merkezi rolle Gorbaevle mcadelesinde ibrenin kendinden yana dnmesini salad ve Ekim 1991den itibaren fiilen Rusyann tek yneticisi oldu. Gorbaevle iktidar mcadelesini kazanan Yeltsinin nnde lkedeki reformlar konusunda temel seenek vard: Birinci seenek, bir yandan politik reformlar yaparak yeni demokratik iktidar kurumlarn olutururken, dier yandan e zamanl olarak lkeyi serbest piyasa sistemine gtrecek ekonomik reformlar yapmakt. kinci seenek, eski kurumlar koruyarak hzl ekonomik reformlar yapmay ngrmekteydi. nc seenek ise nce ekonomik reform ardndan, yeni siyasal kurumsallamay ngrmekteydi.582 Yeltsin zaman ierisinde tasviye edeceini aka oraya koyduu eski kurumlarla ekonomik atlm yapmay tercih etti.583 Bu balamda ekonomideki hedef makroekonomik aralar kullanarak ok tedavi yntemiyle serbest piyasa kurumlarn oluturmakt.584 Bakan Yeltsin Ekim 1991de yasama kurumu Rusya Halk Vekillerinin 5. Kongresinde yapt konumada fiyatlarn serbestletirilmesi, maa artndaki snrlarn kaldrlmas ve halkn sosyal haklarnn savunulmas iin nlemler alnmas gerektiini vurgulad.585 Bu erevede Sonbahar 1991den itibaren liberal yaklamn arlk kazand ekonomi politikalarnda etkin olan temel sloganlar ekonomik yapnn liberalletirilmesi ve mali istikrarn salanmas amalarna odakland.586 Bu yaklamn savunucular ekonominin dier alandaki sorunlarnn zel giriimcilik ortamnn daha zgr hale getirilmesi ile zleceini ne srmekteydiler.
Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 53. Ibid. 584 Ibid. 585 Aleksandr Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, Pro et Contra, Cilt 4, Say. 2 (lkbahar 1999), s. 6. 586 V. V. Sokolov, Natsionalnye Ekonomieskie Interes: Vrabotka Konsensusa, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnye Otnoeniya, Say 3 (1996), s. 11.
583 582

168

Bakan Yeltsin ok tedavi politikalar iin tercih ettii hkmeti esas itibariyle hzl liberal reformlarn zorunluluunu savunan Yegor Gaydar ve ekibinden oluturdu. 6 Kasm 1991de Yeltsin Babakan Nikolay Silayevin kabinesi yerine Gennadiy Burbulisi Babakan Birinci Yardmcs, Yegor Gaydar Babakan Yardmcs ve Ekonomi ve Maliye Bakan, Aleksandr ohini Sosyal Gvenlik ve alma Bakan grevlerine atayan ve kendinin de Babakanlk grevini stlendiini ilan eden kararnameyi imzalad.587 Yeltsin Babakanlk grevini poplaritesiyle hkmeti desteklemek amacyla stlenmidi. Gaydar ekibinin ekonomi politikalar ncelikle fiyatlarn ve maalarn serbestlemesi, vergi reformu ve bte gelirlerinin artrlmasn ngrmekteydi.588 Ekonomi politikalarn ikinci aya olarak grlen 1992 tarihli zelletirme program ile byk kamu kurumlarn zelletirilerek serbest piyasa kurallar ile ilemesini salamak, iiler iin baz devlet desteklerinin kaldrlmas, ticaret, hizmet, gda ve hafif sanayi alanlarndaki devlet kurumlarnn zelletirilmesi amalanmaktayd.589 Program erevesinde 1,5 sene iinde gda sanayi, ziraat ile perakende ticaret sektrlerini %60yla, hafif sanayi, inaat, ulam ve tamir sektrlerinin ise %70inin zelletirilmesi ngrlmekteydi.590 Fakat iilerin kendilerine ncelik tannmas ve mlkiyetin parasz paylam talepleriyle karlaan Yeltsin, Nisan 1992de yaplan Rusya Halk Vekilleri 6. Kongresinde yapt aklama ile yl sonundan itibaren zelletirmenin hisse senetleri (vauer) araclyla yaplacan ilan ederek, bu talepleri karlayacaklarn belirtti.591

Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s.53. Gaydar hkmetinin ekonomi politikalar konusunda ayrntl bilgi iin bkz; Yegor Gaydar, Dni Porajeniy i Pobed (Moskova: Evraziya, 1997), s. 261400. 589 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 9. 590 Ibid. 591 Ibid.
588

587

169

Ocak

1992de yan

balayan

reformlar,

fiyatlarn

serbestlemesi

ve

zelletirmelerin

sra,

ekonominin

btn

alanlarnda

liberallemeyi

ngrmekteydi. Bu balamda planl ekonominin kalntlarnn ortadan kaldrlmas, kaynaklarn merkezden paylamnn lavedilmesi, zel giriimin nndeki engellerin kaldrlmas iin nemli admlar atlm, serbest piyasa kurumlarnn oluumu abalar erevesinde banka sisteminin yeniden yaplandrlmas, dviz ve menkul kymetler borsasnn temelleri atlm ve serbest piyasayla ilgili yasal

dzenlemeler yaplmaya balanmtr.592 Liberal reform politikalar erevesinde Rusya ekonominsin dnya ekonomisine entegre edilmesi iin, devletin d ekonomik ilikiler zerindeki tekeli kaldrlarak serbestlemeye gidilmi ve lkeye yabanc sermayeyi tevik edici politikalar uygulanmaya balanmtr.593 Fakat Gaydar reformlar lke iinde ekonomik faaliyetlerde ciddi bir de neden olmu, yurtii hasla bir sene iinde %14,5 orannda dm, lke fiyatlarn %26,1 orannda artmasna neden olan ve piyasada para ktl ile desteklenen hiperenflasyon sorunu ile kar karya kalm, toplumun yaam artlar ktlemi ve bu kapsamda nfusun hane harcama oranlar %31,6 orannda d

gstermitir.594 Uygulanan hzl ekonomik reformu ngren liberal politikalar sonucunda sanayi retimi %40 orannda dm, tketim %4060 orannda azalm, halkn %30u fakirlik snrnda yaamaya zorlanmtr.595 Gaydar hkmetinin ok tedavi politikalar Yeltsin ynetiminin halk arasndaki siyasi poplaritesini zayflatm, Yeltsinin reform kart siyasi rakipleri komnistler ve ar milliyetiler
Ibid., s. 11. van Korolyev, ntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (togi Desyatiletiya) Pro et Contra , Cilt 6, Say 1-2 (K/lbahar 2001), s. 70. 594 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 12. 595 Arbatov, Rossiyskaya Demokratiya :Detskie Bolezni s Tyajelm Oslojneniyami, Arbatov (der.), Bezopastnost: Rossiyskiy Vbor, s. 56. Gaydar hkmetinin ekonomik reformlar ve bu reformlarn siyasi ve sosyal etkileri konusunda daha ayrntl deerlendirme iin bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 101114.
593 592

170

tarafndan ciddi eletirilere maruz kalmasna ve en nemlisi parlamentoda geni ve aktif bir muhalefet cephesi olumasna neden olmutur.596 1992 boyunca zaman zaman Gaydar ekibinin ok tedavi politikalarn eletiren ve hkmete yeni bakanlar atayarak halk ve parlamento desteini artrmaya alan Yeltsin, 14 Aralk 1992de .enerji lobisinin temsilcisi, eski Sovyet brokrat ve Babakan Yardmcs Viktor ernomrdine yeni hkmeti kurma grevi vererek parlamentonun onayna sundu. Parlamentodan destek alan ernomirdin

hkmetiyle ok tedavi yrten Yegor Gaydar ekibi tasfiye edilmitir.597 Bylece Rus ekonomisinde makroekonomik istikrar salama politikalarnn uyguland 1993-1998 dnemi baland.598 ernomrdin hkmetinin ekonomi politikalarnn temelini enflasyonla mcadele oluturdu.599 Hkmet enflasyonu

drmenin salkl bir byme iin uygun koullar oluturacan savunarak, enflasyonu drmek iin sk para ve mali politikalar uygulad. B politika buuk senede baarya ulaarak 1993 bandaki yllk %940lk enflasyon, 1997da %111e dm, Rublenin yabanc paralar karsndaki durumu kontrol edilebilir bir seyir izlemeye balam, faizler dm ve en nemlisi 1997de ekonomik byme iaretleri grlmeye balanmtr.600 Ayrca fiyatlarn ykselme hz dm, hkmet uzun sreden beri deyemedii maa borlarn yava yava demeye
596

Eugene Huskey, Democrasy and Institual Design in Russia, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, (New York: Oxford Universitry Pres, 2001), s. 35. 597 gor Klyamkin ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politieskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii (Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999), s. 16. veya gor Klyamkin ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post-Comunist Russia (Washington: Gendalf Publishers, 1999), s. 1013. Ayrca, Gaydarin kendi ekonomi politikalarn ve hatalarn ele alan deerlendirmesi iin bkz; Yegor Gaydar, Dolgoe Vremya: Rossiya v Mire: Oerki Ekonomieskoy storiii (Moskova: Delo, 2. Bask, 2005) s. 361-414. 598 Aralk 1993deki parlamento seimlerinin ardndan Rusyada ekonomik reform tartmalar konusunda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Philip Hanson, The Future of Russian Economic Reform, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s. 28-45. 599 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 13. 600 Ibid.

171

balam, 1997in ilk yarsnda lkeye gelen yabanc yatrm 6,67 milyar dolara ykselerek 1996n ayn dnemine oranla kat (2,01 miyar dolar) artmtr.601 Fakat, iyi iaretlere ramen, ekonomide bir trl istikrarl bymenin yakalanmamas, vergilerin kt toplanmas, yatrmc iin yasal altyap eksiklii ve yaygn yolsuzluk gibi nemli sorunlar devam etmitir.602 Rusya ekonomisi iin nemli bir kriz dneminin balad Ekim 1997ye gelindiinde toplam vergilerin sadece %67si toplananabilmi, hkmetin toplam 26,3 trilyon Rubleye (4,4 milyar dolara) ulaan maa, emekli ayl ve sosyal yardmlarndan oluan i borlar yl sonuna kadar deyememe durumu ortaya kmt.603 te yandan, para ve mali politikalara dayanan makro ekonomik istikrar program da lkedeki ekonomik klmeyi nleyememitir. 1992-1993 dneminde liberalleme ve eski ekonomik ilikiler ann datlmasnn ardndan, Rublede dalgal kur politikasnn uygulamas ve ithalatlara salanan teviklerle i piyasay koruma politikasndan vazgeilmesiyle 1993-1994 dneminde makine sanayi retimi %100 azaltm, 1995-1996 dneminde uygulanan byk devlet harcamalarn daha fazla para basarak finanse etme ve ekonomiyi para politikalaryla dizginleme politikalar mali alanda speklatif hareketlilii artrm ve zellikle retim sektrnn daralmasna neden olmutur.604 Nitekim 1993-1996 dneminde Yurtii Hasla yine %30, sanayi retimi %36,3, yatrmlar %50,6 orannda azalmtr.605 Bu erevede 1992-1997 dneminde Rusyada retim sektr yllk ortalama %5

evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s.349. Ibid. 603 Ibid. 604 Sergey Glazev, Rossiskaya Reforma i Noviy Mirovoy Poryadok, Rossiyskiy Ekonomieskiy Jurnal , Say 7 (1997), s. 4. 605 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 14.
602

601

172

orannda klm ve bu srecin bir sonucunda lke Gayri Safi Milli Haslas ayn dnem zarfnda %49 orannda azalmtr.606 te yandan, mali aralar kullanarak makro ekonomik istikrar salama politikalar yeni bir ekonomik kriz iin uygun koullar oluturmaya balamtr. Nitekim bu erevede 1993-1997 dneminde federal bte 1993te Gayri Safi Yurtii Haslann %5,8i, 1994de %10nu, 1995de %2,7si, 1996de %3,4, 1997de %3,6s orannda ak vermitir.607 Hkmetin bu aklar Rusya Merkez Bankas araclyla yksek faizli ve ksa vadeli bono satarak ama abas lkeye yabanc kaynakl scak para giriini hzlandrm ve bu durum ulusal ekonomide speklatif yabanc sermayenin arln artrmtr.608 Nitekim 1997de ksa vadeli devlet bono piyasasnda speklatif yabanc sermayenin pay %15den %30a km, 1998de federal bte aklarnn finanse edilmesinde d kreditrlerin pay da %55e ulamtr.609 Yksek faizli bono gelirleri reel sektrdeki retim dzeyini olumsuz ynde etkileyerek zellikle yerli giriimcilerin durumunu ktletirmitir.610 Ekonomideki bu olumsuz gelimelere Yaz 1997deki Asya krizinin ve Rusyann dnya piyasasndaki ana ihracat maddesi petrol fiyatlarnn dme srecinin eklenmesi Sonbahar 1997de ekonomide ciddi bir krizin nn amtr. nce piyasalarda hzl bir Rubleden ka sreci balam ve borsa indeksi 11 gn iinde (17-28 Ekim 1997) 532,9dan 392,86ya dmtr.611 Rusya Merkez Bankas Rublenin dn durdurmak iin dviz satna balam ve faiz artrmna

Sevtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 350. Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 15. 608 Korolyev, ntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (togi Desyatiletiya), s. 70. 609 .V. T. Ryazanov, Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii, akleina, (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii , Cilt. 2 s. 405. 610 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 15. 611 Ibid., s. 27.
607

606

173

gitmitir.612 Dviz sat sonucu Merkez Bankasnn dviz rezervleri ay iinde (EkimAralk 1997) 18 732 milyar dolardan 12 897 milyara dolara dmtr.613 Fakat hkmetin krizi nemek iin att admlar yaklak 8 milyar dolar civarnda yabanc sermayenin yurtdna kamasn engelleyememitir.614 Rusyann dnya piyasasna ihra ettii mallarn, zelikle petroln fiyatndaki d krizi daha da derinletirmi, Rublenin deer kayb lkedeki byk ticari bankalar iflasn eiine getirmitir. Bu gelimeler nda, 1997 sonu itibariyle gayri safi milli hasla %0,2, retim ise %1,7 orannda dm, btede dardan finans edime oran %64

oranna ykselmi, btede vergiler ngrlenden 37 trilyon Ruble (yaklak 6,2 milyar dolar) eksik toplanm ve zarar eden messese says %48 artmtr.615 Hzl zelletirme sreci ile lkenin nemli kurumlarn bedava denebilecek fiyatlarla satn alan yeni Rus zenginleri (oligarhlar) ise byk paralar kazanmalarna ramen, byk miktarlarda vergi kararak ekonominin ktye gidiini daha da hzlandrmlardr. lkedeki ekonomik kriz i politik gelimelerin de daha hzl bir srece girmesinin nn am ve hkmet krizinin kmasna neden olmutur. Bu kapsamda Yeltsin 23 Mart 1998de ekonomik kt gidiin almasnda baarsz politikalar ve Yeltsin sonrasnn devlet bakan olma hesaplar iin politik manevralar yapan Babakan ernomrdini grevden almtr.616 Rusya yasama erki

Ryazanov, Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii, s. 387. Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 27. 614 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 351. 615 Ibid. 616 ernomirdinin Yeltsin sonras devlet bakan olma konunda yapt manevralar konusunda daha ayrntl deerlendirmeler iin bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 361-365.
613

612

174

Duma iki kez vetonun ardndan Yeltsinin fesih tehdidi ile 17 Nisan 1997de teknokrat Sergey Kiriyenkonun Babakan olmasn onaylamtr.617 Yeni Babakan Sergey Kiriyenko ekonominin ciddi bir sknt ile kar karya olduunu, ekonomik yatrmlarn Ocak-ubat 1998 dneminde bir nceki yln ayn dnemine oranla %7,6 orannda dtn, 1997 btesinde devlet harcamalar iinde i ve d borlarn paynn %30a (1996da %13) ykseldiini ve bu srecin nlenememesi halinde orann 2000de %70e kacan belirtti.618 Kiriyenko ayrca, aylk harcamalarn aylk 5-30 milyar Rubleyi bulduunu, buna karlk temel gelir kayna olan vergilerden ayda 10 milyar Rubleden az bir

miktarn toplanabildiini, btenin aylk 165 milyar Ruble ak verdiini ve devletin ubat 1998 itibariyle maa borlarnn %21ini deyemediini ilan etmitir.619 Fakat yeni Babakannn atanmas ve gereken her trl nlemi alacaklarna dair gvence vermesi de Rusyann byk bir krize srklenmesini nlemeye yetmemitir. Kiriyenko hkmeti ilk byk kle Mays 1998de karlam, Rusya borsas %10, Lukoil ve YES Rossii irketleri %50 orannda deer kaybetmi, lkeden dviz k hzlanm ve 28 Maysta faiz hadleri %30dan %150ye ykselmitir.620 Bunun zerine hkmet ekonomik kt gidii nlemek iin uluslararas mali kurumlara ve Japonyaya yardm arsnda bulunmutur.621 Rusyann sz verdii mali ykmllkleri srekli yerine getirememesinden rahatsz olan IMF ve Japonya, dnemin ABD Bakan Bill Clintonun ikna giriimleri sonucu

evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 368 Ibid., s. 370. 619 Ryazanov, Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii, s. 387 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 370. 620 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 372. 621 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s.19.
618

617

175

13 Haziran 1998de Rusyaya 22 milyar dolar kredi vereceklerini ilan ettiler.622 Yeni krediler Rusyann ekonomik ve mali alanda istikrar programna uymas ve yapsal reformlar yapmas kouluna balanmt. Uzlamaya gre, verilen kredinin byk bir blm Merkez Bankas rezervlerin artrlmasna, bir blm ise devlet bonolarnn faizlerinin yeniden yaplandrlmasna, zetle yabanc yatrmclarn 16 milyar dolara ulaan devlet bono alacaklarnn kurtarlmasna hizmet edecekti.623 Fakat Kiriyenko hkmetinin bu uzlamay gerekletirmeyi ve krizden kmak iin vergileri ykseltmeyi ngren Program, Dumada ciddi tartmalarn ardndan kabul edilse de, ekonomideki olumsuz gelimeleri engellemeye yetmemi, lkeden sermaye ka ve Ruble sat devam etmitir.624 Bu radikal nlemler bile devlete ve ulusal mali piyasalara gvenini kaybeden nfusun desteini kazanmaya yetmemi, krizin daha geni alanlara yaylmas engellenememi, btn byk ticari bankalar borlarn deyemez duruma gelmi, banka deme sistemi ilevsiz hale gelmi, vergi gelirlerinde byk dler yaanm, Ruble dviz karsnda dengesiz yaamaya devam etmi, fiyatlar hzl biimde ykselmeye balam, retim sektrnde panik balam ve hiperenflasyon tehlikesi ba gstermitir.625 Nitekim 10 Austos 1998de Borsa %20-25 orannda dm, Merkez Bankas Rubleyi korumak iin ksa vadeli devlet tahvil faizlerini %130-140lara ykseltmitir.626 Bu gelimeler zerine, yeni istikrar programyla alnan d mali destein yurtdna kamasn nlemek isteyen hkmet ve Merkez Bankas 17 Austos
evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 375. Ibid. 624 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s.19. IMF, Dumadaki ekonomik reform programna direniine cevap olarak, Rusyaya verecei ilk kredi dilimini son anda 5,6 milyar dolardan 4,8 milyar dolara drmtr. Hans-Hermann Hrmann ve Christian Meier, Konseptualny, Vnutrennie i Mejdunarodne Aspekt Ekonomieskoy Bezopastnosti Rossii, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek (Moskova: Prava eloveka, 2000), s. 228 ve evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, s. 375. 625 Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s. 19. 626 evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 376.
623 622

176

1998de yeni bir mali politika benimsediini aklad.627 Yeni mali politika lkeden dviz kn yasaklam ve ksa vadeli devlet tahvilleri ve hazine bonosu ile yabanc borlarn denmesinin ay sreyle 90 gn ertelendiini ilan etmitir.628 Ekonomideki olumsuz gelimeler sonucu Yeltsinin 24 Austosta Kiriyenko hkmetini grevden almas Bakan ve Duma arasnda hkmet kurma krizine yol at.629 ernomrdini vekaleten tekrar Babakanlk grevine atayan Yetltsin, bu atamann 21 Austosta Duma tarafndan onaylanmamasnn ardndan 11 Eyllde Dumayla Primakovun Babakanlnda anlat. Fakat 11 Eyll 1998-12 Mays 1999 gibi ksa bir zaman zarfnda, i politikada siyasal ekimelerin glendii, oligahlarn iktidar paylamnda etkilerini glendirmeye alt630 ve politikada Kosova krizinin yaand krlgan bir zeminde grev yapan Primakov hkmeti, ekonomide gerekli yapsal reformlar gerekletirememi ve krizden kma iin IMFyle yaplan mzakereleri zaman yaymtr. Primakovun ardndan 19 Mays 1999da Babakanla getirilen Sergey Stepainin kurduu hkmet de i politik ekimeler nedeniyle uzun mrl olamam, ekonomik alanda da lkeyi skntdan kurtaracak admlar atma frsat yakalayamadan yerini 9 Austos 1999da Vladimir Putin hkmetine brakmtr. Putinin greve gelmesi ise bir sonraki blmde ele alnaca zere Rusyada dier alanlarn yansra, ekonomide de yeni bir dnemi balatmtr.
Ibid., s. 377. Nekipelov, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, s.19. 629 Bu konuda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; evtsova, Rejim Borisa Yeltsina, , s. 383-400. 630 Rusyada oligarinin ekonomi ve siyaset eksenindeki mcadelesi konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Nodari Simonia, Economic Interests and Political Power in Post Soviet Russia, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 269-286; Hans-Henning Schrder, Eltsin and The Oligarchs: The Role of Financial Groups in Russian Politics Between 1993 and July 1998, Europe-Asia Studies, Cilt 51, Say 6 (1999), s. 957-988; Thomas Graham, From Oligarchy to Oligarchy: The Structure of Russias Ruling Elite, Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization, Cilt 7, Say 3 (Yaz 1999), s. 325-340 ; Vladimir Shlapentokh, Russia: Privatization and Illegalization of Social and Political Life, The Washington Quarterly, Cilt 19, Say 1(K 1996), s. 65-85.
628 627

177

Sonu olarak, Rusyann en nemli sorunlarndan biri olan serbest piyasa ekonomisine gei ve Sovyet miras ekonominin reform edilmesi Yeltsin dneminin ncelikli sorunlarndan biri olmutur. Hem i politik hem de d politik gelimelerin nemli lde etkiledii ekonomik reform srecinde nemi dnemden bahsedebiliriz. 1992-1993 dnemin kapsayan ilk dnemde krizden kmak iin bir an nce serbest piyasa ekonomisine geilmesi amalanm ve ok tedavi yntemi ile hzla fiyat serbestletirilmesi, zelletirme ve sosyal boyutu nemli lde gzard eden yapsal reformlar gerekletirilmeye balanmtr. Fakat Gaydar hkmetinin bu politikalar i politik ve ekonomik nedenlerle yerini ernomirdin hkmetinin makro istikrar korumak, enflasyonu indirmek ve bunun iin mali-para aralarn etkin biimde kullanmay ve halk talepleri sonucu sosyal destek politikalarn da dikkate alan bir politikasna brakmtr. Fakat 1997 sonundan itibaren ernomirdin hkmetinin yapsal reformlar gerekletirememesi, ykc boyutlara ulaan yolsuzluk, vergi karma gibi sorunlarn yansra, d piyasalarda zellikle Asya mali krizi Rus ekonomisini yeni bir kriz srecine sokmutur.631 ernomirdinin yerine gelen Kiriyenko hkmeti IMF ve Japonyann d desteine ramen ekonomiyi kriz srecinden karamam ve 17 Austos 1998de Rusya iflasn ilan etmitir. Bu srete i ve d faktrler Rusyann ciddi bir

ekonomik krize girmesine neden olacak biimde gelimitir. dinamikler bakmndan giderek artan yksek bte aklarnn varl ve bu a finanse etmek iin esas gelir kayna vergilerin toplanamamas, Rusya ekonomisini ciddi bir mali

Rusya ekonomisinde yolsuzluk ve oligarik yap konusunda geni deerlendirmeler iin bkz ; Sergei Peregudov, The Oligarchical Model of Russian Corporatism, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 259-268; Louise I.Shelley, The Challenge of Crime and Corruption, Wegren (der.), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment, s. 103-122.

631

178

iflasn eiine getirmitir.632 te yandan d dinamiklerden 1997deki Asya krizinin art oku Rusya ekonomisini sarsmt. Dier nemli bir d faktr ise dnya

piyasalarnda benzin ve doal gaz fiyatlarnda byk bir dn yaanmas ve bunun sonucu Rusyann sadece 1998de yaklak 9 milyar dolar kaybetmesiydi.633 te yandan, Ekim 1997den itibaren balayan ekonomik kriz srecinin

derinlememesi iin uluslararas kurumlarn ve Japonyann Temmuz 1998de sz verdii 22,6 milyar dolarlk yardm da Rusyaya sorunsuz bir biimde denmemitir. Uzlamaya gre 1998 iinde verilmesi gereken 14,8 milyar dolarlk dilimin sadece 4,8 milyar verilmi ve geri kalan durdurulmutur.634 Bu sorunun en nemli nedeni Rusyada ekonomik krizin daha da derinleerek devam etmesi ve bu durumun da Kiriyenko hkmetini istifaya gtrerek ksa sreli geici hkmetler yolunu amasdr. Rusya, Primakov ve Stepain hkmetleri deneyimini yaamsa da, bu yeni hkmetlerin i politik mcadelelerin glgesinde kurulmas ve ksa sreli olmas, ekonomiyi rayna oturtmak iin kkl reform politikalar yrtmeyi engellemitir. Rusya ekonomisinin 17 Austos krizinin sonularn gerek anlamda telafi etme sreci ise 9 Austos 1999da Putinin Babakanla gelmesi ile balamtr.

Hans-Hermann Hrmann ve Christian Meier, Conseptual, nternal, and International Aspects of Russias Economic Security, Alexei Arbatov, ve Karl Kaiser, Robert Legvold (der.), Russia and West: The 1 st Century Securit (New York: M. E. Sharpe, 1999), s. 84 veya Hrmann, Konseptualny, Vnutrennie i Mejdunarodne Aspekt Ekonomieskoy Bezopastnosti Rossii, s. 228. 633 Hrmann, Conseptual, nternal, and International Aspects of Russias Economic Security, s.84. 634 Ibid.

632

179

BLM IV PUTN DNEMNDE YEN RUS ULUSAL GVENLK ANLAYII: KONTROLL DNM MODEL

A.Yeltsinin Mirasndan Kontroll Dnm Modeline 1990larn banda halkn ve sekinlerin byk umutlaryla balayan Yeltsin dnemi 1990larn sonuna gelindiinde ekonomiden i politikaya, askeri yapdan d politikaya btn alanlarda Rusyann skntlarnn daha da bymesine neden olmutu. Yeltsin dneminin i ve d politika alanndaki reform politikalarnn kinci ve nc blmlerde ayrntl biimde ele alnan nemli baz sonuclar aadak gibi zetlenebilir. ncelikle, Rusyann yeniden yaplanmas srecinde zel nem arz eden ekonomi alanndaki politikalar 1998de ekonomik krizle sonuland. Yeltsinin lkeyi ekonomik krizden karmak iin yeni babakan ve hkmet atamalar da iine dlen ekonomik krizi zmek yerine, daha da geni bir alana yayarak siyasi istikrarszllara yol at ve sk-sk deien hkmetler sorununu gndeme getirdi. Bir yandan sk-sk deien hkmetler, te yandan eenistan baarszl merkezi ynetimin normal ilevlerini yerine getirmesine byk bir darbe vurarak, lkedeki politik ve ekonomik ierikli merkezka eilimleri glendirdi. Merkezi ynetimin bu durumu lkenin ekonomik krizden kmasna katk yapabilecek vergi toplama ilevini yrtmesini nemli lde engelleyerek, ekonomik krizin daha da derinlemesine yol at. eenistan baarszl Rus askeri gcnn kt durumunu ortaya koyarak lke iinde merkezi ynetimin otoritesini sarsarken, darda zellikle de BDT corafyasnda Rus askeri gcnn etkisini zayflatt.

180

te yandan, d politika alannda da Yeltsin ynetimi ciddi skntlarla kar karya kalmt. 1990larn banda byk umutlarla Batya yaklama ve hatta onun bir paras olma ynelimli balayan politikalar, zaman ierisinde nemli deiimlere urayarak 1999da Kosova sorunu nedeniyle Batyla atmay gze alacak boyutta ciddi bir krize neden oldu. Rus d politikasnn temel ncelii konumundaki BDT corafyasndaki g dengeleri giderek daha byk oranda Rusyann aleyhine deimeye balad. Rusyann bu corafyadaki etkinliini srdrmek amacyla byk nem verdii BDT rgt, kararlarnn tamamna yakn uygulanmayan bir kuruma dnt. Mays 1999da Rusyayla ilikilerde daha bamsz hareket etmek ve Batyla daha yakn ilikiler gelitirmek isteyen Grcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldovann GUAM ad altnda bir araya geldiklerini ilan etmeleri Rusyann bu corafyadaki etkinliini zayflatan nemli bir gelime oldu. Bu birlikteliin, ABDnin ak tevik ve desteiyle kurulmas Rusya asndan daha da endie verici bir duruma iaret ediyordu. Primakov doktrinine ramen, Rusyann Orta Dou blgesinde (ranla ilikiler dnda) inisiyatifi byk lde ABDye kaptrmas ve inle ilikilerin de kresel sistemde alternatif bir g oda oluturma bakmndan yeterli olamamas d politikada ne kan dier skntlar oldu. zetle, lkenin iine dt ekonomik, politik, sosyal ve d politika alanlarndaki sorunlar ynetimin skntlarn daha da derinletirerek Rusyay ok boyutlu bir krize srkledi. Bu koullarda Rusyann bir devlet olarak varln srdrebilmesi ve bunun iin gerekli yeni deiim politikalar yrtebilmesi, Rus sekinler ve devlet brokrasisi iin en nemli hedef olarak nem kazanmaa balad. Bakan Yeltsin halkn ve Rus sekinlerin gznde etkinliini ve meruiyetini byk lde kaybedince, lkenin karlat sorunlar yeni bir ulusal lider arayn

181

gndeme getirdi. Bu balamda 9 Austos 1999da Babakanlk ve 31 Aralk 1999da da vekleten Bakanlk grevine getirilen Vladimir Putin, hzla lkenin karlat sorunlar zebilecek yeni ulusal lider konumuna oturtuldu. Putinin iktidara tanmas sreci 26 Mart 2000de yaplan bakanlk seimlerinde %52,94 oyla Rusyann seimle gelen ikinci bakan olmasyla tamamland.635

B. Kontroll Dnm Modeli nedir? Yeltsin dneminde paralanan iktidar toparlayabilecek, lkeyi paralanmaktan kurtarabilecek, yakn evre ve uluslararas arenada Rusyaya saygnln tekrar kazandrabilecek, Yeltsin dneminin kazanmlarndan dn vermeyecek bir kiinin iktidara gelmesi ihtiyac dounca, lkedeki iktidar odaklar (oligarhlar, ordu, gvenlik servisi) bu grev iin Vladimir Putini uygun grd. Putinin bu grev iin seilmesinde Rusyada deiik iktidar odaklarn tatmin edecek nitelik ve gemie sahip olmasnn etkili olduu dnlebilir. ncelikle, Putinin 19751990 dneminde Sovyet istihbarat servisi KGBde alm olmas, iktidarn belirlenmesinde nemli role sahip Rus gvenlik evrelerinin (istihbarat, ordu) desteinin salanmasnda nemli bir etkendi: Dahas, Putinin Yeltsin dneminde Haziran 1998den itibaren Rusya istihbarat servisi FSBnin bakan ve de Mart 1999dan Austos 1999a kadar Rusya Gvenlik Konseyi Sekreteri olmas da, gvenlik evrelerinin kendisine olumlu yaklamasn kolaylatrmt. Ayrca, Putinin 1990larn bandan itibaren Rus demokrat ve liberal evrelerinde nemli saygnl olan Petersburg Belediye Bakan Anatoliy Sobakla yakn ilikileri ve

Putinin Devlet Bakan seimine ilikin ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Vladimir Prblovskiy, Tsar no Nenastoyaiy, Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya ve Vladimir Priblovskiy (der.) Rossiya Putina: Pristrastny Vzglyad, (Moskova: ROO Tsetr Panoram, 2003), s. 146-172. Putinin resmi zgemii iin bkz; http:// www.kremlin.ru , (22 Mart 2004).

635

182

alma arkada olmas da bu evrelerin desteinin salanmasna imkan tand. Putinin siyasi bir kiilik olmamas da Yeltsinin kararlarnda nemli rol oynayan Aile636 tarafndan siyasal sistem ierisinde kolay ynlendirilebilecek bir varis gibi deerlendirilmesine olanak verdi. Bu ekilde Rusyadaki deiik iktidar odaklarnn uzlat bir kii olarak iktidara getirilen Putine gre, Rusya son 200300 senede ilk kez dnyann ikinci ve hatta nc dereceli lke olmak gibi bir tehlikeyle kar karyad ve bunun nlenmesi iin ulusun entelektel, fiziki ve psikolojik glerinin bir araya toplanmas gerekiyordu.637 Bu erevede lkenin beks iin zlmesi hayati nem tayan ve de giderek arlaan i ve d sorunlar zme misyonu yklenen Putinin, lkenin dt durumdan kurtarlmas iin uygulamaya balad byk kurtulu veya kalknma stratejisini kontroll dnm modeli eklinde tanmlamak mmkndr. Model temel olarak Rusyann karlat i ve d sorunlar ncelikle devletin beksn ve byk devlet geleneini tehdit eden unsurlar olarak deerlendirmekte ve bu tehditleri bertaraf ederek Rusyay tekrar byk g statsne kavuturmak iin lkenin ada gereklere uygun siyasi, ekonomik ve askeri ierikli kkl bir dnm/reform srecine girmesini ngrmekteydi. Fakat bu dnmn amacna uygun olmas iin kontroll bir biimde yaplmas artt. Modelin kontroll reform yaplmasna zel nem atfetmesi bir ka etken erevesinde izah edilebilir. ncelikle, bu tr bir reform anlayn Rusyadaki geleneksel yukardan reform anlaynn tarihi izdm olarak grebiliriz. Nitekim Putinin devrald Rusyann tekrar byk g olma amac I. Petro, II Aleksandr,

Burada "Aile" kavramyla siyasetle uraan Yeltsin ailesinin yeleri ve Yeltsinin yakn evresi kastedilmektedir. 637 Vladimir Vladimirovi Putin, Rossiya na Rubeje Tsyaeletiy, Nezavisimaya Gazeta (30 Aralk 1999), http://www. ng.ru.

636

183

Stolipin ve hatta Sovyet dnemi yukardan reform srelerindeki byk devlet misyonuyla ciddi biimde benzerlik gstermektedir. Yine Rusya geleneine uygun olarak, bu reformun da temel dinamii Rus egemen siyasi kltr geleneinin en nemli paras olan devlet aygt ve brokrasisiydi. Dnmn kontroll olmasna yaplan vurgu da Putin ynetimi iin bir ka bakmdan nemliydi. ncelikle, Putin ynetimi kontrolsz biimde yaplan Gorbaev dnemi dnm deneyimini bizzat yaam kadrolardan olumaktayd. Bu kadrolar anlan reform srecini SSCBnin zlnn en nemli sebeplerinden biri olarak deerlendirmekteydiler. Bu balamda SSCBnin kn 20. yzyln en nemli felaketi olarak deerlendiren Putin iin reformun kontroll olmas Rusyann da ayn kaderi paylamamas iin ok nemliydi. te yandan kontroll olma, dnmn byk kurtulu amacndan sapma olmamas iin de gerekliydi. Nitekim Yeltsin dneminde lkeyi kapsayan reform dalgasnn 1990larn sonunda Rusyay siyasi, ekonomik, askeri ve d politika alanlarnda soktuu kmaz, Putin iin nemli bir ders olmutu. Dahas kontroll dnm iin iki baarl rnek, imparatorluktan ulus-devlete gei yapm Trkiye ile sosyalist inin dnm modelleri de Rusya iin kontroll dnm modelini cazib klan unsurlard. zetle, lkenin tarihi tecrbesiyle i ve d etkenler kontroll dnm modelini Putin ynetimi iin cazip temel strateji haline getirmiti. Bu balamda Putin ynetiminin izledii strateji gl ve etkin merkezi devlet, gl ekonomi, gl ordu ve uzlatrrc, pragmatist aktif bir d politika biiminde formle edilebilecek ve birbiriyle sk balantl olan drt temel hedefi gerekletirmeyi amalamtr. Putin ynetiminin bu hedeflerini gerekletirmek iin

184

uygulad politikalar ise lke iinde ve dnda olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Putin reformlarnn ilk ayan oluturan ierde federal dzeyde uygulanacak siyasal ve idari politikalarla gl ve etkin merkezi devlet gerekletirmek amalanmtr. Aada zerinde geni biimde duracamz bu hedefin

gerekletirilebilmesi iin Putinin uygulad politikalar boyutlu bir nitelik arz etmitir. Bu politikalarn ilk boyutunu lke iinde Kremlinin otoritesini etkin biimde tesis etmek ve bu balamda federal ynetimi glendirmek abalar oluturmutur. Nitekim merkezka eilimlerin bastrlmas iin eenistana yaplan Austos 1999 tarihli ikinci silahl mdahale ve federal hkmeti blgeler karsnda daha da glendiren reformlar bu politikann iki boyutunu oluturmutur. te yandan, Putin ynetimi federal merkezin Rusya siyasal sisteminin en etkin ve belirleyici aktr olmas iin eitli admlar atmr. Bu erevede Rus siyasal sistemin yeniden ekillenmesi iin yasalar kartlm ve Yeltsin dneminde siyasi iktidar zerinde etkinlik kuran oligarhlar sindirmeye ynelik bir politika uygulanmtr. Oligariyle mcadelenin baarl olmas, ayn zamanda federal ynetimin lke ekonomisi zerinde tam kontroln salamak ve etkinliini artrmak iin de gerekli koullardan biriydi. Bu balamda gl devlet hedefini gerekletirmek iin uygulanan politikalar gl ekonomi hedefinin

gereklemesine de katkda bulunur nitelikteydi. Putin ynetiminin gl ekonomi hedefi Yeltsin dneminde krizle bouan ekonomiyi bu durumdan kurtarmak iin etkin politikalar uygulamay amalamaktayd. Kontroll reformun nc nemli hedefi gl devlete katkda bulunacak ve ada koullara uyum gsteren gl ordunun oluturulmas iin gerekli

185

reformlarn yaplmasyd. Modelin drdnc nemli hedefi Rusyann reform srecine ve byk g amalarna hizmet edecek uzlamac, aktif ve pragmatik bir d politika uygulamakt. Bu d politikann uzlamac boyutu Rusyada mevcut jeopolitik seeneklerin sentezlenmesini, pragmatiklii lkenin mevcut reform srecine zarar verecek radikal admlardan ekinmeyi, aktiflik boyutu ise Rusyann dnya politikasnda hala etkin bir aktr olarak bulunuunu ortaya koymay amalamaktayd. Yani, Putin ynetiminin d politikas bir yandan lkenin mevcut sorunlarn zmeye imkn verecek ve bunun iin de Bat ile yeni bir Souk Sava engelleyecek, te yandan da Rusyann saygnln tekrar kazandrmay ve bata BDT corafyas olmak zere nemli kar alanlarnda etkinliini srdrmek ve glendirmeyi amalamaktayd. Putin ynetiminin kontroll dnm modelinin ekonomik alandaki politikalar ise gl ekonomi iin devlet kapitalizmi eklinde tanmlanan yapy ngrmekteydi. zetle, Rusya Putinle birlikte idari anlamda gl merkezi devleti hedefleyen, siyasi anlamda Kremlinin tam denetimi altnda bulunan gdml demokrasi sisteminin kurulmaya baland, askeri alanda profesyonel orduya geii amalayan ve d politikada mevcut gereklerle tarihi gelenekler arasnda rasyonel bir denge kurma izgisini benimseyen bir dnm srecine girmitir.

C. Gl Devlet Hedefi Putinin iktidarnn nceliklerinin banda Rusyada tekrar gl bir devletin tesis edilmesi gelmekteydi. Nitekim Putin daha 16 Austos 1999da Babakan sfatyla

186

parlamentoda yapt ilk siyasi konumasnda Rusyann gl bir devlete duyduu ihtiyac lkenin temel sorunlarndan biri olarak vurgulamt.638 Putin, gl devlet vurgusunu kendi seim platformu saylan 30 Aralk 1999 tarihli Binyln Eiinde Rusya isimli makalesinde de geni biimde anlatm, Rusyann yeniden domas ve ayaa kalkmasnn ancak devletilikle mmkn olabileceini ilan etmiti.639 Anlan makalede Putin, Rus geleneksel kltr bakmndan gl devletin kt bir messese olarak grlmediini, tam tersine her zaman dzenin kayna ve garantr, gerektiinde ise deiimlerin temel giriimcisi ve ana gc olduunu belirtilmektedir.640 ada Rusya toplumunun gl ve etkin devlete ihtiya duyduunu belirten Putin, byle bir devletin totaliter esaslara deil, demokratik, hukuksal ve etkin federatif ilkelere dayanmas gerektiini de ifade etmitir.641 Putin 4 Ocak 2000de yapt bir aklamada ise devletin dald bir ortamda ekonomik veya sosyal nitelikli hi bir sorunun zlemeyeceini belirtmiti.642 Dalan ve merkezka eilimlerin gclendii devletin yeniden yaplanmas gerektiini ifade eden Putin, bu srecin Rusyann tarihsel devlet geleneine uygun biimde gl merkezi devlet anlay iinde

gerekletirilmesini savunmutur.643 Putinin gl ve etkin devlet anlay 10 Ocak 2000de ilan edilen Rusyann yeni ulusal gvenlik doktrininde de yer alm, Rusya Federasyonu devlet ynetiminin federal ve yerel erevede gl ve etkin hale getirilmesi nemli bir
Vladimir Putin Govarit o Glavnm. z Vustuplenie v Gosurdarstvennoy Dume 16 Avgusta, www.rg.ru/anons/arc_1999/0817/11.htm., (8 Austos 1999). 639 Putin, Rossiya na Rubeje Tsyaeletiy, Nezavisimaya Gazeta (30 Aralk 1999), http://www. ng.ru. 640 Ibid. 641 Ibid. 642 Putinin 4 Ocak 2000de Rusyann ORT televizyonuna verdii mulakattan aktaran Thomas Graham, Fragmentation of Russia, Andrew C. Kuchins (der.), Russia After The Fall (Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 2002), s. 54. 643 N. Gevorkyan, A. Kolesnikov ve N. Timakova (der.), Ot Pervogo Litsa : Razgovori s Vladimirom Putinom (Moskova: Vargius, 2000), s. 167-168.
638

187

ama olarak vurgulanmtr.644 Putin, 8 Temmuz 2000de parlamentoda yapt yllk konumasnda da Rusyann mevcut olumsuz artlardan kurtulmas iin gl devlet hedefine odaklanmas gerektiini ilan etmitir.645 Rusyann yeniden glenmesi iin gl devlet amacn en nemli ncelik olarak gren Putin ynetiminin bu alandaki politikalarnn temel hedefi merkezi devleti glendirmekti. Bu politikalar boyutta uygulanmtr. Politikann ncelikli hedefleri Rusyann toprak btnlne fiili tehlike oluturan eenistan sorununun zlmesi; ikinci olarak, Yeltsin dneminden miras kalan zayflam federe yapnn merkezi ynetim lehine glenmesini salayacak federal reformlarn yaplmas; ve son olarak da merkezi ynetimin siyasi rejim zerindeki konumunu glendirmek olmutur.

1. eenistana kinci Mdahele Putin ynetiminin gl devlet hedefinin ilk uygulama alan eenistan sorunu olmutur. Bunun temel nedeni vard. ncelikle, 1996 Hasavyurt Anlamas ve bu tarihten sonra eenistann fiilen bamszln kazanmas Rusyada merkezi devletin zayfln ortaya koyan ve dier federe blgeleri de bu rnei takip etmeye tevik eden bir unsur niteliindeydi.646 Bu erevede eenistan meselesinin

zmsz kalmas merkezi devleti toprak btnln koruma gibi hayati bir konuda dahi gszln ortaya koyan bir sembold. Ayrca, eenistandaki mevcut glerin nemli bir blmnn btn Kuzey Kafkasyay Rusyadan ayrma abasna girimi olmalar, merkezi ynetimin gl devlet amacna en nemli reel
Kontsepsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii, akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Cilt 4, s. 77. 645 Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda), http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml (22 Mart 2007). 646 Stephen J. Blank, Putins Twelve-Step Program, The Washington Quarterly, Cilt 25, Say 1 (K 2002), s. 148.
644

188

tehditlerden birini oluturmaktayd. Nitekim 1 Austos 1999da amil Basayev ve mer Hattab liderliindeki een silahl birliklerinin Dastana saldrs bu tehdidin gerek boyutunu ortaya koymutu.647 Son olarak, yeni Babakan Putinin siyasal otoritesini artrmas ve halk merkezi ynetim etrafnda mobilize etmesi iin de eenistan meselesi nemli bir frsat olarak grlmtr.648 Belirtilen erevede Putin ynetimi iin eenistana mdahelenin resmi gerekesini oluturan olay ise amil Basayev ve mer HattaB komutanlndaki een silahl birliklerinin 1 Austos 1999da Dastana saldrmas olmutur. een birliklerinin neden byle bir saldrya baladklaryla ilgili eitli yorumlarda bulunmak mmkndr. ncelikle, amil Basayev liderliindeki bu saldrnn amacnn eenistan Rusya kuatmasndan kararak stratejik derinlik kazandrmak ve bu erevede Kuzey Kafkasyann tamamn Rusyaya kar seferber etmek hedefini gttn sylemek mmkndr. Dier bir yorum, saldrnn lideri amil Basayevin eenistandaki iktidar mcadelesinde olan Devlet Bakan Masadov karsnda avantaj kazanmak iin Dastanda baar kazanma yolunu setiini ve kazanlacak bu baarnn eenistan iinde gcn artracan dndn ne srmektedir.649 Bir baka yorumda ise Rusyann Hasavyurt anlamasn geersiz klmak iin Basayevin Nitekim, Dastana Dastanda saldrsn olaylar zellikle kt srada zendirdii Rusyada

savunulmaktadr.650

Babakanlk grevini yrten Sergey Stepain Ocak 2000de yapt aklamada, daha Mart 1999da eenistan sorununun Rusya devleti tarafndan masaya

Aleksey Malaenko ve Dmitriy Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, (Moskova, Moskovskiy Karnegiy Tsenrt, Gendalf, 2002), s.33. 648 Roy Medvedev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, (Moskova, Vremya 2005), s.100. 649 Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s.32. 650 Bu yorum eensitanda savam bir komutanla yaplan zel bir gorusmede dile getirilmitir.

647

189

yatrlarak

mdahalenin

altyapsnn

hazrlanmasnn

karara

balandn

belirtmitir.651 Bu yorumlar erevesinde Basayevin Dastana yapt saldrnn gerek neden veya nedenlerinin ne olduu bulmak ok zordur. Eldeki veriler Rusya merkezi devletinin bu saldrnn zellikle proveke etdiini sylememiz iin yeterli olmasa da, Kremlin ynetimin ok daha nceden Dastana yaplacak saldrdan en azndan haberdar olduu yorumunu yapmamza olanak tanmaktadr. Nitekim byle bir atmann olacana dair haberlerin Kuzey Kafkasyada yaayan halk arasnda ok nceden yaylm olduu bilinmektedir. Nitekim eenistandaki slami Demokrat Partisinin kurucusu Abdurreid Saidov, Grozn pazar esnafnn daha Mays-Haziran 1999dan itibaren kendi ticari planlarn Dastanda kacak bir sava dikkate alarak oluturduklarn ne srmektedir.652 Btn bu farkl aklama ve speklasyonlara neden olan Basayev saldrsnn ilk hamlesi 1 Austos 1999da Dastann Tsumadin blgesine ynelmiti.653 Taktiki nitelikli bu hamlenin ardndan een silahl gleri 8 Austosta esas saldr hedefi olarak Dastann Botlih blgesine yneldiler.654 amil Basayev liderliinde Dastana yaplan bu saldr Austos sonunda saylar 10 000 ulaan Rusya federal gleri ve yerel gvenlik glerinin ortak mdahelesiyle nlendi ve een savalar eenistana geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu saldrnn nlenmesi iin btn sorumluluu Rusya Bakomutan Boris Yeltsin yerine Babakan Putin alm ve savan srdrlmesinde en yetkili konumda olmutur.

Sergey Stepainin bu grlerini ifade ettii mlakat iin bkz: Sergey Pravosudov, Bloka OVP Voobe Moqla i ne Bt, Nezavisimaya Gazeta (14 Ocak 2000), http://www.ng.ru/politics/2000-0114/1_ovr.html 652 Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 33. 653 Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 102. 654 Ibid..

651

190

Putin, Dastan saldrsnn nlenmesinin ardndan dorudan eenistan zerine gitmeyi tercih etmemi, daha organize bir mdahele iin hazrlklara balanmtr. ncelikle, ilk eenistan savann olumsuz siyasi, askeri ve zellikle insani sonular nedeniyle sava kart kamuoyunun desteinin kazanlmas

gerekmekteydi. Bu kapsamda politik anlamda Rusya savamak istemese dahi een Vahabilerin lke iin tehlike arz ettii Dastan saldrs rnek gsterilerek propaganda edilmeye balanmtr. Askeri anlamda ise Dastandan Basayevin silahl birliklerinin geri pskrtlmesi, Rus ordusunun eenlere kar bu kez baarl olacana rnek gstererek, halkta ordunun gcne inancn onarlmasna

allmtr. nsani balamda da, Dastan operasyonlarnda Rus ordusu savata mmkn olan en az kayb verecek biimde hareket ederek halkn tepkisini ekmemeye almtr. Dahas Putin ynetimi Austos sonunda Moskova ve Volgodonsk ehirlerinde saylar 300 bulan sivilin lmne yol aan apartman bombalanmas olaylarn kamuoyunun een savann balatmada desteini kazanmak iin kullanmtr.655 Putin ynetimi daha soruturma sonulanmadan bombalamann sorumlular olarak eenistanda Vahabi kamplarnda eitim alan militanlar gstermi,656 bata Moskova ve Sankt-Petersburg olmak zre btn ehirlerde gvenlik nlemlerini sklatrmtr. Dastan saldrs ve apartman bombalamalarn gereke gstererek Rusya kamuoyunda eenistandan gelen tehdit konusunda destek elde etmeye balayan Putin, blgeyi kuatma altna alacak admlar da atmaya balamtr. Bu erevede Putinin emriyle eenistanla demir ve havayolu iletiimi Eyll 1999da durdurulmu, eenistana verilen elektrik kesilmi ve petrol ve dogalgaz hatlarnn
655 656

Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 56. Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 103.

191

vanalar kapatlmtr.657 Bu eylemleri takiben Rus ordusu operasyon hazrl erevesinde Grozni kenti yaknlndaki Severny havaalann, yollar, krpleri ve eenistanda, Vahabilerin ve silahl militan kamplarnn bulunduu tahmin edilen blgeleri hedef alan stratejik hava bombardmanlar gerekletirmitir.658 Ayrca eenistana operasyon hazrlklar erevesinde blgeye Eyll 1999da byk miktarda Rus askeri kuvvetleri yerletirilmeye balanmtr. Belirtilen bu hazrlklarn tamamlanmasnn ardndan 1 Ekim 1999da Rus Ordusu eenistan zerine saldrya gemitir.659 Rusya ynetimi saldrnn resmi amacn, hedefleri Rusyann gneyinde Hazar denizinden Karadenize uzanan ve gerek slama dayanan bamsz bir Mslman devlet kurmak isteyen Vahabilerin ve uluslararas terorist rgtlerin saldrlarn nlemek ve eenistanda bulunan kamplarn imha etmek olduunu ilan etmitir.660 Putin eenistan sulularn igal ettiini, Rusyann bu sulularla ak mcadeleye baladn ve dman kendi yuvasnda imha edeceklerini belirtmitir.661 Rusya ynetimi saylar yaklak 20

000i bulduu tahmin edilen een savalarna saldr iin ordu, jandarma ve polisden oluan, toplam saylar 150 000i aan ve ok sayda uak, tank, top ve zrhlnn destekledii askeri bir gc seferber etmitir.662 lk een savandan karlan dersler erevesinde dikkatli biimde yrtlen operasyonlar sonucunda Kasm 1999da eenistann ikinci byk kenti Gudermes, ubat 2000 banda ise bakent Grozni Rus silahl kuvvetleri tarafndan ele geirilmitir.663 Ocak-Mart 2000 dneminde
657 658

srdrlen

atmalar

sonrasnda

sava,

eenistannn

dalk

Ibid., s. 103. Ibid., s. 104. 659 Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 33. 660 Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 112. 661 Vladimir Putin, Otkrtoe pismo Vladimira Putina k Rossiyskim izbiratelyam, www.vladimirptin.ru (28 Mart 2000). 662 Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s.109. 663 Ibid., s. 120-121.

192

blgelerine kaym, Rus kaynaklarna gre, 2000 sonbaharnda eenistann %90n byk lde kontrol altna alnmtr.664 Putin ynetimi yrtlen savala paralel olarak siyasi ve sivil alanda da eenistan tam kontrol altna alacak admlar atmtr. Bu erevede 1999un Sonbaharndan itibaren kontrol altna alnan een blgelerinde Rusya yanls geici bir ynetim oluturularak, bana 19951996 dneminde Rus yanls Doku Zavgayev hukmetinde Babakan Yardmcl yapm olan Nikolay Koman getirilmitir.665 Savan Rusya iin baarl saylabilecek bir zeminde gelimesi ve eenistann byk bir blmnn Rus askeri gcnn kontrolne gemesiyle birlikte Putin ynetimi blgede daha kalc bir yaplanmaya gitmitir. Bu balamda Haziran 2000de een ynetiminin bana ilk Rus-een savanda Rusyaya kar cihat ilan eden, fakat ikinci savata Putin ynetiminin yannda yer alan eenistan mfts Ahmet Kadrov atanmtr.666 Yeni ve daha kalc Rus yanls bir siyasi ve idari yaplanma oluturmann yansra, Putin ynetimi 2000den itibaren eenistanda sivil hayat

normalletirecek admlar da atmaya balamtr.667 Bu erevede sonbahardan itibaren eenistanda 200den fazla okul ve Groznda ise bir eitim niversitesi ile bir ka yksek okul tekrar eitime balamtr. 2000 sonuna kadar eenistanda 200den fazla hastahane almaya balam, btn byk yerleim birimlerine elektrik ve gaz verilmeye balanm, karayollar, demiryollar ve havaalan tekrar onarlmtr. Bunun dnda ekonominin dzene sokulmas almalar sonucunda petrol retimi ve sanayide ilk sonular alnmaya balanm ve bu faaliyetler

664 665

Ibid., s. 134. Ibid., s. 110. 666 Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 34. 667 Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 115.

193

sonucunda 2000 sonu itibariyle 100 bin ton petrol retilmitir.668 Putin

ynetimi

Ocak 2001de eenistann ekonomik ve sosyal alanlarnn onarlmas federal program erevesinde eenistana 14,7 milyar ruble (dnemin kuru ile yaklak 500 milyon dolar) para ayrmtr.669 Bu arada eenistan Sava 2001den itibaren Rusya ve dnya gndemindeki nemini kaybetmeye balamtr. Bunun en nemli sebebi artk savan geni bir alana yaylan bir atma olmaktan karak, Rus Federal Kuvvetleriyle een gerillalar arasnda zaman-zaman yaanan kk apl scak atmalara dnm olmasdr. Putin ynetimi de yaplan mhadahelenin baarsn gstermek iin een Savann Rus basnnda daha fazla gndemde kalmasna pek gnll olmamtr. Bu erevede sava resmi boyutu dndaki grntlerini gndeme getirmek isteyen yerli ve yabanc gazetecilerin blgeye girmeleri engellenmi, konuyu ynetim aleyhine kullanan medya kurumlar ciddi bask ve yldrma politikas ile susturulmutur.670 Ayrca, 11 Eyll saldrlarnn ardndan terrizme kar mcadele sreci de Rusya ynetiminin dini radikalizmle ilikisi bulunan een gerillalarla mcadelesini merulatrc nitelik arz etmitir. Bu unsurlar nda, een savalar sava kendi lehlerine evirmek iin birinci Rus-een savandakine benzer taktik izlemeye balamlardr. Bu taktik gerei een gerillalar bir yandan blgedeki Rus askeri ve sivil yneticilere suikastlar dzenleyerek Putin ynetiminin tam denetimi salama abalarn engellemeye alrken, dier yandan Rus ve dnya kamuoyunun dikkatini blgeye ekmek iin byk eylemler yapmaya girimilerdir. Bu taktii uygulayan een

Ibid., s. 134. Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 35. 670 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Vladimir Priblovskiy, Voyna Putina so Svobodny Slova: Hronika Postreniya nformatsionnoy Vertikal , Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya ve Vladimir Priblovskiy (der.) Rossiya Putina: Pristrastny Vzglyad, (Moskva: ROO Tsetr Panoram, 2003), s. 173192.
669

668

194

direniileri stlendii ve/veya adnn kart byk apl eylem ve suikastlarn arasnda 19 Ekim 2002deki Mc Donnaldsn Moskova ubesine saldr, 23 Ekim 2002de Dubrovkada rehin alma eylemi, 2003 yaznda Moskovada yaplan Rock Festivaline bombal saldr, 1 Austos 2003de Mozdok ehrinde askeri hastaneye yaplan saldr, ubat 2004de Moskova metrosuna saldr, Mays 2004de eenistan Devlet Bakan Ahmet Kadirovun ldrlmesi, Austos 2004te bir yolcu uana bomba konarak drlmesi ve 2004 Eyllndeki Beslan saldrs bulunmaktadr.671 Bu eylemler iersinde 2326 Ekim 2002de Moskovadaki Dubrovka tiyatrosunda ve 13 Eyll 2004deki Beslan kentindeki okulda rehin almalar zel dikkat ekmitir. Fakat her iki rehin alma eylemi de Rus ynetiminin sert ve tavizsiz tavr ile karlam ve ok sayda sivilin lmyle sonulanan eylemler olarak kalmtr.672 een eylemlerine karlk olarak Rusya ynetimi de direnii tamamiyle krmak iin nl een liderlerine kar suikastlar

gerekletirmeye balamtr. Bu politika erevesinde 28 Nisan 2002de Arap asll een komutan mer Hattab,673 8 Mart 2005de bamszlk yanls devlet bakan Aslan Mashadov674 ve 10 Temmuz 2006da ise amil Basayev675 ldrlmtr. Savan bedelini en fazla sivil halk demi, ubat 2001 itibariyle yaklak 260.000 een nguetyaya, 10.000 een Grcistana snmtr. Ayrca Stavrapol Blgesi, Dastan, Alanya (Kuzey Osetya) ve Azerbaycana snan mlteciler
Sinan Oan, Basayevin ldrlmesi een Sorununa zm Getirir mi?, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1 (15 Ocak 2007). 672 Dubrovka ve Kuzey Osetyadaki eylemlere ilgili geni deerlendirmler iin bkz; Nazim Cafersoy, Rusyann 11 Eyll: Tiyatro Basknndan Yeni Gvenlik Doktrinine, Stratejik Analiz (Eyll 2002), s. 47-57 ve Sinan Ogan, Dnya Katliam Gibi Operasyonu Sorguluyor, Zaman (6 Eyll 2004), http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=88691 673 Cenk Balam, Zehirli Mektupla ldrlm, http://www.milliyet.com.tr/2002/04/29/dunya/dun01.html, (15 Ocak 2007). 674 Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Sinan Oan, Aslan Mashadov ldrld, eenistan Yeni Dnemece Girebilir,, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=247 . 675 Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Sinan Oan, Basayevin ldrlmesi een Sorununa zm Getirir mi?, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1.
671

195

bulunmaktadr.127 Rus kaynaklarna gre eenistan sava srasnda 28.000 ocuk ebeveynlerinden birini kaybetmi, 2 000 ocuk ksz kalm, 469 renci yaralanm ve 617 ocuk sakat kalmtr.128 te yandan eenistan mdahalesinin Rusyaya ekonomik maliyeti de ciddi boyutlara ulamtr. Fakat Putin ynetimi petrol fiyatlarndaki art nedeniyle fazla zorlanmadan Austos-Aralk 1999 ve 2001 boyunca her dnem iin 10ar milyar Ruble para harcamtr.676 Askeri harcamalar savan esas aamasnn srd 2000de 25 milyar Rubleyle Rus askeri btesinin %20ni oluturmutur.677 Ayrca, 2000de eenistann yeniden yaplanmasna 8 milyar Ruble harcanrken, 2001de bu rakam 14,5 milyar Rubleye ykselmitir.678 zetle, gl merkezi devlet hedefini gerekletirmek iin eenistana mdahele eden Putin, birinci savaa oranla siyasi, askeri ve psikolojik alardan daha hazr biimde girdii ikinci savatan baaryla kmtr. Bu mdahele sonucunda enistanda Rusyann denetimi byk lde salanm, bamszlk yanls direnii gruplar ve liderler yenilgiye uratlm veya ortadan kaldrlmtr. eenistan mdahelesi ve sonular Rusyada Putin ynetiminin merkezi devlet konusundaki kararlln ortaya koyarken, blgelerin merkezka eilimlerinin zayflamasn ve federal ynetim tarafndan kontrol altna alnmalarna imkan vermitir. eenistan savann bir dier nemli sonucu ise Putinin buradaki baarsn kullanarak halk nezdindeki poplaritesini ve lkedeki siyasal arln artrmas olmutur. Bu arln ilk sonular Aralk 1999da yaplan Duma

Hasan Kanbolat, Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, s. 173. http://www.ntv.ru/russia/02Jul2001/chechnya_murder.html, 676 V. Georgiev, 330 mln dol. Na Borbu s eenskimi Boevikami Nezavisimoe Voenne Obozrenie, Say 26, (2001), s. 2. 677 Malaenko, Vremya Yuga: Rossiya v ene, enya v Rossii, s. 167. 678 Georgiev, 330 mln dol. Na Borbu s eensikimi Boevikami, s. 2.
128

127

196

seimlerinde Putini destyekleyen Yedinstvo partisinin baar olmas ve Mart 2000de yaplan bakanlk seimlerini Putinin kazanmasnda grlmtr.

2. Federal Reformlar Putinin gl devlet hedefinin ikinci byk aamas Rusyada merkezi devletin gcn restore edecek federal reformlar gerekletirmek olmutur. Bu yndeki ilk admlar Putinin Mays 2000de devlet bakanl grevine balamasyla atlmtr. lkede dikey otorite biiminde tanmlanan yeni merkezi iktidar yapsnn inasn amalayan federal reformlar drt esas ynde yrtlmeye balanmtr:679 1) lkede yedi federal blge oluturmak ve her birine devlet bakan temsilcisi atamak; 2) Yasama kurumun s kanad Federasyon Konseyini (FK) zayflatma ve yetkilerinin nemli bir ksmnn devlet bakan yannda yeni oluturulan danma niteliine sahip Devlet Konseyine devredilmesini salamak; 3) Federal ynetimin blgesel ynetimlerin ilerine mdahalesine izin veren ve hatta seilerek greve gelen yerel yneticilerin ve yasama kurumlarnn grevden almasna imkan tanyan yasal mekanizmay oluturmak; 4) Rusyadaki federal yapy federal sjelerin saysn azaltmak sretiyle yeniden ekillendirmek. Rusya ynetiminin federal reform paketine devlet bakanl temsilcilii yedi yeni

(predstavitel prezidenta-polpred) messesini yeniden dzenlemek ve federal blge (federalny okrug)

oluturmakla balamtr. Bu amala Putin 13

Mays 2000de Rusya Devlet Bakannn Federal Blgelerdeki Temsilcilerinin Yetkileri isimli 849 sayl kararnameyi imzalamtr.680 Kararnameyle yeniden dzenlenen devlet bakanl temsilcisi messesesi daha Austos 1991de Yeltsin
Nikolai Petrov, 4 Years of Reforming the Federal System, The Moscow Times (4 ubat 2004). O polnomoom predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v federalnom okruge, Ukaz Prezidenta Rossiskoy Federatsii ot 13 Maya 2000 goda N. 849, Rossiiskaya gazeta (16 Mays 2000).
680 679

197

tarafndan merkezi ynetimin blgeler zerindeki denetimini salamak iin oluturulmutu.681 Fakat verilen kstl yetkiler, blgelere geni yetkiler tanyan 1992 tarihli Federasyon Anlamas, merkez ve blgeler arasnda imzalanan ikili anlamalar ve Rusyada merkezka eilimlerin glenmesi gibi gelimeler sonucunda bu temsliciler blgeler zerinde kontrol grevlerini yerine getirememi, hatta baz blgelerede blgesel ynetimin etkisi altna girmiti.682 Putinin yeni kararnamesi devlet bakanl temsilcisi (polpred)

messesesesine bir ka nemli deiiklik getirmekteydi. ncelikle, Yeltsin dnemindeki her federal sujeye bir temsilci ilkesine dayananan anlay

deitirilerek saylar toplam 89 temsilci olan dzenleme ortadan kaldrlm, temsilci says yediye drlmtr. Yeni devlet bakan temsilcilerinin grev yapmas iin yedi federal blge oluturulmu ve bylece bu temsilcilerin daha geni bir corafyada grev yapmas salanmtr. kinci olarak, yeni temsilcilerin Rusya idari yaplanmasndaki etkinlii ve nemi artrlmtr. Bu erevede Yeltsin dnemi temsilcilerinden farkl olarak, yeni devlet bakan temsilcileri Devlet Bakan ile Bakanlk ofisi aracl olmadan dorudan iliki kurma yetkisi ve dorudan Bakana kar sorumlu olma grevi ile donatldlar.683 Yeni temsilcilerin grevleri gerei Rusya Gvenlik Konseyi yesi yaplmas statslerini glendirmi ve Devlet Bakan ile dorudan balantya geme imkanlarn gelitirmitir. nc olarak, Devlet Bakan Temsilcisi saysnn yediye drlmesi ve blgeler zerinde kontrol salamak iin geni yetkilerle donatlmalar blgesel liderler zerinde kontrol salamaya imkan vermitir.

Matthew Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, Europe-Asia Studies, Cilt 53, Say 5 (2001), s. 721. 682 Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, s. 722. 683 O Polnomoom Predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v Federalnom Okruge,

681

198

13 Mays 2000 tarihli kararnamenin Rusya idari sitemine getirdii nemli bir dier yenilik de lkeyi yedi federal blgeye (Merkez, Dou-Bat, Gney, Volga, Urallar, Sibirya ve Uzak Dou) ayrmas olmutur.684 Putin 8 Temmuz 2000de parlamentoda yapt konumada yeni federal yaplanmann Rusyay daha byk blgeleri ieren kkl bir reform iine sokmayacan, amacnn Devlet Bakannn gcn artrmak olduunu vurgulamtr.685 Yeni federal yaplanmann en dikkat eken unsuru gvenlik boyutunun belirgin olmasdr.686 ncelikle askeri, ekonomik ve corafi unsurlar esasnda oluturulan yeni federal yaplanma Rusyann i gvenliini salayan ileri Bakanl silahl kuvvetlerinin askeri blge yaplanmas ile rtmektedir.687 kinci olarak, yeni devlet bakanl temsilcilerden bei gvenlik alannda kariyer yaparak general olmu kiilerden tayin edilmitir.688 Yeni federal dzenlemeyle birlikte blgelerdeki federal kurum temsilcileri de devlet bakan temsilcisinin kontrol altna girmitir. Bu erevede Basavclk, Federal Gvenlik Servisi (FSB), ileri Bakanl, Vergi Mfettilii ve Vergi Polisi gibi federal kurumlarn yerel ubelerinin blge ynetimlerine bamll asgariye indirilmitir.689 ste de belirtiimiz zere, Putin federal reformlarnn ikinci ynn parlamentonun st kanad FKnin yeniden yaplandrlmas oluturmutur. Rusyada FK messesesi
684

Ekim 1993deki Bakan-parlamento krizi sonrasnda gndeme

Vladimir Gelman, The Rise and Fall of Federal Reform in Russia, Ponars Policy Memo No 238. s. 1. 685 Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda), http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml (22 Mart 2007). 686 Rusyadaki federal blgelere ilikin daha geni bir deerlendirme iin bkz; Nikolai Petrov, Seven Faces of Putins Russia: Federal Districts as the New Level of State-Territorial Composition, Security Dialogue, Cilt 33, Say 1 (2002), s. 7391. 687 Nikolay Petrov, Puzzle Federalnoy Reform: 4 goda Spustya, www.carnegi.ru/ru/pubs/media/69803/htm (23 ubat 2004). 688 Nikolai Petrov, Policitatizon verus Democratization: 20 Months of Putins Federal Reform, PONARS Policy Memo No 241, s. 1. 689 Gelman, The Rise and Fall of Federal Reform in Russia, s. 1.

199

gelmi ve Aralk 1995de son eklini almtr.690 Bakan Yeltsinle blgesel liderler arasnda varlan uzlamann sonucunda son biimini alan FK 89 sjenin yrtme ve yasama erklerinin bakanlarndan olumaktayd. Toplam 178i bulan yelerin tamamnn kendi blgelerindeki seimlerin sonucunda bu hakk kazanmas eitli meselelerde Devlet Bakanndan bamsz hareket etmelerine olanak vermekteydi. Bu durum merkezi ynetimin blgeler zerindeki etkisini azaltan bir nitelik arz etmekteydi. Nitekim merkezi devletin blgelere kar kuvvetlenmesi iin eitli reformlar yapmaya alan Putin ynetimi FKyi yeniden yaplandrarak bu handikap ortadan kaldrmaya almtr. Putin ynetimi bu balamda 19 Mays 2000de FKinin yeniden yaplandrlmasnn teklif eden yasay Dumaya nermitir.691 Dumadaki etin mzakerelerin ardndan kabul edilerek 5 Austos 2000de Putin tarafndan onaylanan yeni yasadaki en nemli deiiklik FK yelerinin seim sisteminde yaplmtr.692 Yeni dzenlemeye gre, kendi konumlar gerei otomotik olarak FK yesi olan blge yrtme ve yasama erkleri bakanlarnn kurumdaki yelikleri 1 Ocak 2002den itibaren sona ermitir.693 Bunun yerine her blgeden Federasyon Konseyine ye olacak kiilerden birinin blge yasama erki tarafndan seilmesi, dierinin ise blge yrtme erkini temsilen blge valisi tarafndan atanmas karara balanmtr.694 Bu dzenlemeyle FK srekli yasama organ gibi alacak ve Moskovada srekli bulunmas gereken kiilerden oluan bir st kanada dntrlrken, blgesel parlamento bakanlar ve yrtme erkinin ba
Bu konuda daha geni bir deerlendirme iin bkz; Paul Chaisty, Legislative Politics in Russia, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 103-120. 691 Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, s. 727. 692 Steven Solnick, The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:146-181), Policy Memo Series No: 161, (Washington DC: Kasm 2000), s. 82. 693 Slider, Putins Vertical Challenge: Center-Periphery, s. 135. 694 Solnick, The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some, s. 82.
690

200

konumundaki blge valileriyle federasyon sjesi cumhuriyetlerin bakanlar federal lekli dokunulmazlktan mahrum braklmlardr.695 Yeni yelik sistemi bylece blgesel liderlerin politik arlk bakmndan daha zayf temsilcilerle yer deiimini salayarak bu kurumu merkez yrtme erki karsnda zayflatmtr. Ayrca Putin ynetiminin Federasyon Konseyinin baz yetkilerini yeni oluturulan danma kurulu niteliindeki Devlet Konseyine (Gosudastvenniy Sovet) devrettirmesi

parlamentonun st kanadn merkezi yrtme erki karsnda daha da gsz konuma drmtr.696 Putin ynetiminin gl merkezi devlet iin uygulamaya koyduu nc federal reform hamlesi merkez-blge ilikilerini yeniden dzenlemek olmutur. Bu almann ikinci blmnde de ayrntl biimde belirtiimiz zere, Yeltsin dnemindeki zayf merkezi ynetim ve blgelere salanan geni zerklik sreci merkezka eilimleri artrd gibi, blgelerde Rusya anayasas ve dier federal yasalarla elien yasal dzenleme ve uygulamalar da beraberinde getirmitir. Yeltsin dneminde yerel yneticiler bu yasal karmaa ve elikilerden yararlanarak merkezi ynetimin uygulamalarn kolaylkla engeleyebilmilerdir. Merkezi ynetimin bu yneticilere kar herhangi bir yaptrm yetkisi ve gcnden uzak olmas ise lke iinde etkili bir federal ynetimin ortaya kmasn engellemitir. Putin merkezi ynetim aleyhine olan bu durumu ortadan kaldrmak iin 1999 tarihli Rusya Federasyonu Sjelerindeki Yrtme ve Yasama Kurumlar Oluumunun Genel lkeleri yasasnda baz deiiklikler yapma nerisini Dumaya sunmutur.697 Dumadaki mzakerelerin ardndan 29 Temmuz 2000de kabul edilen deiiklikler merkezi ynetime blgeler zerinde bask yapmaya olanak veren
695 696

Slider, Putins Vertical Challenge: Center-Periphery, s. 135. Petrov, Puzzle Federalnoy Reform: 4 goda Spustya, s. 2. 697 Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, s. 732.

201

federal

mdahele

(federalnoe

vmeateltvo)

messesesinin

kurulmasn

salamtr.698 Yeni dzenleme Putine federal anayasaya aykr hareket etmeleri, eitli federal yasalar inemeleri ve cezai sorumluluk gerektiren kriminal nitelikli sular ilemeleri durumunda blgesel yrtme ve yasama erklerinin bakanlarn grevden alma yetkisi vermitir.699 Bunun dnda Putin ynetimi 2004 sonunda federasyon sjeleri bakanlarnn dorudan halk oyuyla seilmesine ilikin yasal dzenlemeyi deitirmitir. Yeni dzenlemeyle blge bakanlar Devlet Bakannn nerisiyle blge parlamentosu tarafndan seilmeye balanmtr.700 Kurulan federal mdahele mekanizmas ve blge bakanlarnn seiminde devlet bakannn rol, merkez-blge ilikilerindeki yasal elikilerle politik sorunlar merkez lehine ortadan kaldrma ve Putine federal sjeler zerinde etkisini artrma olana salamtr. Putin ynetiminin federal ynetim reformlarnn drdnc boyutunu ise Rusya federal sisteminin yeniden ekillendirilmesi abalar oluturmutur. Bu konudaki tartmalarda eitli alternatifler gndeme gelmitir. rnein, ubat 2000de federasyon sjesi Sverdlovsk blgesinin valisi Eduard Rossel arlk Rusya dnemindekine benzer biimde banda genel valilerin (gubernator) olduu byk blgelerin oluturulmasn nermitir.701 Bir baka blgesel lider Kemerova Valisi Aman Tulayev de etnik olarak Ruslarn ounlukta olduu 55 blgenin 1917 ncesi Rusyada olduu gibi 10-12 guberniyaya blnmesini nermidir.702 Ayn dnemde

Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, s. 732. Gelman, The Rise and Fall of Federal Reform in Russia, s.1. Federal mdahele mekanizmasna ilikin ayrntl deerlendirme iin bkz; Solnick, The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some, s. 8384. 700 Andrey Pyabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru (Moskva: Moskovskiy Tsent Karnegi, 2005), s. 22. 701 Steven Solnick, Putin and Provinces, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112142), Policy Memo Series No: 115 (Washington DC: Kasm 2000), s. 20. 702 Mikhail Alexseev, The Unintended Consequences of Anti-Federalist Centralization in Russia, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112-142), Policy Memo Series No: 117 (Washington DC: Kasm 2000), s. 30.
699

698

202

Novgorod, Belgorod ve Kurgan blgelerinin valileri de Putine yaptklar bavurularda federalist yapya kar karak dikey hiyerariye dayanan merkezi

devlet yapsn kurulmasn nermilerdir.703 Bundan baka baz nerilerde ise radikal bir reform paketi ile lkedeki federal sje saysnn %10, 20, hatta 30 orannda azaltmas teklif etmitir.704 Fakat Putin Rusyadaki federal yapnn ortadan kaldrlmas veya hzl kl deiimi anlamna gelen bu neriler yerine, daha farkl bir yntem izlemitir. Kremlin idari reform (administartivny reform) biiminde formle etdii bu anlay erevesinde lkedeki federal sjeleri ekonomik ve idari gerekelerle birletirmeyi ngrmtr. lke iinde federal sjelerin toplu muhalefetiyle karlamamak iin geni bir zaman aralna yaylan bu birletirme, daha dorusu federal sje saysn azaltma sreci ilgili blgelerdeki halk oylamalar araclyla desteklenmitir. Putin ynetiminin federasyon sjelerini birletirme sreci ilk olarak Perm blgesi (oblast) ile Komi-Perm zerk evresi (okrug) ile balamtr. Bu iki blge halknn 7 Aralk 2003de yaplan hakoylamas ile birlemeye karar vermesinden sonra 1 Aralk 2005de Perm kray (diyar-lke) yeni bir idari birim olarak Rusya federal sisteminde yerini almtr.705 kinci olarak, 16 Nisan 2006da rkutsk oblast ve Ust-Orda Buryat zerk okrugu 1 Ocak 2008den itibaren rkutsk oblast ats altnda birleme karar aldlar.706 11 Mart 2007de bu sefer ita oblast ve Agin

Buryat zerk okrugunda yaplan halk oylamalar ile her iki blgenin 1 Mart 2008den itibaren Zabaykalskiy Kray ismiyle birlemesi ve birleme srecinin tam
Alexseev, The Unintended Consequences of Anti-Federalist Centralization in Russia, s. 30. Nikolai Petrov, Putins Centripetal Reform, The Moscow Times (7 Haziran 2004), www.themoscowtimes.com/stories/2004/06/07/008-print.html. 705 Permskiy Kray-Novy Subyekt na Karte Rossii, http://www.rian.ru/politics/regions/20051201/42272811.html, 1 Aralk 2005. 706 Referendum po Voprosu ob Obyedinenii rkutskoy Oblasti i UOBAO Sostayalsya, http://babr.ru/index.php?pt=news&event=v1&IDE=29297, 16 Nisan 2006.
704 703

203

olarak 1 Ocak 2010da tamamlanmas karara balanmtr.707 Yeni dnemde bu birleme dalgasnn Evenkiya ve Taymr blgelerinin Krasnoyarskiy Kraya birletirilmesi, Kamatka oblast ile Koryakiyann birletirilmesi, Arkangelsk blgesiyle Nemets zerk okrugunun bir araya getirilmesi ile srdrlmesi planlanmaktadr.708 zetle, Putin ynetimi federal reformlar araclyla Yeltsin dneminde zayflayan federal yapy blgeler karsnda glendirecek admlar atm, bu erevede merkezin blgeler zerinde kontroln glendiren devlet bakanl messesesini yetki ve kapsam bakmndan glendirmi, blgelerin federal dzeyde etkinlik salamasnda nemli bir zemin olan Federasyon Konseyini denetimi altna almtr. Rusyann toprak btnln salamak iin eenistan rneinde olduu gibi sava dahil her trl arac ekinmeden kullanacan gsteren Kremlin, ayrca blge liderlerinin devlet bakan tarafndan grevden alnmasna olanak veren yasal dzenlemenin yardm ile merkezka eilimleri sadece dizginlemekle kalmam, yeni bir merkeziletirme sreci balatmtr. Bu balamda Putin ynetimi ekonomik ve idari gerekeleri kullanarak federal birimleri halkoylamalar araclyla

birletirmeye balamtr. Sonu olarak, Putin ynetiminin gerekletirdii federal reformlarla Yetlsin dneminde merkez ve blgeler arasndaki pazarlk usulne gre belirlenen federal ilikileri byk lde ortadan kaldrm ve Kremlinin ynlendirdii dikey bir bir iliki srecini balatmtr.

707

Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3, 11 Mart 2007. 708 Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3, 11 Mart 2007.

Kraya Kraya

Sostayalsya, Sostayalsya,

204

3. Siyasal Reformlar: Ynetilebilir demokrasi Putin ynetiminin gl merkezi devlet amacnn nc nemli boyutu Rus siyasal sistemini kontroll dnm modelini gerekletirebilecek biimde ekillendirmek ve siyasi arenada kendi kontroln salamak olmutur. Yeltsin dneminden kalan siyasi sistem 1993 Anayasasyla yrtmenin dier erk ve politik aktrler zerinde tam egemenliini sper bakanlk sistemine dayandrmaktayd.709 Fakat zellikle Yeltsinin bakanlnn ikinci dneminde siyasal sistem fiilen bakann yasal statsnden doan bu arla uygun biimde almayarak blgesel liderler, siyasi partiler, medya ve oligarhlar gibi aktrlerin etkin rol oynad, politik kararlarn da bir tr anlama ile alnd bir yapya dnmt. Siyasal sistemin etkin aktrleri kendi zerkliklerinin korunmas karlnda Kremlin ynetiminin devamlln salamak iin gerekletirdii eitli politik almalara destek veriyorlard.710 Blgesel liderler ve oligarhlara zerklik statsnn yan sra kendi konumlarn glendirmek iin ekonomik ve politik olanaklar da salanmt.711 Putinin iktidara gelii ile Kremlin ynetimi btn alanlarda olduu gibi siyasi alanda da kendi denetimini kuracak giriimlere balad. Rus siyasi literaratrnde seimli monari veya ynetilebilir demokrasi (upravlyaemaya demokratiya)712 biiminde tanmlanan yeni siyasal sistem, yrtmenin dier politik
709

Rusyada devlet bakanl kurumuyla ilgili olarak bkz; Mihail Afanasyev, sptvaya Politieskiye nstitut, Pro et Contra, Cilt 4, Say 2 (lkbahar 1999), s. 9498; Andrey Ryabov, Politieskaya Stabilnost, nstitut Prezidentstva i Raskol Vlastnh Elit, Brifing Moskovskogo Fonda Karnegi, Moskova Carnegie Merkezi, Cilt 1 Say 4, (Nisan 1998); Ceorge W.Breslauer, Boris Yeltsin as Patriarch, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 7081. 710 Pyabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, s. 22. 711 Ibid. 712 G. Sartarov, Demokratura, Novaya Gazeta, 25 Ekim 2004, Lilia Shevtsova, Russia Hybrid Regime, Journal of Democracy, Cilt 12, Say 4 (Ekim 2001), s. 65-70; Liliya evtsova, Rossiykay Vlast v 2014: Poptka ntuivituvnogo Prognoza, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin, Rossiya: Blijayee Desyatiletie (Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004), s. 39-43; Aleksey Zudin, Rejim Vladimira Putina: Kontur Novoy Politieskoy Sistem, www.carnegie.ru, 5 Nisan 2002. Ayrca Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii, (Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie,

205

erk ve aktrler zerinde tam kontroln salamay ngrmekteydi.713 Sistem, siyasal iktidar deiiminin seimlerle gereklemesini ngrse de, gerekte seimler halkn Kremlin ynetiminin iaret ettii kiilerin meruiyetini onaylamas eklinde gereklemekteydi. Ayrca sistem kuvvetler ayrl ilkesi yerine Sovyet politik kltrden miras kalan yrtmenin dier erk ve bask gruplar zerinde egemenlik kurduu kuvvetler birlii ilkesine dayanmaktayd. Putin ynetiminin gerekletirmek istedii siyasal projenin ilk nemli aya Dumay kontrol altna almak olmutur. Bu balamda Yeltsin dneminde Duma ierisinde iktidarn partisini oluturma ve bylece parlamentoyu kontrol etme abalar hep baarszlkla sonulanmt. Nitekim 1993 ve 1995 dnemlerinde parlamentoda Kremlin ynetimine muhalif Rusya Federasyonu Komnist Partisinin gl olmas nedeniyle Duma ile Yeltsin arasndaki anlamazlklar eitli siyas krizlere sebebiyet vermitir. nndeki bu handikap ortadan kaldrmak isteyen Putin ise Dumay, oluturulacak iktidar partisi araclyla kontrol etme amacn birka aamada gerekletirilmitir. ncelikle, een savann balamasyla halk nezdinde Putinin iradeli, kararl ve otoriter bir lider olarak tannmasndan sonra, Eyll 1999da tek amacnn Putini desteklemek olduunu ilan eden Birlik (Yedinstva) Partisi kurulmutur.714 Kremlin ynetimi ksa bir srede iktidar olanaklar ve enformasyon alanndaki etkinliiyle partinin Aralk 1999da yaplan Duma seimlerinde %23,3 oranyla KPRFin ardndan ikinci parti olmasn salamtr.715

2004), knyeli kitap iinde bkz; Mariya Lipman, Demokratiya: Formalnaya i Upravlyaemaya, s. 913, Marina Ottaway, Demokratiya: Tolko Napoloviny, s. 14-17, Andrey Ryabov, Demokratiya: Novaya Rossiskaya Model, s. 26-29, Liliya evstova, Demokratiya: Ligika Vrojdeniya, s. 39-42. 713 Pyabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, s. 22. 714 Darrell Slider, Russias Governors and Party Formation, Brown (der.), Contemporary Russian Politics, s. 230. 715 Brudny, Continity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999-March 2000 Election Cycle, s. 164.

206

1999 Aralk seimlerinin en nemli siyasi sonucu Sovyet sonras dnemde ilk defa Dumada partiden oluan bir iktidar blounun (Birlik-Yedinstva, Vatan-Oteestvo, Btn Rusya-Vse Rossiya) hakim olmasdr. 1999 seimleri sonucu Dumada oluan g dengesi duruma gre sa ve sol kanatla yaplacak geici ittifaklarla Putin ynetiminin yapmak istedii reformlarn gerektirdii yasal dzenlemelere imkn salamtr. Dumay ve aslnda btnlkte siyasal parti sistemini tam kontrol etmenin ikinci aamasn federal lekli partileme srecini gerekletirilecek yasal dzenleme oluturmutur. Bu erevede Ocak 2001de 10 binden az yesi bulunan ve 89 federal blgeden en az 45inde tekilat bulunmayan partilerin kapatlmasn ngren yasa Dumada kabul edilmitir.716 Bir yandan kk partileri ortadan kaldrlmay ngren yeni bir yasa karan Putin, dier yandan iktidar partisinin hem Dumada daha kalc bir kontrol oluturmas hem de siyasi sistemin en gl partisi olmas iin yeni admlar atmtr. Bu balamda 1 Aralk 2001de Birlik partisiyle, Vatan ve Btn Rusya harektlar Birleik Rusya (Yedinaya Rossiya) partisi ismi altnda birletirilmi ve ynetici elit ile halkn bu partiyi desteklemesi tevik edilmeye balanmtr.717 Putin ynetiminin siyasi parti sisteminin kontrol iin uygulad politika en somut sonularn Aralk 2003deki Duma seimlerinde gstermi, Birleik Rusya partisi 450 kiilik mecliste 300 milletvekili (%66, 67 ) ile yer almtr.718 Putin ynetimi kendi kontrol dnda hareket eden solcu KPRF ve liberal Yabloka

716

Putins Propeses Pulling Plug on Small Political Parties, Russian Journal, www.russianjournal.com, 3 Ocak 2001. 717 Komersant VlAST, Say 31, 1117 Austos 2003, s. 23. 718 7 Aralk 2003 seimlerinin ardndan Dumada KPRF grubu 52 milletvekili ( %11,56 ), LDPR grubu 36 milletvekili (%8), Vatan grubu 36 milletvekili (%8), bamszlar 23 milletvekili (%5,11) ile temsil edilmilerdir. http://www.duma.gov.ru/, 31 Aralk 2003.

207

partilerinin Dumada etkin olmasn engellemek iin zellikle kritik konularda kendisiyle faaliyetlerini koordine eden ar milliyeti LDPR ve sol ulusalc Vatan (Rodina) partilerine destek vermitir.719 Dumada anayasay deitirecek gce kavuan Putin, Rusyada siyasi parti sistemini daha da merkeziletiren yeni dzenlemelere ynelmitir. Bu balamda 2004n ikinci yarsnda Dumaya seim sistemi deitirilmi, daha nceki bamsz ve parti listelerinden milletvekili seimine olanak salayan seim sistemi yerine sadece parti listelerinin katlabildii ve ulusal barajn %7ye karld yap oluturulmutur.720 Putin ynetimi siyasi partilere ilikin bu dzenlemeler sonucu siyasi sistemde partilerin roln snrlam ve siyasi kararlarda Kremlin ynetiminin belirleyiciliini salanmtr. Putin ynetiminin siyasi sistem zerindeki denetim siyasetinin ikinci ayan, halkn siyasal tercihlerinin olumasnda nemli etkisi olan medya kurumlarnn kontrol altna alnmas oluturmutur.721 Yeltsin dneminde hzl liberalleme dier alanlarda olduu gibi medya sektrn de etkilemi, hem yaym izgisi hem de mlkiyet bakmnda ciddi bir oulculuk ortam meydana gelmiti. zellikle politik ve ekonomik kararlarn alnmasna ilgisi olan zengin kesimin medyaya zel ilgi duyduu grlmtr. rnein, 1999larn bana gelindiinde nl iadamlarndan Boris Berezovskiy ORT ve TV6 televizyonlarn, Nezavisimaya Gazeta, Novaya zvestiya, Komersant gazeteleriyle Vlast ve Ogonyok dergilerini kontrol

Rusyada 7 Aralk 2003 seimlerinin ayrntl bir derlendmesi iin bkz; Nazim Cafersoy, Rusya Demokrasisinde Mehter Admlar: Duma Seimleri, Stratejik Analiz, Say 46 (ubat 2004), s. 59-65. 720 Ryabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, s. 24. 721 Masha Lipman ve Michael McFaul, Managed Democracy in Russia: Putin and the Press , Press/Politics, Say 6 (Yaz 2001), s. 116.

719

208

etmekteydi.722 Bir dier oligarh Vladimir Potanin Komsomolskaya Gazeta, Komsomolets, Russkiy Telegraf gazeteleriyle Ekspert dergisini kontrol altna alm, ayrca zvestiya gazetesinin mlkiyetini Lukoil irketi ile paylamaktayd. MediaMost holdingin sahibi Vladimir Gusinkiy bata Segodnya gazetesi ve tog dergisi olmak zre ou sayda gazete ve dergiyi kontrol etmekteydi. Yelstin dneminde bu medya gc siyasi sistemin her alanna ilikin kararlarn alnmasnda nemli aktrlerden biri roln oynamaktayd. Fakat bu durum Putin iin uygulamay ngrd kontroll reform modelinin baars iin tehlike anlamna gelmekteydi. Bu erevede Putin, drdnc kuvveti kontrol altna almak iin kararl bir politika uygulad. Kremlinin iradesinden bamsz hareket eden veya etme potansiyeli tayan medya kurumlarnn dorudan devlet kontrol altna alnmasn ya da dolayl devlet kontrolnn bulunduu byk irketlere devredilmesini amalayan bu srecin ilk hedefi ulusal dzeyde yayn yapan televizyon kanallar olmutur. Bu kontrol srecinin ilk uyguland hedef ise yapt yaynlarla Kremlin ynetimini sert biimde eletiren NTV kanalyd. Kanaln sahibi Medya-Most holdingin Bakan Vladimir Gusinkiy Kremlin ynetimyle Temmuz 2000da yaanan kriz sonucunda NTVyi devlet irketi Gazproma devretmek zorunda kald.723 Gazporm ynetiminin NTVde iine son verdii Yevgeni Kiselyov ekibinin TV6 kanalnda varln srdrme abas ise, bu kanaln Kremlin tarafndan kartlan mahkeme kararyla durdurulmasyla sonulanm, TV-6nn yerine geirilmesi dnlen TVS kanalnn kurulmas ise kurucularla iktidar arasnda karlan yapay bir kriz sonucu
Lee S. Wolosky, Putins Plutocrat Problems, Foreign Affairs,(Mart-Nisan 2000), s. 28. Bu konuda ayrntl deerlendirme iin bkz; Priblovskiy, Voyna Putina so Svobodny Slova: Hronika Postreniya nformatsionnoy Vertikal , s. 177-181; Egor Maksimov, Tretaya Posadka, Vlast, Say 34 (1-7 Eyll 2003), s. 13-16; Aleksandr Golts ve Aleksandr Rklin, Oligarh na Vdane, Ejenedelny Jurnal, Say 34 (1-7 Eyll 2003), s. 11-18.
723 722

209

engellenmitir.724 nc olarak, ORT televizyonu da iadam Boris Berezovskinin Kremlin ynetimiyle Haziran-Eyll 2000 dneminde yaad sorunlarn ardndan devletin kontrolne gemitir.725 Putin ynetimin medya politikasnn ikinci hedefi ise televizyonlara oranla daha kstl etki alan bulunan basn kurumlar olmutur. Bu alanda yrtlen bask ve kontrol politikalar televizyon alannda olduu kadar kesin sonular vermese de, bamsz nitelikli gazete ve dergilerin manevra alann kstlamtr.726 Putin ynetiminin zellikle eenistan nedeniyle lke iindeki terr eylemlerini gereke gstererek ald nlemler sonucunda zellikle 2004den itibaren rejime sert muhalifet eden gazetelerin dahi Kremlin ynetimiyle iyi ilikileri olan evrelerin mlkiyetine gemesi eilimi gzlemlenmektedir.727 Sonuta, kontrol altna alnan medya kurumlar Kremlin ynetiminin uygulamaya koyduu siyasi, ekonomik, sosyal ve askeri nitelikli eitli uygulamalarn destekleyicisine dntrlmtr. Putin ynetiminin siyasi arenada tam kontrol salamasna engel olan en nemli unsurlardan biri 1991 sonras Rusyann yeni liberal ekonomik dzene geiinden faydalanarak zenginleen kesimin siyasal sistem zerindeki etkinliiydi. Literatre oligarh728 olarak geen yeni Rus zenginlerinin ortaya k nemli

Ryabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, s. 23. Bu konuda daha ayrntl deerlendirme iin bkz; Priblovskiy, Voyna Putina so Svobodny Slova: Hronika Postreniya nformatsionnoy Vertikal , s. 176179; Lipman, Managed Democracy in Russia: Putin and the Press , s. 116127. 725 Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 168. 726 Bu konuda bkz; Priblovskiy, Voyna Putina so Svobodny Slova: Hronika Postreniya nformatsionnoy Vertikal , s. 184192. 727 Ryabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, s. 23. 728 Oligarh kavram Rus literaturunda ilk kez Olek Baygo tarafndan Vek gazetesinde 2 Haziran 1995de yaymlanan Potret Oligarha v Molodosti makalesinde kullanlmtr. Bu kelime Segodnya gazetesinin 20 Eyll 1997de yaymlanan SGB-Argo Bank Genel Mdr Aleksandr Smolonski ile yaplan mlakatta da sk sk kullanlmtr. Rusyada bilimsel literatrde oligarh kelimesinin kullanlmaya balanmas ise Boris Nemtsovun Mart 1998de yapt Buduee Rossii: Demokratiya ili Oligarhiya konferansndan sonra olmutur. Bkz; Oligarh, Vlast, (2329 Haziran 2003), s. 45.

724

210

unsurla aklanabilir.729 ncelikle, Rusyann 1991den sonra planl ekonomiden vazgeerek serbest piyasaya geii ve bu balamda fiyatlarn ve ticaretin ksmen de olsa serbestlemesi servetin yeniden paylamna ve yeni kar gruplarnn ortaya kmasna sebep olmutur. kinci olarak, anlan serbestleme srecinin gndeme getirdii devalasyon ve enflasyonlar byk kazanmlar olan finansal gruplarn ortaya kmasn salamtr. nc olarak, liberal reformlarn nemli bir ynn oluturan ve yeni datm kurallarna dikkat eden zelletirme sreci Rus zengin kesiminin oluumuna katkda bulunmutur. Bylece dnemde (19921993, 1995 1995, 19961997) gerekletirilen zelletirme paketleri sonucunda Rusyada nemli ekonomik kaynaklar az sayda kiinin elinde toplanmtr.730 Rusyada bu sreci kullanarak zenginleen kesimi e ayrmak mmkndr: Fabrika mdrleri, st dzey parti grevlilerinden oluan eski nomenklatura ve bu iki kesimle kurduklar yakn iliki ve ibirlii sayesinde zenginleen kiiler.731 Bu zengin kesim zellikle banka, hammadde ve basn sektrne ilgi gstermitir. Bu zel ilgi sonucu 2000e gelindiinde oligarhlar lke GSMHnn %40n ve ihracatn % 90nn kontrol altnda tutmaktaydlar.732 Oligarhlarn basn sektrndeki etkinlii ise bu sektr tamamen kontrol etme boyutuna ulamt.733 Byk ekonomik servete ve medya gcne sahip oligarhlarn 1991den itibaren siyasi sistem ierisinde giderek artan gc ve siyasi iktidarla ilikileri ise zellikle dikkat ekmekteydi. Bu balamda Rus i evrelerinin Yeltsin dneminde

Sinan Ogan, Rusyada Siyaset ve Oligari, (Ankara, ASAM, 2003), s. 56. Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 168. 731 Ogan, Rusyada Siyaset ve Oligari, s. 6. 732 Ibid., s. 7. 733 Stephen White, Russias New Policits: The Managment of Rost-Comunist Society, (Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 2000), s. 150.
730

729

211

siyasi sistem iindeki yerini iki alt dneme ayrmak mmkndr.734 1990larn bandan 1996ya kadarki dnemi kapsayan ilk aamada devletin belirleyicilii sz konusuydu. Ekonomik kalknma modelinde ulusal zel sermayeye stnlk veren bir yaklamn benimsenmesi bu dnemde zellikle Devlet Bakan Yeltsin, Babakan Viktor ernomrdin, Babakan Birinci Yardmcs Anotoliy ubays ve Devlet Bakan Gvenlik Hizmeti Amiri Aleksandr Korjakovla iyi ilikileri olan iadamlar krl kmaktayd.735 19961998 dnemini kapsayan ikinci aamada gl ekonomik olanaklara sahip olan i evreleri baz nemli devlet kurumlarndan daha etkin olabilecek politik gce kavutular.736 Bu sre zellikle oligarhlarn ellerindeki ekonomik ve medya gcyle 1996 bakanlk seimlerinde komunist lider Zganova kar Yeltsinin ikinci kez bakan seilmesine destek vermelerinin ardndan balad.737 Oligarhlar siyasi iktidarn sadece ekonomik kararlarnda deil, siyasi kararlarnda da etkin olmakta, hatta babakan deiimi dhil her boyutta Yeltsini etkileyebilmekteydiler. Baz oligarhlar sadece siyasi iktidar etkilemekle kalmayp st dzey politik grevler de stlenmilerdi.738 Fakat 1998 krizi devlet-oligari ilikilerinin 19982000 dnemini kapsayan nc aamaya girmesini salamtr. Yeni dnemin en nemli zellii, krizden oligariyi sorumlu tutan halkn gznde bu kesimin tamamen itibarden dmesi ve Yeltsinin Yevgeni Primakov veya Sergey Stepain rneinde olduu gibi oligariden greli bamsz hkmet oluturma abasdr.739

gor Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, www. politcom.ru, 11 Haziran 2004, s. 1. Ibid., s. 2. 736 Bu dneme ilkin ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Paul Klebnikov, Godfadher of the Kremlin, (Londra: Harcout, 2000). 737 Lidiya evtsova, Revolyutsiya Putina, Moskovskiy Novosti, 4 Kasm 2003. 738 rnein, oligarh Vladimir Potanin Babakan Yardmcs, dier oligarh Boris Berezovskiy nce Rusya Gvenlik Konseyi Sekreter Yardmcs, daha sonra da BDT Genel Sekreteri grevine getirilmiti. Bkz; Wolosky, Putins Plutocrat Problems, s. 26. 739 Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s. 3.
735

734

212

Putin dneminin balamas ile siyaset-iadamlar ilikisi yeni bir dnemece girmitir. Farkl iktidar gruplar tarafndan iktidara getirilen Putinin btn bu gruplarn beklentilerini, zellikle devleti brokrasinin ve oligarinin isteklerini birarada gerekletirmesi mmkn deildi. Putinin zel nem atfetdii devletilik ilkesi devletin hem ekonomik hem de siyasi kararlarnda bamsz hareket etmesini ngrmekteydi. Nitekim Putin daha bakan seilmeden nce yapt eitli aklamalarda Rusyay oligarhlarn deil, bakan ve hkmetin yneteceini belirtmiti.740 Bu balamda Putin dneminde siyasi iktidariadamlar ilikisini genel anlamda iki dneme ayrmak mmkndr. 20002003 yllarn kapsayan ilk dnemi siyasi iktidarla oligari arasnda karlkl taviz dnemi olarak tanmlamak mmkndr.741 Bu dnemde siyasi iktidar oligarhlara politik kararlarn alnmasna mhadehele etmeme karlnda, ekonomik faaliyetlerine karmamay

nermitir.742 Yeni kurallar oligarhlarn federal reformlar, een sorunu, medya siyaseti ve benzeri nemli meselelerde Kremlinin izledii genel politik ereveye kar kmamalarn ve sahip olduklar medya kurumlarn Putin aleyhine kullanmamalarn ngryordu.743 Kremlin ynetiminin bu kurallara uymayan Boris Berezovskiy ve Vladimir Gusinskiy gibi oligarhlara kar balatt mcadele ise, bu kiilerin mlkiyetlerinin byk bir ksmn kaybederek yurtdna kmak zorunda kalmalaryla sonulanmt.744 Putin ynetimi bu kurallara uyan iadamalaryla ilikilerini hkmet bnyesindeki Girimciler Konseyi ve Rusya Sanayici ve
Medvedyev, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, s. 168. Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s.3. 742 Ryabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Poststabilizatsionuyu Eru, s.25. 743 Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s.3. 744 Ryabov, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Poststabilizatsionuyu Eru, s. 25.
741 740

Paradoks

Possiskoy

Politiki

Paradoks

Possiskoy

Politiki

213

adamalar Dernei (PSPP) formatnda yaplan grmeler vastasyla dzenlemeye almtr. Fakat yeni kurallarn uygulanmas ve buna uymayan oligahlarn tasfiye edilmesine ramen, oligahlarn siyasetle ilikisinin merkezi Duma ve blgelere

kaymtr.745 Oligarhlarn Dumadaki faaliyetleri ekonomik ierikli yasalar iin lobi almalar yapma ve zellikle seim dneminde partilere mali ve medya destei verme biiminde gereklemitir.746 adamlarnn blgelerdeki siyasi faaliyetleri ise esas itibariyle kendilerini veya kendi yandalarn blge valisi setirme biiminde ortaya kmtr.747 2003den sonra siyasal sistemin kontrol edilmesinde nemli admlar atan Putin ynetimi iadamlaryla ilikilerinde de yeni bir dnem balamtr.748 Yeni dnemde, Kremlin sadece siyasi alanda deil, ekonomik alanda zellikle enerji, ar sanayi ve metalurji gibi stratejik nitelikli sektrlerde kontrol dorudan veya dolayl kontrol ngrmtr. Bu dnemin balamasn gerektiren en nemli neden ise Putinin gerekletirmek istedii ve byk mali kaynaklarn seferber edilmesini gerektiren ekonomik, sosyal ve askeri ierikli projelerdi. Ayrca politik adan, 2004 yl bakanlk seimlerinde oligarhlarn ellerindeki ekonomik ve mali kaynaklarn potansiyel tehlike iermesi de etkili unsur olarak grlebilir. Nitekim daha nce siyasi rejimi ve medyay kontrol etmek iin uygulanan yntemler bu kez ekonomik alann tam kontroln ele geirmek iin uygulanmaya balanmtr. Bu balamda bir yandan Kremlinin gznde gvensiz saylan oligarhlarn mlkiyetlerini devlet veya yar devlet irketlerine satmas sreci tevik edilirken, bir yandan da bu srece
Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s.3. Oligarhlarn Dumadaki baz lobi faaliyetleri iin bkz; Vyaeslav Bela, Lobbizm s eloveeskim Litsom, Vlast, Say 28 (2127 Temmuz 2003), s. 13-17. 747 rnein, Rus iadamlarndan Roman Abramoviin ukotkaya, Aleksey Hloponinin Krasnoyarsk krayna, Boris Zolotarevin Evkeniyaya gubernator eilmesi bunun karakterik rnekleridir. Bkz; Playing for High Stakes, The Moscow Times, (9 Temmuz 2003), s.7; Ogan, Siyaset ve Oligari, s. 76; Bunin , Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s. 3. 748 Bunin, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, s. 3.
746 745

214

direni gsteren ve hatta eitli politik hesaplar peinde bulunan Yukos irketinin Bakan Mihail Hodorkovskiy benzeri oligarhlar mlkiyetlerinden mahrum edilerek mahkum ettirilmitir.749 Putinnin iktidara gelii siyasal sistemin yrtme erkinin merkezini oluturan Kremlin ynetiminin kendi iindeki resmi nitelii olmayan kar dengelerini de kkl biimde etkilemitir. Rusya iin Kremlin ynetimi iindeki i dengeler bir ka bakmdan nemli saylabilir. ncelikle, tarihi adan Kremlinde temsil edilen yrtmenin Rus siyasal sistemi ierisinde yasama ve yargdan daha baskn ve ynlendirici olduu sylenebilir. Rusyada demokrasi geleneinin zayfl ile aklanabilecek bu durum Rus politik kltrnde Kremlinin egemen olduu otoriter yapnn belirleyici olmasna neden olmutur. Nitekim daha arlk Rusyas ve ardndan SSCB dneminde Kremlindeki g dengelerinin siyasal sistem zerindeki etkisi iyi bilinmektedir. kinci olarak, bamszla yeni kavumu Yeltsin ynetimindeki Rusyann ekillenmesinde Kremlindeki iktidar ilikilerinin nemi de yadsnamaz. Hatta Yeltsin dneminde kararlarn alnmasnda fiiliyatta resmi kurumlarn deil, Kremline hkim olan Ailenin (Semya) belirleyici olduu Rusyada yaygn bir kanaat haline gelmitir. Dahas Yeltsinin Putini babakan atamas ve ardndan devlet bakanlnn Putine devredilmesinde Ailenin etkin olduu belirtilmektedir.750 Kremlindeki i politik dengelere dikkat etmeyi gerekli klan nc unsur, Putin ynetimin genel politik anlaynda yrtmeye ve bu balamda

Hodorkovskiyin hapis edilmesinde etkin olan nedenler ve sre konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Oan , Siyaset ve Oligari, s. 13-26; Nikolay Silaev, Krizis Semeynh Tsennostey, Profil, Say 27 (14 Temmuz 2003), s. 14-17; Nikolay Vardul, Oni Sajalis za Rodinu, Vlast, Say 26 (7-13 Temmuz 2003), s. 14-15; Nikolay Vardul, Sem Del s Pravovom Perepiski, Vlast, Say 29 (28 Temmuz3 Austos 2003), s. 13-19; Mihail Fiman, Pravila Bez gr, Ejemedenly Jurnal, Say 29-30 (28 Temmuz-10 Austos 2003), s. 22-26; Ariel Cohen, The Yukos Affair: Protecting Democracy, Private Property, and the Rule of Law, www.heritage.org/research/russianderasia/em906.cmf , 7 Kasm 2003. 750 gor Bulavinov, Koloda Rossiskoy Federatsii -1, Vlast, Say 44 (10-16 Kasm 2003), s. 21.

749

215

yrtmenin kumanda merkezi Kremline verdii nemdir. Nitekim hem federal reformlar ve hem de siyasi sistemi kontrol etme abalar Rusya asndan Kremlini Rus siyasal sistemindeki en nemli belirleyici aktr konumuna getirmitir. Bu balamda Yeltsin dneminde Ailenin tam kontrol altnda bulunan Kremlinde Putinin iktidara gelii ile yeni kar odaklar ekillenmeye balamtr. Bu iktidar odaklar eitli tasniflere gre, drtl (aile, Petersburglular, liberaller, gvenlikilersiloviki), l (aile, liberallar, gvenlikiler) veya ikili (Aile-Petersburglular) biimde deerlendirilmektedir.751 Putin dnemi Kremlindeki g dengesinin en belirgin zellii, Yeltsin dnemindeki en nemli g merkezi Ailenin etkisinin zayaflamas, buna karlk ismini mensuplarnn devletin gvenlik brokrasisindeki (istihbarat, emniyet ve ordu) mesleki gemiinden alan gvenlikilerin g kazanmasdr.752 Rusyann

FSBleme753 veya KGBleme754 sreci olarak tanmlanan bu gelime zellikle Rus istibahart servisi FSBden emeklilerin Rusyada yaamn btn alanlarnda etkinliklerini artrmalar ve Kremlin araclyla siyasi sistem zerinde kontrollerini salamas anlamna gelmektedir. Nitekim bir aratrmaya gre, btn Rusya devlet
Putin dnemininde Kremlindeki iktidar odaklarnn tansifi, geliimi ve yeleri konusundaki ayrntl bilgi ve deerlendirmeler iin bkz; lya Bulavinov, Koloda Rossiskoy Federatsii -1, Vlast , Say 44 (10-16 Kasm 2003), s. 20-28, Koloda Rossiskoy Federatsii -2, Vlast, Say 45 (17-24 Kasm 2003), s. 36-42; Koloda Rossiskoy Federatsii -3, Vlast, Say 46 (24-30 Kasm 2003), s. 30-34; Koloda Rossiskoy Federatsii -4, Vlast, Say 47 (1-7 Aralk 2003), s. 34-40; Politieskaya Rejima Vladimira Putina v Naale Vtorogo Goda Pravleniya, www.politcom.ru, 22 Mart 2003; Ogan, Rusyada Siyaset ve Oligai, s. 27-33; Aleksey Muhin, Piterskiy Okrujenie Prezidenta, (Moskova: 2003); Boris Mazo, Piterskie Protiv Moskovskih, (Moskova: Eksimo, 2003); Andrei Piontkovsky, Neo-Cons and Neo-Cheks, The Moscow Times (22 Aralk 2003); Anatoly Medetsky, Dissecting Silovikis Pyramid of Power, The Moscow Times (24 Aralk 2003); Sergei Markov, The Future of Managed Democracy, The Moscow Times, (27 Ocak 2004). 752 Bu srei hzlandran en nemli gelimeler ise Ailenin etkin yelerinden oligarh Hodorkovskiyin 25 Ekim 2003de tutuklanmas, grupun lideri saylan Bakanlk Ofis Mdr Aleksandr Voloinin ayn gn grevinden istifa etmesi ve yerine gvenliki ekip yelerinden Dmitriy Medvedevin atanmas gsterilebilir. Bkz; ekiskaya Tiina, Vlast, Say 43 (3 Kasm 2003) http://www.kommersant.ru/k-vlast; Alex Nicholsun, Kudrin Trumpets Demise of Oligarhy, The Moscow Times, (4 Kasm 2003), s. 1. 753 Petrov, Policitatizon verus Democratization: 20 Months of Putins Federal Reform, s. 4. 754 Liliya evtsova, Revolyutsiya Putina, Moskovskiy Novosti, 4 Kasm 2003.
751

216

kurumlarnda 1993de gvenliki kkenlilerin oran %11,2 iken, bu oran 1999da %17,4e, 2003de ise %25,1e kmtr. Aratrmada dikkati eken unsur Putinle birlikde siyasal sistemin esas g merkezi Kremlinde bu orann %58,3lere kadar kmasdr.755 zetle, Putinin iktidara gelmesinden sonra Rus siyasal sistemi yeniden ekillenmeye balamtr. Putin ynetimi 1993 Anayasasnn getirdii sper bakanlk sistemini gerek manada gerekletirerek btn gcn fiilen Kremlinde toplanmas iin admlar atmtr. Bu erevede Rus siyasi sisteminin kendine zgn roller oynayan btn nemli aktrleri Duma, siyasal partiler, medya, oligarhlar ve halk Kremlin ynetiminin sk denetimi altna alnmtr. Ynetilebilir demokrasi biiminde tanmlanan bu siyasi yaplanmann bir dier nemli zellii siyasi yaplanmada gvenlik ekibinin rolnn glenmesi olmutur.

D. Askeri Reform: Profosyonel Orduya Gei Putin ynetiminin kontroll dnm modelinin en nemli boyutlarndan biri de askeri alanla ilgili olmutur. Bu boyutu iki ynden ele almak mmkndr.

Yaklamn birinci boyutunu Rusyann ulusal gvenlik anlaynn yeniden tespiti ve askeri gvenlik alanndaki nceliklerinin belirlenmesi, ikinci boyutunu ise bu sorumluluun yerine getirilmesinde esas aktr konumundaki orduda reform yapma oluturmutur. Putin ynetimi ilk olarak 10 Ocak 2000de Rusyaya ilikin askeri tehdit ve nceliklerin ortaya konulmasnda en nemli resmi belge nitelii tayan Rusya Federasyonu Ulusal Gvenlik Doktrinini kabul etmitir. Yeni ulusal gvenlik
755

Vladimir Rudakov, Podstavka Verhovnogo Glavnokomanduyuego, Profil, Sayi 31 (11 Agustos 2003), s. 20.

217

doktrininde Rusyann askeri alandaki ulusal karlar lke bamszlnn, egemenliinin ve toprak btnlnn korunmas, Rusyaya mttefiklerine kar askeri saldrlarnn nlenmesi ve son olarak devletin demokratik ve barl geliimi iin koullarn salanmas biimde zetlenmitir.756 Doktrinde ulusal gvenlik iin d askeri tehdit unsurlar gibi Rusyann dnyadaki siyasi, ekonomik ve askeri etkinliinin zayflamas, askeri politik ittifaklarn glenmesi ve zellikle NATOnun douya genilemesi

vurgulanmtr.757 Ayrca, Rusya snrlarnda yabanc askeri slerin ve byk miktarda askeri birlklerin yerletirilmesi, kitle imha silahlarnn yaylmas, terrizm ve son olarak snrlara yakn blgelerde askeri atma riskinin gl olmas en nemli sorunlar olarak sralanmtr.758 Yeni doktrinde zellikle NATOnun kendi sorumluluk alan dndaki blgelerde g kullanmas ve bunu BM Gvenlik Konseyi karar olmadan yapmasnn dnyann genel stratejik dengesinin

istikrarszlatrlmasna neden olduu vurgulanmtr.759 Askeri bakmdan yeni doktrinin 1997de kabul edilen ulusal gvenlik doktrininden farkl iki yeni unsuru vard. ncelikle, yeni doktrin Rusyaya ynelebilecek saldrlarn nlenmesi iin nkleer dhil her trl silahn kullanlacan ilan etmitir.760 kinci olarak, nceki ulusal gvenlik doktrini lke iinde ordunun g kullanmasna izin vermezken, Ocak 2000deki doktrin bu yasa kaldrarak yurttalarn hayati tehlike iinde olmas ve anayasal dzenin g

Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g, Vnenaya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 19912002, Cilt 4, s. 77. 757 Ibid., s. 79. 758 Ibid. 759 Ibid., s. 80. 760 Ibid., s. 87.

756

akleina (der.),

218

kullanlarak deitirilmesi gibi durumlarda, Rusya Anayasasna ve dier federal yasalara uygun olarak lke iinde ordunun g kullanmasna izin vermitir.761 Putin dneminde Rusya askeri gvenliinin temel erevesini izen bir dier nemli belge 21 Nisan 2000de kabul edilen Rusya Federasyonu Askeri Doktrini olmutur. Askeri doktrinde Rusya iin temel askeri tehditler, d ve i tehditler olarak snflandrlmtr.762 Belgede nemli d tehditler olarak Rusyann toprak btnlne ynelik iddialar, kresel gvenlik sorunlarnn zmnde Rusyay gzard etme giriimleri, snrlardaki askeri atma odaklar, askeri bloklarn Rusya snrlarna doru genilemesi, BM karar olmadan g kullanm ve uluslararas terrizm gibi tehlikeler sralanmtr.763 Doktrininde i askeri tehditler erevesinde anayasal dzeni zor kullanarak devirme, lkenin toprak btnl, bamszl ve egemenliini tehdit eden terrist rgtlenmeler, yasad silahl birlikler

oluturulmas ve lke askeri gvenliini tehdit edecek byklkteki silah kaakl saylmtr.764 Askeri doktrin, askeri gvenliin salanmas iin lkenin nkleer g statsnn ve dier nkleer glerle dengenin korunacan ilan etmitir.765 Ulusal gvenlik ve askeri doktrinlerle lkenin karlat tehditleri geni bir erevede ortaya koyan Putin ynetiminin askeri alana ilikin politikalarnn belirlenmesinde iki nemli etkenin rol oynadn belirtmek mmkndr.766 ncelikle, Putin ynetimi Batnn askeri stnlnn Rusyann ksa dnemde

Vladimir Muhin, Gentab Usilivaet Koordiniruyuuyu Rol v Borbe s Terroristami, www.strana.ru/stories/01/11/09/1987/162851.html (1Kasm 2002), s. 1 762 Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 g, akleina(der.), Vnenaya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 19912002, Cilt 4, s. 92-93. 763 Ibid.,s. 92. 764 Ibid. 765 Ibid., s. 94. 766 Pavel Baev, Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokraenie, Razlojenie, Porajenie, Miller (der.), Voorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, s. 69. Bu konuda daha ayrntl bir deerlendirme iin bkz; Sergey vanov, Voorujene Sil Rossii i Ee Geopolitieskie Priortet, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 2, Say 1 (Ocak-ubat 2004), s. 3851.

761

219

kapatamayaca boyutta ulatnn farkna varmtr. Bunun Rusyann askeri gvenlik politikasna yansmas ABD ve NATO ile ak bir cephelemeyi tam ortadan kaldrmak mmkn olmasa da, asgariye indirgeme abas biiminde olmutur.767 Bu balamda Putin ynetiminin ABD ve NATO ile ciddi kriz yaratma tehlikesi tayan kresel nkleer dengenin salanmas768 ve NATOnun douya doru genilemesi769 gibi konulardaki itirazlar esas itibariyle sylemle snrl kalmtr. Putin ynetiminin askeri politikalarn belirleyen ikinci etken ise her trl nleme ramen eenistandaki savan uzun sreli bir karakter almas olmutur. Bu durum Rus ordusunun kk savalar ve terrle mcadeleyi kazanacak biimde yeniden yaplandrlmas ihtiyacn gndeme getirmitir. Bu balamda 2000de yaplan gvenlik deerlendirmeleri 11 Eyll saldrs ve eenistan savann geliim seyri erevesinde terr merkezli bir deiim srecine girmitir. 11 Eyll saldrs ve bu erevede ABDnin terrle mcadele politikas yeniden yaplandrma srecinin ivme kazanmasnda d etken roln oynamtr. te yandan, zellikle 2326 Ekim 2002de Moskovada een saldrganlarnn gerekletirdii tiyatro baskn ulusal gvenlik ncelikleri ierisinde terr unsurunu ne karmtr.770 Putin ynetimin askeri konulardaki tasarruflarnn ikinci boyutunu askeri reform alanndaki politikalar oluturmutur. Nitekim Putin daha Babakan olduu dnemde Rusyann tekrar byk g haline gelmesinde askeri gcn neminin

Baev, Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokraenie, Razlojenie, Porajenie, s. 69 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Rouz Gottemeller, Yadernoe Orujie v Sovremennoy Rossiyskoy Politike, Miller (der.), Voorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, s. 221262. 769 Putin dneminde Rusya-NATO ilikileri konusunda bkz; Robert E. Hunter, NATO-Russia Relations after 11 September, Journal of Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, Say 3 (Eyll 2003), s. 2851. 770 Moskovadaki tiyatro basknnn Rus ulusal gvenlik anlayndaki etkisi konusunda geni bir deerlendirme iin bkz; Nazim Cafersoy, Rusyann 11 Eyll:Tiyatro Basknndan Yeni Gvenlik Doktrinine, Stratejik Analiz, Cilt 3 Say 33 (Ocak 2003), s. 4757.
768

767

220

farknda olduunu sk-sk vurgulam, Rus askeri gcnn restore edileceini, subaylarn durumun iyiletirileceini, askeri harcamalarn arttrlacan ve askeri eitimin yeniden dzenleneceini ilan etmiti.771 zelikle Austos 1999-Mart 2000 dnemini kapsayan bu aklamalarda ve ilan edilen resmi belgelerde askeri gcn nemi vurgulanmakta ve Yeltsin dneminin yarm kalan askeri reform abalarnn yerine kkl bir reform yapacan taahht etmekteydi.772 Bu vurgulamalar ve zellikle de eenistana mdahalesi Putinin askeri kesimdeki prestijini arttrmtr. Bu durum, askerlerin Mart 2000 devlet bakanl seimlerinde Putinin adayln %90a varan oranda desteklenmesine yol amtr.773 Putin ynetimi askeri reform konusunu nemsediini, gvenlik ve askeri politikann temel resmi belgeler kabul edilen ulusal gvenlik ve askeri doktrinlerde vurgulayarak ortaya koymutur. Bu balamda 10 Ocak 2000de ilan edilen Ulusal Gvenlik Doktrini Rusya Federasyonu ordusu ve savunma sanayisindeki reform srecinin gecikmesini, yeterli hukuki yap ve mali olanaklarn bulunmayn en nemli engel olarak nitelemi ve bu durumun Rus ordusunun sava kabiliyetini olumsuz biimde etkileyerek lkenin askeri gvenlii iin zaafiyete neden olduunu vurgulamtr.774 Yine 21 Nisan 2000 tarihli askeri doktrin de lkenin karlaabilecei askeri tehditlerle mcadelede ordunun en temel kurumsal yaplanma olduunu, bu tehditleri nlemek iin ordunun ve askeri sanayinin lkenin ekonomik olanaklarn dikkate alacak biimde yeniden yaplandrlacan ilan etmitir.775

Brian Taylor, Putin and Military: How Long will the Honeymoon Last?, www.fas.harvard.edu./ponars/policymemos/Taylor116.html, 21 Aralk 2000. 772 Rukavishnikov, Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia, s. 165. 773 Ibid. 774 Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g, s. 80. 775 Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 g, s. 9698.

771

221

Halefi Yeltsin gibi askeri reformun neminin farknda olduunu ortaya koyan Putinin bu yndeki politikasnn nndeki en nemli engel, askeri reformun hangi ereve ve ncelikler ierisinde yaplmas gerektii konusuydu. Bir yandan yeni artlara uygun tehdit deerlendirmesi ve te yandan Rusyann mevcut ekonomik olanaklarnn kstl olmas, bu sorunu nemli hale getirmitir. zellikle HaziranAustos 2000 dneminde Savunma Bakan gor Sergeyevle Genelkurmay Bakan Anatoliy Kvanin arasnda askeri reformun genel erevesi konusunda ortaya kan anlamazlk, reform srecinin gecikmesine yol amtr.776 Savunma Bakan Sergeyev askeri reform srecinde nkleer kuvvetlere nem verilmesini savunurken, Genelkurmay Bakan Kvanin konvansiyonel kuvvetlerin modernizasyonundan yana tavr almtr.777 Daha Mays 1997de Stratejik Fze Kuvvetleri Komutan grevinden Savunma Bakanlna getirilen Sergeyev, Rusyann askeri bakmdan ncelikle ABD ve NATO ile nkleer dengeyi korumas gerektiini ve Rus ordusunun reform srecinin bu anlay erevesinde gerekletirilmesini savunmutur.778 Buna karlk Genelkurmay Bakan Kvaninin 12 Temmuz 2000de nerdii reform paketi ncelikli olarak konvansiyonel kuvvetlerin gelitirilmesi gerektiini ve bu erevede Stratejik Fze Kuvvetleri Komutanlnn ordu ierisindeki konumunun zayflatlmas ve askeri bteden ayrlan payn azaltlmasn ngrmtr.779 Ordu iinde reform konusundaki bu anlamazl zmeyi ve bir an nce reforma balamay amalayan Putin 16 Ocak 2001de imzalad 2005e Kadar Askeri Kuvvetlerin Yeniden Yaplanmas Plan kararnamesi ile bir uzlama

Baev, Traektoriya Rossiyskoy Armii: Sokraenie, Razlojenie, Porajenie, s. 69. Umbach, Dilemmas of Russian Military Modernization, s. 27. 778 Marcin A. Piotrowski, Russias Security Policy, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives, (New York: Council on Foreign Relations Pres, 2002), s. 64. 779 Umbach, Dilemmas of Russian Military Modernization, s. 27.
777

776

222

salamaya almtr.780 Bu kararname ile bir yandan Kvaninin reform konusunda grleri gerekletirilmeye allrken, te yandan nkleer silahlarn nemi vurgulanmtr. Fakat iki farkl reform anlay arasnda uzlamay ngren bu plan bile Sergeyevle Kvanin arasnda askeri reform srecine zarar veren anlamazl zmeye yetmemitir. Askerler arasnda reforma iliki anlamazln tam zlememesi zerine reform srecinin baarya ulaabilmesi iin askeri kesim dnda bir ahsn Savunma Bakan atanmas zm olarak grlm ve Mart 2001de Putine yaknlyla tannan ve FSBden emekli Gvenlik Konseyi Sekreteri Sergey vanov Savunma Bakan olarak atanmtr.781 Yeni Savunma Bakan vanovun askeri reformu gerekletirmek iin yapt almalar 21 Aralk 2002de ordunun profesyonel esaslara gemesini ngren askeri reform konseptini Bakanlar Kuruluna sunmasyla sonulanmtr.782 Reform paketinin amac ordunun hareket kabiliyetini glendirmek, kurumsal yapsn gelitirmek, teknik donanmnda standardizasyon ve iyiletirme salamak ve ordu personelinin durumlarn iyiletirmek olarak zetlenebilinir.783 Reform paketi, Rus ordusunun aamal bir plan erevesinde profesyonel orduya dntrlmesini ngrmekteydi.784 2011 ylna kadar srecek olan ikinci aamada ise srekli savaa hazr halde bulunan askeri birliklerde asker almnn planl bir ekilde szlemeli personel almna evrilmesi ngrlmt.785 Bu erevede ordu ierisinde profesyonel askerlerden oluan birliklerin orannn yzde % 50nin zerine

Piotrowski, Russias Security Policy, s. 64. Raimundas Lopata ve Ceslovas Laurinavicius, Russias Military Reform: Political Trajectories, http://www.tspmi.vu.lt/files/leidpubl/str09.pdf, 1 ubat 2007, s. 2. 782 David J. Betz ve Valeriy G. Volkov, The False Down of Russian Military Reform, Conflict and Security (Yaz/Sonbahar 2003), s. 47. 783 Rukavishnikov, Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia, s. 166. 784 Anar Somuncuolu, Putinin Ordu Problemi, www.tusam.net , 12 Mays 2006, s.1. 785 Andrew Liaropoulos, Reformin the Russian Military: Problems and Prospects, www.rieas.gr, 15 Ocak 2007.
781

780

223

kmasnn ardndan askerlik sresinin kstlanmas planlanmtr. Reformun nc aamasnda ise tamamen profesyonel askerlie geii ngrlmekteydi. Fakat vanovun reform projesi de ordudaki muhalefet nedeniyle eitli gecikmeleri beraberinde getirmitir. zellikle Savunma Bakan ve Genelkurmay Bakan arasnda yaanan problemlerden dolay pilot uygulama olarak balatlan 76. Hava ndirme Tmenindeki deneme uzamtr. Savunma Bakan vanov ve Genelkurmay Bakan Anatoliy Kvanin arasndaki sorun 2004te Kvaninin grevden alnmas ve Genelkurmay Bakanlnn askeri yaplanma ierisindeki rolnn zayflatlmasyla sonulanmtr.786 Bu sre ierisinde askeri reforma kar kan st dzey komutanlarn grevden alnmas veya istifa etmeleri de yaanmtr.787 Buna ek olarak, Yeltsin zamannda eitli kurumlara bal olan askeri birlikler arasndaki koordinasyon sorunu da, Savunma Bakanl yetkilerinin geniletilmesiyle bir lde halledilmitir.788 Demiryolu Askeri Birlikleri Savunma Bakanl bnyesine aktarlm, Savunma Bakanlna askeri birliklere sahip olan btn kurumlar arasnda koordinasyon salama grevi verilmitir. Btn bu deiikliklere ramen, Putin dneminde gerekletirilmeye allan askeri reformun nemli skntlar barndrd ve hzl ilerleme kaydedilemedii sylenmelidir. Fakat bu skntlara ramen, Putin ynetimiyle birlikte devletin ulusal gvenlie verdii nem artm ve askeri reform Yeltsin dnemine oranla daha kararl srdrlmtr.789 Putinin askeri reformunu nemli klan nemli bir dier unsur da reformun ekonomik boyutu zerinde durmas olmutur. Putin ynetimi ile Rusyann ulusal gvenlik ve zellikle de savunma alanna ilikin harcamalar ciddi biimde

786 787

Laurinavicius, Russias Military Reform: Political Trajectories, s. 3 Somuncuolu, Putinin Ordu Problemi, s. 2 788 Ibid., s. 3. 789 Rukavishnikov, Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia, s. 165.

224

ykselmi, bu balamda 2000 btesinde bu kaleme ayrlan para 200 milyar ruble iken 2005de 375 milyara karlmtr.790 Putin ynetimi ayrca Sovyet miras askeri sanayinin de yeniden yaplandrlmas iin Ekim 2001de askeri savunma sanayini yeniden yaplandrmak iin 20022006 dnemini kapsayan hkmet programn ilan etmitir.791 Anlan program, saylar 1700e ulaan savunma sanayi kurumlarnn saysn 600e drmeyi ve devletin bu alandaki irketler zerinde tam kontroln salamay ngrmtr. Bu erevede yrtlen politika, askeri savunma sanayisinin devletin tam kontrol altna gemesini salamtr. zetle, Putin ynetimi Rusyann tekrar dntrlmesi srecinde askeri boyuta zel nem vermi, bu erevede kabul edilen resmi belgelerle askeri gvenlik anlay mevcut koulara uygun biimde yeniden ekillendirilmeye balanmtr. Bu yeniden ekillenme srecinde zellikle ABD ve genelde Batnn Rusya karsndaki askeri stnlnn ksa srede kapatlamyaca ve bu balamda Batyla dorudan bir atma ortamna gidilmemesi kabul edilmitir. Rusyann askeri tehdit deerlendirmesinde etkin olan dier bir unsur ise eenistan sava olmutur. Bu savan geliim seyri Rusyann askeri konseptinde kk savalar kazanmann ve terr merkezli tehditin nemini ortaya koymutur. Putin ynetimi Rusyann karlat tehditlerin bertaraf edilmesi iin Rus askeri gcn profosyenel orduya dntrecek biimde reform edilmesine balamtr. 2010a kadar srmesi

planlanan bu reform sreci askeri gcn tm unsurlar ile yeniden yaplanmasn ngrmektedir.
Bu konuda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Aleksey Arbatov ve Pyotr Romakin, Voenne i Politieskie Aspekt Oboronnogo Budjeta 2003, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaenie, Say 6 (2003), s. 36-43; Budjet v Pogonok, Vlast (27 Eyll 2004), s. 22; Leonid Polyakov, Military Reforms in Russia, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives (New York: Council on Foreign Relations Pres, 2002), s. 79-95. 791 Bu reform program konusunda genel deerlendirme iin bkz; Vitaliy lkov, Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin, Vorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, (Moskova: nterdialekt+, 2005), s. 203220.
790

225

E. D Politikada Yeni Anlay: Uzlamac Jeopolitik Model Rus jeopolitik dncesinde, 1991- 1999 dnemindeki akmlardan Batclk, SSCBnin kn bir yenilgi olarak kabul ederek Rusyann tamamen Bat kampnda yer almasn nerirken, Yeni Avrasyaclk ve Rus Milliyetilii yenilgiyi kabullenmeyerek, ABD eksenli Bat ile tekrar bir kutuplama iin yeni jeopolitik modeller ortaya koymulardr. Fakat bu modeller Rusyann tarih gemii, bir anlamda anlan hususun da mirasyla ekillenen zgnl ile mevcut koullar arasnda dorusal bir balant kuramamlardr. Batclar Rusyann toplumsal yaps, siyasal rejim gelenei ve tarihsel miras unsurlarn yeterince dikkate almayan bir model nerirken, Yeni Avrasyaclar ve Rus Milliyetileri daha ok eski alglamalardan yola karak Rusyann mevcut olanaklarna uygun olmayan atmac ve eskinin geri dnmesini ngren bir model oluturma abas iinde olmulardr. eski mirasla mevcut koullar arasnda dengeli bir seenek nermemeleri nedeniyle bu modellerin uygulamaya gei noktasnda ciddi zorluklar ve nerilen modellerle elikili uygulamalar ortaya kmtr. Putine kadar Rus d politikasnda uygulanan bu modellerin yaatt sorunlar eski ile yeni arasnda makul ve rasyonel bir denge kurmay ieren baz yeni araylar da beraberinde getirmitir. Dengeleyici ve sentezci nitelikleri ile ne kan yeni jeopolitik model araylarnn ilk rneklerinden biri Vadim

Tsmburskiyin Rusya Adas modelidir.792 Tsmburskiy Rusyann 300 seneden beri devam eden Avrupaya saldrsnn lkenin jeopolitik marjinallemesiyle sonulandn savunarken, Batc, Avrasyac ve nc Romac yaklamlardan

Bu modelle ilgili ayrntl bilgi iin bkz; V. L. Tsmburskiy, Ostrov Rossiya: Perspektiv Rossiyskoy Geopolitiki, Polis, 1993, Say 5 http://www.politstudies.ru/fulltext/1993/3/2.htm, s. 6-23. ve V. L. Tsmburskiy, Ot Velikovo Ostrova Rusii.. K Pracimvolu Rossiyskoy Tsivilizatsii, Polis, 1998, Say 6 http://www.politstudies.ru/fulltext/1997/6/4.htm, s. 3456.

792

226

kanlmas gerektiini belirtmitir. Rusyann SSCBnin dalmas ile jeopolitik istikraszlklarn bulunduu kta-deniz blgelerinin kuatmas altnda kaldn belirten Tsmburskiy, Rusyann temel amacnn Rusya Adasnn srekli geliimini salamak ve Ural dalarnn arkasnda kalan dou blgelerinden faydalanmann maksimize edilmesi olduunu vurgulamtr. Bu nedenle Tsmburskiy Rusyann mevcut snrlar kabul etmesini, d yaylma ve kresel misyon unsurlarndan vazgemesini, i jeopolitik sorunlarn zmnde ncelii mevcut alann faydasnn maksimize edilmesine vermesi gerektiini vurgulamtr. Mevcut koullarla Rusyann tarih miras arasnda denge kurmay amalayan yeni modelin savunucularndan biri de Moskovadaki ABD ve Kanada Enstitsnn Bakan Sergey Rogov olmutur. Rogov SSCBden farkl olarak Rusya Federasyonunun sper g olamayacan, fakat sahip olduu alan, nfus, ekonomik, bilimsel-teknik ve askeri kaynaklar nedeniyle ok kutuplu dnyada sorunlarn zmne eit hakla katlan, kendi meru karlarn koruyan en nemli glerden biri olabileceini savunmutur.793 Benzer yaklam bir dier Rus bilim adam Konstantin Sorokinin dengeli uzak durma stratejisi yaklamnda da grmek mmkndr.794 Bu yaklama gre, Rusya dnya politikasn etkileyebilecei btn olanaklarn azami lde kullanmal, belirli bir jeopolitik eksenin glenmesini engellemeli, dnya gleri ve onlarn liderliklerini yapt ittifaklar arasndaki mevcut ve potansiyel atmalar

Sergey Rogov, Konturu Noviy Rossiyskoy Strategii, Nezavisimaya Gazeta, NG-Tsenarii, Say 3 (1998), s. 14-15den aktaran Kolosov , Geopolitieskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost, s. 37. 794 K. E. Sorokin, Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, (Moskova: ROSSPEN, 1996), s. 56.

793

227

kendi kar iin kullanmal ve kendi d politikasn karlkllk esasna gre yrtmelidir.795 Rus diplomatlarndan Anatoliy Adamiin de Rusyann d politikasnn ok ynl olmak zorunda olduunu, bu tr bir d politikann lke ulusal karlarna uygun olacan savunmutur.796 Adamaine gre Rusya, SSCB dneminin sper gc gibi davranmamal fakat ABDnin dnyann egemeni gibi davranmasna da izin vermemeli, bu arada zellikle Amerikan yanls olmaktan kanmaldr. Rusyann imdilik mevcut uluslararas yapy deitirme gcnn olmadn belirten Adamain lkenin ilk nce i zayfln ve ekonomik sorunlarn amas gerektiini, d politikann da bu sorunun zmnde ekonomik verimlilik esasna dayanan bir yapy temel almasn savunmutur.797 Btn bu grler Rusya jeopolitik dnce ve pratiinde yeni bir yaklamn, uzlamac jeopolitik akmn ortaya kmasna yol amtr. Bu uzlamaclk hem Rusyann tarihi ile mevcut koullar arasnda makul ve gereki bir uzlama salamay, hem de tarihle mevcut koullar arasnda daha radikal bir ayrm ieren Batc, Yeni Avrasyac ve Rus Milliyeti akmlarnn nerdii modellerin baz unsurlarn kendi iinde sentezlemesi anlamn tamaktadr. 1990larn ortalarndan itibaren kuramsal anlamda ekillenmeye balayan bu uzlamac modelin lml milliyetilik iinde olduu ve Rusya devletini ve uluslararas arenadaki konumunu glendirmeyi hedeflediini belirtmek gerekir.798 Uzlamac jeopolitik akm Batc, Yeni Avrasyac ve Milliyeti akmlarn ar nitelikli nermelerinden kanarak, Rusyann jeopolitik bamszln salama
Sorokin, Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, s. 57. Antoliy Adamain, Na Otvet Amerike, Nezavisimaya Gazeta, http://ng.ru/ideas/1999-1019/answear.html, 19 Ekim 1999, s. 2. 797 Adamain, Na Otvet Amerike, s. 5. 798 Kolosov, Geopolitieskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost, s. 36.
796 795

228

amacnda olmutur. Uzlamac model yandalar Rusyann d politikasnda realizm ve pragmatizme dayanmasn, lkenin mevcut olanaklarnn kresel koullar etkilemek iin etkin kullanlmasn savunmaktadrlar. Bu model ekonomik yatrmlar ve Avrupaya entegrasyon karl jeopolitik tavizler vermeyi de kabul etmemektedir. Genel felsefesinin dnda uzlamac jeopolitik modelin Rusya d politikas uygulamasnda nerdii temel ilkeleri birka noktada zetlemek mmkndr:799 1.) Rusyann eski Sovyet meknndaki lider pozisyonunun zellikle ekonomik aralar kullanarak salama alnmas. Bu anlay Rusyann Sovyet sonras mekandaki geleneksel etkinlik aralarndan askeri unsur ve etnik atmalarn yansra, ekonomik avantajlarnn zellikle de enerji unsurunun daha aktif kullanm ngrmektedir. 2.) SSCBnin miras olan jeopolitik kaynaklarn etkin kullanlmas. Bu ilke nkleer silahlar engelleyici unsur olarak elde tutmay, BM Gvenlik Konseyinde veto hakkna sahip yelik vasfn etkin kullanmay ve Rusya doal kaynaklarnn ihracat ve transit geiinden d politikada yararlanmay ngrmektedir. Ayrca bu nerme silah ticaretini, yurtdndaki Rusya asker slerinin ve Srbistan, Ermenistan, Kba, Angola, Msr, Suriye, Irak, ran, Libya benzeri eski mttefiklerle ilikilerin srdrlmesi gerekliliine vurgu yapmaktadr. 3.) Bat ile ilikileri farkllatrc bir yaklam iinde srdrmek. Bylece Rusyann Avrupa ile ilikilerini gelitirmesi daha fazla kabul edilir gzkmekte ve Rusya iin tek tarafl bamllk oluturmayacak bir iliki tr olarak

benimsenmektedir. Avrupa ile ilikilerin gelitirilmesi her surette tevik edilirken,

799

Ibid., s. 36-38.

229

ABDnin kresel egemenlik abalar olumsuz bir nitelik arz etmektedir. Yine de bu olumsuzluun nerilmektedir. 4.) Rusyann Asya ile ilikilerini Bat ile ilikilerine paralel biimde gelitirerek denge kurulmas. Bu balamda, in, Hindistan, Trkiye ve ranla ilikilerin gelitirilmesi ngrlmekte, Asya-Pasifik blgesiyle sk ilikiler ne karlmaktadr. 5.) Rusyann transit gei olanaklarnn kullanlmas. Bu ilke ile Avrupa ve Asya Pasifik arasnda balant kurulmas amalanrken, ayn zamanda Rusyaya enerji koridoru vasfnn kazandrlmas planlanmaktadr. Rusya d politikasnda greceli olarak yeni saylabilecek uzlamac jeopolitik yaklamn uygulamada Putinin iktidara gelmesi ile balad ABDyle ak atmaya dnmemesine zen gsterilmesi

sylenilebilir. Putin ynetimi d politikasnn uzlamac jeopolitik modelin uygulamakta olduunun ilk belirtileri 10 Ocak 2000 tarihli ulusal gvenlik doktrininde ortaya kmtr. Doktrinde bir yandan Rusyann Avrasyac kimlii vurgulanarak ABD liderliindeki Bat kutbunun uluslarasa sisteminden rahatsz olunduu ve ok kutuplu dnya dzeninin olumasna allacan belirtilirken, te yandan lkenin dnya ekonomisine entegrasyonunun glendirilecei ve uluslararas ekonomik ve mali kurumlarla ibirliinin arttrlaca da vurgulanmtr.800 Doktrinde ayrca, Rusyann ok kutuplu sistemin etkin merkezlerinden biri gibi glenmesi, BDT lkeleri ve geleneksel mttefiklerle ilikileri gelitirmesi ncelikli hedef olarak ortaya konmutur.801

Kontseptsiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii 2000 g, s.75 Ibid., s. 77. Rusya Ulusal gvenlik doktrinine ilikin ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Celeste A. Wallander, Russian National Security Policy in 2000 (Cambridge: PONARS, Say 102, Ocak 2000),
801

800

230

28 Haziran 2000de kabul edilen Rusya d politika doktrininde de ayn yaklamn etkilerini grmek mmkndr. D politika doktrininde ABD egemenliinde tek kutuplu uluslararas sistem giriiminden ve sorunlarn zmnde BM Gvenlik Konseyinin rolnn zayflatlmasndan rahatszlk duyulduu belirtilmitir.802 Doktrinde Rusyann ada dnyadaki eitli karlarn gereki biimde aksettiren ok kutuplu sistemin kurulmasna alacan ilan edilmi, BM dnda G8 ve IMF benzeri kurumlarn artan etkisi nedeniyle bu kurumlarn tam yesi olunmas hedefi vurgulanmtr.803 Blgesel balamda, yeni Rus d politika doktrini BDT yeleri ile iki tarafl ve ok tarafl ibirlii ve ok boyutlu btnleme hedefleri belirlemitir.804 Bu hedefleri gerekletirmede, geleneksel askeri ve gvenlik boyutu dnda ekonomik ibirliinin gelitirilmesi ve bu balamda gmrk birlii gerekletirilmesine zel nem verilmesi vurgulanmtr. Doktrin Bat blokunu AB ve ABD olarak iki farkl temelde deerlendirilmekte, AByi Rusya iin srekli ve uzun vadeli ibirlii yaplmas gereken en nemli siyasi ve ekonomik ortak ilan etmektedir.805 Doktrin, taraflar arasnda eitli nemli konularda farkl yaklamlar olsa da, kresel stratejik istikrarn salanmas ve uluslararas sistemdeki durumun iyiye doru gitmesi iin Rusya ve ABDnin ibirliinin gerekli olduunu vurgulam, Rusya Federasyonunun ikili ilikilerde geen 10 ylda yaanan sorunlarn almasnda zerine deni yapmaya hazr olduunu belirtmitir.806 Doktrinin zerinde durduu bir dier nemli blge de Asya olmutur. Asyay Rus d politikasnda giderek nemi artan unsur olarak ne karan doktrin,
ss.1-5; Mark Kramer, What is Driving Russias New Strategic Consept?, (Cambridge: PONARS, Say 103, Ocak 2000), s. 1-2 802 Kontseptsiya Vneney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g, akleina (der.), Vnenaya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 19912002, Cilt 4, s. 111. 803 Kontseptsiya Vneney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g, s. 111. 804 Ibid., s. 116. 805 Ibid., s. 117. 806 Ibid., s. 118.

231

bu corafyada zellikle in ve Hindistanla ilikilerin nemine dikkat ekmitir. inin kresel ve blgesel istikrara ilikin grlerinin, Rusya ile rttn vurgulayan doktrin, Hindistan da kresel sorunlarn ve zellikle Gney Asya blgesinin istikrar bakmnda geleneksel ortak olarak deerlendirmitir.807 Doktrin ranla ilikilerin daha da derinletirilerek devam ettirilmesini, Yakn Dou ve Krfez blgesinde istikrarn salanmas iin aktif rol stlenmeye allacan, Rusyann blgede zellikle ekonomik bakmdan glenmesine ncelik verileceini vurgulamtr.808 Bu doktrinin uzlamac jeopolitik modelle uyum gsteren en nemli unsurlarndan biri ise belirtilen d politika hedeflerini gerekletirken amalarla olanaklar arasnda aklc dengenin kurulmasna vurgu yapmas olmutur.809 Bu anlaya gre, Rusya d politikasnn hedeflerini gerekletirmek iin lkenin siyasi, diplomatik, askeri, ekonomik, mali ve dier olanaklar seferber edilirken dikkat edilmesi gereken temel lt bu hedeflerin Rusyann ulusal karlarna ve uluslararas arenadaki konumunun glenmesine pratikte ne kadar hizmet ettii olmaldr.810 Nitekim Putin de kendi d politikasnn temelini pragmatizm, ekonomik verimlilik ve ulusal meselelerin nceliinin oluturduunu vurgulayarak bu anlay paylatn ilan etmitir.811 Bu erevede Putin ynetiminin d politikas blgesel alanlarda da uzlamac jeopolitik modelin nermeleri ile uyum gstermektedir. Putin ynetiminin BDT politikas BDTye kurumsal etkinlik kazandrmay ve ye lkelerle ok tarafl ve iki
Ibid. Ibid., s. 120. 809 Ibid., s. 112. 810 Ibid. 811 Vstuplenie pri predctavlenii ejegodnogo Poslaniya Prezidenta Rossiyskoy Federatsii Federralnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii, 8 Haziran 2000, http://president.kremlin.ru/events/42.html.
808 807

232

tarafl ibirlii sreclerini gelitirmeyi amalamtr.812 Putin ynetiminin BDTye etkinlik kazandrmas abalar erevesinde 25 Ocak 2000de yaplan zirvede BDT tarihinde ilk kez 5 yllk ekonomik geliim plan kabul edilmi, 2000deki zirvede ise merkezi Moskovada bulunan
813

21 Haziran Merkezi

Antiterr

kurulmutur.814 Putinle beraber Rusyann BDT politikasnda ok tarafl ve iki tarafl ilikilerde ekonomik boyutun zellikle arlk kazand grlmektedir. Putin ynetimi bir yandan ok tarafl ekonomik model rnei olarak Avrasya Ekonomik Birliinin oluturulmasnda lider rol stlenirken, te yandan enerji faktrnn ye lkeler zerinde etkin bask unsuru olarak kullanmaya almtr.815 Putin d politikasnn dier bir nemli boyutunu Bat ile ilikiler oluturmaktadr. Putin ynetiminin d politikasnda Batnn ABD ve AB olarak farkllatrlmas srecine zel bir vurgu yaplm ve nemli farkllklar ieren politikalar uygulanmaya balanmtr. ncelikle ABDyle ilikilerde rasyonellikle ABDnin kresel egemenlik giriimleri arasnda bir denge kurulmaya allmtr.816

Putin ynetiminin BDT politikasna ilikin ayrntl deerlendirmeler iin bkz; M.A. Smith Russian Foreign Policy 2000. The Near Abroad, www.ppc.pims.org/Projects/csrc, 20 Aralk 2000; gor vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya:Desyat Let Vneney Politiki Stran (Moskova: OLMAPRESS, 2002), zellikle s. 103-117; Dmitriy Trenin, Nove Prioritet v Rossiyskoy Vneney Politike:Proekt SNG , Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 99-105; Gleb Pavlovskiy, Vnenaya Politika Rossii na Post Sovetskom, www.kremlin.org, 3 ubat 2005. 813 Summit of Former Soviet Republics Set to Boost Putins Status, Associated Press, 25 Ocak 2000. 814 www.ans-dx.com, 22 Haziran 2000. 815 Bu konuda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Anar Somuncuolu, Avrasya Ekonomik birlii: Rus D Politikasnda Yeni Bir Atak, Stratejik Analiz Cilt 2, Say 15 (Temmuz 2001), s. 86-91; Nazim Cafersoy, Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 8 (Aralk 2000), s. 52-60. 816 Putin ynetimin ABD politikas konusunda geni deerlendirmeler iin bkz; Nikolai Sokov, Foeign Policy Under Putin: Pro-Western Pragmatizm Might be a Greater Challenge to the West (Wasington: PONARS, Ocak 2000), s. 1-3; Celeste A. Vallander, The Dinamics of US-Russian Relations:A Critical Perspective (Wasington, PONARS, Ocak 2000) s.1-3; Eduard Batalov ve Viktor Kremnyuk, Rossiya i SA:Druziya?Soperniki?Partner?, Nezavsimaya Gazeta, 6 Ekim 2001, http://ng.ru/ideas/2001-10-06/7_batalov.html; gor vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya: Desyat Let Vneney Politiki Stran (Moskova, Olmapress, 2002), zellikle s.140-152; Endryu Kains, Mo, Demokratiya, Amerikano-Rossiyskie Otnoeniya, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 90-98; Viktor Starodubov,

812

233

Putin d politikasnn bu rasyonellik boyutu Rusyann ABD ile tek bana kar karya gelecek olanaklara henz sahip olmadnn ve byle bir karlamann Rusyann reform srecini sekteye uratacak olduunun farknda olmak biiminde zetlenebilir.817 Nitekim bu durum Putin ynetimini Primakov dneminden farkl olarak ABD ile ak ve tek bana bir cephelemeden uzak durmaya itmekte, NATO genilemesi gibi bir tehdit karnda dahi ihtiyatl tavr gelitirmeye sevk etmektedir.818 Ayrca, bu rasyonellik nkleer silahlara dayanan stratejik istikrar ve uluslararas terrizm konularnda ABD ile ibirlii yaplmasn salamaktadr. Putinin d politikasnda 11 Eyll saldrs ncesinde ABD kartl daha ok ne karken, 11 Eyllden sonra ABD ile stratejik ibirliinde atak davranmasn da pragmatizm ve rasyonel tercihin bir rn olarak deerlendirebiliriz.819 te yandan, Rusya ABDnin kresel egemenlik giriimlerini, sahip olduu nkleer g statsn, BMde veto hakkna sahip Gvenlik Konseyi yelii konumunu, enerji etkenini kullanarak ve eitli uluslararas sorunlar konusunda dier glerle birlikte hareket ederek frenlemeye almaktadr. D politikasnda ABye zel nem veren Putin ynetimi, Rusya ve AByi stratejik ortak biiminde tanmlayan ve 19972007 dnemini kapsayan 1994 tarihli Ortaklk ve birlii Anlamas ile yetinmemi, bu ibirliinin daha da gelitirilmesini ngren ulusal bir strateji gelitirmitir.820 3 Haziran 2000de Rusya Federasyonun Avrupa Birlii ile likilerini Orta Vadede Gelitirme Stratejisi (2000

Rossiya-SA Globalnya Zavisimost (Moskova: Molodaya Gvardiya, 2004); Aleksander Rar, Est li u Putina Nove Varinant Politik? Rossiya Mejdu Zapadom i Aziey, Mejdunarodnaya Politika, Say 10 (2001), www.deutschebotschaft-moskau.ru, 3 Eyll 2004. 817 Dmitri Trenin, Pirouttess and Priorities, The National nterest (K 2003-2004), s. 78-79. 818 Fedorov, Krizis Vneney Politiki Rossii, s. 48. 819 Bu konuda geni bir deerlendirme iin bkz; Elnur Soltan, Bush-Putin Zirvesi: Souk Savan kinci Bitii, Stratejik Analiz, Say 20 (Aralk 2001), s.5-27. 820 Rusya ve AB arasndaki 1994 tarihli Ortaklk ve birlii Anlamasnn tam metni iin bkz; http://europe.eu.int/constitution/index_eng.htm, 8 Mays 2007.

234

2010) belgesi Rusyann AB ile siyasi, ekonomik, gvenlik, ticari, mali ve kltrel alanlarda stratejik nitelikli ibirliini ngrmtr.821 Bu iki belge erevesinde gelitirilen Rusyann AB politikasnda zellikle ekonomi ve enerji boyutu zel yer kapsam, eenistan mdahelesi ve siyasi yapy gclendirmeye ilikin reformlar insan haklarna ve demokarsiye aykr olduu gerekesiyle ilikilerde skntlar dourmutur.822 Putin ynetiminin Asya politikas in ve Hindistana nem veren nitelik arz etmektedir.823 Bu anlay erevesinde her iki lke ile ikili ilikiler kresel gvenlik, ekonomi, enerji ve silah ticareti balamnda gelitirilmeye allmtr. Putin ynetimi iin inle ilikiler gelitirirken Rusyann Uzak Dou blgesine ynelik in endiesinin de dikkate alnd grlmektedir.824 Putin ynetimi anghay birlii rgtnn blgesel gvenlik rgt yaplmas srecinde nc rol oynam ve ASEANda aktif rol alma politikas izlenmitir.

Rusya Federasyonun Avrupa Birlii ile likilerini Orta Vadede Gelitirme Stratejisi (2000 2010) belgesinin tam metni iin bkz; gor vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vneney Politiki Stran (Moskova; Olmapress, 2002), s. 277-298. 822 Rusya-AB ilikileri konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Vladimir Gutnik,Ot Partnerstva k Assotsatsii, Pro et Contra, Cilt 8, Say 1 (K 2003), s.7-24; Segey Afonatsev,Rossiya i Novy ES , Pro et Contra, Cilt 8, Say 1(K 2003), s. 25-46; Sven Hirdman, Rol Rosssii v Ervope (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegie, 2006); Dmitri Trenin, ntegratsiya i dentinost:Rossiya Kak Novy Zapad (Moskova: zdatelstvo Evropa, 2006), zellikle s. 264-277; Tatyana Romanova, Rossiya i ES: Dialog na Raznh Yazkah, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 4, Say 6 (Kasm-Aralk 2006), s. 79-92; Vladimir Pankov, Svoboda Torgovli Mejdu Rossiey i ES: Za i Protiv, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 5, Say 1 (Ocak-ubat 2007), s. 79-89. 823 Rusyann Asya Politikas konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; Vladimir V. Putin, Rossiya: Nove Vostone Perpsektv, Nezavimaya Gazeta, 14 Kasm 2000, www.ng.ru; M. L. Titerenko ve V. V. Mixeev, Strategiya Sorazvitiya Rossii i ATR, Mejdunarodnaya Jizn, Say 4 (2001), s. 77-93; Leo Delyusin (der.), Rossiysko-Kitayskie Otnaenie i Problema Mnogopolyarnogo Mira (Moskova: RAN MEP, 2001); gor vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vneney Politiki Stran) (Moskova: Olmapress, 2002), s. 153-165; Bobo Lo, Rossiya i Kitay, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie (Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004), s. 142-146; Andew C. Kuchins, Limits of the Sino-Russian Strategis Partnership, Andew C. Kuchins (der.), Russia After Fall (Washington: CEIP, 2002), s. 205-220; Ariel Cohen, The RussaChna Frendshp And Cooperaton Treaty: A Strategc Shft In Eurasa?, www.heritage.org/librarybackgrounder/bg1459.html, 1 Mart 2007. 824 Putin ynetiminin ine ilikin endieleri iin bkz; V. L. Lapin, Dalny Vostok Rossii v Fokuse Kitaskoy Politike, Vestnik Dalnevostonogo Otdeleniya Rossiyskoy Akademii Nauk, Say 2 (2000), s. 3-19.

821

235

Putin ynetimin Orta Dou blgesinde de Rusyann bu blgede etkinliini glendirecek politikalar uygulamtr. Bu politika ranla zellikle silah ticareti ve nkleer teknoloji transferi konusunda ibirliini daha da glendiren, Trkiye ile ok boyutlu ibirlii srecinin gelitirilmesini salayan, Filistin-srail anlamazlnda Rusyann etkinliini artrmaa alan ve Krfez lkeleriyle zellikle ekonomik ve terrizmle mcadele merkezli ibirliine nem veren nitelikler arz etmitir.825 Putin dneminde Rusyann Irak politikas ABDnin 2003deki mdahalesine kadar bu mdahaleyi nlemek iin BM atsn kullanmak ve Saddam ynetimiyle enerji anlamalar imzalamak eklinde gelimitir.826 Mdahalenin ardndan Rusyann Irak politikas ABD ve yeni Irak ynetimiyle Saddam dneminde imzalananan enerji anlamalarnn geerliliini salamak ve Irakn yendien yaplanmasnda rol almak amalarn gerekletirmek iin ilikiler gelitirmek biiminde zetlenebilir.827 zetle, Putin ynetimi d politikada kendinden nce Rus d politikasndaki mevcut eitli modellerin sentezinden oluan uzlamac bir model uygulayamaya balamtr. Bu model lkenin mevcut sorunlarn zmeye imkn veren koullar salamay ve uluslararas arenada yeniden Rusyann byk bir gc gibi etkinlik kazanmasn amalamtr. Putin d politikas blgesel balamda da Bat ile yeni bir
Putin dneminde Rusyann Ortadou politikas konusunda ayrntl deerlendirmeler iin bkz; A. V. Maligin, Strategieskiy Konteks Politiki Rossii na Blijnem i Srednem Vostoke, Mejdunarodny Jizn, Say 10 (2000), s. 80-87; Robert O. Freedman, Putin and Mddle East, Middle East Review of International Affairs, Cilt 6, Say 2 (Haziran 2002), s. 1-16; G Kosa ve E. Melkumyan, Blijny Vostok v Rossiskoy Vneney Politike, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaeniya, Say 9 (2002), s. 38-47; gor vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let Vneney Politiki Stran), (Moskova, 2002, Olmapress), ss. 165-170; Tor Bukkvoll, Arming the Ayatullahs: Economic Lobbies in Russias Iran Policy, Problems of Post Communism, Cilt 49, Say 6 (Kasm/Aralk 2002), s. 29-41; Mehdi Sanai, rano-Rossiskie Svyaz: Problem i Perspektv, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 5, Say 2 (Mart-Nisan 2007), s. 118127; Nazim Cafersoy, Trkiye-Rusya likileri ve Separatizm Faktr, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1, Sinan Ogan, Trk-Rus likilerinde Balay Dnemi, Zaman, 2 Haziran 2006. 826 Bu konuda bkz; Nazim Cafersoy,Rusyann Orta Dou Politikasnda Irak, Umit zda , Sedat Laner ve Serhat Erkmen (der.), Irak Krizi (2002-2003) (Ankara, ASAM, 2003,), s. 145-166. 827 Bu konuda bkz; Nazim Cafersoy, Irakn Yeniden Yaplanmas Srecinde Rusya, Stratejik Analiz, Say 38 (Haziran 2003), s. 66-72.
825

236

Souk Sava engelleyerek pragmatik ibirliini ngren, fakat ABDnin kresel egemenlik abalarna kar direnerek, bata BDT, Asya ve Orta Dou corafyas olmak zere nemli kar alanlarnda etkinlii srdrmeyi ve glendirmeyi amalayan nitelikler arz etmitir.

237

SONU

Sovyetler Birliinin dalmasnn zerinden yaklak 16 yl gemi olmasna ramen, Rusya Federasyonunun gvenlik alglamasna ilikin ortaya koymaya alt genel anlaya ilikin deerlendirmeler uluslararas ilikiler alannda halen ok ilgi ekmektedir. Rusyada Ulusal Gvenlik Anlaynn Dnm: Kontrol Dnm Modeli isimli bu almada 1991den sonra Rusya ulusal gvenlik anlaynda yaanan nemli dnm sreci incelenmitir. Bu amala ncelikle, Rusya asndan ulusal gvenlik kltrnn yaptalar corafya, tarihsel gelenek/hafza ve Sovyet ideolojisi erevesinde ortaya konmutur. Her eyden nce, Rusya kavram bir corafi anlay, yani bir lke adini ifade etmektedir. Corafi bakmdan Avrasyann kalpgahnda yerlemi olmas son bin yl iinde Rusyann jeopolitik geliimini, i geliimini ve d politikasn gl biimde etkilemitir. D snrlar, Rusyann kltrel ve uluslararas kimliini tanmlam, i blgesel yaplanmas ise siyasal sistemin doasn dorudan etkilemitir. Corafi faktrn Rusyaya etkisini ncelikle bu lkenin yerletii arazinin corafi yaps, boyutu ve iklim koullar bakmndan ele almak gerekmektedir. Corafi yap bakmndan, Rusyann esas ekirdeini oluturan Dou Avrupa ovasnn temel zellikleri, verimsiz topran ve byk rmak ebekelerinin varl ile doal engellerin eksikliidir. Verimsiz toprak ve engelsiz arazi, bu alanda uzun sre gebe milletlerin aknlarna dayanabilecek kalabalk bir toplumun ortaya kn engellemitir. te yandan, geni ve seyrek nfuslu Dou Avrupa Ovas ve Sibirya, nfusun Rusyann merkezinden evreye yaylmas iin ideal koullar oluturmutur. Volga, Dinyeper, Dinyester ve Moskova nehirlerinin bulunduu arazi

238

bir yandan lkeye ynelik yabanc saldrlara uygun ulam yolu ilevini yrtrken, te yandan zengin bir uygarln oluumu iin uygun ortam salamtr. Rusyann iklim artlar da zerinde durulmas gereken baka bir nemli husustur. lkenin iklim artlar, yazn ok scak ve kn ise ok souk geen kta iklimi zellii tamaktadr. Rusyann geni corafyas gvenlik anlaynn

oluumunu etkileyen bir dier unsur olmutur. Doal engellerden yoksunluun lkenin doudan ve batdan d saldrlara ak hale getirmesi, gvenliin alan derinlii olarak alglanmasna neden olmu ve daha fazla gvenliin, snrlarn daha da telere ilerletilmesiyle salanaca dncesini beslemitir. Fakat, Rusya Federasyonu tarihsel sre ierisinde Rusya mparatorluu ve SSCBnin kendine avantaj salayabilecek corafi kazanmlarnn nemli bir ksmn kaybetmitir. Bu durum yeni Rusya yneticilerinin uyguladklar politikalarda dikkate ald en nemli hususlardan biri olmutur. Ulusal gvenlik kltrnn oluum srecindeki en nemli unsurlardan biri de lkenin tarihsel gelime srecinde edindii zelliklerdir. Rusya tarih boyu gvenliini artrmak ve dnyada kendi politik ve askeri gcn gelitirmek iin smrge edinen askeri-politik imparatorluk olmutur. Bu tr bir emperyal tarihsel srecin Rusya devlet yapsna ciddi etkisi bulunan ve etkileri gnmze kadar ulaan temel zelliklerini bir ka boyutta ele almak mmkndr. Her eyden nce, Rusya tarih boyu otoriter ve/veya totaliter nitelikli siyasal sisteme sahip olmutur. Rusya devlet geleneinin ne kan ikinci nemli boyutu ciddi bir misyoncu nitelie sahip olmasdr. Bu misyoncu nitelik devletin gvenliini korumay, i ve d tehditlere kar srekli mcadeleyi iermi ve bu anlay erevesinde genilemeyi tevik eder bir nitelik tamtr. Bu erevede Rus devlet geleneinde tarihsel olarak ne kan

239

ilk misyon tarihi Rus topraklarn birletirmek olmutur. Rusyann devlet gelenei ierisinde nemli yer tutan dier bir misyon nc Roma teorisidir. Rusyann misyonculuk anlaynda dikkati eken dier nemli husus da scak denizlere k hedefidir. Rus tarihsel miras ierisinde ulusal gvenlik anlayn yakndan ilgilendiren bir dier husus da yukardan reform geleneidir. Rusya tarihinin en nemli meselelerinden biri geri kalm ve saldrya ak konumda bulunan lkenin gvenliini salamak olmutur. Rusyay ynetenler tarihsel gelimelerle de beslenen d tehdit alglamas ve daha zengin ve avantajl komular karsnda, bir yandan lkenin uzun ve savunulmas g snrlarnn gvenliini salama alma endiesi ierisindeyken, dier yandan bu byk, fakir ve ynetilmesi zor lkenin i sorunlarn zme zorunluluuyla kar karya kalmlardr. Rus gvenlik kltrn 20. yzylda en fazla etkileyen faktr Sovyet ideolojisi olmutur. Bu etkinin temel nedeni ideolojinin sunduu btncl ve evrensel niteliiyle sadece siyaseti, toplumu, iktisad ve bizzat sava snf mcadelesi penceresinden grmekle kalmayp, ayn zamanda mevcut iktidar ilikilerinin almasn ngren ve bunu gerekletirmeye alan bir inan sistemi olmasdr. Sovyet ideolojisinin bu nitelii Sovyet devletinde gvenliin ulusal boyutunu ikinci plana itmi ve snf kavgas sylemi ile uluslararas nitelii zerinden bir bak as gelitirilmesine yol amtr. Sovyet liderlerinin gelitirdikleri ideolojik almlar devrimin gvenlii-sosyalist devletin gvenliisosyalist devletler sisteminin gvenlii-insanln gvenlii ereveli bir bak asnn ortaya konmasn beraberinde getirmitir.

240

SSCBnin dalnn ardndan, d gvenlik tehditlerinin n planda olduu ulusal gvenlik kltr ve konsepti, geen sre zarfnda i gvenlik tehditlerini esas alacak biimde dnm geirmitir. Yeni jeopolitik koullar, Rusyann ulusal gvenlik anlaynn d boyutunu yeniden ekillendirmesini ve nceliklerini yeniden belirlenmesini gerektirmitir. Bu deiim srecinde Marksist kurucu ideolojisini ve sperg vasfn kaybetmi yeni Rusya devleti kendi ulusal gvenlik anlayna yeni bir meru vasf bulma ve bu erevede askeri, politik, ekonomik ve corafi boyutlar itibariyle ncelikli ulusal gvenlik tehditlerini belirleme arayna girmitir. Bu erevede ilk eilim olan Atlantikilik, Rusyann Avrupann bir paras olmas, dnya ekonomisinin organik bir parasna dnmesi, sekizinci ye olarak G-7ye girmesi, Atlantik ttifaknn baskn iki yesi olan ABD ve Almanyaya nem vermesi gibi tezlere dayanmaktayd. Bu balamda Atlantikiler Rusyann ulusal gvenlik ncelikleri iersinde Bat ile ilikileri ilk sraya koymaktaydlar. Batclar Rusyann Batnn bir paras olmas gerektiini savunurken, lkenin reform srecinde Batnn ekonomik ve politik desteinin hayati nemde olduunu vurgulamaktaydlar. Bu erevede Atlantikiler Rusyann politik, ekonomik, gvenlik ve kltrel konularda Bat ile stratejik ibirliini savunmaktaydlar. 1990larn ortalarndan itibaren i ve d gelimelerin etkisiyle Rusyada yeni Avrasyacln Rus dnce hayatnda etkinlik kazand grlmektedir. Bu sre i politikada kendisini kkl reform yanls Atlantiki anlayn etkisinin nemli lde zayflamas ve ar milliyetilerin ve komnistlerin etkinlik kazanmas eklinde gstermitir. Bu dnemde Yeni Avrasyac dncenin tezleri Rus d politikasnda da giderek etkinlik kazanmtr. Yeni Avrasyac anlay 1992-1993 dneminde Rus d politikasndaki Atlantiki anlayn politikalarna kar km ve 1993-1995

241

dneminde i gelimelerin de katks ile bata BDT corafyas olmak zere eitli alanlarda tezlerini belirli oranda kabul ettirmitir. Ancak, zellikle Yevgeni Primakovun Dileri Bakan ve ardndan da Babakanlk yapt 1996-1999 dneminde Yeni Avrasyac anlayn Rus ulusal gvenlik anlaynn ve d politikasnn ekillenmesinde belirleyici rol oynad grlmektedir. Rusyann ulusal gvenlii anlay asndan en az d gvenlik ncelikleri kadar nemli olan bir dier husus da i dinamiklerden kaynaklanan ulusal gvenlik sorunlar olmutur. Bu durum her eyden nce, uluslararas arenada gvenliin sadece d askeri ve siyasi tehdit deerlendirmesi ile snrl kalmad, isel faktrleri de nemli gvenlik ncelikleri balamnda deerlendirmesi ile nem kazanmaktayd. te yandan, SSCBnin knde d askeri ve siyasi tehditten daha ok, Sovyet ekonomisinin kriz durumunun ve etnik atmalarn etkin olduu gelimeler srecinin etkili olmas bir dier nemli husustu. Bu balamda yeni Rusyann ulusal gvenlik ncelikleri ierisinde i sorunlarn aktrlerinin nemli bir arlnn olmas beklenen bir durumdu. Rusyann ulusal gvenlii asndan yaamsal neme sahip bu sorunlar lkenin toprak btnlnn salanmas iin merkezka eilimlerin kontrol altna alnmas ve ayrlklk abalarnn engellenmesi, Rus ordusunun reform ihtiyac ve son olarak ekonominin kriz durumu biiminde sralanabilir. Toprak btnln korumu, ekonomik reformlar sonucu krizden km ve yeni koullara uygun askeri yenilemesini gerekletirmi bir Rusyann hem uluslararas arenadaki konumunun glenecei, hem de kendi vatandalarnn gvenliini daha iyi salayaca dnlmekteydi.

242

Yeni Rusya devletinin en nemli i meselelerinden biri lkenin toprak btnln tehdit eden etnik ve blgesel ayrlklk sorunlarn zmek ve merkezblge ilikilerini yeni bir siyasal yap iinde tekrar dzenlenmek olmutur. Bu konuda zellikle, eenistana ilikin olarak ciddi sorun yaanm, eenistan ile Moskova arasndaki mcadelenin bir dnem, eenistann bamsz devlet olmaya yaklamasna kadar ilerlemitir. Rusyann yeni politik sistemine ve ekonomik gcne uygun, yeni gvenlik ihtiyalarna cevap verecek bir askeri yaplanmann oluturulmas da en nemli meselelerden birisiydi. Bu noktada ilk zlmesi gereken sorun nkleer ve konvansiyonel silahlara, kabalk askeri personele sahip Sovyet Ordusunun kaderinin ne olaca ve Rusyann bu srete nasl bir rol steleneceiydi. Sovyet askeri miras konusundaki sorunlar, nkleer silahlarn tek mirass olarak Rusyann kabul edilmesi ve dier cumhuriyetlerdeki nkleer silahlarn START-1 anlamas uyarnca imha edilmesi, konvansiyonel silahlarn AKKA ykmllkleri erevesinde paylalmas ile zlmtr. Sovyet askeri personeli konusu ise BDT yeleri arasndaki ikili ve ok tarafl anlamalar erevesinde zlmeye allmtr. Yeni paylamla Rusya, Sovyet askeri mirasndan en fazla pay alan lke olarak kendi ulusal ordusunu oluturmak iin nemli bir avantaja sahip olmutur. Ancak te yandan, eski miras devralmak ayn zamanda onun sorunlarn da devralma anlamna gelmekteydi. Bu balamda eski Sovyet ordusu temelinde oluturulmak istenen yeni Rus ordusu kkl biimde deien siyasal, ekonomik, askeri ve ideolojik koullara uygun biimde kurulmak durumundayd ve bu amac gerekletirmek iin ciddi bir askeri reform gerekmekteydi. ncelikle, eski Sovyet miras silahl kuvvetlerin i durumu ok ktyd. Disiplinsizlik, yolsuzluk, firar

243

oranndaki ykseklik, ekonomik sorunlar nedeniyle subaylarn kitlesel istifas ve askere alnma sisteminin kmesi gibi sorunlar ordunun sava kabiliyetini drerek, temel grevini yerine getirmesini engelleyecek boyutlara ulamt. 19921999 dneminde Yeltsin ynetimin yapt askeri reform hamleleri eitli ekonomik ve politik gelimeler nedeniyle sorun yaasa da, askeri harcamalar drerek, askeri personel saysn azaltarak, ordusunun kt stratejik

konulanmasn AKKA ykmllklerine kar karak zmeye almtr. Ayrca, BDT yeleriyle ikili ve ok tarafl anlamalar yapmak suretiyle, zaman zaman nkleer g statsn kullanarak ve son olarak ordu yaplanmasn yeniden dzenleyerek askeri alandaki skntlar gidermeye almtr. Ancak btn bu abalara ramen, atlan admlar sadece gn kurtarc nitelikte kalm ve Yeltsin ynetiminin kkl askeri reform konusundaki baarszln aka ortaya koymutur. Yeltsin dneminde kkl askeri reformun Rusyada baarlamamasnn en nemli nedenleri olarak siyasal iktidarnn zayfl ve bu balamda zellikle askeri evrelerin kar kamalar, siyasal sistemim yeterince demokratik olmamas, siyasal elitin gndem younluu nedeniyle askeri reforma ilgisizlii ve askeri reform modeli konusunda lkedeki genel uzlamazlklard. Ayrca, eenistan sava,

Batnn politikalar, mali kaynak sknts, nkleer seenek gibi unsurlar da engel olarak sayabiliriz. Serbest piyasa ekonomisine gei ve Sovyet miras ekonominin reformu, Yeltsin dneminde Rusyann en ncelikli sorunlarndan biri olmutur. Hem i politik ve hem de d politik gelimelerin nemli lde etkiledii ekonomik reform srecinde nemi dnemden bahsedebiliriz. 19921993 dnemin kapsayan ilk dnemde krizden kmak iin bir an nce serbest piyasa ekonomisine gei yaplmas

244

amalanm ve bu amala ok tedavi yntemi ile hzla fiyat serbestletirmesi, zelletirme ve sosyal boyutu nemli lde gz ard eden yapsal reformlar gerekletirilmeye balanmtr. Fakat, Gaydar hkmetinin bu politikalar i politik ve ekonomik nedenlerle sonulanamam, ardndan gelen ernomirdin hkmeti makro istikrar korumak, enflasyonu indirmek ve bunun iin mali-para aralarn etkin biimde kullanmaya ve halk talepleri sonucu sosyal destek politikalarn da dikkate alan bir politika izlemeye balamtr. Ancak 1997 sonundan itibaren ernomirdin hkmetinin yapsal reformlar gerekletirememesi, ykc boyutlarla ulaan yolsuzluk, vergi karma gibi sorunlarn yan sra, d piyasalarda zellikle Asya mali kriz Rus ekonomisini yeni bir kriz srecine sokmutur. Daha sonra oluturulan Kiriyenko bakanlndaki hkmet, IMF ve Japonyann d desteine ramen ekonomiyi kriz srecinden karamam ve 17 Austos 1998de Rusya iflasn ilan etmitir. Bu srete i ve d faktrler Rusyann ciddi bir ekonomik krize girmesini n aacak biimde gelimitir. dinamikler bakmndan giderek artan yksek bte aklarn varl ve bu a finanse etmek iin esas gelir kayna vergilerin toplanamamas Rusya ekonomisini ciddi bir mali iflasn eiine getirmitir. te yandan d dinamiklerden 1997deki Asya krizinin art oku Rusya ekonomisini sarsmt. Dier nemli bir d faktr, dnya

piyasalarnda benzin ve doal kaz fiyatlarnda byk d yaanmas ve bunun sonucu Rusyann 1998 iersinde yaklak 9 milyar dolar kaybetmesiydi. te yandan, Ekim 1997den itibaren balayan ekonomik kriz srecinin derinlememesi iin uluslararas kurumlarn ve Japonyann Temmuz 1998de sz verdii 22,6 milyar dolarlk yardm da Rusyaya sorunsuz bir biimde denmemitir. Uzlamaya gre 1998 iinde denmesi gereken 14,8 milyar dolarlk dilimin sadece 4,8 milyar

245

verilmi ve geri kalan ksmnn verilmesi ise durdurulmutur. Bu sorunun en nemli nedeni Rusyada ekonomik krizin daha da derinlemeye devam etmesi ve bu durumun da Kiriyenko hkmetini istifaya gtrerek ksa sreli geici hkmetler yolunu amas olmutur. Rusya, nce Primakov ve Stepain hkmetleri deneyimini yaasa da, bu yeni hkmetlerin i politik mcadeleler glgesinde kurulmas ve ksa sreli olmas ekonomiyi rayna oturtmak iin kkl reform politikalar yrtlmesini olanakszlatrmtr. Yeltsin dneminde lke iindeki ekonomik, politik, sosyal ve d politika alanlarndaki sorunlarn derinleerek Rusyay ok boyutlu bir krize srklemesi Bakan Yeltsinin hem halkn ve hem de Rus sekinlerinin gznde etkinliini ve meruiyetini byk lde kaybetmesine yol amtr. lkenin karlat sorunlar, yeni bir ulusal lider aray iin zemin hazrlamtr. 9 Austos 1999da Babakanlk ve 31 Aralk 1999da da vekleten Bakanlk grevine getirilen Vladimir Putin lkenin karlat sorunlar zebilecek yeni ulusal lider konumuna oturmutur. Daha nceki baarsz abalarn Rusyay iine soktuu kmaz nemli bir ders olarak gren Putin RFnun SSCB ile ayn kaderi paylamamas iin daha dikkatli admlar atacann sinyallerini daha ilk batan vermitir. Dahas kontroll dnm iin iki baarl rnek, imparatorluktan ulus devlete gei yapm Trkiye ile sosyalist inin dnm modelleri de Rusya iin kontroll dnm modelini cazip klan unsurlar olmutur. Ksacas tarihi, i ve d etkenler kontroll dnm modelini Putin ynetimi tarafndan cazib temel strateji haline getirmitir. Putin ynetiminin izledii strateji gl ve etkin merkezi devlet, gl ekonomi, gl ordu ve uzlatrc, pragmatist aktif d politika biiminde formle dilebilecek ve bir biriyle sk balantl olan drt temel hedefi gerekletirmeyi

246

hedeflemitir. Putin daha 16 Austos 1999da Babakan sfatyla parlamentoda yapt ilk siyasi konumasnda Rusyann gl bir devlete ihtiyacn lkenin temel sorunlarndan biri olarak vurgulamtr. Putin gl devlet vurgusunu kendi seim platformu saylan 30 Aralk 1999 tarihli Binyln Eiinde Rusya isimli makalesinde geni biimde anlatm, Rusyann yeniden domas ve ayaa kalkmasnn anahtarnn devletilik alannda olduunu ve lkenin gl devlete ihtiyac olduunu ilan etmitir. Putin ynetiminin gl devlet amacnn ilk hedefini eenistan sorunu oluturmutur. eenistana mdahale eden Putin birinci savaa oranla siyasi, askeri, psikolojik adan daha hazr biimde girdii ikinci savata baarl sonular almtr. Bu mdahale sonucunda eenistanda Rusyann denetimi byk lde salanm, bamszlk yanls direnii gruplar ve liderler yenilgiye uratlm veya ortadan kaldrlmtr. eenistan mdahalesi ve onun sonular Rusyada Putin ynetiminin merkezi devlet konusundaki kararlln ortaya koyarken, blgelerin merkezka eilimlerinin zayflamasn ve federal ynetim tarafndan kontrol altna alnmasna imkan vermitir. Putinin gl devlet hedefinin ikinci byk aamas Rusyada merkezi devletin gcn restore edecek federal reformlar gerekletirmek olmutur. Bu yndeki admlar Putinin Mays 2000de devlet bakanl grevine balamasyla atlmtr. lkede dikey otorite biiminde tanmlanan yeni merkezi iktidar yapsnn inasn amalayan federal reformlar yrtlmeye balanmtr. Bu federal reformlar araclyla Yeltsin dneminde zayflayan federal ynetimi blgeler karsnda glendirecek admlar atm, bu erevede merkezin blgeler zerinde kontroln glendiren devlet bakanl messesesini yetki ve kapsam bakmndan

247

glendirmi, blgelerin federal dzeyde etkinlik salamasnda nemli bir zemin olan Federasyon Konseyini kendi denetimi altna almtr. Bylece, Yetlsin dnemi merkez ve blgeler arasnda pazarlk usulne gre belirlenen federal ilikileri byk lde ortadan kaldrd ve Kremlinin ynlendirdii dikey bir iliki srecini balatt sylenebilir. Putin ynetiminin gl merkezi devlet amacnn nc nemli boyutu Rus siyasal sistemini kontroll dnm modelini gerekletirebilecek biimde ekillendirmek ve siyasi arena zerinde kendi kontroln salamak olmutur. Putinin iktidara gelmesinden sonra Rus siyasal sistemi yeniden ekillenmeye balamtr. Putin ynetimi 1993 Anayasasnn getirdii sper bakanlk sistemini gerek manada kullanrken, btn gcn fiilen Kremlinde toplanmas iin admlar atmtr. Bu erevede Rus siyasi sistemin kendine zgn roller oynayan btn nemli aktrleri (Duma, siyasal partiler, medya, oligarhlar ve halk) Kremlin ynetiminin sk denetimi altna alnmtr. Ynetilebilir demokrasi biiminde tanmlanan bu siyasi yaplanmann bir dier nemli zellii siyasi yaplanmada gvenlik ekibinin rolnn glenmesi olmutur. Putin ynetiminin kontroll dnm modelinin en nemli boyutlarndan biri askeri alanla ilgili olmutur. Kontroll dnm modelinin askeri alanla ilgili yaklamn genel anlamda iki nemli boyutta ele almak mmkndr. Bu yaklamn birinci boyutunu Rusyann ulusal gvenlik anlaynn yeniden tespiti ve askeri gvenlik alanndaki nceliklerinin belirlenmesi, ikinci boyutunu ise bu sorumluluun yerin getirilmesinde esas aktr konumundaki silahl kvetlerde reform yaplarak profosyenel orduya geilme srecinin balatlmas oluturmutur.

248

Putin ynetimi d politikada kendinden nce Rus d politikasnda var olan eitli modellerinin sentezinden oluan uzlamac bir model uygulayamaya balamtr. Bu model lkenin mevcut sorunlarnn zmeye imkn veren koullar salamay ve uluslararas arenada yeniden Rusyann byk gc olarak etkinlik kazanmasn amalamtr. Putin d politikas blgesel balamda da Bat ile yeni bir Souk Sava engelleyerek pragmatik ibirliini ngren, fakat ABDnin kresel egemenlik abalarna kar direnen, bata BDT, Asya ve Orta Dou corafyas olmak zere nemli kar alanlarnda etkinlii srdrmeyi ve glendirmeyi amalayan nitelikler arz etmitir. Sonu olarak, geleneksel Rus ve Sovyet ulusal gvenlik anlaynn 1991den sonra ciddi bir deiim sreci iine girmek zorunda kald sylenebilir. Bu deiim srecinin i boyutu SSCBnin knden sonraki siyasal, ekonomik ve askeri yapy serbest piyasa ekonomisine sahip demokratik siyasal yapnn gereklerine uygun biimde reforme etmeyi ihtiva etmitir. Benzer biimde SSCBnin knn d yanks da iki kutuplu ve idelojik merkezli rekabet anlaynn sona ermesi biiminde olmutur. Bu durumda yeni Rusyann ulusal gvenlik anlaynn d boyutunun da yeni jeopolitik gerekleri ve g dengelerini dikkate alan bir erevede ekillenmesi zorunluluu domutur. 19921999 dnemini kapsayan srete Rusyada iktidarda bulunan Yeltsin ynetimi en nemli sorun olan yeni koullara uygun i ve d reformu gerekletirmede baz nemli abalarda bulunsa da, 1999a gelindiinde bu abalarnn yeterli lde sorunlarn zmne yardmc olmad grlmtr. Bu durum Yeltsinin yerine Vladimir Putinin iktidara getirilmesi ve Rusyann yeni bir dnm srecine girmesine yol amtr. Putinin gndeme getirdii kontroll

249

dnm modeli ise lkenin siyasi, askeri, ekonomik ve d politika alanlarnda kkl deiim srecine girmesini salamtr.

KAYNAKA Kitaplar
Abdullatipov, R. G. ve L. F. Boltenkova (der.), Federativny Dogovor. Dokumnety.Komentarii, Moskova: zdatelstvo Respublika, 1992. Abdurahmanov M. ., A. Baripolets, V. L. Manilov ve V. S. Pirumov, Osnov Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii , Moskova: Druza, 1998. Acton, Edward, The Present and the Past Russia: the Tsarist and Soviet Legacy, Londra: Longman, 1995. Akyol, Taha, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, 2 Cilt, stanbul: tken, 1976. Arbatov, Aleksey, Bezopastnost: Rossiyskiy Vbor , Moskova: EPtsentr, 1999. Arbatov, Aleksey, Transformatsiya Rossiyskoy Voennoy Doktrin-Uroki Kosova i eni, US, George C. Marshall Center, 2000. Berdyaev, Nikolay, Russkaya deya , Moskova: Folio, 2000. Berman, Marshall, Kat Olan Her ey Buharlayor: Modernite Deneyimi, mit Altu ve Blent Peker (ev.), Ankara: letiim, 1994. Bogdanov, gor Y., A. P. Kalinin ve Y. N. Rodionov, Ekonomieskaya Bezopastnost Rossii: Tsifr i Fakt 1992-1998, Moskova: SP RAN, 1999. Bogdanov, gor Y., Ekonomieskaya Bezopastnost Rossii: Teoriya i Praktika Moskova, SP RAN, 2001. Bkov, Oleg N., Natsionalnaya Bezopastnost Rossii : Geopolitieskiy Aspekt, Moskova: MEMO, 1997. Buszynski, Leszek, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War Londra: Praeger Publishers, 1996.

250

Buzan, Barry, ve Ole Waever, Regions and Powers: The Structure of Internationa Security, Cambridge: Cambridge University Press, 2003. Vozjennikov, Anatoliy V. ve A. A. Proxojev, Gosudastvennoe Upravlenie i Natsionalnaya Bezopasnost Rossii, Moskova: zdatelstva RAGS 1998. Vozjennikov, A. V., . H. Glebov ve V. A. Zolotarev, Osnovne Kontseptualne Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21im Veke, Moskova: ZAO Edas Pak, 2000. Vozjennikov, A. V., Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyueysya Rossii, Moskova: ZAO Edas Pak, 2000. Cafersoy, Nazim, Elibey Dneminde Azerbaycan D Politikas(Haziran 1992Haziran 1993): Bir Bamszlk Mcadelesinin Diplomatik yks, Ankara: ASAM, 2001. Cafersoy, Nazim, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Rusya-Azerbaycan likileri (19912000), Ankara: ASAM, 2001. Carrre dEncausse, Hlne, Tamamlanmam Rusya, Reat Uzmen (ev.), stanbul: tken, 2003. Can, Mesut Hakk, Rus mparatorluk Stratejisi, Ankara: ASAM, 2002. Chubarov, Alexsander, The Fragile Empire: A History of Imperial Russia, New York: Continuum, 1999. Cliff, Tony, Rusyada Devlet Kapitalizmi, Ali Saffer ve Tark Kaya (ev.), stanbul: Metis Yaynlar, 1990. Cohen, Ariel, Russian Imperialism: Development and Crisis, Londra: Praeger, 1999. ernenko, A. G., Oberossiyskaya Natsionalnaya deologiya i Razvitiye Federalizma v Rossiyi, Sankt-Petersburg: Sankt-Petersburg niversitesi, 1999. Chubais, Igor, From the Russian Idea to the Idea of a New Russia : How We Must Overcome the Crisis of Ideas, J. Alexsander Ogden (ev. ve der.), Cambridge, M A.: John Kennedy School of Goverment, 1998. Delyusin, Leo; (der.), Rossiysko-Kitayskie Otnaenie Mnogopolyarnogo Mira, Moskova: RAN MEP, 2001. i Problema

Dugin, Aleksandr, Osnov Geopolitiki. Geopolitieskoe Buduee Rossii, Moskova: Arktogeya-Tsentr, 3. bask, 1999.

251

Dunlop, John B., Russia Confronts Chechnya, Cambridge: Cambridge University Pres, 1999. Ebenstein, William, Two Ways of Life: The Communist Challenge to Democracy, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1964. Evraziyskiy Vzglyad: Osnovne Printsip Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform, Moskova: Aktogeya-Tsentr 2001. Falkenrath, Richard A., Shaping Europes Military Order: The Orgins and Consequences of the CFE Trety, Cambridge M A.: MIT Press, 1995. Feshbach, Murray (der.), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6-7 November 1986, NATO, hg, Brussels: Martinus Nijhoff Publishers, 1987. Fuller, C. William, Strategy and Power in Russia :1600-1914, New York: The Free Press, 1992. Gadjiev, K. S. , Vvedenie v Geopolitiku, Moskova: Logos, 2.bask, 2000. Galeotti, Mark, The Age of Anxiety Security and Politics in Soviet and PostSoviet Russia, Londra: Longman, 1995. Gall, Carlatto, ve Thomas de Wall, Chechnya : Calamity in the Caucasus, New York: New York University Pres, 1998. Gaydar, Yegor, Gosudastvo i Evolyutsiya: Kak Otdelit Sobstvennost ot Vlasti i Povsit Blagosostayanie Rosssiyan, Moskova: Norma, 1997. Gaydar, Yegor, Dolgoe Vremya: Rossiya v Mire: Oerki Ekonomieskoy storiii, Moskova: Delo, 2. Bask, 2005. Gaydar, Yegor, Dni Porajeniy i Pobed, Moskova: Evraziya, 1997. Gevorkyan, N., A. Kolesnikov ve N. Timakova (der.), Ot Pervogo Litsa : Razgovori s Vladimirom Putinom, Moskova: Vargius, 2000. Gumilev, N. Lev, Etnogenez i Biosfera Zemli, A.. Kurki (yay.haz.), Moskova: Institut D-DK, 2.bask, 1997. Gumilev, N. Lev, Kavimlerin Treyii ve Yerzerindeki Yaam Blgeleri, Etnogenez ve Yerz Biyosferi, Nuri Eypolu (ev.), Ankara: tken, 2001. Gumilev, N. Lev, Ot Rusi k Rossii , Moskova: Progress-Pangeya, 1994. Gumilev, N. Lev, Pangeya, 1993. Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, Moskova: Progress-

252

Hammond , E. Vincent (der.), The History of Russia, Yyy.: The Heron Press, 1996. Heller, A. Mark, The Dynamics of Soviet Policy in the Middle East : Between Old Thinking and New, Tel Aviv: JCSS, 1991. Ilyin, V. V. ve A. S. Ahiezer, Rossiyskaya Gosudarstvennost: stoki, Traditsii, Perspektiv, Moskova: MGU, 1997. International Institute for Strategis Studies (IISS), The Military Balance:1992-1993 Londra: Brasseys, 1992. vanov, gor, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya:Desyat Let Vneney Politiki Stran, Moskova: Olmapress, 2002. Jrinovski, Vladimir, Gneye Doru Son lerleyi, Ankara: Yeni r, 1997. Kaspe, Svyatoslav, mperya i Modernizatsiya: Obaya Model i Rossiyskaya Spetsifika, Moskova: Rossiyskaya Politieskaya Entsklopediya (ROSSPEN), 2001. Kipp, Jacob W., Forecating Future War : Andrei Kokoshin: Scholar and Bureaucrat, (Fort Leavenworth, KS: U.S.Army Foreign Military Studies Office, 1998. http://call.army.mil/fmso/fmspubs/issues/kokoshin.htm (10 Haziran 2006). Kiseleva, A. F., (der.), Politieskaya storiya Russkoy Emigratsii (19201940): Dokument, Moskova: VLADOS, 1999. Kissinger, Henry, Diplomacy, New York: Simon and Schuster, 1994. Klebnikov, Paul, Godfadher of the Kremlin, Londra: Harcout, 2000. Klyamkin, gor ve Lilia Shevtsova, This Omnipotent and Impotent Goverment: The Evolution of Political System in Post-Comunist Russia, Washington: Gendalf Publishers, 1999. Klyamkin, gor ve Liliya evtsova, Vnesistemniy Rejim Borisa II. Nekotorie Osobennosti Politieskogo Razvitiya Post Sovetskoy Rossii, Moskova: Carnegie Moscow Center, 1999. Kokoshin, A.Andrei, Soviet Strategic Massachusetts: The MIT Press, 1998. Thought:1917-1991, Cambidge-

Kokoin, Andrey A., Politika Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v Uslovyah Globalizatsii, Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk nstitut Problem Mejdunarodnoy Bezopastnosti, 2001. Konstitutsiyi Stran SNG, Almat: Jeti Jarg, 1999.

253

Kuchins, Andrew C. (der), Russia After The Fall, Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 2002. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarih: Balangtan 1917ye kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 4. bask, 1999. Kuravili, K. T., Federativnaya Organizatsiya Rossiyskogo Gosudarstva, Moskova: Kompaniya Sputnik, 2000, ss.10-42. Leonhard, Wolfgang, Bugnk Sovyet deolojisi, Cemil Ziya anbey (ev.), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar,1975. Malaenko, Aleksey ve Dmitri Trenin, Vremya Yuga: Rossiya v ene, ene v Rossiye, Moskova: Gendalf, 2002. Marx, Karl, 18. Yzylda Gizli Diplomasi. Rus Despotizminin Asyatik Kkeni, stanbul: Kaynak, 1992. Mazo, Boris, Piterskie Protiv Moskovskih, Moskova: Eksimo, 2003. McGwire, Michael, Perestroika and Soviet National Security, Washington D.C: The Brookings Institution, 1991. Medvedev, Roy, Vladimir Putin: etre Goda v Kremle, Moskova: Vremya 2005. Mihaylov, A. T., Evolyutsiya Geopolitieskih dey, Moskova: Ves Mir, 1999. Muhin, Aleksey, Piterskiy Okrujenie Prezidenta, Moskova: yy, 2003 Munaev, . M. ve V. M. Ustinov, Politieskaya storiya Rossii: Ot Stanovleniya Samoderjaviya do Padeniya Sovetskoy Vlasti, Moskova: Norma, 1999. Nartov, N. A., Geopolitika, Moskova: YUNT, 1999. Neumann, B. Iver, Russia and the Idea of Europe, Londra: Routledge, 1996. Ogan, Sinan, Rusyada Siyaset ve Oligari, Ankara: ASAM, 2003. Oleynikov, E. A. (der.), Ekonomieskaya i Natsionalnaya Bezopastnost, Moskova: zdatelstvo Eksamen, 2004. Petro, N. Nicolai ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy: From Empire to Nation State, New York: Longman, 1997. Pipes, Richard, Russia Under the Old Regime, New York: Charles Scribners Sons, 1974. Primakov, Yevgeni, God Boloy Politike, Moskova: Soverenno Sekretno, 1999.

254

Proektor, D. M., Nove zmereniya Rossiyskoy Politiki Bezopastnosti na Rubeje Stoletiy, Moskova: MEMO, 1997. Rumer, B. Eugene, Russian National Security and Foreign Policy in Transition, Santa Monica: RAND, 1995. Pyabov, Andrey, Samobtnost Vmesto Modernizatsii: Paradoks Possiskoy Politiki v Poststabilizatsionuyu Eru, Moskova: Moskovskiy Tsent Karnegi, 2005. Sergounin, Alexander, Post-Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms, Copenhagen: Copenhagen Peace Research Institute,1997. Shevtsova, Lilia, Yetlsins Russia: Chalenges and Constraints, Moskova: Carnegie Moscow Center, 1997. Starodubov, Viktor, Rossiya-SA Globalnya Zavisimost, Moskova: Molodaya Gvardiya, 2004. evtsova, Liliya, Rejim Borisa Yeltsina Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 1999. eynis, Viktor, Vzlet i Padenie Parlamenta: Perelomne God v Possiyskoy Politike (19851993), Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegii, 2005. Shenfield, D. Stephen, Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements, New York: M. E. Sharpe, 2001. Shlapentokh, Vladimir, A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed, New York: M. E. Sharpe, 2001. Skocpol, Theda, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve inin Karlatrmal Bir zmlemesi, S. Erdem Trkz (ev.), Ankara: mge Kitabevi, 2004. Soljenitsin, A. ., Kak Nam Obustroit Russiyu, Moskova: Patriot, 1991. Sorokin, K. E., Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, Moskova: ROSSPEN, 1996. Strashiun, A., Federalnoe Konstitutsionnoe Pravo Rosii: Osnovnye stochniki po Sostoyaniyu na 15 Sentyabrya 1996 goda , Moskova: zdatelstvo NORMA, 1996. Tihonrabov, Y. B., Geopolitika, Moskova: ZAO Biznes kola ntel-Sintez, 1998. Treadgold, W. Donald, Twentieth Century Russia, Boulder: Westiew Press, 1995. Trenin, Dimitri, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization, Moskova: Carnegie-Moscow Center, 2001.

255

Truscott, Peter, Russia First: Breaking With the West, London: I. B. Tauris Publishers, 1997. Tuminez, S. Astrid, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy, New York: Rowman & Littlefield Publishers, 2000. Vandalkovskaya, G.. M., storieskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii: Evraziyskiy Soblazn, Moskova: Pamyatnik, storieskoy Msli, 1997. Vozjennikov, A.V., Pardigma Natsionalnoy Bezopastnosti Reformiruyueysya Rossii, Moskova: ZAO Edas Pak, 2000. Vozjennikov, A.V., . H. Glebov ve V. A. Zolotarev, Osnovne Kontseptualne Polojeniya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossii v 21im Veke, Moskova, ZAO Edas Pak, 2000. Wallerstein, Immanuel, Jeopolitik ve Jeokltr, Mustafa zel (ev.), stanbul: z yaynclk, 2. bask, 1998. White, Stephen, Russias New Policits: The Managment of Rost-Comunist Society, Cambridge: Cambridge Univeristy press, 2000. Zamaleev, A. F., Uebnik Russkoy Politologii, Sankt-Petersburg: Letniy Sad, 2002. Ziegler, E. Charles, The History of Russia, Westport-Connecticut: Greeenwood, 1999. Zyuganov, Gennadiy, Geografiya Pobed: Osnov Rossiyskoy Geopolitiki, Moskova: yy., 1997.

Makaleler
Adomeit, Hannes, Comment on the paper of Arnold L. Horeliek, Murray Feshbach (der), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6-7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht-Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987, s. 20-23. Adomeit, Hannes, Konseptualne Napravleniya Vneney Politiki Rossii, Stephan Kreuzberger, Sabina Grabovski ve Jutta Unser (der.), Vnenaya Politika Rossii: Ot Eltsina k Putinu, Kiev: Optima, 2002, s.10-25. Adomeit, Hannes, Russia as a Great Power in World Affairs : Images and Reality, International Affairs (Royal Institute of International Affairs), Cilt. 7, Say. 1 (Ocak 1995), s. 3568. Afanasyev, Mihail, sptvaya Politieskiye nstitut, Pro et Contra, Cilt 4, Say 2 (lkbahar 1999), s.9498.

256

Afanasyev, Yuri N., Russian Reform Is Dead: Back to General Planning, Foreign Affairs, Cilt. 73, Say. 2 (Mart-Nisan 1994), s.2126. Alexseev, Mikhail, The Unintended Consequences of Anti-Federalist Centralization in Russia, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112-142), Policy Memo Series No: 117, Washington DC: 2000, s.29-34.

Alexandrova-Arbatova, Nadia, The Balkans test for Russia, Vladimir Baranovsky (der), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 403423. Alexseev, Mikhail A.,The Challenge of Relations With Former Republics, Stephen K.Wegren (der.), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment, New York: M. E. Sharpe, 2003, s.38-57. Alisson, Roy, Russia and the New States of Eurasia, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s. 443454. Allison, Roy, Miltary Factors in Foreign Policy, Neil Malcolm, Alex Pravda, Roy Allison ve Margot Light (der.), Internal Factors in Russian Foreign Policy, New York: Oxford University Pres Inc., 1996, s.230-285. Allison, Roy, The Network of New Security Policy Relations in Eurasia, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s. 12-32. Allison, Roy, The Russian Armed Forces: Structures, Roles and Policies, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.165-195. Arabatov, Alexei G., Military Reform in Russia, International Security, Cilt., Say. 4 (Yaz 1998), s. 83-134. Arbatov, Aleksey, Sokraenie i Ogranienie Vorujenie, Aleksey Arbatov, Bezopastnost: Rossiyskiy Vbor, Moskova: EPtsentr, 1999, s. 449501. Arbatov, Alexei G., Russias Foreign Policy Alternatives, International Security, Cilt. 18, Say. 2 ( Sonbahar 1993), s. 5-43. Arbatov, Alexei G., Russian Foreign Policy Prioriters for the 1990s, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s.1-42. Arbatov, Alexei, Russian Security Interests and Dilemmas: An Agenda for the Future, Abram Chayes ve Antonia Handlers Chayes, Lara Olson (der.), Managing

257

Conflict in the Former Soviet Union. Russian and American Perspectives, Londra: MIT Press, 1997, s. 411-458. Arbatov, Gennadiy A., Rossisko-Amerikanskie Otnoeniya: Problem i Zadai, SA-Ekonomika, Politika, deologiya, Say 12 (1994), s. 312. Arbatov, Aleksey, ve Pyotr Romakin, Voenne i Politieskie Aspekt Oboronnogo Budjeta 2003, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaenie, Say 6 (2003), s.36-43. Baev, Pavel, Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s. 209229. Baev, Pavel, Peacekeeping and Conflict Managment in Eurasia, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s.209-229. Baev, Pavel, Traektoriya Rossiskoy Armii: Sokraenie, Pazlojenie, Porajenie, Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s.51-88. Bela, Vyaeslav, Lobbizm s eloveeskim Litsom, Temmuz 2003), s.13- 17. Vlast, Say 28 (2127

Belovejskie Soglaeniiya, Tatyana. A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova, ROSSPEN, 2002, 4.Cilt, s. 118. Betz, David J., ve Valeriy G. Volkov, The False Down of Russian Military Reform, Conflict and Security, (Yaz/Sonbahar 2003) s. 45-51. Blank, Stephen J. Putins Twelve-Step Program, The Washington Quarterly, Cilt 25, Say 1 (K 2002), s.147-160. Braithwaite, Rodric, Russian Realities and Western Policy, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s.11-27. Breslauer, Ceorge W., Boris Yeltsin as Patriarch, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s.70 81. Brudny, Yitzhak M.,Continuity or Change in Russian Electoral Patterns? The December 1999-March 2000 Election Cycly, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s.154-178. Budak, Mustafa, Dnden Bugne eenistan, Yeni Trkiye: Trk Dnyas zel Says II, Cilt. 3, Say. 16 (Temmuz-Austos 1997), s.2037-2054. Budjet v Pogonok, Vlast, ( 27 Eyll 2004), s.22

258

Bulavinov, lya, Koloda Rossiskoy Federatsii -1, Vlast , Say 44 (10-16 Kasm 2003), s. 20-28. Bulavinov, lya, Koloda Rossiskoy Federatsii -2, Vlast, Say 45 (17-24 Kasm 2003), s.36-42. Bulavinov, lya, Koloda Rossiskoy Federatsii -3, Vlast, Say 46 (24-30 Kasm 2003), s.30-34. Bulavinov, lya, Koloda Rossiskoy Federatsii -4, Vlast, Say 47 (1-7 Aralk 2003), s.34-40. Burke, James F., Gorbachevs Eurasian Strategy, World Affairs, Cilt 155, Say 4 (lkbahar 1993), s.156-168. Bukkvoll, Tor, Arming the Ayatullahs: Economic Lobbies in Russias Iran Policy, Problems of Post Communism, Cilt 49, Say 6 (Kasm/Aralk 2002), s.29-41. Carr, Edwadr Hallett, The Nazi-Soviet Pact, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.155-160. Cafersoy, Nazim, Rusyann 11 Eyll: Tiyatro Basknndan Yeni Gvenlik Doktrinine, Stratejik Analiz, Say 29 (Eyll 2002), s. 47-57. Cafersoy, Nazim, Rusya Demokrasisinde Mehter Admlar: Duma Seimleri, Stratejik Analiz, Say 46 (ubat 2004), s.5965. Cafersoy, Nazim, Rusyann Orta Dou Politikasnda Irak, Umit zda, Sedat Laner ve Serhat Erkmen (der.), Irak Krizi (2002-2003), Ankara, ASAM yaynlar, Temmuz 2003, 1. bask, s.145-166. Cafersoy, Nazim, Irakn Yeniden Yaplanmas Srecinde Rusya, Stratejik Analiz, Say 38 (Haziran 2003), s. 66-72. Cafersoy, Nazim; Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 8 (Aralk 2000), s. 52-60. Carr, Edward Hallett, Isolation and Plans for World Revalution, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 23-42. Celeste, Wallander, Coming Into Focus, Harvard International Review, Cilt 19, Say 1 (K 1996/1997), s.14-18. Chaisty, Paul, Legislative Politics in Russia, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s.103-120.

259

Chamberlin, William Henry, Brest-Litovsk: The Struggle for Peace, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.6-17. Cherniaev, Anatoli, Gorbaev and Reunification of Germany, Gabriel Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy: 1917-1991, Londra: Frank Cass,1994, s.158-169. Cooper, Julian, The Soviet Defence Industry Heritage and Economic Restructuring in Russia, Lars Wallin (der.), The Post-Soviet Military-Industrial Complex, Stokholm: Swedish National Defence Reserch Establishment, 1994, s.29-48. Dashichev, Vyacheslav, On the Road to German Reunification:The Viev from Moscow, Gabriel Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy: 1917-1991, Londra: Frank Cass,1994, s.170-182. Davidov, Yuriy, Problema Kosovo v Rossiskom Vnutropolitieskom Kontekste, Dmitriy Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodne Aspekt Krizisa, Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999, s. 247-279. Deudney, Daniel, ve G. John Ikenburry, The International Sources of Soviet Change, International Security, Cilt 16, Say 3 (K 1991/92), s.74-118. Deutscher, Isaac, Stalin and Comintern, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 62-68 Deutscher, Isaac, The Diplomatic Road to War, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.161-172. Dogovor o Drujbe, Sotrudniestve i Partnerstve mejdu Rossiyskoy Federatsiey i Ukrainoy, Tatyana akleina, (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s. 340-353. Drobizheva, Leokadia, Power Sharing in the Russian Federation: The View from the Center and from the Republics, Gail W. Lapidus ve Svetlane Tsalik (der.), Preventing Deadly Conflict: Startegies and Institutions, Moskova: Carnegie Corparation of New York, 14-16 Avgust 1996, http://www.ccpdc.org/pubs/moscow/6.html (14 Eyll 2000). Dvorkin,V. Z., ve V. V. Tsvetkov, Vozmojnoe Dalneyee Sokraenie Arsenalov SNB: Usloviya i Printsp, Tatyana A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 2. Cilt , s.7078. Dogovor o Soyuze Belorusi i Rossii, Tatyana akleina, (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s. 326328.

260

Earle, Edvard Mead, Lenin, Trotsky, Stalin : Sovyet Sava Dncesi, Edvard Mead Earle (der.), Modern Stratejinin Yaratclar, Demirhan Erdem, idem Erdem ve Glin lgezen (ev.), Ankara: ASAM, 2003, s. 275-311. Evraziystvo: Opt Sistematieskogo zlojeniya (1926), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti: Rossiya Mejdu Evropoy i Aziey, Moskova: Logos, 2000, s. 580589. Election 1995: Parties Foreign Policy Views, International Affairs (Moscow), Say.1112 (1995), s. 327. Allison, Roy, Rossiya, Regionalne Konflikt i Priminenie Voennoy Sil, Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s.147-190. Evangelista, Matthew, The New Soviet Approach to Security, World Policy Journal, Cilt 3, Say 4 (Sonbahar 1986), s. 561599. Federov, Valentin, Neobyazetelny Federalizm v Rossii: Opastnosti Dlya Stran, Bezopastnost Evrazii, Say.3 (Haziran-Eyll 2001), s. 277-293. Fedorov, Yurii, Interest Groups and Russias Foreign Policy, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Say 6 (1998), s.173-183. Fedorov, Yuriy, Krizis Vneney Politiki Rossii: Konseptualny Aspekt, Pro et Contra, Cilt. 6, Say. 12 (K-lkbahar 2001), s.31-49. Filippova, T. A.,Prioritet Pozdney mperii, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s.129-158. Fink, Carole, The NEP in Foreign Policy: The Cenova Conference and the Treaty of Rapollo, Gabriel Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy: 1917-1991, Londra: Frank Cass, 1994, s.11-20. Fiman, Mihail, Pravila Bez gr, Ejemedenly Jurnal, Say 29-30 (28 Temmuz10 Austos 2003), s. 22-26. Fridman, Lourens, Novaya Politika Velikih Derjav, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii : XXI Vek, Moskova: Prava eloveka, 2000, s.1242 Freedman, Robert O., Putin and Mddle East, Middle East Review of International Affairs, Cilt 6, Say 2 (Haziran 2002), s.1-16. Furman, Dmitriy E., O Buduem Postsovetskogo Prostranstva , Svobodny Msl, Say 6 (1996), s.36-50.

261

Gareyev, Mahmut, Russias Priority Interests, David Lai (der.), Global Perspectives. International Relations, U.S. Foreign Policy and The Viesw From Abroad, Londra: Boulder, 1999, s.127-134. Garthoff, Raymond L.,Russian Military Doctrine an Deployments, Bruce Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia, New York: M.E. Sharpe Ins., 1995, s. 4464. Glazev, Sergey, Rossiskaya Reforma i Noviy Mirovoy Poryadok, Rossiyskiy Ekonomieskiy Jurnal, Say. 7 (1997), s.3-16. Golts, Aleksandr, Glavnoe Prepyastvie Voennoy Reform-Rossiskiy Militarizm, Pro et Contra, Cilt 8, Say 3 (2004), s.56-68. Golts, Aleksandr, Mirotvoriskie Operatsii Sredstvo Realizatsii Natsionalnh nteresov Rossii, Rossiya: Nove Prametr Bezopastnosti, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995, s. 42-67. Golts, Aleksandr, ve Aleksandr Rklin, Oligarh na Vdane, Ejenedelny Jurnal, Say 34 (1-7 Eyll 2003), s.11-18. Golts, Aleksandr, Sotsialno-politieskoe Polojenie Rossiyskih Voennh, Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s. 89-114. Gottemeller, Rouz, Yadernoe Orujie v Sovremennoy Rossiyskoy Politike, Vorujenne Sil Rossii : Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s. 221-262. Gu, Kan Sam, Genezis Konfliktov v Zakavkaze i Rol Rossii, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaeniya, Say 10 (2002), s. 93102, Guskova, Elena, Dinamika Kosovskogo Krizisa i Politika Rossii, Dmitriy Trenin ve E. Stepanov (der.), Kosovo: Mejdunarodne Aspekt Krizisa, Moskova: Tsentr Carnegie, Haziran 1999, s. 32-78. Gney, Nurin Ateolu, AKKAnn Yeni Koullara Uyarlanmas ve Trkiyenin Gvenlii, Gencer zcan ve ule Kut (der.) Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar: En Uzun On Yl, stanbul: Boyut Yaynclk, 1998, s.171-198. Gney, Nurin Ateolu, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Politikas erevesinde Trkiyeye Bak, Mustafa Turke ve lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular, Ankara: mge, 2002, s. 333-376. Halperin, Charles J.,George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia, Slavic Review, Cilt 41, Say 3 (Sonbahar 1982), s. 477493.

262

Hanson, Philip, The Future of Russian Economic Reform, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s.28-45. Hrmann, Hans-Hermann, ve Christian Meier, Konseptualny, Vnutrennie i Mejdunarodne Aspekt Ekonomieskoy Bezopastnosti Rossii, Andrey Jagorskiy (der.), Bezopastnost Rossii: XXI Vek, Moskova: Prava eloveka, 2000, s. 218-244. Hrmann, Hans-Hermann, ve Christian Meier, Conseptual, nternal, and International Aspects of Russias Economic Security, Alexei Arbatov, ve Karl Kaiser, Robert Legvold (der.), Russia and West: The 21 st Century Security, New York: M. E. Sharpe, 1999, s.77-97. Herman, Robert G.,Identity, Norms, and National Security:The Soviet Foreign Policy Revolution and the End of the Cold War, Peter J.Katzenstein (der.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politic, New York: Columbia University Pres, 1996, s.271-316. Herspring, Dale R., Russian-Asian Relations, Stephen K.Wegren (der), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment, New York: M. E. Sharpe, 2003, s 19-37. Horelick, Arnold L, Soviet Foreign Policy Under Gorbaev, Murray Feshbach (der.), National Security Issues of the USSR, Work Shop 6-7 November 1986, NATO, hg, Brussels, Belgium, (Dordrecht-Niderland: Martinus Nijhoff Publishers, 1987, s.1-16. Huskey, Eugene, Democrasy and Institual Design in Russia, Archie Brown (der), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s.2945. Hunter, Robert E., NATO-Russia Relations after 11 September, Journal of Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, Say 3 (Eyll 2003), s. 28-51. Hyde, Matthew, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidental Power in Russia, Europe-Asia Studies, Cilt 53, Say 5 (2001), s.719-743. Ignatyev, A. V., God Voyn s Yaponiey Pervoy Russkoy Revolyutsii, storiya Vneney Politiki Rossii: Konets XIX-Naalo XX Veka, Moskova: Mejdunarodniye Otnoeniya, 1999, 4. Cilt , s.163223. Ignatyev, A. V., Ot Linoy Diplomatii k Politike nteresov , Rossiya: Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s.159-207. Ignatyev, A. V., ve G. V. Melihov, Dalniy Vostok v Planah i Politike Rossii:Proishojdeniye Russko-Yaponskoy Voyn, storiya Vneney Politiki Rosssii: Konets XIX-Naalo XX Veka, Moskova: Mejdunarodniye Otnoeniya, 1999, 4.Cilt , s.133162.

263

lhan, Muktedir, eenistann Bamszlk lannn Hukuki Dayanaklar, Yeni Trkiye: Trk D Politikas zel Says , Cilt, Say 3 (Mart-Nisan 1995), s.326 328. vanov, Sergey, Voorujene Sil Rossii i EE Geopolitieskie Priortet, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 2, Say 1 (Ocak-ubat 2004), s.38-51. Jonson, Lena, Russian Policy in Northern Europe, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.303-324. Kains, Endryu, Mo, Demokratiya, Amerikano-Rossiyskie Otnoeniya, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s.90-98. Kanbolat, Hasan, Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s.165-179. Kann, Jeff, What is the New Russian Federalism?, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Press, 2001,s. 374383. Khasbulatov, Ruslan. The Commonwealth of Independent States: Conflicts, Problems, Perspectives, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s.165184. King, Charles, ve Neil J. Melvin, Diaspora Politisc: Ethnic Linkages, Foreign Policy, and Security in Eurasia, International Security, Cilt 24, Say 3 (K 1999/2000), s.118-138. Kobrinskaya, rina, Rossiya-Tsentralnaya Evropa-NATO, Rossiya: Nove Prametr Bezopastnosti, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 1995, s. 841. Kokoshin, Andrei, Defense Industiry Conversion in the Russian Federation, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s. 43-74. Konovalov, Aexander A., The Changing Role of Military Factors, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.196-219. Konseptsiya Natsionalny Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii-1997, Tatyana A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s. 51-74.

264

Kontsepsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii-2000 Tatyana. A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.75-90. Kontseptsiya Vneney Polititiki Rossiyskoy Federatsii 2000 g, Tatyana. A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.109-121. Korolyev, van, ntegratsii Rossii v Mirovuyu Ekonomiky (togi Desyatiletiya) Pro et Contra , Cit 6, Say1-2 (K/lbahar 2001), s. 66-90. Korotenko, gor, Perestroyku Armii Nujna Nainat s Serjantov (ntervyu s gor Rodionovm), Nezavisimaya Voennoe Obozrenie, www.ng.ru/nvo. (17 Ocak 2003), Kosa, G. ve E. Melkumyan, Blijny Vostok v Rossiskoy Vneney Politike, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodne Otnaeniya, Say 9 (2002), s.38-47. Kosolopov, Nikolay, Stanovlenie Subyekta Rossiyskoy Vneney Politiki, Pro et Contra, Cilt 6, Say 12 (K-lkbahar 2001), s.730. Kozyrev, Andei, Partnership or Gold Peace?, Foreign Policy, Cilt. 99, (Yaz 1995), s. 315. Kozyrev, Andrei, A Strategy for Partnership, nternational Affairs (Moscow), Say 8 (1994), s. 3-13. Kozyrev, Andrei, Russia. A Chance for Survival, Foreign Affairs, Cilt 71, Say 2 (Yaz 1992), s.1-16. Kozyrev, Andei, The Lagging Partnership, Foreign Affairs, Cilt 73, Say 3 (Mays/Haziran 1994), s. 59-71. Kramer, Mark, What is Driving Russias New Strategic Consept?, Cambridge, MA, PONARS, Say 103 (Ocak 2000), s.1-2. Kristof, Ladis K. D., The Geopolitical Image of the Fatherland: The Case of Russia, The Western Political Quarterly, Cilt 20, Say 4 (Aralk 1967), s. 941954. Kuchins, Andew C.; Limits of the Sino-Russian Strategis Partnership, Andew C. Kuchins (der.), Russia After Fall, Washington: CEIP, 2002, s. 205-220. Kux, Stephan, Soviet Federalism, Problems of Communizm, (Mart-Nisan 1990), s.7-15. Lapin, V.L., Dalny Vostok Rossii v Fokuse Kitaskoy Politike, Vestnik Dalnevostonogo Otdeleniya Rossiyskoy Akademii Nauk, Say 2 (2000), s. 3-19.

265

Larrabee, F. Stephen, Russia and the Balkans: Old Themes and New Challenges, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 389402. Leitzinger, Antero, Ichkeria-The Final Fight For Freedom, Antero Leitzinger (der.), Caucasus and an Unholy Alliance, Finland: Kirja-Leitzinger, 1997, s. 235-295. Lenin, Vladimir Thesis on the Question of the Immediate Conclusion of a Seperate and Annexationist Peace, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.1822. Lenin, Vladimir, Declaration on Peace, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.13. Lepingwell, John W.R., Start II and Rolitics of Arms Control in Russia, International Security, Cilt 20, Say 2 (Sonbahar 1995), s. 6391. Lepingwell, John W.R., The Russian Military and Security Policy in the Near Abroad, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s.70-92. Lipman, Mariya, Demokratiya: Formalnaya i Upravlyaemaya, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii, Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s. 9-13. Lo, Bobo, Rossiya i Kitay, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s.142-146. Lobov, V. N., Military Reform: The New Army, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s.75-102. Lukin, Vladimir, Our Security Predicament, Foreign Policy, Say 88 (Sonbahar 1992), s. 57-76. MacFarlane, S. Neil, Russia, the West and European Security, Survival, Cilt 35, Say 3 (Sonbahar 1993), s. 3-25. Macolm, Neil ve Alex Pravda, Democratization and Russian Foreign Policy, International Affairs, Cilt 72, Say 3 (1996), s. 537-55. Maksimov, Egor, Tretaya Posadka, Vlast, Say 34 (1-7 Eyll 2003), s.13-16. Markov, Sergei, The Future of Managed Democracy, The Moscow Times (27 Ocak 2004), s. 6. Maligin, A. V., Strategieskiy Konteks Politiki Rossii na Blijnem i Srednem Vostoke, Mejdunarodny Jizn, Say 10 (2000), s. 80-87.

266

McFaul, Michael, A Precarious Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy, International Security, Cilt 2, Say 3 (K 1997/98), s. 5-35 Medvedev, V. ve John E. Tedstrom, Arlo Schultz, Problems of Russias Economic Security, Russian Social Science Review, Cilt 39, Say 6 (Kasm/Aralk 1998), s. 423. Medetsky, Anatoly, Dissecting Silovikis Pyramid of Power, The Moscow Times (24 Aralk 2003), s. 6. Meyer, Stephen M., The Sources and Prospects of Gorbachevs New Political Thinking on Security, International Security, Cilt 13, Say 2 (Sonbahar 1988), s. 124-163. Mihaylenko, A. H., Mejdu Rossiey i Zapadom, Svobodny Msl, Say.12 (1999), s. 46-58. Miller, Stiven E., Voennaya Mo Moskv: Rossiya v Poiskah Bezopastnosti v Perehodnuyu Epohu, Stiven E. Miller ve Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii : Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s.1-50. Moukharaiamov, N. M., The Tataristan Model: A Situational Dynamic, Stavrakis P.J. ve dierleri (der.), Beyond the Monolith: The Emergence of Regionalism in Post-Soviet Russia, Washington DC: The Woodrow Wilson Center Press, 1997, s. 219-232. Narochnitskaya, Natalia, Russias National Interest, International Affairs (Moscow), Say. 4-5 (Nisan-Mays 1992), s.105-113. Nejinskiy, L. N., Ot Plasdarma Mirovoy Revolyutsii k Stanovleniyu Sverxderjav, Rossiya : Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s. 297-337. Nekipelov, Aleksandr, Kvazirnok Kak Rezultat Rossiyskih Reform, Pro et Contra, Cilt 4, Say 2 (lkbahar 1999), s. 527. Neumann, Iver B., The Geopolitics of Delineating Russia and Europe: The Creation of the Other in European and Russian Tradition, Tom Casier ve Katlin Malfliet (der.), Is Russia a European Power? The Position of Russia in a New Europe, Leuven-Belika: Leuven University Press, 1998, s.17-44. Nicholson, Alex, Kudrin Trumpets Demise of Oligarhy, The Moscow Times (4 Kasm 2003), s.1. Olanskiy, Dmitriy, Dezintegratsiya: Noviye Simptomi Staroy Bolezni, Pro et Contra, Cilt 5, Say 1 (K 2000), s. 3462.

267

Ottaway, Marina, Demokratiya: Tolko Napoloviny, Trudnosti Perohoda : Demokratiya v Rossii, Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s.14-17. Payin, Emil, Seperatizm and Federalism in Contemporary Russia, Heyward Isham (der.) Remaking Russia: Voices From Within, New York: M. E. Sharpe nc., 1995, s.185-201. Peregudov, Sergei, The Oligarchical Model of Russian Corporatism, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Press 2001, s. 259-268. Petrov, Nikolai, Seven Faces of Putins Russia: Federal Districts as the New Level of State-Territorial Composition, Security Dialogue, Cilt 33, Say 1 (2002), s.7391. Pivovarov, Yuri, ve Andrei Fursov, The Russian System: An Attempt to Understand History, Social Sciences, Cilt 33, Say 4 (2002) , s.141-155. Pivovarov, Yuriy ve Andrey Fursov, Russkaya Sistema i Reform, Pro et Contra, Cilt 4, Say 4 (Sonbahar 1999), s.176-197. Piontkovsky, Andrei, Neo-Cons and Neo-Cheks, The Moscow Times (22 Aralk 2003), s.5. Piotrowski, Marcin A., Russias Security Policy, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia: New European Percpectives, New York: Council on Foreign Relations Press, 2002, s. 59-78. Playing for High Stakes, The Moscow Times (9 Temmuz 2003), s.7. Polyakov, Leonid, Military Refoms in Russia, Janusz Bugajski ve Marek Michalewski (der.), Toward an Understanding of Russia. New European Perspectives, New York: Council on Foreign Relations, 2002, s. 79-95. Ponomaryev, V. N., Krmskaya Voyna, storiya Vneney Politiki Rossii: Konets XIX-Naalo XX Veka, Moskova: Mejdunarodniye Otnoeniya, 1999, 3.Cilt , s. 362416. Priblovskiy, Vladimir, Voyna Putina so Svobodny Slova: Hronika Postreniya nformatsionnoy Vertikal , Aleksandr Verhovskiy, Ekaterina Mihailovskaya, Vladimir Priblovskiy (der.) Rossiya Putina:Pristrastny Vzglyad, Moskva: ROO Tsetr Panoram, 2003, s.173-192. Primakov, Yevgeni M, Mejdunarodnie Otnaeniya Nakanune XXI Veka: Problem, Perspektiv, Mejdunarodnaya Jizn, Say 10 (1996), s.313. Primakov, Yevgeni, Russia: Reforms and Foreign Policy, International Affairs (Moscow), Cilt 44, Say 4 (1998), s.1-6.

268

Printsip Vneney Politiki Rossiyskoy Federatsii, Tatyana akleina, (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 4. Cilt, s.19-50. Qimao, Chen, Sino-Russian Relations After the Break-up of the Soviet Union, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1999, s. 288300. Rahr, Alexander, Rus D Politikasnda Atlantikilere Kar Avrasyaclar , Erol Gka ve Murat Yldz (der.), Uygarln Yeni Yolu Avrasya, stanbul: Kzlelma, 1998, s. 43-59. Rice, Condoleezza, Sovyet Byk Stratejisinin Evrimi, Paul Kennedy, Savata ve Barta Byk Stratejiler, Ahmet Fethi (ev.), stanbul: Eti Kitaplar, 1995, s. 205 232. Roeder, Philip G., From Hierarchy to Hegemony: The Post-Soviet Security Complex, David A. Lake ve Patric M: Morgan (der.), Regional Orders: Building Security in a New World, Pennsylvania: The Pennsylvani State University Press, 1997, s. 219-244. Romanova, Tatyana, Rossiya i ES: Dialog na Rzanh Yazkah, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 4, Say 6 (Kasm-Aralk 2006), s.79-92. Royen, Christoph, Conflicts in the CIS and Their Implications for Europe, Vladimir Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s. 223-245. Rudakov, Vladimir, Podstavka Verhovnogo Glavnokomanduyuego, Profil, Sayi 31 (11 Austos 2003), s. 20-24. Rukavishnikov, Vladimir, Public Acceptance of Security Issues and Defence Reform in Russia Marie Vlachov (der.), The Public Image of Defence and the Military in Central and Eastern Europe, Geneva: Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), 2003, http://www.dcaf.ch/milsoc/ev_prague_02_vlachova_rukavi.pdf , s.159-179. Rurikov, Dmitri, How It All Began: An Essay on New Russias Foreign Policy, Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der.), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s.125164. Russian Interests in CIS, International Affairs (Moscow), Say 11 (1994), s.11 16. Russias Foreign Policy Consept, International Affairs (Moscow), Ocak 1993, s. 1516.

269

Ryabov, Andrey, Demokratiya: Novaya Rossiskaya Model, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii, Moskova: Moskovskogo Tsentre Karnegie, 2004, s. 26-29. Ryazanov, V. T., Postliberalnaya Ekonomika i EE Vozmojnosti v Preodolenii Krizisa v Rossii, Tatyana akleina, (der.), Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2. Cilt, 2002, s. 385-424. Sagadeev, Arthur, Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 1, Say 1 (lkbahar 1994), s. 29-38. Salmin, Aleksei M.,Russias Emerging Stathood in th National Security Context, Vladimir Baranovsky (der.), Russia and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1997, s.104-130. Sanai, Mehdi, rano-Rossiskie Svyaz: Problem i Perspektv, Rossiya v Globalnoy Politike, Cilt 5, Say 2 (Mart-Nisan 2007), s.118--127. Sanin, G. A. Peredislovie, storiya Vneney Politika Rossii: 18 Vek, Moskova: Mejdunaradodnie Otneeniya, 2000, s. 5-10. Schrder, Hans-Henning, Eltsin and The Oligarchs: The Role of Financial Groups in Russian Politics Between 1993 and July 1998, Europe-Asia Studies, Cilt 51, Say 6 (1999), s. 957-988. Sekirinskiy, S. S., Na Zakate Epohi Reform:Mir ili Voyya, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s. 80102. Sekirinskiy, S. S., Posle Krmskoy Voyn: Dilemm Novogo Tsarstvovaniya, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s.11-79. Sergounin, Alexander A., In Search of a New Strategy in the Baltic/Nordic Area, Vladimir Baranovsky (der.), Russian and Europe: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI,1997, s.325-349. Sergunin, Aleksandr, Region i Finansovo-Politieskiy Krizis v RossiyiMejdunarodnye Aspekt, Aleksey Malaenko (der.), to Hotyat Region Rossiyi?, Moskova: Carnegie Center, 1999, s.26-36. Sergunin, Alexander A., Russian Post-Communist Foreign Policy Thinking at the Cross-Roads: Changing Paradigms, Journal of International Relations and Development, Cilt 3, Say 3 (Eyll 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html (12 Mart 2002). Silaev, Nikolay, Krizis Semeynh Tsennostey, Profil, Say 27 (14 Temmuz 2003), s.1417.

270

Simonia, Nodari, Economic Interests and Political Power in Post Soviet Russia, Archie Brown (der.), Contemporary Russian Politics, New York: Oxford Universitry Pres, 2001, s. 269-286. Shakleina, Tatiana, Russian Policy Toward Military Conflicts in the Former Soviet Union, Bruce Parott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia, New York: M. E. Sharpe, 1995, s. 83-107. Shaposhnikov, Evgeni, The Armed Forces: TO a New Quality, Miller Teresa Pelton Johnson ve Steven E. Miller (der), Russsian Security After the Cold War. Seven Views from Moscow, Washington: Brasseys (US), CSIA, 1994, s.185-208. Shashenkov, Maxim, Russian Peacekeeping in the Near Abroad, Survival, Cilt 36, Say 3 (Sonbahar 1994), s. 4669. Shevtsova, Lilia, Russias Fragmented Armed Forces, Larry Diamond ve Marc F.Plattner, Civil-Military Relations and Democracy Baltimore-Maryland, The Johns Horkins University Press, 1996, s.110-133. Shevtsova, Lilia, Russia Hybrid Regime, Journal of Democracy, Cilt 12, Say 4 (Ekim 2001), s. 65-70. Shlapentokh, Dmitry V., Eurasianism: Past and Present, Communist and PostCommunist Studies, Cilt 30, Say 2 (Haziran 1997), s.129151. Shlapentokh, Vladimir, Is the Greathness Syndrome Eroding?, The Washington Quarterly, Cilt 25, Say 1( K 2002), s. 131-146. Shelley, Louise I., The Challenge of Crime and Corruption, Stephen K.Wegren (der.), Russias Policy Challenges: Security, Stability and Devolopment, New York: M. E. Sharpe, 2003, s.103-122. Sokolov, V. V., Natsionalnye Ekonomieskie Interes: Vrabotka Konsensusa, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnye Otnoeniya, Say 3 (1996), s.5-20. Sokov, Nikolai, Foeign Policy Under Putin: Pro-Western Pragmatizm Might be a Greater Challenge to the West, Wasington: PONARS, Ocak 2000, s.1-3. Solnick, Steven, Putin and Provinces, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:112-142), Policy Memo Series No: 115, Washington DC: Kasm 2000, s.17-23. Solnick, Steven, The New Federal Structure: More Centralized, or More of the Some, Erin Powers (der.), PONARS Policy Memo Collection (No:146-181), Policy Memo Series No: 161, Washington DC: Kasm 2000 s. 81-85. Soltan, Elnur, Corafya, Tarih ve Rus Kimlii, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s. 64-94.

271

Soltan, Elnur, Bush-Putin Zirvesi: Souk Savan kinci Bitii, Stratejik Analiz, Say 20 (Aralk 2001), s. 5-27. Somuncuolu, Anar, Avrasya Ekonomik birlii: Rus D Politikasnda Yeni Bir Atak, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 15 (Temmuz 2001), s. 86-91. Somuncuolu, Anar, Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s. 43-63. SNG.Naalo ili Konets storii?, Nezavisimaya Gazeta (26 Mart 1997), s. 3-4. Stalin, Josep, The International Situation, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.114-121. Stalin, Josep, The Theory of Socialism in One Country , Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 69-74. Stalin, Joseph, The Second Front in Europe, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s.173-201. Stankevich, Sergei, Rusya Kendisini Aryor, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt. 1, Say. 1 (lkbahar 1994), s.39-43. Status and Thesises of the Third (Communist) International, Arthur E. Adams (der.), Readings in Soviet Foreign Policy: Theory and Practice, Boston: D.C. Health and Company, 1961, s. 42-53 Stepanov, Valery, Etnic Tensions and Separatism in Russia, Journal of Ethnic and Migration Studies, Cilt 26, Say 2 (Nisan 2000), s. 305-332. Stepain, Sergey, Strategiya Natsionalnoy Bezopastnosti Rossiyskoy Federatsii: FaktorFormirovaniya i Osnovne Prioritet, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritet, Moskova: Rossiyskiy nstitut Strategieskih ssledovaniy-RS, 1993, s.7-22. Stsepinskiy, Yuriy, Voenno-strategieskie Perspektiv Bezopastnosti Rossii v SNG, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritet, Moskova: Rossiyskiy nstitut Strategieskih ssledovaniyRS, 1993, s. 23-34. akleina, Tatyana, Vnenyaya Politika Rossii. Posik Startegii, Tatyana A. akleina (der.) Vnenyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii, Moskova: ROSSPEN, 2002, 3.Cilt, s.371-385.

272

elohayev, V. V., Obenatsionalnye nteres v Konfrontatsionnom Obestve, Rossiya:Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s. 216-232. evstova, Liliya, Demokratiya: Ligika Vrojdeniya, Trudnosti Perohoda: Demokratiya v Rossii, Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie, 2004, s. 39-42. evtsova, Liliya, Rossiykay Vlast v 2014: Poptka ntuivituvnogo Prognoza, Endryu Kains ve Dmitriy Trenin, Rossiya: Blijayee Desyatiletie, Moskova: Moskovskogo Tsewntre Karnegie, 2004, s.39-43. lkov,Vitaliy, Oboronnaya Ekonomika v Rossii i Nasledie Strukturnoy Militarizatsii, Dmitriy Trenin (der.), Vorujenne Sil Rossii: Vlast i Politika, Moskova: zdatelstvo nterdialekt+, 2005, s.191-220. Tanrsever, Oktay F., Moskovann eenistan kmaz ve k Araylar, Avrasya Dosyas: Rusya zel , Cilt 6, Say 4 (K 2001), s.180-201. Tanrsever, Oktay F., Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, Mustafa Trke ve lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular, Ankara: mge, 2002, s. 377410. Tanrsever, Oktay F., Rusya Federasyonunun Orta Asya-Kafkasya Politikas:Yakn evre Doktrininin flas, Mustafa Aydn (der.), Kresel Politikada Orta Asya (Avrasya lemesi I ), Ankara: Nobel Yayn Datm, Mays 2005, s. 43-68. Titerenko, M.L. ve V.V.Mixeev, Strategiya Sorazvitiya Rossii i ATR, Mejdunarodnaya Jizn, Say 4, 2001, s.77-93. Tellal, Erel, SSCByle likiler, Baskn Oran (der.), Trk D Politikas : Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar(1919-1980), Istanbul: letiim, 2001, 1. Bask, s. 499-521. Tepe, Elif Banu, Rusya-in likilerinde Demografik Tehdit: Sar Tehlike, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 21 (Ocak 2002), s.79-85. Trenin, Dmitri nc Kuak: 21 Yzyla Girerken Rus-Amerikan likileri, Avrasya Dosyas: Rusya zel, Cilt 6, Say 4 (K 2001), s.283-296. Trenin, Dmitriy, Tretiy Vozrast: Rossiysko-Amerikanskie Otnoeniya na Poroge XXI Veka, Pro et Contra, Cilt 5, Say 2 (lkbahar 2000), s.7-19. Trenin, Dmitri , Pirouttess and Priorities, The National nterest, (K 2003-2004), s.78-79. Trenin, Dmitriy, Nove Prioritet v Rossiyskoy Vneney Politike:Proekt SNG , Endryu Kains ve Dmitriy Trenin (der.), Rossiya: Blijayee Desyatiletie, Moskova: Moskovskiy Tsentr Karnegi, 2004, s. 99-105.

273

Tsmburskiy, V. L., Ot Velikovo Ostrova Rusii.. K Prasimvolu Rossiyskoy Tsivilizatsii, Polis, Say 6 (1998), s.34-56. Tsmburskiy, V. L., Ostrov Rossiya: Perspektiv Rossiyskoy Geopolitiki, Polis, Say 5 (1993), s. 6-23. Tsygankov, Andrei P., Hard-Line Eurasianism and Russias Contending Geopolitical Perspectives, East European Quarterly, Cilt. 32, Say. 3 (Sonbahar 1998), s. 315-334. Tsygankov, Andrei P, Mastering Space in Eurasia: Russias Geopolitical Thinking After the Soviet Break-up, Comunist and Post Comunist Studies, Say 36 (2003), s.101-127. Tsyganov, Yuri V., Russia an China: What is in the Pipeline?, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1999, s. 301317. Tsypkin, Mikhail, The Politics of Russian Security Policy, Bruce Parrott (der.), State Building and Military Power in Russia and the New States of Eurasia, New York: M. E. Sharpe Ins., 1995, s.11-43. Tsypkin, Mikhail, The Russan Mltary, Poltcs and Securty Polcy in the 1990s, http://www.sais-jhu.edu/depts/raees (20 Mart 2005), s.10-14. Uldricks, Teddy J., Soviet Security Policy in the 1930, Gabriel Gorodetsky (der.), Soviet Foreign Policy: 1917-1991, Londra: Frank Cass, 1994, s. 65-74. Umbach, Frank, Dilemmas of Russian Military Modernization, Transatlantic International Politik, Say 1 (2002), s. 26-30. Vardul, Nikolay, Oni Sajalis za Rodinu, Vlast, Say 26 (7-13 Temmuz 2003), s.1415. Vardul, Nikolay, Sem Del s Pravovom Perepiski, Vlast, Say 29 (28 Temmuz3 Austos 2003), s.13-19. Vernadskiy, V., Opt storii Evrazii (1934), N. G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti: Rossiya Mejdu Evropoy i Aziey, Moskova: Logos, 2000, s. 612618. Vinkovetsky, Ilya, Classical Eurasianizm and Its Legacy, Canadian-Amerikan Slavic Studies, Cilt 34, Say 2 (Yaz 2000), s.125-139. Voennaya Doktrina Rossiyskoy Federatsii 2000 goda, Tatyana A. akleina (der.), Vnenaya Politika i Bezopastnost Sovremennoy Rossii: 1991-2002, Moskova: ROSSPEN, 2002, Cilt 4, s.90-109.

274

Volk, E. C. ve V. A. Sarev, Rosssiya i NATO: Po Puti Partnerstva, Yuriy Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritet, Moskova: Rossiyskiy nstitut Strategieskih ssledovaniy-RS, 1993, s. 4958. Volobuev, O.V., Prioritet Sovetskogo Gosudarstvo, Rossiya : Gosudarstvennye Prioritet i Natsionalnye nteres, Moskova: ROSSPEN, 2000, s. 253-262. Wallander, Celeste A.; The Dinamics of US-Russian Relations:A Critical Perspective, Wasington: PONARS, Ocak 2000, s.1-3. Wallander, Celeste A., Russian National Security Policy in 2000, Cambridge, M A: PONARS, Say 102 (Ocak 2000), s.1-5. Wieczynski, Josep L.,The Frontier in Early Russian History, Russian Review, Cilt 31, Say 2 (Nisan 1972), s. 110-116. Wolosky, Lee S., Putins Plutocrat Problems, Foreign Affairs (Mart-Nisan 2000), s.18-31. Zagorski, Andrei ve Anatoli Zlobin, Sergey Solodovnik, Mark Khurstalev, Russia in a New World, International Affairs (Moscow), Say 7 (Temmuz 1992), s.3-11. Zagorski, Andrei, Regional Structures of Security Policy Within the CIS, Roy Allison ve Christoph Bluth (der.), Security Dilemmas in Russia and Eurasia, Londra: RIIA, 1998, s.281-302. Zagorsky, Alexei, Russian-Japanese Relations: Back to the Deadelock, Gennady Chufrin (der.), Russia and Asia: The Emerging Security Agenda, New York: SIPRI, 1999, s.337352. Zakatnova, Anna, Evrazistvo-Ne Proekt Kremlya, Nezavisimaya Gazeta, (31 Temmuz 2001), www.ng.ru/politics/2001-07-31/3_proect.html . Zarnitskiy, G. S., Natsionalnaya Bezopastnost Rossii i Zadai Yasernogo Razorujeniya Posle Zaklyueniya Dogovora SNB2,Yuriy Stsepinskiy (der.), Problem Bezopastnosti Rossii: Kontseptsiya, Strategiya, Prioritet, Moskova: Rossiyskiy nstitut Strategieskih ssledovaniy-RS, 1993, s. 96128.

nternet
Adamain, Antoliy, Na Otvet Amerike, Nezavisimaya Gazeta (19 Ekim 1999). http://ng.ru/ideas/1999-10-19/answear.html. Anukov, S., Strategieskiy Kurs i Voennaya Politika Rossii (istoriya i sovremennaya praktika) http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/001/02081801.htm , 20 Aralk 2002.

275

Batalov, Eduard ve Viktor Kremnyuk, Rossiya i SA:Druziya?Soperniki?Partner?, Nezavisimaya Gazeta, 6 Ekim 2001, http://ng.ru/ideas/2001-10-06/7_batalov.html. Bunin, gor, Vlast i Biznes v Novoy Rossii, www. politcom.ru, 11 Haziran 2004. Cindemir, Kadir, Mthi tiraflar, Hrriyet (4 Haziran 2001), http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/06/04/dunya/02dun.htm. Cohen, Ariel The Primakov Doctrine: Russias Zero-Sum Game with the Unitewd States , www.heritage.org/library/categories/forpol/fyi167.html , 21 Aralk 2000. Cohen, Ariel, The Yukos Affair: Protecting Democracy, Private Property, and the Rule of Law, www.heritage.org/research/russianderasia/em906.cmf , 7 Kasm 2003. Cohen, Ariel, The RussaChna Frendshp And Cooperaton Treaty: A Strategc Shft In Eurasa?, www.heritage.org/librarybackgrounder/bg1459.html, 1 Mart 2007. Consolidation of Power by Primakov Marks the End of the Line for Reform in Russia, http://www.centerforsecuritypolicy.org/index.jsp?section=papers&code=98D_161, 23 Ocak 2003. ekiskaya Tiina, Vlast, Say 43 (3 Kasm 2003), www.kommersant.ru/k-vlast. Dogovor O Razgranieniyi Predmetov Vedeniya i Polnomoiy Mejdu Federalnmi Organami Gosudarstvennoy Vlasti Rossiykoy Federatsiyi i Organami Vlasti Suverennh Respublik v Sostave Rossiyskoy Federatsiyi, http://www.cityline.ru/politika/doc/fd1.html, 21 Aralk 2000. Duleba, Alexander, ve Karel Hirman, Russias at the End of Eltsins Era, http://www.ivo.sk/showivot.asp?Source=IVOtoday&Id=67, 23 Ocak 2003. Golts, Aleksandr, Stil Primakova Intellectual Capital Say 34 (1998), http://www.intellectualcapital.ru/iss2-34/icissue34.htm, 21 Aralk 2000. Gvosdev, Nikolas K,. Moscow-The Third Rome: Interpretations and Implications For Church-State Relations, http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5357/chscowl.html, 14 Ocak 2002. Georgiev, V., 330 mln dol. Na Borbu s eenskimi Boevikami, Nezavisimoe Voenne Obozrenie, Say 26 (2001), www.ng.ru, 20 ubat 2004. Kokoshin, Andrei A, Reflections on Russias Past, Present, and Future (Haziran 1997), http://www.ciaonet.org/wps/koa01/index.html, 20 Aralk 2004. Kurulli, Ivan, Geopolitika i Komunizm, www.russ. ru/journal/edu/99-0223/kuril.html, 19 Aralk 2002.

276

Levkin, Andrey,to Takoe Evraziya, Kajdy (Poka?) Ponimaet Po-svoemy, www.smi.ru/2001/04/24/988131062.html. 24 Nisan 2001. Liaropoulos, Andrew, Reform in the Russian Military: Problems and Prospects, www.rieas.gr, 15 Ocak 2007. Lopata, Raimundas, ve Ceslovas Laurinavicius, Russias Military Reform: Political Trajectories, http://www.tspmi.vu.lt/files/leidpubl/str09.pdf, 1 ubat 2007, ss. 1-15. Mitrofanov, A., Ot Geografii -k Geopolitike, www.nasledie.ru/oboz/NO2_98/2_4.HTML 19 Aralk 2002. Muhin, Vladimir, Gentab Usilivaet Koordiniruyuuyu Rol v Borbe s Terroristami, www.strana.ru/stories/01/11/09/1987/162851.html , 1 Kasm 2002. O polnomoom predstavitele Prezidenta Rossiskoy Federatsii v federalnom okruge, Ukaz Prezidenta Rossiskoy Federatsii ot 13 Maya 2000 goda N. 849, Rossiiskaya gazeta, www.rg.ru, 16 Mays 2000. Oan, Sinan, Aslan Mashadov ldrld, eenistan Yeni Dnemece Girebilir, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=247 , 15 Ocak 2007. Oan, Sinan, Basayevin ldrlmesi een Sorununa zm Getirir mi?, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=969&kat=1 , 16 Ocak 2007. Pavlovskiy, Gleb, Vnenaya Politika Rossii na Post Sovetskom, www.kremlin.org, 3 ubat 2005. Permskiy Kray-Novy Subyekt na Karte Rossii, http://www.rian.ru/politics/regions/20051201/42272811.html, 1 Aralk 2005. Petrov, Nikolai, 4 Years of Reforming the Federal System, The Moscow Times, www.themoscowtimes.com, 4 ubat 2004. Petrov, Nikolay, Puzzle Federalnoy Reform: www.carnegi.ru/ru/pubs/media/69803/htm, 23 ubat 2004. 4 goda Spustya,

Petrov, Nikolai, Putins Centripetal Reform, The Moscow Times, www.themoscowtimes.com/stories/2004/06/07/008-print.html , 7 Haziran 2004. Poe, Marchall, Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment, www.people.fas.harvard.edu/-mpoe/third%20Rome.rdf. 30 Mays 2005. Politieskaya Rejima Vladimira Putina v Naale Vtorogo Goda Pravleniya, www.politcom.ru, 22 Mart 2003. Poslaniye Federalnomu Sobraniyu Rossiyskoy Federatsii (8 Iyulya 2000 goda), http://www.kremlin.ru/text/appears/2000/07/28782.shtml, 22 Mart 2007.

277

Putin, Vladimir, Otkrtoe pismo Vladimira Putina k Rossiyskim izbiratelyam, www.vladimir-ptin.ru , 28 Mart 2000. Putin, Vladimir Vladimirovi, Rossiya na Rubeje Tsyaeletiy, Nezavisimaya Gazeta, www. ng.ru , 30 Aralk 1999. Putin, Vladimir V. , Rossiya: Nove Vostone Perpsektv, Nezavisimaya Gazeta, 14 Kasm 2000, www.ng.ru. Putins Propeses Pulling Plug on Small Political Parties, Russian Journal, www.russianjournal.com, 3 Ocak 2001. Rar, Aleksander; Est li u Putina Nove Varinant Politik? Rossiya Mejdu Zapadom i Aziey, Mejdunarodnaya Politika, Say 10 (2001), www.deutschebotschaftmoskau.ru, 3 Eyll 2004. Referendum po Voprosu ob Obyedinenii rkutskoy Oblasti i UOBAO Sostayalsya, http://babr.ru/index.php?pt=news&event=v1&IDE=29297, 16 Nisan 2006. Refererendum po Sozdaniyu Zabaykalskogo http://top.rbc.ru/index3.shtml?ext=3, 11 Mart 2007. Kraya Sostayalsya,

Rosenberger, Chandler, Moscow's Multipolar Mission, Perspective, Cilt 8, Say 2 (Kasm-Aralk 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html. 17 Mart 2002. Robert N., The Primakov Doctrine, http://www.geocities. com/Athens/Ithaca/8738/Articles/9805tpd.html, 23 Ocak 2003. Russian Millitary Budget, http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mobudget, 20 Mays 2005. Serguei Matiounine, Geopolitical Analiysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions (Final Report), Lublin-Polonya, Institute of EastCentral Europe, 1998, http://www.nato.int/acad/fellow/96-98/matiouni.pdf , 20 Nisan 2005. Sergunin, Alexander A., Russian Post-Communist Foreign Policy Thinking at the Cross-Roads: Changing Paradigms, Journal of International Relations and Development, Cilt 3, Say 3 (Eyll 2000), http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html 12 Mart 2002. Smith, M. A., Russian Foreign Policy www.ppc.pims.org/Projects/csrc, 20 Aralk 2000. 2000. The Near Abroad,

irgazin, O. P., Geopolitieskie nteres Rossii v Period Globalnogo Peredela Mira, Russkiy Geopolitieskiy Sbornik, Say 2 (1997), http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000102/002/01010501.htm, 20 Aralk 2002.

278

evtsova, Lidiya, Revolyutsiya Putina, Moskovskiy Novosti, 4 Kasm 2003. Taylor, Brian, Putin and Military: How Long will the Honeymoon Last?, www.fas.harvard.edu./-ponars/policymemos/Taylor116.html, 21 Aralk 2000. The Basic Provisions of the Military Doctrine of the Russian Federation, Rossiiskiye Vesti (18 Kasim 1993), http://www.shaps.hawaii.edu/security/russia/russia-mil-doc.html, 15 Kasm 2004. Torbakov, Igor, Putins Russias Defines ts Foreign Policy Agenda http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072800.shtml, 5 Mays 2001. Trubetskoy, N. S. Evropa i elovestvo, www.ushakov.org/society/trub.html 16 ubat 2003. Sofya: 1921,

Tsumbrskiy, V.L., Geopolitika Kak Mirovidenie i Rod Zanyatiy, Polis, Say 4 (1999) www.politstudies. ru/fulltext/1999/4/2.html. Vladimir Putin Govarit o Glavnm. z Vustuplenie v Gosurdarstvennoy Dume 16 Avgusta www.rg.ru/anons/arc_1999/0817/11.htm., 17 Austos 1999. Waller, Michael, Primakovs Imperial Line, Perspective, Cilt 7, Say 3 (Ocakubat 1997), http:://web.bu.edu/iscip/vol7/waller.html , 17 Mart 2002. Zudin, Aleksey, Rejim Vladimira Putina: Kontur Novoy Politieskoy Sistem, www.carnegie.ru, 5 Nisan 2002.

279

TEZ ZET

Souk Sava dneminde ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararas sistemin temel yap tandan biri olan Dou Blounun lider lkesi konumundaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB), uluslararas gvenlik sistemini etkileyen en nemli iki lkeden birisiydi. Souk Savan ve ideolojik merkezli iki kutuplu uluslararas sistemin sona ermesinin ardndan SSCBnin varisi konumundaki Rusya Federasyonu (RF), dier konularn yansra ulusal gvenlik alglamas itibariyle de gelimelerden en ok etkilenen lke olmutur. Rusya, gnmzde eskisi kadar gl biimde olmasa da nkleer gc, BM Gvenlik Konseyinin daimi yesi olmas, corafi bir sper g olma vasfn srdrmesi ve kk gemie dayanan byk devlet gelenei ile halen dnyadaki gelimeleri, zellikle de ou uzman tarafndan 21. yzyldaki uluslararas sistem ve gvenlik yaplanmas bakmndan byk nem atfedilen Avrasya corafyasndaki gvenlik yaplanmasn ciddi biimde

etkilemektedir. Bu bakmdan 21. yzyldaki uluslararas gvenlik sistematiinin, zellikle Avrasya boyutu itibariyle, ekillenmesinde Rusya ulusal gvenlik alglamasnn kresel, blgesel ve i dinamiklerin etkisiyle geirdii dnm ve benimsedii ulusal gvenlik tercihlerinin byk rol olaca genel kabul gren bir husustur. Bu balamda asimetrik tehdit unsuru olarak terrizme ve tek kutuplu uluslararas sisteme ilikin tartmalarnn yaand bir dnemde, yukarda belirttiimiz nemi dolaysyla Rus ulusal gvenlik anlaynn 1991den sonra

280

geirdii deiim ve dnmn, gnmzde gelmi olduu noktann tespitinin yaplmas ve ortaya konmas gerekmektedir. Rusyada Ulusal Gvenlik Anlaynn Dnm: Gvenli Dnm Modeli isimli bu tez almas zamann koullarna ve deien dnya artlarna uygun biimde gndeme gelen deiik nitelikli tehditleri kapsayacak biimde

gelien ulusal gvenlik anlaynn Rusya rneindeki dnmn incelemeyi hedeflemitir. Uzun araylara ve reform abalarna ramen, Rusyann ada koullara uygun bir politik, ekonomik, askeri ve sosyal dnm

gerekletirememi olmas temel ulusal gvenlik sorunu olarak mevcudiyetini korumaktadr. Bu balamda almada, 1991den gnmze kadar kresel, blgesel ve i dinamiklerin etkisiyle ciddi deiimler geiren Rusya Federasyonunun ulusal gvenlik anlayndaki dnm corafi ve tarihsel nitelikli yapsal unsurlar da gz nnde tutularak i ve d faktrler erevesinde deerlendirilmitir. Rus ulusal gvenlik anlaynn dnm srecinin ilk aamasn kapsayan 1992-1999 dneminde Yeltsinin abalar Rusyann bu alandak sorunlarn zmekte yetersiz kalm ve lkeyi derinleen ok boyutlu krizle kar karya brakmtr. Rusyann kaderinin belirlenmesinde hyati neme haiz bu krizin atlatlmas ise 1999da iktidara gelen Vladimir Putinin uygulad kontroll dnm modeli ile mmkn olabilmidir.

281

ABSTRACT

The Union of Soviet Socialist Republics (USSR), which made one of the main components of the ideology-centered bipolar system during the Cold War era, was one of the two most important countries affecting the international security system. After the end of the Cold War and the bipolar international system, the Russian Federation as the successor of the USSR has become the most affected country by the developments in terms of its perception of national security among other factors. Although Russia is not as powerful as it was before, together with its nuclear power, its permanent membership to the UN Security Council, its geographical superpower position and its big state tradition; it has a considerable effect on the developments in the world and especially on the security structure of Eurasia. Many observers argue that Eurasia is an important region for the international system and security structure of the 21st century. In this context it is generally believed that the transformation of Russian perception of its national security and its national security preferences will be effective in the shaping of international security system, especially in its Eurasian dimension in the 21st century. Hence in a period where terrorism as an asymmetrical threat and unipolar international system are being discussed, the changes and transformation of the Russian national security conception after 1991 should be analysed for the reasons discussed above.

282

This thesis entitled The Transformation of the National Security Conception in Russia: The Model of Controlled Transformation aims to analyze the transformation of Russian national security understanding which has developed by including threats of different nature. Inspite of a long search and attempts for reform the fact that Russia could not implement a contemporary political, economic, military, and social transformation should be seen as a fundamental national security problem. In this context, this study analyzes the transformation of the national security conception of the Russian Federation that has lived through important changes because of global, regional and internal dynamics by taking internal and external factors into account and considering structural features of geographical and historical nature. During the 1992-1999 period, which covers the transformation process of Russian national security concept, Yeltsins efforts to solve Russias problems in this sphere was insufficient and left the country facing the deepening crisis. The elimination of this crisis that was crucial for determination of Russias destiny became possible with the implementation of controlled transformation model by Vladimir Putin, who came to power in 1999.

283

You might also like