ANA HATLARIYLA ARNAVUT EDEBYATI TARH Mustafa BALCI Necip KARAEVL Arnavutlar, Balkan corafyasnn byk bir ksmnda

yerlemi ve kkleri liryallara kadar uzand sylenen bir kavimdir. Arnavutlar kendilerini Shqiptare (ikiptar/iiptara yakn okunur) diye tanmlar. Shqip Trke dndaki hemen btn dillerde Albanian eklinde adlandrlrlar. Trke'deki Arnavut kelimesi bir gney Arnavut (Toska) airetinin ad olan 'Arvanit' kelimesinin Trkelemi eklidir. Arnavutlarn kkeni meselesi, etnikbilimle uraanlar arasnda hl ihtilafldr. Arnavutluk'un (Albanya) asl sakinlerinin bugnk yurtlarna nereden geldikleriyle ilgili mesele iin birok fikir ortaya atlmtr. Kafkaslarda 'Albanya' adl baka bir yerin varl, 'Albanya' adnn nereden kaynaklandnn bilinmezliini srdrmesi ve bu ismin Arnavut halk tarafndan kullanlmamas ayr ayr cevabn bekleyen sorular olarak durmaktadr. Arnavutlarn Balkanlara geliine dair tarihte veya efsanelerde kayda deer, somut bir bilginin bulunmay da ilve edildiinde Arnavutlarn coraf bakmdan kkeni meselesi imdilik zmszdr.

Srp tarihiler de Arnavutlarn Ablanlar olduu tezini yayarak onlarn Balkanlarn yerli halk olmadn ispatlamaya almlard.

Bugn Arnavutlarn Balkanlardaki en eski halk olduu genel olarak kabul edilmektedir. Irken Hint-Avrupa veya ndo-Cermen topluluundan kopan en eski unsurlardandr. Hint-Avrupa dillerinin eski kolundan mstakil bir dil olarak dilin ayrld bilinmektedir1. The Scribner-Bantam English Dictionaryde verilen bir emada Hint-Avrupa dillerinden Ermenice ve Yunanca ile birlikte ayrlan en eski dilin Arnavuta olduu grlmektedir. Bu ana daldan kopan Arnavutann ilk konuurlarnn birbiriyle akraba olan liryallar, Makedonyallar (bunlar, bugnk Makedonya Cumhuriyetini kuran ve Tito tarafndan Srp unsurunu az gstermek iin uydurulan Islav kkenli Makedonyallarla kartrlmamaldr) ve Epirotlar olduklar kabul edilmektedir.

Williams, Edwin B., The Scribner-Bantam English Dictionary, s. 1060-1061, Amerika, 1991. Ayrca bk. Doan Aksan, Her Ynyle Dil, TDK yaynlar, Ank., 2000.

Arnavuta (SHQIP), Hint -Avrupa dil ailesine bal, bakaca akrabas olmayan zgn bir dildir

Balkanlarla uraan etnikbilimci ve dilbilimcilerin kanaatine gre, liryallar, yarmadann gney ksmnda yerleik olan ve snrlar talyadan Trakya'ya kadar uzanan Elen ncesi Tirenopelasgiya halknn ekirdeini oluturmulardr. Yunan kaynaklarnda "barbar" ve "Elen olmayan" eklinde adlandrlan bu akraba topluluklardan liryallar, Gegalarn, yani kuzeyli Arnavutlar'n; Epirotlar ise Toskalar'n yani gneyli Arnavutlarn atalar olduklar kabul edilmektedir. Roma mparatorluunun kurucu halklarndan olduu sylenen liryallarn yaad corafya 5. yzylda Roma'nn Cermen, Hun ve Slavlar tarafndan saldrya uramas ve yklmas sonucunda 7. ve 8. yzyllardan itibaren Islavlarn eline gemi ve blge Ortaadan sonra Hrvatistan ve Karada diye anlmaya balanmtr. Ortaada blgenin tam Dou ve Bat Roma imparatorluklarnn snrnda bulunmas nedeniyle Arnavutlar 6. yzyldan sonra slavlama tehlikesine kar, batnn en gl ehri olan Venedik'in himayesine girerek Katoliklii tercih etmiler ama daha douda kalan Kosova ve bugnk Srbistan blgeleri hzl bir Ortodokslama ve Islavlama tehdidi altna kalmtr. Dou Roma'nn 13. yzyldan sonra yklma srecine girmesi sonucu doudan gelen Osmanllar 14. asrdan itibaren blgeyi hakimiyetleri altna almlardr. Bu gelimeler ok sayda Hristiyan Arnavutun talya'ya ve zellikle Sicilya ve Kalabriya blgelerine g etmesine yol amtr. talya Arnavutlar 'Arbere' adyla anlrlar.

talyann birok blgesinde Arnavuta halen konuulan bir lisan olarak varln srdrmektedir. (Haritada A harfi Arnavutay temsil ediyor)

Osmanllarn blgeye gelii, akabinde Arnavutlarn kitlesel olarak slm dinine girmeleri; Mslmanl Arnavutlar iin bir kambur gibi gren birtakm batc ve milliyeti Arnavutlar dnda kalan kadir bilir Arnavut aydnlar tarafndan, gneyde elenlemeyi, kuzeyde de slavlamay nlemitir eklinde deerlendirilmektedir. Bu ekilde blgede dank ve nfusa az olan topluluklarn kimliklerini Osmanllar sayesinde korumu olduklar gerei, dier Balkan halklarndan olan Rumenler ve Ulahlar tarafndan da kabul edilmektedir. Balkan corafyasnn dalk olmas blgede yaayan insanlarn hayat tarzna da tesir etmitir. 19. asrn balarna, Tepedelenli Ali Paann (Ali Bash Tepelen) blgedeki hakimiyetine kadar Arnavut halkn byk bir ksm, bilhassa gney Arnavutlukta ehirlerin dnda dalk arazide, dank bir ekilde yaamakta idi. Ali Paann zorlamalaryla ehirlere yerleme hzlanm ve sonraki zamanlarda belli bir toplumsallama ve ehirleme gzle grlr bir hl almtr2.
Ali Paann Arnavutlara, zellikle Suli Arnavutlarna yaptklarn Ahmet Mithad Efendi Arnavutlar ve Sulyotlar (1887) romannda tatl tatl anlatr. Bu roman Nuri Salam tarafndan Latin harflerine aktarlm ve Trk Dil Kurumu tarafndan 2002de Arnavutlar ve Solyotlar adyla yaymlanmtr.
2

Tepedelenli Ali Paa (Rum yaylmacl karsndaki sert tavryla anlr)

Yaz dilini ortaya karan en belirgin unsur devlettir. Roma, Bizans ve Osmanl hakimiyetinde yaayageldikleri iin Arnavutlarn bu anlamda bir resm yaz dilleri olumamtr. Devlet dili dnda yaz dilini ortaya karacak bir toplumsal hayat da yukarda temas edildii gibi blge insan iin ok elzem bir ihtiya olarak belirmemiti. Sadece okumu yazm Arnavutlarn sahip olduklar din, edeb birikimlerini kendi toplumlarna aktarma gayreti belli bir dnemden itibaren kendini hissettirmitir ki aslnda bugnk Arnavutann yazl ve estetik temellerini bu yaz dili ile balayan gelenek atmtr. Osmanl kltr havzasnda yetien bu Arnavutlar, iinde yer aldklar divan iiri geleneini kendi dillerine de tamaya gayret etmiler ve bylece 200 yl srecek olan bir edeb dilin olumasn salamlardr. Osmanl mnevverlerince divan iiri geleneinde Arapa, Farsa ve Trke divanlar tertip etmek yazl olmayan bir kurald, sra Arnavutaya gelince Arnavuta yazmak isteyen airlere bir de Arnavuta divanlar tertip etmek ihtiyac ortaya kmtr.

Naim Frasheri Qrbelaja iiriyle hatrlanr.

te bu edeb hareket, baz Arnavutlar arasnda kmsemek ve yok saymak gayesine matuf olarak Arapa beytten Trkelemi bir yap olan beytiler, Arnavutaya gemi ve Arnavutlarn syleyii ile beyteciler eklinde anlmaktadr. Baz Arnavutlar ise spanyolcadan mlhem olan Bonaklarn adlandrmasn rnek alarak Elhamiyado eklinde kavramlatrmaktadrlar. En son olarak da meseleyi olduu gibi kavramaya alanlarn adlandrmasyla bu dnem, slm Dnem Arnavut Edebiyat eklinde ifade edilmektedir. Arnavutann bir yaz dili olarak serpildii, ilk estetik ve sanatsal mahsullerini verdii dneme gelmeden nce szl ve ilk yazl mahsullerine bakalm.

QERBELAJA Ah e mjera un Fatimja, si nuk mund t ju tregoj Pr hidhrimin q kam n zemr, pr Husejnin un vajtoj. O ju njerz sa ju kam dashur, un dhe babi im Pejgamber Sa shpejt na harruat dhe devijuat, e fmijt e tan na maskruat. Pasha Zotin, pasha t vrtetn, pasha ty q e njeh Ehli Bejtin mund t ndien pr Qerbelan, prve lotit, mallit e dhimbjes pr ta. do hor i paftyr juve ju ka lnduar, barkun e Fatimes n mbrendi e helmuan. Ia pren gjymtyrt Imamve t Islamit, ia pren kokn e HUSEJN IMAMIT. Ah Zejnebe motr, thoshte Imam Husejni, e lshuam votrn dhe varrin e Pejgamberit. Kt nat kur dolm nga qyteti Medines, u dridh toka prreth varrit t nns Fatime. At nat edhe hna deshi t plciste, nga

dhimbjet q ndjeu pr birin e Murtezas At nat edhe toka deshi t glltiste, mushrikt e mallkuar pjelln e Hindas. Tr natn hecn e pastaj u afruan, te shtpia e Allahut mallin e larguan Se babi i Hasanit Ali Murteza, nga mbrendia e Qabs kishte ardhur n kt dynja. Vajtonte Qabeja si fmij i dshpruar, pr trishtimin q ndjen pr trimat e uruar. Q pr hatr t Muhamedit dhe pr hir t Mekes, ja msyn gyrbetit pr n rrugn e Kufes. Qerbelajadan bir blm

Halk Edebiyat ya da Szl Edebiyat

Eldeki metinlere bakldnda, Trk halk edebiyatnda olduu gibi Arnavut halk edebiyatnn da temellerinin asrlar nce atlm szl bir edebiyat olduu anlalmaktadr. Hemen her toplumda olduu gibi Arnavutlar arasnda da farkl bireysel ve toplumsal hadiseler iirlere konu olmutur. En nemlisi doum, dn ve lm gibi insan hayatnn en mhim duraklarnda mterek halk uurunun, toplumun ortak duygularn terennm ettii grlmektedir. Doum arklar (ninniler), evlilik arklar (dn, nian gibi merasimlerde sylenen arklar), atlar, hasret ve gurbet iirleri dnda, bizdeki gzellemeyle eleebilecek ak arklar, koaklamaya karlk olabilecek yiitlik, kahramanlk stne sylenen arklar, efsaneler, mitolojik ve destans arklar (zel olarak 1. ve 2. Kosova Sava hakknda sylenen arklar) ve ataszleri asrlar boyunca dilden dile yaylarak szlm ve incelmi metinler olarak bugnlere kadar ulamtr.

arklar ve halk danslar Arnavut kltrnn ipularn veriyor.

Ayrca alma hayatnda sylenegeldii iin i arklar eklinde adlandrlan ve aadaki gibi tasnif edilen zel alan arklar da mevcuttur: Arclk-balclk arklar, tarlada almay tevik eden arklar, hayvanclar tevik edenler, boronice meyvesinin toplamasnda sylenen arklar, iileri tevik eden deiik arklar.

Aada motmot arklarnda da temas edilecei gibi Arnavutlarn ilk halk edebiyat mahsullerinin putperest (pagan) dnemdeki din inanlarndan gelen davranlarnn ifade edilmesiyle ortaya kt anlalmaktadr. Bu metinlerin incelenmesi, Arnavutlarn tarih ncesi devirlerine ait baz bilgilerin ipularn ele vermesi asndan nemlidir.

Arnavutlarn pagan dnemine iaret eden bir alma. lirya kraliesi Teuta

Ataszleri Arnavutadaki ataszleri de dier dillerde olduu gibi anonim halk syleyiinin en zengin ve arpc ifadelerini yanstr. Ataszleri milletlerin yaam olduklar tarih hadiselerinden baz izler tar. Mesela, 1635te yazlm bir kitapta grlen ve daha eski bir tarihte sylenmi olan u atasz; Ku shkel turku,nuk mbin bar (Trkn ezildii yerde ot (yeillik) bitmez) o devri yanstan bir hususiyet tamaktadr. Ayrca bir baka toplumsal olay saylan, bugn Arbere diye adlandrlan talya Arnavutlarnn g ettii devirlerde sylenen u sz ; Liset bjn mkata, degat qajn (kavaklar gnah iler, dallar alar) gayet manidrdr. Her iki sz de Arnavutlarn yaad iki toplumsal hadisenin izlerini gnmze tamaktadr. Trk ataszleri ile Arnavut ataszleri arasndaki benzerliklerden hareketle, zaman ierisinde iki dilden tercme yoluyla birbirine geilerin olduunu sylemek mmkndr. Ayrca atasz olmasa da sigara ve kahve ilikisini ifade eden Kafe pa duhan si Turke pa iman (Sigarasz kahve imansz Trk (Mslman) gibidir szn burada analm. Mizah Arnavut halk edebiyat verilerinde mizah unsuruna rastlamak mmkndr. Bunun sebepleri arasnda ill ki halk zeksnn mtereklii bata gelir, ancak muhitin insan ftrat zerinde tesiri vardr anlayndan hareketle ok ar geleneksel kurallarnn, Enver Hoca rejiminin bile yok edemedii kan davalarnn, sert da yasalarnn hkm srd zamanlarda bile mizah kendini gstermitir. Mizahn evrensel dili Arnavutada da talamalarda bir ahs veya bir hareketi eletirirken kendini gsterir ya da sevgilisine hitap ederken tariz yollu ifadelerde mizaha bavurur:

Mori e mira floket e ngata / Shkurto pak sat doket qafa (Mori uzun sal gzel/ biraz ksalt, t ki ensen grnsn) bir baka misal: A ua Rushja ne saba kapi siten me bismilla Bismillahi mori site me dure tbardha ta kam ngjite Efsaneler Efsaneler; destanlar, masallar, halk hikayeleri, fabllar ve kssalar halk edebiyatnda karlalan dier metinlerdir. Mesel, guguk kuunun ho hikyesini ksaca dinleyelim: nceleri fakir bir kz ocuu imi. Erkek kardei ona kuku veya kuko diye seslenirmi. Bir gn erkek karde evden gurbete gitmi ve bir daha dnmemi. Kz karde de derdinden kendini kaybetmi ve Allah kendini ku yapmas iin dua etmi. Ta ki kardeini arayp bulsun. Allah duasn kabul etmi ve ormandan ormana uarak kardeini ararm ve yorulduunda da u drtl kendi kendine biraz da iini ekerek terennm edermi. Qyqe qyqe mana qyqe guguk, guguk kuzum guguk e bere zone tet vella kardeini bulmak iin ne yaptn qe there posi ka eer varsa seni keser gjakne ia pine kann ier mishne ia prene me thike? etini bakla keser Berat Kalesinin karsnda iki farkl da ktlesinin birinde zirveden aaya doru ok derin yarklar grlrken dierinde de dzlk ksmlarnn fazla olmasndan dolay baz yerlerindeki ukurlar belirgin olarak gze arpmaktadr. Bu iki coraf grnm, bir efsanede yle yorumlanr: Gzel bir kz olan Berat Kalesine ak olan iki kardein birbirlerini kl (yukardan aa grlen su yarklar) ve mancnkla (derin ukurlar) yaralayp ldrmlerdir. Ey Ruya sabah kalktn m? Bismilah de, elei al. Bismillah dedim, aldm elei Tertemiz elimle koydum.

Berat

Motmot arklar Arnavut halkbilimi ile uraan aratrmaclarn, ilk tespitleri, Arnavutlarn eskiden beri hayvanclk ve tarm ile megul olduklardr3. Bu arklar dier btn iftilik ve hayvanclkla uraan milletlerin syledikleri yllk arklar gibi ok eskidir. Bunlar, Trkiyede babozumu enliklerine benzer yllk rn kaldrma elenceleridir; kkleri insanlarn iftilik ve hayvanclk yapmaa baladklar zamanlara kadar uzand sylenebilir.

Kosova Arnavutlar

Asrlarn gemesiyle halkn kabul ettii deer yarglarna bal olarak bu arklarn ekil ve muhtevalar deimitir. Zamanla bu arklar ve putperestlik dneminden gelen birok adet ve bunlara bal zellikler kaybolur. Gnmze kadar ulaan Arnavut halk arklarnn kald devirlerden izler tad, putperest gelenein veya adetlerin anlamlarnn tamamen kaybolmu olmalarna ramen yaad, zaman iinde toplumun yaad deiimlere kout olarak arklarn da mhim deimeler geirdikleri anlalmaktadr. Ancak eski devirlerden tanan izlerin tesbit edilebildii arklarda o devirlerde yaayan Arnavutlarn toplumsal yaaylarna ve din inanlarna dair baz unsurlar szlerinde, ezgilerinde veya oyunlarnda barndrd grlmektedir.

evket Pllana, Studime Fush n T Folklorit, Piritine, 2004.

Farkl blgelerin benzer gelin damat oyunu

te bu motmot arklar; szl putperest ayinlerin kutlamas ile ilgili Arnavutlar arasnda var olduuna inanlan doast glerin, ve halkn bu glerle ilikilerinin toplumsal hayattaki tesirlerini yanstmaktadr. Ama daha sonralar tek ilhl din akidesinin kabul edilmesiyle, bu putperestlikten kalma ayinlerin bir gstergesi niteliindeki arklara iddetle kar klmtr. Motmot arklar ve ayinleri Hristiyanlk ve slmn kabulyle eski ekillerini koruyamayarak, yeni dinlerin kurallarna gre deiikliklere urayarak tannamayacak ekillere brnmlerdir. Ama yine de bugnk kutlamalarn merkezlerinde eski putperestlikten kalma baz zellikler bulunmaktadr. Bu eski inana gre; tabiatta ve gezegenlerde kuvvet olduunu dnp daima onlarn karsnda kendi zayflklarn hissetmiler. Bu putperest inantan arta kalan kaytlara gemi motmot arklar unlardr: Kngt e buzmit (buzm arklar), t bors s par (ilk kar), t dits s vers (yaz gnleri), t dallendyshes s par (ilk krlang) vs.

Kartal figrlerinin yer ald bir dans

Aslnda Arnavut halk arasndaki arklar bunlardan ibaret deildir, fakat kaynaklara daha ok slm devir unsurlarn kaydetmek ve bunlar aratrmak gibi bir gayret imdilik gzkmyor. Mmkn olsayd da slm dnem hi yaanmam olsayd gibi bir dncenin varl ortaya konan baz tavrlardan anlalyor. Ancak slm ncesi dnem aratrmalara konu olabilir eklinde ad konulmam bilimsel(!) bir kural kendini hissettirmektedir. Bilhassa Bektalikte bizdeki Alevlik gibi efsanev ahsiyetler retme veya var olan tarih ahsiyetler etrafnda efsaneletirme veya kelm- mnasibi ile sylersek menkbevletirme temayl ok fazladr. Tiranda bir kere katldmz nevruz enlikleri bu tr durumlara bal bana bir rnektir. Arnavutluk Bektalerine gre nevruz Hz. Alinin doum gndr ve o gn Bektalerin bayramdr; resm tatildir. Bu kutlamalar srasnda Dede eliinde ocuklarn seslendirdii bir Bekta arksnda sylenen: Mir se vin, mir se vin sultan- nevruz (=Hogeldin, hogeldin sultan- nevruz) Merhaba merhaba sultan- nevruz eklinde bir nakarat zihnimizde yer etmi. Bektalerin birtakm alglar eliinde rettii bu metinler halk edebiyatnn ok zengin hayal, ifade ve sz sanatlarn ihtiva ediyor olabilirler. Bunun dnda tekkelerde ve trbelerde yatan kiiler etrafnda gelitirilen ok zengin bir menkbev anlatlar manzumesi halk arasnda varln srdrmektedir. Bunlar arasndan ikisini ksaca burada zikretmeyi uygun buluyoruz. lki, gney Arnavutlukta yaklak 2000 metre yksekliindeki Tomor Danda bir trbede yattna inanlan Ali Abbas ile ilgili. nana gre Ali Abbas, Hz. Alinin ok yakn akrabasdr ve Kerbel vakas srasnda Tomor Dana gelerek krbasna su doldurur ve Kerbelda susuzluk eken Hz. Hseyin ve arkadalarna gtrr. Sonra da buraya gelir, vefat eder. imdi her sene austos aynda dnyann her yerinden Bektaler oraya gelir, kurban niyetiyle kuzu keserler, sonra da evirip yerler. kinci menkbe, Sar Saltkla ilgili, Akahisarda (bugnk Kruja [Kruya] ehri) Sar Saltk trbesi vardr, bu zat ehir halkn rahatsz eden, ekinlerini ve hayvanlarn yiyen bir ejderhay ldrerek halk byk bir beldan kurtarr. Sonra halk bu kiiye layk olduu hrmeti gstermez, hazret de kzar ve bir admda mezkr Tomor Dandaki Ali Abbas Trbesine gelir, soluklanr ve ikinci admda Korfu adasna giderek orada lr. Sar Saltkn bu iki admlk yolu ku uumu 500 km tutar.

Kruja

Bu tr halkiyat unsurlar pek inceleme konusu yaplmamaktadr. Daha ok Osmanl dnemi atlanmakta ve asl Arnavut kltr budur diyerek putperest dnem bilimsel inceleme alan seilmektedir.

lk Arnavuta Yazlar
Bu blm, geneli itibariyle, Robert Elsienin Histori e Letrsis Shqiptare adl eserinden derlenmitir. Dier Avrupa lisanlaryla mukayese edildiinde Arnavutann yazya en son geen dil olduu grlmektedir. 15. asrda Bellifortis adl bir evrakta Arnavutaya rastlanmaktadr. Bugn Pariste muhafaza olunan bu belge 1405 ylnda kaleme alnmtr. Aslnda askerlikten, askerlerin kuvvetlendirilmesin bahseden bu eser Konrad Kyrezer (1366-1405) tarafndan yazlm. Bu elyazmas eserin nceki blmyle pek alakas olmayan bir paras Arnavuta yazlm. Eski Arnavuta ile yazlan sekiz msralk bir iir Latin harfleriyle yazlp bu eserin iine konulmu. Bu iirde bir din ayinin yapl anlatlmaktadr. Bir erkek ocuun ergenlik ana gelmesinden duyulan znty dile getiren purtperest bir ayininin kayda geirilmi hlidir. lk anlaml Arnavuta nesir ise Pal Anjeli (1405-1470) tarafndan yazlmtr. skender Beyin yakn arkada olan bu ahs, mezkr yazda Arnavutlarn Katoliklii kabul etmediklerinden dolay duyduu znty dile getirmektedir. Bu tarihten yirmi yl sonra yazlan birtakm Arnavuta unsurlar da yle karmza kmaktadr. Toma Mediusi ve onun ada olan Covani Pika tarafndan Avrupa tiyatrosunun yeniden doduu yllarda Latince yazlan bir tiyatro eserinde, kahramanlardan birinin syledii arkda bir telin cmlesinin Arnavuta olarak yazld grlmektedir. Kaydedilen szlerin Sesin kslsn, azn kapansn eklinde bugn dahi kullanlan kfr ve hakaretlere benzedii mahede edilmektedir. Bir baka eserde Perikopeye ncili ad verilen 15 satrlk kk bir ncildir. Yunan harfleriyle yazlm Matta ncilinin evirisinden ibarettir. 15. asrda bir Alman seyyah olan Alfred von Harfin kk bir el kitab olarak hazrlad Almanca - Arnavuta bir eser karmza kmaktadr. Bu evrak da 1den 9a kadar olan saylar ile gnlk hayatta kullanlan iyi gnler, hayrl sabahlar gibi selmlama szlerinin kaydedildii ve toplam 42 kelimelik ok kk hacimli bir yadigrdr.

Gjon (Con) Buzuku ve (Arnavutluktaki) ilk Arnavuta eser 1555

Gjon Buzukunun yazm olduu eserin muhtevas iin yllk dualar ve zikirler eklinde bir sz sylenebilir. Bu eser Hristiyanln yaylmas iin gayret gsteren bir ahsn eseridir. Eserin dili, Arnavutann Gega azna mensup bir Arnavutadr. Buzuku ailesi kodra Glnn kenarnda, bugn Karada topraklarnda kalan bir sahil ehrinde yaam ve daha sonra Mslmanlardan kaarak Venedik ve talya ierilerine dalmlardr. Sz konusu eserin maalesef kapa ve ilk 16 sayfas kayp olduu iin eser hakknda ok fazla bir ey sylenememektedir.

Gjon Buzuku

Eser elyazmasdr ve o devir Arnavutasnn herhangi bir etki altnda kalmadan yazlm bir misali olmas asndan Arnavut dili ve edebiyat tarihi iin ok kymetli bir eserdir.

Yunan alfabesi ve baka hurufatla yazlm Arnavuta eserler:

(Elbasan ncili) drt incilden baz paralarn Arnavutaya evrisi olan bu eser, Arnavutann en eski metinlerindendir. Yunan hurufat ile yazlmamtr, belki de Arnavutann kullanld en eski yaz olarak kabul edilebilecek olan bu metin, Gktrk Abidelerinde kullanlan harfleri andrmaktadr. Bu metnin tek olmas ve istinsah tarihinin bilinmemesi, metinde kullanlan yaznn menei hakknda bir eyler sylemeye imkn vermemektedir. Ancak Kafkas blgesinde de Albanyann varl, buralarda Gktrklerin kulland harflere benzeyen harflerle yazlm birtakm metinlerin bulunmu olmas, bu corafyaya Kafkas blgesinden gelen ve bu tr farkl harfleri bilen baz insanlarn erken dnemde Arnavutay bu harflerle yazm olabileceklerini dndrtmektedir. Ayrca blgeye Karadenizin kuzeyinden srekli olarak dou kavimlerinin aknyla gelenler, buraya Orta Asya corafyasndan baz kltrel unsurlarn tanmasn salam olabilir. Bu runiksi yaz ile kaleme alnm metin dnda blgede Koman ve Kuman adnn birka deiik yerde yerleim yeri ad olarak kullanlmas, Arnavutluk Bektaliindeki ok belirgin amanc unsurlar, zellikle halk kltrnde gze arpan birok malzeme Arnavut-Trk yaknln Osmanllar ncesine tayacak farkl konular olarak aratrlmay beklemektedir. Bu zel hurufatn 40 tane iareti bulunmaktadr. 60 sahifelik bu eser Jon Viladimir Manastrnda Karl Topia tarafndan bulunmutur. Bu Manastrn yapl tarihi 1381dir. Lef Nosi (1873-1944) bu ncili yanmaktan kurtarmtr. kinci dnya sava srasnda Arnavutlukta birok tarih Ortodoks kilisesi tahrip edilmiti. Bu garip hurufat ile kaleme alnan eserin mstensihi Grigori Voskopjes (. 1272) olmaldr. nk mezkur ahsn o zamanda Ortodoks kilisisesinde ba rahiplik ve reticilik yapt, ayrca farkl ncil tecmeleriyle itigal ettii bilinmektedir. Mezkur ncilin de onun eserine eklenmi olduu tahmin edilebilir. Bununla birlikte Dimitri uterii, bu eserin yazar bir Totas papaz olmaldr, ama eseri ilk kez kaleme alan kiinin, yani mellifinin kim olduuna, bir papaz m veya baka bir ahs m olduuna dair elimizde kesin hibir delil bulunmamaktadr diyor4.

Yunan harfleriyle yazlm bir ncil

4

Robert Elsie, Histori e Letrsis Shqiptare, s. 94, ev. Abdurrahim Mftiu, Tiran, 1997.

slm Devir Arnavut Edebiyat

Aljamia ve Aljamiado Endls dneminde Arap harfleri ile yazlm spanyolca mnasna gelir5. Daha sonra Avrupadaki dier Mslman milletlerin Arap harflerini kullanarak oluturduklar edebiyata verilen addr. Bu terim baz Avrupa dillerinin tarihlerinde edeb bir devri ifade etmektedir. Tarihte zamanla Mslman olmayan halklarn dilinde de Arap harflerinin kullanld grlr. spanyolca, Portekizce, Franszca, Almanca, Yunanca, Lehe, Belarusa, Felemenke, Macarca, Latince, Bonaka, Srpa ve Arnavuta dillerinde Arap harfleriyle yazlm metinler bulunmaktadr6. Douda da Araplar dnda Arap harflerini kullanan ok sayda dil vardr, lkin bunlar iin elhamiyado terimi kullanlmaz.

Elhamiyado edebiyatnn klasik rneklerinden birisi: Yusufun iiri

elhamiyado terimi Arapa el-acemden bozularak ortaya km bir kelimedir. Buradaki acem Arap olmayan anlamna gelen acemden gelmektedir. spanyada Arapaya Elarabiyye denirken, Arapa dndaki dier blge dil ve lehelerine El-acemiyye denmitir. Geni anlamyla elhamiyado Arapa dnda ve Avrupa dillerinde Arap harflerinin bilim, iletiim ve edebiyat dili olarak kullanlmasyla ortaya konan metinleri ifade eden terimdir. Osmanl Devleti hakimiyeti altnda bulunan Balkan Yarmadas'ndaki Mslman toplumlar Trke, Arapa ve Farsa dnda kendi eserlerini anadillerinde fakat Arap harfleriyle yazmlardr. Osmanl hakimiyeti altnda gelien bu elhamiyado edebiyatlar zerinde mukayeseli almalar yaplmasyla ortaya kacak sonular dil, edebiyat ve sair alanlarda oluan etkileiminin hangi boyutlarda olduunu gsterecektir. Bu tr almalarn yaplabilmesi iin Trkiye niversitelerinden birinde bu alana matuf bir Osmanlca blmnn almas mhim almalarn yaplmasna imkn salayacaktr. Mesel, Bosnada "Elhamiyado metinleri ilk defa 17. asrn ikinci yarsnda yazlmaya balanmtr. Arnavutada ise 18 ve 19. asrlarda Arap harfleriyle bir edebiyat olumutur. imdiki baz Arnavut aydnlarn7 slm tesir altnda gelien Arnavut edebiyat diye ifade ettikleri bir edebiyattr. Arnavutada slm dnem edebiyat 3 kola ayrlabilir.
5

C. F. Seybold, Aljamia, MEB slm Ansiklopedisi, Eskiehir, 1997. Muhammed Hukoviten aktaran Nihat Krasniqi, Gjurm T Zanafills S Letersis Shqipe Alhamiado, Studime Oriantale, Pritine, 2002. 7 Nehat Krasniqi, agm.
6

1. Halk edebiyat: Halk arasnda oluan din muhteval metinlerdir. Daha ok Cercelez Ali, Muya, Halili, Arnavut Osmani, Musa Arnavuti, Ali Abbas gibi Mslman kahramanlar hakknda sylenmi efsanev metinler, iirlerle tekkelerde sylenen nefesler ve ilhler zikredilebilir. Bu metinlerde zellikle, Arnavutlar arasnda mehur olan ahslarn slm duyarlkla yeni kimliklerle efsanev varlklarn srdrmesi, Trk edebiyatndaki Ouz Kaann slmiyetten sonra Mslmanlatrlmasna benzemektedir. Bu tr metinlerde Arnavut halknn manev deimelerinin izlerini gstermesi asndan mhimdir. 2. Osmanl devletindeki farkl kltrel merkezlerde yetierek Trke, Arapa ve Farsa gibi lisanlarda eserler veren Arnavutlar. Bunlar arasnda Trklerin Trk, Arnavutlarn Arnavut sayd Pritineli Mesih, Dukakinzde Yahya Bey, Koi Bey, stanbul Darlfnunu dersimlarndan Hoca Tahsin gibi isimler zikredilebilir.

Hoca Tahsin

3. Haklarnda ok ciddi almalarn yaplmad, ama 200 yllk bir dneme yaylm, Mslman Arnavutlarn oluturduklar ve klasik Trk edebiyat izgisine yakn bir edebiyattr. 17. asrn ortalarnda balayp 20 asrn balarna kadar devam etmitir. Byle bir edebiyatn balamasn Robert Elsie, Arnavutann Latinceden kopmas kadar mhim bir hadise olarak grr8. Ancak Arnavut edebiyat aratrmaclar, slm renkleri tamasndan dolay bu edebiyata daima utanla ve nyargyla yaklamlar ve beyteciler diye keyf bir adlandrma yoluna gidip grmezden gelmilerdir. Arap harfleriyle eser telif eden ilk kii Muozade diye bilinir. 1720lerin banda yazd Fetvay Bana Mft Verdi adl Hz. Aliyi metheden iiri ile mehurdur: Ayan u beyan o salih / ta bra srr- Rahman -Sana apak olsun ey salih, bu srr Rahmandr. Bri himmet Hazret-i Ali / Ti ye sultan (m)bi glman9-Himmet et Hazret-i Ali, sen glmanlarn sultansn. slm dnemde eser veren ilk Arnavut sanatlar arasnda, Nezim Berati, Elmaz Borii, Mue Libohova, mer Begu, Tahir Nesibiu, eyh mer Karzii, Saidi, Turabi, Dervi Zlfikar Gjirokastra gibi adlar saylabilir. Eldeki eserlerin en eskisi 1700lerin balarna ait olsa da yaznn zelliinden bu edebiyatn balang tarihini 1650lere kadar gtrmek mmkndr. leride bulunabilecek yeni belgeler ve yaplan aratrmalar bu konuya k tutacaktr.

8 9

Bak, Robert Elsie, age s. 71, Nehat Krasniqi, agm.

pekli Molla Dervi ve Vasiyetnamesi Doum ve lm tarihleri bilinmemektedir. Baz almalarndaki tarihlerden yola klarak (1765-70 ile 1865-70 arasnda) yzyla yakn bir mr srd tahmin edilmektedir. Ona ait bir ilah bugn Gjakova ve pek taraflarndaki camilerde hl sal olarak okunmaktadr. Arap harfli ilk Arnavuta metinlerin din muhteval oluundan, okumu dindar Arnavutlarn kendi insanlarna slm dinini retmek gayesiyle Arnavuta yazmay tercih ettikleri anlalmaktadr. Bu durum, Trk dili tarihi iin de sylenebilir. 13. asrda yazlan ilk Trke eserlerin de Ksas- Enbiya, Siyer-i Nebi, Kssa-i Yusuf gibi din ierikli olmas meselenin anlalmasna k tutmaktadr. pekli Molla Dervi Vasiyetnamesine, Besmele, hamdele ve salvele ile balamakta ve sonra da, Me ndihm tPerendis /Kt nasihat e kom nis=Allahn yardmyla baladm bu nasihata Gjith sa turki e turkise /Rahmet i koft prgjithmon10.- Mmin ve mminat rahmet hep ebedi ola msralaryla asl iire girmektedir. Allahn en mkemmel dininin slm olduunu, Hz. Muhammede iman edip, saadete ulaarak cennete girmenin yollar anlatlmaktadr. Bu dnem iirinin en mhim ahsiyetlerinden biri Nezim Frakuladr. Divan u msralarla balar: Bismillahi nisa divan/ Pr sevda tnde ya Mevla=Bismillah deyip baladm divanma /senin aknla ya Mevla Pr Muhammed Mustafan/ Zemra rrate ya Mevla11- Muhammed Mustafa iin Vurdum kalbime ya Mevla Bu giriten sonra Nezim Frakula Nezimi se do sefan/ Yepi cefane ya Mevla (Nezim istemez sefay, ya Mevla ver cefay) diye tasavvuf ileye talip olduunu ifade etmektedir. Nezim Frakulann adnn ne olduu da tartlmtr, fakat o divannda bir msras Trke, bir msras da Arnavuta olan bir beyitte: Benim mahlasm Nezim'dir /Emrin e kam brahim eklinde, bir msra Trke ikincisi Arnavuta olan bir beyitte adnn brahim olduunu sylemektedir. Baka bir air olan Muhammed ami de bir iirine yle bir hamdele ve salvele ile balar. Hamd e kr pa nihayet /Zotris Perndis-Nihayetsiz hamd u kr olsun Rabbimize Edhe salavat edhe selam/ Prmbi hazretn Muhammed Peygamberimize
12

-Salat ve selamlar da Hazret-i

Bu airler slm hassasiyetlerle hareket etmi ve eserlerinde genellikle din konular ileyerek Mslmanln Arnavutlar arasnda derinlemesine yaylmasna vesile olmulardr. Onlarn iir dnyasna girebilmek iin Arap, Trk ve Fars edebiyatlarnn ortak mazmun ve remzleri dikkate alnarak bu iirler okunmaldr. Bu lisanlardaki iirlerle slm devir Arnavut
Abdullah Hamiti, Poezia e Beytexhinjve-Ndikimet Oriantale Islame Dhe Trajimi I Saj, Seminari Ndrkombtari Pr Gjuhn,Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Piritine 2003. 11 Abdullah Hamiti, agm. 12 Abdullah Hamiti, agm.
10

iiri arasnda ok benzerlik vardr. ledikleri temalar da ranllar ve Trkler arasnda yzyllar boyu ilenmi temalardr. Bu airler o havay teneffs ederek yetitikleri iin iirlerini o haleti ruhiye ile yazmlardr. Birok air zaten bir tarikata mensuptu. Arnavutluk edebiyatnda slm etki ile oluan bu 200 yllk edebiyatn bilinen dier mahsullerine rnek olarak unlar zikredilebilir: Muizdenin Arap harfleriyle Arnavuta olarak yazd Kasidesi, Beratl Nzimnin (. 1760) ikisi Trke, biri Arnavuta divan, Beratl Sleyman Nibnin (. 1771) bir ksm bestelenmi ve gnmzde bile sylenen lirik iirlerden meydana gelen divan, lgnl Hfz Ali Rznn Trke kelime ve deyimlerin Arnavuta tercmesi olan Badul-mukatar, manzum olarak kaleme ald Acbl- manzar adl Trke-Arnavuta ve bunun karl olan Garbul-mebsar adl Arnavuta-Trke lugatlar ile Mevld i; Tahir Efendi Popovann Arap harfleriyle 1835te stanbulda baslan ve ilk Arnavuta iir kitab olan Vehbiyyesi (bu eser 1907te Sofyada ve 1960ta Pritinede Latin harfleriyle neredilmitir); Molla Ramazan kodrann lmihali, manzum Risale-i Sfiyyesi ve Nashatd-dn f hfzil lisn; Konsipoll Mehmet mnin (.1844) Ysuf ile Zleyhs; Bekta Dlb Fraernin Fuzlnin Hadikats-sedsn gemek iin yazd ve 1842de bitirdii 56.000 beyitlik manzum el-Hdiks; ahn Fraerinin Muhtarnmesi Arnavut dilinde Arap harfleriyle yazlm eserlerdir. 1879da Osmanl-Avusturya savana katld bilinen ve Trhu brhima Hcer ve Sre, Sret ile Arnavuta yazlan ve 204 beyitten oluan Mevlidin yazar Hasan Ziko Kanber, el-lahiyyat ve nuktatl beyn adl eserin airi eyh Yuns (. 1909), Beratl Sleyman Ramazan, Trk edebyatnn tesiriyle eserlerinde Arapa, Farsa kelimelere ok fazla yer vermitirler13. Ayrca kendi gelitirdii Arap hurufatyla Arnavuta bir Mevlt yazan Hafz Ali Ulinaku bu halkann son temsilcisi olarak zikredilmelidir14.

Hafz Ali Ulqinaku

Bunlar dnda Enver Hocann dini yasaklamasna kadar Arnavutlukta ciddi bir din yayn faaliyetinin varl dikkati ekmektedir. Hafz Ali Kora (Glistan Arnavutaya tercme etmitir), brahim Dalliu (mr vefa etmedii iin Araf suresine kadar getirebildii Arnavuta tefsiri ile mehurdur), Hafz Mahmut Dai gibi ahslarn din literatre katklar zikre deer.

13 14

Mustafa Bilge, Arnavutluk TDV slm Ansiklopedisi, 1. cilt. slam Dizdari, Etika, S: 1-2 Tiran.

Arnavuta mealli bir Kuran- Kerim

Son Osmanl aydn ise Beratl Vecihi Buharaya adnda bir Arnavuttur. Trke, Arapa, Farsa, talyanca, Franszca, ngilizce ve Almanca bilen ve ark edebiyatlarna son derece hakim bir zat olduu hlde Enver Hoca rejimi onu birtakm esnaf dkknlarnda mterilere bilet kesmekle grevlendirmitir. Glistan, ehnme, Tahayylt gibi ark edebiyatnn ok mhim eserlerini Arnavutaya kazandrmtr. Ayrca 13-15. asrlarda kaleme alnm Arapa ve Farsa yz adet eseri istinsah etmitir.

Risale

Frasheri Kardeler ve Mill-Romantik Edebiyat

Frasheri kardeler olarak bugn Tiranda Gzel Sanatlar Mzesinin nndeki parkta bstleri dikilmi olan Abdl (siyaseti), Naim (air) ve Sami15 (dnr, dilbilimci) Frasheri kardeler Arnavutlarn mill uyan hareketlerine eserleriyle kuvvet vermi insanlardr. Babalarnn vefatndan sonra Frasher kasabasndan bugn Yunanistan snrlar iersinde kalan o dnemde Yanya vilayeti olan ehre gelirler. Abdl Frasheri (Abdullah Hsn 1839-1892) en byk karde olan Abdl, sekiz ocuklu bir aileyi geindirmek iin Osmanl idaresinde bir memuriyet kazanmaya gayret eder. Nihayetinde Yanyada gmrk mdrlne tayin edilir. O sene Meclis-i Mebusana da vekil olarak seilir.

Abdl Frasheri

1877de stanbula geldikten sonra en kk kardei olan Sami ve dier birok Arnavut ile birlikte stanbulda Arnavut Cemiyetil slmiyesi adnda Arnavutlarn haklarn korumak amacyla bir dernek kurmutur. Temel gayeleri Osmanl idaresine bal zerk bir Arnavutluk idi. Hususen Srplarn, Bulgarlarn Karadallarn kendi zerkliklerini kazanmalar, Abdle ayr bir gayret vermitir. 1878 hazirannda toplanan Berlin konferansnda Romanya, Srbistan, Karada ve Bulgarlarn zerklikleri konuulmu, fakat Arnavutlar o vakit Osmanl devletinin en mhim unsurlarndan ve gerek asker, gerekse sivil brokraside ok etkin olduklarndan ad geen konferansta Abdl ve arkadalarnn bu eit duygular pek fazla ele alnmamtr. Osmanl topraklarnn paralanmas sz konusu olduu vakit Arnavutlarn ekseriyeti birleme duygusu ile hareket etmeye almlardr. 10 haziran 1878de btn Arnavutluktan gelen delegeler Prizrende birlikte yrtlecek ve uyulacak bir siyaset zerinde antlamaa varmlardr, mezkr antlamann maddeleri yle idi: a) Srplara, Karadallara ve Yunanllara egemenlik verilmeyecek, b) Srplarn Arnavutlardan zorla ald topraklar geri verilmesi istenecek, c) Osmanl iinde zerklik istenecek,
15

Trkede emsettin Sami olarak bilinen kiidir.

d) Vergilerin kaldrlmas ve silah altndaki Arnavutlarn terhis edilmesi iin gayret edilecek.

Prizren toplantsnn yapld ev bugn mze olarak kullanlyor

Osmanl Devletinin Balkanlarda tutunamayacan gren Sultan 2. Abdlhamid Hann, burada Mslman bir devletin kurulabilmesi iin mstakil bir Arnavutluk fikrinin olumasna gayret gsterdii ve Prizren Birliini el altndan destekledii kanaati yaygndr. Nitekim, Arnavutluk Devlet Arivinde grdmz, Abdlhamid Hann Arnavut cemiyetlerinden birine 100 Osmanl Liras ba yaptn haber veren bir telgraf bunu dorular niteliktedir16. Bu tarih toplantnn ardndan Abdl Arnavutlukta Yunanlara kar kuvvet toplamaa balar. Daha sonralar Mslman Arnavutlar, Bektailer, ve Ortodokslarla yaplan toplantlarda Prizren kararlarn kabul ederler. Prizren beyannamesini daha sonra Sami Tercman- arkta neretmitir. Abdl yurt iinde olduu gibi, yurt dnda Avrupal, devrin tabiriyle dvel-i muazzama nezdinde de gerekli teebbslerde bulunmay ihmal etmez. Berline, Parise Viyanaya ve Romanyaya urayarak yaplacak byk hareket iin yardm talebinde bulunmutur. Ayn tarihlerde 1879da stanbulda Cemiyyet-i lmiyye-i Arnavudiyye (Arnavuta Matbaa Dernei) kurulur, bir yl sonra, 1880de Ergiride (bugnk Gjirokastra) Abdln tesiriyle Arnavutluka zerklik program iyiletirilmitir. Abdl, bu faaliyetlerin hepsinde bizzat bulunamaz, nk Abdl zerinde youn bir bask kendini hissettirmektedir.
16

Arnavutluk Devlet Arivi, D.160- Telgraf nr: 4909-40- 16 Austos 1324 Manastr'da Arnaud Kulub azas daimesine Telgrafnameniz mansur- li cenb- Hilafetpenah olarak 100 lira ihsan buyurulmu olduunu ve keyfiyetin Hazine-i Hassa-i hne Nezaret-i Celilesine tebli edildiini Emr-i Fermn- Hmyun- Mlkna beyan ve iar eylerim. 16 Austos 324 (1908) Ser-Ktib-i Hazret-i ehriyar Ali Cevad

Bir sre sonra Prizrene geri dner ve geici meclisi kurar. Kosova ve Makedonyann bir ksmn iine alacak bir ynetim dnmektedir.

Daha sonra skp Mutasarrfn devirerek ynetimi ele geirir. 1881 nisannda blgeye gnderilen birlik ayaklanmay bastrr, Abdl Arnavutluktan talyaya kamaya alrken Gazi Osman Paa ve askerleri tarafndan yakalanr. Mebbet hapse mahkum edilir, drt sene yattktan sonra yine Gazi Osman Paann yardmyla affedilir. Bir sene sonra da lr. Abdln edeb bir ahsiyeti yok ama daha kk dier iki kardei onun vermi olduu siyas mcadelenin kardelerinin edeb ynlerinin anlalmasnda nemli bir yer tutaca tartlmaz.

Naim Frasheri: (1846-1900)

Naim Frasheri

Arnavutlukun mill airi olarak kabul edilen bu ahsiyet ocukluunu Frasherde geirir, Trke, Arapa ve Farsa eitim alr. Daha sonra Yanyaya gider ve orada Zosimea Yunan okulunda Yunanca, Franszca, Latince, dillerini de talim eder. Daha sonralar Bekta tekkesinde manev eitim alr ve kendi gayretiyle daha nce

Abdl Bey Frasherinin Avrupaya gidiini anlatan liriklerden iki rnek balad ark lisanlarn renmeye devam eder. Yanyada okulu baaryla bitirir ve alm olduu iki tarafl eitimle Osmanlnn 19. asrn sonunda yetitirdii aydnlarndan biri olur. Daha sonra bir sre stanbulda bulunur, bu arada Farsa dilbilgisi kitab olan Kavaid-i Frisiyye adl almasn bastrr. Salk sorunlar yznden tekrar Arnavutluka dnmek zorunda kalr. nceleri Beratta memur olan Naim, daha sonralar salk sorunlarna zm bulmak amac ile Avusturyaya gider. Bu sralarda Viyanaya yapt bir ziyarette skender Beyin klcn grr. 1882de Abdl abisinin yakalanmasndan sonra, stanbulda bulunan Samiyle birlikte Arnavutlarn haklarn koruma dernei ve Arnavuta matbaa derneinde birok eser yaymlayarak Arnavut bilincinin ve mill hareketin kitlesellemesinde mhim rol oynarlar.

Naimin baslm yirmiden fazla eseri bulunmaktadr. Bunlarn drd Trke, biri Farsa, ikisi Yunanca, onbei ise Arnavutadr. O zaman eserlere uygulanan sansrlerden dolay Naim eserlerinde kendi adn kullanmaktan ziyade NHF veya NH eklinde ksaltmalarla kitaplarn nerediyordu. Eserlerin neir tarihleri: htarat ve Kefiyat, 1881 Shpikje dhe Zbulime (= Tespit ve Tehis), 1881/1882 Fusl-i Erbaa, 1883, stanbul, (Franszca bir kaynaktan esinlenerek hazrlam hikyeler) Tahayyulat, 1884 (200 sahifelik Farsa iirler) lyada, 1886 (bu eseri Trkeye ilk tercme eden Naimdir) Arnavutlarn Gerek stekleri, Bkre, 1886 (Yunanca yazlm ve Yunanllarn Arnavutlukun gneyinde sadece Yunanca eitime izin vermek suretiyle neler yapmak istediklerini anlatan bir iirdir) Ak, 1895 (Sekiz iirden mteekkil bir eserdir, Yunancadr bu eserde onlarn kltrlerini ne kadar iyi tandklarn belirtmek ister) Naimin 1880lerde Arnavuta yazmaya balad grlmektedir. Arnavutluk adl eserin yazma nshalar, hususen Romanyada Arnavutlar arasnda elden ele dolamak suretiyle yaygnlk kazanmtr. Bu eserde milliyetilik, Arnavutlarn eski kahramanlklar, kendi lisanlaryla eitim yapmalar gerektii ve mill hisleri uyandracak sair konular ilenmitir. stanbulda yrrlkte olan sansr, Arnavuta eserlerin baslmasna izin vermedii iin eserler Romanyada baslmaktadr17. Naim, ilk mektepler iin ierisinde ocuk iirleri bulunan bir kitapk bastrr. Ayrca herkese bilinen iirlerini burada kitap olarak tab ettirir. Yukarda zikredildii ekliyle milliyetilik ve memleket hislerini terennm eden bu iirler ksa zamanda Arnavutlarn arasnda hzla yaylr ve toplumun byk bir ksmnda makes bulur. Naim, iirlerinde ehir hayatnn skclndan ve yksek dalarn, yaylalarn, kylerin o ferah hayatndan hasretle bahseder. stanbulun yorucu kalabalndan bkmtr. Burada Abdlhak Hamidin Sahradaki iirlerini hatrlamamak mmkn m, o da En byk zevkim, midim, neem Krda seyran idi, her gn, her dem eklinde ehirlerin dndaki hayata duyduu zlemi dile getirmektedir. Sahrann neir yl 1879 olduuna gre Abdlhak Hamid, romantizmiyle Namk Kemali olduu kadar Naimi de tesiri altnda brakmtr.

Abdlhak Hamid

Romanya, hem Arnavut milliyetileri, hem de ttihatlar iin bulunmaz bir nimettir. nk stanbuldan kap Romanya tbiyetine geen Dr. brahim Temo Romanyada ok etkin biridir. Ayrntl bilgi iin bak: kr Haniolu, brahim Temo, TDV slm Ansiklopedisi.

17

Naimin vatan sevgisi ile imtiza edilmi bu iirinden baz rnek msralar aaya alyoruz: Ey Arnavutlukun dalar ey uzun kavaklar gece gndz dndm ieklerle dolu geni bayrlar .......................................... Sen ey Arnavutluk sen Arnavut ismini vermekle beni ereflendirdin Kalbimi ak ateiyle doldurdun Ey Arnavutluk ana ben sana hasretim akn kalbim asla unutmaz Yaz Glleri adl iir kitabn 1890da Bkrete bastrr. Bektailik ve Fars iirinden ald duyu ve ifade ekillerini vatan sevgisiyle birletiren Naim, mill ahsiyetin ekillenmesinde mhim rol oynayarak mezkr kitabnda (Hayat, Gemi Zaman, Gnl, ncil ve Bizim Dilimiz vs.) yeni bir felsef yaklam getirmitir. Buradaki vatan temasnn olumasnda yakn tarihlerde Trk edebiyatnda Namk Kemlin ayn temalarla ne kadar etkili olduu gzden uzak tutulmamaldr. Naimdeki vatan fikrinin olumasnda Namk Kemlin etkisi aratrlmas gereken bir husustur. 1894te Romanyada (Cennet ve Uan Szler) adl iir kitabn ve e zamanl olarak ahlak bir kitap olan Dersi nereder. Bu eserlerinde eski zamanlardaki din deerlere bal (putperest) Arnavut kahramanlarn vc ifadelere rastlanr. ki yl sonra Homerostan lyaday bu kez Arnavuta yaymlar. 1898de 11.500 msralk ve en byk eseri saylan destan tarz skender Bey Tarihi adl manzumeyi yaymlar. Bu eser, 1895-1898 yllar srsnda kaleme alnm olmaldr. Bir bakaldr simgesi olarak yeniden retilen skender Bey karakteri Arnavut halknn mill birlik hareketine ekilmesinde kullanlan bir tarih aktrdr. skender Bey, 2. Murada rehin olarak verilir ve medreselerde yetiir, aslnda Osmanllarn, bilhassa Fatihin Avrupaya yryne uzun yllar mani olduu iin Hristiyan Avrupada, hususen Fransa ve talyada yar kutsal bir kiilik olarak kabul edilir. Naimin bu eseriyle balayan srete ve daha sonraki dnemlerde Mslman Arnavutlar Osmanl gemiinden soutmak ve hemen sadece Trklerin tekiletirilmesi ile ina edilmeye allan Arnavut kimlii iin tarih bir karakter olarak yeniden retilir ve Osmanllktan soyutlanarak icat edilen kurgusal tarihte ba kahraman olarak yerini alr. Osmanl tarihinde Paa olan ve says yzlerle ifade edilen ok sayda Arnavut varken, saylar belirsiz beylerden bir tanesinin bylesine ne karlmas ok manidardr. Aslnda bu ynyle hemen ayn dnemde, Ziya Gkalpin ban ektii bir blk aydnn Osmanl Trkleri iin de slm ncesi Trk tarihi bir kurtulu reetesi olarak takdim ettikleri dnlrse, ii ie gemi iki halkn birbirinden kopartlarak nasl en uzak ulara savrulduklar grlebilir.

Halbuki Balkan Savalarnda ok mhim drt kaleden (kodra, Yanya, Selnik ve Edirne) ikisinin kumandan Trk, ikisinin de Arnavut idi.

kodray Hasan Rza Paa Mdafaa etmiti

Naim, skender Bey Tarihinden sonra, Kerbel adl ilik retilerinin konu edildii bir eser daha nereder. Bu eserde herhangi bir karakter ne kartlmaz Naimde hayli esnek bir Bektailik anlay vardr. Bunda belki de ocukluk dneminin etkisi vardr. slm deerler ve seviliin terkibiyle mill ittifaka kuvvet verilebileceini zikretmitir. Bektailik Arnavut kltrnn gizlilikten kurtularak yaylmasna ok hizmet etmi ve bugn, resmen Arnavutlukun din topluluklarndan biri olarak kabul edilmektedir. Bektalii Arnavutlarn dini olarak grme temayl de kaynan Naimden alr. Naimin dili edeb adan ele alndnda bugn kabul edildii gibi mill air unvann karlayacak kuvvette olmayabilir. Ama iirlerinde iledii siyas, toplumsal, felsef ve din meselelerin ilk olmas Arnavutlarn mstakil bir devlet kurabilmelerinde baat bir rol oynamas bakmndan bu unvan ok da sebepsiz saylmaz. Frasheri kardelerin ncs olan Sami, daha ok Trke ile megul olmu ve Trk dili edebiyatnda byk eserlere imza atmtr. Bu yn Trk edebiyat tarihlerinde uzun uzun anlatlr. Arnavuta asndan bakldnda da Abdl ve Naim beylerin yaptklarn tamamlar mahiyette almalara mtevaz katklarda bulunmutur.

Sami Frasheri

Kardei Naim Bey ile birlikte 1884'te stanbul'da ilk Arnavuta dergiyi karmaya balamtr: Drita (aydnlk/k). Bu dergi say kar. kili daha sonra Dituria (bilgi/bilim) adyla 12 say sren bir dergiyi yaymlar. Ayrca, Abetare e Gjuhs Shqip (Arnavut Abecesi) adl kitab ile bugnk Arnavutada kullanlan harflerin ilk eklini dizgesel olarak ortaya koymutur. Bu kitap da sansr sebebiyle Bkre'te, Drita Dernei tarafndan, S. H. F. (emseddin Halit Frasheri) imzasyla neredilmitir. Yine ayn yl ierisinde, mezkr dernek tarafndan Bkre'te Sami'nin Shkronjtore e gjuhs Shqip (Arnavuta Dilbilgisi) adl eseri yaymlanr. Deshkronje (corafya) adl eseri de bundan iki yl sonra Bkre'te, bu kez Dituria dernei tarafndan baslr. Sami, bir dnr ve dilci olarak bu katklar yaparken Osmanl snrlar dndaki ttihat ve Terakk temsilcileri ve Arnavut milliyetileri ile de temas halindedir. Ayrca 1887'de Grice'de (imdiki Kora) alacak ve eitim dili Arnavuta olacak okula izin alnmasna da katkda bulunmutur. Trkede Besa Yahut Ahde Vefa adyla bilinen eseri Arnavutada Besa adyla yaymladndan Arnavuta ilk tiyatro eseri yaymlayan kii olma unvann elde eder. Bkre'te yaymlanan ve Arnavut milliyetiliinin manifestosu kabul edilen Arnavutluk Neydi, Nedir ve Ne Olacak? adl kitabn kime ait olduu tartma konusudur. Bir kesim Sami'ye ait olduunu iddia etmektedir. Bilhassa Trkiye'de, Saminin Trk milliyetisi olduunu kabul eden evreler ise bu eserin Samiye ait olduu grne iddetle kar kmaktadrlar18. Trkiyede bilhassa Sami Trk evrelerle ok sk temas hlindeyken, bir taraftan da Arnavut milliyetiliinin oluumunda ok etkin rolleri olan kardelerine yardm etmesi, ttihatlarla ilikisi srerken bir taraftan da Saraya yakn durmas -ie gitmedii hlde maan alabilmektedir- vs. konular zihinlerde birtakm suallerin olumasna sebebiyet vermektedir. Arnavut edebiyatna dorudan olmasa da, yaptklar ak veya rtk faaliyetlerle byk katk salayan iki Ohrili, brahim Naci (Dervi Hima) ve brahim Temo zikredilmesi gereken dier isimlerdir. Romantik akma talyadan bir Arnavut yazar ve airini de eklemek gerekir: Zef Serembe, 6 Mart 1844'te, Kalabriya blgesinde (izmenin burnu) doar, 1883'te Cosenza'da "talyanca iirler ve Arnavuta'dan evrilmi arklar" adl eserini yaymlar. Yazar, 1886'da
18

mer Faruk AKN, emsettin Sami, MEB slm Ansiklopedisi, Eskiehir, 1997.

Sicilya'ya gider ve burada, Arberelerin (Arnavutluk Osmanl hakimiyetine geince talyaya g etmi Arnavutlara verilen isimdir) yaadklar blgeyi gezer. 31 Mart 1887'de, Giuseppe Schiro'nun sahibi olduu, "Gen Arnavutlar" dergisinde bir iiri yaynlanr. Ele avuca smaz biridir, Brezilya, Amerika ve Arjantine gitmitir. 1901 ylnda Arjantinde lr. Eserlerini talyanca yaymlam olmasna ramen Arnavutluk Arnavutlar ile Arbereler arasndaki balarn kuvvetlenmesinde aba gstermitir. 2. Abdlhamid in son zamannda Arnavut hareketinin en dikkate yn simas, Konitsal Faik Bey (d. 1874) idi. Bir mddet stanbuldaki Mekteb-i Sultande okur, sonra Avrupada tahsiline devam etmek iin Trkiyeden ayrlr (1895) ve Avrupada Thrang Spiro Bey namn alr ve faaliyetlerini srdrr. Bilhassa Dituria cemiyetinin yardm ile 1896da tesis edilip, Arnavuta, Franszca bazen de Trke olarak neredilen Albania adl bir derginin idareciliine geer. Bu dergide, mill duygular ihtiva eden birka roman neretmitir. Daha sonra bu mecmuadan baka, 1899-1902ye kadar Brkselde, gnn haberlerini nereden, yalnz Arnavuta, Kk Albanya adl bir ikinci dergi daha karmtr. Faik Konitsa, Toska ve Gega (kuzey ve gney azlar) lehelerini birletirmek ve yeni kelimeler icat etmek suretiyle; milletine geni bir edeb lisan vermek emelinde idi19. Banda bulunduu derginin basld sokaa Brksel Belediyesi Arnavutluk Soka adn vermitir. 1902de Faik Bey Londraya gider ve orada 1902-1909 senelerinde Albaniay karr. O srada Amerikaya geerek, Bostonda Dyelli (gne) adl mhim bir Arnavut gazetesi kurar, bu gazete yaymn 1940lara kadar devam ettirmitir. Washingtonda tahminen 15 yl, Arnavutluk elisi olarak hizmet vermitir.

Faik Konitza

1908den sonra ismi anlmaya deer bir baka Arnavut edibi de Gjyerg (Cerc) Fishtadr. Bu zatn asl ismi Zeftir, Fishtada domutur. 24 ubat 1894te, Arnavutlukta 40 yldan beri asl Arnavut olan ilk Katolik rahip olur. Hilli Drites (Yldzlar ve Ak) adl mehr edeb ve ilm Arnavut mecmuasn kurarak, Arnavut milliyetiliinin halk arasnda yaylmasn salayan iirler yazmtr. Kuzey Arnavutluk, Avusturya ve Macaristan ordular tarafndan, 1916dan 1918e kadar igl edildii srada, Fishta kodrada tedrisatn Arnavuta yaplmasn salar.1919da Paris sulh kongresinde Arnavut murahhas heyetinin umum katipliini yapmtr. 1921de ilk Arnavut meclisinde kodra vekili ve meclis bakan vekili olmutur. Balkan antlamas toplantlarna (1930da Atina ve 1931de stanbul), Arnavutluk temsilcisi olarak itirk eder. 1939da talyann Arnavutluku ilhak zerine, Fishta talyan akademisi zlna seilir. 69
19

Karl Sssheim, Arnavutluk, MEB slm Ansiklopedisi 1. C., Eskiehir, 1997.

yandayken 30 Ocak 1940ta kodrada lr. Fishta, Naimden sonra, en byk Arnavut edibi saylmtr.

Gjergj Fishta

Mstakil Arnavutlukun tarihi asndan ve Arnavut kltrn 20. asrn balarnda temsil eden en mhim kiiliklerden biri de Fan S. NOLdir. 06.01.1882'de Edirneye bal briktepe'de domutur. Edirne Rum Lisesini bitirmi ve ardndan Amerikada tp, astronomi eitimi almtr. Bu sre zarfnda bu lkede birtakm Arnavut derneklerinin kurulmasnda etkin grevleri olmutur. Dnya edebiyatnn birok eserini Arnavutaya kazandrmtr. Arnavutluk Ortodoks Kilisesinin ilk barahibi ve Arnavutluk'un ilk bapiskoposudur. Arnavutluk'un Milletler Cemiyetine ye olmasnda ok nemli katklar olmutur. 1924 ylnn Haziran ayndan, ayn yln Aralk ayna kadar lkesinin babakanlk grevini yrtmtr. 1. Dnya Harbinden sonra ve Ahmet Zogudan nce Arnavutlukun devlet olarak tekiltlanmasnda ok byk katklar olmutur. Fan S. NOL, Din adaml, yazarlk, filozofluk, akademisyenlik, ve siyaset adaml vasflarn bnyesinde toplamtr.

Fan Noli (Trk aleyhtarl ile de bilinir)

Arnavutlar arasnda eser nereden ilk kadn yazarlar; Sultan Hamid adl romanyla mehur Kadriye Hanm20 ve 1917 Adana doumlu olan ve Gjirokastrada halk azndan yapt derlemelere dayanan Si me thot nnua plak Yal Annemin Syledikleri, sa utunt jeta Hayat Nasl Geti, Rreth vatrs Dnyann evresinde kitaplar ile tannan Musine Kokolaridir. Musine Kokolari, Birlik bakan Seyfullah Malova tarafndan 1945 ylnda Arnavut Yazarlar Birlii yeliine davet edilir. nceleri, acemilii dneminde, Arnavutluk Sosyal Demokrasi Partisinin yayn organ Zri i liris zgrln Sesi gazetesinde faaliyetlerini srdrr. 1946 ylnda Seyfullah Malovann tutuklanmasyla birlikte Musine Kokolari de tutuklanp asker cezaevine kondu; sabotajc ve halk dman
20

Karl Sssheim, agm.

suuyla 20 yl hapse mahkum edilmitir. Bundan sonra hayatnn 18 yln Burel ehrindeki bir tecrit kampnda, hapishane okulunda ok zor artlar altnda alarak geirir. Buradan 1964te ayrlr ve rejim tarafndan bir kasabada sokak sprgecisi olarak altrlr. Her gnn sonunda genliinde derledii hikyelerdeki din ve siyas grleri yznden acmaszca zulmedilir. 1983 senesinde kanserden lr.

Musine Kokolari

Komnist Dnem Edebiyat

Blgede 2. Cihan Harbine kadar bir belirsizlik hakimdir. Kosova ve Makedonya Srbistan Krall ynetiminde iken Arnavutluk Fan Noliden sonra iktidara gelen Ahmet Zogu tarafndan krallk hline dntrlmt21. Ancak Krallk uzun srmez ve 1939da talya lkeyi igal eder. 1944 senesinde igalin sona ermesinden sonra lke ynetimi partizanlarn eline geer. Bu kemeketen edeb faaliyetler de nasibini alr. Partizanlarn iktidara gelmesiyle propagandist bir edebiyat balar. Enver Hoxhann (Hoca) lkeyi demir yumrukla ynetmeye balamas ile birlikte basn yayn ve sanatsal faaliyetler zerinde ok youn bir sansr balar. Haliyle bu dnem edebiyat iin muayyen basmakalp ifadeler dnda bir eyler sylemek zordur. Rejimi vmeyenler veya eletirel yaklaanlar kar devrimci kabul edilip youn basklara tabi tutulmakta, hapishaneler, srgnler ve zaman zaman da akbeti mehul kayp vakalar sradan hadiseler hline gelmektedir. Netice itibariyle bu dnemin tek sanat akm toplumculuk, toplumsal gerekcilik vs. olacaktr. Bu artlar altnda uzun yllar ok kat bir sosyalizm uygulamas altnda yaayan Arnavutluk sanatlar rejim basksyla "propagandist edebiyat veya parti edebiyat"n ne karacak biimde eserler ortaya koymu veya koymaya mecbur braklm olduklarndan bu dnem edebiyat hayli ksr kalmtr. Parti izgisine yaklamadan rn vermeye alanlarn banda Petro Marko gelmektedir. 1958 ylnda propagandist izginin dna karak Hastala Vista adl romanyla farkl bir soluk olmaya, farkl bir yol amaya gayret eder. Hemen ardndan Quteti I Fundit (Son ehir) adl roman yaymlanr. Ama rejim daha fazla ileri gitmesine msaade etmez.
21

Ahmet Zogunun saltanat hakknda Trk tarafnda fkra gibi bir hadise anlatlr: Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra Rumeli Gazetesi, Tanin Gazetesi, Tercman- Hakikat ya da Tasvir-i Efkar gazetelerinden birinde muhabir olarak almaya balar. 1912de Arnavutluk mstakil bir devlet olarak tannnca gazetesi muhabir olarak Ahmet Zoguyu Arnavutluka gnderir. Tam 16 sene sonra ilk haberi gazeteye telgrafla ular: yiyim. Arnavutluk'taym. Kral benim. Tafsilat postadan gnderiyorum. Trkeyi ok mkemmel olarak kullanabilen Zogu, Trkiyenin Arnavutluktaki ikinci Elisi olan Yakup Kadrinin de iyi bir okurudur (bk. Yakup Kadri, Zoraki Diplomat).

smail Kadare, P. Marko iin Arnavuta roman milletler aras zemine tad demitir. Enver Hoxha rejimince bask, srgn, hapisle cezalandrlan ve bazlarnn bir yolunu bularak lkelerini terk etmek zorunda kalan sanatlara u isimler rnek olarak verilebilir: Seyfullah Malova, rejime aka meydan okumu, hatta kendini poeti rebel yani isyan airi olarak vasflandrmtr. Daha ileri giderek Arnavutlukun iine kapanmak yerine, Balkanlar, Sovyetler Birlii, hatta ngiltere ve Amerika gibi demokratik lkelerle ilikiler kurmas gerektiini savunmutur. O devirde takip edilen siyasetin en byk zarar Arnavutluk halkna vereceini, insanlarn ferd veya toplumsal olarak ruh saln bozacan, tedavisi imknsz manev hastalklarn ortaya kacan ve benzeri birok meseleyi ihtiva eden bir mektubu dorudan Enver Hocaya yazar, ald cevap, tecrit, srgn, sansr ve hapishane olur. Ahmet Mftiu adl bir baka muhalif aydn da 1960 ylnda yazd bir romanda rejim iin tabu kabul edilen meselelere temas ettiinden tr dlanr, hapsedilir. Bilal Caferi adl bir baka yazar, lirik bir slpla kaleme ald ve insann acizliini, fakirliini, krlgan ynlerini anlatan bir roman yznden tecrit ve sansre urar. Trifon Cackis adl bir air ise 1963te lm olmasna ramen kitab plak lkem ancak 1994te baslabilmitir. Kitabn basld yl, kitabn adna uygun olarak belki de Arnavutlukun ve Arnavut halknn en zor (plak?) yllarndan biridir. Rejimle yldz barmad iin gnll olarak tecridi kabul eden bir airdir Lasgu Poradeci (1899-1987). Arnavut edebiyatna harikulade iki iir kitab hediye etmitir: Vallja e yjve Yldzlarn Raks ve Ylli i zemrs Gnl Yldz. Son derece lirik ve cokun bir airdir. Asl ad Lazar Guodur. Doduu ehir olan Pogrates hayatnda ve sanatnda ayr bir yer tutar. Ohri Gl ile hemdem olmu, bu gln fevkalade doas iirlerindeki lirizmin ve tutkunun kaynan tekil etmitir. iirlerinden biri evrensel bir duygu olan annelii Vdekja e nositit Nosisitin lm iirinde, Pogrates Glnde nesli tkenmi Nosisit kuunun yok oluunu yle yorumlamtr. Havann souk, gln ok kark ve dalgal, yer ve gk alabildiine kurun renkte iken, anne ku, yavrularn besleyecek bir ey bulamaz. Btn abalarna ramen ocuklar alktan lmek zeredir, nihayetinde baka bir aresi kalmaynca, gagasyla gsn paralayp kendi etiyle yavrularn besler. Bylece kendisi yavrularndan nce lerek byk bir fedakrlk rnei sergilemi olur.

Lasgush Poradeci

Fedakrlk, diergamlk, merhamet, yalnzlk gibi duygular iirlerinde ok youn olarak ilenir. Demokratik tavrlaryla bilinen bir aydn olduundan asla rejimi vmemitir. Bu sebeple rejim tarafndan grmezlikten gelinmi, yalnzla mahkum edilmitir. Pograteste Ohri Gl kynsnda tam bir tecrite tabi tutulmutur. Bu tecritin beraberinde madd skntlar bir mr boyu peini brakmam, ama namuslu bir aydn tavrn terk etmemi ve mnzev bir hayat srerek hayatn tamamlamtr. Komnist rejimin air ve yazar olarak iki isim ne kar: lki air Dritro Agolli (Doumu: 1931). Arnavut air ve romanc. Agolli Korada doar. 1957'de Leningrad niversitesinden mezun olur. O dnemde sosyalist rejimle ynetilen Arnavutluk'a dnerek Zri i Popullit (Halkn Sesi) gazetesinde yazmaya balar. Ayn zamanda Tiran niversitesinde dersler verir. 1973-1992 arasnda Arnavutluk Yazarlar ve Sanatlar Birliinin bakanln da yrtmtr. Partiye yakn kalmann semeresi olarak Halk Meclisi yeliine seilir.

Dritro Agolli

Agolli, toplumcu gerekilik akmnn nclerinden biri olarak bilinir. Trke'ye Komiser Memo adl roman evrilmitir. Agolli iirlerinde kendine has bir kafiye anlay gelitirmitir, imgelere bol bol yer verir. iirlerinin temasn insan hayat, sorunlar ve tabiat oluturur. 1985-1988 senelerinde Trkiyenin Arnavutluk Bykeliliini deruhte etmi olan Bill imir, o 3,5 senelik devri anlatan Trkiye-Arnavutluk likileri adl kitabnda mezkr airden bahseder22. Asl ad Nuri Aaoludur, rejime sadakat gstergesi olarak gericilii simgeleyen adn deitirir ve nurinin anlamna yakn bir kelimeyi kendine isim seer (drita, k demektir).
22

Bill imir, Trkiye-Arnavutluk likileri, Ank., 2001

Bilal imirin Tiran anlar

smail Kadere

Komnizmin getirdii btn snrllklara ramen uluslar aras bir nvana sahip olan Arnavut yazar smail Kadaredir. Gerek nazm gerekse nesirde kendine has bir dil oluturmay baarmtr. Kadare de Agolli gibi Sovyetler Birliinde akedemik eitim alr. Enver Hoca ile ok yakn olmutur. Hatta yaygn bir fsltya gre Enver Hoca imzasn tayan birok eserin perde gerisindeki muharriri Kadaredir. Rejim tarafndan bylesine ayrcalkl muameleye mazhar olmann nimetlerinden Kadare on yllar boyunca alabildiine faydalanm ve dier birok

sanat srgnlerde veya hapishanelerde yatarken, bazs ldrlrken o istedii her tr aratrmay yapabilmi ve sanatn gelitirmitir.

Kadare ve Enver Hoxha

smail Kadere iirde ve nesirde Arnavutlukta tam bir otoritedir ve hakl bir hretin sahibidir. Tarih romanlar ile de dnyada isim yapmtr. Onun ilk byk eseri, belki bugn hl o unvana sahip olan Gjenerali i ushtris e vdekur l Ordunun Serdar (1963-Tiran) adl romandr. Bir talyan generalinin yirmi yl evvel len askerlerin kemiklerini, konulduu yerden almak vazifesini stlenmesi ile balar. Bu eser birok dnya diline tercme edilmi ve Kadarenin dnyaca tannmasn salamtr. lk romann baarsndan sonra Perbindsh Canavar adl ksa bir roman yazar, bu romanda zamanmzdan ok evvel yaam kahramanlar anlatlr, ancak yazld dnemi yansttndan rejimi ok rahatsz etmitir. 1990da Pirizrende basks yaplabilmi.

Dasma Dn (1968-Tiran) konu olarak Mslman bir ailenin, komnizmin gelmesiyle din deerlerin kayboluunu ve buna bal olarak kadnn toplumdaki yerinin nasl deitiini anlatan bir romandr. Edeb bir eser olarak deil, o devri anlatan bir belgesel niteliini tamasyla nem kazanmtr. ngilizceye propaganda niyetiyle tercme edilmitir. Kadere, 70lerden sonra daha ok tarih nitelikli romanlar kaleme almtr. Tarih roman konusundaki yetkinlii alann yetkelerince teslim edilir.

Artikull n gur Tataki Makale 2. Cihan Harbinde Gjirokastra ehrinin resmediliidir. Kshtjella23 Kale (1970-Tiran) ondrdnc yzylda Arnavutlarn mill kahraman eklinde gsterilen skender Be devrindeki Osmanl aknlar ve bir Trk paasnn gznden Arnavutluk anlatlmaktadr. Nentor nje kryqytet Kasmda Bir Bakent (1975-Tiran): Partizanlarla Almanlar arasndaki mcadeleden bahseden siyas bir romandr. Dimri i madh Byk K: Arnavutlukun komnist olan in ile mnasebetlerinden rahatsz olan Rusyann eskinden gndermi olduu tahl ve besin yardmlarn kesmesiyle halk arasnda oluan travmay ilemektedir.

Arnavutluk ile inin yaknlat dnemden bir fotoraf

Kadarede Arnavutluktaki Osmanl asrlarnn getirdii ve yok edilemeyen; toplumsal, dnsel ve kltrel etkilenmenin silinemezliine duyduu fkeden kaynaklanan iflah olmaz bir Trk ve slm dmanl vardr24. Bugnk Arnavutlukta Mslmanl terk etmeyi asla kabul etmeyen ve dindarlk yn ar basan Arnavutlara Trk ocuklar diye hakaretler etmektedir. Arnavutlukta gncel bir tartma olan nereden ve nasl kt belli olmayan ve ne anlama geldii de belli olmayan Arnavutlar eski dinlerine dnsn25 sloganyla ve basn yayn organlarnca srdrlen ar bir kampanyann entellektel ayan smail Kadare oluturmaktadr. Kadare, sregiden bu tartmalara baz romanlarn yeniden yazarak ok ciddi katklarda bulunmaktadr. Komnist rejim dneminde kaleme alnm ve birok yeri sansr korkusuyla yazlmam veya baslmam eserlerinin noksansz yaymlarn yapmaktadr. Bu ilvelerde daha ok youn bir Hristiyanlk propagandasnn varl dikkati ekmektedir. Komnist dnemde ve daha sonraki Arnavutluk edebiyatn temsil eden baz air ve yazarlarn yle sralayabiliriz:

23 Kale kelimesinin Arnavutas aslnda Kalajadr. Kadare ve benzerleri, ne garip tesadf, bizdeki Arapa kelimelere kar gsterilen tutumun benzerini btn ark kkenli kelimelere kar gsterirler. Onlardaki fark, kelime uydurmak yerine bat dillerindeki bir kelimeyi Arnavutann ses dizgesine uygun bir iml ile yazmaktan ibarettir. Bylece, ne tesadf, orada da halkn diliyle aydn takmnn dili apayr iki lehe eklinde yaayp gider! 24 Nedim Grsel, Tiranada Tango 2, Radikal, 26/07/2004. 25 Ne anlama geldii belli deildir, nk Arnavutlarn eski din ve kltrlerine dnmelerinin gerekesi yoktur. Dnyada eski kltrlere dn modas m kmtr, Araplar putperestlie, talyanlar eski Roma dinine, Yunanllar ok tanrl zamanlardaki inanlar, Trkler amanla m dnmektedirler de Arnavutlar eski dinlerine dnmelidir?!

Ernest KOLIQI, Mitrush KUTELI, Esad MEKULI, Sterjo SPASSE, Flutura KA, Mimoza AHMETI lyet ALIKA, Fatos ARAPI, Lindita ARAPI, Martin CAMAJ, Stefan APALIKU Gentian OOLI, Romeo OLAKU, Rdvan DIBRA Elvira DONES, Gzim HAYDARI, Mihal HANCARI, Helena KADARE, Teodor KEKO, Fatos KONGOLI, Gazmend KRASNIQI, Teodor LAO, Nataa LAKO, Arian LEKA, Lulyeta LEANAKU, Bardl LONDO, Isuf LUZAY, Jamarber MARKO, Rudolf MARKU, Besnik MUSTAFAJ, Ari PIPA, Rita PETRO, Frederik REPYA, Dhori QIRIAZI, Primo LAKU, Brikena SMAYLI, Cevahir SPAHIU, Parid TEFERII, Kasm TREBEINA, Agron TUFA, Olimbi VELAY, Moikom ZEQO, Visar ZHITI, Pre ZOGAY, Zef ZORBA.

Son dnem
Gnmz Arnavut iirinin en nemli temsilcisi Ervin Hatibidir. 1974 ylnda doar, 15 yanda kendine has duyu ve ifade tarzyla dikkatleri zerine eker. smail Kadare Ervin Hatibi iin Hatibi Arnavutann geleceidir diyerek takdirlerini belirtmitir.

Ervin Hatibi

Ervin Hatibinin ilk eseri 1989 ylnda, yani rejimin son demlerinde yaymlanr. Ancak 1990lardan sonra halkn tevecchne mazhar olur. Prdit shoh qiellin Her Gn Gkyzn Seyrederim, Poezi iir, Pasqyra e lnds Aynann i adnda iir kitaplar mevcuttur.

Ervin Hatibinin Afrohu isimli iiri

1991 ylnda komnist rejimin yklmasndan bu yana Arnavut halk kendine yeni yollar ve kimlikler arayndadr. Yaklak yarm asr sren kat komnist rejim Arnavutlarn Osmanl birikimini berhev etmitir. Ortodoks ve Katolik dnya arasnda paylalmaya allan bir toplum grnmndedir. Kimlik olarak ekseriyeti oluturan Mslmanlar arasnda ise farkl slm lkelerinde eitim grp gelen Arnavut genlerin lkeye tad farkl yaklam, yorum ve uygulamalarla tam bir kemeke yaand gzlemlenmektedir. Arnavutlukun geleceinde ciddi anlamda sz sahibi olacak olan bu yeni kuak Osmanl tecrbesinden kalan birikime ve mstakil Arnavutlukun ilk 30 ylnda yaanan tecrbeye ulatnda bu karmaann da ksmen durulaca mit edilebilir. Aslnda yeni dnem Arnavut edebiyat iin komnist dnemi hi grmeyen kuan yetiip olgunlamasn beklemek gerekmektedir. Dritan Celo, Besnik Manui, Kozeta Boi, Besnik Sinani, Alban Bala, Rudian Zekthi, Ensart Telegrafi gibi genler bu neslin ilk rn veren sanatlar olarak ortaya kmlardr.

Kosova, Makedonya ve Karadadan Modern air ve Yazarlar Ekrem BAA, 1948 ylnda Debrede dodu, zellikle Kosovann bamszlk mcadelesi srecince ok etkin bir rol ald. Sinema, televizyon iin senaryolar ve dramalar ile tannr.

Flora BROVNA, 1949 doumludur, ocuk hekimi ve kadn haklar savunucusudur. 1999 savanda Srp eteleri tarafndan esir alnmtr. Verma emrin tim Beni Admla ar, Bim e z Bitkilere Dair, Mat e mat l ve lszlk adnda kitaplar vardr. iirlerinde sadece ferd tutkularla ve meselelerle ilgilenmemi; istikll, Kosova halknn kaderi, kendi geleceine karar verme gibi konular ilemitir.

Basri APRC, Karadadaki Arnavutlarn nde gelen airlerindendir. 1960 ylnda Ulinde domutur. Piritine niversitesinde eitim grmtr. Frutat bizare Esrarl Meyveler adl bir iir kitab mevcuttur.

Mirko GA (1939-1995), Srbistana bal Kralyevoda dodu. Belgratta gazetecilik eitimi ald. Flaka e vllazrimit Kardelik Atei, Gjarpri i shtpise, Ylan Evi, Plag uji, Yaral Su eserlerinden bazlar. 1995 ylnda ld.

Sabri HAMT, 1950de Kosovada dodu, air ve eletirmen. Zagrebde mukayeseli edebiyat okumutur. Thik harrimi Suskunluk Haneri, Trungu ilir lirlerin Soyaac, Leja e njohtimit Kafa Kd ve Kaosmos Karmaa Diyar, Leja e njohtimit zin Belgesi adl eserleri mevcuttur.

Fahreddin GUNGA (1936-1997), Mitroviada dodu, 1960l yllarn duygusal airidir. Karmak dnceler ve sama (absrd) mecazlar ve simgeler iirlerinde bolca grlr.

Abdullah KONUEVC, 1958de Piritinede dodu, Rilindja gazetesinde alt. airliinin yannda Kosova, Arnavuta ve Arnavut edebiyat zerine almalaryla tannd. Pasqyr dhe diell Ayna ve Gne, Qerrja e diellit Gne Tat, Loja e strucit Devekuunun Oyunu, T qent t mosqen Olmak ve Olmamak eserlerinden birka.

Rahman DEDAY, 1939da Poduyeva-Penduhda dodu. Piritine niversitesi Felsefe Fakltesini bitirdi. Lirik bir airdir. iirlerinde anlam ve yap bakmndan gelenek ve modernlik arasnda bir denge aramtr. Me sy knge Trkce Bak, Simfonia e fjals Szn Senfonisi, Balad e fshehur Gizli Balad, Gjrat q s'preken Dokunulmayan eyler gibi kitaplar ile tannr. 1999 Kosova hadiseleri srasnda Londraya gitmi ve orada lmtr.

Milazim Krasniqi

Agim VNCA, 1947de dodu, air ve iir eletirmeni halkn sevdii lirik bir airdir. mgeleri ve duyarln ocukluk yllarndan devirir, doduu yerlerdeki gzellikler ilham kaynadr. Feniksi Zmrd-i anka, Shtegu i Mallit Dassla, Koh e keqe pr lirikn, iir iin Kt Gnler, Struktura e poezis s sotme shqipe ada Arnavut iiri balca almalardr. Halen Piritine niversitesinde Dersler vermektedir.

Milazim Kirasniqi, Kim MEHMET, Recep OSYA, Din MEHMET, Ali PODRMYA, Bedri HSA, Rifat KUKAY, Hfz SLEYMAN, Tayyar HATB, Recai SUROY, Veton SUROY, Muhammet KIRVE, Ramiz KELMEND, Azem KREL, Anton PAKU, Rifat KUKAY, Recep TOSA, Yusuf BUCOV, Resul ABAN, Samedin MUMCU, Kmil BATALI Kosoval, Makedonyal ve Karadal dier air ve sanatlardr.

Kim Mehmeti Rexhep Qosya

Diaspora Arnavutlarnn en mehuru, 20. asrn nl marksist dnr Antonio Gramsci (18911937)dir. Yazar, siyaseti ve siyaset kuramcsdr. talya Komnist Partisi kurucu yesi ve bir sre nderidir, Mussolininin Faist rejimince hapsedilmitir. Yazlar arlkl olarak kltr ve riyaset temalaryla ilgilidir ve Marksist gelenekte st derecede zgn bir dnr olarak dikkat eker. Maddeci eytiime (diyalektik) pratik felsefesi ile muhalefet etmitir ve hegemonya kavramna getirdii yorumlarla gelitirdii kapitalizm eletirisiyle tannr.

Antonio Gramsci

Arnavut Diasporasndan bir baka mehur Arnavut yazar da Ernesto Sabatodur. talya Arnavutlarndan Arjantine gm bir ailenin ocuu olarak 24 haziran 1911'de Buenos Aires'in bir banliysnde, Rojas'ta dodu. Tnel ve Yaratk adl eserleri Trkeye evrilmitir.

Ernesto Sabato

KAYNAKLAR Alban TARTARI, http://shqiperia.com/letersia/ervin_hatibi/index.php Edukate slme, Piritine, 2003. Dr. H. C. Faik Luli-slam Dizdari, Abetarja e Hafz Ali Ulqinakut, Etika, S. 1-2, 2005, Tiran-Piritine. brahim Rugova, Ethem Baymak, Lulet n Ballkon, Piritine, 1982. Mahmud Hsa, Alamiada Sfqiptare, skp, 1997. MEB slm Ansiklopedisi Nedim Grsel, Tiranada Tango 1, 2, 3, 4 Radikal 25/26/27/28/ 07/2004) Rahman Deday, Sal Gn, ev.:Hasan Mercan, st., 1984. Recep OSYA, ada Arnavut Hikyeleri Antolojisi, st., 1978. Robert Elsie, Histori e Letrsis Shqiptare, s. 94, ev. Abdurrahim Mftiu, Tiran, 1997. Robert Elsie, http://www.albanianliterature.com Seminari Ndrkombtari Pr Gjuhn,Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Piritine 2003. Studime Oriantale, Piritine, 2002. evket Pllana, Studime Fush n T Folklorit, Piritine, 2004. TDV slm Ansiklopedisi