You are on page 1of 243

LCH S TRIT HC DNG CHO HV CAO HC KHNG THUC CN TRIT HC (BI SON CHO HC VIN CAO HC KHNG CHUYN

NGNH TRIT) Bin son: inh Ngc Thch, Trng H KHXH & NV, HQG-HCM (Ti liu tham kho lu hnh ni b) NHP MN KHI LUN V TRIET HOC

I. KHI LUN TRIT HC 1. Triet hoc va oi tng cua triet hoc T tng triet hoc ra i t the ky VIII en the ky VII Tr. CN tai Trung Quoc, An o va sau l Hy Lp co ai. Thuat ng Triet hoc* xuat phat t tieng Hy Lap philosophia (vi s kt hp phileo) yeu thch, va
1

sophia thong thai, co ngha la yeu thch s thong thai, yu mn s thng thi, kht vng vn n s thng thi. Theo ngha rng thut ng trit hc th hin: - kht vng vn n tri thc, s hiu bit, thng thi, - th tc ha s thng thi thn linh. Khi t xem mnh la ngi yeu thch s thong thai (philosophos) Pythagoras (na sau the ky th VI - au the ky V Tr.CN) a nhan manh y ngha cua triet hoc la khat vong vn ti tri thc, tm kiem chan ly1. Platon (427 347 tr.CN) va Aristoteles (384 322 tr. CN) la nhng ngi a phan biet tri thc triet hoc vi cac lnh vc khac cua nhan thc, xac nh nhiem vu cua triet hoc la nhan thc cac chan ly vnh cu va tuyet oi (Platon), hay vn ti cai pho quat (universaly) trong the gii, suy ra, oi tng cua triet hoc la c s ban au va nguyen nhan cua ton tai. Nh vay triet hoc thi ky au tien c xem nh tri thc ly luan pho quat duy nhat, bao trum la khoa hoc cua cac khoa hoc. T the ky XV tr i qua trnh chuyen biet hoa tri thc a en s ra i cac nganh khoa hoc cu the, vi he thong ly luan chuyen biet cua mnh.Quan niem truyen thong xem triet hoc la khoa hoc cua cac khoa hoc tren thc te a khong the hien c bc tranh chung va logc noi tai cua s phat trien tri thc. nh ngha triet hoc, do le thuoc vao cac yeu to khac nhau nh ac thu cua tng khu vc (phng ong, phng Tay), s m rong khong ngng cac lnh vc nghien cu, nhng bien oi chnh tr xa hoi, cach tiep can chu quan cua tng nha triet hoc nen cung khong at c s nhat tr hoan toan. Mac du vay van co the chu y en cac iem chung nhat trong oi tng nghien cu cua triet hoc vi tnh cach la hnh thai ac thu cua y thc xa hoi va dang nhan thc tong quat nh sau:

Nhiu nh nghin cu cho rng Hraclt (Heraklitos) mi l ngi u tin s dng thut ng philosophos, sau hnh thnh thut ng philosophia.

+ Nghien cu nhng van e chung nhat cua ton tai, hay kha canh ban the luan * cua triet hoc. + Nghien cu nhng van e chung nhat cua nhan thc, hay kha canh nhan thc luan * cua triet hoc. + Nghien cu nhng van e chung nhat cua s van ong va phat trien xa hoi, hay triet hoc xa hoi. + Nghien cu nhng van e chung nhat va c ban nhat cua con ngi, do con ngi tao ra trong qua trnh sang tao lch s, hay nhan hoc triet hoc* , triet hoc ve con ngi. Tom lai, triet hoc la hoc thuyet ve nhng van e va nhng nguyen ly chung nhat cua gii t nhien, xa hoi va t duy con ngi, moi quan he gia con ngi vi con ngi va vi the gii chung quanh, v tr ca con ngi trong th gii Mot cach co ong, co the hnh dung cac bo phan cua triet hoc la hoc thuyet ve ton tai (hieu theo ngha rong nhat cua t nay), hoc thuyet ve nhan thc, hoc thuyet ve gia tr, thong qua o lam sang to yeu to nhan thc va yeu to anh gia trong moi he thong triet hoc. La san pham tat yeu cua s phat trien va hoan thien cua xa hoi, triet hoc con c xem nh thanh to khong tach ri cua van hoa tinh than, tinh hoa tinh than cua moi thi ai va moi dan toc tren nhng chang ng nhat nh. Triet hoc luon c trnh bay di dang ly luan, trong o the hien he thong cac nguyen ly, cac pham tru, cac quy luat, cac phng phap nghien cu; chung mang tnh chat chung nhat, c pho bien vao t nhien, xa hoi, con ngi (t duy ve t duy) o la ac trng cua ly luan triet hoc. Noi cach khac, triet hoc xem xet the gii nh noi dung chnh the va xac lap quan niem co tnh he thong ve chnh the o.

C.Mc xem mi trit hc chn chnh nh tinh hoa v mt tinh thn ca thi i mnh, l linh hn sng ca vn ha2. Nhn nh y l mt ch dn quan trng i vi vic tm hiu, nh gi cc hc thuyt trit hc trong qu kh, vi s kt hp tinh t cch tip cn tri thc th gii quan v cch tip cn gi tr - vn ha. 2. Triet hoc va the gii quan Moi triet hoc eu la the gii quan, tc he thong cac quan iem ve the gii khach quan, ve v tr con ngi trong the gii, ve quan he cua con ngi vi the gii xung quanh va vi chnh mnh, ke ca thai o song cua con ngi, chnh kien, ly tng, nguyen tac nhan thc va hoat ong, nh hng gia tr, chu s che nh cua nhng quan niem ay. Khai niem the gii quan rong hn khai niem triet hoc, ngha la triet hoc cung la mot dang the gii quan, co the so sanh vi cac the gii quan khac nh the gii quan than thoai, the gii quan nghe thuat, the gii quan ton giao The gii quan la ket qua phan anh the gii. No co the dien ra cap o i thng, chu tac ong trc tiep cua ieu kien song va kinh nghiem cua con ngi, lu truyen t the he nay sang the he khac. Cap o nay cua the gii ton tai di hnh thc cac quan niem t phat, thieu he thong ve the gii. S phan anh thong quan cac khai niem, vach ra c tnh quy luat, ban chat cua cac s vat, hien tng, qua trnh, la s phan anh cap o cao, gan vi t duy tru tng va tri thc ly luan. Triet hoc thuoc ve cap o nay cua the gii quan. The gii quan triet hoc the hien di hnh thc khai niem, pham tru, da vao cac thanh tu cua khoa hoc chuyen biet, cu the ve t nhien, xa hoi va con ngi nh chat lieu song cho nhng luan giai mang tnh khai quat ly luan cao cua mnh. phng dien lch s the gii quan triet hoc xuat hien muon hn than thoai va ton giao. Theo cac d lieu khoa hoc hien ai ton giao xuat hien
2

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, t.1; Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 157 4

vao khoang hn nam mi ngan nam trc ay, vao thi ky chm bat au tan ra cua cong xa nguyen thuy, con than thoai th ngay t buoi bnh minh cua lch s loai ngi a tr thanh hnh thai y thc chu ao, la the gii quan cua ngi nguyen thuy. Than thoai la s oi thoai au tien, ay tnh hoang tng, cua con ngi vi the gii xung quanh. Ngi nguyen thuy b vay boc trong quyen lc cua xuc cam va cua tr tng tng; nhng quan niem cua ho ve s vat con m ho, ri rac, phi logc. Cac yeu to t tng va tnh cam, tri thc va nghe thuat, tinh than va vat chat, khach quan va chu quan, hien thc va suy tng, t nhien va sieu nhien cha b phan oi. Triet hoc ra i chnh la s vt qua t duy di hnh thc hnh tng cam tnh va t phat bang t duy ly luan, hay t duy di hnh thc cac khai niem, xac lap bc tranh ve the gii mot cach co he thong. Triet hoc la trnh o t giac trong qua trnh phat trien cua the gii quan. Tom lai, triet hoc la cap o cao nhat cua the gii quan, la he thong cac quan iem ly luan chung nhat ve the gii va v tr cua con ngi trong the gii. Theo ngha o triet hoc la hat nhan ly luan cua the gii quan; no co chc nang tm hieu va vach ra y ngha hp ly va cac quy luat pho bien cua s ton tai va phat trien cua the gii va con ngi. II VAN E C BAN CUA TRIET HOC 1. The nao la van e c ban cua triet hoc? Vi tnh cach la tri thc ly luan co he thong luon c lam giau them qua moi chang ng phat trien cua lch s, triet hoc ng trc hang loat cac van e can giai ap, trong o co van e va neu tren: triet hoc la g? Cac nha triet hoc can c vao viec giai quyet van e o ma hnh thanh quan iem cua mnh, xac nhan nhng noi
5

dung cu the va s dung nhng pham tru thch hp e lam sang to ieu can quan tam. Moi hoc thuyet triet hoc thng at ra mot van e chnh xuyen suot, thong qua o bay to quan iem chu ao cua mnh. Cac van e khac eu xoay quanh cai truc chnh o. Thi ai lch s cung vay: nhng oi thay cua xa hoi, s m rong khong ngng chan tri nhan thc cua con ngi, s phat trien ngay cang phong phu cac lnh vc tri thc a n s ieu chnh cac van e triet hoc. Cai hom qua ong vai tro chu ao ,hom nay co the bien thanh th yeu,, nhc lai cai ca biet, do s van ong tiep theo cua lch s, co the tr thanh cai pho bien. Tuy nhien ben canh o van con van e chung, quy nh ban chat cua t duy triet hoc, o la van e ve quan he gia t duy va ton tai, hay tam va vat, y thc va vat chat. o la van e c ban ln cua triet hoc, bi le viec giai quyet no la c s va iem xuat phat e giai quyet cac van e khac, ong thi cho phep xac nh tnh khuynh hng the gii quan cua cac hoc thuyet triet hoc, ma tnh khuynh hng o, xet en cung, tap trung chu ngha duy vat va chu ngha duy tam, cung cac bien thai cua chung. Van e c ban cua triet hoc co hai mat: 1. Gia vat chat va y thc, cai nao co trc (mang tnh th nht), cai nao co sau (tnh th hai, phi sinh) va cai nao la quyet nh? 2. Con ngi co kha nang nhan thc c the gii hay khong, va nhan thc nh the nao? 2. Chu ngha duy vat va chu ngha duy tam Viec giai quyet mat th nhat van e c ban cua triet hoc a en s hnh thanh hai khuynh hng ln trong lch s triet hoc la chu ngha duy vat va chu ngha duy tam. Cac nha duy vat giai thch moi th t vat chat, xem vat chat la cai co trc (ci mang tnh th nht), xuat phat va quyet nh y thc. Ngc lai, cac nha duy tam giai thch moi th tren
6

c s mot ban nguyen tinh than nao o, xem tinh than la cai co trc va quyet nh trong quan he vi the gii vat chat. S phan cc the gii quan nh vay c thc hien ngay t thi co ai, va xuyen suot qua trnh phat trien cua triet hoc, to nn xung lc ca s pht trin t tng trit hc. Ch ngha duy tm i lp vi ch ngha duy vt kha cnh th gii quan, nhng cng l sn phm tt yu ca lch s, gn lin vi nhng vn bn th lun, nhn thc lun v gi tr - vn ha. Ch ngha duy tm trong nhiu trng hp th hin s ngc nhin th v trc ci siu phm, ci thn tnh ca con ngi, phn bit vi ci khng thuc v thn linh, khng siu phm, tc th gii khng-phi-con-ngi. V th m nhn c Socrates, Plato, Hegel, V.I.Lnin nhn mnh:Ch ngha duy tm thng minh gn vi ch ngha duy vt thng minh hn ch ngha duy vt ngu xun3 + Trong qua trnh phat sinh va phat trien cua mnh chu ngha duy vat trai qua cac hnh thc c ban sau: 1) Chu ngha duy vat chat phac, ngay th (CNDV t phat, xet theo c s, qu trnh hnh thnh lan trnh o cua no) tai cac nc phng ong(An o, Trung Quoc) va Hy Lap, La Ma co ai la hnh thc au tien cua chu ngha duy vat. Cac nha triet hoc bc au vt qua the gii quan huyen thoai, mathan thoai la hat nhan cua no, giai thch nguyen nhan the gii t chnh cac yeu to vat chat cua the gii, trong c cc yu t c th (at, nc, lua, kh), hoc gi nh (apeiron, homeomoiria), xem xet s hnh thanh cua cac s vat mot cach t than. Trong s pht trin ca CNDV c i nguyn t lun, do Leucippos sng lp, Demokritos k tha, pht trin, chim v tr c bit, tr thnh din hnh ca t tng duy vt c i. Cc nh nguyn t lun xc lp bc tranh c o v th gii, theo th gii c hnh thnh t nhng phn t b nht, khng phn chia (nguyn t), nhng nguyn t vn ng theo vng xoy lc trong khong khng (h khng) to nn cc s vt. Tnh a dng, phong ph ca th gii vt cht c gii thch bi tnh a dng ca cc nguyn t, vn khc nhau v hnh dng, kch thc, trt t, v tr. Theo h,
3

V.I.Lnin: Tton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2006, tr. 293.

cc s vt, hin tng din ra trong th gii theo tnh tt yu t nhin, khng chiu s chi phi ca bt k lc lng siu nhin no. Vn dng nguyn t lun vo i sng con ngi v x hi, cc nh nguyn t lun cho rng linh hn ch l mt dng nguyn t; s sng v ci cht chng qua l s sng v ci cht chng qua ch l s hp nht hay phn r cc nguyn t, do quan nim v s bt t ca linh hn l thiu c s. Cc nh nguyn t lun ng h nn dn ch ch n, nhn mnh tnh u vit ca n so vi cc ch chnh tr khc. Cch t vn v nguyn t (atomos) nh ci b nht, khng phn chia c ngha khoa hc tch cc, kch thch s tm ti, khm ph v ci b hn trong lch s khoa hc. Tuy nhin, cng nh cc nh trit hc c i khc, cc nh nguyn t lun gii thch cc vn v th gii vn gin n v u tr, chng hn h khng tha nhn ci ngu nhin trong th gii, ng nht nguyn nhn vi tt yu, ng nht linh hn ( thc) vi mt dng vt cht. Tnh chat au tr cua chu ngha duy vat co ai gan vi trnh o nhan thc chung cua loai ngi thi ky nay. Phan ln nhan nh cua chu ngha duy vat can c vao s quan sat trc tiep hay suy tng cua cac triet gia, ma ch a c luan chng bang chat lieu song cua tri thc khoa hoc, von con tnh trang tan man, s khai. Ben canh o do chu s quy nh cua ieu kien xa hoi, van hoa hien ton, nhieu nha duy vat cha cham dt han s rang buoc cua the gii quan nguyen thuy (vat hoat luan, vat linh thuyet, nhan hnh hoa) va cac yeu to huyen hoc (occultism). 2) Chu ngha duy vat may moc - sieu hnh chau Au Phc hng v can ai ( the ky XVII -na au the ky XIX) la hnh thc lch s th hai cua chu ngha duy vat. No bat au t t tng duy vt trong vic xc lp bc tranh vt l v th gii cc nh khoa hc Phc hng (Copernic, Bruno, Galilei...) n cac nha duy vat the ky XVII tai Anh, Phap, Ha Lan, Italia... va ket thuc chu ngha duy vat nhan ban Feuerbach tai c, trc khi c thay the bang hnh thc tiep theo. Chu ngha duy vat thi ky nay phat trien trong moi lien he vi khoa hoc t nhien. Nh biet da vao cac thanh tu khoa hoc cac nha duy vat a xac lap c cac bc tranh mi ve the gii, bc au a ra nhng

nhan nh hp ly ve t nhien, cac quy luat cua no, phat trien tinh than hoai nghi va phe phan oi vi chu ngha giao ieu va gia khoa hoc, tham gia vao qua trnh thiet lap nha nc hoc ly tnh, e cao hnh anh con ngi ly tr va cac gia tr nhan van chu ao. Ben canh o s pho bien manh me cua c hoc, la nganh khoa hoc chiem v tr thong tr vao the ky XVII XVIII, a anh hng en cach thc t duy cua a phan cac nha duy vat. Di tac ong cua c hoc, cac nha triet hoc ( nhat la cac nha triet hoc the ky XVII ) quy cac qua trnh cua t nhien vao dang van ong co ien la van ong c hoc, xem con ngi va cac thiet che xa hoi nh he thong may moc phc tap (cong thc: con ngi co may). Tnh chat may moc tat yeu gan vi tnh chat sieu hnh: trong khi no lc ao sau tng mat, tng thuoc tnh cua s vat , kham pha ban chat sau kn cua van vat (sieu hnh), cac nha triet hoc duy vat xem xet chung trong trang thai tach biet, cha vach ra mot cach thau ao moi lien he, tac ong, chuyen hoa lan nhau gia chung cung nh khong a ra li giai ap hp ly ve nguon goc va ong lc cua van ong va phat trien. 3) Chu ngha duy vat bien chng, ra i vao nhng nam 40 cua the ky XIX, a khac phuc tnh chat phien dien cua chu ngha duy vat ln php bin chng thi trc, tao nen s thong nhat hu c chu ngha duy vat va phep bien chng, s thng nht v the gii quan va phng phap luan. Nhng yu t bin chng hin din trong ch ngha duy vt cht phc, v k c ch ngha duy vt my mc siu hnh, nhng din mo thc s ca n ch c bit n vo nhng nm 40 ca th k XIX ti mt s nc Ty u di tc ng ca nhng bin i mang tnh bc ngot trong i sng x hi, trong nhn thc khoa hc. Chu ngha duy vat bien chng gan lien trc het vi ten tuoi cua C. Mc (K. Marx) va Ph.nghen (F. Engels), la hnh thc hien ai cua chu ngha duy vat, anh dau bc chuyen t t duy co ien truyen thong, bat au t thi co ai sang phng
9

phap tiep can mi oi vi cac van e t nhien, xa hoi va con ngi. S ra i cua chu ngha duy vat bien chng anh dau bc ngoat co tnh cach mang trong lch s t tng triet hoc, lam tang them v tr va vai tro cua triet hoc trong i song xa hoi. Ch ngha duy vt bin chng s thng nht hu c ch ngha duy vt v php bin chng - khc phc tnh cht phin din ca c ch ngha duy vt ln php bin chng thi trc, trc ht l ch ngha duy vt siu hnh v php bin chng duy tm. Cc nguyn l ca ch ngha duy vt bin chng c vn dng mt cch sng to vo vic phn tch tin trnh lch s - x hi, khc phc quan nim duy tm v lch s. Vi s vn dng ny, s pht trin x hi c xem nh qu trnh lch s - t nhin, trong ni bt quy lut x hi ph bin l quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Cng vi quy lut y, cc nh kinh in ca ch ngha Mc phn tch mi quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng, vn u tranh giai cp, cch mng x h, nh nc v.v.. trn c s th gii quan duy vt bin chng. Vic pht minh ra quan nim duy vt v lch s, xy dng l lun v hnh thi kinh t - x hi l thnh cng ln ca Mc v ngghen, c tip tc lm su sc thm bi Lnin v cc nh mcxt khc. Ch ngha duy vt bin chng, vi ngha va nu, khng ch dng li vic gii thch, m cn hng n vic ci to th gii. N l nh hng th gii quan trong nhn thc v hot ng thc tin. Ch ngha duy vt bin chng, trong qu trnh khc phc t duy t bin, th t duy trit hc bay ln cao trn thc tin ca phi Hghen, nhn mnh nguyn tc xuyn sut thng nht l lun v thc tin, tnh cch mng v tnh khch quan khoa hc, khng ch lm cho trit hc mi ch ngha duy vt bin chng v quan nim duy vt v lch s (ch ngha duy vt lch s) tr thnh trit hc duy vt trit nht trong lch s, m cn tr thnh v kh l lun ca giai cp v sn v nhn loi b p bc trong cuc u tranh gii phng, xy dng x hi mi, mt lin hp trong s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t do ca tt c mi ngi4 Ngay nay, trc s phat trien nh vu bao cua khoa hoc, cong nghe, s thay oi nhanh chong cua thc tien xa hoi, cac luan iem nen tang cua chu ngha duy vat bien chng luon thng xuyen
4

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, t.4; Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 628 10

c bo sung, ieu chnh, lm phong ph v su sc thm; v iu nay hoan toan phu hp vi chnh ban chat khoa hc v cch mng cua no. + Trong pham vi chu ngha duy vat, cung vi viec lam sang to ve mat lch s cac hnh thc c ban cua no, ngi ta con phan biet: - Chu ngha duy vat triet e va chu ngha duy vat khong triet e. S so sanh nay can c vao tnh che nh lch s xa hoi oi vi tng hoc thuyet va ai dien cua no, do o kho tranh khoi mot so yeu to chu quan trong anh gia. Tuy nhien can c vao quy luat phat trien cai mi luon thc hien s loc bo bien chng oi vi cai a qua. Xet theo ngha nay chu ngha duy vat bien chng la chu ngha duy vat triet e, bi cac nguyen ly cua no c pho bien vao ca t nhien lan xa hoi va t duy con ngi. Ngc lai chu ngha duy vat Feuerbach khong triet e, v khong da vao quan iem duy vat trong viec phan tch cac van e lch s, xa hoi. Mot trong nhng v du ien hnh : Feuerbach xem xet tien bo xa hoi qua lang knh cua s thay the Kyto giao bang ton giao khong co Chua, tc Ton giao cua Tnh yeu, ni ma tat ca moi ngi, khong phan biet a v xa hoi, lap trng chnh tr, gii tnh oi x vi nhau nh nhng v chua nhan t va hao hiep, tc qua lang knh cua nhng bien oi tinh than, ao c, ch khong phai qua hoat ong nen tang cua con ngi. Trc o chu ngha duy vat the ky XVII XVIII con chu anh hng nhat nh cua than luan, phiem than o cung la bieu hien cua chu ngha duy vat khong triet e. - Chu ngha duy vat khoa hoc va chu ngha duy vat tam thng. Chu ngha duy vat khoa hoc (trong thi ai ngay nay la chu ngha duy vat bien chng) trong khi khang nh ve nguyen tac tnh co trc va tnh quyet nh cua vat chat trong quan he vi y thc a xet moi quan he o mot cach cu the, ong
11

thi tha nhan tnh oc lap tng oi cua y thc, s tac ong tr lai cua no oi vi the gii vat chat, cung nh cac lnh vc hoat ong vat chat cua con ngi. Ngc lai chu ngha duy vat tam thng quy toan bo cai tinh than, y thc ve cai vat chat, tham ch ong nhat y thc vi mot dang vat chat nhat nh. Manh nha t thi co ai, chu ngha duy vat tam thng the hien qua cac ai dien tieu bieu cua mnh vao the ky XIX nh L.Buchner (18241899), J. Moleschott (1822-1893), K. Vogt (1817-1895) Chu ngha duy vat kinh te* cung co kha nhieu iem tng ong vi chu ngha duy vat tam thng. Tng t nh chu ngha duy vat, chu ngha duy tam cung khong ong nhat. Trc het can phan biet hai bien dang c ban cua no. 1) Chu ngha duy tam khach quan tuyen bo ve s oc lap cua y niem ( idea), thng e, tinh than noi chung ban nguyen tinh than khong ch oi vi vat chat, ma con oi vi con ngi. Cac ai dien tieu bieu cua chu ngha duy tam khach quan trong lch s: Platon, Thomas Aquinas, Hegel. 2) Chu ngha duy tam chu quan khang nh s le thuoc cua the gii ben ngoai, cac thuoc tnh va cac moi quan he cua no, oi vi y thc con ngi. Hnh thc cc oan cua chu ngha duy tam chu quan la thuyet duy nga5. Theo thuyet duy nga e am bao tnh xac thc cua cac phan quyet ch can noi en s ton tai cua cai Toi va cam giac cua cai toi. Cac ai ai dien tieu bieu cua chu ngha duy tam chu quan trong lch s :Berkeley, Hume ( the ky XVIII tai Anh) Moi quan he va s tac ong lan nhau, cuoc tranh luan thng xuyen gia chu ngha duy vat va chu ngha duy tam, vi tat ca tnh phc tap cua chung, a tao nen ong lc ben trong cua quatrnh
Solipsism ( t nguyn latinh: solus= duy nht, ipse=t n): mt quan im trit hc, tha nhn thc c nhn t thn l thc ti ng tin cy duy nht, ph nhn thc ti khch quan ca th gii xung quanh.
5

12

phat trien va hoan thien tri thc triet hoc. Chu ngha duy vat ve c ban la s the hien quan iem cua cac lc lng xa hoi tien bo. Trong tng trng hp cu the cac nha duy tam cung ong vai tro tch cc cua mnh trong cuoc cach mang ly tr (y ngha tch cc cua bc ngoat Sokrates trong triet hoc Hy Lap, tnh ot pha cua triet hoc co ien c the ky XVIII XIX, mot so gi m ve trach nhiem con ngi trong mot so hoc thuyet thuoc trao lu nhan ban phi duy ly cua triet hoc phng Tay ng ai v.v). - Cuoc tranh luan triet hoc ve c s ban au cua ton tai, ngoai viec dan en hai khuynh hng chu ao chu nghia duy vat va chu ngha duy tam, con lam nay sinh chu ngha nhat nguyen (monism), nh nguyen (dualism) va a nguyen (pluralism). + Theo chu ngha nhat nguyen ch co mot ban nguyen duy nhat cua the gii vat chat hoac tinh than. Vi cach hieu nay chu ngha nhat nguyen co the la nhat nguyen duy vat, co the la nhat nguyen duy tam. Nhat nguyen duy vat noi chung da vao cac d lieu cua khoa hoc t nhien e rut ra cai tinh than t cai vat chat. Ngc lai nhat nguyen duy tam xem tinh than la cai quyet nh toi hau oi vi vat chat va tm gia t tng quan niem ve s sang tao the gii bi tinh than sieu viet nao o ( thng e), hay y thc, y niem. + Chu ngha nh nguyen khang nh tnh ong cap cua hai ban nguyen vat chat va y thc, vat ly va tam ly. Trong lch s nh nguyen luan thng dan ti chu ngha duy tam, ngha la xac nh mot ban the toi cao vt len tren hai ban nguyen ong cap ay, va chi phoi chung. ai dien tieu bieu cua nh nguyen luan: Aristoteles (trong hoc thuyet ve vat chat, ung hn, the chat, va mo thc), Descartes (trong Sieu hnh hoc). + Chu ngha a nguyen neu ra kha nhieu luan iem xuat phat khac nhau, nhng eu ong nhat s tha nhan nhieu ban nguyen cua ton tai . Quan
13

niem a goc t nguyen vao the

nguyen ve c s cua the gii co nguon triet hoc Hy Lap co ai (phng ana trong viec ly giai ban nguyen the gii ky V tr. CN ).

3. Van e ve kh nng v gii hn nhan thc the gii. Chu ngha hoai nghi va thuyet bat kha tri Viec tm hieu c s ban au cua ton tai co moi lien he vi van e ve tnh nhan thc c the gii. Phan ln cac nha triet hoc, ca duy vat lan duy tam, eu tin vao kha nang con ngi at c tri thc ung , chan ly, va co gang xac lap nhng quy tac, chuan mc, phng phap nh hng cho qua trnh nay. Nhng hieu biet cua con ngi ve the gii va ban than s ton tai cua no, s tham nhap, kham pha ban chat cua ton tai vi nhng cach tiep can khac nhau lam nay sinh cuoc tranh luan ve c s cua tnh ong nhat t duy va ton tai. Cac nha duy vat cho rang vat chat ong vai tro c s cua tnh ong nhat, ngc lai cac nha duy tam nhan manh en y ngha nh hng cua y thc, khuon mau san co cua t duy, va cho rang (Hegel chang han) viec tm hieu cac quy luat logc cua t duy, hay y niem trong nguyen chat cua no, la c s e nam bat va ly giai cac quy luat cua the gii, gii t nhien, xa hoi. + Trong lch s triet hoc mot so nha t tng cho rang van e chan ly cua nhan thc khong the c giai quyet tron ven, va do o the gii ve nguyen tac la khong nhan thc c. Ho c biet en nh cac ai bieu cua thuyet bat kha tri.* Cac ai dien tieu bieu: Giorgias (nha triet hoc Hy Lap co ai, thuoc phai bien thuyet do Prothagoras sang lap) vi tuyen bo khong co g ton tai ca, Kant (nha triet hoc c the ky XVIII, ngi sang lap ra triet hoc co ien c) vi tuyen bo ve tnh hu han cua nhan thc trong qua trnh tm hieu ban chat sau kn cua van vat. Kha gan vi thuyet bat kha
14

tri la khuynh hng hoai nghi*, phu nhan kha nang cua tri thc xac thc, e cao yeu to xac xuat. Cac ai dien tieu bieu: Pyrrhon (ngi sang lap phai hoai nghi trong triet hoc co ai Hy Lap), Hume ( nha triet hoc Anh the ky XVIII) Can nh rang thuyet bat kha tri hay hoai nghi ra i trong nhng ieu kien xa hoi nhat nh; chung khong phai la nhng khuynh hng oc lap, ma ch la suy ngh hoac nhan nh nhat thi, ca biet, ong vai tro phan bien oi vi qua trnh nhan thc va hoat ong thc tien cua con ngi. Ben canh o cung nen phan biet hoai nghi nh nguyen tac the gii quan vi tinh than hoai nghi khoa hoc, hoai nghi vao cai loi thi e vach ra con ng kham pha chan ly, xac lap cai mi, phu hp hn trong s van ong tien bo cua lch s. III. BIEN CHNG VA SIEU HNH 1.Triet hoc nh phng phap luan + Moi khoa hoc eu co phng phap cua mnh. Tuy nhien triet hoc ong vai tro la phng phap luan chung nhat, va o cung la thc chat cua phng phap triet hoc. Phng phap luan triet hoc la he thong cac nguyen tac chung nhat cua viec nam bat ve mat ly luan va thc tien oi vi toan bo hien thc, ong thi la cach thc xac lap va luan giai chnh he thong tri thc triet hoc. Cung nh phng phap cua cac khoa hoc khac, phng phap triet hoc lay hoat ong thc tien cua con ngi lam c s, va ngay t au a la s phan anh logc cac quy luat cua s phat trien hien thc khach quan. ng nhien ieu nay ch lien quan en triet hoc nao da vao khoa hoc, bam sat vao trnh o nhan thc va khoa hoc cua thi ai. Phng phap triet hoc em en cac nguyen tac nghien cu chung, v nh ngon uoc soi to con ng hng ti chan ly( F. Bacon). Tuy nhien cac trng phai va cac khuynh hng khac nhau xac lap va
15

s dung cac phng phap triet hoc khac nhau tuy thuoc vao ac trng cua mnh va quan niem ve oi tng triet hoc. Chang han chu ngha a nguyen cung chu trng a nguyen ca trong phng phap. T duy ly luan chung c dien at trong cac pham tru, cac nguyen ly va cac quy luat triet hoc. Tm hieu phng phap triet hoc khong the bo qua cac nguyen tac co tnh nh hng trong ly luan nhan thc, ma ieu nay lai lien he chat che vi viec giai quyet van e c ban cua triet hoc, a en s hnh thanh chu ngha duy vat va chu ngha duy tam, ai dien cho cac cach tiep can va phng thc xem xet ton tai va nhan thc. Ly luan nhan thc ngay t au c quy nh bang viec giai quyet moi quan he gia vat chat va y thc, thien nhien va tinh than, hay noi cach khac no da tren mot c s the gii quan nhat nh duy vat hoac duy tam. trng hp cua chu ngha duy vat qua trnh nhan thc c xem nh s phan anh hien thc khach quan vao y thc, con trng hp th hai no bien thanh s nhan thc cua y thc, y niem tuyet oi. Noi cach khac ban the luan ve c ban quy nh nhan thc luan, trc het viec ly giai nguon goc, c s cua tri thc. + Bc tiep theo trong phng phap triet hoc la phan biet phng phap bien chng va phng phap sieu hnh. o la hai phng phap t duy oi lap nhau trong lch s triet hoc, khi giai quyet van e ban chat cua ton tai. T duy bien chng tha nhan s van ong, bien oi khng ngng ca s vt, xem xt chng trong mi lin h, tc ng, ch c nhau, trong s chuyen hoa, nhn mnh s t vn ng, xem s thng nht v u tranh ca cc mt i lp ngay trong chnh s vat nh c s va ong lc cua phat trien T duy sieu hnh xem xet s vat trong trang thai co lap, tach ri nhau, ngng ng, xac nh tnh chnh the cua the gii mot cach n gian va cng nhc, khong vach ra mot cach thau ao c s va ong lc cua van ong, phat trien.
16

Ve nguyen tac nha duy vat lan nha duy tam eu co the s dung phng phap bien chng, tao nen phep bien chng duy vat hay phep bien chng duy tam. Nha duy vat co the chu s chi phoi cua phep sieu hnh, ngc lai nha duy tam co the la nha duy tam bien chng. - Phep bien chng (Dialectic) trai qua cac hnh thc va cac giai oan phat trien, t co ai e hien ai. Phep bien chng cht phc, ngay th (t pht) trong trit hc c i, the hien trnh o nhan thc chung cua thi o. Tai phng ong co ai t tng bien chng ve the gii hnh thanh t phat trong thuyet Am Dng, triet hoc Lao Trang (Trung Quoc), mot so triet hoc ton giao (An o) . Thuat ng phep bien chng* c neu ra lan au tien trong triet hoc Hy Lap co ai. Tai ay trong mot so hoc thuyet, t Heraklitos en Platon va Aristoteles, a co nhng bieu hien khac nhau cua phep bien chng. Nha duy vat Heraklitos nhan manh tnh van ong va bien oi thng xuyen, s chuyen hoa cua cac mat oi lap trong the gii s vat. o la bien chng cua cac s vat, hay bien chng khach quan. Cac nha duy tam Sokrates va Platon xem phep bien chng nh nghe thuat oi thoai (dan dat ngi oi thoai en vi chan ly bang t duy logc, kha nang bien luan thuyet phuc, co c s, chng c). o la bien chng cua cac khai niem, hay bien chng chu quan. Phep bien chng t pht (v tnh cht c th gi l cht phc, ngy th) trong trit hc c i, the hien trnh o nhan thc chung cua thi o. Tai phng ong co ai t tng bien chng ve the gii hnh thanh t phat trong thuyet Am Dng, triet hoc Lao Trang (Trung Quoc), mot so triet hoc ton giao (An o) . Thuat ng phep bien chng* c neu ra lan au tien trong triet hoc Hy Lap co ai. Tai ay trong mot so hoc thuyet, t Hraclt (Heraklitos) en Platn (Platon) va Arixtt (Aristoteles, Aristotle), a co nhng bieu hien
17

khac nhau cua phep bien chng. Nha duy vat Hraclt nhan manh tnh van ong va bien oi thng xuyen, s chuyen hoa cua cac mat oi lap trong the gii s vat. Mt s ni dung trong t tng bin chng v th gii ca Hraclt: 1) tnh bin i ph bin ca th gii (qu trnh sinh thnh, pht trin, dit vong ca vn vt, dng thi gian, hnh nh dng sng l nhng v d sinh ng m th sinh cn s dng); 2) qu trnh chuyn ho, mi lin h ph bin, s thng nht v u tranh ca cc mt i lp (trong Hraclt nhn mnh :chin tranh l cha ca tt c, ng hong ca tt c, hin thn ca tt c); 3) tnh quy lut, tnh tt yu, trt t, chun mc ca ton b th gii cc s vt, ni khc i, l LOGOS ca vn vt. Khi nim logos bao cha ton b nhng ni dung ca t tng bin chng v th gii, m Hraclit l ngi xy dng mt cch sinh ng u tin. T tng bin chng hnh thnh mt cch t pht Hraclt la bien chng cua cac s vat, hay bien chng khach quan. Bn cnh cn c bin chng ch quan, bin chng ca qu trnh nhn thc. Trng phi l (Eleatics) gi m kha cnh ny. Thng qua cc lun chng bc b vn ng, thay nguyn tc vn vt bin dch bng nguyn tc vn vt bt bin, thay vn vt a tp bng vn vt ng nht, cc i din tiu biu ca trng phi l nh Pcmnht (Parmenides), Dnng (Zeno, Zenon) khng ch khng nh nguyn tc ng nht t duy tn ti, m cn gi m quan im v bin chng ca qu trnh nhn thc: 1) nhn thc l mt qu trnh phc tp, y mu thun (nghch l), do khng th chp nhn li gii thch n gin, mt chiu v s vt (nhn s vt gc bn cht t thn m khng xem xt n kha cnh tn ti, trng thi tng i cn bng, n nh, tc trng thi ng im); 2) i hi hnh thnh phng php nghin cu nghim tc, khoa hc v mi quan h gia vn ng v ng im, tn ti v h v, lin tc v gin on, hu hn v v hnNi cch khc, cc lun chng ca phi l, theo Arixtt, kch thch t duy ca nhiu nh khoa hc qua cc thi i. Cac nha duy tam Sokrates va Platon xem phep bien chng nh nghe thuat oi thoai (dan dat ngi oi thoai en vi chan ly bang t duy logc, kha nang bien luan thuyet phuc, co c s, chng c). Chnh Platn v Arixtt xy dng l lun nhn thc m cha ng nhiu yu t bin chng, c k tha v pht trin c chn lc cc thi i sau. Phep bien chng duy tam the ky XVIII na au the ky XIX phat trien tai c, bat au t Kant
18

(bin chng ca qu trnh nhn thc, tnh mu thun tt yu, hay nghch l ca t duy l lun, l tnh thun ty v.v..), Fichte (Bin chng ci Ti v ci khng-Ti, thc v vt cht, tinh thn v t nhin), at en s hoan thien Hegel. Phep bien chng trong triet hoc co ien c gp phn hnh thnh phong cach t duy mi trong van hoa tinh than chau Au vao thi o. Cng lao lch s to ln trong s pht trin php bin chng thuc v Hghen. 1) Hghen pht trin php bin chng t trnh t pht thnh mt khoa hc v phng php nhn thc, t tn mn thnh h thng, t ngh thut i thoi mang nng tnh ch quan thnh khoa hc v mi lin h v s pht trin, em n cch hiu mi v php bin chng, c Mc v ngghen k tha, ci to v lm sinh ng thm bng bin chng ca tin trnh lch s v u tranh cch mng; 2) trong Khoa hc lgc, hay Lgc hc b phn cu thnh ca h thng, Hghen trnh by ni dung c bn ca php bin chng vi cc nguyn l, cc quy lut v cc cp phm tr c bn ca n; 3) theo V.I.Lnin, ln u tin, t s phn tch ni dung ca php bin chng, Hghen i n quan im v s thng nht php bin chng l lun nhn thc v lgc hc; 4) nh c php bin chng nh phng php lun trit hc m Hghen tm hiu v phn tch su sc cc lnh vc khc ca i sng x hi v nhn thc, t tn gio, ngh thut n kinh t, chnh tr, v th hin mnh nh b c bch khoa ca thi i; 5) php bin chng Hghen phn nh mt tch cc, tin b ca giai cp t sn c m trc ca nhng chuyn bin cch mng. Php bin chng duy vt, ra i cng vi bc ngot cch mng trong lch s trit hc, do C. Mc v Ph. ngghen thc hin vo nhng nm 40 ca th k XIX. Php bin chng duy vt khc phc s i lp gia phng php v h thng trong php bin chng duy tm. C. Mc v Ph. ngghen khng ch tip thu ht nhn hp l trong trit hc ca cc bc tin bi, nht l php bin chng Hghen, m cn ci to php bin chng , thng nht vi th gii quan duy vt, ng thi vn dng vo qu trnh thc tin x hi, a vo ni dung ca php bin chng nhng yu t mi, mang tnh khoa hc v cch mng. Phep bin chng duy vt l s thay th tt yu v xng ng php bin chng duy tm, l s p ng nhng i hi ca thi i mi. Trong ni dung ca php bin chng duy vt ngoi cc nguyn l, cc quy lut v cc cp phm tr c bn, cn hnh thnh nhiu yu t mi, ngy cng m rng cng vi s pht trin ca khoa hc, ca nhn thc v bin i ca thc tin x hi, nhng vn m hnh thc trc ca php bin chng cha t ra.

19

Php bin chng duy vt l phng php lun ca tri thc khoa hc v hot ng thc tin. Trong mi lin h (lin minh) gia trit hc v cc khoa hc chuyn bit, php bin chng c vai tr nh hng v phng php lun (v c th gii quan) i vi cc nh khoa hc, ng thi t phng php lun y cc nh khoa hc tip cn vi cp tru tng ha trit hc, vi phng php trit hc (c thm chuyn Php bin chng duy vt trong Gio trnh dnh cho hv SH khng chuyn ngnh trit hc). Php bin chng duy vt l phng php lun ca u tranh cch mng ca ci to thc tin. C. Mc v Ph. ngghen tiep thu co chon loc gia tr cua phep bien chng duy tam, nhat la phep bien chng Hegel, cung nh nhng thanh qua cua chu ngha duy vat the ky XVII XVIII, ac biet la t tng duy vat cua Feuerbach (na u th k XIX), ong thi khac phuc nhng mat phien dien cua ca phep bien chng va chu ngha duy vat thi trc, sang tao ra phep bien chng duy vat nh hnh thc hien ai cua phep bien chng. Qua trnh nay bat au t nhng nm 40 ca the ky XIX. Php bin chng duy vt l s nh hng phng php lun trong hot ng cch mng ci to th gii. Cc nguyn l c bn ca php bin chng duy vt nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin c th hin trong h thng cc cp phm tr c bn (ci chung ci ring, bn cht hin tng, ni dung hnh thc, tt nhin ngu nhin, nguyn nhn kt qu, kh nng hnh thc) v cc quy lut c bn (quy lut nhng bin i v lng dn n nhng thay i v cht v ngc li phng thc pht trin; quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp ngun gc v ng lc ca pht trin; quy lut ph nh ca ph nh tnh khuynh hng ca pht trin). - Phep sieu hnh (Metaphysics), vi tnh cach la phng phap t duy va nhan thc oi lap vi phep bien chng, cung co lch s cua mnh. Ngha nguyen thuy cua no (trong triet hoc co ai Hy Lap) gan vi no lc cua triet gia tm hieu ban chat sau kn cua van vat (khong phai la cac hien tng cua the gii vat ly, ma la nhng g an cha ang sau no). Cuoc tranh luan ve phng phap nhan thc, cach thc tiep can va ly giai ban chat the gii dien ra soi noi va gay gat vao thi can ai, lam

20

nay sinh nhu cau anh gia co phe phan cac quan iem truyen thong. Phep sieu hnh, xet t goc o oi lap vi phep bien chng, la khuynh hng xac lap bc tranh tnh, mot ngha ve the gii. Noi en phng phap sieu hnh la noi en cach thc xem xet cac s vat theo nguyen tac tach biet co khong, trang, en, ban , thu Khi tm hieu van ong phep sieu hnh quy cac hnh thc phong phu cua no ve mot hnh thc nao o, tham ch quy hnh thc van ong cao ve hnh thc van ong thap hn. ien hnh cho trng hp nay la chu ngha duy vat the ky XVII XVIII, a quy cac hnh thc van ong ve van ong c hoc, do o con c goi la chu ngha duy vat may moc, thc chat la chu ngha duy vat sieu hnh. Trong qu trnh tm hiu php bin chng v php siu hnh cn nm vng phng php lun khoa hc. Mot la, can thay rang phng phap nhan thc chu trng xem xet cac s vat va hien tng trong trang thai tnh, ng im, cung nh cat ri, n gian hoa ton tai,van co cho ng trong lch s. Phng phap tru tng hoa cua triet hoc sieu hnh hoan toan co c s khoa hoc trong nhng ieu kien nhat nh va c cac lnh vc chuyen mon khac nhau s dung. Neu nh khong v ng im ma xem nhe van ong, khong v trang thai tnh ma xem nhe trang thai ong, thay cay ma khong thay rng, th yeu to o cua phep sieu hnh to ra can thiet trong nhan thc, bi le no cung la mot phan cua phep bien chng. Sai lam phng phap luan xuat hien khi s ng im, hay mot ac tnh, mot kha canh nao o cua nhan thc tach khoi moi lien he pho bien va s che c lan nhau, bien thanh cai tuyet oi. ay cung la nguon goc nhan thc luan cua tat ca he thong triet hoc duy tam. Van e la cho theo quan iem duy tam nhan to tinh than tach khoi vat chat, ong vai tro sang tao tuyet oi. Phng phap luan

21

tiep can nh the quen rang cai t duy, tinh than xet en cung xuat hien tren c s cai vat chat. Hai la, can thay rang hiem hoa oi vi nhan thc khong ch the hien viec tuyet oi hoa ng im, ma ca viec tuyet oi hoa mat oi lap vi no, tc van ong. Ca hai eu ang goi la phng phap nghien cu sieu hnh. Quan iem th nhat dan ti chu ngha giao ieu, quan iem th hai dan ti chu ngha tng oi vo ieu kien. oi vi phep bien chng thc s th qua trnh van ong khong ngng cua the gii chang nhng khong loai tr, ma con bao ham s ng im tng oi. 2. Cc khuynh hng khc ca phng php nhn thc trong lch s trit hc Trong lch s trit hc hnh thnh cc khuynh hng, hay con ng c bn, chi phi s pht trin ca n. T cc khuynh hng y cc trng phi c th ra i, to nn bc tranh a dng v phc tp, vi nhng ng nt an xen nhau, thay th nhau. Tnh cht ny n nay vn tip tc c th hin. -T quan niem ve c s phng phap nhan thc, trong lch s triet hoc hnh thanh chu ngha duy cam (sensualism), chu ngha duy ly (rationalism) va chu ngha phi duy ly (irrationalism)*. Nhng khuynh hng o anh hng khong nho en sinh hoat hoc thuat, tao nen nhng dau an sau am trong s phat trien triet hoc. . Chu ngha duy cam la nguyen tac phng phap luan ma theo o cam giac c xem nh c s nhan thc .Thuyet duy cam tuyet oi hoa vai tro cua cac c quan cam giac trong nhan thc va cho rang moi tri thc eu xuat phat t hoat ong cam tnh. Cac ai dien tieu bieu: Epicuros, Locke, Berkeley, Holbach, Feuerbach. Can phan biet duy cam luan duy vat, xem the gii khach quan cam giac c la c s cua tri thc xac thc, va duy cam luan duy tam, tuyet oi hoa vai tro cua cam giac, khong tha nhan noi dung khach quan cua tri thc .

22

. Chu ngha duy ly la nguyen tac phng phap luan ma theo o c s cua nhan thc va hoat ong cua con ngi la ly tr, xem nhe vai tro cua cac yeu to ngoai ly tr trong qua trnh nhan thc the gii. Cac ai dien tieu bieu: Descartes, Spinoza, Leibniz, Hegel. Trong khuynh hng duy ly co ca cac nha duy vat lan cac nha duy tam, tuy thuoc vao viec giai quyet van e ve quan he gia vat chat va y thc, tinh than. Chang han phng phap luan duy ly cua Hegel da tren c s the gii quan duy tam, con Spinoza lai la nha triet hoc duy vat di hnh thc phiem than. Duy cam (s phat trien cc oan cua chu ngha kinh nghiem) va duy ly hnh thanh ro nhat vao the ky XVII XVIII, trong cuoc tranh luan ve nguon goc, ban chat tri thc va phng phap tiep can chan ly. Chu ngha duy ly hien ai, vi cac hnh thc the hien khac nhau, a co nhng thay oi can ban trong oi tng nghien cu so vi duy ly truyen thong, co ien. oi lap vi chu ngha duy ly hien ai la chu ngha phi duy ly. Chu ngha phi duy ly la la phng phap luan triet hoc phu nhan, hoac t ra la han che vai tro cua ly tr trong nhan thc, e cao vai tro cua phng phap phi duy ly(xuc cam, y ch,niem tin) oi vi qua trnh tm hieu ton tai. Trong triet hoc can hien ai chu ngha phi duy ly ra i nh s phan ng trc thc trang sinh hoat xa hoi va s bat lc trong viec giai quyet cac van e bc thiet cua i song con ngi. Cac ai dien tieu bieu: Schopenhauer, Kiekegaard, Nietzsche, Dilthey, Bergson, Heidegger . S phat trien vu bao cua khoa hoc va nhan thc trong may thap nien gan ay a en viec xac nh phng phap luan nh mot lnh vc chuyen mon hoa cua tri thc.Cac c che logc noi tai, kha nang thiet ke mo hnh phat trien thi thc, tieu chuan ve tnh khoa hoc cua nhan thc, nhan to cong nghe, ieu khien hoc c e cap thng
23

xuyen. Cung vi qua trnh nay do nhu cau phat trien xa hoi s lien minh gia phng phap triet hoc vi phng phap cua cac khoa hoc cu the ngay cang m rong, song khong v the \ma triet hoc anh mat vai tro phng phap luan chung nhat cua nhan thc va cai tao the gii. IV.TRIET HOC VI I SONG XA HOI VA NHAN THC KHOA HOC 1. Chc nang cua triet hoc a) Chc nang the gii quan. Moi van e the gii quan eu nay sinh t i song con ngi va la s nhan thc muc ch, y ngha cua cuoc song con ngi. en lt mnh the gii quan tr thanh nhan to nh hng cho con ngi trong qua trnh nhan thc va cai tao the gii. Triet hoc vi tnh cach la hat nhan ly luan cua the gii quan lam cho the gii phat trien nh mot qua trnh t giac da tren s tong ket kinh nghiem thc tien va tri thc do cac khoa hoc cu the, chuyen biet em lai. Nh vay chc nang the gii quan cua triet hoc gan lien vi s giai thch ly luan tru tng hoa, giai thch ve mat khai niem, nham phan biet vi tat ca cac hnh thc va cap o the gii quan khac. Le co nhien triet hoc trong khi xac nh oi tng cua mnh can c tren nhng thong so khac vi cac khoa hoc ve tnh chnh xac. t tnh mot ngha hn, nhieu tnh linh hoat hn o la ieu kien cua phan t triet hoc. Cac khai niem triet hoc phan anh cac kha canh chung nhat cua ton tai, tnh bien chng cua no, do o khong the oi hoi tnh chnh xac nh vat ly, hay toan hoc. Cac khai niem va pham tru triet hoc lien ket mot cach bien chng ni mnh cac yeu to xac nh (on nh) va cac yeu to khong xac nh (bien oi), c ham cha ngay trong ton tai. Tnh linh hoat cua khai niem xuat phat t cho triet hoc da tren toan bo s phong phu cua nhan thc, toan bo kinh nghiem cua con ngi. Chung cung co the bao quat cac lnh vc cua ton tai con cha c
24

nhan thc, hoac tham ch ve nguyen tac khong the c nhan thc. V the oi khi khai niem tr nen m ho oi vi khong t ngi. S chap nhan the gii quan triet hoc nao o, xet t goc o cua mot nha khoa hoc, chnh la s m rong tam nhn, hay khong gian t tng vt qua khuon kho cua tnh chuyen biet von co. Trong pham vi the gii quan triet hoc khong ngng dien ra cuoc au tranh gia the gii quan duy vat va the gii quan duy tam, the gii quan khoa hoc va the gii quan phan khoa hoc, gia khoa hoc. ang sau cac cuoc luan chien triet hoc la cac lc lng xa hoi vi nhng thien hng, chnh kien, li ch khac nhau. Nha khoa hoc co the chu s chi phoi cua the gii quan triet hoc nay hay the gii quan triet hoc khac tuy tng ieu kien cu the. b) Chc nang phng phap luan, the hien cho triet hoc la hoc thuyet chung ve phng phap va la tong the cac phng phap chung nhat cua nhan thc va cai tao thc tien. Trong lch s triet hoc viec ly giai cac s vat, hien tng thng da vao mot phng phap nhat nh, tao nen s a dang cac cach tiep can s vat, s ra i phng phap mi trong pham vi chu e thong nhat cua triet hoc. Nghe thuat oi thoai ( Sokrates va Platon), hoai nghi toan dien (Descartes), phe phan ly tr (Kant) eu hnh thanh tren c s trnh o nhan thc chung cua thi ai mnh. Trong so o cuoc tranh luan gia phep bien chng va phep sieu hnh co tac ong en ca the gii quan lan phng phap nhan thc chung, cung nh hoat ong thc tien cua con ngi. Phep bien chng duy vat la hnh thc phat trien cao cua phng phap bien chng. c) Chc nang d oan cua triet hoc the hien cho trong pham vi he thong cac van e nghien cu cua mnh cac hoc thuyet triet hoc gi m ve khuynh hng phat trien chung cua vat chat va y thc, con ngi va the gii. Nhng gi m, d oan ve mat ly luan tac ong nhng mc o
25

khac nhau en sinh hoat xa hoi, cac lnh vc hoat ong thc tien. D oan ly luan tren c s cac thanh tu cua khoa hoc va kinh nghiem song, thau hieu cac quy luat van ong cua t nhien va xa hoi, thng at tnh thuyet phuc cao thong qua s tha nhan cua cac lc lng xa hoi. Ben canh o triet hoc vi tnh cach la trng hoc t duy ly luan va s thong thai em en cho con ngi kha nang t chu trong viec la chon thai o song va hoach nh d an cho tng lai. Kha nang nay c cung co trc het nh tm hieu lch s trioet hoc. d) Chc nang phe phan gan lien vi qua trnh phat trien t duy triet hoc cac thi ai, the hien cac vong khau (vng xoy c) tat yeu cua lch s tri thc, s anh gia lai va loc bo bien chng nhng gia tr a dc tao ra. Nguyen tac toi hoai nghi tat ca ma cac the he triet gia, bat au t thi co ai, tuan thu, a cho thay tam quan trong cua phe phan, hoai nghi tri thc hien ton. Thai o nay buoc nhng g la chnh thong, chuan mc, t tham nh, anh gia lai, t ieu chnh, tham ch t ao thai, neu khong con phu hp vi nac thang phat trien mi cua thc tien va nhan thc. S phe phan cua cac nha triet hoc Phuc hng va Can ai oi vi triet hoc kinh vien trung co la v du ien hnh ve trng hp nay. Tinh than hoai nghi va phe phan co c s ong vai tro ln trong viec chong chu ngha giao ieu. ay phan biet y ngha tch cc cua s phe phan vi chu ngha h vo, phu nh bien chng vi s phu nh vo nguyen tac, tnh lch s cu the vi nhng xet oan tru tng, thieu phng hng. e) Chc nang gia tr lien he mat thiet vi chc nang phe phan. Gia tr la khai niem dung e ch y ngha van hoa, xa hoi hoac nhan cach cua cac hien tng va cac d kien trong thc tien, noi cach khac gia tr la cai co y ngha oi vi hoat ong song cua con ngi. Bat ky he thong triet hoc nao cung ham cha trong mnh kha canh
26

anh gia oi tng t goc o gia tr: gia tr xa hoi, gia tr ao c, gia tr tham my, gia tr t tng v.v. Chc nang nay the hien ac biet ro net vao thi ky chuyen tiep cua s phat trien xa hoi, khi ma viec la chon xu hng van ong c at ra cung vi van e cai g can lu gi, cai g can loai bo t cac gia tr c tao ra trong qua kh. Trong he thong cac gia tr co nhng gia tr ac thu, co nhng gia tr mang tnh nhan loai chung. f) Chc nang xa hoi nhan van cua triet hoc c phan tch t nhieu bnh dien, bao quat cac kha canh khac nhau cua i song con ngi va xa hoi. bnh dien chung triet hoc thc hien hai nhiem vu thong nhat vi nhau giai thch ban chat con ngi, ton tai xa hoi, va tac ong en s thay oi the gii ca ve vat chat lan tinh than. Trc khi d nh bien oi xa hoi can bc au ly giai no mot cach xac ang. Sc thu hut va mc o can thiet cua mot hoc thuyet triet hoc tuy thuoc vao kha nang moi ca nhan on nhan no mot cach t giac va cung vi nhng ca nhan khac hnh thanh muc tieu tap the tap trung no lc nham at c muc tieu tap the o. Noi cach khac, trong tnh tong the cua mnh triet hoc hng en khong ch cac nhom xa hoi, ma con en tng con ngi cu the. Van e la cho triet hoc ong vai tro nh hng nhan thc va hoat ong cua moi ca nhan, thuc ay viec hnh thanh cac gia tr va ly tng nhan van, khang nh y ngha va muc ch cua cuoc song. Triet hoc am nhan thc hien chc nang lieu phap tr tue ro rang nhat trong thi ky xa hoi thieu on nh, khi cac gia tr cu xa ang bien i dan, nhng cai mi cha kp hnh thanh, hoac cha u kha nang tham nhap sau rong vao cac tang lp xa hoi. Mot khi tr thanh vu kh ly luan cua cac lc lng xa hoi tien bo, triet hoc se tac ong tch cc en s van ong lch s tien ve pha trc.

27

2. Triet hoc va khoa hoc, tri thc va niem tin - Triet hoc co phai la khoa hoc khong ? Vao thi co ai, do trnh o nhan thc chung con thap, tri thc khoa hoc con tnh trang tan man, s khai, triet hoc ong vai tro la tri thc ly luan duy nhat, giai quyet cac van e t nhien, xa hoi va t duy. Do cha co s phan nganh ro rang gia cac lnh vc tri thc nen triet hoc c xem nh khoa hoc cua cac khoa hoc, con cac triet gia c ton vinh nh cac bac thong thai, am tng moi th. Cac lnh vc tri thc khac eu la thanh to cua tri thc pho quat nay. T cuoi thi Phuc hng qua trnh chuyen biet hoa, ca the hoa trong tri thc khoa hoc a dan en s ra i cac khoa hoc cu the vi he thong ly luan cua mnh. Tren thc te cach hieu cu ve triet hoc khong con phu hp na, nhng tnh chat khoa hoc cua nhng luan giai triet hoc chang nhng khong mat i, ma ngay cang c bo sung, m rong cung vi s phat trien manh liet cua tri thc va van hoa. Cach tiep can lch s a cho thay ieu o. Tri thc triet hoc, cac van e triet hoc, he thong cac khai niem triet hoc pho bien va logc nghien cu trong triet hoc la ket qua cua s ke tha lau dai t s phong phu cua tri thc nhan loai. Cac ket luan trong pham vi triet hoc khong ch la phng tien tiep nhan tri thc khoa hoc, ma ban than chung cung cha ng noi dung khoa hoc. ieu nay giai thch v sao nhieu nha bac hoc ln trong cac lnh vc khoa hoc cu the co the la nhng ai bieu noi tieng cua triet hoc. Triet hoc co ngon ng va he thong khai niem ac trng cua mnh, khong ngng thc hien nhng tm toi khoa hoc, hng con ngi ti nhng iem nong cua thc tai, em en tri thc co he thong, cha khoa m vao coi b hiem cua the gii xung quanh. Trong tnh muon ve cua tri thc triet hoc van ton tai nhng
28

chuan mc chung, lam c s cho viec anh gia cua tng hoc thuyet, tng trng phai, trong dong chay cua tri thc khoa hoc noi chung, t o thc hien s sang loc, s ao thai khach quan, tat yeu. - S tac ong lan nhau gia triet hoc va cac khoa hoc chuyen biet. Moi khoa hoc chuyen biet eu co oi tng va phng phap rieng, co trnh o khai quat nhat nh, tuy theo lnh vc nghien cu. T thanh qua cua cac khoa hoc chuyen biet, triet hoc thc hien s khai quat tiep theo, ngha la no chu trong en cap o cao hn, cap o th hai cua s khai quat. Neu cap o th nhat cua s khai quat dan en s hnh thanh cac quy luat cua khoa hoc cu the, th cap o th hai lam sang to cac khuynh hng va cac quy luat chung nhat. Cac khoa hoc chuyen biet em en cho cac nha triet hoc chat lieu song, nh o va can c vao o ho a ra nhng nhan nh co c s, phu hp vi thc tai, the hien c trnh o nhan thc chung cua thi ai, ong thi gi m nhng kha nang cua tng lai. Nhng phat minh khoa hoc ln khong ch tao ra s thay oi trong i song kinh te xa hoi, ma con lam thay oi t duy, nep ngh, gop phan tham nh lai, anh gia lai cac gia tr, cac chuan mc hien co, ay lui chu ngha giao ieu, chu ngha kinh nghiem. Ben canh o phat minh khoa hoc va viec s dung cac ket qua nghien cu khoa hoc co the lam nay sinh nhng van e mi, lien quan en s sinh ton cua con ngi, tham ch tao nen s xao tron t phat trong y thc, tac ong en s hnh thanh cac khuynh hng triet hoc co noi dung phe phan khoa hoc, hoac ch ra s bat lc cua ly tr trong viec kiem soat hanh vi con ngi. Nh vay, nhng thanh tu cua khoa hoc co the gop phan khang nh ca cac ket luan triet hoc khoa hoc lan mat oi lap cua chung, ngha la cac khuynh hng triet hoc chu trng ao sau mat phi ly cua i song do he qua cua khoa hoc.
29

Triet hoc tac ong nh the nao en s phat trien cua cac khoa hoc chuyen biet? Triet hoc khong trc tiep tao ra cac phat minh cu the, khong lam ra san pham nh cac khoa hoc chuyen biet. Tac ong cua triet hoc c the hien thong qua the gii quan triet hoc, phng phap luan va nh hng gia tr, ngha la tac ong bang nhieu cach en lap trng xuat phat, phng phap nhan thc, quan niem ve the gii, cung nh thai do cua nha khoa hoc oi vi tnh tat yeu va xu the phat trien cua mot lnh vc tri thc nhat nh. Ly luan triet hoc se tr nen ngheo nan va tr nen lac hau neu nhng nhan nh cua no khong bam sat vao cac thanh tu cua khoa hoc va khong thc hien s khai quat khoi tri thc to ln t cac khoa hoc chuyen biet. Ngc lai, neu khong c trang b the gii quan va phng phap luan triet hoc ung an th ban than nha khoa hoc co the a ra nhng ket luan sai lam ve triet hoc. + Triet hoc va gia khoa hoc. Tri thc va niem tin. - Nhan thc la mot qua trnh phc tap, va ket qua thu c vo cung phong phu, phan anh cach tiep can khac nhau cua con ngi ve the gii xung quanh va ve chnh mnh. Can phan biet nhng lam lan trong cong viec nghien cu, dan en cac nhan nh thoat au c xem la khoa hoc, nhng dan dan b ao thai qua kiem nghiem thc tien, vi s mao danh khoa hoc, trong o co khoa hoc gia hieu. Lch s tng biet en cac khoa hoc nh chiem tinh, khoa hoc huyen b, ma thuat, phep phu thuy. Khong the phu nhan vai tro tr lieu tinh than, tam ly cua cac phep thuat mang tnh chat huyen b trong nhng ieu kien lch s nhat nh , nhat la trong thi ky khung hoang xa hoi, khi con ngi mong c giai thoat khoi noi am anh cua cuoc song bi kch, hoac tm li giai ap ve so phan ca
30

nhan. Tuy nhien, xet ve v tr, y ngha van hoa chung va chc nang khai sang th khoa hoc gia hieu di bat ky hnh thc nao cung eu oi lap vi the gii quan triet hoc, cung nh tri thc khoa hoc noi chung. Khoa hoc gia hieu to ra ac biet nguy hiem khi b s dung v muc ch cua cac lc lng thong tr, gan vi quyen li chnh tr cua mot tap oan xa hoi hay mot to chc nao o. S ton tai cac bieu hien cua gia khoa hoc, nguy khoa hoc ngay trong the gii hien ai, quan iem dung hp vo nguyen tac the gii quan khoa hoc va khoa hoc gia hieu chng to rang van con nhieu lnh vc ma nhan thc con ngi cha vn ti c. - Han che cua ly tr tao ra kha nang cho niem tin, trc het la niem tin mang tnh ton giao. Niem tin ton giao co tac dung tch cc mot so kha canh cua i song ao c, tham my, song xet en cung no khong the thay the vai tro cua tri thc khoa hoc trong nhan thc va hoat ong thc tien. Moi thanh qua cua khoa hoc lai loai dan anh hng cua niem tin ca bnh dien ban the luan lan bnh dien nhan thc luan. Lch s nhan thc cho thay rang khong phai khoa hoc phat trien di anh hng cua ton giao, ma chnh cac tn ieu ton giao phai cai bien di anh hng cua cac phat minh khoa hoc, mot khi nhng phat minh nay dc tha nhan nh cac gia tr pho bien, c the che hoa, xa hoi hoa. Ben canh o can lu y: - y ngha cua c tin ton giao trong i song ao c, tinh than cua con ngi; - khong nen ch lien tng niem tin vi yeu to phi ly, hoac ch biet co niem tin mu quang. Niem tin cung co y ngha gi m, xay dng sau sac.o la niem tin cua con ngi vao kha nang at en chan ly khach quan niem tin vao s chien thang cua cai mi, cai hp ly. Chu ngha lac quan, khat vong sang tao t do thuoc ve loai niem tin nay.

31

LCH S TRIT HC PHNG TY


(di hnh thc hi v p) C I 1. Phn tch cc c im c bn ca trit hc phng Ty c i (tnh s khai, tnh bao trm v mt l lun, tnh a dng, mun v v ch v th gii quan, tnh bin chng t pht bm sinh, tnh nhn vn). Vi gan mot thien nien ky ton tai (th k VI TCN V), t tng trit hc phng Tay c i, m Hy Lp v La M l i din, a e lai nhng dau an am net tren con ng phat trien cua lch s t tng nhan loai, tao nen mot trong nhng thi ai soi ong va bi kch nhat, the hien khat vong cua con ngi vn len lam chu t nhien, cai bien xa hoi va chnh ban than mnh.

Trit hc phng Ty c i tri qua ba thi k chnh: s khai (th k VI V TCN), cc thnh (V IV TCN), Hy Lp ha, khng hong v suy tn,

32

hay thi k vn minh Hy Lp La M (th k III TCN V). S sp ty b quc La M nm 476 nh du s co chung ca th gii c i phng Ty, chm dt s tn ti ca mt x hi phi nhn tnh nht trong lch s - x hi chim hu n l. Co the thau tom ba chu e chnh cua trit hc phng Tay co ai, t thi ky hnh thanh cac th quoc au tien en khi trng phai cuoi cung b ong ca vao au the ky VI. Trc het la tm hieu t nhien. Cau hoi the gii bat au t au va quay ve au?, ban tnh cua the gii la g? cho thay no lc cua cac triet gia mong muon vt qua anh hng cua the gii quan than thoai, em en li giai ap hp ly ve the gii xung quanh va ve tac ong cua no en i song con ngi. Chu e tiep theo la nhan thc. Bat au t Ta let (Thales) va Pitago (Pythagoras) con ngi khong ch c xem nh mot thanh vien cua vu tru, ma con luon chng to v the cua mnh trc vu tru ay. Ban than thuat ng philosophia cung nhan manh en khat vong tm kiem va kham pha chan ly. Triet hoc o la con ng hng ti chan ly. Cac nha triet hoc ngay t co ai a tap trung tranh luan ve kha nang va gii han cua nhan thc, ve cac phng phap va phng tien nhan thc, ve nguon goc, c s va tieu chuan cua chan ly. Ben canh viec e cao ly tr , oc kham pha sang tao cua con ngi, van con mot so triet gia ng trc nhng dien bien phc tap, phi tat nh cua cua i song xa hoi, a chu trng treo lng phan quyet, ri vao chu ngha hoai nghi. Chu e th ba la con ngi, xa hoi loai ngi vi tat ca nhng bieu hien phong phu va phc tap cua no. T Xocrat (Socrates) tr i con ngi tr thanh mot trong nhng iem nong cua cac cuoc tranh luan triet hoc. Con ngi va la chu the, va la oi tng nghien cu. Chu e con ngi va thiet che xa hoi danh cho con ngi, cung vi cac chu e lien quan en hoat ong sang tao va nh hng gia tr cua con

33

ngi, c phan tch trong cac cong trnh tham my, nghe thuat, ao c, phap quyen. Trit hc phng Tay co ai khong ch phan anh hien thc cua xa hoi chiem hu no le, ma con xay dng hang loat he chuan t duy cho cac thi ai sau, tao nen truyen thong co ien trong van hoa tinh than phng Tay. Bang chng ro rang nhat cua truyen thong nay la qua trnh phuc hng van hoa co ai vao cuoi the ky XIV the ky XVI va s phat trien, pho bien van hoa co ien vao thi can ai, at en nh cao tai c. (1) ac iem trc tien cua triet hoc Hy Lap nhng the ky au tien, la tnh chat phac, s khai cua no, moi lien he cua no vi than thoai va ton giao nguyen thuy, an xen vi nhng mam mong cua tri thc khoa hoc, phan anh trnh o nhan thc chung cua xa hoi. S ra i cua triet hoc khong co ngha ky nguyen than thoai a hoan toan ket thuc. mc o nhat nh, xet theo coi nguon, triet hoc ra i nh no lc tai thiet lai than thoai bang phng tien cua ly tr. Vi thi gian, cung vi s phat trien xa hoi, s pho bien tri thc khoa hoc, nhng cau chuyen than thoai dan dan c s dung vao muc ch the hien mot nhan sinh quan, mot triet ly song. Nhng khai niem co nguon goc than thoai eu c cai bien, duy ly hoa e am sang to them t tng cua cac triet gia, nhng t tng can en gia cua than thoai nham ap ng thoi quen y thc cua con ngi. Nietzsche cho rang nhng nha t tng Hy Lap au tien la nhng con ngi hon nhien va dung cam nhat, chap nhan co n trong rang r hao quang, san sang thach o thoi quen y thc e dan bc vao con ng kham pha sang tao. Nhng cuoc tranh luan t tng dau khong at c ket qua cu the, song ieu quan trong la a mimh chng kha nang vo tan cua con ngi6. Tinh than Hy Lap a
xem Nietzsche : Triet ly Hy Lap thi bi kch, Ban dch cua Tran Xuan Kiem, Tan An, Sai Gon, 1975, tr. 19, 65, 70).
6

34

at nen mong cho phong cach t duy phng Tay trong hang ngan nam qua. Bc tranh di y ca Raphael th hin phong cch t duy Hy Lp qua li tuyn b ca Aristotle: C thy v bn u qu, nhng chn l qu hn.

- ac iem th hai the hien tnh chat bao trum ve mat ly luan cua triet hoc oi vi tat ca lnh vc cua nhan thc. V ra i trong boi canh trnh o nhan thc cua con ngi con tng oi thap, tri thc ve moi mat cha phat trien bao nhieu, nen triet hoc ong vai tro la dang nhan thc ly luan hau nh duy nhat, hy vong ly giai nhng van e ly luan cua cac khoa hoc cu the ma vao thi ky nay con ang nam trong tnh trang tan man, s khai, mang nang tnh chat trc quan, thc nghiem. Triet hoc c xem nh khoa hoc cua cac khoa hoc, con cac triet gia th c ton vinh thanh nhn nha thong thai, ai dien cho tr tue xa hoi. Trong mo hnh ly tng cua to chc i song xa
35

hoi cac triet gia c at v tr cao nhat. Cac t tng ao c, chnh tr, tham my, khoa hoceu quy ve t tng tret hoc, c hieu nh mot phan cua triet hoc. Quan niem nay ton tai kha lau trong lch s. Song ieu o lai a en cho oi vi cac nha triet hoc nhan thc ly luan la cai vt len tren hoat ong thc tien, bien thanh nhan thc t than, nhan thc e nhan thc. Triet ly tr thanh ac quyen cua mot so t nha thong thai, nhan thc t than oi lap vi thc tien, vi y thc i thng. (3) Tnh a dang, muon ve, s phan cc quyet liet v th gii quan gia cac trng phai lam nen ac iem th ba cua trit hc phng Tay co ai trong suot 10 the ky; viec hnh thanh ng loi emocrt va ng loi Platon cua triet hoc chi phoi cach anh gia cac hnh thc t tng khac. Tnh chat a dng, phc tp ca trit hc Hy Lp c i chu s chi phoi bi ieu kien a ly ac biet cua cac th quoc, s thay the nhau cac trung tam kinh te, van hoa, qua trnh giao lu vi van hoa phng ong, phong cach phong khoang, yeu chuong t do ket hp vi s khon ngoan va tinh te cua ngi Hy Lap, La Ma. Trong bc tranh muon ve cua trit hc phng Tay co ai a cha ng hau nh tat ca nhng hnh thai va phng thc t duy can ban nhat, c tiep tuc hoan thien, cai bien va phat trien sau nay. Chang han cuoc tranh luan gia ng loi emocrt va ng loi Platon lan sang ca t tng chnh tr, the hien thai o cua ho oi vi nen dan chu chu no. - Du hiu c trng u tin ca t tng duy vt Hy Lp l s ra i ca n gn lin vi qu trnh gii phng t duy khi bc tranh huyn thoi v th gii, thay t duy hnh tng biu tng bng t duy trnh khi nim, thay sng bi thn linh bng s cao l tr con ngi. Cho nn cch hiu trit hc (t nguyn Hy Lp vit theo ch Latinh: philosophia) l s th hin kht vng (yu mn) vn n s thng thi thn linh, ng thi th tc ho s thng thi . Ti sao s ra i ca trit hc ti Hy Lp li gn vi s hnh thnh (mt cch t pht) t tng duy vt?

36

- Mi lin h gia ch ngha duy vt vi trnh khoa hc, nht l khoa hc t nhin, d lnh vc ny ang trong dng phi thai, mm mng. Mi lin h ny mang tnh tt yu, to nn xung lc cho qu trnh pht trin ca ch ngha duy vt. Phn ln cc nh duy vt (cc nh trit hc ni chung) u c kin thc su sc v t nhin, hoc ng thi l nh khoa hc (sophos). Nh s hiu bit ny m h c gng vt qua thi quen t duy truyn thng, to cho mnh hng i ring, khng lp li. iu ny l gii v sao trong cuc tranh lun v bn nguyn th gii tinh thn phn bin c y mnh, thm ch n mc gay gt. Anaximandros khng chp ci c th hu hnh (nc) nh khi nguyn th gii, m a ra apeiron nh yu t vt cht gi nh, ci bt nh, v hn, nhng li l c s cho s hnh thnh v chuyn ho ca cc s vt, hin tng. Nh th l ng vn n quan im thc th , bn cht (substance) v c s ca tn ti. Anaxago nhn mnh n kha cnh cht trong s hnh thnh vn vt. Nguyn t lun (Leucippos v Democritos, Epicuros) ni n nguyn t (atomos) nh ci b nht, bt kh phn v h khng nh bn nguyn ca th gii Trong mi lin h gia trit hc v khoa hc c hai u cng pht trin vi s tc ng v chi phi ln nhau. Tnh bin chng t pht, bm sinh th hin phn ln cc hc thuyt duy vt, vi nhng mc khc nhau, trong Hraclt l ngi tiu biu. - Xt mt cch tng th, t bnh din lch s - x hi, t tng trit hc duy vt phn nh lp trng ca cc lc lng x hi tin b. Cho nn ng li Democritos cng c xt on t cch tip cn ny. Tuy nhin, nh ni trn, tri thc khoa hc HL c i cn trong tnh trng tn mn, s khai, trnh nhn thc chung cn thp gp phn to nn mt c im c bn ca ch ngha duy vt thi : - Tnh cht trc quan, cht phc, ngy th, gn vi trnh ca khoa hc v nhn thc, s hin din ca t duy huyn thoi. Quan im v th gii ch ngha duy vt thi ny phn ln cn c vo s quan st trc tip, s cm nhn hay suy tng ca cc trit gia, khng c lun chng bng cc d liu khoa hc. Hn na, nhn t gc vt l hc hin i cch tip cn v bn nguyn nh vin gch u tin xy nn ta lu i v tr, hay nh ci m t mi th sinh ra v tr v cha thc s hp l. - CNDV ra i v pht trin trong s phn cc v th gii quan cuc u tranh gia ng li mcrt v ng li Platn; cuc u tranh y l ng lc thc s ca s pht trin tri thc trit hc. Ch ngha duy tm khng t nhin xut hin. Mt mt, ch ngha duy tm gn lin vi nhng vn ca x hi, vi nhu cu o su hn na t cht thn linh trong con ngi (tnh cc oan l ch thi phng v tuyt i ha c tnh , tch khi mnh t hin thc); mt khc, n th hin s mong mun
37

trin khai cc vn nghin cu ra cc lnh vc chnh tr, o c, thm m, khc phc trit hc t nhin (tnh cc oan l ch t thi c cm i vi nn dn ch - hnh thc nh nc u vit nht trong khun kh ca ch chim hu n l) Hnh di: Lxp, mcrt, piquya (nhng nh duy vt c C.mc v nh nhng Prmt ca thi i)

(4) ac iem th t la tnh bien chng t phat trong viec giai thch t nhien, kham pha cac quy luat nhan thc. T tng bin chng v th gii, gii t nhin c khai m bi Hraclt (Heraklitos), mc d trc trong nhng yu t tin trit hc v trong trng phi Mil (Milet) xut hin nhng phc tho s khi v th gii nh mt qu trnh. Hraclt khng ch xem xt th gii nh mt qu trnh (hnh nh dng sng, mi th u chy), m cn a ra t tng v tnh quy lut ca th gii . Logos l mt trong nhng khi nim trung tm ca trit hc Hraclt, hm cha yu t duy vt v bin chng trnh t pht. Cc ngha ca logos: thn ngn; li ni, hay hc thuyt; l tr; tnh quy lut; tnh tt yu; trt t, chun mc; la. V tr ny l mt ngn la vnh cu, mi th t la v kt thc bng s phn quyt ca la, nh m din ra qu trnh sinh - dit thay th nhau lin tc. Bin chng ca qu trnh nhn thc th hin r nt trong cc lun chng ca trng phi l (Elea) v tnh mu thun, hay nghch l ca nhn thc, v s cn thit gii quyt thu o mi quan h gia vn ng v ng im, hu hn v v hn, lin tc v gin on, tnt i v h v Xcrt (Socrates), Platn (Platon, Plato), Arixtt (Aristoteles, Arstotle) xc lp mt s ni dung ban u v bin chng ch quan, lm c s cho vic hnh thnh l lun nhn thc bin chng sau ny. Hnh di: Chn dung ca Hraclt, Pcmnht, Dnng

38

(5)Cui cng, tnh nhn vn c th c xem l mt trong nhng c im ca nhiu nn trit hc, song trnh v hnh thc th hin ca n khc nhau. Ch ngha nhn vn (thut ng humanism ra i vo u th k XIX) xem con ngi l im xut pht, v gii phng con ngi l mc ch cui cng. Con ngi thc o cua van vat; li tuyen bo nay cua Protago (Protagoras) chng to rang du khong ngng hng ra vu tru, giai thch va khao khat chinh phuc no, ngi Hy Lap van danh nhieu tam huyet tm hieu nhng van e nhan sinh, xa hoi. Hnh di: Protagoras (Con ngi - thc o ca vn vt), Socrates (hy nhn bit chnh mnh), Antisthenes (hy tn trng chnh mnh)

39

Plato v Aristotle

T Xcrt tr i con ngi va l ch th, va l i tng. Tm hiu th gii ca con ngi, kt hp hng ngoi v hng ni quy nh v tr v s phn ca cc trit thuyt. S quan tam en con ngi, tm kiem nhng chuan mc song ly tng cho con ngi, l nt chung trong t tng ca Xcrt, Platn, Arixtt v nhiu trit gia khc t thi k s khai n thi k Hy Lp ha, khng hong v suy tn. Thc tin c vn cng l iu kin cho s tm kim li p khc phc n, ngha l hnh thnh cc phng n vt qua ci hin tn. Cho nn trong cc hc thuyt chnh tr, x hi hnh thnh ch ngha hin thc v ch ngha l tng, khc ha con ngi v cc thit ch x hi t cc gc khc nhau. Nhng t tng chnh tr, o c, phap quyen, tham my do ngi Hy Lap - La Ma xac lap tr thanh nen tang va iem xuat phat cua t tng phng Tay.

40

TRUNG C 2 Trnh by khi qut v nh gi ni dung c bn ca trit hc Trung c Ty u qua mt s nh t tng tiu biu Nn mng ca ch phong kin ti Ty u c xc lp sau thi k sp ca Ty b quc La M (476), song hnh thc tri thc Trung c ra i sm hn, gn lin vi s ra i ca Kyt gio (Christianity) vo u Cng nguyn. Theo cc nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin, s ra i ca Kyt gio l mt hin tng c tnh cch mng trong i sng tinh thn ca x hi. Tuy nhin t nm 392, khi Kyt gio tr thnh quc gio, tinh thn khoan dung b bin dng.

Kinh Thnh Kyt gio chi phi trit hc ba bnh din: bn th lun (thuyt Sng th), nhn thc lun (c tin chi phi v kim sot l tr, trit hc tr thnh n l ca tn gio, thn hc), nhn bn - o c (nguyn ti t tng, cu nguyn, cu chuc, phn x, phc sinh, nh nguyn thin c) V su ngy Sng th (c thm): 1) nh sng; 2) Khng gian v thi gian; 3) t ai, cy c; 4) Mt tri, mt trng, cc v sao; 5) Chim, c, nhng sinh vt di nc, trn tri;
41

6) Cc loi vt sng trn mt t, t cn trng n mun th, v cui cng loi ngi. Ngy th by Cha lm g? Trong qu trnh hnh thnh ch phong kin, m s ra i ca Kyt gio trong lng ch chim hu n l l tn hiu tinh thn, hay tin tinh thn ca n, xut hin nhng t tng mang tnh chuyn tip, chng hn ch ngha khc k La M, hay ch ngha Platn mi. Bn cnh s truyn b Kyt gio cn n nhng tn c hc thc, nhng nh tr thc thc s, m nhn chc nng khi ngun cm hng v hnh thc tn gio mi gia th gii a thn. Hai thi k ln trong trit hc trung c : thi k hnh thnh (cng c th gi l thi k t nn mng, thi k chun b) v thi k pht trin, chun ha, tng ng vi trit hc cc gio ph v trit hc kinh vin. 1. Thi k hnh thnh, t lc ch chim hu n l i n co chung n vic xc lp x hi phong kin (th k I VIII). Giao phu la ten goi cua triet hoc Kyto giao thi ky au tien. Cac giao phu la nhng ngi tien phong trong cong cuoc bao ve, truyen ba va pho bien tn ieu Kyto giao trong nhng ieu kien kho khan va ay thach thc, ve sau c nha th chuan nhan, xem nh cac bac cha chu cua nha th, con t tng cua ho th c xem nh nhng chan ly can c lu gi, hoc tap. D ni dung t tng cc gio ph khng thng nht, song nh hng chung h l i lp t tng Kyt gio vi trit hc c i, qua khng nh u th ca Kinh thnh Kyt gio nh ci vm ca s uyn bc ton th gii. Vn trc tin l mi quan h gia nim tin v l tr, lm nn s khc nhau gia t tng Trung c v t tng c i. Trong so cac giao phu co nhng ngi cc oan, theo chu ngha sung tn; co nhng ngi on hoa, co lam du nhng iem bat ong gia ly tr va c tin. Tertullien nghieng ve chu ngha sung tn vi tuyen
42

bo Toi tin, v o la ieu phi ly, va phan chia xa hoi thanh hai phe phe quy va phe than. Cach phan chia ro rang ay con ngi vao tnh the hai chon mot. oi vi Tertullien con ngi t do hay khong tuy thuoc vao y ch cua Chua. Moi tham vong t do la bieu hien cua toi to tong. T do thong nhat vi tnh tat yeu : Chua tao ra luat, luat ay ban cho con ngi quyen t do. Cac giao phu em en s thay oi trong cach at van e ve the gii, con cac nha triet hoc kinh vien thi ky chnh thong hoa, hoc ng hoa t tng Kyto giao th bien nhng y tng gian n thanh nhng y tng chac chan, co he thong, at ti tnh uyen bac tham sau. Cac nha khac ky tng anh gia c hanh con ngi gan nh la t goc o quan he cua linh hon vi thng e, hn la quan he cua cong dan vi nha nc. Sau cac nha khac k nhng ngi Kyto giao tin rang ngha vu cua con ngi trc Thien Chua quan trong hn so vi ngha vu trc xa hoi va nha nc. Kin thc m rng: Phung s Chua quen than mnh quan
iem ay cua St. Augustin c xem la kinh ien oi vi tn o Kyto giao. Trong Thanh pho cua Chua (hay Vng quc Thin Cha, thnh thin quc ...) St. Augustin xc lp nhng lun im nn tng v ci cn c thao tinh thn Kyt gio, thay th cho ci ang tn ti. Thnh ph ca Cha khng phi l mt ni no trn thin ng hay mt thnh ph c th ci trn, bi l mi con ngi khi va c sinh ra khng bit mnh gia nhp vo th gii no. Chnh hot ng sng ca h quy nh ci m h s gia nhp. Vy Thnh ph ca Cha th hin kht vng v m khng gian x hi l tng m con ngi cn kin to ngay trn th gian ny. 22 cun sch va l li cnh bo, va mang n thng ip v mt th gii tt lnh m con ngi t c bng n lc vt qua ci c, hng n ci thin. Trong quyn 1 Augustin ch trch 43

nhng k d gio v nhng k man r mang tai ng n cho con ngi, cng bc ph n, cp bc thnh Roma, ng thi khng nh vai tr ca Kyt gio trong vic ngn chn th tng cc thn v ngu thn, thng qua cc li chc lnh v chc d. Quyn 2 tip tc m x s bt lc v v trch nhim ca cc thn (trc Cha Jesus). S nh mt nhn cch v s sa o l ci m con ngi n nhn t cc v thn y. Trong Quyn 3, nhng tai ho t th gii a thn gio c tip tc lm r. Quyn 4 m u cho s bin minh rng ch c Kyt gio, th mt Thin Cha duy nht, mi lm cho vng quc trn th c xc lp. Cc quyn 5, 6, 7, 8 tip tc ch ra s i lp Kyt gio v tinh thn d gio, vn ho mi v vn ha Hy Lp, ; phn tch quan h gia thuyt nh mnh (tin nh ca Cha) v ch t do ca con ngi. ng vi cch phn chia ca Varro v ba hnh thc thn hc thn hc t nhin, thn hc thn b v thn hc bnh dn, Augustin cho rng c thn hc thn b v thn hc bnh dn u khng c vai tr tch cc trong cuc sng mai sau. c bit, trong quyn 8, khi bn n thn hc t nhin, Augustin by t thin cm ca mnh i vi Platon, ngi anh c ng mn ca cc hc thuyt trit hc, v cp n cuc sng sau khi chm dt hin hu trn th, ph hp vi gio l Kyt. Quyn 9 v quyn 10 c xem nh tuyn ngn v tnh duy nht ca Cha, trong Cha Jesus l s ging th. Ch c Cha Jesus, theo Augustin, mi c quyn ban cho con ngi hng phc vnh cu. S phn bit hai vng quc tp trung t cun 11 tr i. Augustin em oi lap the gii cua Chua va the gii coi tran vi nhng net ac trng cho hai the gii. The gii cua Chua la the gii song theo y ch Thien Chua, bao gom nhng ngi mo ao, nhan t, e cao tnh yeu ly tr va sc manh tinh than, phung s Chua quen than mnh, song hom nay ky vong vao ngay mai, co s ong cam gia ngi cam quyen va quan chung. The gii coi tran la the gii song theo chuan mc con ngi, gom toan nhng ke ch ky, e cao tien nghi va lac thu vat chat, yeu ban than quen ca Chua, song hom nay ch biet hom nay, luon tranh gianh quyen lc vi nhau. Xet t goc o chnh tr xa hoi Thanh pho cua Chua co y ngha phan khang nhat nh. St. Augustin song trong thi ai suy tan cua che o no le, nhn thay tan may noi au, s bat on, s khung hoang long tin cua con ngi do chien tranh gay ra. Bieu tng cua the gii coi tran trong con mat St. Augustin la Babylon qua kh va e quoc La ma hien tai. Bieu tng the gii cua Chua la Jerusalem va nhng ni linh thieng khac. Theo St. Augustin the gii coi tran can c thay the 44

bang mot trat t xa hoi mi, hp y Chua Vng quoc nc Chua nha nc cua s hp quan toan nhan loai. Vao thi trung co xung ot gia hai thc the neu tren mang y ngha cua cuoc au tranh gia nha th Kyto Thien Chua giao La Ma vi chnh quyen the tuc, gia Giao hoang vi nha vua trong tng quoc gia rieng biet. Ngi chien thang trong nhng cuoc xung ot nay thng la Giao hoang, ma s the che hoa nha th pho bien khap Italia, Phap, Tay Ban Nha, Anh, c, Ba Lan Ton giao thi trung co, cu the Kyto Thien Chua giao, tr thanh hat nhan, thc o van hoa va the gii quan cua xa hoi phong kien. Chnh tr, luat phap nam trong tay tang l, c xac nh nh lnh vc ng dung cua than hoc. The gii la tao hoa cua Chua, la cuon sach do Chua viet nen va ban cho y ngha oi vi tng tao vat. Hoa hong, chim bo cau, s t, con be, phng hoang, ngoc chau bien thanh nhng bieu tng ton giao thieng lieng, va quy ve s tng trng cho c Kyto trong bon thi iem mang tnh bc ngoat trong cuoc song cua ngai : Kyto sinh ra nh mot con ngi, chet i nh mot con be, phuc sinh nh con s t, bay len tri nh chim phng hoang. Nhng s hy sinh ca Cha Kyt, theo lun gii ca cc nh t tng Trung c, cn cha ng c ni au v s trn tr v thn phn con ngi, s b ri v xa lnh, s mc cm v dng dng. l th gii cn c phn x, cng c ngha l cn mt hnh ng mang tnh bc ngot, nh thc lng tri con ngi. S sp ca quc La M c m t trong nhiu vn bn thn hc nh ci cht tt yu ca mt ch phi nhn tnh, sa o v s bo trc chin thng ca ci Thin, xut pht t Cao Xanh. Tnh cht tiu cc ca cuc u tranh chng ci c c th hin r trong thi cam chu v th ng. S nghip gii phng con ngi khng chp nhn tnh th ng ny. Ngay t thi im sup o cua e quoc La Ma triet hoc dan dan bien thanh ke ng sau than hoc, con t the ky XI tr i ng sau than hoc Thien Chua giao. Thot thai t than thoai a than giao, t tng l lun lai ri vao s quan che cua mot than thoai mi Kyto giao, tr thanh ke phung s (n l) than hoc, chng minh cho cac tn ieu cua nha th. Giao phu Lactantius oi hoi quang vao co cua ly tr mot cai ach, e

45

buoc no i theo s ch dan cua c tin. Cai ach y ca nim tin kho co the c thao g, neu khong co nhng bien oi cch mng trong hoat ong thc tien cua con ngi.

2. Thi k trit hc kinh vin (th k IX XIV). Bat au t the ky IX, khi the gii trung co i dan vao on nh, xu hng chuan hoa tri thc mang y ngha quan trong oi vi viec cung co trat t chnh tr xa hoi, cung ong thi cung co a v cua nha th vi tnh cach la nen chuyen chnh tinh than (xem C. M va Ph. A, Toan tap, T. 20, CTQG, 1994, tr. 459). Nhan danh on nh chnh tr va tinh than la tren het, nha nc phong kien lien minh vi nha th at ra nhng vung cam oi vi sang tao khoa hoc va van hoa. Chuan hoa, o c ha toan bo i song chnh tr - xa hoi va hoat ong nhan thc la net ac trng cua trung co Kyt giao.Tnh chat hai mat cua chuan hoa t duy the hien cho, mot mat, no quy moi cai tan mat ve s thong nhat, tao nen moi trng t tng nhat quan trong ieu kien xa hoi ang chu nhieu thach thc; mat khac, s chuan hoa may moc, ch biet en nhng chan ly san co, a thu hep kha nang sang tao cua con ngi theo tieu ch ch c phep trnh bay nhn g trong gii han, ma ay la gii han cua cac chan ly bat bien, vnh hang. T the ky IX phu hp vi xu the nay a ton tai th triet hoc chnh thong, c giang day tron cac trng hoc, lay kinh thanh lam cho da t tng. Triet hoc hoc ng thi trung co (Scholastic) c goi theo ngha rong la chu ngha kinh vien. Tri thc kinh vien at en tnh he thong, tnh logc, tnh uyen bac, nhng do
46

cho cac van e c phan tch mang nang tnh hnh thc, tnh sch v, sao mon, nen dan dan xa ri nhu cau thc tien va bien thanh tri thc thun tu t bin. Ch ngha kinh vin (Scholastics, Scholasticism) tri qua thi s khai, thi cc thnh, v thi khng hong, suy tn. Vao thi cc thnh cua triet hoc kinh vien a noi len Thomas Aquinas (1225 1274) nha than hoc va nha triet hoc, mot trong nhng ai dien ln cua t tng khoa hoc trung co, ngi sang lap ra chu ngha Thomas (Thomism). C s hoc thuyet trit hc cua Thomas Aquinas la chu ngha Aristoteles. Thomas c biet en nh ngi bao ve thuyet sang tao va s ton tai cua Thng e can c vao cac d kien vat ly hoc va cac quy tac logc hoc Aristoteles. Theo ong, vat ly hoc tm hieu cac hien tng kha giac, phan loai, mo ta chung va rut ra quy luat t s bien oi cua chung. Nhng neu vat ly hoc muon giai quyet van e nguon goc cua van vat th phai can en thuyet sang tao. Vi lap luan nh vay Thomas a ra sau chng c ve s ton tai va sang tao cua Thng e chng c do s chuyen ong, chng c theo nguyen nhan tac thanh cua ton tai, chng c do ngau nhien, chng c theo cac cap o hoan hao, chng c muc ch, chng c da vao trat t ao c. Kin thc m rng: lnh vc chnh tr va lien quan en
chnh tr, sau Aristoteles, Thomas khang nh rang nha nc la thiet che t nhien, ch khong phai la thiet che truyen thong, va la xa hoi ly tng (Communitas Perfecpa). Nha nc mang tnh t nhien, v con ngi la sinh vat xa hoi. Con ngi can lien ket vi nhau e ton tai, am bao ieu kien 47

song tot va xac lap nen van hoa cua mnh. ong vat hanh ong theo ban nang, con con ngi da vao ly tr. Nha nc mang tnh ly tng, v no co kha nang am bao cho conngi at en muc ch i song cua mnh, bt dan s le thuoc vao ngoai gii. Moi quyen lc, theo Thomas, eu xuat phat t Thng e, gan vi quyen song chet, a c Thng e nh trc. Thomas tri thc va c tin c at trong moi quan he hai hoa, song xet en cung c tin ong vai tro nh hng . Theo sau Aristoteles , Thomas phan chia ly tr ra thanh ly tr ly luan, vn en cac nguyen ly, va ly tr thc hanh, the hien trong hoat ong y ch cua con ngi. T do y ch cho phep con ngi la chon gia thien va ac, gia hanh vi ao c, dan en Thng e, va hanh vi phi ao c, xa ri Thng e. Trong tac pham triet hoc chnh tr Ve s ieu hanh cua cac lanh chua (De regimine principium)Thomas trnh s phan tang cac quyen t goc o ao c hoa va than hoc hoa, ket hp vi nhng yeu to cua phai Khac ky. Trc tien Thomas nhan manh quyen vnh cu nh tong the cac quy tac ieu khien the gii cua Thng e. Bieu hien ca biet cua quyen vnh cu la quyen t nhien, co nguon goc t quan niem cua phai Khac ky. Ve mat nguyen tac quyen nay co moi sinh the, song ch trong cuoc song con ngi mi tr nen ro rang. Ch con ngi mi y thc c rang bang cach s dung quyen t nhien mot cach hp ly, trong o co quyen bnh ang, ho hng en tnh vnh cu cua quyen Thng e. Quyen con ngi la s cu the hoa quyen t nhien; no phan bo thanh quyen nhan dan pho bien va quyen cong dan hp phap, van hanh trong mot quoc gia cu the. Quyen con ngi khong phai la quyen bat bien, ma luon c ieu chnh, thay oi cho phu hp vi van ong xa hoi. Mac du xuat phat t quan iem chnh tr xa hoi cua Aristoteles, nhng Thomas a Kyto giao hoa cac luan iem cua bo oc bach khoa nay e phuc vu than hoc. Aristoteles at cai toan the xa hoi cao hn tat ca, nhan manh cuc song t do

48

va quyen cong dan cua th quoc chiem hu no le. Hn na, hanh phuc cua con ngi, theo Aristoteles, can tm kiem cuoc song tran tuc, hien thc. Ngc lai, Thomas hieu cai toan the xa hoi la xa hoi va nha nc phong kien, c bo sung noi dung ton giao than hoc, mang nang tnh ang cap. Trat t xa hoi, theo Thomas, la s phan anh trat t Thng e nh khuon mau bat di bat dch cuas hoan thien cac ang cap xa hoi. Trong xa hoi nh the a so thanh vien lam nghe lao ong chan tay, con thieu so lao ong tr oc ieu khien a so o. Lao ong chan tay c giai thch theo hai cach. Cach th nhat xuat phat t nguyen toi to tong, xem lao ong la s chuoc loi, can c vao li phan truyen cua Chua Tri sau khi uoi Aam va Eva ra khoi vn Een : ( ). Cach th hai hnh thanh trong lch s Trung co nh s anh gia lai vai tro cua lao ong trong i song xa hoi. Cach th hai nay c cacnha nhan van Phuc hng sau nay acbiet chu trong, tham ch ho cho rang gia tr do lao ong tao a at con ngi vao v tr danh d, cao hn cac thien than (Ficino). Lao ong cua nhng ngi phuc vu Thien Chua giao La Ma c trong vong nhat, v xet en cung no hng en li ch cua cai toan the xa hoi, cung nh cua moi ngi. Nhng muc ch toi thng cua cong viec ay la g ? la cuoc song ben kia, cuoc song sau khi chet. Van e nha nc va moi quan he cua no vi nha th ve c ban c Thmas giai quyet theo thuyet than la trung tam. Qua trnh hinh thanh tng bc cac nha nc dan toc vao thi ky nay tac ong en Thomas, lam thay oi mot phan quan iem chnh thong Kyto giao. Theo Thomas, nha th va nha nc eu la ket qua sang tao cua Thng e. S xac lap nha nc la can thiet, bi la ben ngoai no khong the co i song hien thc cam tnh cua con ngi. Ke tha t tng tri61t hoc chnh tr cua Aristoteles, Thomas khang nh rang chu quyen cua quyen lc toi cao co tnh chat t nhien, va rang no do Thng e em en, nhng thong qua nhan dan. Chu quyen co tnh t nhien (khach quan, tat yeu) v neu khong co mot to chc ieu hanh, a ra nhng giai

49

phap bat buoc thc hien, th se xay ra tnh trang vo chnh phu, va moi ngi co the thu tieu nhau. Chu quyen c em en thong qua nhan dan, phan anh li ch cua nhan dan, khong le vao hnh thc cai tr. Nha nc khong le thuoc vao nha th; muc ch va vai tro cua hai thiet che nay hoan toan khacnhau. Tuy nhien vi tnh cach la nha ly luan cua nha th Thien Chua giao Thomas khong the khong tin vao muc ch sieu nhien cua nhan loai. Trong khi tha nhan vai tro ng au cua quyen lc the tuc trong nha nc, Thomas cho rang s can thiet cua quyen lc ch mang tnh phai sainh, tnh cong cu, nha th mi am nhan viec ieu khien trc tiep the gii cua con ngi nhan danh ang sang the duy nhat, cai the gii khong ch ben nay mot cach ngan ngui, ma ton tai ben kia, vnh vien. Theo quan iem cua chu ngha Thomas nha th khong le thuoc vao nha nc v bat ky ly do nao, di bat ky hnh thc nao, trong khi nha nc can phai chu trong en quyen li cua nha th, bi le muc ch cua no cao hn, cong dan nao cung hng ve no. Thomas so sanh moi quan he gia nha th va nha nc vi quan he gia linh hon va than xac. Ca linh hon lan than xac eu ong vai tro ac biet, khong hoa lan, nhng vai tro cua linh hon quan trong hn. Thomas phan biet 5 hnh thc cai tr cua nha nc. Dan chu b ong ong nhat vi oc tai, v phan ln nhan dan, sau khi an ap nhng ngi giau va nhng ngi co hoc, a buoc ho tuan theo y ch cua mnh. Thomas xem quan chu la hnh thc t nhien nhat cua quyen lc nha nc, s dung phep lien tng e luan chng cho tnh hp ly cua no. Neu Thng e ch co mot trong the gii, linh hon ch co mot trong c the, an ong ch co mot ong chua, con tau ch co mot ngi cam lai chnh, th con tau nha nc , tng t nh vay, cung se van hanh tot hn, neu giao cho mot ngi cam lai duy nhat la nha vua. Hai hnh thc con lai hoat au va quy toc khong c Thomas chu y nhieu, v chung la bien thai cua cac hnh thc a neu.

50

Moi du moi quyen lc eu co nguon goc than thanh, song nguon goc cu the cua no, viec s dung hay lam dung no, co the tao ra tnh the buoc cong dan phai vung len lat o bo may hien ton. Thomas gan van e nay vi viec xam hai quyen li nha th. Cac nha cai tr the tuc ch nen quen rang quyen lc cua ho la co gii han; neu vt qua gii han cung co ngha la pham vao luat cua Thng e. Do cung vi nha th, nha nc can loai tr nhng ke d giao co tnh pha v tnh thong nhat cua ton giao. Quan iem chnh tr cua St. Thomas en nay van cha mat i y ngha thi s. Hang loat van e do nha bac hoc thien than nay neu ra, nh van e v tr va vai tro cua nha th, chu quyen nha nc, quan he quyen lc, quyen cong dan va sc manh cua luat phap, tiep tuc c hien ai hoa trong ieu kien mi tai mot so nc phng Tay. Viec lien ket chu ngha Aristoteles vi Kyto giao St. Thomas atao nen dau an quan trong trong lch s t tng chnh tr.

Thi cc thnh ca trit hc kinh vin cng bo trc s khng hong ca n. Trong khun kh ca trit hc kinh vin din ra cuc u tranh gia phi duy thc (realism) v phi duy danh (nominalism) xung quanh ngha ca cc khi nim ph qut v n nht. Phi th nht xut pht t Platn (xem nim l c s, khun mu ca mi tn ti); phi th hai, nht l duy danh n ho, xut pht t Arixtt (xem tn ti ca s vt l s thng nht m thc v th cht, hay vt cht, trong m thc l hin thc, cn th cht l kh nng, t i ti quan im v m thc thun tu, tuyt i, khng gn vi th cht, khng sinh khng dit, ng vai tr ng c u tin, hay Thng ). Phi th nht xem ci ph qut l tn ti bao trm, chi hpi tt c, cn cc s vt n nht, c bit ch l s th hin khng hon thin ca ci ph qut (Thng , Ci vnh hng, Bt t). Ngc li, phi duy danh, m W.Occam l i din tiu biu, cho rng ch c cc s vt n nht, vi tt c s phong ph v tnh cht ca n, mi hin din trn thc t, cn nhng khi nim ph qut ch l nhng tn gi khng th hin sng ng bn cht ca cc s vt c th. Vi cch tip cn y, phi
51

duy danh m ng cho t tng nhn vn, bi l n hng s quan tm n con ngi c nhn nh bn th t ch. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin th xem ch ngha duy danh nh biu hin c th ca t tng duy vt trung c. Trong thi Trung c cn c mt s trng phi mang tnh phn bin, chng i x hi phong kin v nh th. Chng hn thn b hc, mt hc thuyt ch trng mc khi (revelation) trc tip Cha m khng thng qua khu trung gian l Nh th, l s chng i nn chuyn chnh tinh thn (din t ca Ph. ngghen) gi tinh thn ca ch phong kin. Ti Anh nh trit hc R.Bacon xy dng h thng tri thc chng trit l sch v, i hi ly thnh qu khoa hc, ch khng phi lng sng o ca dn chng, lm thc o cho tin b x hi. Nhng khm ph khoa hc, s tri dy ca cc phong tro d gio v thn b ha, s phn bin i vi t tng thn hc chnh thng, m ra kh nng cho thi i mi, xua tan m trng Trung c (m trng nhn t gc khoa hc v trit hc), hay ni nh Ph.ngghen, ph b nn chuyn chnh tinh thn ca nh th. PHC HNG 3. Trnh by ni dung c bn ca trit hc Phc hng (trong nhiu ni dung bn n cc vn t nhin, nhn thc, khoa hc, tn gio, chnh tr ni bt t tng nhn vn nh tro lu ch o v xuyn sut thi k qu t ch phong kin sang ch t bn ch ngha) Ve kinh te, thi Phuc hng chng kien qua trnh phat sinh va phat trien cua phng thc san xuat t ban chu ngha ngay trong long che o phong kien, v s xuat hien cac trung tam kinh te ln, ni ma s khi sac cua hoat ong san xuat c bat au bang s thay the tat yeu phung ho gia nua va chat hep bang cong xng thu cong, cai ma theo C. Mac la minh chng ro rang cua chuyen oi quan

52

he, pha v tnh chat t nhien khep kn ton tai hang ngan nam. Cc pht minh khoa hc, ng dng k thut v pht kin a l m rng tm nhn ca con ngi ra th gii, ng thi em n kch thch t quan trng cho qu trnh tch ly t bn ban u (v c y nhanh qu trnh xm chim thc dn). T goc o chnh tr xa hoi, no tao nen qua trnh n gian hoa cac quan he gia ngi vi ngi, tng bc pha v che o ang cap va thc trang ao c hoa chnh tr; hnh thnh phng thc t chc quyn lc mi. T goc o the gii quan va nhan thc luan, no tao ong lc cho cac nha khoa hoc thc hien qua trnh sang tao, kham pha, vt qua nhng cam oan, em en hieu qua xa hoi cho hoat ong cua con ngi, va ieu o cung co ngha no m ra cuoc tuyen chien cua t tng tch cc, the tuc chong triet hoc kinh vien va than quyen. ac iem noi bat cua van hoa Phuc hng noi chung, triet hoc noi rieng, phan biet no vi thi trung co, la tnh chat the tuc hoa, phi ton giao , the hien qua trnh au tranh chong chu ngha kinh vien va than quyen, chuyen s quan tam t Thng e sang the gii, t nhng van e xa ri thc tien sang nhng van e cua chnh con ngi, giai phong tng bc triet hoc ra khoi anh hng cua ton giao, than hoc. Tnh chat phi ton giao con the hien cho, chu e ton giao c ly giai khong t goc o cua Kito giao a kinh vien hoa, ma t Kito giao nguyen thuy, dung t tng Sang the e lam noi bat v tr cua con ngi trong quan he vi the gii thu tao con lai, bien noi dung Kinh thanh thanh cac bang chng ve kha nang cua con ngi. Chang han cac nha t tng Phuc hng cho rang neu con ngi, theo Sang the ky, c trao cho s mang cai quan the gii, th sau Thien Chua, ch co con ngi mi at en s hoan thien cao nhat. Logc cua lap luan la : mot khi con ngi c danh cho nhieu an sung, th s hoat ong cua con ngi luon luon phai the hien trach nhiem tao dng, thiet ke, e xng ang vi an sung o.
53

Menh e co tnh chan ly hien nhien phai la mot menh e ma noi ham cua no cha ng hnh anh con ngi nh ban the c sang tao, va ong thi la ban the sang tao. Nh vay, phi ton giao khong co ngha la chong ton giao, ma lam cho nhng van e cua ton giao tr thanh nhng van e cua con ngi song, hoat ong, sang tao va hng thu cac thanh qua cua hoat ong. Pham tru hoat ong c phuc hoi, nh iem nhan manh ban chat ngi. Cach hieu nh the ve hoat ong m ng cho thi ai mi tiep theo sau. Trong ban chat sau xa cua s vat, co the nhan thay rang s ly giai mi Kinh thanh m ng cho nhng chuyen bien tch cc cua i song xa hoi, lam cho hnh anh Thien chua va con ngi gan ket vi nhau trong no lc tai thiet lai vu tru v muc ch cua con ngi, cung la v muc ch cua chnh ang toi cao. Neu Kinh thanh Kito giao viet, Thien Chua tao ra con ngi theo hnh anh Chua, giong nh Chua (Kinh thanh, Sach Sang the, 1, 26), th ieu o co ngha la, theo cac nha t tng Phuc hng, sc sang tao cua con ngi cung vo bien nh chnh ang Sang the. Ro rang, tnh chat the tuc, phi ton giao la mot s trnh bay khac ve gia tr ngi. S trnh bay nay phu hp vi hoan canh lch s luc o. T tng nhan van trao lu chu ao trong van hoa noi chung, triet hoc Phuc hng noi rieng

54

S xuat hien t tng nhan van s ky vao the ky XIV c xem nh qua trnh thay the tat yeu triet hoc kinh vien hau ky. Triet hoc kinh vien, th triet hoc chnh thong, chuan mc, c giang day pho bien trong cac trng hoc thi trung co theo cac khuon mau t duy san co nhan danh s on nh tinh than cua xa hoi phong kien, a tao nen tnh trang oc quyen t tng trong nhieu the ky. Cuoc tranh luan gia chu ngha duy danh va chu ngha duy thc
55

trong pham vi triet hoc kinh vien, s hnh thanh cac phong trao chong oi nha th, qua trnh phuc hoi s quan tam en cac di san co ai, trong o co khoa hoc, nghe thuat, cac t tng triet hoc d giao nh triet hoc t nhien emocrt, chu ngha khoai lac Epiquya a gop phan thu hep dan cac vung cam oi vi hoat ong sang tao cua con ngi Cac nha nghien cu lch s triet hoc xem Phlorenx la thu o cua nc Italia Phuc hng, bi ay la ni xuat phat cua phong trao Phuc hng van hoa va chng trnh giao duc nhan van (Studia Humanitatis), anh hng ti nhng lnh vc khac cua i song tinh than tai nhieu nc. Phlorenx la que hng cua nha th, nha t tng A. ante (A. Dante,1265-1321) vi nhng sang tac the hien t tng nhan van trong vo boc cua y thc he ton giao trung co. Ve mat hnh thc Than khuc c viet theo phong cach trung co, c trnh bay phu hp vi suy ngh pho bien cua con ngi thi trung co, nhng li cha ng nhng yu t nhn vn su sc. Trc ht Thn khc d m t cuc sng bn kia, song thng qua tm trng ca nhng nhn vt chnh trong Thn khc chnh cuc sng trn th mi l cuc sng ch thc, c ngha i vi c nhn. Th hai, Than khuc phe phan manh me toi ac cua mot bo phan gii tang l , nhng ke xuyen tac giao ly cua c Chua Kito, anh nhng o th Chua, b ay xuong a nguc, sanh cung loai quy d. bien minh cho cac triet gia va cac nha khoa hoc co ai Hy Lap, La Ma. Th ba, iem son ve mat t tng triet hoc trong Than khuc la thai o cua ante oi vi cac gia tr van hoa co ai Hy Lap La Ma. Chnh cach tiep can nhan van ve t tng co ai a lam nen tnh chuyen tiep trong t tng ante, cung nh toan bo thi Phuc hng sau nay. ante tr thanh bc chuyn ac trng gia trung co va Phuc hng, bi le vt qua hnh thc t duy trung co, ong a gi m loi suy ngh mi, lech chuan, loi suy ngh la lung va ay
56

thach thc oi vi ngi ng thi, nhng lai the hien tinh than cua tng lai ang en. (ante, Than khuc, Ban dch t tieng Phap cua Le Tr Vien, Khng Hu Dung, NXB Van hoc, HN, 1976, tr. 67). Nha th nhn thay ho Coi vo toi cua ai nguc, ni danh cho nhng ngi chnh trc cha biet en c tin (Kito giao). Ho la Home, Horax, Talet, Heraclt, Denong, Anaxago, Empeoc, Hipocrat, emocrt, Xocrat, Platon, Arixtottrong so o khong t ngi b xem la ke thu t tng cua Nha th. ante c xem nh nha th cuoi cung cua trung co va ong thi la nha th au tien cua can ai (C.Mac va Ph. Angghen, toan tap, t. 22, tr. 382, ban tieng Nga). Hng ve di san co ai, xem cac gia tr truyen thong ay la chuan mc, hay co ien, la ien hnh cua tinh than kham pha, e t o tiep tuc m ra nhng vong khau mi cua phat trien, o la iem chung cua t tng triet hoc Phuc hng. Neu ant la ngi khi nguon cam hng cho thi ai mi bnh dien t tng, th Petracc (F. Petrarca,1304-1374) la ngi sang lap thc s phong ttrao nhan van Florence, ngi au tien the hien tnh chat the tuc (saecularis), phi ton giao trong t tng. Sau Petracc, qua trnh khoi phuc va phat huy cac gia tr cua van hoa co ai trong chng trnh giao duc nhan van (studia humanitatis) c L. Bruni, G. Manetti, L. Valla tiep tuc trien khai theo nhng hng khac nhau, thong qua viec dch, chu giai, phan tch va anh gia cac ban van cua triet hoc co ai, t o gi nen nhng suy t mi ve v tr va so phan cua con ngi trong the gii. Bruni (1374 1444) dch nhieu cong trnh cua Platon, Arixtot, Plutac (Plutarch), emoxten (Demosthens) va nhieu triet gia khac, ke ca nhng t tng b cam truyen ba. Bruni xem Arixtot la bo oc v ai nhat trong lch s co ai, ngi a thong nhat toan bo tri thc khoa hoc cua thi ai, tap nhng tri thc tan man thanh he thong. Trong Nhap mon khoa hoc ao
57

c Bruni neu len s can thiet xay dng lai quan iem ve con ngi nh mot chu the co nang lc la chon va sang tao t do. Ke tha t tng ao c cua Platon va Arixtot, Bruni xem cong bang la pham hanh cao nhat.Pham tru nay Bruni tr thanh iem lien ket gia ao c va hoc thuyet chnh tr. S thay oi thai o cua Bruni oi vi triet hoc Platon phan anh s chuyen bien t tng hp ly. Co the noi Bruni la mot trong nhng ngi tien phong, triet e va tch cc nhat trong viec pho bien triet hoc co ai vao the ky XV. Ong a at nen mong cho qua trnh tiep can va hoc tap di san triet hoc Hy Lap oi vi cong chung, hieu biet sau sac gia tr cua cong viec nay trong s nghiep phuc hoi va phat huy ly tng nhan van. Hoat ong cua cac nha nhan van, trong o co Bruni, xem muc ch cua mnh la lam quen ngi oc vi t tng co ai, co y ngha the gii quan sau sac. Bruni cung la s gia. Trong tac pham Lch s dan toc Phlorenx lan au tien ong phan ranh gii gia co ai va trung co bang s sup o cua e quoc La Ma. Nhan ban luan nhan van xem ton tai cua con ngi trong tnh toan ven va tnh cu the cua no la oi tng nghien cu duy nhat. au tien hay noi ve con ngi, sau o mi en ang tao hoa. Neu xem con ngi la hnh anh Chua va giong nh Chua, th ieu o co ngha con ngi cung sang tao nen nhng ieu ky dieu nh thi iem Chua sang tao ra con ngi. Nhan ban luan nhan van khong lam gan con ngi vi t nhien, ma vi Thng e. Neu Thng e sang tao nen the gii, s sang va s song, va trao cho con ngi quyen cai quan moi th do Ngai sang tao nen, th con ngi, ve phan mnh, sang tao ra van hoa vng quoc cua con ngi, lam cho con ngi vt len tren t nhien. Con ngi o la Thng e kha t. Tnh chat Thng e cua con ngi the hien sc manh va kha nang
58

sang tao tam mc vu tru, quyen cua con ngi oi vi nhng Thng e sang tao nen. So menh va ly tr thu ch nhau, ch nhng ke mu quang mi pho mac cuoc i mnh cho so menh. Trong khao luan Ve cac phng thc chong so menh Petracc noi ve t nhien nh ngi kien tao hp ly, ngi me tot bung va thong minh cua con ngi, con so menh la ke thu cua con ngi. Hai sc manh nay cung ton tai, xung ot va tham nhap, tham ch an quyen vao nhau trong y thc, do o gia chung khong co mot ranh gii bat bien : hoac t nhien, hoac so menh (vel natura, vel fortuna). Tuy nhien, xet en cung, t nhien va so menh la hai bc tranh khac nhau cua the gii. Theo Petracc, co the xem cai chet la quy luat bat di bat dch, do t nhien thiet lap nen cho cac thc the kha t, nhng v tr, thi gian va tnh chat cua no do so menh nh oat. So menh trong quan niem cua cac nha nhan van Phuc hng nh mot sc manh va xa la vi con ngi, va thach thc con ngi. bnh dien khac, thong qua khai niem so menh cac nha nhan van cung ung cham en quyen uy cua ton giao. Mot khi cai sc manh xa la kia b vt qua, hoac b che ng, th hnh anh Thng e khong con c hieu nh cai Tuyet oi toan nang, nh trc va phan quyet moi th, nh nhan thc cua con ngi thi Trung co. Thach thc ang ke oi vi uy quyen nha th thuoc ve chu ngha Epiquya nhan van, ngha la s phuc hoi triet ly nhan sinh Epiquya, trong o co chu ngha khoai lac, nh s phan ng trc chu ngha khac ky va chu ngha kho hanh Kito giao. ai dien tieu bieu cua chu ngha Epiquya nhan van la Lorendo Vala (1407 1457). Valla khong quan tam en nguyen t luan, tham ch ca nguyen t luan a nhan ban hoa cua phai Epiquya, ma chu yeu tap trung vao chu ngha khoai lac tren c s
59

duy cam luan. Theo Vala con ngi c Thng e ban tang sc manh, quyen uy va hanh phuc, do o khong mot the lc nao, ke ca quyen lc cong cong, co the tao ra nhng cam oan phi nhan tnh oi vi no, bi ieu o n gian la xuyen tac y ch Thng e. Valla hng en ao c hoc cua phai Epiquya nham luan chng cho gia tr tron ven cua cuoc song con ngi, ma noi dung tinh than cua no khong tach khoi s no u vat chat, s trai nghiem va thu cam trong hoat ong a dien a chieu cua no. Trong xu the phuc hoi cac gia tr t tng co ai, chu ngha Platon cung c quan tam theo cach nhn mi, a en s ra i thuyet hon thanh phiem than tai Phlorenx vi chu trng Platon hoa Kito giao, nhan ban hoa cac nguyen ly triet hoc cua Platon va phai Platon. ieu nay phu hp vi mot trong nhng ac trng cua t tng triet hoc Phuc hng la s dung hp nhng quan iem tch cc cua thi co ai vi Kito giao. Thuyet hon thanh (syceretism, syncretisme) quy tu mot so nha nhan van tieu bieu nh G. Pliphon (1355 1452), M. Phitrino (Ficino, 1433 1499), Pico ela Mirangon (Pico della Mirandola, 1463 1494)Phitrino la ai bieu ln cua thuyet hon thanh phiem than tai Phlorenx. Cung nh nhieu nha t tng khac, cong viec trc tien cua Phitrino la dch va chu giai cac ban van triet hoc, ac biet cac oi thoai cua Platon va cac tac pham cua nhng ngi theo chu ngha Platon mi, ke tha co chon loc va cai bien theo tinh than khoa hoc va nhan van. iem mi trong t tng triet hoc cua Phitrino the hien cach tiep can ve quan he gia ton giao va triet hoc, than hoc va khoa hoc, niem tin va ly tr. Phitrino xem ton giao va triet hoc la hai ch em song sinh , bnh ang trong quan he vi nhau mot ang la ton giao thong thai (docta religio), cai vom cua tnh uyen bac toan the gii, hng con ngi en ni ng tr cua tnh yeu va hanh phuc i i; ang khac la triet hoc hu
60

ch (pia philosophia), em en cho con ngi bai hoc ve t duy va hanh ong phu hp vi ly tr. Yeu to phiem than cua t tng Phitrino the hien menh e Thng e khap moi ni. Tuy nhien ong bac bo quan iem hoa tan Thng e vao t nhien, hay phng an t nhien cua thuyet phiem than. Theo ong, Thng e vi tnh cach la cai duy nhat ban au phi vat the tuyet oi nam ben ngoai the gii - ang cap cua s suy giam tinh than va gia tang the xac. ang cap vu tru hieu hu trong Thng e ma t o anh sang phong chieu khap the gii. Tuy nhien Thng e khong phai la cai tuyet oi khong the nhan thc c, ma ton tai trong moi lien he vi t nhien va con ngi. Khong phai Thng e ang sang tao, ma linh hon vu tru, c hieu nh thang bac phi vat the cuoi cung, gan vi the gii tran tuc, la cai c quan tam trc tien trong phiem than luan cua Phitrino. Khai niem idea cua Platon c phan tch t banh dien cai ly tng, s mi goi vnh cu oi vi qua trnh hoan thien ban chat con gni trong khat vong vn en ang cap cao hn trong trat t vu tru thieng lieng va ay nhan tnh. Con ngi hp thanh khau trung tam cua vu tru, ong thi chiem u the trc the gii vat the bi linh hon vu tru a c tuyet oi hoa ni con ngi. Tnh yeu, cai ep, hanh phuc, tat ca nhng g gan vi to chat ngi, eu tr thanh nhng nguyen ly vu tru. Phiem than luan mang mau sac hon thanh cua Phitrino, do o, a lam suy giam phan nao uy quyen cua thuyet sang tao (creationism), hoc thuyet chnh thong cua Kinh thanh Kito giao va nen tang ban the luan cua triet hoc trung co. Trong cai nhn cua Phitrino con ngi ang quy hn ca cac thien than, bi le con ngi e at c cuoc song hanh phuc phai lam viec vat va suot cuoc i, trong khi cac thien than ch biet rong chi! Tuyen bo nay a tao nen s thay oi quan trong trong y thc xa hoi thi Phuc hng. Neu theo Kinh Thanh, ma da vao o hnh
61

thanh ca quan niem ao c phong kien tai Tay Au, lao ong b xem la s trng phat cua Thien Chua danh cho con ngi do toi to tong (xem Kinh Thanh, Cu c, Sach Sang the, 3, 17 19, Nxb TP. HCM, 1998, tr. 36 37), th theo Phitrino va cac nha t tng nhan van khac, lao ong tr thanh mot trong nhng ac trng c ban cua ton tai ngi. Ngi a ra tuyen ngon ien hnh cua thuyet con ngi la trung tam la Pico ela Miranon (Pico della Mirandola, 1463 1494). Net ac trng oi vi cac nha t tng Phuc hng la lam song lai thi vang son, anh thc y ch kham pha va tinh than tranh luan trong moi con ngi. Pico nhan manh t do y ch, the hien qua t do la chon nh mot trong nhng pham gia c ban cua con ngi trong hoat ong song va sang tao. Thng e ban cho con ngi quyen t do, con con ngi s dung no nh quyen lc cua mnh, vi muc ch tao dng mot the gii tot ep theo y ch Thng e. Xuc pham t do cua con ngi ong ngha vi xuc pham y ch Thng e. Con ngi t do tha nhan chan ly ch nhng g ma mnh tin, ch khong phai do ap at. Chu ngha nhan van (Humanism), bung no vao thi Phuc hng, a ham cha hai noi dung ln la ton vinh con ngi, lay hnh anh con ngi tien len t do lam trung tam; hng en mot xa hoi tot ep, phung s con ngi, thay s thong tr cua Thng e bang s thong tr cua con ngi. T viec tm hieu t tng nhan van s ky tai Phlorenx trung tam cua phong trao nhan van, hay thu o van hoa cua Italia the ky XIV XV, co the rut ra mot so iem ang chu y: Th nhat, bang hoat ong dch thuat, phong trao nhan van keu goi con ngi tr ve vi cac gia tr van hoa co ai, trong o co ca cac gia tr cua Ky to giao s ky, tng b nha th xuyen tac, lam dung; khoi phuc t tng khoan dung ton giao, trong o co t tng hoa giai, oi thoai gia cac ton giao, quyen t do la chon cac hnh thc truyen
62

ba c tin va hanh le. Cac nha nhan van Phuc hng, t Petracc tr i, quan tam en triet hoc Platon va Arixtot khong ch triet hoc t bien va logc hoc, ma con m rong sang cac van e ao c, tham my, van hoa, chnh tr, xa hoi, ong thi cai bien nhng van e ay cho phu hp vi nhng oi hoi cua thi ai mi (xem Constance Blackwell, Sachiko Kusukawa, Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries Conversations with Aristotle, Ashgate, 1999, p. 1-15) Th hai, e cao tnh chat the tuc, phi ton giao cua i song, chuyen s quan tam t Thng e sang con ngi, tao nen s nhan thc mi ve cac gia tr ao c, trong o co s anh gia lai vai tro cua lao ong, van e tnh yeu, hanh phuc, khoai lac, chong chu ngha kho hanh ; Th ba, nhan thc lai cac van e tham my, sang tao nghe thuat, nhat la cac pham tru trung tam nh cai ep, cai cao ca, ban the luan hoa cac chu e tham my theo hng e cao nang lc con ngi, nhan manh muc tieu van hoa nhan van cua hoat ong sang tao; Th t, ging cao ngon c chong than quyen, phuc hoi tng bc v ttr cua triet hoc va khoa hoc trong quan he vi c tin ton giao, giai phong dan triet hoc ra khoi vai tro ke phung s ton giao va than hoc. Cuoi cung, thay thuyet Than la trung tam (theocentrism) bang thuyet con ngi la trung tam (homocentrism), thay vng quoc cua Thng e (regnum Dei) bang vng quoc cua con ngi (regnum Hominis); s thay the nay, theo Manetti, chng to con ngi tr thanh thc the t quy nh va t phan x , theo an sung ma Thng e ban tang. Bc sang the ky XVI t tng nhan van a c truyen ba tai nhieu nc, song Phlorenx van gi c v the tien phong cua mnh. Hn na chng trnh giao duc nhan van a m rong sang nhieu lnh vc khac, trong o co khoa hoc, chnh tr,
63

thach thc nen chuyen chnh tinh than cua nha th, ay nhanh qua trnh khung hoang cua y thc he phong kien va s ra i cua y thc he t san tien bo. Nhng chuyen bien kinh te, chnh tr, xa hoi thuan li a lam song day tinh than tranh luan va y ch kham pha trong triet hoc. S quan tam en t nhien gi ay khong nham chng minh hco thuyet sang tao Kinh thanh, ma nham e cao sc manh cua con ngi. Cung vi s phuc hoi triet hoc t nhien di hnh thc phiem than, nhng kham pha trong khoa hoc a gop phan xac lap bc tranh vat ly mi ve the gii. Nhieu nha khoa hoc ong thi la nhng nha t tng tieu bieu cua thi ai. T tng nhn vn v xu thng th tc th hin trong cc hc thuyt chnh tr, bao gm: t tng ca Makivli (Machiavelli), ch ngha cng sn khng tng T.Mr ( More) v T. Campanela (Campanella), ch ngha nhn vn Kyt gio R. radmut (Erasmus), v ca nhiu nh t tng khc nh M. Mngten (Montaigne), E. Rable (Rabelais) Kin thc m rng Trong t tng chnh tr ca Makivli ni bt my lun im sau: + Machiavelli xem xet chnh tr bang oi mat ngi, rut ra cac qui luat cua no t chnh ban chat con ngi, t l tr, ch khng phi t thn hc, ngha l ng giai phong chnh tr ra khoi ao c va thuyet nh menh, ku gi phi o c ho chnh tr. + Khng nh tnh tt yu tch nh th ra khi nh nc, chng minh u the cua nha nc trc nha th. Th nht, u th ca nh nc chnh l li ch vt cht c th m nh nc chm lo cho con ngi. Th hai, quyn lc nh nc mnh, tp trung, php lut nghim minh l iu kin cho tnh thng nht v bn vng ca quc gia.

64

+ Ngi au tien nhan manh tnh hp ly cua cac phng tien ma moi quoc gia co the co, ke ca bao lc va s la doi, trao tr, e bao ve chu quyen va hoa bnh. Cu canh bien minh cho phng tien. Nha nc la muc ch t than, quyen li quoc gia la tren het. Nha chnh tr phai khon ngoan nh cao, dung manh nh s t, khon kheo va quyet oan, biet da vao dan, nhng cung biet cach trng phat sao cho dn va s va knh trong. Cng s quyt on v khn kho l kh nng nm bt thi c. + D nhc n qun vng, song t tng Makivli hng n nn cng ho, cao sc dn, nhn mnh php tr, gi m quan im nh nc php quyn torng thi k mi; + cao con ngi nh ch th hot ng, chng thuyt nh mnh. ngha: Machiavelli a xac lap nhieu luan iem s khi, ong vai tro tien e t tng triet hoc chnh tr thi ai mi. ng l ngi sng lp khoa hc chnh tr. Phong tro ci cch tn gio, vi ni dung v thc cht ca n, cng c mi lin h vi t tng nhn vn. Giao s than hoc Mactin Luth (Martin Luther, 1483-1546) la ngi khi xng phong trao cai cach ton giao, a en s ra i mot so ton giao, trong o co ao Tin lanh phan ng trc giao quyen Roma va oi hoi mot so cai cach ung cham en t tng Kyto nguyen ban (ten goc cua ao Tin lanh la Protestantism, dch qua tieng Han la ao The phan, Bao ve). Ngay 31 thang 11 nam 1517 Luth c goi la ngay m au cua phong trao cai cach ton giao, khi Luth cong bo 99 luan e tai Thanh ng Wittenberg, phe phan gii tang l long quyen, song sa hoa tren noi kho cua tn o, va oi hoi Giao hoang x toi nhng ke li dung niem tin e ha hiep dan chung, cai cach sinh hoat ton giao. T tng Luth
65

chu yeu da vao nhng ly tng Kyto giao s ky va cac tac pham cua Oguytxtanh, song ong phu nhan tham vong cua gii tang l oi nam gi vai tro lanh ao i song tinh than cua tn o. Theo ong, con ngi at c s cu roi khong v nhng nghi le rm ra, nhng hanh vi sung bai phc tap, ma ch v mot niem tin (sola fide). Quan niem cua Luth a han che s long quyen cua Giao hoi, bi le no cho phep tn o c la chon giao phai. Vi cac ton giao cai cach, moi lien he gia ao va i ngay cang m rong, hn na ton giao cung gan vi qua trnh hnh thanh cac quoc gia dan toc hien ai. Phai Luth, hnh thanh vao khoang nam 1580, ey manh hn na qua trnh nay. No tc bo vai tro chnh tr cua nha th cai cach, at nha th trong s le thuoc vao nha nc. Kin thc m rng Y ngha the gii quan va y ngha chnh tr xa hoi cua cai cach ton giao: 1) tac dung tch cc oi vi cuoc au tranh cua cac lc lng xa hoi tien bo chong than quyen, lam lung lay nen chuyen chnh tinh than cua giao hoi Roma )khi ngha nong dan do T. Munzer lanh ao di mau ao sac c ton giao, co xuy cho t tng dan chu t do); 2) tac dung tch cc en t tng nhan van v, mot la, no keu goi tn o n gian hoa nghi le, en vi Chua ch v mot c tin; hai la, chu trng cuoc song gian d, tiet kiem, biet tch luy, phu hp vi thi ai t ban ang hnh thanh; 3)phan nao phuc hoi t tng khoan dung ton giao, von pho bien Kyto giao s ky; 4)tao nen s phan cc mi trong lc lng ton giao va chnh tr Tay Au trong thi ky tch luy t ban ban au (C. Mac). ai dien cai cach ton giao Thuy S la Giang Canvanh ( Jean Calvin, 1509-1546), ngi goc Phap. Do hng ng phong trao cai cach cua Luth nen Canvanh b truc xuat khoi Phap nam 1538, sang song
66

tai Ginev (Geneve) (xem them Phong thong tin t lieu Ban ton giao chnh phu : Mot so ton giao Viet Nam, Ha Noi, 1995, tr. 101 107). Du sao ton giao van la ton giao, phong trao nay khong danh thien cam cho t tng khoa hoc, va van da tren c s phi ly tnh, thuyet nh menh. No ch la cuoc cach mang trong au ngi thay tu. Vao thi mnh ca Luth va Canvanh eu chong lai cac t tng khoa hoc va nhng giao phai oi ay manh cai cach. Thi Phuc hng khong san sinh ta nhng triet gia chuyen nghiep thc s, song tam mc van hoa, no a sinh ra nhng con ngi khong lo: khong lo ve nang lc suy ngh, ve nhet tnh va tnh cach, ve mat co lam tai, lam nghe va ve mat hoc thc sau rong7

TH K XVII-XVIII Hnh di m t cuc tn cng ngc Bastile - m u Cch mng t sn Php 1789

C. Mac va Ph. Angghen, toan tap, t. 20, CTQG, HN, 1994, tr. 459 460..
7

67

4. Phn tch cc c trng ca trit hc Ty u th k XVII XVIII (Ngn c l lun ca giai cp t sn; lin minh gia trit hc v khoa hc t nhin, v th p o ca ch ngha duy vt trong thi i cc cuc cch mng t sn; hai khuynh hng ch o trong l lun nhn thc kinh nghim v duy l; lin h gia trit hc v tn gio trong iu kin lch s mi, cuc u tranh v t do tn ngng, chng thn quyn; tinh thn khai sng nhn vn, vn con ngi l tnh v nh nc hp l tnh c Ph. ngghen hiu nh th no trong Chng uyrinh v Bin chng ca t nhin sau cng thuc kin thc m rng). Trc tin nn phc qua vi nt v bi cnh lch s th k XVII XVIII (kinh t, chnh tr, vn ha, khoa hc), tc ng ca n n trit hc. Nhng bien oi trong i song kinh te, xa hoi - Bien oi trong phng thc san xuat: phng thc san xuat t ban thay the tng bc phng thc san xuat cu, m ra kha nang phat trien khoa hoc, ky thaut, cai tien cong cu san xuat. ong ho c kh va may hi nc la hai ch so quan trong cua nen san xuat, vi v tr hang au c83a c hoc. Phng thc san xuat t ban chu ngha gop phan
68

pha v cac quan he xa hoi loi thi, n gian hoa moi trng giao tiep, kch thch tnh sang tao cua ca nhan, tao nen he bien thai mi trong anh gia hoat ong cua con ngi, xac lap nhng gia tr, nhng chuan mc phu hp vi thi ai ang bien oi nhanh chong. Co the khang nh rang bang viec thuc ay nhanh hn tien trnh lch s xa hoi, thi ai t ban tr thanh thi ai nang ong nhat, bien chng nhat so vi cac thi ai a qua. - Khoa hoc khong con dng lai v tr tri thc thuan tuy, ma dan dan tr thanh lc lng san xuat trc tiep va thiet che xa hoi ac trng, ngha la nhng thanh qua cua khoa hoc, vi s to chc chat che (nhng trung tam khoa hoc, di hnh thc cac vien, ca hoi khoa hoc) va kha nang ng dung kp thi khong ch lam thay oi cuoc song con ngi, cai tao t nhien, ma con gop phan vao tien bo xa hoi. Ban than nha khoa hoc cung tch cc tham gia vao cac hoat ong chnh tr, xa hoi phong phu, phc tap. Mat khac, vi tnh ng dung hieu qua cua mnh, ap ng nhu cau giai phong sc lao ong, khoa hoc dan dan tr thanh lc lng san xuat trc tiep.. - Qua trnh hnh thanh cac quoc gia t san hien ai, m ra kha nang giao lu, hp tac ve kinh te, van hoa gia cac dan toc vi hieu qua cao hn trc, kha nang quoc te hoa, toan cau hoa kinh te mang tnh chat t ban chu ngha. - Cac cuoc cach mang t san anh dau bc phat trien mi cua lch s nhan loai: cach mang t san Ha Lan (na sau the ky XVI), cach mang t san Anh (1640), cach mang t san Phap (1789 1794) la nhng cuoc cach mang t san tieu bieu. o la nhng cuoc cach mang c cau, lam oi thay c cau xa hoi, chu the quyen lc, v tr con ngi va nen van hoa., tao ra nhng xung lc mi cua tien bo xa hoi. Trong Tuyen ngon cua ang cong san C. Mac va Ph. Angghen khang nh rang giai cap t san a tng ong mot vai tro het sc cach mang
69

trong lch s (Xem C. Mac va Ph. Angghen, toan tap, t.4, Nxb CTQG, HN, 1995, tr. 599).. Nhan nh o phu hp vi thi ai nay. 2.Nhng bien oi trong i song tinh than. - Tnh chat quyet liet cua cuoc au tranh y thc he quy nh tnh ang phai, cu the tnh phan cc ve the gii quan cua triet hoc: cuoc au tranh gia chu ngha duy vat va chu ngha duy tam. Chu ngha duy vat chiem v the ap ao trc chu ngha duy tam vao thi iem em trc cach mang va trong qua trnh cach mang t san. o la hnh thc lch s th hai cua chu ngha duy vat chu ngha duy vat may moc sieu hnh, do chu anh hng cua trnh o va tnh chat cua khoa hoc t nhien ng ai. - T tng nhan van va khai sang trong quan iem lch s xa hoi va con ngi. T tng o co ngon goc sau xa t thi co ai, c tiep tuc phat trien, cai bien va hoan thien trong cac hoc thuyet triet hoc the ky XVII XVIII, t Bacon en Hume, t Descartes en Holbach. The ky XVII-XVIII thi ai Anh sang (Enlightenment, Siecle des Lumieres); no the hien trc tien s phe phan trc dien oi vi trat t xa hoi cu, xay dng hoc thuyet ve xa hoi mi, xa hoi t san, e cao t do ca nhan trong mot nha nc ly tnh (e oi lap vi che o quan chu chuyen che la nha nc phi ly. Thi Can ai chng to vai tro tch cc cua giai cap t san trong cuoc au tranh chong than quyen. S khac nhau c ban gia Phuc hng va Can ai la cho:, mot la, Phuc hng la thi ky chuyen tiep t che o phong kien len chu ngha t ban, v the , xet tnh chat cua no, khong the noi ve mot giai cap t san ung ngha, ma ch la nhng lc lng tien than cua giai cap t san , va cung vi nen cong nghiep t ban chu ngha, giai cap vo san s4 hnh thanh trong tng lai (mot so tac gia van gop chung Phuc hng va Can ai, khong chu y en tnh quy nh lch s cua hai thi ai nay), con Can
70

ai la thi ai cua cac cuoc cach mang t san va s thiet lap hnh thai kinh te xa hoi t ban tren thc te, giai cap t san t cho la mot nhan to chu ao cua lc lng chnh tr phan phong a tr thanh giai cap thong tr nh thang li cua cac cuoc cach mang; hai la, cuoc au tranh cua cac lc lng tien bo thi Phuc hng va mang tnh chat gian tiep, khong ong cham en trat t hien hanh, ma thong qua chong than quyen, trong khi vao thi can ai cuoc au tranh trc tiep dan en thay oi c cau xa hoi (Ha Lan, Anh, Phap); ba la, triet hoc Phuc hng chu yeu tm kiem chan ly, ung hn, khoi phuc cac gia tr van hoa co ai, con triet hoc Can ai c xay dng tren manh at mi, do o cung vi viec ke tha cac di san cua qua kh, no xem viec tm kiem phng phap nhan thc thch hp e con ngi kham pha chan ly, khang nh quyen lc cua mnh trc t nhien la nhiem vu chu yeu. S khac nhau nay qui nh s khac nhau trong tnh chat t duy . Co nhng van e cua thi Can ai cha he c biet en vao thi Phuc hng (cuoc tranh luan ve phng phap nhan thc, a en s hnh thanh khuynh hng kinh nghiem (thc nghiem) va duy ly, chu ngha duy vat may moc sieu hnh, nhng tm toi trong quan niem ve xa hoi). Cc c trng ca trit hc th k XVII XVIII (ni dung chnh): 1.Ngon c ly luan cua giai cap t san c chuan b t phong trao van hoa nhan van Phuc hng (cuoi the ky XIV au the ky XVII), triet hoc the ky XVII-XVIII a tr thanh ngon c ly luan cua giai cap t san va cac lc lng xa hoi tien bo khac trong cuoc au tranh chong y thc he phong kien loi thi. Cuoc au tranh nay dien ra nhieu bnh dien : duy vat chong duy tam than b, khoa hoc chong chu ngha giao ieu va uy quyen t tng, cai cach chnh tr chong bao thu chnh tr Tnh chat tien bo cua triet hoc thi ky nay c
71

minh chng bang tinh than hoai nghi va phe phan khoa hoc, bang u the cua chu ngha duy vat trc chu ngha duy tam. Neu triet hoc the ky XVII chu trong en phe phan tri thc, trc het la tri thc kinh vien trung co, th triet hoc the ky XVIII, ien hnh la triet hoc Khai sang Phap, ket hp phe phan tri thc vi phe phan xa hoi, t o hnh thanh hai xu hng van ong song song vi nhau cai to hoat ong tinh than va cai to moi trng xa hoi. So vi thi Phuc hng, giai cap t san the ky XVII XVII ong vai tro lc lng chnh tr oc lap cach mang, tap hp xung quanh mnh cac nhan to tch cc, tien bo, tan cong trc dien vao che o phong kien va nen tang tinh than cua no, xac lap nhng chuan mc, gia tr mi, on gian hoa cac quan he xa hoi, phu hp vi s van ong lch s. Thi Phuc hng the hien qua trnh chuyen tiep t che o phong kien sang chu ngha t ban, con thi ai mi a la thi ai cua cac cuoc cach mang t san va s hnh thanh xa hoi t san, vi nhng ac trng ma xa hoi trc o cha the co c. Phuc hng ve c ban gan lien vi s tr ve nhng gia tr b lang quen, e t o thc hien s nhan thc lai qua kh va m hng cho tng lai. The ky XVII XVIII tiep thu tinh than m o, va lam cho no tr nen hien thc thong qua cuoc cach mang c cau, ngha la cuoc cach mang lam ao lon moi quan he va c cau xa hoi, thay oi hnh thc va c che quyen lc chnh tr, pha v cac ac quyen ang cap, thay oi quan he gia nha nc va nha th v.v.. Cach mang trong ly tr i trc cach mang trong lnh vc thc tien, cac hoc thuyet triet hoc thc hien qua trnh phe phan cai cu, cai loi thi, xac lap cai mi, cai tien bo, xem cai ang ton tai, tc che o phong kien va he t tng cua no la cai phi ly, cung ong thi la phi nhan tnh, oi hoi thay the no bang cai hp ly hp nhan tnh, theo quan iem pho bien ve s thong nhat ly tr nhan tnh. Becn (Bacon), ecact (Descartes), Xpinoda (Spinoza), Locc
72

(Locke), Mongtexki (Montesquieu), Vonte (Voltaire), Rutxo (Rousseau), iro (Diderot), Honbach (Holbach) eu bat au hoc thuyet cua mnh bang tinh than hoai nghi va phe phan nh the. 2. Lien minh gia triet hoc va khoa hoc t nhien S phat trien cua triet hoc gan ket chat che, hu c vi s phat trien cua khoa hoc t nhien, the hien trnh o nhan thc chung cua thi ai. Nhieu nha triet hoc ong thi la nha khoa hoc (Descartes, Newton, Pascal , Leibniz ) hoac co nhng am hieu sau sac ve khoa hoc, tr thanh bo oc bach khoa cua thi ai (Diderot chang han). Noi khac i, trong ieu kien khoa hoc phat trien nh vu bao, cac nha triet hoc, e co the ng vng trong cuoc luan chien t tng, khong co nhu cau nao khac hn la phai am hieu nhng thanh qua cua khoa hoc. Ma e at c ieu o ho can t mnh tm hieu, nghien cu cac lnh cc khoa hoc, can mai sac t duy bang s hieu biet ve bc tranh khoa hoc tong the, hoac chi t cung lam quen vi moi trng khoa hoc nhng net can ban nhat. Nh biet bam sat vao nhng thanh tu cua khoa hoc t nhien va trnh o nhan thc chung cua xa hoi, cac nha triet hoc a xac lap bc tranh vat ly mi ve the gii, nam bat nhng tnh quy luat khach quan cua no, ao sau mot so van e ban the luan ma trc ay cha tng biet en. Song anh hng cua khoa hoc t nhien en t duy tret hoc cung lam nay sinh nhng nan giai nhat nh. Trc het, s thong tr cua c hoc a e lai dau an trong triet hoc bang quan iem may moc ve the gii, ca gii t nhien lan the gii cua chnh con ngi. Tiep theo, qua trnh toan hoc hoa t duy ben canh mat tch cc cua no a gop phan vao viec hnh thanh cach tiep can sieu hnh oi vi mot so lnh vc t nhien, xa hoi, chu trng a khoa hoc chnh xac vao moi trng nhan van. Chang han, theo Hopx, neu chung ta a co vat ly hoc, nghien cu cu the ve cac vat the t nhien,
73

th can thiet phai xac lap vat ly xa hoi, tm hieu cac vat the nhan tao. Neu trong t nhien co lc ay va lc hut, th trong xa hoi, hai lc ay la chien tranh va hoa bnh! Hopx cung xem l6ogc tnh toan la khoa hoc nhap mon cua cac lnh vc khac. Rat nhieu nha triet hoc khong ch le thuoc vao cac nguyen ly c hoc trong nghien cu, ma con t o hnh thanh phng phap t duy theo kieu tach ri va em oi lap mot cach tuyet oi ung sai, trang en, khoa hoc khong khoa hoc Phng phap t duy cua Sieu hnh hoc the ky XVII XVIII co nhng mat tch cc nhat nh, nhat la trong ieu kien cac nha khoa hoc can en nhng chng c cua ly tr e chong cac hnh thc ngu tao khoa hoc va triet hoc kinh vien. Song phng phap ay lai to ra khong thch hp trong viec giai thch ban chat cua the gii ang bien oi. Van e la cho, trong khi tm hieu nhng mat, nhng thuoc tnh cua s vat, nhng knh vc cua i song, cac nha triet hoc va khoa hoc cha vach ra mot cach thoa ang moi lien he va tac ong lan nhau gia chung, hoac tuyet oi hoa maot mat nao o, ong thi ly giai thieu thuyet phuc nguyen nhan, ong lc cua van ong va phat trien. Hnh thc th hai cua chu ngha duy vat, tc chu ngha duy vat the ky XVIIXVIII cung chu s quy nh cua tnh chat may moc, sieu hnh ay, va c goi la chu ngha duy vat may moc sieu hnh, hay n gian la chu ngha duy vat sieu hnh. 3. Hnh thanh hai khuynh hng chu ao trong nhan thc S quan tam en nhan thc ap ng oi hoi cua con ngi trong ieu kien bung no cac kham pha va phat minh khoa hoc, phat trien lc lng san xuat. Co the xac nh mot so ac trng cua ly luan nhat thc the ky XVII XVIII. Mot la, cung vi viec cac khoa hoc cu the ve t nhien va xa hoi tach dan khoi triet hoc, a dien ra s thay oi tat yeu cua oi tng triet hoc : cac nha triet hoc
74

ngay cang tap trung s chu y vao viec quyet cung luc hai mat cua mot van e ln, ma thieu mot trong so chung, triet hoc se mat i vai tro xa hoi cua mnh mat ban the luan va mat nhan thc luan lo gc hoc. Hai la, s thay oi can ban trong qua trnh phat trien cua khoa hoc t nhien, s xuat hien ngay cang nhieu cac phng phap chuyen biet oi vi cac lnh vc khoa hoc t nhien va lch s at ra trc triet hoc nhiem vu khai quat cac thanh qua cua chung va xay dng phng phap triet hoc chung cua nhan thc, cung nh lam sang to moi quan he gia triet hoc vi cac khoa hoc chuyen biet. Nhu cau phan tch mang tnh nhan thc luan oi vi cac ket qua nghien cu khoa hoc tr nen cap bach, bi le cac chat lieu tiem tang va a dang do khoa hoc em en can c luan chng va he thong hoa. Mat khac, t viec x ly chat lieu can vach ra con ng nhan thc tiep theo ve the gii. Chnh v the cac nha t tung at trong tam vao viec tm kiem phng phap luan chung va lam sang to ban chat cua t duy. Ba la, nhng thanh tu trong nghien cu khoa hoc va nhng thay oi trong phng phap luan nghien cu cung at ra nhiem vu tm hieu ban chat cua qua trnh nhan thc va nguon goc tri thc. Viec hnh thanh cac phng phap nhan thc khac nhau nham at en muc ch khang nh quyen lc cua con ngi trc t nhien, giup con ngi lam chu t nhien, lam chu xa hoi, lam chu ban than. Tuyen bo cua Becn (Bacon) tri thc la sc manh a tr thanh tuyen ngon cua thi ai. T the ky XVII tr i van e phng phap tr thanh mot ntrong nhng chu e chnh cua cac cuoc tranh luan triet hoc, gop phan xac nh gia tr cua moi hoc thuyet trong i song xa hoi. Tham ch mot so nha triet hoc a quy gian oi tng cua triet hoc ve phng phap.

75

Trong qua trnh tranh luan ve phng phap nhan thc a hnh thanh nen hai khuynh hng chu ao la kinh nghiem (empiricism), do Ph. Becn khi xng, va duy ly (rationalism), do ecact ng au. Khuynh hng th nhat chu trong vai tro cua khoa hoc thc nghiem, khuynh hng th hai nhan manh vai tro cua toan hoc va xu the toan hoc hoa t duy. S khac nhua gia hai khuynh hng o e cap en van e nguon goc cua tri thc, ban chat cua nhan thc, phng phap nhan thc cu the. Han che cua ca hai khuynh hng tren the hien tnh phien dien, khong thay c bien chng cua qua trnh nhan thc t trc quan sinh ong en t duy tru tng, khong biet ket hp va hai phng phap quy nap va dien dch trong quatrnh nhan thc va nghien cu khoa hoc 4. Triet hoc va ton giao, khoa hoc va than hoc Triet hoc va khoa hoc the ky XVII-XVIII cha cham dt han nhng lien he vi ton giao va than hoc, the hien cac phng an dung hoa gia cac quan iem, cac cach tiep can dng nh oi lap nhau, o la quan niem hai chan ly (chan ly khoa hoc va chan ly than hoc, c tin eu co cho ng rong tam hon con ngi), phiem than, than luan t nhien. Tuy nhien so vi thi ai trc, nhng lien he nay khong to ra nang ne, tham ch mang y ngha tch cc nhat nh: 1) phu hp vi ieu kien lch s, xa hoi hien co; 2) cac nha triet hoc oi khi s dung phiem than va than luan t nhien trong cuoc au tranh v t do tn ngng va ton vinh nhng gia tr cua con ngi.ieu nay giai thch v sao trong chu ngha duy vat hien dien ay u cac phng an va neu, t Becn, ecact en Xpinoda, Locc, phan ln cac nha khai sang Phap the ky XVIII. Hnh anh Thng e trong nhieu trng hp tr thanh bieu tng cao nhat cua s hoan thien ly tr. T nhien than luan, t ra la oi vi

76

nha duy vat, ch la mot phng phap thuan tien va de dang e thoat khoi ton giao8 5. T tng nhan van, khai sang T tng nhan van, khai sang lam nen mot trong nhng noi dung cot loi cua triet hoc Can ai. Quan iem cua Becn ve xa hoi ly tng, c xay dng tren c s quyen lc cua tri thc cho en nay van con y ngha thi s. Neu Becn tuyen bo tri thc la sc manh, th Hopx nhan manh rang quyen lc can phai ham cha yeu to tri thc, ngha la c xac lap tren s hieu biet ban chat con ngi, hng en muc tieu on nh chnh tr, chu quyen quoc gia va thong nhat y ch toan dan. Locc tr thanh ngi at nen mong cho quan iem nha nc phap quyen, c cac nha khai sang Phap the ky XVIII phat trien va hoan thien em trc cua cach mang t san. Hnh anh con ngi ly tr va nha nc hp ly tnh, quan niem ve t do, bnh ang, bac ai, dan chu khong ch gi m con ng i ti mot trat t xa hoi khac vi che o phong kien phi ly va phi nhan tnh, ng tr suot hang ngan nam. ma con la muc tieu phan au cua nhieu dan toc. Mot so phac thao cua cac nha khai sang ve mo hnh xa hoi tng lai cho en nay van con la muc tieu phan au cua nhieu dan toc. Vi nhng ac trng va neu, co the noi rang, the ky XVII XVIII la mot trong nhng thi ai soi ong nhat trong lch s loai ngi. Kin thc m rng 5. Trnh by khi qut v nh gi ch ngha duy vt my mc siu hnh nh hnh thc th hai trong s pht trin ca ch ngha duy vt Xc nh ch ngha duy vt my mc siu hnh (c th gi n gin l ch ngha duy vt siu hnh cng c) l hnh thc lch s th 2 trong s pht trin ca ch ngha duy vt. S phn bit ba hnh thc mang tnh tng
8

C. Mac va Ph. Angghen, toan tap, t.2, CTQG, HN, 1995, tr.

197

77

i, bi l ba hnh thc c c ng li ch l ba hnh thc c bn, ch khng phi l ton b cc hnh thc ht sc phong ph ca CNDV. T tng duy vt trong trit hc th k XVII XVIII l biu hin tp trung v tiu biu nht ca ch ngha DVMMSH. Nhng biu hin ca hnh thc ny c ngay trong trit hc Phc hng, vi phim thn lun duy vt gn vi t tng khoa hc ca G. Bruno, nhng yu t duy vt trong cc kt lun khoa hc, cc pht minh khoa hc ca Copernic, Kepler, Galilei Nu khi qut iu kin lch s v tin ca s ra i t tng duy vt trong trit hc th k XVII XVIII : nhn mnh nhng bin i tch cc trong kinh t, chnh tr, x hi, vn ho, khoa hc, ch ra ci ngun su xa (duy vt Hy lp - La M c i), tc ng ca phong tro nhn vn v t tng khoa hc Phc hng n s hnh thnh ch ngha duy vt my mc siu hnh. Nhn mnh rng cng nh trit hc ni chung, ch ngha DV thi k ny l ngn c l lun ca giai cp t sn v cc lc lng x hi tin b khc trong cuc u tranh chng thx1 h phong kin v trt t phong kin phi l v phi nhn tnh (gii thch), hng n xc lp nh nc hp l tnh, tn vinh con ngi l tr. CNDV chim v th p o trc CNDT. Vi tnh cch CNDV c nhng ng gp to ln vo truyn thng t tng duy vt. C th: + Th gii quan: Vn ny th hin trc ht trong kha cnh bn th lun, tc tm hiu vn tn ti ca th gii: gii quyt mt cch duy vt vn c bn ca trit hc, khng nh tnh tch cc ni ti ca th gii vt cht (Bacon), vt cht l c s ca tn ti (Descartes trong Vt l hc ca minh), xc nh thc th nh causa sui, tc nguyn nhn t n (Spinoza), loi b Thng ra khi i tng trit hc, quy mi th v vt th (Hobbes), khng nh gii t nhin tn ti vnh vin theo cc quy lut thun tu vt l, khng do ai sng to (duy v Php th k XVIII). Nh tc ng ca khoa hc t nhin cc nh duy vt xc lp bc tranh vt l mi v th gii, tm hiu cc quy lut vn ng ca n, tin mt bc trong vic gii thch cc phm tr vt cht,vn ng, khng gian,, thi gian, i n xem v, kg, tg l thuc tnh c hu v phng thc tn ti ca vt cht. c bit lu vai tr ca CNDV Php th k XVIII trong CNDV cn i, ch r rng mt s quan im ca Diderot, Holbach (vn quan h nhn qu trong gii t nhin, tnh quy lut khch quan ca th gii, n lc tm hiu cc hnh thc vn ng ca vt cht, hiu vn ng nh mi s thay i ni chung). + Nhn thc lun : trc ht l tinh thn hoi nghi v ph phn khoa hc. Vo th k XVII cc nh duy vt vch ra nhng sai lm trong nhn thc, ph phn tri thc kinh vin v uy quyn t tng trong khoa hc, chng thn
78

quyn. Bacon vi hc thuyt v 4 o tng (ngu tng) ca nhn thc. Descartes nu cao tinh thn hoi nghi khoa hc, xem nguyn tc hoi nghi ton din l iu kin vt qua hoi nghi, n vi chn l. Spinoza, Hobbes, Locke, cc nh duy vt Php th k XVIII u m u h thng ca mnh bng thi hoi nghi, ph phn thc trng ca nhn thc. Th k XVIII : gn ph phn tri thc vi ph phn ch chuyn ch phong kin, i hi thay th trt t x hi phi l, phi nhn tnh bng nh nc hp l tnh trn c s tha nhn cc quyn c bn ca con ngi. Xc lp phng php nhn thc khoa hc. Hai khuynh hng c bn trong l lun nhn thc l kinh nghim v duy l. Vch ra s khc nhau gia hai khuynh hng ny trong cch hiu v ngun gc v bn cht ca tri thc, v c s khoa hc t nhin, v phng php c th (vn ny phn tch k ti bui n tp). + Quan im chnh tr, x hi (kha cnh nhn sinh, hay nhn sinh quan): CNDV vi vn u tranh chng thn quyn, cao khoan dung tn gio, t do tn ngng. Khng tng ca Bacon nh s d bo v vai tr ca tri thc trong x hi (t tuyn b tri thc l sc mnh n tng v mt x hi da trn quyn lc ca tri thc, trong New Atlantis). Hnh thnh nhng ni dung mi ca o c, chnh tr mang ngha th tc, chng ch ng cp v nn chuyn ch, cao quyn con ngi , thng nht quyn con ngi v quyn cng dn (Locke). Vn nh nc hp l tnh. L tr nh chun mc v v quan to (Ph.ngghen) phn quyt hnh vi con ngi. Vai tr ca cc nh duy vt khai sng Php th k XVIII trong vic xc lp nhng chun mc, gi tr ca thi i mi. L tng chnh tr (t do, bnh ng, bc i, dn ch ) hin nay vn tip tc l mc tiu phn u ca nhiu dn tc. Hn ch lch s ca CNDV thi trc (c CNDV th k XVII XVIII ln CNDV Feuerbach th k XIX): +Th gii quan: tnh my mc, do chu nh hng ca c hc (phn tch ny). Vt cht ng nht vi vt th, vi nguyn t, hoc vi cc cht gi nh mang cc loi trng. Vn ng quy v vn ng c hc. Cng thc con ngi c my. Tnh cht ny tt yu dn ntnh cht th hai siu hnh, ngha l xem xt s vt trong trng thi c lp, tch ri nhau, ngng ng, khng vch ra c mi lin h, tc ng, ch c ln nhau, chuyn ho; trong quan nim v pht trin nhiu nh duy vt ch cp n tng trng v lng, cha lm r hoc cha thy c quna im bin i v cht, gii thch thiu c s khoa hc vn ngun gc, ng lc ca pht trin. +Nhn thc lun: cc oan, phin din (ly v d chng minh, phn tch k trong bui n tp). Cc oan v phin din v mi khuynh hng da
79

vo thnh qu ca mt lnh vc khoa hc, dn ti ch trng mt phng php, mt cch tip cn, nhn mnh phng php ny, xem nh phng php khc, khng nhn thc y , ng n bin chng ca qu trnh nhn thc. +Quan im chnh tr, x hi: tnh cht khng trit (duy tm, v c yu t khng tng). Ly v d chng minh: khng hiu ng vn thc tin (hoc thiu quan im thc tin), tuyt i ho ng lc tinh thn ca tin b x hi, vai tr c nhn v.v.. Tm li, hnh thc hai ca CNDV l CNDV my mc siu hnh, hay n gin l CNDV siu hnh. TRIT HC C IN C 5. Phn tch cc c trng c bn ca trit hc c in c Nc c la mot trong ba quoc gia ln chau Au, nhng cho en the ky XVIII van con nm trong s lac hau ve kinh te. S d co tnh trang o la v so vi Anh, Ha Lan va Phap chnh the quan chu Pho thc thi mot ng loi phan ong va bao thu, lai phai nuoi bo may qua cong kenh, quan lieu tham nhung. Lanh tho b chia nam xe bay, nan cat c hoanh hanh, cong them hau qua cuoc chien tranh Ba mi nam khoc liet, ay nc c en b vc cua s khung hoang. San xuat nh on, s ng dung Khoa hoc Ky thuat han che, i song thap kem, mau thuan xa hoi gay gat. Ben canh o nc c la mot trong nhieu nc lac hau ve chnh tr, bieu hien ba iem sau: Mt l, he t tng phong kien con ng tr dai dang trong i song tinh than, trong y thc xa hoi; hai l, giai cap t san c non tre, to ra yeu uoi trc thc tai ay quyen uy la che o quan chu. Bi vy phan ong nga theo khuynh hng dung hoa gia ly tr va thc tien, c the hien bang tuyen ngon ien hnh cua Hegel: cai g hp ly th hien thc, cai g hien thc th hp ly; ba l, mc o cach mang cua giai cap t san c to ra thap so vi giai cap t san Anh va Phap.

80

c xet theo mc o cach mang th con lac hau so vi Anh hai tram nam, so vi Phap nam mi nam. Giai cap t san c khong u dung kh lam cach mang chnh tr xa hoi; ho mong muon lam cach mang tren lnh vc ly tr. Va chnh ay, do phat trien muon, ho to ra co u the. Ket qua la vao cuoi the ky XVIII au the ky XIV chau Au co ba cng quoc vi ba the manh: - Nc Anh t ban chu ngha vi s n ro cac hoc thuyet kinh te; - Nc Phap cach mang vi nhng nh hng chnh tr sau sac, the hien trong cac hoc thuyet xa hoi khong tng va cac quan iem chnh tr; - Nc c vi the manh ve triet hoc va trao lu Khai sang. Chnh ba the manh va neu hp thanh ba nguon goc ly luan cua chu ngha Mc. Mt s c trng c bn ca trit hc c in c (1) Triet hoc co ien c la triet hoc Khai sang, the hien khat vong cua ngi tieu th dan c (Ph. ngghen) muon thay oi trat t hien hanh bang anh sang cua tr tue va ly tng t do bnh ang, bac ai, c k tha t cach mang Phap ci bin cho ph hp vi iu kin c. Tinh than o lam cho cac he thong triet hoc, t Kant en Feurerbach, mang tnh chat nhan van sau sac. Mc xem trit hc Kant l l lun c ca cch mng Php. Theo cc nh kinh in ca ch ngha Mc cch mng l tr (t duy l lun tin b, cch mng) i trc cch mng trong lnh vc thc tin, ng vai tr l ngn c l lun ca cc lc lng x hi tin b. Cch mng l tr trong trng hp ny th hin trit hc c in c. Th nht, bng nhiu phng thc khc nhau cc trit gia c, t Kant n Feuerbach ph phn tnh trng phi l ca hin thc v nhng hn ch v phng php lun trong nhn thc, nu ln s cn thit ci cch mi trng
81

x hi theo hng tch cc. Th hai, cng vi s ph phn tnh trng hin c ca i sng x hi v tinh thn c, cc trit gia c a ra nhiu quan im tch cc v chnh tr, x hi, d bo kh nng thay th trt t hin tn bng nh nc hp l tnh (Kant, Fichte v Scheeling thi k u, Hegel, c bit l Feuerbach). Hnh di : chn dung ca Kant, Hegel, Feuerbach

Tuy nhin do iu kin lch s ti c chi phi m t tng nhn vn, khai sng cc trit gia c t ra khng trit ; iu ny th hin mnh ci g hp l th hin thc, ci g hin thc th hp l trong trit hc php quyn ca Hegel. Mnh y cht ch v xc ng t gc nhn thc, th hin quan im ca Hegel v s ng nht t duy v tn ti, song bnh din chnh tr - x hi n cho thy tnh mu thun : kht vng chin thng ca ci hp l v s dung ho vi thc ti phi l (xt nh mt i lp ca ci hp l trong t duy), nhng y uy quyn l nh nc qun ch. 2. Quan tm n vn nhn thc, khc phc hn ch ca l lun nhn thc th k XVII XVIII, xy dng l lun nhn thc vi nhng ni dung phong ph v su sc. Nu cao tinh thn ph phn, Kant xc lp h thng trit hc ph phn vi ba tc phm ch o: Ph phn l tr thun tu - bn n vn kh nng v gii hn ca nhn thc, Ph phn l tr thc tin bn n hot ng x hi ca con ngi, trong c sinh hot o c, php quyn v cc hnh thc khc, Ph phn nng lc phn on bn n vn thm m v tnh hp l ca th gii. Tng t, Fichte xy dng hc thuyt khoa hc, Schelling xy dng trit hc t nhin, trit

82

hc tin nghim, trit hc ngh thut v trit hc ng nht. c bit, Hegel xy dng h thng tri thc ph qut vi ba b phn cu thnh l Lgc hc bn v cc quy lut vn ng ca t duy, Trit hc t nhin bn v s trin khai a dng, cc nc thang pht trin cc s vt trong t nhin, Trit hc tinh thn bn v cc lnh vc ca i sng x hi. Tm li, vi cch tip cn ca Hegel, trit hc l tri thc ph qut v t duy (con ngi), t nhin v x hi. Tuy nhin s e cao nhan thc, ly tr cua con ngi en mc than thanh hoa anh hng en tnh chat duy tam cua triet hoc Kant, Fichte, Schelling, Hegel. Trong trit hc c in c tn ti c hai bin thi ca ch ngha duy tm l ch ngha duy tm ch quan (hu nh hin din Kant, Fichte, Schelling qua cc phng n khc nhau, t duy tm tin nghim n hc thuyt khoa hc tuyt i ho ci Ti), ch ngha duy tm khch quan (ch yu Hegel, mt phn Schelling trong trit l v s mc khi thn b). Mc khc ch ngha duy tm c cng l kt qu tt yu trong qu trnh chuyn trung tm tri thc t Anh v Php sang c, nh n lc khc phc khim khuyt ca siu hnh hc th k XVII XVIII bng ch ngha duy tm. 3. Triet hoc co ien c ong gop to ln trong viec phat trien phep bien chng ( Kant, Fichte, Hegel, mt phn Schelling thi tr), hnh thnh phong cch t duy mi trong vn ha chu u (v k c vn ha nhn loi), khc phc s phn tuyn my mc theo kiu ng sai, trng en, khoa hc phn khoa hc nh tng hin din siu hnh hc th k XVII XVIII. Theo phng php nghin cu mi s nh gi cc vn thn thoi, tn gio, m thut t ra xc ng hn, khoa hc hn. Php bin chng duy tm l hnh thc th hai trong lch s php bin chng. C th nhn thy bin chng ca qu trnh nhn thc trit hc Kant, bin chng ci Ti v ci khng-Ti Fichte. Trong hnh thc th hai ny ca php bin chng n bt s ng gp ca Hegel. Cng lao lch s ca Hegel l ch, ng a ra cch hiu mi (hin i) v php bin chng; hnh thnh nhng nguyn l c bn ca

83

php bin chng, o su vn bin chng ca qu trnh nhn thc, i n t tng v thng nht php bin chng vi l lun nhn thc v lgc hc, vn dng php bin chng l gii cc vn ca tri thc khoa hc. Php bin chng duy tm c, nht l php bin chng Hegel, th hin mt tch cc, tin b, cch mng ca nhng ngi th dn c (Ph. ngghen), v l tin trc tip ca php bin chng duy vt, do C. Mc v Ph. ngghen sng lp vo nhng nm 40 ca th k XIX. Hn ch ca php bin chng duy tm: - Php bin chng do c xc lp trn c s th gii quan duy tm, nn t ra hn ch trong vic gii thch tin trnh lch s - x hi v s hot ng ca con ngi, l php bin chng b t ln ngc u xung t (Mc); - Tnh cht duy tm dn n tnh cht khng trit v y mu thun ca php bin chng trong trit hc c in c. Mt mt, cc nh trit hc c, c bit Hegel, khng nh tnh ph bin ca s pht trin, song mt khc, h li gii hn s pht trin trong khun kh cht hp. Hegel nhn mnh nguyn l pht trin, song li xem nn qun ch Ph l in hnh ca nh nc ng i (mc d thc ra nn qun ch Ph l nc thang thp nht ca s pht trin x hi, xt trong iu kin lc y ti Ty u). Trong trit hc t nhin Hegel khng phn tch qu trnh pht trin theo thi gian, m ch ch trng n s trin khai a dng trong khng gian. Hn ch tng t cng c th bt gp Kant, Fichte C. Mc v Ph. ngghen khc phc tnh cht phin din ca php bin chng duy tm c, ci to php bin chng duy tm, xc lp php bin chng duy vt nh s thng nht php bin chng v ch ngha duy vt. 4. Triet hoc co ien c hnh thanh va phat trien trong s gan bo hu c vi toan bo nen van hoa cua nc c va nhan loai, vi trnh o khoa hoc t nhien the ky XVIII XIX. Chnh thc tien sinh ong va s khi sac tinh than a quy nh tnh a dang va ac sac, cung nh nhng mau thuan cua cac he thong triet hoc.Nhng trit gia c thc s l nhng b c ln, mang tnh bch khoa, nht l Kant v Hegel. Tnh c lp tng i ca thc th hin ch thc c th phn nh ph hp thc tin, tn ti x hi hin tn, hay song hnh cng vi n, c th tun theo tnh quy lut
84

ni ti, khng b chi phi bi th gii vt cht, m vt qua th gii y. Cc trit gia c vt qua hin thc nc c th hin tinh thn thi i trong t tng ca mnh thng qua tnh quy lut k tha v pht trin t tng.. Kant bc ngot Copernic a n s ra i h thng trit hc vi ba tc phm ph phn; Hegel ngoi h thng s cn c cc tc phm ln, bn v nhiu vn , trong c nhng tng vch thi i (Engels). Triet hoc c la s ket thuc ay ngha toan bo nen triet hoc t san co ien Trong s kt thc Feuerbach khi phc truyn thng duy vt trong bi cnh ch ngha duy tm v thn b ang ph bin. Trit hc c in c cng l nh cao ca trit hc theo ngha c , ngha khoa hc ca cc khoa hc. Sau trit hc c din ra wqu trnh phi c in ho trit hc trn nn chung ca phi c in ho vn ho chu u.

LCH S TRIT HC MC - LNIN 1. Boi canh lch s va cac tien e cua s ra i triet hoc Mac Nhng bin i to ln trong i sng chnh tr - x hi, trong hot ng vn ha, khoa hc Tay Au na au the ky XIX khng nh tnh tat yeu cua s ra i triet hoc Mac en nhng nam 30 40 cua the ky XIX chu ngha t ban a co hn 100 nam ton tai. Vai tro tch cc cua giai cap t san oi vi lch s nhan loai dc the hien thong qua cuoc au tranh thu tieu che o phong kien, giai phong ca nhan, phat trien sc san xuat. Phng thc san xuat t ban chu ngha a pha v nhng quan he loi thi, mang nang tnh ang cap, Co the noi thi ai t ban la thi ai nang ong nhat so vi cac thi ai a qua. Tnh bien chng cua thi ai t ban the hien cho no khong the ton tai bnh thng neu khong tao ra
85

nhng bien oi lien tuc trong cac lnh vc cua i song xa hoi, cai tien lien tuc cong cu san xuat, tch cc khai thac va tm kiem cac nguon tai nguyen va nguon nhan lc phuc vu cho phat trien kinh te. Trong Tuyen ngon cua ang cong san C. Mac (K. Marx) va Ph. Angghen (F. Engels) viet :Giai cap t san a ong mot vai tro het sc cach mang trong lch sGiai cap t san khong the ton tai, neu khong luon luon cach mang hoa cong cu san xuat, do o cach mang hoa nhng quan he san xuat, ngha la cach mang hoa toan bo nhng quan he xa hoi Tat ca nhng quan he xa hoi cng o va hoen reu ang tieu tanTat ca nhng g mang tnh ang cap va tr tre eu tieu tan nh may khoi. [] Giai cap t san a tao ra nhng lc lng san xuat nhieu hn va o so hn lc lng san xuat cua tat ca cac the he trc kia gop lai (C. Mac va Ph. Angghen, toan tap, t.4, CTQG, HN, 1995, tr. 599, 600 601, 603). Tuy nhien, theo Mac, s phat trien cua nen san xuat t ban da tren cac thanh tu khoa hoc , ky thuat cua nhan loai, du thuc ay ve c ban s van ong xa hoi tien ve pha trc, van khong khac phuc c nhng mau thuan co hu cua xa hoi co cac giai cap oi khang, s tha hoa con ngi, ma tham ch con lam cho nhng mau thuan ay ngay cang tr nen tram trong va khong the kiem soat. Xa hoi t san ao sau them khoang cach gia thanh th vi nong thon, gia san xuat cong nghiep va san xuat nong nghiep, tao nen nhng chenh lech ln trong i song kinh te lan moi trng van hoa, nhan thc, s phan hoa mi trong quan he gia ngi vi ngi. o la iem de thay nhat. Th hai, s van dong xa hoi da tren cac quy luat th trng t ban chu ngha trong khi n gian hoa quan he xa hoi a ong thi boc lo mat trai cua no: s can coi dan nhng phong tuc, thoi quen va sinh hoat van hoa truyen thong, xu hng thc
86

dung hoa ngay ca quan he gia nh, huyet thong, s song phang en tan nhan cac thang bac anh gia kha nang cua ca nhan, va do o loai bo khong thng tiec con ngi trong ieu kien canh tranh va lam giau bang moi gia. S thay the hnh thai kinh te xa hoi phong kien bang hnh thai kinh te xa hoi t ban chu ngha la hp ly xet t quan iem phat trien, nhng cha hoan thien xet t goc o nhan sinh. Chu ngha t ban thay the phng thc no ch con ngi, ch cha the loai bo han phng thc Th ba, chu ngha t ban, theo Mac va Ph. Angghen, chang nhng khong the khac phuc mau thuan gia tnh chat xa hoi cua nen san xuat va s chiem hu t nhan oi vi t lieu san xuat, ma con ay mau thuan o en tnh trang gay gat, khong the dung hoa trong ieu kien kinh te th trng van hanh theo quy luat canh tranh t do. Cuoc au tranh giai phong xa hoi gi ay gan lien vi cuoc au tranh cua giai cap vo san cong nghiep chong lai s ap bc cua cac lc lng thong tr va trat t xa hoi t san noi chung (chu thch : tieng c proletariat, t tieng Latinh proletarius, ngha la ngi ang tnh trang can c giup ). Cuoc au tranh nay khac vi thi ai cac cuoc cach mang t san s ky ve mc o va ban chat. Vao nhng nam 30- 40 cua the ky XIX giai cap vo san, con e cua nen cong nghiep, tr thanh mot lc lng chnh tr doc lap, phat trien cuoc au tranh t trnh o t phat len trnh o t giac, t nhng yeu sach thuan tuy kinh te chuyen dan sang muc tieu chnh tr. e at c muc tieu o can phai co mot he thong ly luan mang tnh nh hng , c xac lap tren c s hien thc, nam bat va phan tch khoa hoc nhng van e cua thi ai, vach ra con ng giai phong cho giai cap vo san va cac tang lp ngi lao ong b ap bc, d bao xu the van ong cua lch sHe thong ly luan nh vay ra i

87

la can thiet va tat yeu; no gan lien vi ten tuoi cua Mac va Angghen t gia thap nien 40. Chu ngha Mac ( marxism) xem viec giai phong giai cap vo san va cac lc lng xa hoi b ap bc, tien ti xay dng xa hoi cong san la muc tieu chnh tr ln cua mnh. Noi dung cua chu ngha Mac co the thau tom vao ba bo phan cau thanh : triet hoc, kinh te chnh tr hoc va chu ngha cong san khoa hoc, trong o triet hoc la hat nhan the gii quan. Trc Mac a co nhieu hoc thuyet ve xa hoi cong san tng lai, nhng hoac mang nang tnh chat gian n, tho lo, hoac to ra khong tng, thieu cac tien e thc tien. Ngc lai, Mac, chnh cac nguyen ly triet hoc a lam c s cho viec tm hieu cac van e cua t nhien, xa hoi va t duy. Ch co the gii quan triet hoc khoa hoc, thong nhat vi hoat dong thc tien va phat trien cac luan iem cua mnh t nhng chat lieu do thc tien va cac lnh vc khac cua i song con ngi em en, mi giai ap nghiem tuc va co hieu qua nhng van e ma thi at ra. Vao nhng nam 40 cua the ky XIX , khi cac hoc thuyet ng ai cha thc s bat nhp cung qua trnh van ong cua xa hoi, th trong long no a thai nghen mam mong cua tinh than kham pha mang y ngha cai tao the gii; o la tat yeu cua lch s. Tnh tat yeu cua s ra i triet hoc Mac phan anh tnh tat yeu cua van ong lch s mot nac thang cu the, gan vi nhng nhu cau cu the, nhng nhu cau ma cac thi ai trc con cha biet en. Tnh chat cua thi ai quy nh ve c ban tnh chat cua mot hoc thuyet, nhng thi ai nao cung cha ng ben trong no vo so cac s vat, hien tng, qua trnh, cac nhu cau, cac thien hng khac nhau, nen xuat hien nhieu trng phai t tng khac nhau , oi khi oi lap nhau. Van e la cho trong so nhng khuynh hng ay khuynh hng nao se ong vai tro chu ao, khong ch the hien thanh cong cac iem nong cua thc tai, ma con
88

vach c con ng ung an nhat hng en chan ly. Mac va Angghen xuat than t tang lp cao trong xa hoi t san. Ban than Mc co trnh o hoc van tien sy , co the tien than bang cong viec giang day va nghien cu khoa hoc, hay cac hoat ong phuc vu che o xa hoi hien hanh. Engels la con cua mot nha kinh doanh giau co, buoc phai bo d pho thong trung hoc v cong viec kinh doanh cua gia nh. T v tr xa hoi nh the Mac va Angghen en vi nhng ngi vo san (ung ngha cua hnh anh cong nhan lam thue, khong co tai san g khac luc au, tr sc lao ong), va t s ong cam vi ho hai ngi a xay dng he thong ly luan, hoc thuyet bao ve quyen li cua ho va vach hng cho ho trong cuoc au tranh t giai phong. ieu nay cho thay cung vi dieu kien lch s, xa hoi , th e co mot he thong t tng mang y ngha vach thi ai rat can xuat hien nhng ca nhan giau ban lnh chnh tr va tinh than nhay ben khoa hoc. Triet hoc Mac ra i trong boi canh phc tap cua sinh hoat t tng, khi ma giai cap t san, sau cac cuoc cach mang t san vao the ky XVII XVIII, a khong con quan tam en cach mang xa hoi na, bi le neu dien ra cach mang, th oi tng loai bo khong phai la che o phong kien nh trc. Giai cap t san can en mot he chuan t tng bao ve trat t va hnh thanh va ang tng bc khang nh. Vao nhng nam 20 30, khi Heghen ang con la than tng cua gii tre co hoc thc va cach mang tai c, nhng toan tnh xem xet lai mot cach co phe phan toan bo truyen thong co ien phng Tay noi chung, triet hoc Heghen noi rieng, a hnh thanh di tac ong cua qua trnh phi co ien hoa t duy. Sopenhau ( A. Schopenhauer,1788 1860) la mot trong nhng ngi au tien khi xng qua
89

trnh o. Trong tac pham chu yeu The gii nh y ch va bieu tng (1818) Sopenhau phe phan chu ngha duy ly truyen thong , ac biet la he thong Heghen, thay s sung bai ly tr bang sung bai y ch. Trong Sieu hnh hoc tnh yeu va cai chet Sopenhau vach ra ban chat v ky cua con ngi, t o phat hoa bc tranh bi quan ve lch s. Sau Sopenhau tai an Mach nha triet hoc Kieckego (S. Kierkegaard ,1813 1858), ngi song hau nh cung thi vi Mac, at nen mong cho Chu ngha hien sinh trong tng lai (nhanh Hien sinh ton giao). Tai Phap Cont (A. Comte, 1798 1857) , ngi khi xng Chu ngha thc chng, tuyen bo ve mot th triet hoc vt qua ca chu ngha duy vat lan chu ngha duy tam, hnh thanh cai goi la con ng th ba trong triet hoc. Muon hn, cac trao lu triet hoc ton giao thc hien qua trnh hien ai hoa bang cach ket hp cac van e cua thi ai vi giao ly Kyto trung co. Noi cach khac, bc tranh triet hoc na au the ky XIXtai cac nc Tay Au c hnh thanh vi ba khuynh hng c ban la khuynh hng duy ly hien ai, hay khuynh hng khoa hoc (e phan biet vi duy ly truyen thong), khuynh hng phi duy ly, va khuynh hng ton giao (khuynh hng th hai nay co nhieu moi lien he vi khuynh hng phi duy ly). Trong tnh hnh phc tap nh the Mac a the hien mot thai o khac oi vi truyen thong. Khi xac lap hoc thuyet triet hoc cua mnh Marx chang nhng khong xet lai truyen thong mot cach cc oan, ma con ke tha va phat trien nhng yeu to tch cc cua no.Mac va Angghen tiep tuc nhan manh s can thiet cua viec phan tch he thong cac van e triet hoc do truyen thong e lai, trong o co van e c ban cua triet hoc. Bc ngoat co tnh cach mang trong lch s triet hoc, do Mac va Angghen thc hien, thc chat la s ke tha, oi mi, phat trien len trnh o cao cac gia tr truyen thong, ac biet la truyen thong phng Tay,cai tao
90

va khac phuc han che cua cac hoc thuyet trc o ma hai ong co dp tm hieu. Tien e ly luan cua triet hoc Mac Tien e sau xa cua triet hoc Mac la toan bo tinh hoa tinh than cua nhan loai, ma chu yeu la tinh hoa phng Tay, c tch luy trong cac hoc thuyet triet hoc t hn hai ngan nam qua, bat au t Hy Lap co ai. Triet hoc Marx la mot vong khau trong chuoi cac vong khau noi tiep nhau qua cac thi ai, vi s m rong khong ngng tri thc triet hoc trong moi lien he vi hoat ong thc tien, vi khoa hoc va trnh o nhan thc chung. S ke tha ay the hien cac bnh dien ban the luan, nhan thc luan, phng phap luan va nhan sinh xa hoi. Khi tm hieu triet hoc Hy Lap, Mac viet : Moi triet hoc chan chnh eu la tinh hoa ve mat tinh than cua thi ai mnh []Triet hoc hien ai ch tiep tuc cai cong viec ma Heraclt va Arixtot a m au ma thoi9. T tng nhan van Phuc hng, chu ngha duy vat, nhan thc khoa hoc va phong trao Khai sang cua thi ai cac cuoc cach mang t san the ky XVII XVIII a tr nen kch thch to quan trong oi vi qua trnh hnh thanh chu ngha Mac. Tien e trc tiep cua s ra i triet hoc Mac la triet hoc co ien c, ma cu the la phep bien chng Heghen (Hegel) va chu ngha duy vat nhan ban Phoibac (Feuerbach). Cuoc hanh trnh t tng cua Mac bat au t phep bien chng Heghen, va t cuoi nam 1842 chuyen dan sang chu ngha duy vat. Hai tac pham tac ong tch cc en s chuyen tiep nay la Ban chat Kito giao (1841) va Luan cng s bo ve cai cach triet hoc (1842) cua L. Phoibac. Trong Ban chat Kito giao Phoibac vach ra c s tam ly cua s ra i ton giao nh cam giac bat lc va yeu uoi cua con ngi trc cac lc lng hung manh va b hiem xung quanh, nhan manh rang ton giao la hnh thc sinh hoat tinh than
9

C. Mac va Ph. Angghen, toan tap, t.1, CTQG, HN, tr. 157, 166 91

can thiet cua nhieu dan toc, rang Chua cua Kito giao la muc tieu cao nhat, la cai Tuyet oi ma con ngi phan au vn ti, noi khac i con ngi tao ra Thng e, ch khong phai Thng e sang tao ra con ngi. Phoibac a ban chat ton giao ve ban chat con ngi, ban chat cua the gii tran tuc, ong thi vach ra han che cua chu ngha duy tam Heghen, chng minh moi lien he gia chu ngha duy tam tren tri va chu ngha duy tam di mat at, tc he thong Hegel. Y tng cai cach ma Phoibac at ra trong Luan cng s bo ve cai cach triet hoc a kch thch Mc xay dng mot hoc thuyet triet hoc tham nhap vao i song hien thc thong qua cac nguyen ly co tnh khoa hoc cua no, khac phuc tnh t bien co hu triet hoc Heghen. Phoibac ch ra s can thiet thay the chu ngha kinh vien mi (am ch triet hoc Heghen) bang thuyet nhan ban, xem con ngi la nen tang, xem t nhien la hien thc duy nhat, loai bo Thng e ra khoi oi tng nghien cu. Cai to triet hoc cung co ngha la giai phong triet hoc ra khoi than hoc di bat ky hnh thc nao. Triet hoc Phoibac la chiec cau noi e Mac i en chu ngha duy vat bien chng nh s thong nhat chu ngha duy vat va phep bien chng, khac phuc nhng han che lch s cua cac bac tien boi trc tiep. Hnh thc hien ai cua chu ngha duy vat (chu ngha duy vat bien chng) va phep bien chng (phep bien chng duy vat), gan lien vi ten tuoi cua Marx va Engels, la s phat trien mi ve chat cua lch s triet hoc noi chung, cua chu ngha duy vat va phep bien chng noi rieng. Trong tien e ly luan c khong the khong e cap en vai tro cua phai Heghen tre, bi le chnh thong qua phai Heghen tre ma Mac va Angghen trng thanh dan ve t tng. Trong qua trnh chuyen bien the gii quan phai Heghen tre khong ch ong vai tro cau noi , ma con la phep th t tng oi vi Mac va

92

Angghen, nhat la khi ca hai ang ng trc s la chon quyet nh. Triet hoc chnh tr cua Mac tap trung vao viec tm kiem phng thc ton tai va phat trien cua xa hoi trong ieu kien phan hoa gay gat. Qua trnh lam quen vi chu ngha cong san khong tng cua Xanh Ximong (Saint Simon), Phurie (Fourier), Ooen (Owen) a C. Mac va Ph. Angghen en vi t tng cot loi cua ho nh xoa bo tnh trang ngi boc lot ngi,xay dng mot xa hoi cong bang, dan chu, van minh hn nen dan chu hien tai vi s hu cong ong ve t lieu san xuat va s phan phoi san pham xa hoi mot cach hp ly. Mac va Angghen tiep thu co chon loc nhng t tng ay va van dung vao triet hoc chnh tr cua mnh, hnh thanh nen ly luan ve vai tro cua quan chung nhan dan trong lch s, hoc thuyet ve giai cap va au tranh giai cap, ve nha nc va cach mang xa hoi, ac biet la ly luan giai phong con ngi. Do chu s chi phoi cua ieu kien lch s cuoi the ky XVIII au the ky XIX cac nha cong san khong tng cha the vach c con ng va phng thc giai phong ngi lao ong ra khoi ach ap bc t san mot cach khoa hoc. Mac va Angghen vt qua han che o, xac lap quan niem duy vat ve lch s, gi m nhng kha nang bien y tng cua cac bac tien boi thanh hien thc. Cac ai bieu ln cua kinh te chnh tr hoc Anh, Xmt (A. Smith) va Ricaco (D. Ricardo), cung nh kinh nghiem thc tien xa hoi tai Anh (s van ong cua nen kinh te t ban chu ngha, xung ot giai cap, tnh canh giai cap cong nhan Anh) a em en cho Mac mot so kinh nghiem va phng phap phan tch cac hoat ong kinh te, cac quy luat chi phoi s phat trien cua xa hoi. Tiep thu co chon loc va phe phan kinh te chnh tr hoc t san co ien , Mac va Angghen a vao hoc thuyet cua mnh nhng van e va nhng luan giai mang tnh kham pha. Hoc thuyet ve gia tr thang d cua Mac vt ra khoi
93

khuon kho cua mot hoc thuyet kinh te, tr thanh c s giai thch ban chat cua xa hoi t san, t o khang nh rang chu ngha t ban khong phai la s la chon cuoi cung cua nhan loai. Cac nha triet hoc macxt sau Mac khong dng lai nhng chat lieu a co t thi Mac, ma tch cc tm hieu va tiep thu nhng tri thc mi, e lam giau them va tng bc hoan thien chu ngha Mac trong ieu kien lch s cu the. Cuoc au tranh cua C. Mac va Ph.Angghen chong lai ca chu ngha giao ieu lan chu ngha xaet lai va chu ngha phieu lu chnh tr c tiep tuc vao the ky XX va XXI, nham khang nh gia tr khoa hoc, tnh cach mang va tnh sang tao, hay tnh m cua chu ngha Mac. Tien e khoa hoc t nhien Lien minh gia triet hoc vi cac lnh vc tri thc cu the, ac biet la khoa hoc t nhien, co lch s lau dai va mang y ngha song con oi vi s phat trien cua triet hoc, nhat la chu ngha duy vat. Cac nha triet hoc au tien cua Hy Lap co ai eu la nhng bo oc ln. Talet, Anaxago, Arixtot va nhieu ngi khac c biet en khong ch vi tnh cach la nhng triet gia, ma con la nhng bac thong thai, am tng nhieu th, chang han toan hoc, vat ly hoc, thien van hoc, sinh vat hocnhng lnh vc ang con trong tnh trang tan man, s khai. Cung vi qua trnh chuyen biet hoa tri thc, v tr cua triet hoc nh khoa hoc cua cac khoa hoccung can c xem xet lai. Song, lien minh gia triet hoc vi cac khoa hoc chuyen biet la ieu kien tat yeu cho s phat trien cua ca hai. a co luc, do nhng nguyen nhan khac nhau, triet hoc b c di s che ng va giam sat cua than hoc, b bien thanh he thong cac quan iem mang nang tnh giao huan, tnh minh hoa mot chieu cho cac tn ieu. Khi ay nhng kham pha khoa hoc, vi nhng chat lieu thc tien khong the bac bo, a tr thanh cho da
94

vng chac oi vi qua trnh giai phong triet hoc ra khoi anh hng cua than hoc, tiep tuc con ng hng ti chan ly. Triet hoc khong the phat trien, neu tach ra khoi trnh o nhan thc chung cua thi ai, trong o co trnh o phat trien cua tri thc khoa hoc. The ky XVIII XIX khoa hoc t nhien phat trien nh vu bao vi hang loat phat minh mang y ngha vach thi ai, a en s bien oi trong cach thc t duy cua con ngi. Ba phat minh ln ma Angghen nhac en trong tac pham Lutvch Phoibac va s cao chung cua triet hoc co ien c c goi la cac phat minh vach thi ai do tac ong quyet nh cua chung en chu ngha duy vat : nh luat bao toan va chuyen hoa nang lng, thuyet te bao, thuyet tien hoa. Phat minh th nhat tao nen chat lieu song ong cho s ly giai mi ve toan bo the gii vat chat, khang nh rang, th nhat, the gii vat chat khong ch c xac nh la khong b tieu diet, ma con la mot qua trnh luon trai qua s lien he, tac ong, che c, s chuyen hoa lan nhau gia cac yeu to trong moi s vat, hien tng va gia cac s vat, hien tng; th hai, do o, cach hieu bao toan phai gan vi cach hieu ve van ong, bien oi, chuyen hoa. Vi hai phat minh tiep theo cac luan c do khoa hoc t nhien em en a khang nh nguon goc t nhien cua s song (thuyet te bao) t n gian en phc tap , t thap en cao, t cha hoan thien en hoan thien hn. Bc tranh s song vo cung phong phu, phc tap, song tuan theo tnh quy luat ben trong, khach quan cua mnh, trong o co quy luat au tranh sinh ton, tnh thch nghi, t ao thai, chon loc t nhien va can bang sinh thai (thuyet tien hoa cua acuynh (Darwin). Khang nh chan ly khoa hoc nay cung co ngha la bac bo quan niem ve nguon goc sieu nhien cua s song, cung nh s giai thch gian n, may moc, sieu hnh ve the gii, ac biet la the gii hu sinh. S ra i thuyet te bao va
95

thuyet tien hoa a kch thch cac nha khoa hoc ao sau qua trnh tm hieu tnh thong nhat va a dang cua ton tai, kham pha nhng b an cua the gii, ong thi gop phan a en s hnh thanh phng phap t duy mi. Nhng thanh tu mi nhat cua sinh hoc, y hc, te bao hoc hien ai tiep tuc soi sang cac van e ma vao thi acuynh ch mi la nhng phac thao hoac cha e cap en. ieu ang noi la moi bc i, moi phat minh tieu bieu cua khoa hoc eu buoc cac nha ly luan tm hieu, khai quat, bien thanh nhng yeu to tham nh gia tr cua mot quan iem , mot hoc thuyet co lien quan. Nhng phat minh vach thi ai trong khoa hoc t nhien, cung vi nhng bien oi trong cac khoa hoc lch s, a gop phan a en s cao chung hnh thc cu cua chu ngha duy vat, tc chu ngha duy vat sieu hnh ( ung hn, chu ngha duy vat trong pham vi Sieu hnh hoc cua the ky XVII XVIII ); no can c thay the bang hnh thc hien ai cua chu ngha duy vat,tc chu ngha duy vat bien chng. Angghen viet :Moi lan co mot phat minh mang y ngha thi ai ngay ca trong lnh vc khoa hoc lch s t nhien th chu ngha duy vat lai khong tranh khoi thay oi hnh thc cua no10. Ph. Angghen cho rang, e th thanh mot nha triet hoc chan chnh ieu kien trc tien la phai nam vng kien thc ve khoa hoc t nhien lch s, t toan hoc, vat ly, en cac khoa hoc ve con ngi. 2. Nhng biu hin ca bc ngot cch mng trong lch s trit hc, do C. Mc v Ph. ngghen thc hin (ni dung chnh) Ch ngha Mc, trong trit hc l ht nhn l lun ca n, ra i vo nhng nm 40 ca th k XIX. S ra i ca trit hc Mc nh du bc pht trin mi v cht trong lch s trit hc, th hin nhng im c bn sau: * Thong nhat hu c chu ngha duy vat va phep bien chng
10

C. Mc v & Ph.ngghen: Ton tp, t.21, Nxb CTQG, H Ni, 2005, tr. 409 96

Cong lao lch s cua Heghen la a phat trien phep bien chng t trnh o t phat tr thanh mot khoa hoc , t tan manh thanh he thong, em en cach hieu hien ai ve phep bien chng nh hoc thuyet ve moi lien he pho bien va s phat trien, vt qua cach hieu mang nang tnh chu quan ve phep bien chng nh nghe thuat oi thoai, xuat phat t ngi Hy Lap. Phep bien chng, vi tnh cach nh tren, c Heghen trnh bay trong Khoa hoc logc, hay Logc hoc theo ngha rong, ham cha s thong nhat phep bien chng, ly luan nhan thc va logc hoc. Tuy nhien phep bien chng Heghen lai c hnh thanh tren c s the gii quan duy tam, do o to ra khong triet e va ay mau thuan. Phoibac phe phan chu ngha duy tam t bien Heghen, khoi phuc truyen thong duy vat, ket hp vi thuyet nhan ban ac trng cua mnh. Song th chu ngha duy vat ay lai chu s chi phoi cua phng phap t duy sieu hnh. C. Mac va Ph, Angghen a khac phuc tnh chat phien dien cua chu ngha duy vat va phep bien chng cua nhng ngi i trc, nhat la cac bac tien boi trc tiep, xac lap hnh thc hien ai cua chu ngha duy vat, tc chu ngha duy vat bien chng, hnh thc hien ai cua phep bien chng, tc phep bien chng duy vat. Triet hoc macxt la s thong nhat hu c chu ngha duy vat va phep bien chng. Bc chuyen ay y ngha nay c bat au t nhng nam 40 cua the ky XIX, va t cuoi nam 1843 au nam 1844 Mac va Angghen dan dan tr thanh nhng nha duy vat bien chng. Tac pham ien hnh Gop phan phe phan triet hoc phap quyen cua Heghen. Li noi au, Ban thao kinh te triet hoc nam 1844. nhng thi ky tiep theo chu ngha duy vat macxt c hoan thien, lam sau sac them trong Chong D0uyrinh, Bien chng cua t nhien, Lutvch Phoibac va s cao chung cua triet hoc co ien c

97

* Phat minh ra quan niem duy vat ve lch s,lam cho chu ngha duy vat macxt tr thanh chu ngha duy vat triet e Cac nguyen ly c ban cua chu ngha duy vat bien chng c the hien mot cach sinh ong va sang tao trong viec phan tch tien trnh lch s - xa hoi, lam sang to cac quy luat van ong va phat trien cua no. Khac phuc quan niem duy tam va sieu hnh ve lch s, triet hoc macxt thc s tr thanh chu ngha duy vat triet e trong quan niem ve t nhien, xa hoi va t duy. Phat minh ra quan niem duy vat ve lch s la thanh cong ln cua Mac va Angghen. Nhng van e cua quan niem duy vat ve lch s c Mac va Angghen lan au tien phan tch mot cach sau sac va co he thong trong Gia nh than thanh(1845) va He t tng c (1845 1846). o cung la hai tac pham viet chung au tien cua Mac va Angghen. Trong Gia nh than hanh Mac va Angghen phe phan quan niem duy tam cua phai Heghen tre, xay dng hoc thuyet duy vat ve quan he gia ca nhan va quan chung nhan dan, ve ong lc cua tien bo lch s, ve au tranh giai cap cua giai cap vo san nham khac phuc tnh trang tha hoa loai.Trong He t tng c lan au tien cac khai niem nen tang, trung tam cua quan niem duy vat ve lch s (chu ngha duy vat lch s), c neu len trong s phan tch khoa hoc ve quy luat pho bien cua van ong xa hoi, trong s phan tch phng thc san xuat, rut ra quy luat ve s phu hp cua hnh thc giao tiep (quan he san xuat) vi trnh o phat trien cua lc lng san xuat. Trong He t tng c Mac va Angghen phan tch moi quan he bien chng gia c s ha tang va kien truc thng tang, vach ra tnh tat yeu cua s thay the cac hnh thc s hu, noi tom, a phac thao nhng van e cot loi cua hoc thuyet macxt ve hnh thai kinh te xa hoi. Cac van e chu quan niem duy vat ve lch s c hoan thien
98

va lam sau sac them cac thi ky sau, trong nhng tac pham va bai biet tieu bieu, ac biet la Tuyen ngon cua ang cong san(1848), T ban (1867, t.1), Chong uyrinh (1876 - 1878), Nguon goc cua gia nh, cua che o t hu va cua nha nc (1884)Lenin bao ve , bo sung va phat trien chu ngha duy vat lch s trong ieu kien lch s mi. * Thong nhat ly luan va thc tien, giai quyet van e c ban cua triet hoc t quan iem thc tien Mac va Angghen khac phuc tnh chat t bien cua triet hoc Heghen, xay dng mot trong nhng nguyen tac xuyen suot cua chu ngha Mac noi chung, triet hoc Mac noi rieng, la thong nhat ly luan va thc tien, thc hien s menh cai tao the gii, ch khong ch dng lai giai thch the gii ( xem Luan cng vePhoibac, luan cng th 11 ).. Trong Gop phan phe phan triet hoc phap quyen cua Heghen. Li noi au va Gia nh than thanh Mac khong di mot lan nhan manh thu tieu, xoa bo , phu nh triet hoc theo ngha cu, th triet hoc t bien, bay ln cao tren bien ca cuoc song ay bao tap. oi vi Mac khong phai cuoc song dien ra theo nhng o thc luan t duy, ma ngc lai, o thc luan t duy can thng xuyen c ieu chnh theo nhng dien bien cua cuoc song. V the quan iem thc tien a tr thanh quan iem xuat phat, nen tang trong triet hoc Mac. Lch s phat trien cua triet hoc cho thay pham tru thc tien co t thi co ai, va tr thanh mot trong nhng pham tru c nhac en nhieu trong cac hoc thuyet triet hoc. ieu nay khong kho giai thch, bi le khong mot nha triet hoc nao chu trng tach ri he thong triet hoc khoi thc tien lch s xa hoi. Van e la cho cac hoc thuyet ay hieu thc tien nh the nao, da tren c s the gii quan nao. Cant, chang han, nhan manh u the
99

cua ly tnh thc tien trc ly tnh thuan tuy, vach ra con ng bien chng cua nhan thc t trc quan sinh ong en t duy tru tng, va t t duy tru tng en thc tien. Song Cant hieu thc tien theo ngha hoat ong mang y ngha thc tien, tc ong nhat pham tru thc tien vi pham tru hoat ong. Heghen cung khang nh chan ly thc tien cao hn chan ly ly luan, nhng cach hieu cua ong ve thc tien khong vt ra khoi khuon kho cua chu ngha duy tam t bien. Mac khong ch a vao pham tru thc tien nhieu noi dung mi, xem thc tien nh ton tai co tnh lch s xa hoi cua con ngi, ieu ma cac nha triet hoc the ky trc cha ngh en, ma con xac nh tnh vat chat cua hoat ong thc tien. o la s khac biet gia Mac vi Cant va Heghen. Nh hieu thc tien t quan iem cua chu ngha duy vat bien chng ma nguyen tac thong nhat ly luan va thc tien mang thong iep mi. Giai quyet van e c ban cua triet hoc t quan iem thc tien ngha la phai xem thc tien nh nguon goc, c s, ong lc, muc tieu cua nhan thc, tieu chuan kiem tra chan ly. Hn the na, ch xuat phat t thc tien mi khac phuc c quan iem sieu hnh trong nhan thc va hanh ong, bi le thc tien bien oi se thc hien qua trnh sang loc, ao thai oi vi ly luan; nhng quan iem nao to ra loi thi, khong ap ng nhu cau thc tien cua xa hoi, se phai nhng cho cho cai mi, cai hp ly. * Thong nhat tnh cach mang vi tnh khach quan khoa hoc; vu kh ly luan cua giai cap vo san La hoc thuyet mang y ngha cai tao the gii, triet hoc Mac ngay t khi ra i a tham nhap vao cac phong trao quan chung, tr thanh mot hoc thuyet tao nen anh hng sau sac trong the gii ng ai. Xet t goc o ly luan giai phong, triet hoc Mac la chu ngha nhan van at en tam cao mi, hnh thanh trong ieu kien xa hoi t san, nhng thong qua hien thc au tranh cua giai cap vo san
100

a d bao ve mot xa hoi ly tng, hay mot lien hp ma o s phat trien t do cua moi ngi la ieu kien cho s phat trien t do cua tat ca moi ngi (M & A, t. 4, CTQG, 1995, tr. 628). iem chung cua chu ngha nhan van the hien cho xem con ngi la iem xuat phat, va giai phong con ngi la muc ch cuoi cung. Tuy nhien khong co chu ngha nhan van danh cho moi thi ai. Chu ngha nhan van macxt khac vi chu ngha nhan van tru tng kieu Phoibac, hay chu ngha cong san khong tng kieu Xanh Ximong (Saint Simon), Phurie (Fourier), Ooen (Owen) ve noi dung lan phng thc bien kha nang thanh hien thc, bien y tng giai phong thanh ly luan khoa hoc ve s giai phong. S khac biet nay c phan tch trong nhieu tac pham, t He t tng c, Tuyen ngon cua ang cong san en Chong uyrinh, Phe phan cng lnh Gota va nhieu bai viet khac cua Mac va Angghen. Triet hoc do Mac va Angghen xay dng la ly luan giai phong cua giai cap vo san. * S thay oi tnh chat va oi tng cua triet hoc, quan he gia triet hoc va cac khoa hoc cu the, chuyen biet S ra i cua triet hoc Mac gop phan lam thay oi quan niem ve tnh chat va oi tng cua triet hoc, ve quan he gia triet hoc vi cac khoa hoc cu the. Van e la cho, vao thi co ai, do trnh o nhan thc chung hay con thap, tri thc khoa hoc con nam trong tnh trang tan man, s khai, nen triet hoc, do ac iem cua mnh, c xem nh dang tri thc ly luan duy nhat, giai quyet thay nhng van e ma le ra thuoc pham vi cua cac khoa hoc cu the. Triet hoc ong vai tro khoa hoc cua cac khoa hoc, con cac triet gia th c nhn nhan nh nhng bac thong thai am tng moi th (mac du chnh nha triet hoc cung ch ngh ve ban than nh nhng ke khao khat chan ly, mong muon vn en s thong thai, hay yeu men s thong thai,
101

von la ac quyen cua than linh ). Quan niem ay ton tai kha lau trong lich s , ma he thong Heghen la s the hien hoan b nhat, xet t noi dungco ien truyen thong. Tuy nhien ngay t cuoi thi ai Phuc hng, trong i song khoa hoc a dien ra qua trnh chuyen biet hoa, ca the hoa, a en s ra i cac nganh khoa hoc cu the, chuyen biet, vi he thong ly luan cua mnh. Vi thi gian triet hoc t bo dan vai tro khoa hoc cua cac khoa hoc, hay th tri thc bao trum nao o. The gii quan triet hoc, vi tnh chat tong hp, tnh he thong va tnh khai quat hoa von co t lch s, tiep tuc cong viec cua mot lnh vc nhan thc ac thu trong s lien minh ngay cang ben chat vi cac khoa hoc cu the, chuyen biet. Trong lien minh theo cach hieu mi cac khoa hoc cu the em en cho triet hoc chat lieu song, nh o ma cac nha triet hoc a ra nhng luan iem , nhng giai thch ve s vat mot cach hp ly, co can c; ong thi t cac d lieu cua qua kh, hien tai, ho cung cac nha khoa hoc gi m, d bao ve nhng van e cua tng lai. Ve phan mnh triet hoc tac ong en cac khoa hoc t nhien lch s phng dien the gii quan va phng phap luan. Cach hieu mi ve tnh chat va oi tng cua triet hoc, lien minh gia triet hoc vi cac khoa hoc cu the, c trnh bay trong cac tac pham va bai viet tieu bieu nh Gop phan phe phan triet hoc phap quyen cua Heghen. Li noi au, Chong uyrinh, Bien chng cua t nhien, Lutvch Phoibac va s cao chung cua tiet hoc co ien c Trong thi ai ngay nay s tac ong nay tr nen ro rang hn nh s phat trien manh me cua tri thc khoa hoc, rat can s nh hng tam mc cua ly luan triet hoc, vt ra khoi ranh gii hep tng oi cua khoa hoc chuyen biet. Trc khi kt thc bi vit cn ch ra: - vai tr ca V.I.Lnin trong vic bo v, pht trin ch ngha Mc trong th k XX; - s vn dng sng

102

to v pht trin ch ngha Mc trong iu kin Vit Nam; - gi tr v sc sng ca ch ngha Mc trong thi i hin nay. Lnin khng ch bo v nhng lun im nn tng ca ch ngha Mc, m cn pht trin, b sung, iu chnh ni dung (v c cch tip cn) ca ch ngha Mc, vn hnh thnh trong th k XIX, hin thc ho n thng qua thng li ca cch mng thng Mi v s ra i cc nc x hi ch ngha.

BI C THM GIAI ON LNIN CH NGHA MC THI I CCH MNG V SN V PHONG TRO GII PHNG DN TC 1. Mot so ac iem cua giai oan Lnin Xet t bnh dien kinh te, chnh tr, xa hoi, triet hoc Mac ra i vao nhng nam 40 cua the ky XIX, khi chu ngha t ban ang thi ky phat trien on nh thi ky canh tranh t do. Cuoc cach mang khoa hoc ky thuat a thuc ay nhp o phat trien cua xa hoi, tao nen nhng bien oi can ban trong lc lng san xuat. Cac nha t tng t san tuyen bo rang cach mang xa hoi khong con can thiet, thay vao o la ay manh nhng cai cach mang tnh cach mang trong kinh te, khoa hoc, van hoa, cung co nha nc phap quyen t san va he t tng cua no. Tuy nhien, cung nh bat ky mot xa hoi co cac giai cap oi khang nao, xa hoi t san en lt mnh lai oi mat vi nhng mau thuan noi tai, ma viec giai quyet chung oi hoi mot lc lng xa hoi ai dien cho xu the phat trien tien bo cua lch s. Cuoc au tranh cua giai cap vo san chong lai s ap bc t san tr nen tat yeu, m ra trien vong cai tao xa hoi hien ton bang sc manh cua quan chung nhan dan rong rai, lien minh vi giai cap tien phong ay. La d bao khoa hoc ve tng lai cua nhan loai, da tren s phan tch cac chat lieu song ong cua thi ai t ban, rut ra cac quy luat khach quan cua tien trnh lch s xa hoi, chu ngha Mac can c tiep tuc bo sung, ieu chnh,

103

hoan thien trong nhng ieu kien lch s khac. Tren thc te ngay t nhng nam 80 cua the ky XIX, khi thay Mac ganh vac cong viec to chc va lanh ao phong trao cong nhan, Angghen a tien oan ve kha nang oi mi mot so luan iem cua chu ngha Mac, nhan thc lai con ng va phng thc tien hanh cach mang vo san, nh hai ong tng neu ra trong Tuyen ngon cua ang cong san, ao sau hn na cac van e cua phep bien chng va ly luan nhan thc. Angghen cung phe phan ca chu ngha giao ieu (dogmatism) lan chu ngha xet lai (revisionism) trong phong trao cong nhan nh hai thai cc cua s xa ri chu ngha Mac. ac iem noi bat cua chu ngha giao ieu la tinh tru tng, phi lch s va gan lien vi phng phap t duy sieu hnh. Chu ngha giao ieu xem cac nguyen ly a c xac lap la nhng chan ly tuyet nh, bat bien, luon luon phu hp vi moi ieu kien, khong can bat ky s phat trien nao. Chu ngha xet lai, xuat hien trong phong trao cong nhan t nhng nam 50 60 ca the ky XIX, oi hoi xet lai c s kinh te, chnh tr va triet hoc cua chu ngha Mac, bac bo hang loat luan iem nen tang cua no. Hoat ong cua Angghen gop phan pho bien mot cach sau rong chu ngha Mac vao nhieu nc chau Au va ca ben ngoai chau Au. Khi chu ngha Mac c truyen ba vao nc Nga, no c nhng ngi dan chu xa hoi Nga lam sau sac them bang thc tien cach mang Nga va phong trao dan toc cua cac nc thuoc a.. Cuoi the ky XIX au the ky XX chu ngha t ban t giai oan canh tranh t do chuyen sang giai oan oc quyen vi nhng thay oi trong hoat ong kinh te va to chc quan ly, qua trnh tap trung san xuat, quy m nh hng bnh din ton cu. S xuat hien cac tap t ban xuyen quoc gia, a quoc gia tao ra kha nang hnh thanh he thong kinh te the gii mi. Tnh chat e quoc va tnh chat phat trien khong ong

104

eu cua chu ngha t ban giai oan nay the hien nhng cuoc chien tranh gianh quyen ba chu the gii ngay cang quyet liet ve mc o, m rong ve quy mo. Mau thuan gia cac cng quoc t ban tre (c, Nhat) va cac nc phat trien sm hn, co mot khu vc thuoc a rong ln, a a en chien tranh the gii, bien hang trieu ngi lao ong, ca chnh quoc lan thuoc a, thanh nan nhan cua no. Trong tc phm Ch ngha quc giai on tt cng ca CNTB (1916) Lnin nu ra cc du hiu c bn ca ch ngha t bn cui th k XIX u th k XX u lin quan trc tip hay gin tip ti kinh t, hoc rt ra t kinh t. l: 1) s tp trung sn xut v t bn t ti mt mc pht trin cao khin n to ra nhng t chc c quyn c mt vai tr quyt nh trong sinh hot kinh t; 2) s hp nht t bn ngn hng vi t bn cng nghip v trn c s t bn ti chnh xut hin mt nhm u s ti chnh; 3) vic xut khu t bn, khc vi vic xut khu hng ho, c mt ngha quan trng c bit; 4) s hnh thnh nhng lin minh c quyn quc t ca cc nh t bn chia nhau th gii; 5) vic cc cng quc t bn ln nht chia nhau xong t ai trn th gii. Lnin nhn nh vn tt :V mt kinh t im c bn trong qu trnh ny l s c quyn t bn ch ngha thay th cho s cnh tranh t do TBCN11 . V chnh tr- x hi, xu hng qun phit ho bt u xut hin, nht l t thp nin u ca th k XX, nhm n p phong tro cng nhn ti cc nc t bn, bo v li ch ca giai cp t sn. S pht trin ca CNTB n nc thang cao nht, s bnh trng thc dn, s thng kh ca cc dn tc b p bc, b i x phn bit v ng cp, tc phn bit gia ngi i khai ho v ngi cn c khai ho, gia thng ng v h ng khin cho mu thun gia cc dn tc b p bc v ch ngha quc tr nn gay gt. Gi ay cuoc au tranh cai tao xa hoi gan lien vi cuoc au tranh giai phong cua cac dan toc thuoc a ; ac iem nay khien cho kha nang cach mang (cua giai oan Mac - Angghen) chuyen thanh hien thc cach mang trong pham vi ln, loi cuon nhieu nc, nhieu dan toc, nhieu lc lng xa hoi tham gia. Bc tranh lch s mi a c xac lap, can co nhng ly giai khac vi trc ay.
11

V.I.Lnin: ton tp, t. 27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 488 105

Lnin khng nh rng s p bc dn tc v vi phm quyn c lp dn tc thc tnh nhiu dn tc ng ln kt vi nhau thnh m6t mt trn chng k th chung v t gii phng12. Cung vi nhng chuyen bien kinh te, chnh tr, xa hoi, trong khoa hoc va t tng triet hoc thi ky nay cung dien ra nhng thay oi bc ngoat. Khoa hoc t na sau the ky XIX tr i phat trien nh vu bao, nhng thanh tu cua khoa hoc khong ch giai phong sc lao ong, ma con thay oi ca phng thc t duy cua con ngi..Tuy nhien nhng kham pha trong khoa hoc t nhien, nhat la trong vat ly hoc lai keo theo cac bieu hien khung hoang ve the gii quan, ngha la chung pha v nhng quan niem loi thi, song nhng quan niem phu hp cha kp xuat hien ngay trong au cac nha khoa hoc chu the cua nhng phat minh. S bung no hang loat hoc thuyet triet hoc phi co ien hien ai phng Tay vi nhng nhan mac khac nhau, t khuynh hng phi duy ly en khuynh hng duy ly khoa hoc, t chu ngha thc dung en chu ngha kinh nghiem phe phan, t nhng mam mong cua chu ngha hien sinh en thuyet Freud Khuynh hng phi duy l c dp bng n, v n lt t ng tm trng ca con ngi v s b tc ca khoa hc trong vic gii quyt cc vn . Ch ngha thc dng (pragmatism), ra i vo nm 1871, vo u th k XX tr thnh trit hc bn chnh thc ca li sng M - mt cng quc mi ni v kh b xm phm, dng nh ng bn kia cuc tranh chp quc, tranh th lm giu trong khi cc nc khc cu lc a tranh ginh ln nhau v li ch kinh t t cc thuc a. Ch ngha Thomas mi (Neothomism) lm sng t thm nhng vn ca thi i, c th vn quan h gia nim tin v l tr, tn gio v khoa hc trong iu kin lch s mi. Mt vi i din ca ch ngha Thomas mi a t tng chng ch ngha Mc vo h thng nhp th ca mnh, xem ch ngha Mc nh biu hin ca ch ngha v thn phi o c hin i. Cui th k XIX u th k XX trong l lun v x hi xut hin v ph bin ch ngha Darwin x hi, thuyt Malthus, thuyt Thng ng,
12

V.I.Lnin: ton tp, t. 27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 532

106

l nhng hc thuyt gin tip ng v pha ch ngha thc dn mi, ng h chin tranh xm lc v thn tnh t ai. Tnh chat phc tap cua bc tranh triet hoc phan anh nhng dien bien cua i song chnh tr xa hoi lan ranh gia hai the ky. Chu ngha phieu lu khong tng an xen vi chu ngha than b va chu ngha bi quan lich s lm nn bc tranh m m ca i sng nhn loi. Ti Ty u hai nhn vt c nhc n nhiu l Nietzsche v Spengler. Ngi th nht a ra lun im Cha cht, nhm loi b nhng du vt ca truyn thng ra khi u c con ngi; ngi th hai bin minh hc thuyt hong hn chu u, vi s cnh bo v mt thm ho vn minh trong qu trnh pht trin kinh t, khoa hc thiu kim sot. Bn cnh nhng yu t tch cc, nhiu lun im ca trit hc hng Ty phi c in, c hai khuynh hng phi duy l v thc chng khoa hc mang tnh ch quan v phin din; chung can c phe phan va khac phuc tng bc tren c s the gii quan va phng phap luan cua triet hoc duy vat bien chng. Phong tro cng nhn tri qua s phn ho su sc, c bit sau khi Engels mt (1895), s mt phng hng v ci lng ho ca Quc t II; Ch ngha h v v ch ngha bi quan lch s, bt u t Schopenhauer, n Nietzsche (nhiu nh nghin cu xem Nietzsche l ngi t nn mng cho ch ngha phtxt qua hnh nh Siu nhn, l ngi thch thc cc gi tr truyn thng qua tuyn b Cha cht). Vi Spengler th hong hn chu u. Vic tm hiu bi cnh lch s th gii v nc Nga cui th k XIX u th k XX gip chng ta nm bt din bin t tng ca Lnin qua cc tc phm, tnh m, tnh sng to ca ch ngha Mc Lnin, tnh quy nh lch s - x hi i vi qu trnh vn dng v pht trin ch ngha Mc - Lnin ph hp vi tng quc gia, c th dn tc. Lnin va nhng nh mcxt mot mat kien tr cac luan iem nen tang cua chu ngha Mc, mat khac phat trien, bo sung va ieu chnh mot so noi dung cua no cho phu hp vi ieu kien lch s the ky XX, trc het la ieu kien lch s nc Nga. Tm li, th nht, giai an Lnin l giai on pht trin mi ca ch ngha Mc, l ch ngha Mc cui th k XIX u th k XX, hnh thnh trong bi cnh ch ngha t bn giai an t do cnh tranh pht trin thnh ch ngha t bn c quyn v ch ngha t bn c quyn nh nc, l giai an quc ch ngha nc thang cao nht (tt cng) ca ch ngha t bn
107

trn phm vi ton th gii. S thay i v thch ng ca ch ngha t bn trong giai an mi chng nhng khng dn n s thay i bn cht ca nh nc t sn v ch t bn ch ngha, m cn lm su sc thm nhng mu thun c hu ca n, l mu thun trong h thng ch ngha t bn do s pht trin khng ng u, mu thun giai cp trong lng ch t bn ch ngha, mu thun gia ch ngha quc, ch ngha thc dn mi vi cc dn tc b p bc, mu thun ca chnh h thng kinh t t bn ch ngha trong iu kn mi. Th hai, giai an Lnin gn lin vi cuc u tranh t tng vi nhng ni dung mi. Mt mt, l cuc u tranh gia ch ngha Mc vi cc khuynh hng, tro lu trit hc, chnh tr, php quyn t sn (ch ngha thc dng, ch ngha Makh, ch ngha Darwin x hi, ch ngha ton cu). Mt khc, Lnin kin tr u tranh vi cc hc thuyt xa ri ch ngha Mc trong phong tro cng nhn, gi vng nhng nguyn l nn tng ca n. Cuc u tranh gia cc nh mcxt v cc t tng cc oan, c hi trong phong tro cng nhn din ra quyt lit, mang ngha th gii quan v phng php lun su sc, tc ng n din bin ca ch ngha Mc v con ng i ln ch ngha x hi, m hnh ch ngha x hi th k XX. Th ba, nh nm vng phng php bin chng linh hn sng ng ca ch ngha Mc, Lnin hon thin, b sung, pht trin v lm su sc thm nhiu lun im ca ch ngha Mc, qua khng nh ch ngha Mc l mt h thng m. Lnin vit: Chng ta khng h coi l lun ca Mc nh l mt ci g xong xui hn v bt kh xm phm; tri li, chng ta tin rng l lun ch t nn mng cho mn khoa hc m nhng ngi x hi ch ngha cn phi pht trin hn na v mi mt, nu h khng mun tr thnh lc hu so vi cuc sngv l lun ny ch ra nhng ngyn l ch o chung, cn vic p dng nhng nguyn l y th xt ring tng ni, Anh khng ging Php, Php khng ging c, D0c khng ging Nga13. Cc nguyn l ca ch ngha Mc, trong c cc nguyn l ca ch ngha duy vt bin chng, cc vn ca ch ngha duy vt lch s, nh tnh quy lut ca tin trnh lch s - x hi, bin chng ci ph bin ci c th trong cch mng x hi v m hnh pht trin ca cc dn tc, mi lin h gia u tranh giai cp v gii phng dn tc, thi k qu ca hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha c hon thin, b sung v i mi.

13

V.I. Linn: ton tp; Nxb Chnh ti Quc gia, H Ni, 2005, t.4, tr. 232. 108

Giai on Lnin gn lin vi nhng mc lch s quan trng, nh du nhng bc chuyn ca cch mng Nga, ca lch s th gii, bc tranh sinh hot t tng a dng v phc tp ca thi i. Trong thi ky 1893 1907, noi dung chu yeu trong cc tc phm ca Lnin la chong phai dan tuy va nhng ong minh cua no, vach ra nhng sai lam ve the gii quan va phng phap luan cua chu ngha vo chnh phu, chu ngha cong san nong dan, chu ngha duy kinh te, chu ngha Marx hp phap, t o tiep tuc phat trien nhng luan iem cua chu ngha duy vat bien chng ve t nhien lan xa hoi. Mot so tac pham tieu bieu thi ky nay : Nhng ngi ban dan la the nao va ho au tranh chong nhng ngi dan chu xa hoi ra sao ? (1894), Chung ta t bo di san nao ?(1897),Lam g ? (1902) Thi ky t 1908 en trc Cach mang thang Mi 1917 c xem l thi k pht trin ton din trit hc Mc, m vai tr hng u thuc v Lnin. Ch ngha Lnin c din mo r rng, nhng khng xa ri nhng lun im nn tng ca ch ngha Mc th k XIX, m tip tc lm cho n tr nn sinh ng, c th, gn vi cuc u tranh v sn v phong tro gii phng ca cc dn tc b p bc. S b sung, iu chnh mt s quan im ca Mc v ngghen cho ph hp vi iu kin lch s mi l nhim v cp bch ca cc nh mcxt ti Nga, ng u l Lnin. Sau that bai cua cach mang 1905 1907 tnh hinh nc Nga tr nen phc tap. S thoai trao cua cach mang va s troi day cua cac lc lng phan ong va c hoi la hai van e noi bat nhat. Nam 1914 chien tranh the gii lan th nhat no ra. Cuoc chien tranh gop phan lam cho nc Nga, khau yeu nhat cua chu ngha t ban tr nen kiet que. Nhng mau thuan khong the dung hoa c gia cac lc lng xa hoi a lam day len cao trao cach mang mi cua quan chung nhan dan di s lanh ao cua ang Bonsevch. Cach mang thang Mi no ra va thanh cong vao ngay 7/11/1917. Mot so tac pham chu yeu : Chu ngha duy vat va chu ngha kinh nghiem phe phan (viet 1908, xuat ban 1909); But ky triet hoc ( tap ghi chep
109

trong khoang thi gian t 1914 1916); Chu ngha e quoc giai oan tot cung cua chu ngha t ban (1916); Nha nc va cach mang (1917) Sau cach mang thang Mi Lnin tiep tuc phat trien chu ngha duy vat bien chng va chu ngha duy vat lch s, chu trong nhieu en bien chng cua s phat trien xa hoi. Vic p dng NEP (chnh sach kinh te mi) ti Nga ha hen nhng bc phat trien mi, m bo cho nc Nga mt v th vng vng trong boi canh chung cua the gii, gia h thng cc nc t bn. Nhng bin i ca thc tin x hi a Lnin n tuyen b rang toan bo quan niem cua chung ta ve chu ngha xa hoi a thay oi ve can ban. Mot so tac pham tieu bieu : Benh au tr ta khuynh trong phong trao cong san (1920), Ve chnh sach kinh te mi (1921), Ve tac dung cua chu ngha duy vat chien au (1922) Trit hc Mc Lnin sau Lnin tri qua mt thi k y thch thc, phn nh th gii bin i nhanh chng vi nhng bng n khng lng trc, mc d v c bn tin trnh lch s din ra theo tnh quy lut tt yu, khch quan, khng l thuc vo ch ch quan ca con ngi. Trong cuc u tranh t tng gia ch ngha Mc-Lnin v cc khuynh hng trit hc phng Ty hin i (hiu theo ngha ngoi mcxt), trit hc Mc Lnin to c din mo pht trin ca mnh, vi nhng ng gp ca cc nh l lun mcxt ti cc nc x hi ch ngha v phong tro cng sn, cng nhn quc t. bnh din chnh tr - x hi, mt mt h thng x hi ch ngha ra i, t c nhng thnh qu to ln trong kinh t, chnh tr, vn ho, x hi, tr thnh thnh tr ca ho bnh, dn ch, tin b x hi. Ch ngha x hi t bng ma tr thnh hin thc, ghi du n ca mnh ln tin trnh lch s nhn loi bng nhng bc t ph mnh m. Nhng mt khc, s duy tr qu lu v s rp khun, my mc mt m hnh pht trin, cng vi ch ngha quan liu, phng thc lnh o ca quyn, mnh lnh dn n khng hong, sp h thng x hi ch ngha do Lin X ng u (cui 1991). Trong Nhng bng ma ca Mc J.Derrida ph phn nhng th lc ng vai Mc chng li Mc, v hiu ho mt sc mnh tim tng, v ku gi tr li Mc, chng ta hy c ng nh c mt trit gia v i. 2. S pht trin trit hc Mc thi k 1893 - 1907 Ni dung ch yu l chng phi Dn tu v nhng ng minh ca n, vch ra nhng sai lm v th gii quan v phng php lun ca ch ngha
110

v chnh ph, ch ngha cng sn nng dn, ch ngha duy kinh t, ch ngha Mc hp php, t tip tc pht trin nhng lun im ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. Trong thi k 1893 - 1907 Lnin bo v trit hc Mc trong cuc u tranh chng cc nh l lun ca ch ngha dn tu v ch ngha xt li, ng thi xc lp nhng ni dung c bn ca ch ngha duy vt bin chng, ch ngha duy vt lch s, xem xt php bin chng nh phng php nhn thc khoa hc v ci to th gii. a)Pht trin php bin chng duy vt Vn bn cht ca php bin chng duy vt c lnin phn tch trong tc phm Nhng ngi bn dn l th no v h chin u chng li nhng ngi dn ch- x hi ra sao?. Mt s nh x hi hc t sn cho rng quan im x hi ca Mc v ngghen c xc lp da trn thc lun Hghen, v rng d bo ca hai ng v tnh tt yu dit vong ca ch ngha t bn khng cn c trn c s khoa hc, khng bm st vo thc tin x hi, m bng suy lun lgc, xut pht t tam on thc tru tng ca lgc hc Hghen. Bc b s xuyn tc , lnin vit :Phng php bin chng c hnh thnh hon ton khng t tam on thc, n hnh thnh t chnh s ph nhn phng php tip cn ca ch ngha duy tm v ch ngha ch quan trong x hi hc 14. Tnh khch quan trong xt on s vt l mt trong nhng c trng mang tnh bn cht ca php bin chng duy vt nh phng php nhn thc v ci to thc tin. Php bin chng duy vt khng phi l thc lun, khng t ngh ra thc lun, m soi sng con ng nhn thc khoa hc, tm hiu cc s vt, hin tng mt cch ng n. Php bin chng duy vt mcxt lun chng v s dit vong tt yu ca ch ngha t bn khng da vo thc lun t duy, m xut pht t thc tin, t chinh s vn ng ca x hi , s vn ng gn lin vi nhng mu thun gay gt, lm nn s t ph nh bn trong bn thn n. Mikhailovsky cho rng hc thuyt mcxt v tng lai khng t bn ch ngha ch l s h cu, hoc mt th c tin, do tr tng tng, ch khng phi tri thc, to ra. Bc b lun iu , Lnin khng nh: vic nhn thc ng n quy lut vn ng v pht trin x hi, vic pht hin ra ci cn bn nht trong tin trnh lch s y a Mc n quan im v s ph nh trt t x hi ang tn ti, v l vn ca tri thc khoa hc, ch khng phi nim tin m qung. Quan im v x hi trn nhng chng ng lch s c th m Mc phn tch vi tt c cc minh chng hin thc hon ton i lp vi hc thuyt ca Mikhailovsky v x hi ni chung, lch s ni chung.
14

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 185 (bn ting Nga) 111

Phng php bin chng mcxt trong x hi c Lnin c ng nh sau :Mc v ngghen gi phng php bin chng, i lp vi phng php siu hnh, chng qua l phng php khoa hc trong x hi hc, th hin ch x hi c xem xt nh c th sng ng lun nm trong s pht trin (ch khng phi nh mt ci g c kt dnh mt cch my mc v do sinh ra nhng s kt hp tu tin nhng yu t x hi ring l), m nghin cu n cn c s phn tch khch quan cc quan h sn xut to thnh mt hnh thi x hi nht nh, nghin cu cc quy lut vn ng v pht trin ca n 15. Mt s nguyn tc ca phng php bin chng mcxt trong x hi hc (quan im x hi NT): 1) xem xt x hi trong s vn ng, bin i, pht trin khng ngng; ci li thi, khng ph hp vi giai on pht trin mi tt yu b dit vong; 2) xc lp mi lin h hu c, tt yu ca tt c cc mt ca hin thc x hi, t khm ph quy lut pht trin ca n; 3) phn tch mt c bn ca x hi, tc quan h sn xut vt cht, nh quan h quyt nh i vi nhng quan h x hi khc. Nhng nguyn tc va nu c ngha ln trong vic ph phn ch ngha ch quan v phng php siu hn trong vic nghin cu x hi trong tnh c th - lch s ca n. Tnh tng th v ton din trong xem xt s vt c Lnin xem nh i hi quan trng hng u ca php bin chng duy vt. Trong Nhng ngi bn dn l th no v h chin u chng li nhng ngi dn chx hi ra sao? Lnin nhn mnh rng Mc xem xt x hi hin thi nh c th x hi ton vn, t , trn c s phn tch c ch vn hnh ca n, i su tm hiu bn cht ca n, bt u t nhng ci n gin nht n h thng cc quan h v cc thit ch, vch ra quy lut ph bin, xy dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi, xem xt s pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi nh mt qu trnh lch s - t nhin. Vn dng hc thuyt vo nc Nga, mt t nc rng ln, dung hp cc yu t phng Ty v phng ng, u v , theo Lnin, cn tnh n tt c cc mt, cc mi quan h va mang tnh ph bin, va mang tnh c th. Tuy nhin cc i biu ca phi dn tu ch cp n ci c th v tuyt i ho n, m khng xem xt i tng trong mi lin h vi cc yu t khc trong chui cc vng khu v cc thnh t tc ng n n. Hn th, h khng tha nhn mi lin h gia ci gi l nn sn xut nhn dn vi s pht trin t bn ch ngha ang din ra. H tch ri nc thang pht trin thp ca ch ngha t bn, xem n mm mng ca ch x hi ch ngha dn tu, i lp vi ch ngha t bn nc thang pht trin cao. Tng t, cc nh x hi hc ch quan xem xt ch chnh tr Nga khng nh mt h thng ton vn tc ng h tng, m nh tng s cc yu t c lp, khng c mi lin
15

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 165 (bn ting Nga) 112

h vi nhau. Chng hn, h khng hiu rng sn xut nh gia nhp vo h thng chung ca nn kinh t t bn ch ngha, l phn khng tch ri ca nn sn xut . Tnh tng th, ton din ca nhn thc i tng i hi xem xt cc giai on m i tng tri qua trong qu trnh pht trin ca mnh, xc lp mi lin h gia cc giai on y nh nhng nc thang ca mt qu trnh thng nht. i t bn Nga, theo Lnin, quan h vi nn sn xut nhn dn (theo cch hiu ca phi Dn tu) nh ci pht trin quan h vi ci cha pht trin trong ch ngha t bn m thi16. c trng tip theo ca php bin chng duy vt l rt ra ci c bn, quyt nh nht t vic nghin cu i tng. Chng hn, vic ch ra quan h sn xut nh quan h c bn v quyt nh nht cho php khm ph quy lut c bn ca x hi. T y chng ta nhn thc c, th nht, nguyn nhn ca nhng quan h x hi khc; th hai, tnh lp li trong cc hin tng x hi (tnh lp li ny th hin bnh din ton cu, nh ln sng lan to t mt khu vc sang khu vc khc, chng hn tnh lp li ca mt hnh thi kinh t - x hi); th ba, bn cht ca mt s vt, qu trnh, khng ln ln bn cht ca s vt, qu trnh ny vi s vt, qu trnh khc, khng ln ln iu kin ca nc Nga vi Thu S, Thu S vi Trung Quc.v.v.. Lnin tip tc pht trin php bin chng duy vt trong cc quy lut v cc phm tr c bn. Trong cuc tranh lun vi nhng nh x hi hc ch quan, Lnin ch ra tnh khch quan ca mu thun, bn cht v cc hnh thc th hin ca mu thun x hi. bn cht ca mu thun nm phng thc sn xut, quan h sn xut thng tr. i khng giai cp xt n cng chu s quy nh ca quan h kinh t. Cc mt i lp khng ch bi tr nhau, m cn thng nht vi nhau trong mt chnh th. Chng hn, ch ngha t bn, trong khi to ra s cnh tranh, mu thun gia nhng ngi sn xut, cng ng thi thit lp mi quan h gia h vi nhau. Vn bc nhy c Lnin cp trong qu trnh u tranh chng ch ngha Mc hp php, tin ti thnh lp mt ng mcxt thng nht ti Nga. ng ph phn quan im ca Strouve, mt i din ca ch ngha Mc hp php, v thay khi nim cch mng bng ci cch, loi b bc nhy. Lnin cng ph phn s tm thng ho quy lut ph nh ca ph nh. Trong tc phm Chng ta on tuyt vi th di sn no (1897)Lnin nu ra ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh: ph nh ci c bng ci mi, lu gi ci giai on pht trin trc nhng cn ph hp vi giai on pht trin tip theo, s lp li nhng c trng ring bit ca giai on qua trn nc thang mi, cao hn.
16

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 466 (bn ting Nga)

113

i vi cc phm tr ca php bin chng duy vt Lnin nhn mnh mi quan h bin chng gia ni dung v hnh thc, khng nh vai tr quyt nh ca ni dung torng quan h vi hnh thc. Hnh thc mang tnh khch quan, ngha lcc c trng c bn ca n c quy nh bi ni dung tn ti mt cch khch quan. Mi quan h bin chng gia ton th v b phn c Lnin nu ra trong bi cnh cn c s thng nht hnh ng gia nhng ngi dn ch - x hi, hng n mt ng on kt, ng thun v l tng v phi hp c hiu qu trong hot ng. Ci ton th nh c th thng nht, trn vn, cc b phn cu thnh nm trong s thng nht hu c. V mt chnh tr, cch hiu ny c ngha to ln i vi nhn thc v tnh thng nht ca phong tro cch mng v ng mcxt. L lun nhn thc bin chng , nht l vn thc tin, mi quan h gia l lun v kinh nghim, ci tru tng v ci c th c Lnin phn tich trong qu trnh u tranh v s thnh lp ng mcxt, chng ch ngha duy tm, ch ngha v chnh ph v ch ngha phiu lu chnh tr. Lnin tip tc pht trin quan im ca Mc v thc tin v cc hnh thc ca n. Theo Lnin, hc thuyt khoa c\hc chu s chi phi ca cc hnh thc c bn ca hot ng thc tin, ch khng phi hnh thc th yu. thc cch mng c th xut hin t lnh vc u tranh chnh tr, l hnh thc c bn ca hot ng thc tin cch mng. Lnin xem xt cc hnh thc thc tin ph thuc vo cc t tng, quan im m hnh thc thc tin c lun chng . l thc tin t pht do da vo trnh nhn thc cm tnh- kinh nghim, thc tin da trn hc thuyt sai lm, thc tin da trn hc thuyt khoa hc cch mng. Tri vi cc nh x hi hc thc chng ho trong phng php nghin cu, i hi tt c lun chng u phi tri qua kim chng thc nghim, Lnin cho rng phng php nghin cu khoa hc thng nht c th a ra nhng kt lun khoa hc t nhng lun c in hnh. Chng hn, vic tm hiu ch ngha t bn cho php Mc v ngghen xc lp cc khi nim v phm tr ca ch ngha duy vt lch s phn nh khng ch hin thc ca x hi y, m tr thnh nhng khi nim v phm tr ph bin ca trit hc x hi nh phng thc sn xut lc lng sn xut, c s h tng, kin trc thng tng, cch mng x hi, giai cp, u tranh giai cp Bin chng ca x hi t bn l mt phn ca bin chng ni chung, bin chng ca tin trnh lch s - x hi. C nhng quy lut x hi vn ng trong x hi t bn, cng l quy lut chung ca lch s nhn loi, vn ng mi hnh thi kinh t - x hi. Trong Nhng ngi bn dn l th no v h chin u chng li nhng ngi dn ch- x hi ra sao? Lnin phn tch su sc quan im ny. y Lnin cng tm hiu vn bin gi thuyt thnh hc thuyt khoa hc tri qua s thm nh ca thc
114

tin, kinh nghim. L c nhin iu ny c thc hin khng ch kim chng mt ln l xong. Cuc sng cho thy nhng bin ng x hi phc tp, i khi bng n, khng lng trc buc hc thuyt c gi l khoa hc phi t iu chnh, nu khng b coi l lc hu. Nhn y Lnin em i lp nhn thc khoa hc vi ch ngha kinh nghim m qung. l kt qu ca vic kin tr phng php bin chng trong xem xt s vt, th hin tnh thng nht ca n. khp mi ni phng php cn phi l mt17 Ph phn cch hiu tru tng v x hi nh x hi ni chung ca mt s nh x hi hc Dn tu, Lnin tip tc lm sng t bin chng tru tng c th, l lun thc tin, trn c s vn dng cc quy lut chung vo thc tin c th ca nc Nga. i tng ph phn y l Strouve, ngi xem xt giai cp nng dn mt cch tru tng, khng ch ra s phn ho v yu t bn a ho ca n. Tng t nh vy, gia l lun chung v thc tin cch mng ca mi nc cn tnh n kh nng c th ho l lun bng cht liu thc tin sng ng, v chnh thc tin iu chnh l lun, hoc buc nhn thc li thc tin, xc lp l lun ph hp. Hn ch ca Strouve, do , l ch ch trng phng php trnh by gio iu, khng da trn s m t tin trnh c th 18. Lnin lu rng Mc ch a ra quan im ch o chung, cn vic thc hin n th tng ni p dng mt cch khc nhau, Anh khc vi Php, Php khc vi c, c khc vi Nga19. b)Pht trin ch ngha duy vt lch s Ph phn quan im x hi ca x hi hc ch quan, ch ngha Mc hp php, ch ngha duy vt kinh t, Lnin pht trin ch ngha duy vt lch s, lun chng v tnh quy lut ca s pht trin x hi, hc thuyt mcxt v giai cp, u tranh giai cp, cch mng x hi ch ngha, chuyn chnh v sn, Vn mang tnh sng cn trong vic bo v v pht trin ch ngha duy vt lch s l tr li cu hi ch ngha Mc c phi l mt th tt nh lun my mc, nh mt s nh l lun ngoi mcxt nhn nh hay khng. Ngay t nhng nm u tin xc lp h thng th gii quan trit hc mi Mc v ngghen tin hnh cuc lun chin chng li s xuyn tc ca phi Hghen tr v tt nh lun my mc trong ch ngha cng sn, v chng minh trong Gia nh thn thnh rng l lun khoa hc bm st vo thc tin x hi, vo cuc u tranh ca hng triu ngi v l tng dn
17 18

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 377 (bn ting Nga) V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 450 (bn ting Nga) V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 184 (bn ting Nga) 115

19

ch, nhn vn khng th l my mc c. Ngc li, th trit hc bay ln cao trn thc tin, vi nguyn tc t bin v t thc t do ca Hghen v phi Hghen tr mi l th tt nh lun tinh thn v xa ri thc tin. Lnin cng thc hin cuc tranh lun tng t chng x hi hc ch quan. Theo ng, tt nh lun ca ch ngha Mc, nu c th ni nh vy, bao cha trong mnh s tha nhn tnh khch quan ca tin trnh x hi v tnh tch cc ca hot ng ca con ngi, tc ng n tin trnh . V th tt nh lun mcxt th hin tng th nhng mi lin h, quan h tc ng qua li trong x hi. Chnh ti y ni ln bin chng khch quan v ch quan, s thng nht tnh tt yu lch s v hot ng t do, c thc ca con ngi. cc nh x hi hc ch quan em i lp tnh tt yu vi t do, nhng s i lp ny li dn n ch ngha phiu lu chnh tr, khng tng chnh tr v ch ngha v chnh ph20. Lnin ch r, tnh tt yu lch s khng mu thun vi hot ng t do c thc ca con ngi, bi l hot ng y c ni dung khch quan, l s th hin tin trnh lch s tt yu. Quan im ca ngghen v t do l nhn thc tnh tt yu c Lnin lun chng thng qua hot ng thc tin sng to, hng n nhng mc tiu nht nh, hin thc ho tng, d nh ca con ngi qua nhiu th h. Lnin nhn mnh :Quan nim v tnh tt yu lch s hon ton khng loi tr vai tr ca c nhn trong lch s, ton b lch s din ra chnh l t hot ng ca nhng c nhn, th hin mnh nhn nhng ch th hot ng hin nhin21. Vic lm sng t tnh quy lut ca qu trnh chuyn ho tt yu thnh t do, vch ra nhng iu kin tc ng ca con ngi ln tnh tt yu khch quan vi mc ch ci to th gii tr thnh trung tm im ca quan nim v bin chng ci khch quan v ci ch quan. Cc quy lut c nhn thc v s pht trin x hi l c s cho s hot ng c mc ch ca con ngi. Song nhn thc v tnh tt yu lch s vn cha gii quyt vn t do hin thc ca con ngi; n ch l bc u tin i n gii phng con ngi. T do thc s ch t c trong hot ng sn xut vt cht, thc tin cch mng; trong qu trnh , trn c s nhn thc quy lut, tnh tt yu m con ngi bin i cc quan h x hi, thc hin cc d nh, mc ch ca mnh. Xc lp bin chng ci khch quan v ci ch quan, mi lin h gia tnh tt yu lch s v hot ng c thc ca con ngi, Lnin ch ra tnh a dng cc hnh thc tt yu lch s v kh nng t n mc ch trong tin trnh lch s. Nc Nga l mt v d. Lnin nu ln hai kh nng, hay con ng pht trin ch ngha t bn Nga, l: hoc th tiu tng
20

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 424 (bn ting Nga) V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 159 (bn ting Nga)

21

116

bc, dn quan h phong kin m khng cn thc hin cch mng x hi, hoc thng qua cch mng lt ch phong kin v h thng quan h phong kin. Trong tc phm Xu hng tht li trong ng dn ch - x hi Nga (1899) vn ny c bn n. Ph phn ch ngha khch quan, hay ch ngha Mc hp php, Lnin phn tch vai tr ca nhn t ch quan trong lch s. Nu nhng i din ca ch ngha ch quan nhn thy ng lc ca lch s trong thc con ngi, th nhng ngi theo ch ngha khch quan li ni n s bt lc ca con ngi trong vic thay i lch s, rng khuynh hng lch s l khng th vt qua, khng th bin i. Hn ch ca ch ngha Mc hp php l ch ng nht quy lut t nhin v quy lut x hi, tuyt i ho tnh tt yu, tch tt nh lun x hi khi s hot ng ca con ngi. Kh nng con ngi thay i cc quan h x hi xut pht t ch, theo Lnin, bn thn tin trnh khch quan ca x hi l kt qu hot ng thc tin ca con ngi. Cuc u tranh ca cc mt i lp trong x hi c giai cp i khng, to nn mt trong nhng ng lc c bn ca pht trin x hi, l minh chng cho vai tr tc ng ca nhn t ch quan ln nhng iu kin khch quan. Phn tch vai tr ca nhn t ch quan trong tin trnh lch s, Lnin ng thi nhn mnh ngha su xa ca hot ng sng to v ci to thc tin l ch, chnh trong hin thc m con ngi hnh thnh nn l tng v hin thc ho l tng. Kh nng v hin thc, l tng v thc tin l nhng phm tr sinh ra trong cuc u tranh khng mt mi ca nhiu th h v mc tiu tt p ca nhn loi. X hi hc ch quan hnh thnh l tng mt cch thun tu t thc, cn nhng nh mc xt hp php th ch trng vn ng thay cho mc ch. H khng xem ch ngha x hi l tt yu lch s, nhn thy ch mi l tng o c, c tng c nhn th hin qua cc chun mc, mtp nh sn. Ngc li, ch ngha Mc gn qu trnh hnh thnh l tng vi s vn ng c tnh quy lut ca lch s, vi kht vng ca hng triu con ngi trong cuc u tranh v nhng gi tr dn ch, nhn vn. ng nhin torng s hnh thnh l tng cng c nhng biu hin t pht v t gic. Chnh v vy, theo Lnin, cn c l lun cch mng v khoa hc , cn c mt chnh ng ca giai cp cng nhn t chc v nh hng l tng cho cc lc lng x hi tin b. Ch ngha duy vt kinh t xem xt s pht trin x hi nh qu trnh t pht, khng ph thuc vo s hot ng ca qun chng nhn dn, cc tng lp v cc ng phi. H cho rng vic can thip vo tin trnh lch s - x hi l tri vi quan nim duy vt bin chng v lch s, l s p buc nhn to i vi cc quy lut kinh t. Ch trng v vi theo kiu l biu hin ca ch ngha duy vt tm thng, cng ng thi gt b qun chng nhn dn ra khi hot ng ci bin x hi. i lp vi ch ngha duy vt kinh t, Lnin
117

khng nh vai tr ca qun chng nhn dn nh ngi sng to ra lch s, rng cc quy lut pht trin ca x hi c thc hin thng qua s hot ng ca qun chng nhn dn, ca cc giai cp. hot ng ca qun chng c thnh cng cn c hc thuyt khoa hc, cch mng v ng mcxt kiu mi, ngi tp hp, t chc v h7ogn1 dn qun chng ng lc ca lch s. Theo Lnin, thc x hi ch ngha thm nhp vo phong tro cng nhn t pht t bn ngoi22. Giai cp cng nhn, b vy bc bi ngho i v thiu thn, khng c thi gian nhn ri, nn khng iu kin chim lnh tri thc khoa hc ca thi i. Do nhng nh l lun ca giai cp v sn c trao trng trch xy dng h t tng v em n vo phong tro cng nhn t pht. iu khng c ngha l cng nhn khng tham gia vo vic xy dng h t tng x hi ch ngha, song h tham gia khng vi t cch cng nhn, m vi t cch nh l lun. c nh th h phi lm ch tri thc ca thi i mnh. khng h l mt vic n gin, mt sm mt chiu. Gio dc thc cch mng cho cng nhn, v vy, tr thnh nhim v hng u ca nhng nh l lun ca giai cp v sn, lm cho phong tro cng nhn pht trin t t pht n t gic. Trong cc tc phm Nhng ngi bn dn l th no v S pht trin ca c ngha t bn ti Nga Lnin tip tc pht trin hc thuyt mcxt v hnh thi kinh t - x hi. Xem quan h sn xut l bn cht ca hnh thi, Lnin khng quy hnh thi v quan h kinh t, v phm tr kinh t.ng xem xt hnh thi kinh t - x hi bnh din trit hc x hi, theo ngha rng, bao gm tt c cc quan h ca mt x hi c th - kinh t, chnh tr, t tng; tuy nhin nhng quan h ny lin kt vo ci ton vn l quan h kinh t. Trong mi hnh thi c nhng quy lut x hi chung, th hin tt c cc nc. ng thi mi nc trong phm vi mt hnh thi nht nh c nhng c th ca mnh. V vy cn nhn thc ng n bin chng ci chung v ci c th trnh s p t mt m hnh pht trin cho tt c cc nc, cc dn tc. S khc nhau gia cc hnh thi kinh t - x hi th hin trc ht phng thc sn xut. Bn thn mt hnh thi cng tri qua cc giai on nht nh. Ly Nga lm v d: t vn pht trin ch ngha t bn ti Nga, Lnin phn bit cc nc thang pht trin ca ch ngha t bn. nc thang th nht nn sn xut nh thng tr, quy lut ph bin l quy lut phn ho song song nhng ngi sn xut nh trong cng nghip v nng nghip, lc ny cng nhn cng nghip cha tch hn khi nng dn, m vn cn ng thi s hu rung t. Sang giai on cng xng i t bn v giai cp v sn cng xut hin, tuy nhin mu thun giai cp c th
22

V.I.Lnin: ton tp, t.6, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 30 (bn ting Nga)

118

km hm c. Ch n i cng nghip cng xng th mu thun giai cp mi t n mc gay gt. Trong i cng nghip t bn vai tr iu tit v kim sot ca nh nc c th hin. Vic pht trin v b sung ni dung mi vo hc thuyt mcxt v hnh thi kinh t - x hi, do Lnin thc hin, cho php phn loi trnh pht trin ca cc nc theo cc du hiu khch quan. i vi nhng nc c im xut pht thp, yu cu y nhanh nhp pht trin i hi c nhng chin lc ng n, thc hin i tt n u, rt ngn khong cch vi cc nc pht trin, tng bc hi nhp vo kinh t chung ca th gii. Phn tch tnh quy lut ca vn ng v pht trin x hi t quan im hnh thi, Lnin cng ph phn thuyt Mantut v nhng ngi theo thuyt Mantut ti Nga, ch r rng hc thuyt c li cho nh t bn, nhm mc ch hp php ho s n dch con ngi v qu trnh xm chim thc dn. m trc ca cch mng 1905 1907 vn giai cp v u tranh giai cp, cch mng x hi v chuyn chuyn chnh v sn c Lnin phn tch trong nhiu tc phm v bi vit nh Lm g?, D tho v gii thch cng lnh ca ng dn ch - x hi, p tr s ph phn cng lnh ca chng ta, Vn dn tc trong cng lnh ca chng ta Lnin xem giai cp x hi l nhng tp on ngi, c phn bit vi nhau bi vai tr ca chng trong h thng quan h sn xut, bi iu kin sn xut, v do , bi hon cnh sng ca chng, bi nhng li ch chi phi hon cnh sng y23. Trn c s Lnin cp n du hiu c bn ca giai cp, l v tr trong nn sn xut x hi, v do , quan h ca n vi t liu sn xut24. Tng kt hc thuyt v u tranh giai cp ca ch ngha Mc, Lnin lm r qu trnh pht trin u tranh giai cp ca giai cp v sn. Hnh thc s khi ca u tranh l u tranh kinh t, n giai on tip theo pht trin thnh u tranh v nhng mc tiu chnh tr, v u tranh chnh tr tr thnh tiu chun c bn ca u tranh giai cp ca giai cp v sn. Song tiu chun cao nht trong iu kin u tranh giai cp pht trin l chnh ng ca giai cp v sn, ng vai tr t chc, lnh o u tranh giai cp. u tranh chnh tr cn s h tr ca h t tng, ca l lun cch mng, khoa hc. Do nhng nh mcxt lun mi sc t duy b sung, iu chnh quan im, chin lc ca mnh cho ph hp vi nhng bin i ca thc tin cch mng. Giai cp v sn l giai cp cch mng nht thc hin cch mng x hi ch ngha. Trong tc phm Lm g? xem cch mng nh mt qu trnh lu di, trong c c nhng bng n ln v nhng thi k ho bnh 25. Nhn
23

V.I.Lnin: ton tp, t.1, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 430 (bn ting Nga) V.I.Lnin: ton tp, t.7, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 44-45 (bn ting Nga) V.I.Lnin: ton tp, t.6, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 177 (bn ting Nga) 119

24 25

Lnin cng ph phn ch ngha Mc hp php v nhng i din ca Quc t II toan tnh thay cch mng bng ci cch, tho hip vi giai cp t sn v nh nc t bn. Vn xc lp chuyn chnh v sn sau khi giai cp v sn hon thnh cch mng x hi ch ngha cng c Lnin quan tm c bit. Trong thi k ny ch ngha xt li v ch ngha c hi tip tc nhn thc li ch ngha Mc, i loi b nhiu ni dung c bn ca n, torng c vn u tranh giai cp, cch mng x hi, quyn lc v thit ch nh nc, trung lp ho ch ngha Mc, dung hp ch ngha Mc vi mt s t tng qu kh. Lnin kin tr bo v ch ngha Mc, u tranh vi Strouve, Bernstein, Cautsky v c vi nhng nh dn ch - x hi m h v chnh tr, ng thi nhn mnh tnh ng phi ca trit hc. Lnin chng li mt cch kin quyt s gii thch a nguyn v chit trung i vi ch ngha Mc, v khng nh rng ch ngha Mc c trit hc ca mnh, khng cn kt hp vi bt k trit hc no, trong c ch ngha duy tm Kant theo gi ca cc nh t tng c hi v xt li. Cch mng Nga 1905 1907 c coi l cuc cch mng nhn dn u tin trong thi i quc ch ngha, l s th nghim dn n nhng cuc cch mng tip theo, m nh cao l Cch mng thng Mi nm 1917. Thi k ny Lnin tip tc pht trin ch ngha duy vt mcxt v php bin chng, T kinh nghim ca cch mng 1905-1907 Lnin phn tch, lm r cc khi nim ca php bin chng duy vt, trong c chuyn ho nhng bin i v lng thnh nhng bin i v cht, khi nim bc nhy, vn mu thun, quan im v chn l. Tip tc pht trin lun im ca Mc v ngghen v phng thc pht trin trong th gii, Lnin lm su sc thm vn chuyn ho lng cht trn c s kho st thc tin chnh tr - x hi ti Nga. cht mi xut hin, theo Lnin, cn xut hin yu t mi khng th dung hp vi cht c. Yu t ny t chc v thu ht v mnh nhng yu t khc ca cht mi trong c ch c. Chnh iu ny to nn tin cho s chuyn ho sang cht mi thng qua bc nhy. ng nhn mnh bc nhy x hi, lun chng v s khc nhau gia cc yu t ca cht mi th hin trong s vt, hin tng c, v chnh s vt, hin tng mi vi cht hon ton khc. Ch ngha t bn, theo ngha , v ang sng to nn nhng yu t ca ch mi, song nu khng c bc nhy th nhng yu t cng khng th chuyn ho sang ci mi thc s. Ni khc i, s u tranh gia ci mi v ci c lm nn iu kin ca nhng bng n v chuyn ho. n y, Lnin chuyn sang phn tch mu thun bin chng, vn ln ca php bin chng duy vt.

120

Trong cuc cch mng 1905 1907, mu thun c bn l mu thun gia giai cp cng nhn, nng dn, tt c qun chng b p bc vi qu tc, t sn, chuyn ch; ng lc quyt nh ca cch mng 1905-1907 l giai cp v sn. Tuy nhin bn thn cuc cch mng dn ch-t sn Nga u tin ny cng cha ng mu thun bn trong, th hin ch, xt nhim v t ra n l cch mng mang tnh t sn, nhng lc lng lnh o li l giai cp v sn; cch mng t sn cng trit , th kh nng chuyn t cch mng dn ch - t sn sang cch mng x hi ch ngha cng ln. Lc ny gia Lnin, nhng ngi bnsvch v nhng ngi mensvch, trong c c Plekhanov, tranh lun xung quanh nhn thc v mu thun. Phi mensevch nhn thy mu thun gia ch chuyn ch vi giai cp t sn, nhng khng ch n s tho hip gia Sa hong v t sn trong nhng iu kin nht nh. Lnin nhn mnh vai tr ca u tranh gia cc mt i lp, cn phi mensevich li a s thng nht ca cc mt ln hng u, lm lu m u tranh. Phi mensevich cho rng mu thun ca cch mng t sn phi do chnh giai cp t sn gii quyt; Lnin th ngc li. Lnin ph phn Plekhanov do quan nim rng, do c t sn ln v sn u hng n mc tiu chung l t do chnh tr, nn hai giai cp c chung li ch, cn to nn mt mt trn thng nht chng ch chuyn ch. Nhng bt ng ny ngy cng tr nn gay gt v khng th dung ho trong sut qu trnh cch mng Nga. T kinh nghim cch mng 1905-1907 Lnin tp trung phn tch mi quan h bin chng ci chung ci c th v ci n nht, hay ci ph bin ci c th trong qu trnh u tranh cch mng ti cc nc khc nhau, vi nhng c th v kinh t, chnh tr, vn ho, tm l v thi quen thc. S nhn thc ci ph bin khng th khng tnh n ci c th c th, nht l khi cp n nhng vn lin quan n vn mnh ca mt t nc. Khim khuyt v l lun ca Plekhanov, theo Lnin, l ch d ng khng xem nh cai1 c th, c th, song ng qu thin v xem xt chng torng s ph hp vi ci ph bin mt cch my mc. iu ny gii thch v sao ng phn i nhng quyt sch ca Lnin v nhng ngi bnsvich. Pht trin hc thuyt mcxt v chn l, Lnin lm su sc thm vn tnh c th ca chn l bng nhng im sau: 1) phn tch thc tin c th, hnh thnh phng php tng thch nhn thc thc tin, t n chn l; 2) xem xt chn l trong vn ng, pht trin, trong s thng nht ci ph bin v ci c th; 3) so snh c nc khc nhau, xem xt kinh nghim th gii vn dng vo tnh hnh tng nc; 4) kin tr tnh ng phi trong xem xt i tng, cc hin tng ca i sng x hi; 5) so snh tng quan cc lc lng trong x hi c cch tip cn xc ng, c th;

121

6) loi b yu t ngu nhin, nm ly ci ct li, ni bt nht i n kt lun ng v i tng. Thi k 1905 1907 Lnin tip tc pht trin nhng vn c bn ca ch ngha duy vt lch s, trong c mi quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan, cch mng x hi. cch mng khng phi l mt qu trnh t pht, m l s sng to c thc ca qun chng nhn nhm a n nhng bin i v cht trong i sng x hi, ph hp vi quy lut tin ho ca lch s. Tnh quy lut khch quan trong s pht trin x hi, l kt qu ca quan h khch quan-ch quan, s tc ng ln nhau ca ci khch quan v ci ch quan. S chuyn ho ci khch quan thnh ci ch quan c Lnin xem nh qu trnh nhn thc ci khch quan v phn nh n mt cch ng n trong thc, khi qut n bng cht liu t tng, ng thi l qu trnh tc ng ca ci ch quan ln ci khch quan vi mc ch bin i n, gio dc v t chc conn ngi t c mc tiu, m bo li ch ca mnh. Lnin phn tch mi quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan mt cch bin chng. S tn ti mu thun bin chng gia iu kin khch quan v nhn t ch quan th hin ch, chng tin trin khng ng u, trong iu kin khch quan c to ra thng qua vn ng ni ti ca tnh tt yu lch s, cn nhn t ch quan hnh thnh trn c s hot ng c thc ca con ngi. T cch tip cn ng ph phn quan im mensvch v s trng thnh mt cch t nhin ca cc lc lng cch mng m khng cn c ti luyn v chun b v t chc, i ng v nm ly thi c26. ng cng ph phn tuyt nh mnh ca phi ny, t khng nh rng trong thc tin x hi mi kh nng c th xy ra, nu nhn t ch quan pht huy sc mnh ca mnh trong s tn trng cc iu kin khch quan v ch ng vch ra k hoch tc ng n tin trnh x hi trn c s nhn thc ng n quy lut. cp n vn s chn mui ca nhn t ch quan, Lnin nhn mnh, a cch mng dn ch-t sn n thng li cui cng cn c nhng iu kin c bn nh nhn dn lao ng nhn thc c tnh tt yu ca cch mng v sn sng tham gia vo cuc u tranh v mc tiu chung cuc, cc lc lng khc, trong mt b phn ca giai cp t sn, ng h cch mng, tha nhn mc tiu ca n, trung lp ho nhng lc lng cn do d, vch trn v lm tht bi cc lc lng phn ngNh vy, s chn mui ca nhn t ch khng tch khi nhng tc ng ca iu kin khch quan. Tip tc quan im mcxt v s tng ln khng ngng vai tr ca qun chng nhn dn trong lch s, Lnin xem s tham gia ca qun chng nhn dn vo cch mng l nhn t quyt nh thng li ca n. ng phn tch kh nng la chn con ng
26

V.I.Lnin: ton tp, t.11, Nxb Tin b, Mtxcva, 19, tr. 366 (bn ting Nga)

122

thng li ca cch mng con ng trc tip v con ng gin tip, ph thuc vo nhng tnh hung c th. Lnin l ngi u tin trong lch s ch ngha Mc lun chng mt cch ton din v s pht trin cch mng t sn thnh cch mng x hi ch ngha. iu kin ca s pht trin ny th hin s ph tan hon ton ch c, xc lp chuyn chnh dn ch-cch mng ca v sn v nng dn. Chuyn chnh dn ch-cch mng l mt hnh thc chnh tr m qu trnh pht trin cch mng t sn thnh cch mng x hi ch ngha c thc hin. Trong trng hp giai cp v sn phi ng vai tr lnh o v kh nng cch ly t sn phn ng khi h thng quyn lc. Thi k 1905 1907 l mt trong nhng thi k kh khn v phc tp i vi s pht trin ch ngha duy vt mcxt, v n gn vi cch mng dn ch t sn vi nhiu nan gii l lun, m vic vt qua chng i hi bn lnh v s sng sut chnh tr ca Lnin, ca ng bnsvch. Vic tranh lun vi Plekhanov v nhng ngi mensvch xung quanh nhng ni dung ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha lch s, lin quan n cch mng 1905 1907 em n nhiu bi hc b ch, m mt trong s l bi hc v tnh linh hot, nhy bn trong la chn phng thc, con ng cch mng ph hp vi iu kin khch quan, nhng khng b quan thi c bin kh nng thnh hin thc. Mt s lun im ca Lnin thuc v lch s, song phng php bin chng trong cch mng x hi vn tip tc c k tha, pht trin trong iu kin hin nay. 3. S pht trin trit hc Mc - Lnin thi k t 1908 n cch mng thng Mi nm 1917 a) Thi k phn ng v s cn thit bo v, pht trin, b sung ch ngha Mc Sau cch mng 1905 1907 nc Nga tri qua thi k phn ng, ch ngha xt li v ch ngha ci lng nhn c hi ny ph v cc quan im nn tng ca ch ngha Mc t bn trong, ln n Lnin v nhng ngi bnsvch l nng vi, ch quan trong vic x l tnh hung chnh tr, bin hng ngn ngi thnh cng c hin thc ho mt hc thuyt cha hon thin. Trit hc phng Ty hin i, nht l khuynh hng thc chng khoa hc, cng kch ch ngha Mc kha cnh th gii quan, i th tiu cch tip cn truyn thng trong h thng cc vn trit hc. Mt s hc thuyt thi c in c phc hi nhm gia c cho cc lun im hin i, nh trit hc Berkeley, Hume, Kant, Hegel vi phng n duy tm ch quan, hoi nghi bt kh tri, duy tm tuyt i. Ch ngha bi quan lch s ct ln li cnh bo v thm ho vn minh trc nhng xung t x hi ngy cng quyt lit v s bt lc ca cc thit ch chnh tr trong vic km gi
123

bo lc. Trong bi cnh lch s bo v ch ngha Mc trc cc i th t tng tr thnh nhim v khng th tr hon ca Lnin v nhng ngi bnsvch. Lnin xem cuc u tranh v s trong sng ca trit hc Mc, ph phn ch ngha xt li trit hc v chnh tr, t chc li lc lng cch mng, bm st vo s pht trin ca khoa hc c th ho v lun chng th gii quan mcxt khoa hc l yu cu sng cn i vi cc nh l lun mcxt v cc lnh t phong tro cng nhn. Trong nhiu bi vit nh Ch ngha Mc v ch ngha xt li (1908), V quan h ca ng cng nhn vi tn gio (1909) v cc bc th gi nhng ngi bnsvch Lnin kin tr bo v cc lun im nn tng ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s, ph phn ch ngha Makh v nhng ngi Makh ti Nga, ng thi ch ra s cn thit xy dng cc lun im trit hc v khoa hc, gii thch mt cch ng n thc cht v ngha ca cc pht minh khoa hc i vi s pht trin ca ch ngha duy vt. Tc phm ln nht v giu tnh cch mng, tnh khoa hc nht trong thi k phn ng l Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn. b) S pht trin ch ngha duy vt mcxt trong Ch ngha duy vt v ch ngha kinh ngihm ph phn Tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn c Lnin vit ti nc ngoi, t thng 2 n thng 10 nm 1908, xut bn ti Moskva thng 5 nm 1909. Ngoi cc Li ta, Thay li m u, Kt lun v cc ch gii, b sung, tc phm c kt cu thnh 6 chng. Trong chng I- L lun nhn thc ca ch ngha kinh nghim ph phn v ca ch ngha duy vt bin chng Lnin bo v v tip tc pht trin quan im ca ngghen v vt cht, i lp vi ch ngha Makh trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, ch ra tnh cht thiu c s ca vic thay th khi nim vt cht bng cc yu t phi vt cht, tc cc cm gic. Chng II L lun nhn thc ca ch ngha kinh nghim ph phn v ca ch ngha duy vt bin chng, II Lnin xem xt vn kh nng, gii hn v phng thc nhn thc, qua ch ra mi lin h gia nhn thc lun ca ch ngha Makh vi ch ngha duy tm ch quan, ch ngha hoi nghi v bt kh tri, nu ra nhng nguyn tc c bn ca l lun nhn thc bin chng, phn tch vn chn l. Chng III L lun nhn thc ca ch ngha duy vt bin chng v ca ch ngha kinh nghim ph phn,III Lnin tranh lun vi nhn thc lun ca ch ngha Makh, lm sng t nhiu vn ca l lun nhn thc mcxt, mt s phm tr ca ch ngha duy vt bin chng, trong ni ln vn tnh tt yu, tnh quy lut, tnh nhn qu, tt yu v t do, khng gian v thi gian. Chng IV Nhng nh trit hc duy tm, bn
124

chin u v k k tha ca ch ngha kinh ngihm ph ph phn- Lnin vch ra cc bin tng ca ch ngha kinh ngihm ph phn, trong c phng n Nga, v mi lin h gia n vi cc khuynh hng khc ca trit hc phng Ty ng i. Chng V Cuc cch mng mi nht trong khoa hc t nhin v ch ngha duy tm trit hc Lnin phn tch mu thun v th gii quan trong khoa hc t nhin cui th k XIX u th k XX, l mu thun gia gi tr ca cc pht minh i vi tin b x hi v s khng hong v th gii quan trong vic gii thch cc pht minh , dn n ch ngha duy tm vt l v nhng quan im sai lm khc, nu ln kh nng khc phc cuc khng hong . Chng VI Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s - cng vi vic vch ra thc cht con ng th ba trong trit hc phng Ty, m ch ngha kinh nghim ph phn l giai on tip theo, Lnin lm su sc thm ni dung ca ch ngha duy v lch s, trong c mi quan h bin chng gia tn ti x hi v thc x hi, vn tin b x hi, ng lc ca lch s, vai tr ca nhn t ch quan. Trong phn Kt lun, Lnin nu ra bn quan im c bn, nh nhng ch dn i vi vic nh gi ch ngha kinh nghim, cng nh ton b trit hc phng Ty hin i ni chung. Bn quan im l: 1) so snh c s l lun ca ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt bin chng, t vch ra tnh cht phn ng hon ton ca ch ngha kinh nghim ph phn, mt ch ngha ang dng nhng th thut mi, nhng li l xo tr mi v nhng mu chc mi che giu nhng sai lm c ca ch ngha duy tm v ca ch ngha bt kh tri27; 2) xc nh v tr ca ch ngha kinh nghim ph phn th ch ngha duy tm tinh vi - trong s cc trng phi khc ca trit hc phng Ty hin i; 3) ch n mi lin h gia ch ngha Makh vi ch ngha duy tm vt l, l mt s say m cng phn ng v cng nht thi nh ch ngha duy tm sinh l hc thnh hnh trc y khng lu28 ; 4) t vic tm hiu v tranh lun vi ch ngha Makh, cn xc nh cuc u tranh ng phi trong trit hc, mt cuc u tranh, xt n cng, biu hin nhng khuynh hng v h t tng ca cc giai cp i ch trong x hi. Trit hc hin i cng c tnh ng nh trit hc hai nghn nm v trc (NT gch di)29. Trong Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn Lnin xem ch ngha Makh l thi k th hai ca ch ngha thc chng, l hc thuyt giu mnh ng sau tuyn b v con ng th ba, trung lp ho,
V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 444. V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 445 29 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 445
27 28

125

vt ln trn c ch ngha duy vt ln ch ngha duy tm, ph b vn c bn ca trit hc, vn tn ti sut hn 2000 nm qua, nhng thc cht l ch ngha duy tm ch quan. iu cng tng xy ra vi Comte, khi ng xc lp thuyt tam trng v ch trng mt th nhn o gio nh cu cnh ca lch s. Lnin vch ra ngun gc nhn thc lun ca ch ngha kinh nghim ph phn, t Berkeley, Hume n Kant. Tip theo tuyn b ci tn ti l ci c tri gic, hay n gin l tn ti, ngha l c tri gic ca Berkeley, Makh trng ra cc yu t ca th gii (mu sc, m thanh, mi, v ) l c s nhn bit th gii s vt. Khng phi vt cht, m mu sc, m thanh, sc p, khng gian, thi gian (Khng gian, thi gian, theo Kant, l nhng hnh thc tin thin ca trc quan cm tnh), theo Makh, l nhng yu t chn chnh ca th gii. Xt t gc , ch ngha duy tm ch quan v thuyt bt kh tri ca Hume v Kant l ngun gc nhn thc lun tip theo ca ch ngha Makh. Lnin ch trng phn tch tnh cht hai mt trong cch l gii ca Kant v vt t n v hin tng, t ch ra s i lp gia hai khuynh hng trong l lun nhn thc. Ngi duy vt,Lnin vit, - khng nh s tn ti ca vt t n v kh nng nhn thc c cc vt y. Cn ngi bt kh tri th thm ch khng tha nhn ngay c ci quan nim v nhng vt t n, v khng nh rng chng ta khng th bit c t g xc thc v chng c []. Khi Makh ni: vt th l nhng phc hp cm gic, th ng ta l ngi theo ch ngha Berkeley. Khi ng ta ci chnh rng yu t (cm gic) c th l yu t vt l trong mi lin h ny v l yu t tm l trong mi lin h kia th ng ta l ngi theo thuyt bt kh tri, l ngi theo Hume30. T vic gii quyt vn c bn ca trit hc t th gii quan duy vt, Lnin ph phn l lun nhn nhn thc ca ch ngha Makh, xc lp nhng lun im c bn ca l lun nhn thc ca ch ngha duy vt bin chng. ng ln lt ch ra ni dung v thc cht ca nhng khi nim v quan nim nn tng trong ch ngha kinh nghim ph phn, vi hai i din tiu biu l Makh (Mach) v Avnarut (Avenarius). Lnin nu ra s pht hin ca Makh v cc yu t ca th gii: 1) mi tn ti u l ci c cm gic; 2) cm gic l yu t (ca th gii); 3) chia cc yu t ra thnh yu t vt l v yu t tm l; ch c yu t th hai mi ph thuv c th con ngi; 4) cc yu t vt l v tm l tn ti cng vi nhau, khng tch ri nhau, v.v.. Hc thuyt phi hp c nguyn tc do Avnariut1 khi xng cng l th bin tng ca ch ngha duy tm. Theo Avnariut1, ci Ti v hon cnh (ci khng-Ti) lun i i vi nhau, trong ci Ti l trung tm, cn hon cnh l mt i lp. Thc cht thuyt thc ti ngy th l nh th. Lnin gi nhng din t kiu y l ni phng theo ch ngha duy
30

V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 123-124 126

tm, v ch r :Vt cht hu c l mt hin tng v sau mi c, l kt qu ca mt s pht trin lu di. Nh vy, tc l hi by gi, khng c vt cht c nng lc cm gic, khng c nhng phc hp cm gic no, khng c ci Ti no, hnh nh gn b khng kht vi hon cnh, theo nh hc thuyt ca Avnarut ni. Vt cht l ci c trc : t duy, thc, cm gic u l sn phm ca mt s pht trin rt cao. l nhn thc lun duy vt m khoa hc t nhin chp nhn mt cch t pht 31. Cng vi thuyt thc ti ngy th, Avnarut cn xc lp thuyt khm nhp, mt phng n trung lp ho kinh nghim khoa hc. Avnarut gii thch khm nhp nh s a t duy vo b c hay cc cm gic ca con ngi, t ng ch trch cc nh khoa hc v cc nh duy vt a t duy, cm gic vo b c con ngi mt cch tu tin, khng hp quy lut, khin kinh nghim b nhim bn. Nh vy, theo Lnin, vi li trung lp ho kinh nghim, thuyt khm nhp khng tha nhn t duy l chc nng ca b c, cng nh cm gic l chc nng ca h thn kinh trung ng ca con ngi. nh gi thuyt khm nhp, Lnin vit :Thuyt khm nhp l mt s h , n ln lt du nhp ci m hn n duy tm ch ngha, tri ngc vi khoa hc t nhin, l khoa hc vn kin quyt ch trng rng t tng l mt chc nng ca c, rng cm gic, tc l hnh nh ca th gii bn ngoi, tn ti trong chng ta, do tc ng ca vt vo cc gic quan ca chng ta gy nn32 Ph phn thuyt bt kh tri v l lun nhn thc ca ch ngha Makh, Lnin rt ra my kt lun quan trng ca l lun nhn thc duy vt bin chng : 1) C nhng s vt tn ti c lp i vi thc ca chng ta, c lp i vi cc cm gic ca chng ta 2) Dt khot l khng c v khng th c bt k s khc nhau no v nguyn tc gia hin tng v vt t n. Ch c s khc nhau gia ci c nhn thc v ci cha c nhn thc 3)Trong l lun nhn thc, cng nh trong tt c nhng lnh vc khc ca khoa hc cn suy lun mt cch bin chng, ngha l ng gi nh rng nhn thc ca chng ta l bt di bt dch v c sn, m phi phn tch xem s hiu bit ny sinh ra t s khng hiu bit nh th no, s hiu bit khng y v khng chnh xc tr thnh y hn v chnh xc hn nh th no33. Vi ba kt lun y, Lnin ch ra mt cch ng n i tng, ngun gc v bn cht ca nhn thc, kh nng nhn thc ca con ngi,
V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 81-82 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 101 33 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 117
31 32

127

nhm chng li quan im ca ch ngha duy tm v bt kh tri v vn nhn thc, ng thi nhn mnh tnh bin chng ca qu trnh nhn thc. V mt lch s a phn cc nh trit hc, c duy vt ln duy tm, u theo thuyt kh tri, song vn c mt s nh trit hc, trong nhng iu kin c th, ch trng quan im hoi nghi, bt kh tri. Ngay c Kant, khi thc hin cuc u tranh chng ch ngha gio iu v tnh o h su ngnc ch gia hin tng v vt t n. Chnh Hegel ch ra khim khuyt ny. i vi Mahk, khng th ph nhn nhng ng gp to ln ca ng trong khoa hc, nht l vt l hc, song ch ngha kinh nghim ph phn, tc xem xt kinh nghim mt cch c ph phn li loi b khi nim vt cht ra khi i tng nghin cu. Ph phn ch ngha Makh, hn ch ca Hume v Kant, Lnin xc lp cc lun im c bn ca thuyt phn nh vi ni dung :S vt (vt cht) tn ti ngoi chng ta. Tri gic v biu tng ca chng ta l hnh nh ca cc s vt . Chng ta da vo thc tin m kim tra cc hnh nh y v phn bit nhng hnh nh ng vi nhng hnh nh sai 34. Cc cm gic (hay khi nim) thuc v phm vi tinh thn, nhng cc yu t tn ti khch quan ca th gii, gii t nhin, thc tin, tt c nhng g c phn nh, li l ni dung ca cc hnh thc phn nh. Khng c cc khch th c phn nh th cng khng c phn nh. Do , xt ni dung th nhng sao chp ca thc v cc s vt mang tnh khch quan. Trong s hnh thnh ca thc th cc nhn t x hi, hot ng thc tin ca con ngi ng vai tr quyt nh. Trong Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn Lnin nh gi cao ng gp ca cc nh duy vt vo s hnh thnh thuyt phn nh duy vt nh Phoibc, itxghen, c bit Plekhanov, ph phn cc i din ca ch ngha Makh ti Nga nh Bazarov, Tsesnov, Bogdanov xuyn tc lun im ca ch ngha Mc v quan h gia ci c phn nh v ci phn nh theo tinh thn ca thuyt bt kh tri, ngha l ho ln tt c : v chng ta ch bit c cm gic thi, nn chng ta khng th bit c bn kia cc gii hn ca cm gic c tn ti ci g na khng!35 Nh vy, c s th gii quan ca l lun hnn thc mcxt l tha nhn th gii khch quan v s phn nh n trong u con ngi cng l ci ct li trong l lun phn nh do Lnin xc lp trong qu trnh tranh lun vi nhng ngi Makh. Phn nh l thuc tnh vn c ca vt cht. Ch ngha duy vt, - Lnin vit, - hon ton nht tr vi khoa hc t nhin, coi vt cht l ci c trc, coi thc, t duy, cm gic l ci c sau, v cm gic trong hnh thi r rt ca n ch gn lin vi nhng hnh thi cao ca
34 35

V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 126 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 138-139 128

vt cht (vt cht hu c), v ngi ta ch c th gi nh l trn nn mng ca bn thn lu i vt cht c s tn ti ca mt nng lc ging nh cm gic 36. Nhng hnh thc phn nh ca th gii vt cht tu thuc vo cp pht trin ca vt cht, theo c: phn nh vt l, phn nh sinh vt, phn nh tm l, v cui cng l thc. Vn chn l, vai tr ca thc tin i vi nhn thc c Lnin phn tch trn c s k tha, pht trin nhng lun im c bn, c Mc v ngghen nu ra t trc. Nhng ngi Makh ph nhntnh khch quan ca chn l, ch tha nhn n trong gii hn ca mt thi i no . Nhm p tr quan im , Lnin nu ra hai vn : c chn l khch quan hay khng? Nu c, th nhng biu tng ca con ngi th hin chn l khch quan ngay mt lc, hon ton, v iu kin, tuyt i c khng, hay ch gn ng, tng i?37. Ph phn thuyt biu tng, l hc thuyt cho rng, cc cm gic ch l nhng du hiu, biu tng c l. Lnin nhn mnh : thc con ngi phn nh, sao chp hin thc khch quan ang tn ti bn ngoi con ngi. Coi cm gic ca ta, - Lnin vit, - l hnh nh ca th gii bn ngoi tha nhn chn l khch quan ng trn quan im l lun duy vt v nhn thc, th cng nh nhau thi38. Bc b quan im ca Bogdanov v kin gii chung , hay chn l ca s ng, Lnin cho rng m t tng no c th c nhiu ngi tha nhn, song cha hn phn ng trung thc th gii khch quan. Tng t, vic tha nhn kinh ngihm, cm gic l ngun gc ca tri thc cha hn l duy vt. Mi quan h gia chn l tuyt i v chn l tng i c Lnin phn tch trn c s khng nh nhn thc l mt qu trnh va hu hn, va v hn. Chn l tuyt i l s phn nh chnh xc, ton din th gii, gii t nhin, thc tin. Song kin thc ca con ngi mi thi i lch s chu s chi phi ca trnh khoa hc, hot ng thc tin v nhn thc hin c. Chn l tng i, do , th hin tnh ch c lch s ca nhn thc, gii hn ca n. Chn l tuyt i l mc ch ca nhn thc. S tch lu tri thc khoa hc s m rng kh nng ca chn l tuyt i. Chn l tuyt i c to nn t tng s cc chn l tng i. Lnin vit :Mi giai on pht trin ca khoa hc li em thm nhng ht mi vo ci tng s y ca chn l tuyt i, nhng nhng gii hn chn l ca mi nh l khoa hc u l tng i, khi th m rng ra, khi th thu hp li, tu theo s tng tin ca tri

V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 43 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 142 38 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 152
36 37

129

thc39. Quan im ca Lnin v chn l c ngha to ln trong cuc u tranh chng ch ngha gio iu v ch ngha tng i. Phm tr thc tin tng c Mc v ngghen phn tch trong cc tc phm thi k 1844 1848, sau c tip tc lm r trong cuc tranh lun chng cc i th t tng ca ch ngha Mc th k XIX. Trong Ch ngha duy vt v ch ngha kinh ngihm ph phn Lnin ph phn ch ngha Makh trung lp ho kinh nghim, t i n loi b vai tr ca thc tin i vi qu trnh nhn thc. Ch ngha duy vt bin chng, theo Lnin, khc v nguyn tc vi ch ngha kinh nghim ph phn trong vic xem xt bn cht ca qu trnh nhn thc ln vn tiu chun ca chn l. Lnin vit :Quan im v i sng, v thc tin phi l quan im th nht v c bn ca l lun v nhn thc Nu ci m thc tin ca chng ta xc nhn l chn l khch quan, duy nht, cui cng, th nh th tc l con ng duy nht dn n chn l l con ng ca khoa hc xy dng trn quan im duy vt40 . Mt trong nhng ng gp c ngha ca Lnin trong vic pht trin ch ngha duy vt bin chng thi k sau cch mng 1905 1907 l t vic vch ra bn cht cuc khng hong th gii quan trong vt l hc, ng ch ra vai tr ca ch ngha duy vt bin chng trong vic khc phc khng hong, hnh thnh cch hiu mi v lin minh gia trit hc v khoa hc t nhin. Nt ni bt ca cuc cch mng trong vt l hc v khoa hc t nhin ni chung vo cui th k XIX u th k XX l ch chng lm thay i cc quan nim truyn thng, buc chng ta phi thch ng kp thi trc nhng bin i qu t ngt. Vn t ra l liu cc pht minh ca khoa hc c ng vai tr tin ca nhng thay i tch cc trong t duy hay khng, hay chng to ra s ht hng trong vic gii thch, nh gi chng, s mt phng hng v th gii quan? Vic pht minh ra tia Rnghen (1895), hin tng phng x (1896), c bit l in t (1897) a n nhng thay i c tnh bc ngot trong vic gii thch c cu vt cht. Tnh hay thay i ca khi lng in t , tnh phn gii vt cht to ra nng lng (quang cht l mt v d) khin mt s nh khoa hc ngh n vic thay khi nim vt cht (lc vn c xem l bt bin, khng xuyn thu) bng khi nim khc, chng hn, khi nim nng lng, theo lp lun ca Poanhcar. Thc ra, theo Lnin, khng phi cc pht minh t cng gy nn khng hong, m chnh cc kt lun sai lm v th gii quan, dn n tnh trng mt phng hng nhiu nh vt l. Lnin vit :Thc cht cuc khng hong ca vt l hc hin i l s o ln ca nhng quy lut c
39 40

V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 158 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 43 130

v nhng nguyn l c bn, s gt b thc ti khch quan bn ngoi thc, tc l s thay th ch ngha duy vt bng ch ngha duy tm v ch ngha bt kh tri. Vt cht tiu tan ngi ta c th dng cu ni din t ci kh khn c bn v in hnh i vi nhiu vn ring bit, kh khn gy ra cuc khng hong y41. Sai lm ca ch ngha Makh, cng nh ca vt l hc mi, l ch khng bm st c tnh chung nht, c bn ca vt cht, thiu phng php t duy bin chng trong vic tm hiu th gii vt cht lun bin i, cng nh kh nng con ngi ngy cng thm nhp vo th gii vt cht, ngha l kh nng thay i quan nim v th gii vt cht trc nhng tin b ca khoa hc. iu kin x hi phc tp cng l tc nhn gp phn vo hn ch v phng php lun ca ca cc nh khoa hc. phng din th gii quan, s gii thch thiu c s nhng pht minh trong vt l hc tr thnh iu kin cho s ra i ch ngha duy tm vt l hc, c bit l thuyt duy nng. Thc ra nng lng khng phi l thc ti c bit no quy nh cc thuc tnh v s a dng ca th gii; n l mt trong cc thuc tnh ca vt cht, th hin mc vn ng ca vt cht. T tng c bn ca ch ngha duy tm vt l hc l ph nhn thc ti khch quan c em li cho chng ta trong cm gic v do l lun ca chng ta phn nh, hay l hoi nghi i vi s tn ti ca thc ti y42. Vic khc phc khng hong th gii quan trong vt l hc ch c th da trn c s ca ch ngha duy vt bin chng. Khoa hc hin i ang ngy cng chng t s lin minh gia n vi trit hc duy vt bin chng, ch khng phi vi ch ngha duy tm. Vi nim tin , Lnin vit :Vt l hc hin i ang nm trn ging . N ang ra ch ngha duy vt bin chng. Mt cuc sinh au n. Km theo sinh vt sng v c sc sng, khng trnh khi c mt vi sn phm cht, mt vi th cn b no phi vt vo st rc43. Nhn nh va nu ca Lnin cho thy, chnh cc pht minh ca khoa hc khin cho cch hiu c xa v vt cht khng cn ph hp na; n cn phi c thay th bng quan nim mi, khng b lc hu trc nhng bc tin ln ca khoa hc, nht l khoa hc nghin cu th gii vt cht. Cc phm tr c bn ca trit hc nh vt cht, tnh nhn qu, tnh tt yu, khng gian, thi gian cn c xem xt mt cch thu o di nh sng ca khoa hc. V phm tr vt cht, Lnin nh ngha :Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan, c em li cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li,
V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 43 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 376 43 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 388
41 42

131

phn nh, v tn ti khng l thuc vo cm gic 44. nh ngha c ngha phng php lun su sc khng ch i vi cc nh duy vt, m c vi khoa hc t nhin trong vic gii thch cc vn mang tnh l lun ca lnh vc ny. Quan im ca ch ngha duy vt bin chng v khng gian v thi gian nh phng thc tn ti ca vt cht cng c Lnin cng c, pht trin trong qu trnh tranh lun vi ch ngha Makh v cc i din ca ch ngha duy tm ch quan. Ph phn quan im duy tm v ch ngha tn ngng ca nhng ngi Makh, Lnin nhn mnh tnh ph bin, tnh khch quan v tnh tt yu ca mi lin h nhn qu. Trong lnh vc x hi, Lnin lm sng t quan h gia tnh tt yu v s hot ng c thc ca con ngi. Cc quy lut ca t nhin v x hi phn nh nhng mi lin h ph bin v s tc ng ln nhua ca cc s vt, hin tng trong th gii. Phn tch quan im mcxt v t do v tt yu, Lnin vit : Chng no chng ta cha bit c mt quy lut ca gii t nhin th quy lut , trong khi tn ti v tc ng c lp v ngoi nhn thc ca ta, bin ta thnh nhng n l ca tnh tt yu m qung, Khi chng ta bit c quy lut , quy lut tc ng (nh Mc nhc li hng ngn ln) khng l thuc vo ch ca chng ta v vo thc ca chng ta th chng ta tr thnh ngi ch ca gii t nhin. Vic lm ch gii t nhin biu hin ra trong thc tin ca con ngi, l kt qu ca s phn nh chn thc khch quan ca nhng hin tng v qu trnh t nhin vo trong u c con ngi, l bng chng ch ra rng phn nh (trong nhng gii hn m thc tin ch ra cho chng ta) l mt chn l khch quan, tuyt i, vnh cu45. Phng n Nga ca ch ngha kinh nghim ph phn khp6ng ch gii thch mt cch sai lm vn t do v tt yu, m cn xuyn tc quan m ca ch ngha duy vt lch s v quan h gia tn ti x hi v thc x hi. Lnin gi ch ngha duy vt lch s t phong ca Bogdanov l ch ngha duy vt lch s gi hiu, tm thng. Khng nh quan nim duy vt v mi quan h gia tn ti v thc x hi, Lnin vit : Ch ngha duy vt lch s tha nhn rng tn ti x hi khng ph thuc vo thc x hi ca loi ngi thc ch l phn nh ca tn ti, nhiu lm th cng ch l mt phn nh gn ng (n khp, chnh xc mt cch l tng) 46. Khng nh s khc nhau gia quy lut t nhin v quy lut x hi, Lnin ph phn nhng ngi Makh Nga my mc a cc quy lut sinh hc vo x hi. Thuyt duy nng x hi ca Bogdanov, thuyt
V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr. 151 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.228 229 46 V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.404
44 45

132

sinh hc x hi ca Langh l hon ton thiu c s v phn nhn vn. Lnin ch trch nhng ngi Makh xuyn tc l lun u tranh giai cp ca Mc , bin hc thuyt cch mng v khoa hc thnh l lun v u tranh sinh tn theo quy lut sinh hc. Nhn Lnin mt ln na nhn mnh tnh ng phi trong trit hc, mi lin h ca n vi tnh giai cp, vi vn li ch ca cc lc lng x hi, c th hin trong h t tng. Tnh ng ca trit hc mcxt th hin cuc u tranh chng li cc quan im lc hu, phn khoa hc. Lnin vit : Thin ti ca Mc v ngghen chnh l ch, trong mt thi k rt di gn mt na th k - hai ng pht trin ch ngha duy vt, y mt khuynh hng c bn ca trit hc tin ln pha trc, khng quanh qun ch ch lp li nhng vn nhn thc lun c gii quyt, m trit p dng cng ch ngha duy vt y v ch v cch p dng ch ngha duy vt y vo lnh vc khoa hc x hi nh th no, thng tay qut sch nh qut rc nhng li by b, rc ri, hunh hoang v kiu cng, v v s nhng mu toan mun pht hin ra mt ng li miv.v..47. Tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn, mc d c son tho t 100 nm trc, vn xng ng l mt trong nhng tc phm ln ca ch ngha Mc Lnin, tip tc li nhng gi tr v nhng bi hc qu bu cho cc nh mcxt trong thi i ngy nay. c) S pht trin php bin chng duy vt trong Bt k trit hcv mt s tc phm khc thi k din ra chin tranh th gii ln th nht Chin tranh th gii ln th nht c khi ng t s kin ngy 28 thng 6 nm 1914 hong thi t nc o b nhng ngi yu nc Xcbi m st. Cc th lc svanh, quc mi nhn c hi ny pht ng v m rng nhng cuc chin tranh vi chiu bi bo v t do v li ch dn tc. Trc khi chin tranh th gii ln th nht n ra, cc ng dn ch - x hi trong Quc t II ra tuyn b v kh nng li dng chin tranh quc pht ng qun chng lm cch mng. Tuy nhin khi chin tranh n ra, cng khai ng v pha chnh ph nc mnh, ging cao ngn c bo v t quc li cun qun chng nhn dn vo cuc tn st m mu. Trong ni b phong tro cng nhn Nga cuc tranh lun v l lun din ra gay gt. Lc c hai khuynh hng ni ln khuynh hng t khuynh v khuynh hng hu khuynh. Mt khuynh hng nhn mnh bo lc v iu kin, thc cht l khng b cch mng; khuynh hng th hai ch trng gii php n ho, thc cht l tho hip chnh tr. Nhm vch ra thc cht ca ch ngha quc v chin tranh do ch ngha quc gy ra, t xc nh ng n phng hng u tranh cch
47

V.I.Lnin: ton tp, t.18, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.416 133

mng cho cc lc lng tin b ti cc nc chnh quc ln cc dn tc thuc a, Lnin trongvng su thng, t thng Ging n thng Su nm 1916 vit tc phm Ch ngha quc giai on tt cng ca ch ngha t bn. Tc phm Ch ngha quc giai on tt cng ca ch ngha t bn ngoi Li ta c 10 mc, bt du t vic vch ra cc c trng c bn ca ch ngha quc, n vic ch ra v tr lch s ca n trong qu trnh pht trin ca ch ngha t bn. Phng php bin chng i t tru tng n c th c Lnin vn dng vo vic xem xt ch ngha quc trong trnh t lgc ca n. Phn tch ch ngha quc nh ci ton th thng nht Lnin xc nh quan h ph bin nht, cn nguyn khi u, hay t bo ca n, t m tm hiu cc quan h, cc mt cn li ca ch ngha quc. c quyn chnh l ci t bo y. c quyn hin din hu khp cc quan h ca ch ngha quc, xuyn sut tt c cc thi k ca n. Lnin vit : Ch ngha quc l s pht trin v s k tc trc tip ca nhng c tnh c bn ca ch ngha t bn ni chung. Nhng ch ngha t bn ch tr thnh ch ngha quc t bn ch ngha, khi n t ti mt trnh pht trin nht nh, rt cao, khi mt s nhng c tnh c bn ca ch ngha t bn bt u bin thnh iu tri ngc vi nhng c tnh , khi nhng c im ca mt thi k qu t ch ngha t bn sang mt ch kinh t - x hi cao hn, hnh thnh v bc l ra hon ton. V mt kinh t, im c bn trong qu trnh ny l s c quyn t bn ch ngha thay th cho s cnh tranh t do t bn ch ngha48. Tin quan trng ca c quyn l tp trung ho sn xut; cnh n a n c quyn nh mt tt yu khch quan. Cc ngn hng v t bn ti chnh c sinh ra bi c quyn, xut pht t c quyn. Di tc c ca c quyn ho cc ngn hng lin kt, hp nht vi nhau thnh nhng trt cc ngn hng. n lt mnh t bn ti chnh li dn n mt du hiu khc ca ch ngha quc xut khu t bn. Cc t chc c quyn thu c ngun li ln nh xut khu t bn sang cc nc lc hu, cc thuc a v na thuc a. T bn ti chnh t khi hnh thnh v khuch trng thanh th ba li ca mnh ln u tt c cc nc trn th gii49. Qu trnh xut khu t bn, ci qu trnh chng minh s giu c ca cc nc mi tri dy v nhng th lc i trc y, gp phn hnh nn bc tranh a sc mu ca th gii b thuc a ho, gn vi s phn chia th gii gia cc lin minh c quyn t bn. S phn chia th gii gia cc cng ty t bn c quyn xanhica, ccten, trt tt yu ho vo s phn
48 49

V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.488. V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.461 134

chia th gii gia cc cng quc quc. Nh nc quc thc hin ch ca cc cng ty t bn c quyn, lng on. Kt hp mt cch kho lo, nhun nhuyn tnh lgc v tnh lch s trong vic xem xt qu trnh pht trin ca ch ngha t bn ln nc thang cao nht ca n l ch ngha quc, Lnin tng hp, x l thnh cng cc cht liu lch s sng ng, ng thi vch ra ci chi phi ton b qu trnh, nh cc lp lun lun m bo s cht ch v c c s khoa hc thc tin. S pht trin ch ngha t bn thnh ch ngha quc c Lnin trnh by da trn chnh nhng cht liu lch s r rng : nhng kt qu ch yu trong lch s cc t chc c quyn l nh sau: 1) Nhng nm 1860 v 1870 t do cnh tranh pht trin n tt im. Cc t chc c quyn ch l nhng mm mng cha r rt lm. 2) Sau cuc khng hong nm 1873, l giai on pht trin rng ri ca nhng ccten, nhng nhng ccten vn cn l ngoi l. Chng vn cn cha c vng chc. Chng vn cn l mt hin tng nht thi. 3) Thi k phn vinh cui th k XIX v cuc khng hong ca nhng nm 1900 1903: ccten tr thnh mt trong nhng c s ca ton b i sng kinh t. Ch ngha t bn bin thnh ch ngha quc50. Nh vy tin on ca Mc v tp trung sn xut v c quyn thay cho cnh tranh t do trong b T bn l c c s. Lnin a ra nh ngha tng qut v ch ngha quc : Ch ngha quc l ch ngha t bn t n mt giai on pht trin, trong s thng tr ca cc t chc c quyn v ca t bn ti chnh c xc lp, vic xut khu t bn c mt ngha ni bt; s phn chia th gii bt u c tin hnh gia cc trt quc t v s phn chia ton b t ai trn th gii gia nhng nc t bn ln nht, kt thc51. Tm hiu ch ngha quc nh giai on pht trin cao nht ca ch ngha t bn, Lnin vch ra hng lot mu thun ca n v vn gii quyt nhng mu thun y. cp n mu thun gia sn xut v tiu dng, Lnin cho rng nu ch ngha t bn c th nng cao cuc sng ca i b phn dn c, th khi y ch ngha t bn hn s khng cn l ch ngha tbn., bi lgc n gin l: mc sng i kh ca qun chng l iu kin cn bn, tt yu v tin ca phng thc sn xut t bn ch ngha. Mu thun ni b ca ch ngha quc l mu thun gia thc dn c v thc dn mi, gia cc cng quc quc mi ni ln v cc cng quc gi. Tnh cht pht trin khng ng u v kinh t v chnh tr lm ny sinh nhng xung t trong ni b ch ngha quc. Chin tranh th gii ln th nht l minh chng cho cuc xung t m mu gia cc cng
50

51

, V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.404 V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.490.

135

quc quc nhm xc lp trt t mi, v li bn th gii. Mu thun bn trong ca ch ngha quc c Lnin phn tch nhng kha cnh khc nhau. Trc ht s pht trin nhanh chng ca lc lng sn xut, s y mnh qu trnh tp trung ho sn xut dn n mu thun vi mt s mt ca quan h sn xut thi k ch ngha t bn trc c quyn. S pht trin ca c quyn dn n vic ch ngha t bn c quyn chuyn thnh ch ngha t bn c quyn nh nc. Quan h gia c quyn v cnh tranh l mt trong nhng c tnh su sc nht ca ch ngha quc. Vn l ch c quyn sinh ra t cnh tranh t do, khng loi tr n, m tn ti trn n v bn cnh n, cng to nn hng lot mu thun. Trong khi chim lnh th trng, th s c quyn cng nh thng vo sn xut khng c quyn v p ch cnh tranh t do. S cnh tranh gi y din ra khng ch gia nhnh c quyn v nhnh khng c quyn, m trc ht ch yu l gia cc t chc c quyn vi nhau, v t chc no cng i chim lnh v tr thng tr v chi phi cc thnh phn kinh t khc. Song xt n cng c quyn hay khng c quyn u c xc lp trn c s ch chim hu t nhn i vi t liu sn xut. Mu thun gia cnh tranh t do v c quyn c gii quyt khng trong khun kh ch ngha t bn c quyn, m bng cuc cch mng th tiu c s x hi sn sinh ra n, l cch mng x hi ch ngha. Nh vy, mu thun gia qu trnh x hi ho nn sn xut v s chim hu t nhn i vi t liu sn xut n giai on ch ngha quc tr nn ngy cng gay gt. Lnin vit : Trong giai on quc ch ngha, ch ngha t bn tin st ti ch x hi ho sn xut mt cch ton din nhtSn xut tr nn c tnh cht x hi, nhng chim hu vn mang tnh cht t nhn. Cc t liu sn xut x hi vn l s hu t nhn ca mt s t ngi52. Cn c vo nhng c im ca ch ngha quc, Lnin xem n nh giai on qu dn n ch ngha x hi. Ch ngha quc l ch ngha t bn qu , hay ni cho ng hn, ch ngha t bn ang hp hi53. Mt mu thun c bn na trong thi i quc ch ngha, c Lnin ch c bit, l mu thun gia ch ngha quc v cc dn tc b p bc. Mu thun ny ch c gii quyt bi chnh cc dn tc trong cuc u tranh v quyn t quyt v quyn c lp chnh ang ca mnh. Lnin cp n vn ny trong nhiu bi vit khc vo thi k chin tranh th gii ln th nht, tr thnh nhng thng ip gii phng i vi cc dn tc b p bc, trong c dn tc Vit Nam. Nu Ch ngha quc giai on tt cng ca ch ngha t bn tp trung gii quyt nhng vn l lun v thc tin thit yu, cp bch, ng thi qua hnh thnh bc u quan im bin chng v pht trin x hi
52 53

V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.409. V.I.Lnin: ton tp, t.27, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.538 136

trong iu kin ch ngha quc, th Bt k trit hc li l s o su v mt l lun t qu trnh c kt nhng thnh qu lu di ca t duy trit hc nhn loi, t pht trin v h thng ho nhng lun im ca trit hc mcxt, nht l php bin chng duy vt, lm kim ch nam nh hng hot ng thc tin. Bt k trit hc (Nhng ghi chp v trit hc) tp hp nhng ghi chp, nhng bn tm lc v nh gi ca Lnin trong nhng nm 1915 1916v nhng cng trnh trit hc trong lch s. y mi nhn xt, ghi ch, nh gi ni dung t tng ca qu kh u l iu kin hnh thnh cch tip cn mi, th hin s thng nht tnh cch mng v tnh khoa hc ca ch ngha Mc. Vn ni bt trong Bt k trit hc l phn tch ni dung, thc cht cuc tranh lun gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, s i lp php bin chng v php siu hnh trong lch s trit hc. Lnin xem xt trit hc Hy Lp c i t nhiu gc khc nhau. ng xem ch ngha duy vt v php bin chng cht phc, s khai trong trit hc Hy Lp c i l thnh qu u tin, vng khu y ngha ca s pht trin tri thc trit hc. ng ghi chp li hoc tm tt nhng ni dung ca ch ngha duy vt v php bin chng Hy Lp t cc cng trnh nghin cu ca Hghen, Phoibc v nhng tc gi khc, ng thi by t thi ca mnh i vi nhng nh gi ca h v thc cht ca trit hc thuc tng trng phi nht nh. Lnin nh gi cao nhng cuc tranh lun gia Hraclt v trng phi l, khng nh rng cuc tranh lun gip ta hiu thm khng ch thc trng ca trit hc c i, m c ng gp ca n vo s pht trin trit hc. xc nh thc cht bin chng di hnh thc ph nh ca trng phi l, Lnin a cch hiu hin i v php bin chng: php bin chng l nghin cu s i lp ca vt t n (an sich), ca bn cht, ca c cht, ca thc th, - t hin tng tn ti v mt ci khc php bin chng l s nghin cu mu thun ngay trong bn cht ca cc i tng54. Nhng nghch l do Dnng nu ra khng ch l nhng mnh thun tu lgc, m l lgc ca t duy, l cch th hin quan im v vn ng, pht trin. i vi nh bin chng, theo Lnin, vn khng phi l s vn ng c tn ti khng, m l th hin n nh th no trong lgc ca nhng khi nim55, v vn ng l mt mu thun, l mt s thng nht ca cc mu thun 56.
54 55 56

V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.267-268. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.271 V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.273

137

Cng nh trong Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phnLnin nh gi cao nguyn t lun duy vt, t Lxp, mcrt n piquya, xem n l in hnh cho t tng duy vt trong trit hc c i. ng t thi ph phn i vi Hghen, khi nh duy tm ny xuyn tc t tng duy vt v khai sng ca piquya. Lnin ma mai : ch ngha duy vt (th lm cho Hghen s v ku ln: y, ng ng vo ti) versus nguyn t lun57. Cc nh duy vt khc, t Talt n Anaxago, mpec cng u c nhc n vi nhng nh gi xc ng. Tm hiu trit hc Xcrt, ngi to nn bc ngot trong trit hc Hy Lp c i, Lnin trch nhn nh ca Hghen xem Xcrt l nhn vt lch s ton th gii. nh gi ch ngha duy tm nh mt phn ca lch s t tng nhn loi, ni din ra qu trnh phn bin ln nhau gia cc hc thuyt i lp, lm nn ng lc ca pht trin tri thc trit hc, Lnin vit nhng dng mang tnh nh hng i vi cc nh trit hc mcxt nh sau : Ch ngha duy tm thng minh gn vi ch ngha duy vt thng minh hn ch ngha duy vt ngu xun, Hghen kch mi th ch ngha duy vt, tr ch ngha duy vt bin chng, Ch ngha duy tm khch quan (v hn na ch ngha duy tm tuyt i) tin gn bng cch tri qua nhiu quanh co (v ln nho), st ti ch ngha duy vt v thm ch mt phn bin thnh ch ngha duy vt58. Phi bin thuyt, Platn v ch ngha Platn mi, Arixtt, phi khc k, phi hoi nghi, theo Lnin, d thuc v qu kh, song nhiu vn vn gy nn s nh gi khc nhau, tu thuc vo th gii quan v phng php lun ca ngi nh gi. Chng hn, nh gi ca Hghen v Arixtt i vi Platn, piquya, nh gi ca Phoibc i vi Hghen, nh gi ca Hghen i vi Cant, ch ngha kinh vin Trung c i vi ArixttLnin vch ra ngha ca s ph phn ca Arixtt i vi hc thuyt nim ca Platn : Khi mt nh duy tm ph phn nhng c s ca ch ngha duy tm ca mt nh duy tm khc, th bao gi cng c li cho ch ngha duy vt. i chiu Arixtt versus Platn etc. Hghen versus Cant etc59 Tm tt Siu hnh hc ca Arixtt, Lnin ph phn ch ngha kinh vin v ch ngha thy tu tip thu t Arixtt nhng ci cht, ch khng phi nhng ci sng ng, nhng ci phc v cho nhu cu pht trin tri thc trit hc. Lnin nhn ch ra ngun gc nhn thc lun ca ch ngha duy tm : S phn i ca nhn thc ca con ngi v tnh kh nng ca ch ngha duy tm (= ca tn gio) c trong ci tru tng u
57 58 59

V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.282, 289. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.293,295,296. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.293,295,296.

138

tin, ti s60. mt ch khc ng vit : theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, th ch ngha duy tm trit hc l mt s pht trin (mt s thi phng, bm to) phin din, thi qu, uberschwengliches (Dietzden) (v hn, khuch i) ca mt trong nhng c trng , ca mt trong nhng mt, ca mt trong nhng kha cnh ca nhn thc, thnh mt ci tuyt i, tch ri khi vt cht, khi gii t nhin, thn thnh hoTnh ng thng v tnh phin din, s cht cng v cng nhc, ch ngha ch quan v s m qung ch quan, voil nhng ngun gc v nhn thc lun ca ch ngha duy tm61. Trong Bt k trit hc Lnin cng dnh s quan tm ng k n trit hc Phc hng v th k XVII XVIII. Thng qua vic ghi chp, tm lc lch s t tng trit hc, Hghen nh gi v tr ca trit hc c in c trong s pht trin chung ca trit hc. ng xem s ph phn ca Hghen i vi quan im vt t n v hin tng ca Kant, cng nh hc thuyt v vn ng ca nim l mt ng gp thc s vo php bin chng. Ph phn Kant, Hghen vch ra mi quan h bin chng gia bn cht v hin tng, con ng nhn thc bin vt t n thnh vt cho ta. T cch tip cn ny Hghen i n quan nim v nhn thc chn l nh mt qu trnh. Vic xc lp bin chng ca qu trnh nhn thc l mt trong nhng thnh tu ca php bin chng duy tm Hghen. Trn thc t c Cant v Hghen u c nhng ng gp ng k vo php bin chng, v c hai u mt phi nhng hn ch th gii quan. Cant khc phc khim khuyt ca trit hoc th k trc s i lp kinh nghim duy l, bc u vch ra bin chng ca qu trnh nhn thc t trc quan sinh ng n t duy tru tng, cn Hghen th xc lp cch hiu mi, khoa hc v php bin chng, hnh thnh b khung ca php bin chng nh hc thuyt v mi lin h ph bin v s pht trin. Song c hai u l nhng nh trit hc duy tm. Lnin vit : T trc quan sinh ng n t duy tru tng, v t t duy tru tng n thc tin, - l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, ca s nhn thc thc ti khch quan. Cant h thp tri thc dn sch ng cho lng tin; Hghen cao tri thc, qu quyt rng tri thc tc l tri thc v Thng 62. Ngay sau Lnin a mt nhn nh chin u : Ngi duy vt cao tri thc v vt cht, gii t nhin, tng Thng v nhng bn trit hc tin bo v Thng vo h rc63 .
60

V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.394. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.394. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.179 V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.179 139

61

62

63

Du vy Lnin vn dnh cho php bin chng Hghen nhng nh gi xc ng, chng t v tr ca Hghen trong lch s php bin chng, vai tr ca n i vi s ra i php bin chng duy vt. Lnin vit : Hghen on c mt cch ti tnh bin chng ca s vt (ca nhng hin tng, ca th gii, ca gii t nhin) trong bin chng ca khi nim64. Trong Bt k trit hc c bn tm tt ca Lnin v tc phm ca Phoibc Nhng bi ging v bn cht tn gio. Lnin phn tch nhng mt tch cc v hn ch ca ch ngha duy vt nhn bn Phoibc. Mt tch cc th hin s ph phn ch ngha duy tm t bin Hghen, khi phc v pht trin t tng duy vt, trong mt s ni dung th hin tnh cht duy vt chin u, gp phn lm nn tin l lun ca trit hc Mc. Mt hn ch l ch trong khi ph phn ch ngha duy tm Hghen, Phoibc khng nhn thc y ht nhn hp l ca php bin chng Hghen, do s ph phn ca ng t ra khng su sc. Ch ngha duy vt nhn bn, tm li, sng r, nhng khng su sc65. Gi tr ln ca Bt k trit hc th hin s phn tch cc yu t ca php bin chng. Ton b16 yu t ca php bin chng c Lnin trnh by trong 2 trang vit, nhng hm cha ni dung c ng v su sc ca php bin chng duy vt. Cc yu t l: 1) tnh khch quan ca s xem xt cc s vt; 2) tng ho nhng quan h mun v ca vt s vt y vi nhng s vt khc; 3) xem xt s vt trong vn ng, pht trin khng ngng; 4) nhng khuynh hng (v # nhng mt) mu thun bn trong ca s vt l ngun gc ca vn ng; 5) s thng nht ca cc mt i lp l c trng c bn ca php bin chng. C th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng s gii thch v mt s pht trin thm66; 6) s u tranh respective (cng nh) s trin khai (thm nhp ln nhau) ca cc mt i lp, ca nhng khuynh hng mu thun; 7) s kt hp gia phn tch v tng hp; 8) tnh ph bin ca nhng mi quan h gia s vt ny vi s vt khc; 9) s chuyn ho ca cc mt i lp; 10) qu trnh v hn ca vic tm ra nhng mt mi, nhng quan h mi (kt qu tt yu ca cc mi lin h ph bin, sinh ng, a dng v phc tp ca cc s vt, hin tng); 11) qu trnh o su khng
V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.209. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.54. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.240.

64

65

66

140

ngng nhn thc s vt, i n nhn thc bn cht ca n (t hin tng n bn cht, t bn cht t su sc n bn cht su sc hn); 12) nhn thc s ph thuc nhn qu ca cc mi lin h; 13) s lp li ca mt s c trng, c tnh ca giai on thp giai on cao; 14) s quay tr li dng nh vi ci c (ph nh ca ph nh); 15) u tranh ca ni dung vi hnh thc v ngc li (vt b hnh thc, ci to ni dung); 16) chuyn ho lng thnh cht v vice versa67. Vch ra s i lp gia bin chng v siu hnh trong quan im v pht trin, Lnin ng thi nhn mnh tnh thng nht php bin chng l lun nhn thc lgc hc. Theo Lnin, torng lch s trit hc c hai quan im khc nhau v pht trin: hoc pht trin c xem nh s tng ln n gin v lng, s lp li (quan im 1), hoc nh s thng nht ca cc mt i lp (quan im 2). Lnin vit : Vi quan nim th nht v s vn ng, s t vn ng, ng lc ca n, ngun gc ca n, ng c ca n nm trong bng ti (hay l ngi ta em ngun gc y t ra bn ngoi Thng , ch th Vi quan nim th hai, s lu ch yu li hng chnh vo s nhn thc ngun gc ca t vn ng. Quan nim th nht l cht cng, ngho nn, kh khan. Quan nim th hai l sinh ng. Ch c quan nim th hai mi cho ta cha kho ca s t vn ng ca tt thy mi ci ang tn ti, ch c n mi cho ta cha kho ca nhng bc nhy vt, ca s gin on ca tnh tim tin, ca s chuyn ho thnh mt i lp, ca s tiu dit ci c v s ny sinh ra ci mi68. Nh vy bn cht ca quan im bin chng l quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp. l quy lut ph bin, ton din, phn nh bn cht ca pht trin, nguyn nhn thay i ca mi s vt, hin tng, h thng t pht trin. T tng ca Lnin v s thng nht php bin chng, l lun nhn thc v lgc hc em n kh nng nh hng nghin cu, phn tch mt cahc1 khoa hc v thc tin v tri thc, gp phn khc phc cch hiu hi ht v php bin chng. Trong thc tin, tnh tch cc ca ch th nhn thc l iu kin cn thit ca s pht trin tri thc x hi, do vy cc kha cnh ch quan lun lun hin din cc hnh thc khc nhau c cp phn nh cm tnh ln cp l lun. Nhn thc khng ch mang tnh ch quan. Lnin vit : Cc khi nim lgc u l ch quan, chng no chng cn l tru tng [] Nhng khi nim ca con ngi l ch quan trong tnh tru tng ca chng, trong s tch ri ca chng, nhng l khch quan trong chnh th, trong qu trnh, trong kt cuc, trong khuynh hng trong
67

V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.239-240. V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.379 141

68

ngun gc69. Song, cng lao lch s to ln trong vic xc lp tnh thng nht ny l Hghen. Lnin nh gi cao vai tr ca Hghen trong vic xy dng khoa hc lgc vi tnh cch l khoa hc th hin nng lc t duy l lun ca con ngi, ng thi trong lgc hc ca mnh, di hnh thc nhng tnh quy nh v quy lut ca t duy, Hghen phn tch mt cahc1 thin ti cc nguyn l c bn ca php bin chng. Vi Bt k trit hc Lnin lm giu thm ni dung c bn ca trit hc Mc, c bit l php bin chng duy vt. Tc phm c ngha th gii quan v phng php lun su sc i vi cc nh mcxt trong iu kin hin nay, khi nhng vn ny sinh t thc tin i hi c l gii bng quan im pht trin, bng cch hiu v pht trin mt cch khoa hc, bin chng. d)S pht trin ch ngha duy vt lch s m trc Cch mng thng Mi Trong qu trnh u tranh chng ch ngha c hi, ci lng v nhm mesvch Lnin v nhng ngi bnsvch thc hin nhng chin lc v sch lc chun b cho cuc cch mng v sn. i vi Lnin ton b vn l lun tp trung vo vic lm su sc thm cc vn ca ch ngha duy vt lch s, trong c u tranh giai cp, cch mng x hi, xc lp nh nc chuyn chnh v sn. Trong nhiu bi vit ca Lnin vo thi k din ra chin tranh th gii ln th I tnh th cch mng v kh nng ot chnh quyn ca giai cp v sn c xem xt trn c s tm hiu hiu kinh nghim lch s ca Cng x Paris v cch mng 1905 1907. Cch mng x hi din ra bng nhiu phng thc khc nhau, trong c u tranh bng bo lc v u tranh ho bnh chuyn ho quyn lc vo tay cch mng m khng mu. bnh din ton cu do tnh cht khng ng u trong s pht trin ca ch ngha t bn nn cch mng khng th din ra cng lc v mang tnh dy chuyn trong mt thi gian nht nh c. Cch mng c th din ra v thng li, theo Lnin, khu yu nht ca ch ngha quc; chnh ti y nh nc chuyn chnh v sn, nh nc dn ch kiu mi tin hnh ci t su rng cc lnh vc ca i sng x hi, lm nn thnh tr ca cch mng th gii. V phn mnh, cc lc lng tin b st cnh bn nhau bo v thnh qu ca nh nc chuyn chnh v sn u tin trong lch s loi ngi. Ch ngha quc l m trc ca cch mng v sn. V kh nng cch mng, Lnin phn tch mi quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan dn n tnh th cch mng, trong nhn mnh vic tch lu lc lng t n chn mui, tnh cht khng th iu ho ca mu thun x hi, s bt
69

V.I.Lnin: ton tp, t.29, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.223-224 142

mn ca qun chng ln cc im, v s bt lc ca b my quyn lc t sn. Song do ch lm cch mng l mt ngh thut, l thc hin php bin chng trong hot ng ci to x hi, nn cch mng i n thng li cn bit nm bt thi c. Lnin ph phn Plekhanov v a m hnh Ty u vo nc Nga mt cch my mc, m khng tnh n iu kin c th ca ch ngha quc, cng nh ca nc Nga. Plekhanov cho rng nc Nga cha iu kin thc hin cch mng x hi ch ngha, rng cch mng n ra chng qua l s th nghim trn con ngi mt d n liu lnh v khng tng. Bc b quan im hu khuynh , Lnin nhn mnh, nhn thc v thc tin i hi nhng nh mcxt ly thc tin l c s hoch nh ng li chin lc ph hp vi nhng i hi ca n, thay v bm st vo thc tin qua, bin ci qua thnh ni m nh i vi hot ng hin ti. Thi gian ny Lnin hng s ch ca mnh vo din bin ca chin tranh quc v kh nng tin hnh cch mng v sn, kh nng cc dn tc b p bc nm bt thi c lch s t chc lc lng, tin hnh cuc u tranh ginh c lp. Trong cc tc phm v bi vit thi k 1908 1917 Nh nc v cch mng l tc phm tiu biu, th hin s chun b v mt l lun cho nhng bin i mang tnh bc ngot sp din ra. Tc phm Nh nc v cch mng c Lnin hon thnh vo m trc ca cch mng thng Mi, khi ang hot ng b mt, lnh o ng bnsvch chun b cho khi ngha ginh chnh quyn theo sch lc bin chintranh quc thnh ni chin cch mng. Tc phm c chia lm 6 chng. Chng 1 lm r thm quan im mcxt v ngun gc v bn cht nh nc, chng 2 phn tch s mnh lch s ca giai cp trong u tranh ginh chnh quyn. Trong Chng 3 Lnin phn tch mt s bi hc lch s t kinh nghim cc cuc cch mng, kh nng tp hp qun chng bng cc phng thc u tranh chnh tr cng khai, cp n cc hnh thc chuyn chnh v sn v xy dng nh nc kiu mi.Trong Chng 3, t vic tm hiu tc phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc ca Ph. ngghen, Lnin phn tch cc mi quan h a din a chiu trong nh nc, phc tho cc nhim v thc tin ca x hi mi. Chng V cha ng mt trong nhng ni dung c bn ca Nh nc v cch mng, l cc giai on ca hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha, vai tr ca chuyn chnh v sn, c im ca thi k qu tin ln ch ngha x hi, iu kin kinh t ca tiu vong nhn nc. Chng VI tp trung ph phn quan im sai lm v phng php lun ca ch ngha c hi, s ln ln php bin chng vi thuyt chit trung v ngu bin. Lnin vch ra cc sai lm chnh tr ca Plekhanov, Causky v mt s phn t c hi, cc oan khc.
143

Ni dung trc tin ca Nh nc v cch mng l ngun gc v bn cht ca nh nc. Quan im ca ngghen trong Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc l nh nc ra i nh kt qu tt yu ca s pht trin x hi n mt nc thang nht nh, ng thi l kt qu ca nhng mu thun khng th iu ho c. K tha cch tip cn Lnin vit : Nh nc l sn phm v biu hin ca nhng mu thun giai cp khng th iu ho c. Bt c u , h lc no v chng no m, v mt khch quan, nhng mu thun giai cp khng th iu ho c, th nh nc xut hin. V ngc li, s tn ti ca nh nc chng t rng nhng mu thun giai cp l khng th iu ho c70. Nhn mnh bn cht giai cp ca nh nc, Lnin phn tch nhng vn lin quan n qu trnh thit lp nh nc chuyn chnh v sn. Chnh quyn, theo Lnin, l vn c bn ca mi cuc cch mng. T lun im c bn Lnin i n phn tch cc phng thc tin hnh cch mng v kh nng t chc quyn lc ca giai cp v sn. Th nht, cc cuc cch mng x hi din ra khng nh nhau cc nc khc nhau. Chng ph thuc vo hon cnh lch s c th, ng lc, mc ch v nhim v ca cch mng tng lc, tng ni. Cch mng dn tc khc vi cch mng giai cp, cch mng t sn khc vi cch mng x hi ch ngha. Cch mng t sn c chun b sn v kinh t, ngha l (thng qua v d v cch mng t sn Anh, Php) phng thc sn xut t bn ch ngha ny sinh, pht trin trong lng ch phong kin v ph v n t c s h tng. Cch mng x hi khng din ra nh th. Sau khi p tan b my nh nc phn ng, n phi thc hin ci to quan h x hi, m quan h sn xut l ch yu. m bo thng li ca cch mng, gia cp v sn cn xc lp lin minh vi lc lng tin b khc, hng n cng mc ch l xy dng mt x hi khng cn tnh trng ngi bc lt ngi. Th hai, xc lp chuyn chnh v sn sau khi ginh chnh quyn, hnh thnh nn dn ch mi ca a s, thay cho dn ch t sn, tc dn ch dnh cho thiu s lc lng thng tr. Lnin vit : Ch cng ho dn ch l con ng ngn nht a n chuyn chnh v sn 71. Lnin cp n bin chng ca qu trnh thc hin dn ch, th hin s ng chung trong ton b, s th nghim qua cc bc, cc hnh thc phong ph ca n, tc ng n ci to kinh t v chu nh hng t chnh s pht trin kinh t, s thc hin quyn bnh ng trong quan h gia ngi vi ngi, Bnh ng x hi l bc u tin v chnh tr xo b giai cp. Lnin vit : Dn ch ngha l bnh ng. R rng l cuc u tranh ca giai cp v sn ginh quyn bnh ng v thc hin khu hiu bnh ng c mt ngha rt ln, min l phi hiu bnh ng cho ng, hiu theo
70 71

V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.9 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.87 144

ngha xo b giai cp 72. Thc hin dn ch l, mt mt, hnh thnh mt b my quyn lc ca giai cp v sn lin kt vi cc lc lng cch mng khc ph tan, p vn mt cch khng khoan nhng b my nh nc t sn, nhng iu xu xa ca ch c, x hi tin ln xa hn na 73 , theo ngha no l thc hin s cng bc c t chc; mt khc, tha nhn quyn bnh ng gia cc cng dn, c quyn ngang nhau trong vic xc nh c cu nh nc v qun l nh nc. l qu trnh lng bin thnh cht, qu trnh vt qua dn ch t sn hng n ci to theo ch ngha x hi74. Chuyn chnh v sn l s i lp v cht u tin vi dn ch t sn trong thi k qu ln ch ngha cng sn. Dn ch t sn, theo Lnin, l dn ch dnh cho s t, ct xn, khn kh, gi di. ngc li, ln u tin chuyn chnh v sn, tc l thi k qu tin ti ch ngha cng sn, s aem li mt ch dn ch cho nhn dn, cho s ng, i i vi s trn p tt yu i vi s t, i vi bn bc lt 75. Th ba, k tha nhng yu t tch cc ca lch s trong qu trnh xy dng nn dn ch mi. Dn ch nh mt hnh thc nh nc c lch s lu di. C nhiu cch thc hng n dn ch - u tranh bo lc hay bin php ho bnh, u tranh ngh trng, cng nh c nhiu biu hin ca dn ch c k tha qua nhiu thi i. Vic p tan b my nh nc c khng c ngha l p tan tt c cc b phn ca n, m phi bit s dng mt cch khn kho, uyn chuyn nhng khu, nhng mt, nhng yu t cn pht huy tc dng, hng chng n vic lm li cho ch chnh tr mi. Mt trong nhng vn trng tm ca Nh nc v cch mng l s pht trin, c th ho quan im ca ch ngha Mc v qu ln ch ngha cng sn v d bo nh nc tiu vong. Lnin phn tch hai giai on ca hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha. Trong giai on u, hay giai on thp ca ch ngha cng sn, t liu sn xut khng cn l ca ring ca c nhn na, m thuc v ton th x hi, nguyn tc cng bng v bnh ng dnh cho tt c cha th thc hin trn vn, nhng tnh trng ngi bc lt ngi th khng cn na, php quyn t sn vn cha b xo b hon ton. Lnin vit : Trong giai on u, trong nc thang th nht, ch ngha cng sn cha th hon ton trng thnh v mt kinh t, cha th hon ton thot khi nhng tp tc hay nhng tn tch ca ch
72

V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.122 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.125 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.123 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.110

73

74

75

145

ngha t bn [] gii hn cht hp ca php quyn t sn vn c duy tr []. Vy l trong mt thi gian nht nh, di ch cng sn, khng nhng vn cn php quyn t sn, m vn cn c nh nc kiu t sn nhng khng c giai cp t sn76. Giai on th hai, hay giai on cao ca x hi cng sn ch ngha, c nhng du hiu sau: 1) ch s hu ton dn duy nht i vi t liu sn xut; 2) trnh pht trin rt cao ca lc lng sn xut; 3) k thut mi v cht, c xy dng trn c s mt nn khoa hc hin i; 4) t chc lao ng hon thin hn, gn lin vi nng lc t qun ca cc thnh vin x hi; 5) s pht trin ton din v hi ho ca c nhn, hin din bnh ng v cng bng thc t; 6) phn phi sn phm theo nhu cu. Lnin t thi ph phn i vi nhng nh t tng phng Ty, khi h xem phc tho nh th v x hi l thun tu o tng 77. cp n c s kinh t lm cho nh nc tiu vong, Lnin vit : C s kinh t lm cho nh nc tiu vong hon ton l ch ngha cng sn t ti mt trnh pht trin cao khin mi s i lp gia lao ng tir1 c v lao ng chn tay khng cn na, v do , cng khng cn mt trong nhng ngun gc ch yu ca s bt bnh ng x hi hin nay78. Tip theo : Nh nc s c th tiu vong hon ton khi x hi thc hin c nguyn tc lm ht nng lc, hng theo nhu cu, ngha l khi ngi ta rt quen tn trng nhng quy tc c bn ca i sng chung trong x hi, v nng xut lao ng ca ngi ta ln cao n mc ngi ta s t nguyn lm ht nng lc79. V chnh tr, ch dn ch cng hon b bao nhiu th n cng gn n lc tr thnh tha by nhiu. Nh nc, do cng nhn v trang cu thnh v khng cn l nh nc theo ng ngha ca n na, - nh nc m cng dn ch bao nhiu, th bt c hnh thi nh nc no cng cng mau bt u tiu vong by nhiu80. l nhng nt chnh ca Nh nc v cch mng. Cng cuc cch mng ci to x hi v qu trnh xy dng nc Nga sau ni chin lm sng t thm nhiu ni dung m tc phm ny nu ra, song cng thc hin s phn bin cn thit i vi n trc i hi pht trin ch ngha Mc Lnin ph hp vi thc tin. Nm 1923, trong bi vit Bn v ch hp
76

V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.121 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.119 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.118 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.125 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.133

77

78

79

80

146

tc x Lnin tha nhn chng ta buc phi tha nhn l ton b quan im ca chng ta v ch ngha x hi thay i v cn bn81. 4. S pht trin ca trit hc Mc Lnin sau cch mng Thng Mi Cch mng Thng Mi l s kin c ngha c bit trong lch s nhn loi th k XX. Ln u tin mt nh nc cng nng, nh nc chuyn chnh v sn ra i, tuyn b v s tn ti ca mnh gia nhng nc t bn ch ngha. Cch mng Thng Mi m ra k nguyn mi i vi ch ngha Mc, v n hin thc ho ch ngha Mc trn mnh t hin thc, lm cho hc thuyt ca ch ngha Mc, nht l hc thuyt hnh thi kinh t - x hi, c minh chng bng cht liu lch s sng ng. Cch mng t sn a n s ra i nh nc php quyn t sn. Cch mng x hi ch ngha, di s lnh o ca ng mcxt, a n s ra i nh nc kiu mi nh nc v sn, mt pht minh chnh tr v i ca loi ngi82. S ra i ca nh nc kiu mi dn n nhng bin i a chnh tr ln ca th k XX. Bng ma, nh cch ni ca Mc v ngghen trong Tuyn ngn ca ng cng sn v ni m nh cng sn i vi x hi t bn ch ngha, bin thnh hin thc. Sau thng li ca cch mng thng Mi vic bo v chnh quyn xvit non tr c xem l nhim v hng u ca Lnin v nhng ngi bnsvch. Trong lnh vc t duy l lun cc nguyn l ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s tip tc c nghin cu, h thng ho, a vo ging dy ti cc trng. Cuc u tranh chng t khuynh v hu khuynh trong phong tro cng sn v cng nhn chuyn sang thi k mi, khi m din n u tranh tr nn cng khai, khi m nhng gi tr ca ch ngha Mc Lnin, v c nhng th nghim, tm ti mi c iu kin thm nh, b sung, iu chnh. 1. S vn dng cc nguyn l ca ch ngha Mc vo thc tin xy dng nh nc chuyn chnh v sn Nhim v cp bch trc tin l hc cch lm ch x hi, xy dng v cng c chnh quyn nhn dn, trong hiu qu hot ng ca b my nh nc chuyn chnh v sn c ngha sng cn i vi vn mnh ca ch mi. Mun nh vy, cn bt u t qun l kinh t, t cch thc lm kinh t da vo kinh nghim sng to ca qun chng lao ng v
81

V.I.Lnin: ton tp, t.45, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.428 V.I.Lnin: ton tp, t.37, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.124,559

82

147

nhng yu t cn thch hp ca c ch kinh t c. Mt ch vng mnh v chnh tr ch c th trn mt c s h tng n nh, pht trin. Ci to quan h kinh t, pht trin lc lng sn xut, y mnh nhp pht trin x hi vi vai tr qun l v iu tit ca b my nh nc l nhim v khng n gin, xut pht t tnh cht ca cch mng x hi ch ngha. Lnin vit : Chng ta thit lp c mt kiu nh nc mi nhng nh th chng ta ch gii quyt c mt phn nh ca mt nhim v kh khn. Kh khn ch yu l trong lnh vc kinh t: thc hin khp mi ni v ht sc nghim ngt s kim k v kim sot vic sn xut v phn phi sn phm, tng nng sut lao ng, tht s x hi ho sn xut83. Hc cch qun l mi i vi nn kinh t n khng ch khc phc c hn ch c hu ca ch c trong kinh t, m cn pht huy mi ngun lc x hi, kch thch tnh sng to ca nhn dn, ci c, ci li thi khng c iu kin phc hi. Bin chng gia kinh t v chnh tr th hin ch, mt mt, mc ch chung cuc ca cch mng l mc ch kinh t, giai cp v sn khng th th tiu tnh trng ngi bc lt ngi nu khng ginh ly chnh quyn v tay nhn dn; mt khc, ng li chnh tr ca nh nc v sn khng c g khc l phc v a s ngi lao ng. B my nh nc trong sch, vng mnh, th mi lnh o thnh cng vic t chc, qun l nn kinh t v li ch ca nhn dn. phc v cng cuc pht trin kinh t cn gii quyt nhng mu thun trong kin trc thng tng, n thc s l ci pht trin cng chiu vi c s h tng. Mun vy, phi lnh mnh ha b my nh nc, loi b tham nhng, ca quyn, quan liu, mnh lnh, hnh thnh c ch gim st v t qun ca nhn dn, xc lp bu khng kh dn ch trong hot ng chnh tr theo nguyn tc tp trung dn ch. Sau Cch mng thng Mi cc vn ca ch ngha duy vt lch s tip tc c hon thin, b sung. u tranh giai cp gi y c c mt din mo r rng. l u tranh ai thng ai gia ch ngha x hi v ch ngha t bn, gia cc lc lng i din cho ci mi, ci tin b vi cc lc lng tn d b lt . Trong ni b ng bnsvch din ra cuc tranh lun v con ng pht trin ca nc Nga, khng phi nh hng chung, m cch thc tin hnh ci to x hi ch ngha. Sau khi ni chin kt thc, nc Nga xvit bc vo qu trnh xy dng ha bnh. Hu qu ca bn nm chin tranh quc v ba nm ni chin, chng can thip ca quc khin nc Nga suy sp v ri vo tnh trng ri lon. Thiu la m, nhin liu v nguyn liu. Nhn dn mt mi. Cng nhn b i v c nguy c phn r i ng, mt s chuyn ngh, mt s tr v nng thn. C s x hi ca chuyn chnh v sn b suy yu.
83

V.I.Lnin: ton tp, t.36, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.208

148

Nng nghip ngng tr, ch bng 65% sn lng nng nghip thi Nga hong. Nng dn bt mn cao vi ch trng thu lng thc tha theo chnh sch cng sn thi chin qua. ng trc tnh th mt mt ng bnsvch, di s lnh o ca Lnin, tin hnh x l v gii quyt nhng im nng trong sn xut v phn phi, thc hin trung lp ha cc lc lng x hi ang b li ko v pha chng i, tng bc iu tit chnh sch v m nhm kch thch sn xut, pht trin nhn lc, mt khc, vch ra chin lc pht trin lu di nhm bo v thnh qu ca cch mng thng Mi v ph bin gi tr lch s ca n n cc lc lng tin b v giai cp v sn th gii. Ngay trong lc ni chin ang din ra, Lnin vn ca ngi chin thng ca ch mi nh mt tt yu lch s v a ra quan im v qu trnh mnh ln ca ch ngha x hi din ra song song vi qu trnh h thng t bn ch ngha yu i. Nh nc xvit ng vng v ginh c quyn tn ti trn quc t, gia h thng cc nc t bn84 Gia mun vn kh khn, thng 3 nm 1919 i hi ln th nht ca Quc t cng sn din ra ti Moskva, vi ni dung c bn l ph phn ch ngha c hi hu khuynh ln t khuynh trong phong tro cng nhn, ph phn thi tha hip v s bin minh cho nn dn ch t sn, phn tch s i lp gia dn ch t sn v chuyn chnh v sn, bin chng gia chuyn chnh v sn v dn ch mi. Trong 24 nm tn ti ca mnh (1919 1943) Quc t cng sn tr thnh b tham mu ng tin cy ca cch mng v sn quc t, ch da tinh thn ca cc phong tro u tranh ginh c lp, nh hng quan trng ca s pht trin ch ngha Mc Lnin th k XX. Ngay ti i hi ln th nht ca Quc t cng sn, Lnin cng b Lun cng v bo co v ch dn ch t sn v chuyn chnh v sn. phc v cho cuc u tranh chng ch ngha duy ch, ang to nn nguy c ph v tnh thng nht ca cch mng v sn t bn trong, cn tr s nghip xy dng nn chuyn chnh v sn ti Nga, Lnin vit cun Bnh u tr t khuynh trong phong tro cng sn (1920). Bnh t khuynh thc cht l ch ngha gio iu, nhn danh trung thnh vi cc nguyn l ca ch ngha Mc tuyt i ha n n mc ph nh nhng im khc nhau gia cc nc, khng tun theo nguyn tc lch s c th. Trong iu kin lch s mi Lnin cng phc tho nguyn tc cng tn ti ha bnh gia cc nc c ch chnh tr khc nhau, lun im thi ua kinh t gia cc nc x hi ch ngha v cc nc t bn ch ngha, khng nh rng trong cuc u tranh ch ngha x hi s chng t c tnh u vit ca n so vi ch ngha t bn. ch ngha x hi chng t
84

V.I.Lnin: ton tp, t.42, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.27

149

tnh u vit ca mnh, vn u tin l xy dng c s h tng vng mnh, trong c cc lnh vc mi nhn, lm n by cho s pht trin cc lnh vc khc. Cng cuc in kh ha ton quc th hin quan im chin lc . Cng thc ch ngha cng sn l chnh quyn xvit v in kh ha ton quc85 chng t s thng nht khng tch ri gia chnh tr v kinh t. Lnin gi in kh ha l cng lnh th hai ca ng cng sn (b) Nga, l c s ca thnh cng, tr thnh tm gng i vi cc nc , cc dn tc i theo con ng x hi ch ngha. Trong qu trnh lnh o cch mng v sn Nga, Lnin pht hin ra hnh thc t chc c th ca chuyn chnh v sn l xvit. Vi t cch l c quan lnh o khi ngha do cng nhn lp ra, cc xvit pht huy tc dng trong cch mng Nga nm 1905 1907. Sau khi cch mng thng Mi thng li, xvit tr thnh hnh thc thch hp ca chuyn chnh v sn, l ni nhn dn th hin quyn lm ch , kh nng tham gia qun l cng vic chung. ng cng sn l lc lng lnh o chuyn chnh v sn. Chuyn chnh v sn khng do ton b giai cp v sn thc hin, m thng qua i tin phong ca n l ng cng sn, nhn t tp hp v t chc lc lng chng li th lc phn ng v xy dng x hi mi, nn dn ch mi, m bn cht ca n khc vi dn ch t sn. Dn ch trc tip l mt trong nhng cch thc m bo b my trong sch. Trong phc tho v m hnh ny m trc cch mng thng Mi, Lnin nhn mnh : tt c mi ngi u lm chc nng kim st v gim th khin tt c mi ngi ng thi bin thnh quan liu v do , khin khng mt ai c th bin thnh quan liu c86. m bo dn ch trc tip, Lnin ra ch trng xvit cao hn chnh ng87 v nh nc ha cng on, gnh vc mt phn nhim v qun l nh nc88. Tip theo l qu trnh t dn ch trc tip chuyn dn sang dn ch gin tip v kt hp c hai trong h thng quyn lc ca nhn dn lao ng. Vi dn ch gin tip, ng thay mt nhn dn qun l nh nc thng qua hnh thc i biu do dn bu ln. ng gim st cc xvit, nh nc qun l x nghip v nhng hot ng khc. ng cng lnh o cng tc cn b, chu trch nhim v b nhim, min nhim cn b ca ng. Dn ch trc tip v dn ch gin tip c mi quan h bin chng, tri qua qu trnh lch s lu di, t dn ch Aten nh s th nghim u tin dn ch trc tip trong khun kh ch chim hu n l (n l, thm ch mt b phn dn c t do khng c gi l cng dn), n dn ch i ngh t sn, dn ch gin
V.I.Lnin: ton tp, t.42, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.479 V.I.Lnin: ton tp, t.33, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.134 87 V.I.Lnin: ton tp, t.36, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.196 88 V.I.Lnin: ton tp, t.36, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.371
85 86

150

tip. Trong quan im dn ch ca cc nh khai sng Php th k XVIII G.G. Rtx (J.J.Rousseau) l ngi a ra m hnh dn ch trc tip, khc vi S. Mngtxki (Ch. Montesquieu) thin v dn ch i ngh. Cch t vn v ch chung, v vai tr ca chnh ph cho thy nhn dn l im xut pht v ngi phn xt cui cng mi quyt sch chnh tr. Cng x Pari l s thc hin dn ch trc tip s khai ca nhn dn, c Mc phn tch nh bi hc ln, su sc i vi giai cp v sn. Cch mng thng Mi l cuc cch mng v sn u tin din ra thng li trong mt nc, hn na mt nc c din tch v s dn kh ln. Qun chng nhn dn thng qua b my ng v Nh nc th hin quyn lm ch ca mnh. l mt nn dn ch kiu mi, vi mc tiu c bn l khc phc s chim hu t nhn i vi t liu sn xut nh ci ngun vt cht ca bt cng x hi, ca s tha ha con ngi. Tuy nhin iu khng c ngha l nhn dn khng trc tip qun l x hi. Cc xvit l ni tt c mi ngi dn c quyn li v ngha v thc s, ni m vn li ch c gii quyt trn c s tha nhn cc quyn c bn ca c nhn. Vai tr t qun ca nhn dn trong cc xvit c cao. Ngay trc khi cch mng thng Mi n ra Lnin nhn mnh : iu m nhn dn cn c l mt ch cng ha thc s dn ch ca cng nhn v nng dn89. Ngi dn c quyn gim st di vi cn b ang hin thc ha ng li, ch trng ca ng, Nh nc qua cng tc qun l, iu hnh. Nh vy, dn ch trc tip l s th hin quyn lc ca nhn dn mt cch trc tip, bng c ch gim st, bng kin v l phiu, bng h thng phn bin x hi, bng chnh s tham gia vo cng tc iu hnh, mt cch su rng v thng xuyn, chi phi vic hnh thnh cc quyt sch, ch trng ca ng v Nh nc, cn dn ch i din l s c ng cc quyn ca nhn dn thng qua b my quyn lc v do , nng ln thnh ngh thut quyn lc m bo s vn hnh hiu qu v khoa hc ton b c my x hi phc tp y. Tranh lun tip tc v con ng pht trin ca nc Nga l mt trong nhng im nng ca trit hc chnh tr sau cch mng thng Mi. Cuc tranh lun ny ko di n nm 1927, ch yu tp trung cuc tranh lun ca Trung ng ng, Stalin v cc nh mcxt khc vi Trotsky, Dinoviev, Cameniev. Sau nhng nm 30 ca th k XX khi Lin X i mt vi nhng kh khn dn dp do qun l kinh t yu km, nht l lnh vc nng nghip, tranh lun li bng n, v ln ny gia cc nh lnh o cao cp, chng hn gia Stalin v Bukharin, gia phi n ha v phi trit , gia nhng phn t dao ng v nhng ngi kin nh lp trng ca ch ngha Mc Lnin trong quan im pht trin, gn vi thc tin Lin X.
89

V.I.Lnin: ton tp, t.31, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.371 151

Cc nh mcxt t ra hai cu hi: thc cht ca cch mng thng Mi l g, xt t quan im ca ch ngha Mc? Chng ta s bt u t u bin mt nc Nga kit qu v chia r thnh mt cng quc trong tng lai, hn na l cng quc x hi ch ngha, lm gng cho cc cc dn tc khc? Plekhanov ngay t u khng nht tr vi nhng ngi bnsvch, v theo ng cch mng Nga khng th n ra, m cn c thi gian tch ly v cht, t n trnh pht trin cao nh cc nc phng Ty. ng xem cch mng thng Mi Nga l tai ha lch s ln nht trong th k XX, v c th c trong lch s nhn loi na, mt s non him thy, nu nhn vo cch thc m n din ra. Mt s nh l lun th xem cch mng ch nh cuc chnh bin, mt cuc lt thng tng kin trc, trong khi c s h tng cha pht trin. Nhm Trotsky vi quan im cch mng khng ngng, hay cch mng thng xuyn lp li cch tip cn ca Plekhanov v kh nng cch mng x hi theo m hnh Ty u, ng thi a vo hc thuyt ca mnh nhng lun im m h cho l thch hp phn tch thc trng v trin vng ca nc Nga. Theo Trotsky, Nga kh c th hnh thnh lin minh cng nng, v giai cp cng nhn cng khng th ng vai tr lnh o, nng ct trong qu trnh ci to x hi c, rng qu trnh ny ch t c thnh cng trn phm vi rng hn, ch khng ch b buc trong phm vi mt nc nh nc Nga. Trong lot bi vit v tc phm nh Tng kt cng vic ca Hi ngh i biu ln th 14 ng cng sn (b) Nga, Nhng nguyn l ca ch ngha Lnin, Ch ngha Trotsky hay ch ngha Lnin, Cch mng thng Mi v sch lc ca nhng ngi cng sn Nga Stalin ph phn quyt lit quan im ny, ch ra thc cht ca n l gy ra xung t gia qun chng v ng, gia cng nhn v nng dn, chng li quan im ca Lnin v kh nng cch mng x hi ch ngha thnh cng trong mt nc. Nhm Dinoviev, Kameniev, cn gi l nhm Leningrad, nhn danh kin nh quan im ca ch ngha Mc cho rng cch mng x hi ch ngha ch thng li cc nc t bn ch ngha pht trin chu u. Mt nc nng dn chim a s nh Nga, th kh c c c s vt cht xy dng thnh cng ch ngha x hi. Trong cun Ch ngha Lnin, cng b sau khi Lnin mt, Dinoviev i hi iu chnh ng li xy dng ch ngha x hi Lin X, thc hin tng bc cng cuc ci to x hi khng gy nn nhng ht hng trong tm l ngi dn Nga, vn cn mang nng u c tiu nng. B ph phn quyt lit ti i hi ln th XIV ng cng sn (b) Nga, ma h nm 1926 hai nhm i lp hp thnh lin minh i lp Trotsky Dinoviev, tp trung xem xt li tnh khoa hc ca lun im Lnin v quy lut pht trin khng ng u v kinh t v chnh tr ca cc nc t bn ch ngha, qua mt ln na phn bc quan im Lnin v kh nng cch
152

mng x hi ch ngha thng li ti mt nc nht nh. Theo Kameniev, Lnin ni n thng li ca cch mng trong mt nc, nhng khng phi nc Nga, m l mt nc Ty u. Trong qu trnh u tranh chng li cc quan im lp, Stalin v nhng nh mcxt theo quan im ca ng cng sn (b) Nga lm sng t vn lin minh cch mng gia cuc u tranh giai cp ca giai cp v sn v phong tro gii phng dn tc, cng nh trin vng ph bin cch mng t Nga sang cc nc khc. Vo nhng nm u sau cch mng cc nh lnh o nc Nga xvit, ng u l Lnin, v cc nh l lun mcxt tin hnh cuc u tranh khng khoan nhng vi nhm t khuynh trong quan im vn ha, t lun chng v vn dng php bin chng duy vt vo thc tin x hi. Thi im phi Vn ha v sn ng ra sc tuyn truyn cho ch ngha h v vn ha, np di khu hiu vn ha v sn do chnh v sn sng to nn. Phi Vn ha v sn c tn gi y l Hip hi vn ha v sn ton Nga, thnh lp vo u thng 10 nm 1917, ngay t u c sc thu ht i vi ng o qun chng. Sau cch mng thng Mi phi ny pht trin mnh m. S tham gia ca A.A.Bogdanov (vn l i biu ni ting ca ch ngha Makh Nga) a n n cc oan trong quan im gi tr vn ha, vi tng chnh l sng to nn vn ha mi thun ty v sn, ct mi lin h vi di sn ca qu kh nh vi th d gio vn ha, nh ph liu cn vt b. Vic ci to tr thc c b coi l v dng. Bng tuyn b vn ha v sn ch do giai cp v sn sng to ra, nhng ngi c trch nhim cao nht trong lnh vc ny loi b nhng nh vn, nhng ngh s tiu biu cho vn ha Nga ra khi s quan tm. Sau ny, nhn nhn li nguyn nhn khng hong v l lun, v tm nhn gi tr ca ch ngha x hi hin thc, cc nh l lun nhc li hin tng l lng ny. GS.TS L.N.Kogan trong bi vit Hin thc lch s vn ha xvit v thi i ch ra khong trng vn ha do chnh sch i vi cc nh l lun v cc nh vn ha ln ngay t sau nm 1917 gy ra. Cuc i thng trm ca M.Bulgakov, I.Babel, E.Zamiatin ni ln iu . Sau nm 1917, vi cch tip cn cc oan ca phi Vn ha v sn hu nh ton b tn d t sn b qut sch ra khi nc Nga. Khong 2 n 2,5 triu ngi lu vong, trong s c rt nhiu ngi cha h l k th ca chnh quyn xvit, v khng t nhng tn tui ln ca nn vn ha Nga nh P.Bunin, A.Kuprin, M.Svetaeva, F.Saliapin, cha k cc nh khoa hc v trit hc Nga. iu nguy him v t tng do Hip hi vn ha v sn gy ra l nhng toan tnh tch khi s lnh o ca ng v vn dng ch ngha kinh nghim ph phn vo l lun ca phi ny. Quy cc quan nim v hnh thc t chc kinh nghim, phi ny cho rng giai cp v sn ch cn da trn
153

kinh ngihm thun ty ca mnh l sc hnh thnh mt nn vn ha chin u thc s. Mt khc, cng vi l do , cc nh l lun ca phi Vn ha v sn vn dng kinh nghim truyn o ca tn gio vo phng thc ph bin ch ngha Mc! Lnin pht hin ra ch ngha Makh l c s l lun ca quan im h v vn ha. Lnin vch ra him ha ca vic bin mt hc thuyt khoa hc thnh mt tn gio trong cch thc tuyn truyn n, xuyn tc ch ngha duy vt lch s, ph phn phng php siu hnh v ch ngha h v vn ha. ng vit : Chng ta khng th xy dng chnh quyn m khng dng n ci di sn m nn m nn vn ha t bn ch ngha l gii tr thc90. Trong bi Nhim v ca on thanh nin Lnin xem toan tnh xy dng vn ha v sn t h v, ph nhn quy lut k tha l s xun ngc ng ch trch. ng nhn mnh rng vn ha m giai cp v sn to nn phi l s pht trin hp quy lut ca tng s nhng kin thc m loi ngi tch ly c di ch thng tr ca x hi t bn v nhng x hi trc 91. Trong nhng nm 20 30 cng din ra cuc u tranh t tng quyt lit gia trit hc Mc Lnin v trit hc ngoi macxt, nht l trit hc ca cc i din ngi Nga theo khuynh hng duy tm tn gio nh N.A.Berdiaev, P.B.Strouve, S.N.Bulgakov, tp trung trong nhm Nhng ct mc. Cng lnh ca h l ch ngha t do v chng duy vt, chng ch ngha Mc. H chng ch ngha Mc trong l lun v u tranh giai cp v cch mng x hi ngay t cch mng 1905 1907, gi cch mng thng Mi 1917 v s ra i chuyn chnh v sn l mt nn vn minh qui n. Hu qu ca cch mng thng Mi, theo Berdiaev, l nim tin thing ling b xa b, thay bng ch ngha bi vt gio mi. Trong nhng nm 20 30 ca th k XX cng lao to ln trong vic bo v v pht trin ch ngha Mc Lnin thuc v Stalin v cc nh hot ng nh nc Lin X. T nhng nm 30, i vi cc vn v trit hc chnh tr cuc tranh lun khng ch cp n con ng pht trin ca nc Nga (sau 1922 Lin X), m cn tp trung vo cc vn khc nh bin chng gia kinh t v chnh tr, mi quan h gia cc giai cp trong iu kin xy dng nh nc chuyn chnh v sn, h thng quyn lc di ch ngha x hi, bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng, bn cht ca nn dn ch x hi ch ngha. Lnin, trn c s quan im duy vt v giai cp a ra nh ngha mang tnh kinh in v giai cp, i lp vi quan im duy tm. Trong bi vit Sng kin v i Lnin nu ra nh ngha v giai cp : Ngi ta gi l giai cp, nhng tp on to ln, nhng tp on ny khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi
90 91

V.I.Lnin: ton tp, t.37, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.269 V.I.Lnin: ton tp, t.41, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.361. 154

nht nh trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng th nhng quan h ny c php lut quy nh v tha nhn) i vi nhng t liu sn xut, v vai tr ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc nhau v cch thc hng th v v phn ca ci t hoc nhiu m h c hng. Giai cp l nhng tp on ngi, m tp on ny th c th chim ot lao ng ca tp on khc,do ch cc tp on c a v khc nhau trong mt ch kinh t x hi nht nh 92. nh nghia ly quan h sn xut lm c s gii thch s hnh thnh cc giai cp v u tranh giai cp, trong nhn mnh quan h s hu, t chc - qun l v phn phi. N l s pht trin quan im mcxt nn tng, c C. Mc v Ph. ngghen nu ra ngay t H t tng c. Vi nh ngha , giai cp, cng nh nh nc, l nhng phm tr lch s. 2. Cc vn ca ch ngha duy vt bin chng, s vn dng php bin chng vo tin trnh lch s - x hi Trc ht l h thng ha v pht trin ch ngha duy vt bin chng, vn dng cc nguyn l ca ch ngha duy vt bin chng vo qu trnh xy dng x hi mi. Trong qu trnh tranh lun vi Bukharin v vn dn ch, Lnin a ra quan im bin chng gia kinh t v chnh tr. Mt mt, chnh tr l s biu hin tp trung ca kinh t, khng th tch ri vi kinh t93. Mt khc, cc thit ch chnh tr v ng li chnh tr qun l v lnh o cc hot ng x hi, trong c hot ng kinh t. Trong trng hp ny chnh tr chim u th trong kinh t. Trong cun Li bn v cng on, v tnh hnh trc mt v v nhng sai lm ca cc ng ch Trtxki v Bukharin (cui thng 1nm 1921) Lnin nhn mnh: bt c nn dn ch no, xt n cng, cng u phc v snxut v xt n cng, u do cc quan h sn xut trong mt x hi nht nh quyt nh 94 . T cch tip cn ng ph phn quan im thun ty kinh t, ph nhn vai tr ca chuyn chnh v sn trong vic t chc hot ng sn xut v thc hin dn ch. Lnin cng ph phn toan tnh dung np v nguyn tc cc quan im khc nhau vo trong cng mt h thng di chiu bi tch hp kinh nghim, m thc cht l ch ngha chit trung. Lnin xem ch ngha chit trung nh s dung np ci ny ln ci kia, mt ny v mt kia. vt qua ch ngha chit trung, theo Lnin, cn nm vng cc nguyn l ca php bin chng, ngha l i hi ngi ta phi ch n tt c cc mt ca nhng mi quan h trong s pht trin c th ca nhng mi quan
92 93

V.I.Lnin: ton tp, t.39, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.17-18 V.I.Lnin: ton tp, t.42, Nxb Tin b, Mtxcva, 1977, tr.349 (ting Vit) V.I.Lnin: ton tp, t.42, Nxb Tin b, Mtxcva, 1977, tr.345

94

155

h , ch khng phi l ly mt mu ch ny, mt mu ch kia (sd, tr. 359). Lnin i lp lgc hnh thc v lgc bin chng, ch r, cng lao lch s ca Hghen l ch, thng qua lgic1 hc ca mnh, ng em n s co chung cho php siu hnh, ng thi pht trin lgc hc t hnh thc sang bin chng. Thc cht s khc nhau l g? Lgc hnh thc a ra nhng nh ngha hnh thi, cn c vo ci ph thng nht, v ngng li . Lgc y ch thch hp ging dy trong trng hc, ch khng th vn dng trong thc tin cch mng, khi m tnh phc tp ca n i hi hnh thnh quan im pht trin bin chng, ch khng phi s tng trng thun ty hnh thc. Ngc li, lgc bin chng i hi chng ta phi i xa hn na95. Mun thm nhp vo bn cht s vt, chng ta cn phi tun th: 1) xem xt tt c cc mt, cc mi lin h v quan h gin tip ca s vt; 2) xem xt s vt trong s pht trin, trong s t vn ng (nh Hghen c lc ni), trong s bin i ca n; 3) ton b thc tin ca con ngi cn phi c bao hm trong nh ngha y ca s vt; 4) khng c chn l tru tng, chn l lun l c th (nh Plekhanov thng ni theo cch ni ca Hghen)96. khc phc quan im phin din, Lnin cng nhn mnh tm quan trng ca vic pht trin c trng im v dn u, ngha l tp trung chin lc v pht trin ng b, cng ci ch lc, cn trnh s khp khing, mt cn i trong nhn thc v hot ng thc tin97 . Tip theo, thng qua cc cuc tranh lun v con ng pht trin ca nc Nga sau cch mng thng Mi, Lnin phn tch mi quan h bin chng gia cch mng Nga v cch mng th gii, c bit vi cuc u tranh gii phng dn tc v ci to x hi cc nc phng ng. L lun v phng thc sn xut chu , tng c Mc bn n trong T bn, n Lnin pht trin bnh din lch s - vn ha, khi ci ht nhn phng thc sn xut dung np thm nhng tnh tnh quy nh mi, khin cho yu t kinh t khng cn l yu t duy nht. Cho nn c th ca cch mng ti phng ng xut pht khng ch t phng thc sn xut, m cn t ton b nn vn ha truyn thng v cc gi tr c th khc, cho d xt n cng, tnh quy lut khch quan, ph bin, cn c trn vn ng ca phng thc sn xut x hi, vn chi phi ton cnh thi i. Quc t cng sn, ra i t nm 1919, t tuyn b v vai tr mi ca mnh l
95

V.I.Lnin: ton tp, t.39, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.364 V.I.Lnin: ton tp, t.39, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.364 V.I.Lnin: ton tp, t.39, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2005, tr.377

96

97

156

on kt cc lc lng tin b - giai cp cng nhn, nhn dn lao ng v ton th nhng ngi b p bc khp ni trn th gii u tranh v mc tiu ch ngha x hi v c lp dn tc. Ch c Quc t cng sn mi lm r vn bin chng gia c lp dn tc v ch ngha x hi, dnh cho vn dn tc s quan tm thit thc. Ngay t trc cch mng thng Mi, Lnin khng nh quan im v tnh tt yu khch quan ca cch mng gii phng dn tc. ng cho rng, bn thn ch ngha t bn dn dn to cho cc dn tc b chinh phc nhng phng tin v phng php t gii phng98. Ti i hi ln th II Quc t cng sn, vn chin lc, sch lc ca phong tro gii phng dn tc c xem l mt trong nhng vn trng tm nht. Ti y, lun cng ca Lnin c thng qua, theo trong vn gii phng dn tc vai tr ca Quc t cng sn l lm cho v sn v qun chng lao ng ca tt c cc dn tc v tt c cc nc gn gi nhau, tin hnh cuc u tranh cch mng chung nhm lt bn a ch v giai cp t sn99. Lnin tin on : ngy mai y ca lch s ton th gii s chnh l ngy m cc dn tc b bn quc p bc c thc tnh, s dt khot vng dy, v bt u mt cuc u tranh quyt lit, lu di v gian kh t gii phng mnh100. Bin chng gia u tranh giai cp v u tranh gii phng dn tc th hin ch, th nht, xy dng x hi dn ch trn th gii gn lin vi vic tha nhn quyn bnh ng gia cc dn tc; th hai, thng li ca cch mng v sn v qu trnh xy dng x hi mi l iu kin, c s chm dt nhng him khch v xung t gia cc dn tc; th ba, mc tiu dn ch v mc tiu gii phng dn tc gn kt vi nhau, to nn bin chng gia li ch giai cp, li ch dn tc v li ch nhn loi. T6n trng quyn t quyt ca cc dn tc ngha l tn trng khng ch phng thc u tranh cch mng m tng dn tc la chn, ph hp vi iu kin lch s c th, m cn tn trng c quyn ca cc dn tc c a ci hn dn tc vo cng lnh xy dng t nc sau khi gii phng ra khi xing xch ca ch thc dn. Ch nhn thc c mi quan h bin chng ny th cc nh macxt mi khng b ri vo by ca ch ngha svanh, ch ngha dn tc hp hi. Trong qu trnh bn ba tm ng cu nc, Nguyn i Quc n vi ch ngha Mc thng qua s nhn thc v mc tiu dn tc gn vi l lun gii phng, m Lnin l ngi truyn la vo tnh thng nht
98

V.I.Lnin: ton tp, t.27, NxbTin b, Mtxcva, 1980, tr.532 V.I.Lnin: ton tp, t.41, NxbTin b, Mtxcva, 1978, tr.199 V.I.Lnin: ton tp, t.45, NxbTin b, Mtxcva, 1978, tr.414

99

100

157

bin chng . Nguyn i Quc vit : Trong con mt ca cc dn tc thuc a, trong lch s cuc i kh au v b mt quyn ca cc dn tc thuc a, V.I. Lnin l ngi sng to ra cuc i mi, l ngn hi ng ch dn con ng i ti gii phng cho ton th nhn loi b p bc 101 . Chnh Lnin l ngi u tin nhn thc rng nu kng c s tham gia ca nhn dn cc nc thuc a th khng th c cch mng x hi 102 III. NHNG VN CA TRIT HC MC LNIN SAU LNIN NHNG THNH QU, S KHNG HONG V SP M HNH CH NGHA X HI LIN X 1. S pht trin ch ngha Mc trong qu trnh xy dng ch ngha x hi ti Lin X Noi en chu ngha Mac sau Lenin khong ch tap trung viec lam sang to chu ngha Mac tai cac nc theo mo hnh Lien Xo, ma con tm hieu sc anh hng cua no en the ky XX va thap nien au cua the ky XXI, vai tro cua cac nha macxt, cac ang macxt, trong viec phat trien chu ngha Mac. Trong qu trnh xy dng ch ngha x hi ti Lin X (tn ti t 30/12/1922 n 25/12/1991), ch ngha Mc Lnin tr thnh nh hng l lun c bn, thnh h t tng chnh thng trong i sng x hi. Tnh cht nht th ha v chun ha ny c tc dng tch cc trong vic n nh x hi, to nn sc mnh on kt ca nhn dn, m bo hon thnh thng li nhng mc tiu ln, bin Lin X tr thnh biu tng ca k nguyn mi, thu ht cc dn tc trong cuc u tranh gii phng v ci to x hi. Thnh qu ca ch ngha x hi hin thc l khng th bc b. Lc sinh thi, Lnin lun i hi nhng nh mcxt kt hp tnh kin nh cch mng vi mi sc t duy, khng ngng i mi t duy, thng xuyn bm st thc tin, xut pht t thc tin hnh thnh l lun. Bn thn Lnin trong khong thi gian ngn, t 1918 n 1923, a ra nhng sch lc ng n, th hin bn lnh v s nhy bn khoa hc trong iu kin nc Nga x-vit b bao vy bi cc th lc th ch. S chuyn bin t chnh sch cng sn thi chin sang chnh sch kinh t mi, s thay i quan nim v ch ngha x hi (cha thc hin) trong nhng nm cui i cho thy iu .

101 102

H Ch Minh: Ton tp. Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2000, t.2, tr. 137. H Ch Minh: Ton tp. Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2000, t.2, tr. 219. 158

Khng th khng ni n vai tr ca I. Stalin (Iosif Vissarionovich Stalin, hay Dzhugashvili, ting Gruzia l Ioseb Besarionis dze Jughashvili, 1878 1953) trong lch s ch ngha Mc hin i. Vo nm 1922 Stalin tham gia thnh lp Lin bang X vit (Lin X). ng cho rng iu quan trng khng phi l lin bang ca cc nc cng ha, m l mt nh nc thng nht vi cc lin hp t tr ca cc dn tc. K hoch ny b Lnin bc b. Ngy 30/12/1922 ti i hi ton th cc x vit thng qua quyt nh hp nht cc nc cng ha thnh Lin bang Cng ha X hi Ch ngha X vit (Lin X). Trong Th gi i hi ngy 4/1/1923 Lnin nh gi v Stalin mt cch tiu cc trong tnh cch, trong lnh o, cho rng Stalin khng ph hp cng v cao nht trong ng. Song Lnin khng a ra c ng vin no thay th, ng thi cng ch trch gay gt nhng cn b khc (c th l i th ca Stalin), trong c Trotsky (b coi l khng c lp trng bnsvch). p li bc th ca Lnin, do N.K.Krupskaya mang n trc thm i hi ng Cng sn Nga (bnsvch) (5/1924), ln u tin Stalin tuyn b t chc. Kameniev ngh b phiu. Phn ln u ng Stalin tip tc gi chc Tng b th ng CS Nga (bnsvch); ch nhng ngi theo phe Trotsky l chng. Vo nm 1925 thnh ph Sarisyn i tn thnh Stalingrad. Tuy nhin vo thi k chng t sng bi c nhn Stalin, thnh ph ny c mang tn mi l Volgagrad.

Trong thi gian t 1926 n 1929 Stalin xy dng l lun v chin thng ca ch ngha x hi trong mt nc. Quan im ny c ng nu ra trong cun sch V cc nguyn l ca ch ngha Lnin (1926), vi s nht tr ca Bukharin. H phn chia vn v thng li ca ch ngha x hi ra thnh hai phn vn v thng li hon ton ca ch ngha x hi, ngha l v kh nng xy dng ch ngha x hi v khng cho ch ngha t bn phc hi bng ni lc, v vn chin thng cui cng, ngha l khng cho phc hi (CNTB) nh s can thip ca cc cng quc phng Ty, v loi tr n ch bng con ng tin hnh cch mng ti Ty u. Trotsky khng tin vo thng li ca ch ngha x hi ti mt nuc nn tm n Zinoviev v Kameniev, thnh lp nhm i lp trong ng. Thc t cho thy quan im ca Stalin l ng n. Nh nhng thnh qu ca mnh trong

159

hng chc nm xy dng CNXH, Lin X tr thnh ngn c tin phong ca cch mng th gii, ch da vng chc ca cc lc lng tin b.

BI C THM KHAI QUAT TRIET HOC PHNG TAY THE KY XX I. S hnh thanh cac khuynh hng chu ao, cac thi ky va cac ac trng c ban cua triet hoc phng Tay hien ai 1. Boi canh lch s Thang li cua cac cuoc cach mang t san a en s thay oi can ban a v chnh tr cua giai cap t san va hnh thanh he thong xa hoi t san tai nhieu nc Tay Au. Ve kinh te, lc lng san xuat phat trien nhanh chong di tac ong cua kinh te th trng t ban chu ngha thi ky canh tranh t do, pha v nhng thanh luy cuoi cung con sot lai cua quan he ang cap va ac quyen phong kien, n gian hoa cac quan he xa hoi. Ca nhan c tri nghim trong moi trng canh tranh khoc liet a chng to tnh oc ao, tnh khong lap lai cua mnh, song cung ng trc nhng thach thc thng xuyen cua quy luat ao thai khong thng tiec. Tr thanh lc lng thong tr sau thng li ca cc cuc cach mang xa hoi , giai cp t sn tap trung vao cac cuoc cach mang khoa hoc, ky thuat, vi muc tieu cai thien cuoc song, bien oi t nhien, va cung co a v cua mnh. Tnh cach mang c thay bang tnh bien ho. He thong gia tr van hoa va ao c cung chuyen oi cho phu hp vi nhng oi hoi cua thi ai mi, trong o nhan manh en tnh nang ong, sang tao, tnh hiu qu, ke ca nhng bieu hien lech chuan, ngha l nhng biu hin tri vi chun mc ph bin v thi quen thc. Ben canh o ieu kien xa hoi cung gop phan hnh thanh chu ngha v ky va oc thc dung trong mot bo phan cong dan. Tnh hai
160

mat cua i song ngay cang boc lo ro net, keo theo s o v hang loat chuan mc va gia tr truyen thong. Chu ngha t ban thi ky canh tranh t do, hay thi ky hoang da, nac thang thap cua no, ay con ngi en nhng tam trang va nhng phan ng khac nhau, t o hnh thanh nhng he quy chieu va nhng tnh quy nh khac nhau trong sang tao tinh than. Cac nha ly luan cua xa hoi t san a nam bat kp thi nhng tam trang va phan ng o, chang han tam trang b bo ri, cam giac ve s bat lc cua khoa hoc, s can coi cua linh hon, hay mau thuan gia van minh vat chat va trng thi ao c, loi song, nhu cau kham pha, khai thac nhng vung at mi, e xac lap cac khuynh hng chu ao trong triet hoc phi co ien. Thc ra s ra i phong cach t duy phi co ien, ngha la xem xet lai va vt qua cac van e truyen thong, co ien, con xuat phat t chnh logc noi tai cua s van ong y thc, tinh than. Theo nhng ngi sang lap phong cach t duy nay, s t phu nh cua y thc co muc ch la khac phuc tnh chat khuon mau, chuan mc n gian, m ra nhng hng nghien cu mi, lam gan cac van e triet hoc vi cac van e cua nhan thc va hoat ong thc tien ang ngay cang tr nen phc tap, vi nhng bien thai mi, nhng tnh quy nh mi, nhng hien tng mi ma trc o, trong thi ky co ien, cha tng biet en. Nhng khai niem pho quat, nhng chu e chung chung khong the ap ng nhng oi hoi cua xa hoi. ieu o cung co ngha la tham vong ve mot th triet hoc pho quat, van nang, co the a ra li giai ap chan ly oi vi bat ky cau hoi nao, kho c chap nhan trong ieu kien lch s mi. ieu nay giai thch tnh a dang cua cac khuynh hng va trng phai triet hoc phng Tay t nhng nam 40 cua the ky XIX en nay. 2., S hnh thanh cac khuynh hng chu ao

161

Truyn thng vn ho v t duy l lun ti phng Ty, m trit hc l ht nhn ca n, xut pht t Hy Lp. Ngi Hy lp to nn nhng khun mu, chun mc ca trit hc phng Ty. T trc chnh, hay vng trn (vng khu, vng xoy c) u tin ny m cc thi i tip sau m rng, o su cc vn bn th lun, nhn thc lun, phng php lun, nhn bn o c, chnh tr - x hi. Trit hc c in (classicus) phng Ty pht trin nh phn sng ng v tinh tu ca vn ho (cng l vn ho mang tnh c in), m nh cao l trit hc c in c; n ng thi l s kt thc y ngha ton b truyn thng c in, cng nh kt thc cch hiu c v trit hc . Vao nhng nam 20 30 cua the ky XIX trong khi triet hoc Hegel, nh cao cua truyen thong duy ly co ien phng Tay, ang con anh hng kha tch cc en i song tinh than cua nc c em trc cua nhng chuyen bien cach mang, th trong noi bo cua trng phai Hegel a xuat hien cac yeu to xet lai oi vi he thong Hegel. Sau khi Hegel mat (1831) trng phai Hegel phan ra thanh hai phai oi lap nhau. Phai Hegel tre chu trng sa cha Hegel t pha ta, lt bo bt nhng noi dung than b, ay manh tinh than phe phan ton giao, xem s phe phan nay la mot phan cua cong cuoc cai to triet hoc, t o gian tiep phe phan trat t xa hoi hien ton. Ngc lai phai Hegel gia oi hoi loai bo noi dung cach mang cua phep bien chng Hegel, nham duy tr s thong nhat cua he thong. Ngay vao nam 1818 A. Schopenhauer a thach thc truyen thong duy ly bang viec xac lap Y ch luan ( Voluntarismus ) The gii nh y ch va nh bieu tng cua toi, trong o nhan manh y ch sinh ton , the hien khap vu tru. Schopenhauer a at nen mong cho khuynh hng phi duy ly, mot trong nhng khuynh hng chu ao cua triet hoc phi co ien, hien ai phng Tay, ong thi la ong to cua triet hoc s song. Cac trao lu triet hoc phi duy ly cua the ky XX kha a dang, nhng noi bat nhat co Phan tam hoc (Psychoanalysis) vi chu ngha Freud va Freud-mi, Tnh duc hoc (Sexology), Hien tng hoc (Phenomenology), Chu ngha hien sinh (Existentialism)
162

S banh trng cua khuynh hng phi duy ly la phan ng oi vi nhng bien co don dap dien ra trong i song xa hoi va moi con ngi : tai sao cuoc song dien ra khong hoan toan tuan theo nhng chuan mc, nhng ban thiet ke nh san cua ly tr ? Tai sao con ngi co the cung luc ong hai vai oi lap nhau sang tao va pha hoai ? Tai sao the lc phan nhan loai co the nam trong tay quyen lc toi thng ? Tai sao o la nhng cau hoi that kho tm ra li ap theo motp cua ly tr. Phi duy ly, do o, cung la bieu hien cua phi co ien, ngha la ra soat lai toan bo cac khai niem va cac van e cua truyen thong, xuat phat t Hy Lap co ai, a ra cac khai niem va cac van e mi ma truyen thong cha tng biet en hoac cha ao sau. Tai Phap A. Comte phe phan cac van e cua triet hoc cu, xem o la cac van e sieu hnh ( hieu theo ngha m ho, khong ro rang, khong hieu qua), v chung khong a ra li giai thch toi hau ve cac s vat, hien tng, trong khi nhan loai ang ng trc nhieu van hoi lan thach thc, khong the chap nhan nhng nguyen ly pho quat, chung chung ve moi th. Xuat phat t o Comte chu trng con ng th ba, vt qua ca chu ngha duy vat lan chu ngha duy tam trong triet hoc, bac bo luon ca van e c ban cua triet hoc, von c at ra suot nhieu the ky qua, gan cac van e cua triet hoc vi cac van e cu the cua khoa hoc, nhat la khoa hoc thc nghiem. Comte la ngi khi xng chu ngha thc chng (Positivisme, Positivism), bieu hien au tien cua khuynh hng khoa hoc, hay duy ly hien ai. Ngoai chu ngha thc chng vi lch s phat trien kha be the (chu ngha thc chng co ien, chu ngha kinh nghiem phe phan, chu ngha thc chng -mi, chu ngha hau-thc chng) vao the ky XX con co chu ngha thc dung (Pragmatism), chu ngha cau truc (Structuralism), chu ngha duy khoa hoc (Scientism) Chu ngha thc chng cung the hien tieng gao thet cai to triet hoc, lam gan
163

cac van e triet hoc vi cac van e cua khoa hoc chuyen biet, keu goi cac nha triet hoc t bien thanh cac chuyen gia thc s trong lnh vc nghien cu cua mnh. Nhng chu ngha thc chng chang qua ch la s phan anh qua trnh chuyen hng triet hoc cho phu hp vi oi hoi cua trat t xa hoi phng Tay sau thang li cua cac cuoc cach mang t san. Gi ay moi quan tam khong phai la cach mang xa hoi, ma la cach mang tri thc, la tm kiem phng phap thch hp e lam lanh manh hoa moi trng xa hoi. Do 1o xet bnh dien xa hoi con ng th ba co ngha la : khong chap nhan cach mang lan phan cach mang, v cach mang chu trng phat trien khong can en trat t, con phan cach mang lai chu trong en trat t khong can phat trien. Menh e chung cuoc la phat trien trong on nh, , tien bo trong trat t. Noi khac i, tnh chat co ien c thay bang tnh chat bien ho. Cung vi hai khuynh hng chu ao va neu, t cui nhng nam 70 cua the ky XIX a hnh thanh cac t tng triet hoc ton giao, rat gan vi khuynh hng phi duy ly (oi khi ngi ta gop chung lai, goi la khuynh hng phi duy ly ton giao), bat au la chu ngha Thomas mi (Neo-thomism, Neo-thomisme), do toa thanh Vatican bao tr mot s cach tan chu ngha kinh vien trung co trong ieu kien mi, chu trng dung hoa tri thc va c tin. Mot trong nhng hoc thuyet triet hoc ton giao noi bat cua the ky XX la Chu ngha duy linh-nhan v (SpiritualismPersonnalism), triet hoc ton giao cua T. de Chardin, N. Buber, N. Berdiaev, P. Tillich Nhng triet hoc phng Tay hien ai khong ch co chng ay khuynh hng, hoc thuyet. Cang gan vi chung ta cang xuat hien them nhieu cac t tng mi. Co nhng trao lu t tng ng lan ranh gia triet hoc va xa hoi hoc, hay triet hoc va chnh tr hoc, triet hoc va van hoa hoc. Co nhng khuynh hng dung nap nhieu lnh vc tri thc khac
164

nhau, nh tng lai hoc chang han. Nhng ngi c goi la nha tng lai hoc xuat phat t nhieu nguon khac nhau, quan tam en cac van e khac nhau, song manh nhat la nhng van e lien quan en chnh tr xa hoi. Co nhng khuynh hng triet hoc lich s kha phc tap nh Mac hoc (Marxology), cac hoc thuyet ky tr ( Technocracy), trng phai Frankfurt lnh vc nay t cuoi the ky XIX tr i xuat hien nhieu ten tuoi ln nh E. Durkheim, M. Weber, O.Spengler, A. Toynbee v. v.. May nam gan ay trong triet hoc phng Tay hnh thanh nhng khuynh hng ma trc ay a co, can c cai bien, ieu chnh, hoac trc ay cha c at ra nh mot iem nong cua tranh luan triet hoc, chang han Chu ngha hau hien ai (Post-modernism), Chu ngha hien sinh-mi, chu ngha thc dung-mi, hay nhng triet thuyet bam sat vao cac van e toan cau gay gat : sinh thai, moi trng, hau qua xa hoi cua tien bo khoa hoc cong nghe, van e chien tranh, hoa bnh Cung vi s can thiet ket hp triet hoc vi cac lnh vc tri thc khac nhau trong viec giai quet hang loat van e lien quan en i song xa hoi tai cac nc phng Tay, va ca nhan loai na, tao nen tnh a nganh, tnh lien thong, thai o oi vi truyen thong cung the hien kha ro trong sinh hoat hoc thuat. Mot so chu trng tr ve coi nguon, so khac tuyen bo ot chay chiec cau noi vi qua kh. Trong triet hoc phng Tay dien ra s oi au gia nhng nha nhan van tong the, xem nhe vai tro dan dat cua tien bo khoa hoc cong nghe, va nhng nha ky tr tong the, xem cac thanh qua cua khoa hoc cong nghe la phng thuoc van nang, cha lanh moi vet thng xa hoi. Nhng nha nhan van thuoc dang tren tuyen bo oan tuyet vi khoa hoc cong nghe, con nhng nha ky tr th quang cao mnh la ai dien cua triet hoc hu dung, ung ngha. oi ngu cac nha triet hoc khoa hoc kha phan hoa; mot so gan vi chu ngha thc chng( I. Lakatos, T. Kuhn ), mot so khac
165

chu ngha duy vat khoa hoc t nhien (M. Bunge), so khac na chu ngha duy tam duy khoa hoc ac trng (F. Gonsethe), hay thien ta, bam sat vao cac luan iem macxt ve lien minh triet hoc khoa hoc t nhien. Cac nha triet hoc phng Tay hien ai la nhng ngi chuyen nghiep, xet theo cach hieu cua ho ve oi tng triet hoc. Co nhng nha triet hoc chuyen nghiep trong lnh vc cua mnh; ieu nay giup ho co c the manh xet theo tng khuynh hng rieng. Tuy nhien, mot mat, tnh chuyen nghiep oi khi gay ra tnh trang mat phng hng, do thieu mot he chuan dan ng. Mat khac, cuoc song at ra qua nhieu van e vt khoi khuon kho cua nhng nghien cu mang tnh cuc bo, do o e cac van e triet hoc thc s tr thanh van e cua cong chung oi hoi nhng phng phap va phng tien pho bien tri thc triet hoc khac vi truyen thong co ien. Chu ngha hien sinh, chu ngha thc dung, va ca chu ngha Freud na, i theo hng nay. 2. S phan ky cua triet hoc phng Tay hien ai Tm hieu s hnh thanh va phat trien cua triet hoc phng Tay hien ai co the chu y en may thi ky chnh. Thi ky chuyn tip, hay qu (chuyen t hnh thc t duy co ien sang hnh thc t duy phi co ien) t nhng nam 30 - 40 en nhng nam 70 cua the ky XIX : khuynh hng phi duy ly, than b, ton giao (A. Schopenhauer, F. Schelling, S. Kierkegaard), chu ngha Kant-mi (phe phan Kant t pha hu, phuc hoi t tng cua Kant ve nang lc tien thien cua qua trnh nhan thc, luan chng ve s oi lap khoa hoc t nhien va khoa hoc xa hoi tren c s phan biet ly tr ly luan va ly tr thc tien, co gang chng minh tnh chat mau thuan va thieu c s cua nhan thc thuan tuy khoa hoc ve cac hien tng xa hoi ), s hnh thanh khuynh hng thc chng khoa hc, ch
166

trng con ng th ba trong triet hoc, vt qua cac van e sieu hnh cua ca chu ngha duy vat lan chu ngha duy tam. S hien dien ro net cac khuynh hng chu ao t nhng nam 70 cua the ky XIX en chien tranh the gii lan th nhat : F. Nietzsche khai trien y ch sinh ton cua Schopenhauer thanh y ch quyen lc, nhng choi bo Thng e cua Kierkegaard. Chu ngha Kant c phat trien manh, trong khi Anh va My triet hoc Hegel c phuc hoi vi ten goi thuyet Hegel-mi. Nhng mam mong cua chu ngha thc dung cung xuat hien. Cac hoc thuyet ton giao ro len nhieu nc chau Au, nhat la chu ngha Thomas-mi va chu ngha nhan v, co coi nguon sau xa t thuyet n t cua G. Leibniz). Hnh thc th hai cua chu ngha thc chngla chu ngha kinh nghiem phe phan, hay goi n gian la chu ngha Mach, a tao ra cuoc luan chien kha quyet liet trong sinh hoat tinh than (V.I. Lenin a phe phan chu ngha kinh nghiem phe phan do nha vat ly E. Mach va nha tam ly R. Avenarius sang lap trong tac pham Chu ngha duy vat va chu ngha kinh nghiem phe phan). Tai Anh va My xuat hien chu ngha thc taimi (Neo-realism), quy tu nhieu ten tuoi ln nh G. Moore, A. Whitehead, B. Russell (Anh), R. Perry (My), chu trng em en cho cac khai niem pho quat mot ton tai ly tng nao o (tng t Hegel), tm hieu nhng yeu to trung hoa cua kinh nghiem S bung no lan lt hai khuynh hng phi duy ly va thc chng - khoa hoc : t nhng nam cuoi cung cua chien tranh the gii lan th nhat (1917 1918) en nhng nam 50 tc ket thuc chien tranh the gii lan th hai. Chien tranh ghi am dau an cua mnh len cac sang tao van chng, nghe thuat, triet hoc. Hien tng hoc, phan tam hoc, chu ngha hien sinh, cac trao lu triet hoc ton giao c dp khuech trng anh hng en cac tang lp xa hoi, ac biet la gii tre. Chu ngha thc dung ro len tai My vao ngng nam 30, tr thanh triet hoc ban chnh
167

thc cua loi song My, khuynh ao ca he thong giao duc My. S phat trien manh me cua khoa hoc t nhien tao ieu kien cho s hng thnh cua triet hoc phan tch ngon ng, toan hoc. Tuy nhien anh hng cua triet hoc phan tich - mot cach goi cua chu ngha thc chng mi c gii han chu yeu trong gii tr thc, cac nha khoa hoc, con anh hng cua phan tam hoc va chu ngha hien sinh th lan rong trong nhieu tang lp xa hoi. Nhng tm toi mi : t nhng nam 50 60 cua the ky XX en nay. o la khoang thi gian kha dai, song t thay xuat hien nhng triet thuyet thc s gay nen nhng bung no tinh than nh trc ay. Ly do sau xa cua hien tng chng lai nay nam s cham thay oi cua t duy triet hoc trc cac bien co dien ra trong i song xa hoi. Di tac ong cua nhng kham pha ky dieu trong khoa hoc, xu hng nghien cu a nganh, a lnh vc, nhu cau giao lu van hoa, khoa hoc gia cac dan toc, cac nha triet hoc phng Tay co gang tao dng mot dien mao triet hoc khac trc t nhieu. Triet hoc phan tch tiep tuc phat huy tac dung, chu ngha bi quan ve than phan con ngi giam bt, hoac ch con mang y ngha canh bao. Chu ngha duy ly phe phan K.Popper lay nguyen tac gia mao thay nguyen tac kiem chng; chu ngha cau truc thay cho ca nhan ; chu giai hoc triet hoc (Hermeneutics) tm kiem nhng y ngha va nhng gia tr trong ngon ng, trong cuoc song lan trong nghien cu khoa hoc; van e van hoa ngay cang thu hut s quan tam cua nhieu trng phai va ca nhan. Nhieu hoc thuyet bat au chon con ng chiet trung e the hien mnh, nh chu ngha Freud-mi, thuyet hoi tu. Cac phng an khac nhau cua tng lai hoc, cac bien tng cua chu ngha hau hien ai gay s chu y cua d luan thong qua cac phng tien thong tin ai chung ngay cang tinh vi. 2. Mot so ac iem cua triet hoc phng Tay hien ai
168

lm sang t cc c im ca trit hc phng Ty hin i (ngoi mc-xt), cn xem xt n bnh din th gii quan (xt tnh ng phi), hnh thc th hin, xu hng vn ng, v tr ca n vn ha cc nc phng Ty hin i. Th nhat, triet hoc phng Tay hien ai (theo ngha ngoai macxt) ma chung ta e cap ay chnh la triet hoc pho bien trong cac nc t ban, nhat la cac nc t ban phat trien, nh Anh, Phap, c, Italia, Tay Ban Nha, My Tn gi trit hc phng Ty hin i trong trng hp ny xem yu t hnh thi l ch o, khng l thuc vo yu t a l. No la ai dien tinh than cho giai cap t san va cac lc lng xa hoi khac di chu ngha t ban hien ai, phan anh cac van e cua gii t nhien, xa hoi va con ngi trong cac hnh thc khac nhau cua s trien khai t tng. Xet t goc o the gii quan a phan cac triet thuyet la cac bien tng cua chu ngha duy tam, iu m cc nh nghin cu mc-xt gi l ch ngha duy tm tinh te va uyen chuyen, ke ca cac hoc thuyet t tuyen bo ve tnh trang trung lap cua mnh (chung ta co the nhan thay ieu nay qua cac trao lu khoa hoc nh chu ngha thc chng, chu ngha hau hien ai). Ben canh o co the thay rang bat au t na sau the ky XIX triet hoc phng Tay ngay cang chu trong nhieu en phng phap, tham ch mot so triet gia xem xet triet hoc t goc o phng phap thuan tuy, tuyen bo rang gia tr thc s cua mot hoc thuyet khong han nhng cuoc tranh luan ve y ngha cua ton tai, ve ban chat cua i song con ngi hay trien vong cua lch s, ma viec xac nh xem phng phap nao giup chung ta i sau vao ton tai cua s vat, lot ta c ban chat cua i song va t o tao ieu kien e moi ca nhan t tm ra li ap ve so phan cua chnh mnh va cua nhan loai. Le co nhien cach tiep can o mang tnh mot chieu, bi le phng phap triet hoc khong the khong da vao mot c s the gii quan nhat nh. Phng phap co the xung ot vi the gii quan, co

169

the nhat tr vi no o la kinh nghiem lch s cua s phat trien tri thc triet hoc. Th hai, tnh a dang, muon ve ve chu e va khuynh hng, s an xen, thay the nhau gia cac hoc thuyet, cac trng phai. ieu nay cho thay nhng bien oi nhanh chong, phc tap cua i song xa hoi lam nay sinh cac van e mi mot cach thng xuyen, tham ch ay bat ng, oi hoi cac triet gia khong ngng tm toi phng thc the hien va anh gia chung. Quy luat ao thai va phat trien khong cho phep s ngng ong cua t duy, s than thanh hoa va tuyet oi hoa mot t tng, mot trng phai hay mot khuynh hng nao o. S van ong khong ngng cua xa hoi cung pha v lp vo kien co cua cac quan niem chnh thong oi vi mot thi, nhng cung lam cho chung nhanh chong hoa than vao cuoc song, hnh thanh dan nhng motp song nhat nh, ma sc lan truyen khong le thuoc may vao cac ieu kien khong thi gian. Chang han chu ngha thc dung (Pragmatism), von hnh thanh di dang mam mong t cuoi the ky XIX, sang au the ky XX tr thanh triet hoc ban chnh thc cua loi song My, khuynh ao ca he thong giao duc va tn ngng cua ngi My, song sau o vai thap nien no khong con hien dien va c truyen truyen ram ro nh mot hoc thuyet no a cham dt s ton tai cua mnh vi tnh cach la mot trng phai triet hoc, mac du tiep tuc ton tai ay o trong cuoc song cua moi ca nhan, hoa than trong ng loi cua mot so ang chnh tr. Tng t nh vay oi vi chu ngha hien sinh (Existentialism), mot trao lu (oi khi cac nha phan tch noi ve phong trao hien sinh) kha mot cua triet hoc phng Tay nhng nam 40 60 cua the ky XX. Mac du vay tuoi tho ve mat triet hoc cua no kha khiem ton : nam 1927, khi M. Heidegger cong bo Hu the va thi gian (Sein und Zeit), chu ngha hien sinh chnh thc c khai sinh. Nam 1960 chu ngha hien sinh nh dong triet hoc
170

oc lap ket thuc s hien dien cua mnh ; s kien nay trung vi thi gian cong bo Phe bnh ly tr bien chng cua J.P.Sartre. May thap nien sau ngi ta mong muon phuc hoi chu ngha hien sinh lan chu ngha thc dung di nhng ten goi mi la chu ngha thc dung mi, chu ngha hien sinh mi vi nhng ieu chnh ang ke, ai loai nh bt dan yeu to chu quan theo kieu tn ngng luan chu ngha thc dung va chu ngha bi quan ca nhan chu ngha hien sinh, song, nh Engels tng viet ve s cao chung kho tranh khoi cua triet hoc co ien c (tac pham Ludwig va s cao chung cua triet hoc co ien c), chu ngha thc dung lan chu ngha hien sinh kho at c thanh cong nh hnh thc nguyen thuy cua chung. Co the khang nh rang trong triet hoc phng Tay hien ai khong co hoc thuyet nao thong tr lau dai nh trc ay, song chnh v vay ma oi khi nhng bieu hien be tac, thieu on nh, tham ch ca tnh trang khung hoang, mat phng hng van dien ra . Th ba, so vi truyen thong co ien, trong triet hoc hien ai khuynh hng phi duy ly chiem v tr quan trong, oi luc vt qua khuynh hng khoa hoc, chi phoi dien mao i song chnh tr, xa hoi va tinh than cua cac nc phng Tay. Kha nang chi phoi nay xuat phat t s bat lc cua ly tr khoa hoc trong viec giai quyet cac van e nhan sinh xa hoi, t nhu cau tm hieu sau sac hn i song noi tam cua con ngi va thai o song cua ho trong thi ai khung hoang nh hng gia tr. Trong khuynh hng phi duy ly mat chu quan cua ton tai ngi, hay chu quan tnh, c e cao, ca chu quan tnh con ngi- ca nhan lan the gii tinh than cua con ngi noi chung. oi vi nhanh hien sinh vo than hay phan tam hoc va triet hoc s song th s quan tam thai qua danh cho ca nhan (J. P. Sartre :Khong co the gii nao khac ngoai the gii chu quan tnh cua con ngi). So vi chu ngha duy tam co ien s quan tam nay the
171

hien ro net va tap trung hn. Chu ngha duy tam chu quan cua G. Berkeley (Ton tai ngha la c tri giac) va J. Fichte (cai Toi tinh than tuyet oi, sang tao ra va chi phoi moi th) kho ma sanh noi cac trng phai va neu ve phng dien cai Toi ca nhan. S ly giai con ngi mot cach phien dien co the dan en cac bieu hien cua chu ngha duy y ch hoac chu ngha bi quan lch s : cai th nhat xem y ch , t y ch s song en y ch quyen lc, nh ban nguyen hoat ong quyet nh; cai th hai mo ta mot cach cng ieu bc tranh am am cua xa hoi, s xung ot gia xa hoi va ca nhan. Nhanh hien sinh hu than va mot so trng phai phi duy ly ton giao tap trung ly giai ban chat va y ngha cua the gii tinh than nhan loai, ke ca tr lai vi quan niem truyen thong ve vai tro cua cac lc lng sieu nhien than b. Th t, bieu hien de thay trong triet hoc phng Tay hien ai la s hnh thanh con ng th ba , trung lap, ma ai dien la chu ngha thc chng, cac hoc thuyet duy khoa hoc, ky tr, khuech trng mat ky thuat cua tien bo xa hoi. Con ng th ba chang qua la toan tnh vt qua ca chu ngha duy vat lan chu ngha duy tam, loai bo he thong cac van e triet hoc, trong o co van e c ban cua triet hoc, c at ra ngay t thi co ai, thong qua cuoc tranh luan gia cac triet gia ve van e ban nguyen va ban tnh cua the gii, ve kha nang nhan thc the gii cung nh c s cua tri thc. Con ng th ba cung lam gan triet hoc vi cac khoa hoc chuyen biet, cu the. Cung vi vi khuynh hng khoa hoc, hang loat trng phai triet hoc c m au bang t nhan ban, nhan hoc (nhan hoc triet hoc, nhan hoc van hoa, nhan hoc khoa hoc) eu chu trng con ng th ba vi muc ch khac phuc s ngheo nan va n ieu trong oi tng nghien cu, song xet en cung khong tranh khoi tnh quy nh the gii quan va nhan thc luan,

172

gan vi viec giai quyet van e c ban cua triet hoc. V xu hng vn ng, my thap nien gan ay dien ra qua trnh ket hp, hoa lan nhieu dong t tng, em en mot so ket qua nhat nh. Co the ke en : s phan tch logc ngon ng va phan tam hoc xa hoi ban hien sinh; chu ngha cau truc va nhan hoc triet hoc; chu ngha duy ly mi va triet hoc xa hoi cua trng phai Frankfurt, s phan tch chc nang trong xa hoi hoc va chu giai hoc, chu ngha hien sinh-mi va phai Thomas mi, chu giai hoc va phan tch ngon ngSau khi chien tranh lanh ket thuc cac nha triet hoc phng Tay quan tam nhieu en cac kha canh van hoa, ao c, triet hoc khoa hoc, d oan hoc, nhat la d oan xa hoi. Tai nhieu trng ai hoc, nhieu trung tam nghien cu a hnh thanh nen hang loat chuyen nganh mi cua triet hoc, nhng bt dan yeu to sieu hnh, gia tang nhng cach tiep can mi, gan vi xa hoi hoc, chnh tr hoc, nhan hoc van hoa, kinh te hoc, luat hoc, khu vc hoc, cac khoa hoc t nhien nh sinh hoc, y hoc, cong nghe tin hoc v.v..Suy ngh chung cua phan ln cac nha triet hoc hien ai la : s bien oi ngay cang nhanh chong cua i song hien thc, nhng chuyen bien phc tap cua sinh hoat chnh tr xa hoi, nhng van de nay sinh t moi quan he gia con ngi vi t nhien va vi chnh mnh, cac he qua cua tien bo khoa hoc cong nghe, nhu cau lien ket, hp tac gia cac dan toc va nhng mau thuan mi nay sinh ... khien cho nhng tham vong cua th triet hoc bao quat tat ca, ai dien cho tat ca, ma thi co ien tng ton tai, khong con phu hp na. Moi mot iem nong nay sinh t thc tai can co cach ly giai tng ng, ma muon nh the khong the khong lien ket cac nha nghien cu t nhieu lnh vc khac nhau cung tm ra li ap cho mot van e. Trong xu the hoi nhap va toan cau hoa hien nay mot so trao lu t tng, von hnh thanh t rat
173

lau, c dp troi day vi nhng ieu chnh mi, bt tnh cc oan hn. Tan hien sinh, tan thc dung no lc lam mi mnh cho phu hp vi nhp song hien ai. Mac du vay chung khong tao c sc hap dan so vi thi hoang kim a qua. Cung vi s phuc hoi nay la phong trao hau hien ai, giai cau truc ngay cang thu hut s quan tam cua xa hoi. MT S HC THUYT TRIT HC PHNG TY HIN I I.Phan tam hoc (Psychoanalysis) 1. S ra i va cac giai oan cua Phan tam hoc Phan tam hoc do S. Freud (1856 1939), bac sy ngi Ao, sang lap. Nhng cong trnh au tien cua Freud ban ve sinh ly hoc, giai phau hoc nao bo. T nhng nam 80 di anh hng cua trng phai Phap (Charcot, Bernheim) ve thoi mien Freud tm hieu chng roi loan than kinh chc nang (tam than). Nhng nam 90 Freud tap trung xay dng phan tam hoc phng phap dung tr lieu tam ly e cha benh tam than. Phng phap nay can c tren ky thuat lien tng t do, phan tch nhng hanh vi lam lan va nhng giac m nh phng thc tham nhap vao coi vo thc, ngha la khu vc khong chu s kiem soat cua y thc. Vao nam 1900 Freud a ra hoc thuyet ve c cau bo may tam ly nh mot he thong nang lng ma c s phat sinh cua no la xung ot gia y thc va nhng ham muon vo thc. Vao nam 1920 Freud cong bo cong trnh Ban nga va B nga, ong thi tng bc van dung Phan tam hoc vao tam ly xa hoi, lnh vc van hoa, nghe thuat Hai lu y : 1) Freud sang lap Phan tam hoc vao cuoi the ky XIX au the ky XX, khi nhng quan niem truyen thong ve tam ly khong con phu hp na. Tam ly hoc trc Freud co gang xac nh the nao la mot con ngi bnh thng, khoe manh ca ve the chat lan tam ly, t viec tm

174

hieu hien tng cua y thc. i xa hn nhng to chat t nhien, Freud phan tch tnh chat va va nguyen nhan xuat hien chng roi loan than kinh chc nang, ay no en lnh vc tam ly ngi, va tng bc kham pha nhng ieu sau kn nhat ma tam ly hoc trc o bo qua, hoac nghien cu cha en ni en chon. 2) Kham pha vo thc o la s anh gia a c tha nhan pho bien, du t cac thai o khen che khac nhau. Tm hieu s noi loan cua vo thc, chu trng giao duc ngi benh bang lieu phap tam ly, bang ky thuat lien tng t do, theo doi thng xuyen nhng thay oi tam ly cua ngi benh, xac nh nhng nguyen nhan cua bung no xuc cam , nhng an c cang lam noi bat vai tro ngi thay thuoc nha giao duc trong ieu kien phc tap cua xa hoi, khi tam ly ngi chu qua nhieu ton thng t ben ngoai. 3) Freud khong goi mnh la nha triet hoc, song Phan tam hoc do ong sang lap vt ra khoi khuon kho cua mot hoc thuyet tam ly, mang y ngha triet hoc ro rang v, th nhat, s khai quat hoa triet hoc nhng y tng c ban trong viec xac lap c che tam ly cua ca nhan, th hai, tnh khuynh hng ly luan, gan vi hanh trnh t tung cua Freud. Nh vay t nam 1900 tren dien an triet hoc phng Tay a xuat hien mot trng phai triet hoc tam ly theo khuynh hng phi duy ly nhan ban, co ten goi la chu ngha Freud (Freudism), hay n gian la Phan tam hoc. The he sau Freud cang lam cho Phan tam hoc mang dien mao triet hoc thc s. Chu ngha Freud ngay t buoi au a khong phai la mot trng phai thong nhat. Ngay gia nhng hoc tro than tn nhat cua Freud vao nam 1910 a dien ra cuoc tranh luan xem cai g ong vai tro nang lng tam ly c ban. Neu Freud nang lng ay la nang lng tam ly tnh duc, th A. Adler (tam ly hoc ca the) vai tro nay thuoc ve mac cam gia tr cha hoan thien va c muon t hoan thien. Vi K. Jung (tam ly hoc phan tch) vo
175

thc tap the va nhng nguyen mau (archetip) mi la c s cua sang tao, nhat la sang tao van hoa, nghe thuat. O. Rank th cho rang toan bo hoat ong cua con ngi luon b am anh bi y ngh phai vt qua cu soc sinh n ban au. Mac du cac nha phan tam hoc sau Freud xem xet lai va bac bo mot so luan iem cua ngi sang lap (ve quy tac, hay tieu chuan nghien cu tam ly, giai thch tnh chat cua cac qua trnh tam ly, ve c che tam ly ), song nhgn nguyen ly c ban van gi nguyen : nang lng vo thc, nhng kha canh phi duy ly cua i song con ngi, tnh chat xung ot va s phan than cua the gii noi tam, tnh don nen, tnh b c che, b an ap va y ch phan khang, van e suy oi van hoa Chu ngha Freud tr thanh mot trao lu kha pho bien t sau chien tranh the gii lan th nhat, gan vi nhng bieu hien khung hoang cua van hoa, xa hoi. Cac nhanh khac nhau cua chu ngha Freud bo sng c s triet hoc va phng phap luan cho hoc thuyet cua chu ngha Freud ma chnh Freud con thieu. Nhng bo sung nay kheo ket hp vi cac t tng chnh tr, xa hoi, van hoa, khoa hoc t nhien. My xu hng sinh hoc hoa phan tam hoc ket hp vi chu ngha thc chng va chu ngha hanh vi (behaviorism). Ben canh o con co xu hng lam gan chu ngha Freud vi ieu khien hoc (Cybernetics) Chu ngha Freud-xa hoi cung co tieng noi trong gii hoc thuat; no xem xet cac hien tng chnh tr, van hoa, xa hoi nh ket qua cua s thang hoa (sublimation) nang lng tam ly tnh duc, s bien oi cac qua trnh vo thc di tac ong cua i song van hoa, xa hoi. Vao cuoi nhng nam 30 cua the ky XX chu ngha Freud-mi co gang bien phan tam hoc thanh mot hoc thuyet thuan tuy xa hoi hoc va van hoa hoc, xa ri dan quan iem vo thc va cac yeu to sinh hoc thi
176

Freud. T cuoi nhng nam 40, tc sau chien tranh the gii lan th hai, cac van e va cac ket qua nghien cu cua phan tam hoc c s dung rong rai. Phan tam hoc xa hoi lien ket vi chu ngha hien sinh va cung xac nh hnh anh con ngi trong mot the gii phc tap, ng tnh the tranh chap gia ton tai va h vo, hoa bnh va chien tranh, hng thnh va o v. Vien nghien cu xa hoi tai Frankfurt (trng phai Frankfurt) chu anh hng ang ke cua phan tam hoc. Mot so ai dien thien ta cua no dung hoa phan tam hoc vi chu ngha Marx, nham tao dng hoc thuyet chiet trung theo kieu Chu ngha Freud-macxt. Phan tam hoc va cac van e do no gi nen hien nay tiep tuc thu hut s quan tam nghien cu cua cac nha triet hoc, xa hoi hoc, tam ly hoc, van hoa hoc, ao c hoc, chnh tr hoc. 2.Hoc thuyet cua Freud ve c che tam ly Tam ly con ngi co the c hieu nh s lng phan vi hai thai cc ro rang y thc va vo thc tao nen tnh cach ay mau thuan cua ca nhan. Trong lp ket hp ay vo thc mi la thanh to trung tam, con y thc ch la mot th bac ac biet vt len vo thc, ngha la ch khi nao chung ta biet cach che ng vo thc, th luc o mi noi en vai tro cua y thc. Y thc la pham chat the hien tnh ngi trong con ngi. Phan loai cac tang tam ly : B nga (Id), hay ban nang, khu vc tam toi cua tam hon, la tang sau cua nhng ham muon vo thc, cai nguyen thuy cua tam ly. La c s cua ca the hoat ong, vo thc ch tuan thu nguyen tac thoa man, khong lien can g en hien thc xa hoi. Ban nga (Ego), hay cai Toi, khu vc sang cua tam hon, la lnh vc y thc, khau trung gian gia ban nang va the gii ben ngoai, trong o nhng
177

tnh quy nh t nhien va cac thiet che xa hoi. Cai Toi ieu chnh hoat ong cua cua ban nang vi nguyen tac hien thc, tnh hp ly va tnh tat yeu khach quan. Sieu nga (Super-Ego), hay cai -vt len Toi, khu vc ngoai tam y thc ca nhan, la lng tam ben trong ca nhan, mot s kiem soat, phe phan ac thu, xuat hien do s bat lc cua y thc trong viec ngan chan nhng cn bung no vo thc. S van hanh cua c che tam ly dien ra nh the nao ? Tang sau, thuoc ve ban nang cua tam ly ngi, van hanh theo chng trnh tiep nhan s thoa man toi a va t do la chon. Trong viec ap ng nhng nhu cau cua mnh ca nhan ung cham vi hien thc ben ngoai, von oi lap vi ban nang. Chnh luc nay y thc yeu to trung hoa to ra can thiet. No co gang ngan chan nhng ham thch vo thc, hng chung vao quy ao cua nhng hanh vi mang tnh xa hoi c khuyen khch. Nhng tren thc te ban nang ap at, dau t t, nhng ieu kien cua mnh cho cai Toi. Ngay luc nay trong cai Toi hnh thanh mot tang mi Sieu nga, hay Ly tng cai Toi, thong tr cai Toi nh lng tri ,hay mac cam toi loi cha c y thc ngay. Sieu nga trong trng hp ay la cai ban the toi cao ni con ngi, phan anh nhng giao huan, cam oan xa hoi, quyen lc cua cha me va cua cac uy quyen khac. Sieu nga la mot th vo thckhac, ap che ca nhan. Nh vay, nhiem vu cua phan tam hoc la phan tch c che tam ly ngi, nhan biet c cai vo thc e chuyen chat lieu vo thc vao cac lnh vc y thc va hng no tuan thu muc ch cua mnh. Ni nao co vo thc, ni o co y thc; cang hieu ban chat cua vo thc, con ngi cang co the lam chu duc vong cua mnh, va ieu khien no mot cach co y thc trong i song hien thc.
178

3. Nhng ham thch au tien va Libido Freud xem ham thch tnh duc la c s cua nhng ham thch au tien, ong lc cua vo thc. e minh hoa cho quan iem nay ong a ra khai niem mac cam Oedipe. Sau nay Freud thay ham thch tnh duc bang khai niem libido, vi ngha rong hn, the hien mot s dien bieu at ac biet ve tnh yeu manh liet, say nong, song theo nhieu tac gia kha nang tnh duc van la ngha noi bat hn ca. Cac giai oan libido : 1) giai oan mieng; 2) giai oan hau mon; 3) giai oan sung bai bo phan sinh duc nam; 4) giai oan thien v oi tng, khi a tre a ln , tiep xuc vi the gii ben ngoai. Freud noi en mac cam Oedipe oi vi tre nam, mac cam Klectra oi vi tre n. Chung quy hoat ong cua con ngi chu s tac ong khong ngng cua nhng ham thch au tien, nhng ham thch sinh hoc lan xa hoi, ni boc lo ban nang song, sang tao (Eros), va ban nang chet, huy diet, gay han (Thanatos). 4. Tnh khuynh hng xa hoi trong phan tam hoc Freud Theo Freud, trong i song tam ly ca nhan luon hien dien ngi khac; tam ly ca nhan bieu lo ra thong qua giao tiep cung ong thi la tam ly xa hoi. S phan tch tam ly co the c s dung khong ch trong viec tm hieu nhng van e thuan tuy ca nhan, ma ca nhng van e xa hoi, bi le chung ta co the suy ngh ve cac qua trnh xa hoi t viec nhan thc cac cap o, cac lp tam ly chnh mnh, va ly giai mot cach thau ao nhng xung ot gia ca nhan va xa hoi t che van hanh tam ly ca nhan. Freud la ngi co thai o phe phan oi vi trat t xa hoi hien ton, mot trong nhng nha ly luan ve khung hoang van hoa. Ong e cap en trang thai s hai va bat on cua con ngi trong thi ai van minh, s thieu hoan thien cua quan he

179

gia nh, xa hoi, gay nen nhng cu soc tam ly ca nhan. Nhng thanh tu van hoa gop phan lam giam bt ban nang gay han cua con ngi. Nhng mot khi van hoa khong thc hien c chc nang nay th s gay han co the tr thanh mot phan i song noi tai cua con ngi, dan en tam than xa hoi. 5. Vai net ve Tan-phan tam hoc Ngoai K. Jung (1875 1961), A. Adler (1870 1937), K. Horney (1885 1953), phai ke en W. Reich (1897 1957) vi hoc thuyet tnh duc kinh te. ac trng cua t tng Reich la khong chu trong en tng ca nhan rieng le,ma lay lnh vc chnh tr xa hoi lam oi tng nghien cu. Reich ch gi lai quan iem nen tang cua phan tam hoc Freud : ben ngoai y thc ton tai mot hien thc tam ly, vo thc. Reich a ra phng an ly giai mi ve c cau tam ly sinh hoc cua ca the : 1)tang be mat, tc tang lien ket xa hoi, tang xa hoi h nguy (lien tng ho sau ngan cach gia vat t no va hien tng); 2) tang trung gian, tang chong oi xa hoi (lien tng vo thc cua Freud), tong so nhng xung ong bac hai nhng cuong vong ngu xuan hung bao, nhng hanh vi dam ang; 3) tang ay sau, hat nhan sinh hoc, nhng to chat t nhien xa hoi tiem tang ni con ngi nh trung thc, yeu lao ong. Tiec thay khi i qua tang trung gian nhng to chat b xuyen tac, nhiem ban, khuc xa. Trong quan iem chnh tr Reich phe phan chu ngha cc quyen, chu ngha phat xt. Reich khong phu nhan s hien dien cua nang lc libido trong c cau tam ly ca nhan, hn na lai phan tch no di goc o xung ot xa hoi.Tac pham noi tieng Cach mang tinh duc (1936,The Sexual Revolution) - trong o s giai phong con ngi

180

c xem xet kha canh t do tnh duc. ay la tac pham gay soc cho xa hoi mot thi. H. Sullivan (1892 1949) cung la ten tuoi noi bat cua phan tam hoc sau Freud, vi hoc thuyet lien ca the ve tam than hoc. Theo hoc thuyet nay i song con ngi dien ra trong nhng tnh the lien ca the, do o e hieu phc hp cac van e gan vi qua trnh tam ly ben trong i song ca theva cac qua trnh ben ngoai cua sinh hoat cong ong xa hoi, can thiet phai lam sang to gia tr va y ngha cua hanh vi lien ca the.He thong t hu la th pham ham ac trng cua ca the nham chong lai nhng bat on, xao xuyen, von co con ngi ngay t luc chao i. Co the lien tng he thong t hu vi Sieu nga cua Freud. E. Fromm (1900 1980) c giao duc theo truyen thong phan tam hoc, nhng ve sau a bac bo kha nhieu luan iem cua no. Ong xem cac qua trnh xa hoi, ch khong phai cac yeu to sinh hoc, la nhng motp kch thch con ngi. T tng noi bat : nh phan hien sinh va nh phan lich s. Nh phan hien sinh bieu hien nh phan gia song va chet, gia kha nang tiem tang cua moi ca nhan vi tnh hu han cua cuoc song. Nh phan lch s gan vi nhng ieu kien xa hoi nhat nh, do o co the khac phuc c bang no lc cua nhieu the he, hng en thiet lap mot xa hoi nhan ao, tao nen s on nh tam ly tinh than cho ca nhan. H. Marcuse (1898 1979) at van e ve van minh khong co tnh an ap, em quan iem kinh te xa hoi cua Marx ket hp vi Freud, xem s ket hp nay la phng an tot nhat giai quyet xung ot gia con ngi va nen van minh. Cac khai niem an ap thang d va nguyen tac nang xuat ch ra nhng gii han cua con ngi do cac che o xa hoi thiet lap, s thong tr cua qua trnh lao ong b tha hoa,

181

va do o, mau thuan gia lao ong b tha hoa va Eros. Ch khi nao at ti van minh khong co tnh an ap, sc manh cua Eros mi c phat huy, nh o ban nang gay han, ban nang chet mi b ay lui. Lao ong se khong con b tha hoa na, ma bien thanh tro chi t do, phu hp vi ban tnh con ngi. T tng cai cach va mang tnh phan khang cua Marcuse c mot bo phan gii tre co hoc thc phng Tay on nhan, nhat la vao nhng nam 60 cua the ky XX. II. Chu ngha hien sinh (Existentialism) 1. S ra i va cac phai cua chu ngha hien sinh Chu ngha hien sinh chnh thc c khai sinh vao nam 1927 vi tac pham Hu the va thi gian cua Heidegger, va ket thuc vao nam 1960 nh mot triet thuyet vi Phe bnh ly tr bien chng cua J.S.Sartre. The nao la chu ngha hien sinh ? Bang cac ten goi khac nhau chu ngha hien sinh (Sartre), triet hoc hien hu (K. Jaspers), triet hoc ve hien sinh triet hoc nay co iem chung cho tat ca cac ai dien la triet hoc ve ton tai cua con ngi, ban the luan ve con ngi, la tat ca nhng suy t ve than phan con ngi, trc het la con ngi ca nhan, cu the trong thi ai khung hoang ve gia tr, nhng noi au, nhng lam lac va nhng khat vong cua con ngi. Pascal tng cho rng ngi ta khng o su t tng Copernic l tt. Vic quan trng cho c i ngi l ta phi bit hn ta c cht i hay l bt t. y mi chnh l im cn o su. i vi Marcel, vn m trit hc hin sinh quan tm l lm sao thng qua nhng tc phm ca mnh m lm bc l vt cu ca hin thc. Theo Mounier, nhng cu hi sau c cc nh hin sinh quan tm trc tin: ti sao c con ngi? Ti sao c ci thng ti mt c nhn ring bit, ti c phi l con gi khng?Con ngi y v by gi? cp n i tng nghin cu ca trit hc hin sinh, Sartre tuyn
182

b mt cch t ho :Hin sinh thuyt v thn m ti trnh by y c tnh cch mch lc hn c. Thuyt ny cho rng nu Thin Cha khng hin hu, th t ra phi c mt hu th m tn ti ca n c trc bn cht. Hu th chnh l con ngiCon ngi tn ti trc , con ngi t thy mnh sinh i , sau con ngi mi nh ngha mnh c103 V phng php nghin cu, v ch ngha hin sinh bc b ch ngha duy l c in nn n ch trng phng php m t, xut pht t kinh nghim, trc quan cm tnh, m khng chp nhn mt khun mu, m thc sn c no ca l tr. Phm Minh Lng dn li Chestov k v suy ngh ca Kierkegaard chng li thc lun l tr :Kierkegaard kinh s v tm lm ngh rng sau khi ng cht i ri, cc gio s s trnh by trit thuyt ca ng nh mt h thng trn vn v nhng t tng c xp thnh b, chng104. i khi chnh nh hin sinh t gi phng php ca mnh l bin chng, php bin chng ca trit hc hin sinh. Chng hn, Mounier cho rng nn gi ch ngha hin sinh l trit hc bin chng, v l th trit l thng nht gia ci bn ngoi v ci bn trong, khch th v ch th, l s kt ni theo quan im praxis lm bc l bn cht ca s vt. Trn thc t, phn ln cc nh nghin cu u ch ra mi lien h gia ch ngha hin sinh vi hin tng hc, xem phng php hin tng hc, phng php gip ch th n vi chnh s vt, l phng php ca ch ngha hin sinh. Trong viec ly giai hnh anh con ngi cac nha hien sinh s dung phng phap hien tng hoc ma E. Husserl la ngi xac lap trong qua trnh khac phuc khung hoang cua sieu hnh hoc co ien. Hien tng c e cap ay la hien tng cua y thc. Tuy nhien, khac vi cach hieu thong thng ve hien tng nh s phat lo cai g o ang sau s vat, hien tng Husserl la mot hien hu ni mnh, t chu, sau no khong co g ca. Thong thng y thc hng ra the gii ben ngoai. Song theo Husserl, the gii ben ngoai, the gii khach quan ch la oi tng cua cac khoa hoc chuyen biet, con oi triet hoc o khong phai la moi quan tam c ban. oi tng ly tng cua triet hoc la y
J.P.Sartre: Hin sinh mt nhn bn thuyt. Bn dch ca Th Nhn, t sch Th s, Si Gn, 1968, tr. 20. Phm Minh Lng : my tro lu trit hc phng Ty; Nxb i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1984, tr. 158
104

103

183

thc. Ch trong moi trng cua ton tai ly tng ay chan ly mi phat lo ra cho ta bang con ng trc giac ban chat. Hien tng hoc la phng thc tiep can va xac nh mot cach nghiem minh cua chung ta oi vi cai can phai la chu e cua ban the luan. Trong khai niem hien tng hoc hien tng noi en cai ch ra mnh, hien hu cua thc tai, y nghia cua no, nhng bien oi va phat sinh cua no. Tnh bien oi cua trang thai y thc oi hoi phai xac lap phng phap luan ac thu, nhieu cap o, tao nen phan cot loi cua phng phap hien tng hoc, o la giam tr hien tng hoc, ngha la gat sang ben, hay bo vao trong ngoac toan bo the gii xung quanh, cung nh tat ca cac hoc thuyet, quan iem khac ve oi tng. Nh o chung ta se hng en chnh s vat. Nhan thc cua chung ta se at c phan ket hien tng cua y thc, khong con le thuoc vao the gii ben ngoai, nhng van lu gi toan bo s phong phu cua noi dung. Dong chay cua y thc la cai em en trc tiep cho chung ta. Cac nha hien sinh s dung phng phap hien tng hoc v theo ho phng phap ay giup chung ta tham nhap vao chieu sau cua y thc con ngi, vao c cau xuc cam cua no. Chnh trong dong chay cua xuc cam, y thc a the hien y ngha thi gian cua hien hu. M. Heidegger nhan thay thi tnh ac trng c ban cua hien hu, cua ton tai noi chung. Chung toi,- Heidegger viet,ch ra c thi tnh nh y ngha ton tai cua thc tai, cai ma chung ta goi la hien the. Co the cam nhan ton tai ch trong tng quan thi gianTon tai cua hien the tm thay y ngha cua mnh trong thi tnh (M.Heidegger : Hu the va thi gian, 17,19). Ra i va phat trien tai cac nc phng Tay, nhat la tai c va Phap, sau hai cuoc ai chien the gii (1914 1918, 1939 1945), triet hoc hien sinh bieu th thai o cua con ngi trc nhng dien bien y mu thun cua xa hoi. Ti c, s ra i ca ch ngha
184

hin sinh l s p tr i vi nhng bin c kinh t, chnh tr, x hi din ra sau s kt thc chin tranh th gii ln th nht. Nc c b tn thng t hip c do cc nc thng trn p t , v n thc s m nh ngi c trong nhiu thp nin. Khng hong kinh t, s ln mnh v tm nh hng ca Lin X, cuc u tranh ca nhn dn ti cc nc thuc a v phong tro cng nhn ti cc nc t bn, s hnh thnh ch qun phit, pht xt, s u t v phn ng ca con ngi, trc ht con ngi - c nhn lm cho nhng yu t phi duy l tn mc trong lch s t tng c dp bng pht, hng n cc im nng ca thc tin x hi. Ch ngha hin sinh ti Php cng hnh thnh t nhng tc nhn x hi tng t. Thm na, nc Php tng tri qua nhng nm thng b chim ng, b phn bi, ni khip hi trc ln song khng b ca ch ngha pht xt , s Ni lon tm t do, kht vng gii phng gp phn lm nn nt c th ca ch ngha hin sinh Php. Sau chin tranh th gii ln th hai, khng hong kinh t, chin tranh lnh v nhng v v gi tr ti cc cng quc t bn li mt ln na khin con ngi cm nhn v than phn b qung nm ca mnh. Ch ngha hin sinh l ting ni ca con ngi trong thi i khng hong, phn nh tm trng v kht vng ca c nhn, qua trnh by bc tranh chung ca nhn loi, s phn v trin vng lch s, nhng khng bng phng thc duy l c in, m bng s pht l ca thc c nhn t gc bn th lun. Ch ngha hin sinh, theo E.Mounier, l th trit l bi thit, th hinmt ln sng thc v s bt hnh, mt cn bnh mi ca thi i bin minh cho li ci ra nc mt , nh hu qu ca mt chu u tan r v hai cuc i chin tn ph v mt cuc khng hong khng c bo trc (E.Mounier: Nhng ch trit hin sinh; sch dch; T sch Nh Nng, Si Gn, 1970, tr. 44, 78). Ch ngha hin sinh cng l mt trong nhng hc thuyt ph bin trong cuc tranh lun t tng, vn tr nn gay gt sau Cch mng thng Mui nm 1917. Trit hin sinh,- Mounier vit tip,- c coi nh s phn ng chng li mt th gii trong ch ngha duy vt khoa hc bnh trng n mun chi b thc ti ch quan ni ti trong tm hn mi ngi. Bc u tin ca trit hc hin sinhkhi i vo th gii nh quay cung trong tc my mc, l ko con ngi ra khi s m qung v qung co, a con ngi ra khi cnh c bm rit ly s vt ngoi gii cng nh cch x giao qu hi ht, gi to b ngoi, i su vo cng cuc tm kim mt cuc sng c tnh ngi ch thc hn (E.Mounier: Sd, tr. 119)

185

Neu triet hoc co ien the hien tnh tch cc tinh than cua con ngi, th triet hoc hien sinh at ra van e s chu ng tinh than cua moi ca nhan trc nhng bien ong cua i song, t o gi ra mot loi thoat cho ho. Trong Th ve nhan ban chu ngha (Ueber den humanismus) Heidegger a lm mi khai niem existentia, tc ton tai theo tieng Latinh, thanh mot dien at ac trng Eksistenz, hay Eksistenz, nham nhan manh hien the xuat tnh the cua con ngi, phan biet vi nhng ton tai khac. J.P.Sartre trong Hin sinh l ch ngha nhn vn (bn dch khc: Hin sinh mt nhn bn thuyt) cho rng khng c mt th gii no khc ngoi th gii ch quan tnh ca con ngi. Heidegger va Sartre la hai ai dien tieu bieu nhat cua chu ngha hien sinh the ky XX.Trong vic tm hiu ch ngha hin sinh, cc nh nghin cu nhn thy my du hiu ca ch ngha hin sinh: chng duy l c in; chng cch nhn cng nhc, phin din, my mc, vt ho v con ngi, phn i qu trnh qun phit v c ti chnh tr; cao mt ch quan ca tn ti, ch quan tnh ca con ngi; khai thc nh phn ca tn ti, lng tnh, hay mu thun ni ti ca con ngi; thc v vn dn thn, kht vng, la chn t do, v bun chn, bung xui to nn bc tranh sinh ng v thn phn con ngi c nhn. Tuy ch ngha hin sinh ra i vo th k XX, nhng ngun gc su xa ca n c th tm thy trong thi c i. Chng hn bc ngot Socrates anh du s chuyn bin cn bn trong trit hc Hy Lp t trn tri xung di t (Cicero) c cc nh trit hc xem nh s khai m cho th trit l i vo tn ti ca con ngi, m li l im khc bit ca ch ngha hin sinh sau ny, cho d Nietzsche cng kch con qu duy l Socrates git cht bn nng Dionysos. Theo Le Ton Nghiem, Kinh Thanh Kito giao, co phan mo ta so phan chm noi cua cac v tien tri, cac v thanh, s ay oa Jesus Christ, ang c xem la coi nguon sau xa cua chu ngha hien sinh vi tnh cach la tieng keu bi thiet ve so phan con ngi. Th en la Thanh Augustin, ngi noi nhieu en nhng suy t, xao xuyen, lo au, nhng kinh nghiem au n trong quang i phong ang, lam lac tren con ng tm ve Thien Chua, khang nh rang tri

186

thc s khi va ay u nhat la s tm hieu ban chat con ngi qua s hieu biet ve Thien Chua. Qu trnh phi c in ha trit hc vo nhng thp nin u th k XIX dn n s ra i ca ch lun Schopenhauer. Bng s lun gii nguyn tc ch lun, nhn mnh ch nh bn nguyn i din cho con ngi, Schopenhauer m ng cho cc tro lu phi duy l, trong c ch ngha hin sinh. Tuy nhien, ong to thc s cua chu ngha hien sinh la S. Kierkegaard (1813 1855), ngi an Mach. Kierkegaard xuat hien tren san khau triet hoc vi tnh cach la ngi phe bnh gay gat thi ai. Khuynh hng hien sinh ton giao cua Kierkegaard at ra cau hoi : tai sao tam hon con ngi b kho kiet ? Tra li : v nhng toan tnh ay tham vong cua ly tr, v s mo xe khong thng tiec, s phan oi ban chat con ngi trong thi ai khoa hoc, v cai nhn cng nhac, may moc oi vi the gii. e phuc hoi nhan tnh can hien mnh cho ton giao o la chu e c ban cua triet hoc Kierkegaard. Triet hoc can giup con ngi tr ve he thong cac gia tr ton giao, von b chm vao lang quen t thi Descartes. Triet hoc dan ta vao cam thu quan ton giao, khac hoa chieu sau tam linh cua con ngi. S phan ng cua Kierkegaard oi vi trat t t san la s phan ng mang tnh lang man. Ban tan s hien hu cua con ngi c phan tch t goc o tham my ao c ton giao. Cac giai oan hien hu : 1) Giai oan tham my ong nhat vi khoai cam. Con ngi song bang nhng quan tam hien tai, cha biet la chon. Giai oan nay co ba chang nho la buon chan toan dien, bao dam, trung gian (con goi la ma mai, la chang lien ket tham my va ao c); 2)Giai oan ao c, the hien cuoc au tranh chong lai nhng am me cam tnh va che ng chung. Con ngi song bang ngha vu, quan tam en nhau va cung hy vong vao tng lai. Han che cua ao c la cho no de ru ngu con ngi, bien ho thanh mot sinh vat may moc, nu quang tuan theo nhng quy luat, nhng motp ao c nh san. Thay v la chon t do la noi s hai
187

cua ca nhan; 3) Giai oan ton giao, ni hien hu cua ca nhan thong nhat vi Thng e. o la s chuyen sang loi song ton giao, mot bang chng ve noi o nhuc va s bat lc cua ly tr. Con ngi phung s Thng e, cam nhan s an ui ni cuoc i au kho, song khong bao gi sanh ngang cung ang toi cao. Quan niem o cua Kierkegaard nham chong lai Hegel, ngi a duy ly hoa niem tin vao Thng e. Kierkegaard la ong to cua Hien sinh hu than. Sau Schopenhauer va Kierkegaard, F. Nietzsche (1844 1900) la nha t tng co anh hng ac biet en triet hoc phi duy ly noi chung, triet hoc hien sinh the ky XX noi rieng. Co the chia hanh trnh t tng cua Nietzsche ra ba thi ky. T 1869 en 1876 la thi ky bi quan lang man, c anh dau bang anh hng cua Schophenhauer va Wagner. ac iem cua thi ky nay la long tin vao gia tr thanh thien, chu ngha anh hung va tai nang thien phu cua con ngi. T 1876 en 1881 la thi ky cua khuynh hng thc nghiem hoai nghi; triet gia i tm t do tuyet oi va chan ly vnh hang. T 1882 en cuoi i la la thi ky xay dng he thong triet hoc rieng, hng vao hien thc, vn ti ly tng Sieu nhan. Cot loi t tng cua Nietzsche la hoai nghi hien tai (chu ngha h vo), phe phan truyen thong (triet ly cai bua, tuyen bo Chua a chet, xac nh lai nhng gia tr mi), va sau rot tm ra ban tnh ch thc ni con ngi, vu tru y ch quyen lc- thuc ay con ngi i ti tng lai, cung co ngha la tr ve Coi nguon vnh cu. Theo Nietzsche mot nen van hoa ch thc phai tra con ngi ve t nhien va nhan hoa t nhien, do o ong ca ngi cac nhan vat huyen thoai Hy Lap va nhng nha triet hoc s khai, nhng ngi song hon nhien, chat phac, chap nhan s co n trong rang r hao quang, phe phan ao c hoc duy ly Socrates a dung ly tr giet chet
188

ban nang Dionysos, lam o v moi gia tr van hoa chat phac. Nietzsche cung phe phan chau Au Thien Chua giao va giao ly cua no, goi nen ao c ang ton tai la s chiem oat ban tnh con ngi, vu li va phi nhan.Moi phong trao dan chueu hoc theo th ao c quan c ban nang, xuat phat t Thien Chua giao. Tinh than bnh ang kieu Thien Chua giao khuyen khch nhieu cuoc cach mang am mau va ay toi loi. Nguyen ly bao trum cua triet hoc Nietzsche, e cap en ca con ngi lan t nhien, la y ch quyen lc. Nguyen ly ong nay chi phoi, ieu khien s phat trien cua con ngi va vu tru. Theo Nietzsche, cuoc song t no luon khat vong en toi a cam giac quyen lc. Ban chat cua the gii la sinh ton thong qua au tranh; the gii la hien than cua y ch quyen lc. Ca nhan t do va manh me neu no nhan biet mnh la mot nhan cach. T do khong nen hieu theo ngha cua Thien Chua giao, cai tren thc te la phan t do, s no le ben trong, ma t do theo tinh than co ai va Phuc hng, t do va nguyen s, chat phac, va bung no manh liet. ang sau lp vo duy y ch, phi duy ly cua triet hoc Nietzsche an cha mot th khong tng hp ly, ca ngi s thong nhat va le thuoc lan nhau gia con ngi va t nhien, con ngi va xa hoi, xa hoi va t nhien, s tha nhan t do vnh hang nh c s cua sc manh tiem tang trong con ngi. Triet hoc Nietzsche, va la s ao lon moi gia tr, va kch thch con ngi t vn len, a a en s xuat hien cua Sieu nhan (Uebermensch) con ngi sieu ang tren con ngi hien tai, ket hp nhng pham chat tuyet vi cua than linh va nhng v nhan trong lch s. o la con ngi bao hieu mot ngay mi, cung la s tr ve Vnh cu. Cach lap luan nh vay a a Nietzsche en vi thuyet luan hoi mang dang dap cua triet ly phng ong ; the gii lap i lap lai nhng chu ky, va moi
189

lan nh vay con ngi phat hien ra chnh mnh, song lai cuoc i cua mnh. May y ngha cua ton tai ngi, hay hien sinh, e phan biet vi nhng ton tai khac Th nhat, hien sinh la phng thc ton tai ac trng cua con ngi. Heidegger tng tuyen bo rang, cho en nay ton tai van la khai niem m ho nhat (Hu the va thi gian, tr. 3). Ton tai la mot khai niem qua rong ln ma cach ly giai truyen thong ve no khong con phu hp na. Cho du ton tai nh ton tai cua thc tai noi chung khong c xac inh hoan toan, van con mot hnh thc ton tai ma chung ta biet ro, o la ton tai ac trng, rieng co cua con ngi. Con ngi hn cac thc tai khac cho con ngi y thc c s ton tai cua mnh va co the noi Toi la. Con ngi la mot ton tai co nang lc t y thc. Ch co con ngi mi hien sinh, ch khong phai Thng e, hon a, con bo. Thng e n gian la ton tai, ch khong hien sinh. Hon a cung khong hien sinh, cho du no the hien ra hnh hai, no co ton tai. The gii la hien thc, ch khong hien sinh. Ch co ton tai ngi mi la th ton tai nem trai, au lo, xao xuyen, buon chan, kho au, suy t. Con ngi y thc c noi kho au cua mnh, luon dan vat ve than phan mnh. Cang ne tranh au kho bao nhieu, con ngi cang xa ri y ngha hien sinh bay nhieu. Heidegger cho ranghien sinh, xet nh ton tai ac trng cua con ngi, la hien hu y thc, la Dasein, phan biet vi Sein (ton tai). Th hai, hien sinh la ton tai vi, la song vi. Phng thc ton tai cua con ngi la hien hu gia tri va at. Theo quan iem cua hien sinh ton giao con ngi la khau trung gian gia the gii ma no gia nhap, va cai sieu viet vt len tren (Kierkegaard). Nhng theo quan iem cua hien sinh vo than th ch co chu quan tnh con ngi mi la cai duy nhat (Sartre); song vi ay la song vi
190

tha nhan. Chnh v thau hieu c ieu o ma con ngi chu trng dan than, song qua trnh nay lai tao nen nhng xao tron mang tnh chat phan oi cua ton tai . S tron chay vao co n la he qua cua cua nhng tac ong bat li t moi trng tha nhan o la hanh vi co sau, mang tnh phan khang. Th ba, hien sinh la phng thc phi duy ly cua ton tai. Hien hu cua con ngi trong the gii ve nguyen tac khong the nhan thc c thong qua cac khai niem (ly tr), khong b vat hoa. Neu Hegel sung bai t duy, th Kierkegaard, ong to cua chu ngha hien sinh, sung bai xuc cam. Neu Hegel thien ve phep bien chng cua cac khai niem, th bien chng hien sinh cua Kierkegaard la bien chng cua nhng xung ong tam linh mot cach xac nh lai nhng gia tr nhan ban thi ai lang man va bi kch. Chu ngha hien sinh xuat phat t cho con ngi song trc het bang xuc cam va chu s chi phoi cua xuc cam. Con ngi phan ng trc nhng g dien ra xung quanh va tac ong len mnh khong han va khong ch bang hoat ong ly luan, ma trc het bang nhng thang bac xuc cam. Tong the nhng xuc cam tch cc lan tieu cc trc tiep chi phoi cai ma ta goi la chat lng i song ca nhan. Cac nha hien sinh nhn thay con ngi mot thc the biet xuc cam, mot hien the xuc cam. C cau xuc cam cua y thc con ngi c quan tam ac biet trong ban the luan hien sinh cua Heidgger va Sartre, nhat la Heidegger. Ban the luan cua Heidegger a bo sung cho hien tng hoc cua Husserl, theo o chung ta khong ch nhn ngam hien tng, ma con phai hieu biet va giai thch ung hien tng. Mot ac trng cua y thc chung ta, theo Heidegger, la mac du chung ta nhn nhieu, nhng thay t hn, va hieu cang t hn na. e hieu y ngha cua cac s bien torng cuoc song can co nang lc ac biet tham nhap vao t tng, o la thong dien (hermeneutics). Phep thong dien tr
191

thanh phng phap luan cua tat ca cac khoa hoc ve con ngi. Th t, hien sinh la hien hu luon at mnh trong la chon va giai phap , bat au bang viec kch thch chu quan tnh, cai Toi. Con ngi vung vay, quay ap, khao khat hng en t do bat chap nhng lc lng cng che ben ngoai, mac du o la s vung vay vo vong. Th nam , hien sinh la kha nang ang the hien. Hien hu cua con ngi la kha nang chu quan cua con ngi, boc lo ra qua hanh vi. Mau thuan gia kha nang dng nh vo tan cua con ngi vi tnh hu han cua ton tai ca nhan gop phan tao nen tnh hai mat cua i song mat sang tao, tich cc va nhng bieu hien tieu cc kho kiem soat. S phan chia tng oi hai phai hien sinh ton giao va vo than. Tn phi i biu Tn gio V thn

Socrates, Luther, St.Augustin, Schelling, St.Bernard, Pascal, Schopenhauer, Kierkegaard, Jaspers, Nietzsche, Heidegger, Marcel Sartre Dan dat con Khong tin vao ngi en niem tin sc manh dan dat cua Thien Chua Thin Cha Co tnh cach Phu nh xay dng, ch trng s nhng gia tr hng thin truyen thong, trong Rat gan vi c vn ha ln tn gio chu ngha Thomas Rt gn vi ch mi, duy linh nhn v ngha hoi nghi, bi quan

Quan im s khi

192

Quan Ca nhan va Ca nhan co cho h gia con tha nhan co the khong ngi vi con tm thay s ong sang tao gia tha ngi cam,nhat tr. nhan. Chu trong Chu trong s khac hoa lien chu phan khang cua ca nhan chong lai the, s phi hp tha nhan, nham e cao tnh oc ao cua ca nhan.

Quan Niem tin vao Gat bo Thng h gia con Thng e la cai e ra ngoai cuoc ngi vi cot loi trong ao song con ngi e Thng c con ngi ton vinh chu quan Con ngi b tnh tha hoa v xa ri Con ngi b tha hoa v qua le Thien Cha thuoc vao niem tin, anh mat chnh mnh.

Thc ra s phn bit trn ch mang tnh tng i. Ngay c cch t vn hin sinh tn gio v v thn cng cn nhiu iu phi tranh lun, bi l cn nhiu s so snh v nhng mi quan tm khc cha c dn ra, cng nh quan h con ngi con ngi, con ngi x hi l vn phc tp, c xt on trong nhng iu kin c th, gn vi thn phn con ngi v c nhn loi. Nguyn nhn tha ho chng hn, ch vi dng so snh y khng th ni c tnh cht nh phn ca tn ti ngi, th m ch ly mt h quy chiu l nim tin lm c s!
193

V sao triet hoc hien sinh c on chao tai cac nc Tay Au sau hai cuoc ai chien the gii ? V, mot la, no khac hoa kha thanh cong chan dung con ngi trong thi ai khung hoang. Noi dung cua triet hoc hien sinh khong phai la con ngi noi chung, con ngi pho quat nh Socrates, Aristoteles, hay Descartes,ma la con ngi ang song, hoat ong, la toi, la anh, la chung ta cung luc hay tng ngi mot, tc con ngi sng thc. Hai la, triet hoc hien sinh lam sang to c phan nao nhng mau thuan cua thi ai thong qua nhng mau thuan trong moi ca nhan, ung hn chu ngha ca nhan hien sinh gi nen ca nhng van e vt ra khoi khuon kho cua ton tai ca nhan, suy t ve so phan nhan loai, tnh the tranh chap cua no. Ba la, chu ngha hien sinh dung hnh thc van chng loi cuon hoac trnh dien tren san khau e the hien y o t tng cua mnh. Triet hoc thc s en vi cong chung rong rai va gi nen ni ho nhieu suy ngh sau khi oc, thng thc. Ngi oc cam nhan s ong ieu gia triet gia vi cuoc song ay tnh hien sinh. Chu ngha hien sinh la no lc triet ly ve nhng s kien ay kch tnh dien ra tren san khau khong t v tr khan gia, t pha ngi quan sat, ma t goc o cua dien vien, trc tiep tham gia vao nhng lp dien cua v kch cuoc song. 2. Mot so noi dung cua triet hoc hien sinh Khuech trng chu quan tnh la net noi bat cua triet hoc hien sinh. Con ngi nh mot ton tai gia vu tru, nhng xet ve y ngha van hoa, co the vt len tren vu tru, nh Pico Della Mirandola (thi Phuc hng) tng khang nh. Con ngi va gan cho vu tru nhng gia tr nh mnh muon, va t quy nh mot cach t do. Khi con ngi a y thc c chu quan tnh cua mnh, th moi cai thieng lieng than thanh , moi th dien ra trong vu tru khong co g ang ke so vi con ngi. Trong chu ngha hien sinh s e cao chu quan tnh co the dan ti tinh than phan khang oi vi nhng rang buoc cua guong
194

may xa hoi : khong ai va khong co g buoc toi phai suy ngh va hanh ong the nay the no; toi co quyen xac nh cho mnh mot y ngha hien sinh ch thc, mien sao ieu o khong xuc pham en t cach ca nhan cua toi. Sartre gii thch :Ting ch quan c hai ngha khc nhau. Mt ng c ngha rng c th c bit t la chn, ng khc li c ngha rng con ngi khng th vt qua khi ch quan tnh ca con ngi c. Chnh ngha th hai ny l ngha su xa ca thuyt hin sinh (J.P.Sartre: Hin sinh mt nhn bn thuyt. Bn dch ca Th Nhn, t sch Th s, Si Gn, 1968, tr. 21). Ch quan tnh trc tin gn vi ci ti c nhn nh thc th sng gia i, sng thc. Con ngi sng hon ton theo ch quan khng c ngha l xa lnh th gii, m xem n nh mi trng con ngi th hin ch quan tnh ca mnh. Xt v ngha, khng c th gii no khc ngoi th gii ch quan tnh ca con ngi. oi vi nha hien sinh, mat tri quay quanh trai at hay trai at quay quanh mat tri khong quan trong, cai cot t co y ngha thc s la ton tai cua con ngi, s van ong vao coi h vo. e cao chu quan tnh trc tien la e cao t do, t do la chon. T do la mot trong nhng pham tru c nhac en nhieu nhat trong chu ngha hien sinh. Tuy nhien t do ma chu ngha hien sinh e cao khong phai la mot xa hoi t do, ma la t do t tai, t do trong quan he vi chnh mnh. oi vi mot so nha triet hoc hien sinh t do ca nhan con co ngha la khong chap nhan b chm lan vao khoi ong ao ngi ta, tha nhan. T do hien sinh the hien ro trong t do la chon mot nghe nghiep, mot hng i, mot cho ng trong cuoc song, nham at ti cho trung thc nhat cua ca nhan (Sartre). Cc nh trit hc hin sinh thng cp n mt trong nhng vn thng gp trong lch s trit hc. Trc ht l trng thi phan than , tha hoa. Sartre noi ve buon non va song tha. Buon non bieu th trang thai nh phan cua ton tai ngi, thi ca con ngi trc thc ti, hay trc ci phi l din ra trong cuc sng, trong biu th c trng thi sau y: mot ang la nhng an c, don nen (trng thi bun nn), ang khac la khat vong nong chay vn len cai cao ca; mot ang la nhng moi lien he tat yeu
195

vi the gii, ang khac la cam giac ve mot the gii ngau nhien vo co va xa la; mot ang la sc hap dan cua ton tai xung quanh, ang khac la tam trang chan chng, muon tron chay khoi the gii ay bat trac, tai ng ( cai chet co the ap en bat ng, cat t si ch mong manh cua cuoc song , noi khac i, cuoc song ca nhan qua don, mong). Song tha trong trit hc hin sinh ca Sartre la mot dien at noi ve tnh trang khong m ch van ong trong mot the gii soi ong, phc tap, ay tnh canh tranh, ma canh tranh pho bien nhat la canh tranh e c ton tai. Do o u t, xao xuyen, lo au c Heidegger xem nh xuat the tnh ac trng cua con ngi. Cac nha hien sinh, nhat la hien sinh theo phng an Phap, thng xuyen nhac en noi s hai, tnh the tranh chap, cai chet, h vo, s phong the nham khac hoa bc tranh am am cua ton tai ca nhan lan ton tai bnh dien toan nhan loai. Suy t moi sang gi mot t lch cam thay mnh tien gan hn en nam mo a ti cau hoi phai chang hien hu e chet ?. Van e trach nhiem con ngi cng c bn n. Ben canh bc tranh khong may sang sua ve than phan con ngi nhieu nha hien sinh e cao (hay anh thuc) cac gia tr ngi, hien dien trong moi ca nhan. Mot la cng vi vic nhan manh tnh oc ao, tnh sang tao, khong lap lai cua ca nhan trong so sanh vi nhng ca nhan khac. Moi s cao bang, san phang nhng cai Toi do eu b phe phan. Hai la e cao s t chu va tinh than dam lieu trong hoat ong song. Ba la oi hoi moi ca nhan y ch tien thu, khat vong vn len, khong bang long vi chnh mnh, khong t man vi nhng g mnh a at c. * Hnh nh con ngi c nhn lm nn i tng nghin cu c bn, nu khng ni l duy hht, ca ch ngha hin sinh; cc vn khc u xoay quanh trc chnh ny. Cc nh trit hc hin sinh, t hin sinh v thn
196

n hin sinh tn gio, u xem xt con ngi nh thc th vi nhng biu hin a din a chiu trong mt th gii phc tp, khng lng trc. Trong th gii ci lm cho c nhn tr thnh c nhn sng thc l ton b th gii tha nhn, ton b tn ti lun t con ngi vo tnh th dn nn v buc phi quy p, vn n t do. Cc nh hin sinh, nht l hin sinh v thn, u ni v thn phn con ngi trong th gii ngu nhin, bt tt, v c. Hnh nh u tin l con ngi phan than, tha hoa, co n gia the gii dng dng, cam nhan s don, mong cua hien hu ca nhan, tam trang chan song. Ni dung tip theo c cc nh hin sinh, nht l hin sinh v thn quan tm l s phan khang ca c nhn chong lai tha nhan, ngi ta e tm lai chnh mnh, du o la s tm kiem khong may thanh cong. Trong Tn ti v thi gian Heidegger ph phn ngi ta san phng tnh c o, sang to ca c nhn, v ku gi tinh thn tr v vi bn ng c nhn, n lc khng nh xut tnh th ca c nhn. Thi phn khng ny lin kt ch ngha hin sinh vi phn tm hc x hi, khi phn tm hc vch ra bn cht ca nhng xung t x hi t s bt an trong i sng c nhn v hng lot nhng tc ng khc. Con ngi khat vong, co trach nhiem vi so phan chung cua nhan loai (trong Dch hach A. Camus tuyen bo rang con ngi can phai tr thanh chnh mnh theo ngha chan chnh nhat cua t o). Hieu the nao ve chu ngha ca nhan hien sinh? Chu ngha hien sinh e cap en con ngi ca nhan vi tat ca nhng tnh cach mau thuan nhau cua no, nhng khong e cao tnh v ky, ma thc ra xem xet no trong s oi chieu vi moi trng xa hoi oi khi hoa tan, san phang ca nhan di tac ong cua trung bnh tnh, cua nhng chuan mc a c tha nhan. Do o s phan khang hien sinh co the trien khai theo hai hng tch cc va tieu cc, van hoa va phan van hoa. Tuy vay nhieu nha hien sinh t hnh anh con ngi ca nhan a suy t ve tnh the tranh xhap cua nhan loai. Chu ngha hien sinh, nh cach the hien cua no, khong ran day con ngi bang nhng sao ng va nhng menh lenh x cng, ma gi m suy ngh cua con ngi ve
197

trach nhien ca nhan oi vi ban than va nhng ngi khac. ieu nay giai thch v sao mien Nam trc nam 1975 ngi ta chu anh hng cua chu ngha hien sinh hai chieu hng khac nhau : mot bo phan tr thc oc hien sinh va cam nhan s mi goi dan than, hanh ong chong lai s phi ly cua cuoc song, mot so khac lai tm thay o thai o bi quan, noi u t, xa xuyen, cam giac b quang nem, va chap nhan cuoc song buong tha, tham ch thac loan, vi nhng bien minh phan van hoa. Hnh anh con ngi trong chu ngha hien sinh c co ong trong mot cong trnh nghien cu cua E. Mounier Nhng chu e cua triet hoc hien sinh (Thu Nhan dch, Sai Gon, 1970). Tac gia neu ra 12 luan e c ban : 1) S bat tat cua cuoc song con ngi. Song tha khong m ch van ong. Cam giac song tha, b quang nem, b bo ri rat co the don ay ca nhan en hnh thc khang nh cc oan t t. Chang phai ngau nhien A. Camus cho rang mot trong nhng van e nghiem trong can quan tam la van e t t, ngha la mot hanh vi trai vi khat vong song pho bien. J. Sartre viet trong Buon non :Chung ta von la mot ong nhng ke ton tai trong canh boi roi, lung tung ve chnh ban than mnh; ngi nay cung nh ke khac, chung ta khong may may co ly do ton tai; va moi mot ke ton tai, boi roi, lo lang mot cach m ho, cam thay mnh la ngi tha oi vi nhng ngi khac. Tha, o la moi quan he duy nhat toi co the lap c gia nhng than cay, nhng b rao, nhng vien soi nay vi nhauToi m mang ngh chuyen t tieu diet mnh e thu tieu t nhat cung mot trong nhng cuoc i tha. Nhng tham ch cai chet cua toi cung co the tha. Xac toi, mau toi tren lp soi, gia nhng than cay kia, cuoi cong vien vui ti nay, eu tha. Va tht da toi b gam nham cung se tha trong long at on nhan no; cuoi cung, xng toi, c lau chui, tay ra, sach
198

bong nh nhng chiec rang, cung se tha : toi tha oi vi coi vnh hang ((Buon non, Nxb Van hoc, HN, 1994, tr. 240 241). 2) S bat lc cua ly tr. Ly tr con ngi bat lc trong viec tm hieu ve so phan mnh. Do o can phai song theo tieng goi cua tam hon, cua xuc cam, con tim. Nhng xung ong ay a ta en vi con ngi song thc, t s nem trai ma cam nhan ban than mnh va hng ngi xung quanh mnh. 3) S nhay vot cua con ngi. Chu ngha hien sinh khong phai la th triet hoc cua s lo au, vo vong, ma cua s can am, mac du la can am trong tuyet vong!4) S don mong cua con ngi, tnh the tranh chap. Luc nao con ngi cung b e doa bi cai chet. Cai chet oi khi ap en bat ng, cat t si ch mong manh cua cuoc song. Moi ngay t lch sang trang la nh moi ngay ta tien gan hn ti ca mo. 5) S phong the, vong than. Con ngi moi ngay lai anh mat mot phan cai Toi cua mnh vao hoan canh va Tha nhan. Mot ang la khat vong t khang nh, ang khac lai khong the lam chu c mnh trc tha nhan, b tan bien vao o. o la s tha hoa (vong than), s anh mat mnh, va chap nhan oi dien vi cai Toi b anh mat kia nh cai xa la. Toi muon, nhng toi khong the. Ch khi tr lai thanh chnh mnh, mnh mi thay t chu trong co n. Hien hu trung thc va hien hu doi la qua mat na cua ton tai gia tha nhan. 6) i ngi co gii han, than chet lai voi va. Gii han sinh t la mot gii han cho thay s hu han cua ton tai ngi. Chung ta sinh ra e roi chet i. Hien hu e chet, s ket thuc la h vo. Can nhn thang vao s that o e la chon phng thc song cho mnh, khi than chet con cha en! 7) S co oc va b hiem. Tnh trang pho bien ang buon hien nay la ngi ta muon song co oc, khong muon va khong the thong cam vi ngi khac. Con ngi tr nen nghi k nhau. S hieu nhau hoa ra ch cai ve ben ngoai; moi th dng nh tr nen b hiem, khong m ra cho s lien ket va thau
199

hieu nhau trong mot the gii ay cam bay. 8)S h vo. Sartre, ai dien tieu bieu cho nhanh hien sinh vo than, cho rang con ngi la mot thc the cua h vo. Chet la iem ket thuc cua s hien hu, la s giai thoat, la noi au cuoi cung, la muc ch cuoi cung. Chung ta ton tai e hng ti cai trong khong vnh hang ay. . Trong hien sinh ton giao cung co nhng suy t ve kiep ngi trong s lo au vo nh. Noi that vong theo uoi con ngi cho ti luc han xuong mo va co le no a co mat trong hau het nhng ngon ng tren i. No vang len at ca moi tieng noi cua con ngi,la li noi cuoi cung cua Chua Kito tren thap gia :Lay Cha, sao Cha bo con?.9) S cai hoa ca nhan. Kierkegaard a noi en Ca nhan theo ngha viet hoa. Theo ngha ton giao th dam tr thanh ca nhan mang y ngha cao ca nhat cua con ngi. Chu ngha hien sinh khong ch e cap en ton tai nem trai, ma con nhan manh ca nhan nh mot d phong, mot chu the hng lai. Con ngi khong the song cho xong mot kiep ngi,song cho qua ngay, ma phai y thc ve cuoc song co ch, khong ch la (sum), ma con vn cao len (sursum). G. Marcel khang nh con ngi khong bao gii muon b vo vien. 10)Van e nhap the, dan than. Con ngi la mot ban the y thc ve t do va khat vong t do. Heidegger cho rang con ngi la mot thc the i, mot thc the biet dan thane chng to mnh la chnh mnh. La chon phng thc song i o la bieu hien cua pham chat Ngi. Ngay ca ngi co ao, lay viec thoat khoi the gian lam cu canh, th la chon ch thc van la ve vi the gian, v y ngha cuoc song ch c th thach ay thoi. 11) Quan he gia toi va tha nhan, ngi ta. Gia hien sinh hu than va hien sinh vo than co cach anh gia khac nhau ve quan he gia ngi vi ngi. 12) i song dam lieu. Dam lieu trc het la the hien khat vong song manh liet, khong chun bc trc nhng thach thc cua hoan canh, san sang ng
200

au vi moi hiem nguy. Trong cuoc song luon luon co nhng ly tng mi goi con ngi vn len, du sc lc va tr tue cha at c s hoan thien. Biet chap nhan rui ro, that bai, nuoi hy vong mi o la s phuc sinh cua con ngi nh mot chu the t vt len. Dam lieu mot hnh thc the hien manh me ca tnh con ngi nh thc the la mnh, t tao, t do. Tuy nhien oi khi dam lieu ch la mot cuoc chi khong muc ch. Nhng ieu va neu a giai thch s anh hng co tnh hai mat cua chu ngha hen sinh en i song xa hoi, cung nh moi ca nhan. Chu ngha hien sinh tng c truyen ba rong rai mien Nam trc 1975 qua cac cong trnh goc cua no hoac di hnh thc van chng, kch nghe, cac an pham van hoa giai tr khac. Ngay nay chu ngha hien sinh khong con ton tai nh mot triet thuyet ng ai na, song chat hien sinh van c nhan dien ay o trong cac ngo ngach cua i song chung ta. Ch ngha hin sinh l tro lu phi l tnh nhn bn; xt v th gii quan l ch ngha duy tm ch quan. Trong ch ngha hin sinh, d c nhng yu t tch cc, vn l th trit l bi thit v thn phn con ngi. S bi quan ha cuc sng trong ch ngha hin sinh nh hng tiu cc n mt b phn x hi, nht l gii tr. III. Chu ngha thc dung (Pragmatism) trit hc bn chnh thc ca li sng M 1. S ra di va t tng chu ao cua chu ngha thc dung Chu ngha thc dung vi tnh cach mot trao lu triet hoc ra i tai My. Nhng nguyen ly cua triet hoc nay c nha logc hoc Ch. Peirce (1839 1914) xac lap t nhng nam 30 cua the ky XIX, squ o tr nen pho bien nh cac cong trnh cua nha tam ly va triet gia W. James (1642 1910). Ngi tong ket va he thong hoa chu ngha thc dung la J. Dewey (1859 1952).
201

Tai My chu ngha thc dung tr thanh khuynh hng thong tr hau het cac lnh vc cua i song tinh than , khuynh ao ca he thong giao duc, va c xem nh triet hoc ban chnh thc cua loi song My. Tuyen ngon tong quat cua chu ngha thc dung la cai g hu dung va tien li , dan ti thanh cong, th cai o la chan ly. Cung do vay ma cac nha thc dung chu trong ac biet en phng phap, hay cong cu nham at en muc ch. 2. Chu ngha thc dung cua Peirce + Ly luan hoai nghi niem tin : Peirce xem xet cac phng phap khac nhau e khac phuc hoai nghi hien thc, at ti niem tin vng chac. Phng phap th nhat la phng phap kien nh, hay co chap, tc bao ve en cung nhng quan iem cua mnh, bo ngoai tai moi phe phan. Phng phap nay at c muc tieu nhanh chong, nhng kho ap dung trong hoat ong, mot khi cha tr thanh cai pho bien.Phng phap uy quyen - mot quyen lc tap trung nao o thiet lap niem tin co tnh cng che oi vi tat ca, va truy bc nhng ngi khong ong chnh kien. Mc o thanh cong cua phng phap nay kha cao, nhng cha han u sc thuyet phuc cac lc lng xa hoi khac nhau. Phng phap th ba tien nghiem, hnh thanh nh can c tren mot nguyen ly tru tng nao o. Han che cua phng phap nay la kho tm ra tieng noi chung gia cac nha t tng, khong khac phuc c s tuy tien, chu quan trong cach nghien cu va giai quyet van e. e niem tin nhat tr vi thc te can co phng phap khoa hoc. ay s nhat tr c am bao bang chnh tri thc khoa hoc ve the gii, ve nhng s vat va hien tng ton tai khach quan. o la u the ln nhat cua phng phap khoa hoc so vi cac phng phap khac. + Ly luan y ngha la s phat trien tiep tuc ly luan hoai nghi niem tin. Tuyen bo cua Peirce : e
202

lam cho t tng hay khai niem tr nen ro rang can phai xac lap y ngha cua chung cang nhieu cang tot, xac nh xem chung la g. Y ngha cua khai niem va t tng the hien ket qua thc te cua chung oi vi con ngi. Tng t nh vay oi vi chan ly khoa hoc. Chan ly la niem tin nhat quan va vng chac, niem tin mang tnh cng che. Trong quan nem ve thiet lap chan ly Peirce nhan vai tro cua cac nha chuyen mon, cac nha bac hoc cung lam viec trong mot lnh vc, nghien cu cung mot oi tng. 3. W. James va chu ngha kinh nghiem triet e + Tn ngng luan ac trng. James xem tn ngng nh mot trong nhng ton ch ben vng cua i song xa hoi, v vay ong chong chu ngha vo than va chu ngha duy vat. Khai niem ve Thng e, theo James, co gia tr thieng lieng, v no am bao mot trat t the gii ly tng va vnh hang. Nhu cau ve trat t ao c the gii la mot trong nhng nhu cau sau xa nhat cua trai tim. C s cua tn ngng luan la chu ngha kinh nghiem : do cho nhng chng c cua con tim, long tin vao cai Tuyet oi em en cho con ngi s yen tam va man nguyen, nen no c chap nhan.Chu ngha thc dung m rong moi trng chp s tm kiem Thng e (tr, 34-Mel.). + Phng phap dan xep cac cuoc tranh cai triet hoc. Phng phap nay the hien cho phai vach ra xem viec tiep nhan quan iem nay hay quan iem khac co y ngha g oi vi cuoc song con ngi, neu no la quan iem ung an. Mot lan na y ngha cua tranh luan khoa hoc oi vi con ngi c nhan manh. Chung ta ng ve pha quan iem nay hay quan iem khac khong han v no ung, ma v chung ta nhat tr cho no la ung, xuat phat t cho no phu hp hn vi suy ngh cua chung ta, vi trang thai xuc cam va li ch cua chung ta.

203

Chu ngha kinh nghiem triet e cua James quy moi van e triet hoc nh cai chu quan, cai khach quan, vat chat, y thcve moi trng kinh nghiem e tm hieu. Nhng khai niem va t tng khong phai la nhng ban sao cua thc tai khach quan, ma ch la phng tien dung e thau tom chat lieu kinh nghiem, hng ti muc tieu. T tng t no khong ung khong sai; no tr nen ung trong qua trnh kiem chng thc te, neu xac nh c rang no lam viec cho chung ta mot cach co hieu qua. + Cach ngon thc dung cua James trong quan niem ve chan ly. Cai g hu dung , cai o la chan ly; cai g la chan ly, cai o tat phai hu dung ca hai y nay ong ngha vi nhau (Mel. 37). Nh vay, trong hoc thuyet ve chan ly cua James noi len hai iem : 1) tri thc chan ly la tri thc em en li ch, hieu qua; 2) s kiem chng thc te oi vi t tng di nhng hnh thc khac nhau la tieu chuan ang tin cay duy nhat cua chan ly. Han che cua CNTD chnh la viec xem tnh hu dung nh cai tao nen noi dung cua tri thc chan ly. + Chu ngha thc dung trong i song xa hoi. i song xa hoi la dong chay cua kinh nghiem. Li khuyen t moi trng o la hay lam ieu g xng vi cong sc ma mnh bo ra. James chong lai ca chu ngha bi quan lan chu ngha lac quan thieu c s, chu trng thuyet kha thien (meliorism), ngha la tha nhan kha nang bien oi the gii mot cach tch cc nh nhng no lc khong ngng cua ca nhan. 4. J. Dewey ngi tong ket va he thong hoa chu ngha thc dung ai bieu cuoi cung cua chu ngha thc dung My Dewey e lai dau an cua mnh tren cac lnh vc s pham, ao c, tham my, xa hoi hoc va khoa hoc lch s.

204

+ Phng phap cong cu. Cuoc song at con ngi vao tnh huong co van e, trang thai hoai nghi ma luc au cha tm ra loi thoat. B ri vao tnh huong ay con ngi can en phng tien cua t duy. Chc nang cua t duy la cai tao tnh huong cha xac nh thanh tnh huong xac nh. e thc hien ieu nay con ngi tao ra nhng y tng, khai niem, luat le khac nhau; chung khong co y ngha nhan thc, ma ch co y ngha cong cu, c s dung v muc ch hu dung va tien li. Khoa hoc o la mot loai hop ng cong cu (khai niem, hoc thuyet) ma t o ngi ta la chon nhng g tien li, co hieu qua trong nhng ieu kien nhat nh. Phng phap cong cu gom nam bc : 1) cam nhan nan giai; 2) y thc van e; 3) d thao giai phap (gia thiet); 4) khai m y tng ve giai phap en nhng ket qua kinh nghiem cua no; 5) quan sat va kiem chng gia thiet. T bc th hai tr i oi hoi co s tham gia tch cc cua ly tr. Theo Dewey, phng phap cong cu oi hoi mot kinh nghiem luon m rong va s nghien cu t do, khong b rang buoc bi chu ngha giao ieu. + Phng phap th sai. S dung phng phap nay to ra can thiet va hieu qua trong viec giai quyet cac van e xa hoi, a en s la chon cach thc tien hanh hp ly trong tng tnh huong. Trong lnh vc ao dc phng phap th sai cung phat huy tac dung do tnh tng oi cua qua trnh la chon hanh vi. Hanh vi nao loai tr tnh huong co van e, a tam hon ve s can bang, th thai, th c ung ho. Chu ngha thc dung thong tr trong i song tinh than cua xa hoi My trong vong vai thap ky, anh hng to ln en cac nha khoa hoc, cac triet gia, cac nha hoat ong chnh tr va xa hoi. Noi dung t tng cua no tham nhap vao cac nc chau Au va mot so nc chau A. Cung nh chu ngha hien sinh, hien nay chu ngha thc dung nh
205

mot triet thuyet khong con tm thay nhung ten tuoi ln na, nhng no van ton tai di hnh thc pha tron va chiet trung. Yeu to thc dung, c hieu theo ngha tch cc lan tieu cc, van con the hien kha am net trong i song moi ca nhan. IV. Mot so trng phai triet hoc khac t na sau the ky XX Trong no lc tm kiem hng nghien cu mi trong triet hoc phng Tay hnh thanh trao lu hau cau truc hau hien ai, c hieu nh s thoat ly ro ret khoi cac motp quen thuoc ve phng phap luan. 1. Tnh chat lien thong cua viec giai quyet cac van e can nghien cu, gop phan m rong hn na lnh vc quan tam cua chnh triet hoc. Trong ngon ng the hien qua trnh nay dien ra kha ram ro. Phan tnh triet hoc t giai phong mnh khoi cac phng thc va cach thc tiep can truyen thong, hng en nguyen tac phng phap luan chung cua khoa hoc nhan van. Ngi ta de nhan ra xu hng nay thong qua s an xen, gap g gia triet hoc vi s hoc, ngon ng hoc va chnh tr hoc. 2. Nguyen tac giai thiet ke trong nghien cu ban van; y tng chu ao cua no la viec lam sang to mau thuan ben trong cua ban van, viec tm ra nhng an ngha ma ca ngi oc de dai lan chnh tac gia cha han phat hien c. Neu trong chu giai hoc luon oi hoi mot chng trnh nghien cu tong the,th ay s hien dien cua chng trnh chiem mot ty le khiem ton. Muc ch cua chu giai hoc la hieu ban van va cung cap phng phap e hieu ban van; oi vi chu ngha giai thiet ke yeu to o khong co y ngha ln. 3. Phe phan mo hnh giai thch duy ly. Chu ngha hau hien ai tch cc i theo hng pha chap nay. Chu ngha cau truc truyen thong xac nh nhiem vu cua mnh la tm kiem mot so o thc

206

giai thch s khi, chang han co hien dien trong y thc nguyen thuy, nhng hien nay a ong lai oi vi chung ta bi nen van minh, va nh o, lan theo dau vet o chung ta co the giai thch c cac hien tng van hoa ng ai. Chu ngha hau cau truc, ngc lai, thoat ly khoi bat ky o thc giai thch rang buoc nao. Thay vao o la s phong khoang t do cua t duy , cua y tng. Do o ma co s tr lai vi Heidegger, oi lap t duy mang tnh thi ca vi t duy khoa hoc. 4. Thay oi quyet liet cach ly giai moi tng quan gia y thc i thng va t duy phan tnh (triet hoc, van chng). oi vi triet hoc co ien y thc i thng la oi tng cua hoat ong khai m tr tue. Gi ay, trong ieu kien mi y thc i thng tr nen khong ch oi tng ngang bang va nguon goc cua nhng kham pha triet hoc, ma tham ch con chiem v tr quan trong hn. Th iem qua vai net ve chu ngha hau hien ai(Post-modernism). Theo ngha sau xa chu ngha HH la khuynh hng chong lai hien ai, bnh dien triet hoc la chong lai triet hoc hien ai. Hau hien ai ngha la sau hien ai.Tuy nhien khai niem hien ai khong co mot nh ngha chung, nhat quan. Khi iem cua hien ai gan vi luc th chu ngha duy ly can ai, luc th phong trao Khai sang vi niem tin vao tien bo va s phat trien cua khoa hoc, luc th ay sang na sau the ky XIX, tham ch muon hn hai thap nien au the ky XX. Mac du thuat ng CNHH c s dung kha sm, khoang nam 1917, song phai en cuoi nhng nam 60 cua the ky XX no mi tr nen pho bien lnh vc kien truc, roi lan sang cac lnh vc van hoc, nghe thuat, kinh te, ky thuat, chnh tr, xa hoi. Nhng nam 80 CNHH triet hoc thc s khai sinh nh cac cong trnh cua J-F Lyotard (sinh nam 1924), ngi Phap. Triet hoc cua chu ngha hau hien ai nh mot trng phai tng oi oc lap (nh chu ngha thc dung, chu ngha hien sinh, phan tam hoc )
207

khong ton tai, khong ch v thieu s thong nhat quan iem gia cac nha t tng theo khuynh hng nay, ma v tren thc te thai o phe phan oi vi truyen thong co ien do CNHH chu trng khong co g mi la; no ch ay s phe phan sang mot lnh vc khac, vi loi trnh bay a dang hn. CNHH batt au t s hoai nghi toan dien vao kha nang cua triet hoc nh s thong nhat the gii quan va the loai. ung ra, ngi ta e cap khong han ve triet hoc cua CNHH, ma ve tnh huong cua CNHH trong triet hoc, oi chieu vi tnh huong cua CNHH trong van hoa noi chung. Tnh huong nay co nhng thong so ve ban the luan, nhan thc luan, lch s van hoa va tham my. kha canh ban the luan hien tng CNHH gan vi oi hoi ton trong oi tng, va canh bao rang trat t s vat se tra thu chung ta do viec cai bien no qua nhng d an nhan tao. S chuyen oi ban the luan hien ai (e cao yeu to cai bien, cai tao t phi ly sang hp ly) chnh la kha canh nay. Ban the luan hien ai a phat huy het tac dung cua mnh, can c thay the bang ban the luan theo phong cach mi (hau hien ai). S hoai nghi mo hnh (ly luan) bien oi the gii mot cach chuan mc keo theo s phan ng oi vi quan iem he thong. Khong nen quy tnh chat chong -he thong (ac trng cua CNHH) ve bieu hien cua chu ngha hoai nghi hay chu ngha h vo, loai tr kha nang nhan thc thc tien mot cach toan dien, ay u. Nhng ngi theo khuynh hng HH mong muon xac lap th ban the luan tr tuephi co ien . Van e la cho do nhng chuyen bien phc tap trong the gii ma chung ta kho co the ghi nhan het s hien dien cua cac he thong qua chat che, t khep kn, du lnh vc kinh te, chnh tr hay nghe thuat. Nhan thc c oi thay nay a en s hnh thanh t duy phan bien ben ngoai khai niem truyen thong (chu the- khach the, toan the bo phan, ben trong ben ngoai, hien thc tng tng), th t duy
208

khong mo xe nh7ng4 tnh toan ven on nh nao (phng ong phng Tay, chu ngha t ban chu ngha xa hoi, nam n). S ra i cua CNHH con xuat phat t nhng thay oi kha canh gia tr luan, trong o co s phe phan cua triet hoc phi co ien (phan tam hoc, chu ngha cau truc) oi vi he bien thai cua triet hoc co ien. Ket qua la chu the nh trung tam cua he thong a b sup o. CNHH cho rang chu ngha duy ly truyen thong troi buoc con ngi theo mot he quy chieu duy nhat va cac khai niem qua cng. Kieu triet hoc mi la triet ly khong co chu the. Thay vao v tr cua cac pham tru nh chu quan tnh, y hng tnh, phan tnh cua y thcla dong chay bat tan cua c muon, nhng ot pha nhan cach hoa t do (trong van hoa, nghe thuat, kien truc v. v...). Phng phap giai thiet ke m ng cho qua trnh pha v Sieu hnh hoc truyen thong, anh dau ky nguyen sang tao theo motp mi. Mot cach van tat, co the quy chu ngha hau hien ai ve khuynh hng triet hoc ngon ng (V.G.Kusnetsov. Triet hoc,1999,99), nhng khong phai la bieu hien cua chu ngha thc chng ngon nglogc, ma vt qua khuon kho cua no, dung phng tien ngon ng, nhat la ngon ng viet a ngha, e pha v nhng ket cau, nhng phng an thiet ke bat bien cua triet hoc co ien trong viec tm hieu, phat hien, khai thac cac yeu to con an dau trong hoat ong sang tao cua con ngi, cac linh4 vc cua i song xa hoi. Chu ngha duy danh co ien, T. Hobbes chang han, tuyet oi hoa ngonng, xem no nh c s cua nha nc, cua cac quan he xa hoi, con chu ngha hau hien ai quy ngon ng ve lnh vc c ban cua ton tai ngi Giai thiet ke, hay phan giai ngonng (J.Derrida, M. Foucault), nhan manh yeu to thoa man (R. Barth), hay lam gan ao c vi tham my, nang s thong nhat nay len cai cao ca (J-P. Lyotard).

209

Gii ly luan oi khi xem CNHH la th triet ly pha tap, pha chap, nhng thieu han dien mao ban the luan. Mac du vay trong may thap nien gan ay CNHH quy tu ngay cang nhieu nhng nha hoat ong chnh tr, xa hoi, nhng ngi lam cong viec sang tao van hoa, nghe thuat, cac nha nghien cu ly luan. Vi cach at van e mang tnh cai to, CNHH ang tao c sc cuon hut nhat nh. Ve vai tro cua triet hoc hau hien ai Lu Phong ong viet :Tuy triet hoc hien ai phng Tay thay the triet hoc can ai la s bien oi quan trong ve phng thc t duy triet hoc, anh dau triet hoc phng Tay a phat trien en mot giai oan mi cao hn, song no cung cha ng khuyet iem va mau thuan nghiem trong y nh triet hoc can aie thoat khoi cuc dien ay phai xet lai, phe phan, vt qua cac trng phai va ly luan trc o, xay dng mot ly luan triet hoc miS xuat hien chu ngha hau hien ai mc o nhat nh a ap ng nhu cau xet lai s phat trien cua triet hoc phng Tay hien ai va lam biet oi no. Cac nha triet hoc hau hien ai eu vach ra va phe phan cac khuyet iem, mau thuan trong ly luan cua cac nha triet hoc phng Tay hien ai, ke t Nietzsche t i105. BI C THM

KHAI LC LCH S TRIET HOC PHNG ONG CO AI


TRIET HOC AN O CO, TRUNG AI 1. Van hoa va triet hoc An o + Van hoa An o hnh thanh tren c s kinh te, xa hoi phc tap vi s ton tai lau dai mo hnh cong xa nong thon, s phan hoa ang cap va tnh
Lu Phong ong: Giao trnh hng ti the ky XXI. Triet hoc phng Tay hien ai. Ban dch cua Le Khanh Trng, Nxb Ly luan chnh tr, 2004, tr.tr. 915 916
105

210

hon dung ve mat chung toc. T rat sm An o a at c nhng thanh qua ve thien van, toan hoc, y hoc tr thanh mot trong nhng trung tam tri thc cua the gii co ai. Yeu to tn ngng, ton giao trong van hoa An o a anh hng trc tiep en triet hoc mot thanh to cua van hoa tinh than. + Co the chia van hoa An o co ai ra ba giai oan, gan vi nhng chuyen bien lch s va s phat trien noi tai cua y thc. - Giai oan th nhat (gia thien nien ky III tr. CN. gia thien nien ky II tr.CN.), goi la van hoa Harappa (van minh song An) cua ngi Dravidien. - Giai oan th hai (thien nien ky II tr. CN. the ky VII tr. CN) goi la van hoa Ve a, can c vao s hnh thanh va pho bien bo kinh Veda, tieu bieu cho sang tao tinh than cua An o co ai. Ve mat lch s giai oan nay anh dau s tham nhap cua ngi Arya t phng Bac vao khu vc cua ngi Dravidien, a en s hoa tron hai nen van hoa, tn ngng khac nhau. - Giai oan th ba, giai oan co ien cua vn ha An o (the ky VI tr. CN- the ky I tr. CN.), gan lien vi nhng chuyen bien ln ve kinh te, chnh tr, xa hoi, s hnh thanh cac quoc gia nho, ac biet la vng trieu Maurya hng thnh mot thi. S d gi l c in, v nhng sng to vn ha, trong trit hc l phn cu thnh ca vn hoa tinh thn, trong giai on ny to nn m thc, khun mu tiu biu cho cc thi i sau. Lin tng n giai on c introng vn ha Hy Lp bn phng Ty hnh thnh vo thi k nn dn ch, vi s xut hin nhng trng phi, trit gia tiu biu. + Xuat phat t thai o oi vi truyen thong van hoa, ton giao Veda a hnh thanh nen cac hoc thuyet vi nhng ac trng rieng, the hien tnh muon ve cua s phat trien t duy tai An o. Du s phan cc khong ro rang, song co the tam goi cac hoc thuyet chu trng pho bien cac t tng c ban cua kinh Veda Upanishad la cac hoc thuyet

211

chnh thong, con cac hoc thuyet ong vai tro ngi phan bien mot phan hay toan bo t tng o la khong chnh thong, hay ta giao. Thc ra nhan nh ay cung ch xet t mot pha. Tn gi t gio, hay khng chnh thng ly Upanishad lm h quy chiu, do vn mang nng tnh ch quan. + Triet hoc An o xet ve tnh chat la triet hoc ton giao. Noi chung noi bat cua a phan cac hoc thuyet triet hoc An o la ly giai va thc hanh nhng van e nhan sinh quan di goc o ton giao, nhan manh yeu to hng noi, s t hoan thien, tu luyen, nham at c s giai thoat tam linh. Ben canh o ban than s phat trien cua triet hoc An o la mot qua trnh mang tnh ke tha lien tuc, t thay s va cham gay gat, hay mau thuan gia cac the he. ieu nay khien cho kha nang bung phat quan iem, cac bc ngoat t tng kho dien ra. V l trit hc tn gio nn vn gii thot tm linh c xem nh vn ln, xuyn sut cc hc thuyt trit hc. Yu t gii thot to nn phong cch ca trit l n , thin v con ng ca tri, ca s chim nghim chn l trong s nhn thc mi quan h giao ha ca v tr. 2. Cac trng phai triet hoc n o giao a) C s t tng cua triet hoc An o + S hnh thanh t tng triet hoc An o gan vi Balamon giao ( Brahmanism) 106. Cac tang l (Brahman) cua ton giao nay da vao bo kinh Veda e xac lap thuyet giao cua mnh. Kinh Veda (ch Veda co ngha la tri thc, hieu biet, s sang suot) la tap hp cac ban van co, ra i vao khoang 1500 tr. CN. Hoac sm hn, bao gom nhng sang tac tap the ve thien nhien, at nc An o, cac tap tuc, quan niem ve i song, cac bai tung ca cong c than linh Phan co xa nhat cua Veda tap hp trong bon bo thanh kinh: Rig Veda, Samma Veda, Yajur Veda, Atharva Veda. Bo Rig Veda the hien the gii quan
106

Hnh thnh vo khong th k VI TCN trn c s t tng kinh V . n gio (hinduism) thc cht l s pht trin v sau ca Blamn gio, nn vn gi nhng nt chung ca Blamn gio..

212

than thoai, ton giao cua ngi An o, bao gom hn 1000 bai ca ngi cong c than linh. Qua trnh the gii c thau tom hnh anh ba v than la than Sang tao (Brahman), than Bao ton (Vishnu ), than Huy diet (Shiva). Bo Samma Veda, goi la Ca vnh Veda, gom1549 bai dung trong nghi le ton giao, do cac bac Ca vnh s tien hanh trc khoi ong ngi. Bo Yajur Veda goi la Te t ca, gom hai ban khac nhau, trong o Yajur Veda trang la cac cau than chu, cac cong thc chuyen dung cho cac hanh le s tai cac buoi te le, con Yajur Veda en (do cha phan biet phan kinh va phan te t) trnh bay cac y kien khac nhau ve nghi le. Bo Atharvra, gom khoang 730 bai van van, la bo kinh mang tnh ma thuat, phu phep, vi nhng bai cau phuc, giai han, cau tai, tru em, thng c cac phap s Balamon s dung. Nhng bo kinh xuat hien muon hn, c xem nh s phat trien tiep tuc tinh than Veda, gom co Brahmana, Aranyaka, Upanishad. Bo Brahmana goi la kinh Balamon, gom cac bai ca ngi than, giai thch cac nghi le, c cac tu s, chc sac cao cap cua Balamon giao s dung. phan ban the luan Barhmana neu len quan niem ve s sang tao the gii bi than, khang nh s bat diet cua linh hon vu tru (Brahman) lan linh hon con ngi (Atman), s hoi nhap linh hon con ngi vao linh hon vu tru sau khi than xac phan ra. Bo Aranyaka goi la kinh Rng, hay Sam lam th. Dung cho cac tu s kho hanh, an dat ni rng sau. + Phan ket thuc cua Veda-bo Upanishad- cha ng cac t tng triet hoc ton giao, co y ngha hang au oi vi s hnh thanh triet hoc An o. T tng triet hoc Upanishad, vi cac van e vu tru quan, nhan sinh quan kha sau sac, anh dau bc chuyen t t duy huyen thoai sang t duy triet hoc cua ngi An o. Upanishad (tieng Phan upa la canh nhau, sadlangoi cung vi) theo ngha ban au la ngoi
213

xung quanh ngi thay e nghe va hieu chan ly. Sau o thuat ng nay lai mang them mot y khac t tng va huyen b. Trong Upansihad cac chu e cua Veda nh quan niem ve s thong nhat toan bo thc tai, cach thc ly giai vu tru, tm hieu moi lien he nhan qua cua cac hien tng c lam sang to them. Tuy nhien khac cac ban van trc trong Upanishad hng nghien cu chu yeu la mat ben trong, noi tai cua ton tai, ch khong ch nhng bieu hien ben ngoai. Con ngi, nhan thc, s hoan thien ao c c chu trong ac biet Chung ta la ai ?:, Chung ta t au ti ?, Chung ta i ve au ?- loat cau hoi o bc au mang y ngha the gii quan va nhan sinh quan, mac du li giai ap cho chung van chu anh hng sau am cua t duy huyen thoai. Trong Upanishad Brahman c xem nh c s ban au cua ton tai, linh hon pho quat, vo nga, can nguyen tinh than khach quan t o xuat hien toan bo the gii. Cai va ong nhat, va oi lap vi Brahman la Atman linh hon ca the, ban nguyen tinh than chu quan, cai Toi. Y tng ve s chuyen hoa lan nhau gia Brahman va Atman, khach the va chu the, linh hon he gii va linh hon con ngi la bieu hien cua s t duy bien chng, cu the, la khang nh s ong nhat cac mat oi lap. Ban the luan Brahman va Atman trung tam iem cua Upanishad gan vi hoc thuyet ve luan hoi (Samsara) va nghiep bao (Karma). Trong thuyet luan hoi i song con ngi c hieu nh mot dang thc nhat nh cua vong sinh t bat tan. Kiep sau co the c bao trc bi luat Karma. Tng lai con ngi la ket qua cua nhng cong viec, hanh vi ma con ngi thc hien kiep trc. Nhiem vu cc ky quan trong cua con ngi va ong thi la pham tru chu ao cua Upanishad giai thoat con ngi khoi the gii pham tuc va nhng am me, hoan thien ao c. S giai thoat nay
214

dien ra thong qua s hoa tan Atman vao Brahman, linh hon ca the vao linh hon vu tru. Trong Upanishad moi con ngi la ngi th, ngi kien tao, ngi ao luyen hanh phuc cua mnh. Tat ca so phan mnh le thuoc vao t cach cua chnh mnh. Nh vay cai ang quan tam khong han la nhng ieu kien ben ngoai, ma trc het la the gii quan tam linh ben trong. Ve nhan thc luan Upanishad tha nhan co hai trnh o nhan thc la ha tr va thng tr. Ha tr la tri thc trc quan ve nhng s vat cu the, hu hnh. Thng tr la tri thc vt len tren cai hu hnh, vn en nhan thc thc tai duy nhat, tuyet oi, bat bien, an cha ang sau the gii a ta, tng oi, kha bien ngha la nhan thc Brahman, ung hn, nhan thc ve s ong nhat Atman va Brahman. o cung la muc tieu cua s giai thoat cao nhat sieu thoat khoi vong sinh t luan hoi bat tan. V vay thng tr c xem nh con ng cua nhng v than (devajana), con ng chan tam, than b, khac vi con ng cua nhng ngi cha (pitriana), con ng thng nghiem. Upanishad co anh hng to ln en s phat trien tiep theo cua t tng triet hoc An o. Chang han thuyet Samsara va Karma tr thanh mot trong nhng net chu ao oi vi hau nh tat ca cac khuynh hng triet hoc va ton giao An o. Upanishad tac ong kha sau sac en cac he thong triet hoc cua An o giao va Phat giao. Co the tm thay dau an cua Upanishad trong quan iem cua nhng nha t tng ln sau nay, ca phng ong lan phng Tay. b) Trng phi Vedanta ( theo ting Phn vedanta c ngha l hon tt, kt thc kinh Veda.) . ay la trng phai co sc anh hng ln trong sinh hoat tinh than cua xa hoi An o co ai, lam c s triet hoc cc ky quan trong cua An o giao. Kinh ien cua vedanta la vedanta Sutra. Ve ban the luan, du co nhng khac biet trong viec
215

chu giai Veda va Upanishad, song iem chung cua trng phai Vedanta la xem Brahman nh ban tnh tinh than tuyet oi cua vu tru. Cac linh hon ca biet (Atman) ch la hien than cua Brahman trong than xac chung sinh. S ong nhat linh hon ca biet vi linh hon toi cao la s bieu hien cua s giai thoat khoi vong luan hoi. Vi cach tiep can o the gii cac s vat ben ngoai con ngi la ao tng , nhat thi, luon trai qua qua trnh sinh diet. Ch co Brahman mi la thc tai bat bien, vnh cu, chan ly. Trong Vedanta vai tro dan dat cua ngi thay c chu trong ac biet. oi hoi cua Vedanta la ngi hoc tro phai tap trung cao o e tham nhuan li truyen giang, cat ngha cua thay ve chan ly cua Veda, nh o mi giac ngo, hieu biet. S hieu biet giai thoat linh hon, s dot nat no dch linh hon bang nhng ham muon cam tnh. Con ng c ban e giai thoat tam linh la tuan thu cac chuan mc ao c va thien nh (meditation), co ngha la suy tng cao o ve cac van e cua Veda. c) Trng phai Mimasa ( theo tieng Phan mimasa la suy ngam, nghien cu ban van Veda). Kinh ien Mimasa mimasa sutra giai thch Veda nh cac ban ch dan ve nghi le, nhng hoai nghi vai tro cua tri thc trong viec chng minh s ton tai cua than. Mac dau vay xet en cung t tng cot loi cua Veda Upanishad van gi nguyen ngha la xem Brahman la thc the duy nhat, tuyet oi, sang tao va chi phoi vu tru, con linh hon con ngi la s hien than cua tinh than pho quat o trong moi ca the. Phai Mimasa nhan manh quy tac cua phap, ngha vu (dharma), oi hoi con ngi t gi mnh nghiem ngat thc hien ung moi luat le, nghi thc trong kinh Veda. Yeu to cung te, hien sinh c ac biet chu trong . Khong phai s no lc cua y thc, s ao luyen tri thc, ma chnh s thc hien ngha vu thong qua hnh thc le nghi trang nghiem
216

mi giai thoat con ngi khoi nghiep bao, cham dt luan hoi va cac tai ng khac. d) Trng phai Samkhya ( theo tieng Phan samkhya la con so, s em). Hai tac pham kinh ien cua phai Samkhya la Samkhya Sutra, va muon hn, Samkhya Karika. Tuy nhien thay v giai thch trc tiep ban van cua Veda, phai Samkhya da vao kinh nghiem va suy tng oc lap e xet oan s vat. ay la net khac biet so vi phai Vedanta va phai Mimasa. Nguyen nhan ban au cua the gii, theo phai Samkhya, la vat chat nguyen s, khong cam giac c (Prakriti). Vu tru hnh thanh nh s tng tac cua ba yeu to vat chat c ban la Sativa ( nhe, sang, sinh ong), Tamas (nang, toi y) va Rajas (trung gian, kch thch). Qua trnh t the gii nguyen s ban au en the gii cac s vat hu hnh dien ra theo tnh tat yeu ben trong, khach quan. Phai Samkhya hau ky ben canh yeu to vat chat a tha nhan s ton tai cua linh hon tuyet oi (Purusha). Chnh nh sinh kh Purasha ma s vat ton tai trong s vat. S tng tac gia Prakriti va Purasha a en s ra i va bien hoa thng xuyen cac yeu to vat chat (nc, khong kh, at, la) va tinh than (cam giac, tr tue, t y thc). Tom lai Samkhya la khuynh hng nh nguyen trong triet hoc An o giao, v no tha nhan s ton tai cua hai ban nguyen oc lap vnh cu ttong vu tru Prakriti (vat chat) va Purasha (tinh than). e) Trng phai Yoga (theo tieng Phan Yoga la lien ket). Sakhya ong vai tro c s ly luan cua trng phai Yoga, tuy nhien phai nay van tha nhan than, hay thng e theo cach rieng. Thng e khong phai ang sang tao ra vu tru, quy nh hanh vi con ngi, ma ch la bieu tng e linh hon suy t chiem nghiem trong qua trnh t van va giac ngo. Vi y tng hp nhat ni moi ca the, trng phai nay tap trung vao thc hanh t luyen ky luat the
217

xac va tam ly, c ghi nhan trong Bat Bao Tu phap, gom hoa ai, noi che, toa phap, ieu tc phap (kiem soat hi th) che cam phap (kiem soat giac quan), tong tr phap (chu y, e tam vao mot cho), thien nh (tap trung cao o t tng vao oi tng chnh ), tue ( lam chu c tam). Mot cach tom tat co the xac nh phep tu bat au t che ng duc vong, at c s thanh tnh cua tam hon va s hieu biet thau suot van vat, en cho lam chu ban than, hoa giai ngoai gii, ieu khien moi trng, va cuoi cung giai thoat khoi vo boc than xac, tranh ng luan hoi va nghiep bao, vn ti t do tuyet oi, hoa ong Tieu nga (cai Toi ca nhan) vi ai nga (linh hon vu tru). Nhng y tng ve tu luyen cua phai Yoga la nhng chuan mc ao c cao, va cung nh phai Vedanta va phai Mimasa, no xem muc ch cuoi cung la giai thoat tam linh. g)Trng phai Vaisesika ( theo tieng Phan Visesa la ac thu; ten trng phai xuat phat t o). Kinh ien cua phai Vaisesika la vaisesika sutra. thi ky au trng phai nay co khuynh hng duy vat, the hien qua thuyet nguyen t, theo o cac nguyen t ( anu) la nhng phan t vat chat khong phan chia, bat bien, vnh vien, a chat (co khoang 17 chat), ton tai trong khong gian, thi gian, va ca trong moi trng ac biet (co the so sanh vi moi trng aither ma ngi Hy Lap noi ti). Hnh cau la dang pho bien cua cac nguyen t. The gii vat co linh hon va khong co linh hon sinh ra va bien hoa theo cac chu ky nhat nh do s van ong cua cac nguyen t. Nguyen ly hnh thanh van vat c khai quat trong sau pham tru c ban :thc the, chat, hoat ong, pho bien, ac thu,hoa hp. Du tha nhan the gii cau thanh t cac nguyen t vat chat, song phai Vaisesika lai xem ong lc cua no la than, hay linh hon the gii, van hanh theo luat Karma.
218

h) Trng phai Nyaya. Kinh ien cua phai Nyaya la nyaya sutra. Nguyen t luan, nhan thc luan va logc hoc la noi dung chnh, trong o logch hoc la cong cu nhan thc oi vi cac van e sieu hnh. V the Nyaya c xem nh th khoa hoc logc cua ngi An o xa. Cung nh phai Vaisesika, phai Nyaya xem cac nguyen t (anu) tc cac hat nho, bat bien, vnh vien, la c s ban au cua the gii vat chat. S lien ket cac nguyen t khac nhau ve chat lng, hnh dang tao nen bc tranh sinh ong, phong phu cua vu tru. Bon yeu to vat chat c ban, hien dien khoang vat, thc vat, ong vat, lan c the ngi la at, nc, la, khong kh. Trong vu tru con co linh hon ton tao t than vnh vien hoac gan ket vi cac nguyen t. ong lc cua s hoa sinh, ket hp hay phan giai linh hon va than xac, la than Ishvara Thng e . Trong nhan thc luan phai Nyaya e cao vai tro cua t duy logc trong viec kiem chng tnh ung sai cua cac phan quyet, thuyet bien luan ac trng cua phai Nyaya c the hien trong ngu oan luan vi nam menh e: 1. Luan e; 2. Nguyen nhan; 3. V du; 4. Suy oan; 5. Ket luan. Trong t tng giai thoat cua phai Nyaya nhan manh s tuan thu gii luat, tao nghiep thien, xem viec nam vng phng phap logc la ieu kien e diet tru vo minh, at en chan ly ch thc. 3. Cac trng phai trit hc khong chu s chi phoi trc tiep cua Veda Upanishad. a)Phai Jaina ay la mot trong nhng trng phai khong chu tac ong trc tiep cua Veda. Phai Jaina khong tha nhan mot thng e sang tao va chi phoi van vat. Vu tru, vi cai th bac cua no, la vnh cu. Cac thc the vat chat c cau thanh t cac nguyen t khong sinh khong diet, ong nhat ve chat, ket hp vi nhau theo cac the thc nhat nh.
219

Vat chat lai c phan chia thanh vat chat tho s c nhan biet bang cam giac, va vat chat tinh tuy c suy niem bang nang lc trc giac tr tue. iem trung tam trong triet hoc Jaina la ton tai ca nhan vi tnh chat nh nguyen cua no tinh than ( Jiva) va vat chat (Ajiva). Khau trung gian lien ket hai thc the nay la Karma (nghiep). Jaina hien hien trong hai hnh thc cua ton tai la khong hoan thien va hoan thien. trng hp th nhat Jiva gan vi thc the vat chat va ri vao trang that sinh diet, luan hoi trien mien. trng hp th hai Jiva giai thoat khoi moi rang buoc tran tuc va tr nen t do, ieu khien c ton tai ca the cua mnh. S nhat tr gia ban the luan vi nhan thc luan s phan biet hien thc va khong hien thc, da tren kinh nghiem va mot phan ly tr, va nhan thc hien thc da tren trc giac at ti chan ly bang s chiem nghiem. Ben canh o, xuat phat t quan niem ve ban chat vo thng cua the gii , phai Jaina tha nhan tnh tng oi cua nhan thc va kha nang co nhng cach tiep can khac nhau oi vi s vat. ay la mam mong cua phng phap bien chng ve qua trnh nhan thc. Trong ao c hoc phai Jiva xac lap cac quy tac va chuan mc hanh vi, oi hoi tuan thu chung mot cach nghiem ngat, chng minh rang con ngi co the tranh c nhng tac ong cua Karma bang no lc ca nhan, kho tu. T tng ao c cua phai Jaina bieu th s phan khang cua ca nhan oi vi moi trng xa hoi, khang nh tnh t chu trc nhng tac ong cua moi gii. Cac nguyen tac ao c nh xa lanh cua cai vat chat, bon chen, duc vong, e cao tinh than nhan ban a gop phan tao nen anh hng cua phai Jaina trong i song hien ai. b. Phat giao (buddhism) 107

107

c thm Don Chnh: Lch s t tng trit hc n c i; NXB CTQG, HN, 2004, tr. 264-314; T tng gii thot trong trit hc n ; Nxb CTQG, HN, 1997, tr. 162 - 177

220

Ngi sang lap trng phai cua ton giao nay la hoang t Siddharta (Tat at a), song vao the ky th VI tr. CN (563 483 TCN), nhng ten goi pho bien ve sau la Sakyamuni (Thch Ca Mau Ni), hay Buddha (Phat), ngha la bac giac ngo, ac ao, i ung con ng sang, loai tr nhng cc oan cua i song pham tuc. Kinh ien cua Phat chu yeu tap trung trong Tam Tang, gom Tang kinh, ghi li day cua Phat ve ao phap; Tang luat, trnh bay cac gii luat cua ao Phat; Tang luan vi cac bai kinh va bnh chu sau nay cua cac bac cao tang, hoc gia. Trong bn th lun, Phat giao phu nhan Brakhman va Atman cua Upanishad, a ra quan niem ve s sinh thanh, ton tai va bien oi t than cua van vat theo tnh tat yeu khach quan, luat nhan qua. Theo thuyet Duyen khi cua Phat giao th s sinh ra cua moi s vatva hien tng eu la cac loai quan he tac ong lan nhau, ton tai cung nhau, ma neu tach ri chung th khong co bat ky s bien hoa sinh diet nao. Thuyet Duyen khi la thai o phu nhan cua Phat giao oi vi thuyet Sang the cua Balamon giao. Tuy nhien quan niem ve Samsara va Karma van c lu gi e ly giai ban chat cua con ngi va i ngi. Pham tru vo nga va vo thng chiem v tr ac biet trong ban the luan cua Phat giao, theo o the gii, nhat la the gii hu tnh con ngi c cau tao t cac yeu to vat chat (Sac) va tinh than (Danh). Danh va sac ch hoi tu vi nhau trong mot thi gian ngan roi lai chuyen sang trang thai khac. Do o, van vat ch la dong bien hoa h ao vo cung; khong co g la thng nh, la thc; khong thc co canh, co vat, co ngi, khong co cai toi (vo nga). T o co the suy ra rang the gii, xet ve ban chat, la mot dong chuyen bien lien tuc (vo thng). Khong co cai g la vnh hang, tuyet oi.

221

ac trng cua Phat giao la tnh khuynh hng ao c thc hanh, the hien trong triet ly nhan sinh. Mt s phm tr cn ch ca trit l nhn sinh Pht gio: Lun hi (samsara), trong lun l bnh xe, hi l quay trn, ng rng linh hn sau ci cht ca thn xc u thai li thnh mt sinh vt khc (ngi, loi vt, cy c), c th mi mi nh hnh nh bnh xe quay trn. Phm tr ny khng ch c Pht gio, m nhiu ni khc, vi cc lun gii tng t, chnghn trit hc Pythagoras, Socrates, Platon. Nghip bo (karma), c y l nghip qu bo ng, theo , nghip l nhng hot ng ca ta, c gp li trong sut cuc i; mi ngi phi gnh ly hu qu nghip y trong i ny, , v t cc i trc, sang i sau. Nghip bo hiu nh s n tr sng phng, khng sai chy; gy nghip lnh th hng qu lnh, gy nghip c th chu qu c, do trong vng lun hi sinh vo loi ny hay loi khc chu qu bo v nhng vic lm. C hin bo, sinh bo, hu bo. Muc tieu cao nhat cua t tng Phat la giai thoat khoi luan hoi, nghiep bao, at ti ton tai ly tng hay Niet ban (Nirvana). Noi dung cot loi cua thuyet nhan ban Phat giao tap trung T dieu e, hieu nh bon chan ly ky dieu ma con ngi can thau triet e tu dng ban than: 1) Kho e : i la be kho. Nc mt chng sinh trong ba ngn th gii em cha tch li cn nhiu hn nc trong bn b. Co tam noi kho trien mien ma ai cung phai qua: sinh, lao, benh, t, thu biet, (gap nhau, thng nhau roi lai chia ly), oan tang hoi (oan ghet nhau ma phai song cung nhau), s cau bat ac (muon ma khong c), ngu thu uan ( 5 yeu to ket hp lam nen s au kho). 2) Nhan e : Moi noi kho eu co nguyen nhan, trong o noi len 12 nguyen nhan chnh: vo minh, hanh, thc, danh sac, luc nhap, xuc, thu, ai, thu, hu, sinh, lao t. 3) Diet e : Co the giai thoat khoi au kho, loai tr nhng nguyen nhan lam cho chung sinh kho bang cach loai tr nhng ham muon, duc vong.

222

4) ao e : Con ng (ao) dan en giai thoat khoi au kho c Phat giao the hien nguyen tac Bat chnh ao: 1. Chnh kien (hieu biet ung s that nhan sinh). 2. Chnh t duy (suy ngh ung an). 3. Chnh ng (gi li noi phai). 4. Chnh nghiep (gi ung trung nghiep). 5. Chnh menh (gi ngan duc vong). 6. Chnh tinh tien (ren luyen khong met moi). 7. Chnh niem (co niem tin vng chac vao s giai thoat). 8. Chnh nh (an nh). T tng giai thoat cua Phat giao gan vi mot loi hanh x het sc quan trong - khoan dung va tnh tng oi. ay van e khong phai la hoc thuoc cac menh lenh co tnh giao huan ve ao c, ma thc hanh bang cong viec, ngha la khong em en, hoac khong tao nen ieu ac cho ot tng xung quanh. Nguyen tac chu ao nay xuat phat t tnh cam than thien, long t bi. Ly luan nhan thc cua Phat giao hng en muc ch giao hoa ca nhan. Nhan thc la phng tien can thiet at en ton tai cao nhat. Trong Phat giao a loai tr s khac biet gia cac hnh thc cam tnh va giac tnh t duy, thiet lap s suy nghiem tap trung, hay thien nh s tap trung cao o ve mat tam ly ve mot ieu g o, va sieu thoat khoi ngoai canh cung nh trang thai ben trong. Thc hanh thien, xet t quan iem Phat giao la cach tham nhap vao cuoc song, thong qua o lam noi bat tnh t chu tuyet oi cua ca nhan. Phat giao nguyen thuy xem tat ca moi lien he cua con ngi vi the gii pham tuc, vi moi trng xa hoi phc tap la co hai va noi chung nguy hiem. Do o mi hnh thanh nhu cau phai thoat khoi hien thc thieu hoan thien. Phan ong nhng ngi theo Phat giao buoi au eu cho rang duc vong xuat phat co the va can phai khac
223

phuc nhng duc vong xuat phat t chnh con ngi. Nh vay ngoai yeu to phe phan xa hoi, Phat giao mang am tnh chat v nga va noi cam. *-Phat giao sau Buddha phan chia thanh hai tong phai la Thng toa bo ke tha triet e giao ly va nguyen tac hanh ao a co, va ai chung bo cai cach mot phan giao ly va nguyen tac hanh ao cho phu hp vi qua trnh pho bien ao Phat. Vao au cong nguyen lai hnh thanh phai ai tha mang tnh xa hoi rong m vi chu trng t giac giac tha, t o o tha, oi lap vi Tieu tha, von chu trng t giai thoat ca nhan. Nhng cai cach nh vay a lam cho Phat giao gia tang anh hng trong xa hoi co trung ai, va sau o c du nhap vao mang sinh hoat tinh than quan trong oi vi mot so dan toc. * nh gi: - T tng bin chng v th gii, mi lin h gia v thng ca Pht, o ca Lo, v hnh nh dng sng ca Heraklitos; - T tng nhn vn, tinh thn yu thng con ngi qua quan nim t bi, h x, khoan dung, cu kh cu nn. Coi trng gio dc, vn nhn thc. - Yu t ha gii vn ha. Pht gio trong quan h vi Kyt gio v Hi gio i thoi v mc tiu ha bnh, ha gii. - V bn th lun, mc d c cha ng mt s quan nim gn vi ch ngha duy vt (khng tha nhn s tc ng ca Thng , hay ng ti cao no , tnh t thn bn trong ca quan h nhn qu), song v c bn l mt hc thuyt duy tm, cha ng tng v siu thot. Tuy nhin khng phi l th ch ngha duy tm c bit ha thnh mt h thng quan im gii p vn v quan h gia 4t duy v tn ti, thc v vt cht (ci g mang tnh th nht, ng vai tr quyt nh?), m l m6t cch tip cn uyn chuyn, tinh t mang m vn ha tm linh ca ngi phng ng. - Ch ngha kh hnh, ym th, xa lnh nhng vn nng bng ca x hi, khng t vn v quc gia, dn tc, khng tha nhn u tranh giai cp, khng bn n lnh vc chnh tr, ch trng khng st sinh do s chi phi ca quan im lun hi, nghip bo. Nhng nh s tham gia vo s
224

nghip gi nc, dng nc khng phi do gio l, m do bn a ha Pht gio theo ting gi thing ling ca T quc. C nhng yu t n d y ngha v tng i : khi nim chng sinh, quan nim v 3000 th gii * Pht gio vi cc gi tr tinh thn truyn thng Vit Nam Pht gio du nhp Vit Nam t th k I v II sau cng nguyn, theo chn cc nh bun v cc nh truyn gio n . Sau ngi Trung Quc truyn b Pht gio Bc tng. Cc nh s Vit Nam sang n , Trung Quc hc kinh Pht, sau tr v Vit Nam khuch trng tn gio ny trong cng ng. l nhng ngun chnh du nhp Pht gio. Pht gio, khc vi Nho gio, vo Vit Nam theo con ng ha bnh. Pht gio nguyn thy xut pht t n c i, mang trn mnh nhng nt vn ha ca ngi n , trong khng phi tt c u tng ng vi vn ha, o c ngi Vit. V th Pht gio trong qu trnh du nhp Vit Nam phi tri qua s thm nh ca truyn thng Vit Nam, tri qau bn a ha, hay chu khc xqua lng knh vn ha v o c dn tc ta. Vo giai on u, Pht gio gp phi s phn ng ca tn ngng truyn thng. Nhng thi i sau, khi Pht gio tm c ch ng trong vn ha tm linh dn tc, bc u thm nhp vo h thng ng x v o c, vn chu khng t nhng li dm pha, bi xch. Bn cnh , nhiu ngi n nhn Pht gio, nht l t th k XI tr i, gn vi vua L, vua Trn. Cng vi Nho v Lo, Pht gio t mnh trong th tam gio ha hp, hay tam gio ng nguyn, thng nht nhiu vn nhn sinh Phtgio vi nhu cu pht trin t nc, xy dng vn ha Vit Nam. Thi L, d triu nh suy tn Nho gio, Pht gio vn c ph bin. Pht gio du nhp Vit Nam ngy cng tr nn tt yu, xt gc vn ha ln chnh tr. Chng ta c th ni n nhu cu du nhp Pht gio, xt theo ngha ca vn ha khoan dung (cho d khng phi nh nghin cu no cng nht tr vi cch tip cn theo kiu do tinh thn khoan dung m ta n nhn Pht gio). Th nht, v mt vn ha, tn ngng, trit l,Pht gio lm sinh ng thm kho bu vn ha tm linh dn tc m khng ng chm nghim trong n tn ngng truyn thng, li a ra nhiu li p v nhn sinh ng tip nhn v tip bin. Tn ngng nguyn thy khng tha mn c nhu cu nhn thc v tm l ca ngi Vit trong qu trnh pht trin tip theo. Pht gio, vi trit l v th gii (hu tnh)v nhn sinh c mhn a ra nhng li p v ngha cuc sng, thn phn con ngi, lng tin vo con ngiNhu cu vn ha tm linh khin cho Pht gio tr nn thn thuc vi nhiu ngi dn Vit trong nhiu th k qua.
225

Th hai, kht vng gii thot, t ra l gii thot tm linh, ca qung i qun chng trong ch phong kin. Nhu cu ny tip tc c b sung trong chiu di lch s bi trng ca dn tc. Th ba, v mt o c, nhiu quan nim ca Pht gio ph hp vi o c Vit Nam, nht l khoan dung, t bi, bc i. Pht gio truyn vo nc ta t hng bc ch yu l Pht gio i tha, cn Pht gio Tiu tha108 (Phi Pht gio nguyn thy) ch yu du nhp theo con ng pha Nam, v chim v tr khim tn hn. Pht gio i tha truyn vo nc ta c ba tng phi- Thin tng, mt tng, Tnh tng. Thin tng vi quan nim Pht ti tm tn ti mt thi gian, nht l i L - Trn, ch yu trong gii tr thc. Mt tng thin v ba php, ph ch, hng long phc h, trn t ym huyt, c tc ng tm l nht nh, c kh nhiu ngi tin theo. Tnh tng ch trng nim Pht Adi, tn th Quan th m, quan nim sng t bi h x, tin tng sng thin s c thot khi vng lun hi, nhp Nit Bn. Pht gio trong th tam gio ng nguyn thi L Trn. Nho: ch phng din x hi, quan h vua-ti, cha- con, chng vcng c vng quyn, t quan tm n vn sinh ng khc, t quan tm n tng lai. Lo: ym th, xa lnh cuc sng x hi, ha vo t nhin, ch thch hp vi nhng ngi bt mn, hay hon thnh s mng gip nc, tm chn bnh yn n mnh. Nho v Lo u c im yu, cn b sung. Nho ch bit quan tm n ngi ang sng, tin vo mnh tri. Lo: ly t nhin v quan nim v vi gii thch sng cht. o Pht c gng b p nhng khim khuyt y. Tin vo con ngi, xut pht t con ngi, v nh thc ci Ti, dm chu trch nhim. Nho v Lo thuc v th gii quan ca giai cp phong kin, cn Pht, d c giai cp y hng n, n nhn, vn mang tnh i chng, gn gi vi i chng, k c ngi cng kh. Ngi Vit Nam n nhn t tng Pht gio trong nhiu ni dung lm giu thm kho bu truyn thng ca mnh, cc phng din: vn ha tm linh (l hi, kin trc Cha nh din mo vn ha ca mt vng, cc l Pht v.v..), o c ( t bi, h x, khoan dung), h thng ngn ng giao tipChng ta khng chp nhn ch trng ym th hay ch ngha kh hnh, song nhiu vn do Pht gio nu ra vt xa khun kh ca nhng quan nim tn gio (vn mi trng, vn ha gii gia cc dn tc). Hin ti Vit Nam c trn 10 triu tn Pht gio, song s tu ti Cha ch khong 2-3 triu. Trng phai Lokayata.(tieng Phan loka co ngha la the gii (nay), cai xuat phat t the gii (nay).
108

Xem thm: T in trit hc (ch bin Hu Ngc); Nxb H v THCN, HN, 1985, tr. 362 - 365

226

Trng phai nay khong e lai ban van nao, nen viec tm hieu thng thong qua t lieu vas anh gia cua cac trng phai khac. Trong ban the luan phai Lokayata phu nhan Brahma, Atman, Samsara va Karma. Vat chat la c s cua moi thc tai vi cac yeu to c ban: at, nc, la, khong kh. Y thc, i song eu c xem xet nh nhng cai phat sinh t nhng yeu to nay. Cai chet la s cham dt oi vi tat ca. Lokayata la hoc thuyet duy vat va vo than An o co , trung ai. Ten goi Lokayata phu hp vi ban chat va noi dung chu ao cua no ch co the gii nay (loka) mi ton tai thc. Nhan thc luan duy cam cua phai Lokayata neu ro, ch co nhng g nhan thc bang tri giac cam tnh trc tiep mi chan thc; ngc lai nhng g khong c tri giac (Brahman chang han) la thieu c s. Niem tin vao than linh va the gii ben kia la dau hieu cua s yeu uoi, khiep nhc. Quan iem ao c cua phai Lokayata e cao s khoai lac, chu ngha hanh phuc tran tuc. Cua cai va khoai lac trong pham vi ton tai cam tnh la muc ch cua i ngi. Tat ca nhng chuan mc ao c eu ch la nhng quy c do con ngi tao ra, khong nhat thiet phai c quan tam thng xuyen. Chu ngha duy vat ien hnh va co phan cc oan, phien dien cua phai Lokayata xa la vi truyen thong tam linh An o giao, nen b chm vao quen lang. Tnh phien dien the hien trong viec phu nhan vai tro cua tr tue, cac chuan mc ao c pho bien, va do o kho tranh khoi chu ngha h vo, chu ngha hoai nghi va chu ngha chu quan. Ben canh o phai Lokayata la s phan ng va s phe phan oi vi cac gia tr cu xa cung noi am anh cua uy quyen truyen thong, gop phan tao nen s phan tnh triet hoc oi vi the he sau ve cac dien bien trong thc tien va trong nhan thc.

227

2. Mot so ket luan ve triet hoc An o co trung ai. * Triet hoc An o ve c ban la triet hoc ton giao (tr phai Lokayata), thong qua hnh thc ton giao e pho bien t tng ve vu tru, nhan sinh, la th triet hoc nhan manh giai thoat tam linh, chu trng hng noi, chu trong ban nga, e cao t tu dng e at c chan ly. Kinh Veda Upanishad ong vai tro nguon goc ly luan cua a phan cac hoc thuyet triet hoc. * Triet hoc An o the hien phan sinh ong va sau sac nhat cua van hoa tinh than An o. Mot so quan niem ve ban chat va quy luat cua i song, nguon nang lng tinh than, kha nang t ieu tiet cua ca nhan trc tac ong cua ngoai canh co anh hng sau rong trong y thc ai chung, va neu bat tnh cach cua ngi An o xa. * Yeu to bien chng chat phac di hnh thc huyen hoc va tnh muon ve cua triet hoc An o co trung ai mot mat phan anh no lc nhan thc the gii va cuoc song bang cac phng thc khac nhau, mat khac lai cho thay gii han cua no trong ieu kien xa hoi phc tap vi s phan tang gay gat. II. TRIET HOC TRUNG HOA CO AI trng phai triet hoc109 Trung Hoa co ai c chia thanh hai thi ky ln: 1) T cuoi thien nien ky III tr. CN en the ky IX tr. CN, trai qua cac trieu ai Ha, An, Thng, Chu; 2) T the ky VIII tr. CN en the ky III c goi la thi Xuan Thu Chien Quoc . ay la thi ky chuyen tiep t che o chiem hu no le sang che o phong kien. S suy yeu cua nha ong Chu dan en nan cat c, s phan tranh gay gat cua cac the lc
109

1. Trung Hoa co ai va s hnh thanh cac

Xem thm: Don Chnh (ch bin): i cng lch s trit hc phng ng c i; Nxb GD, HN, 1994. Phng H Lan: Trung Quc trit hc s; dch gi Nguyn Hu i, T sch TH, SG, 1965.

228

ch hau. Sang thi Chien Quoc nha Tan thau tom giang sn ve mot moi lap nen nha nc phong kien tap quyen au tien Trung Hoa. Nam 206 tr. CN nha Tan b nha Han lat o. Thi ky loan lac cua lch s Trung Hoa lai la thi ky bung no cac hoc thuyet triet hoc vi xu hng giai quyet cac van e thc tien chnh tr ao c, nham gop phan bnh on xa hoi, a nc t loan thanh tr. Cung vi ac trng noi bat nay triet hoc Trung Hoa cung quan tam ban nguyen the gii, phan tch cac van e nhan thc the gii, ban tnh con ngi va he thong cac gia tr. Trong vo so cac trng phai triet hoc thi Xuan Thu Chien Quoc noi len hai khuynh hng chu ao la nhap the, chu trng tm kiem cac giai phap va cac chuan mc cua i song xa hoi va no lc hoan thien ao c con ngi, va xuat the, tra con ngi ve t nhien, chu trng vo vi. Khuynh hng th nhat chiem v the ap ao. 2.Mot so hoc thuyet tieu bieu cua triet hoc Trung Hoa co trung ai a) Thuyet Am Dng, Ngu hanh Quan niem ve Am Dng Ngu Hanh c biet en t rat sm, nhng en thi Xuan Thu Chien Quoc mi c khai quat thanh hoc thuyet. Chu e xuyen suot Am Dng, Ngu hanh la ban nguyen va ban tnh the gii, moi lien he gia vu tru va con ngi, cung nh i song xa hoi tc ly giai ma so vu tru cua con ngi. Thuyet Am Dng ve nguyen ly van hanh moi vat Hai the lc Am Dng: Am tng trng cho cac thuoc tnh pho bien cua van vat nh nhu thuan, toi, am, pha di, pha phai, so chan. Dng tng trng cho cac thuoc tnh pho bien cua van vat nh cng, cng, sang, kho, pha tren, pha trai, so le.
229

Ngi ta co the s dung loat pham tru nay e phan tch cac oi tng n nam, at tri v.v S tng tac Am Dng co the co ong ba nguyen ly: + Am Dng thong nhat trong Thai cc, chung la hai mat oi lap cua mot chnh the toan ven. + Trong Am co Dng, trong Dng co Am. + S bien oi va che c lan nhau gia Am va Dng; Dng tien; Am lui va ngc lai. Quan niem ve sinh thanh, bien hoa nh quy luat ben trong cua s phat trien va tnh a dang cua van vat c bat au t cai duy nhat: Thai cc sinh Lng nghi (Am Dng); Lng nghi sinh T tng (Thai Dng Thieu Am Thieu Dng Thai Am); T tng sinh Bat quai (Can Kham B Can Chan Ton Ly Khon oai); Bat quai sinh van vat. Trong suot nhieu the ky (t the ky XII tr. CN en the ky VI tr. CN) nhng noi dung cua thuyet Am Dng a c he thong tng bc, tao nen Kinh Dch noi tieng, c chu giai bi cac hoc gia uyen tham. Co the xem qua trnh tao nen Kinh Dch ghi dau bc chuyen t s phan anh co tnh huyen thoai ve the gii sang t duy triet hoc. Trong Kinh Dch a hnh thanh phep bien chng s khai cua triet hoc Trung Hoa, bc au phan tch tnh mau thuan cua the gii, s thu hut va loai tr nhau cua cac mat oi lap, s suy oan oc ao ve moi lien he gia vu tru va con ngi, s bien oi va phat trien theo chu ky cua cac s vat, hien tng. Thuyet Ngu hanh Ra i vao au thien nien ky I tr. CN, thuyet Ngu hanh tiep tuc c lam sau sac them, tr thanh chu e chnh trong mot hoc thuyet triet hoc cua the ky III tr. CN. Theo hoc thuyet nay toan bo the gii vat chat c cau thanh t nam yeu to, hay khi nguyen c ban: Kim , Moc, Thuy, Hoa,

230

Tho. Moi yeu to co ac tnh rieng, at trong cac moi lien he khac nhau, the hien hai nguyen tac + Tng sinh sinh hoa cho nhau) Tho sinh Kim, Kim sinh Thuy, Thuy sinh Moc, Moc sinh Hoa, Hoa sinh tho + Tng khac (che c lan nhau): Tho khac Thuy, Thuy khac Hoa, Hoa khac Kim, Kim khac Moc, Moc khac Tho Moi lien he gia cac yeu to vat chat va neu cung co the goi la moi lien he sinh t, kien tao pha hoai. Cach hieu nay vao cac thi ky sau c van dung ca trong i song chnh tr xa hoi. b) Nho gia, (Nho giao, Khong giao) Nho gia co ai do Khong T (551-479 tr. CN) sang lap, c Manh T (371 289tr. CN) va Tuan T (298 238 tr. CN) hoan thien, cai bien, phat trien. S tng ong c ban ve nhan sinh quan gia Manh T vi Khong T tao nen anh hng lau dai cua t tng Khong Manh trong lch s triet hoc. Kinh ien Nho gia gom t th ( Luan ng, ai Hoc, Trung Dung, Manh T ) va Ngu Kinh (Thi, Th, Le, Dch, Xuan Thu). Ba phm tr c bn ca Nho gia: Nhn, L, Chnh danh.Nhn l gc, L l s th hin ca Nhn, cn Chnh danh l lm cho mi s vt tr nn ngay thng, u vo , ci danh khng xung khc vi ci thc. Cho nn chnh danh cng gn kt vi s un nn bn thn theo L, v ph hp vi Nhn. Khac vi thi ky phat trien au tien cua triet hoc Trung Quoc Nho gia t quan tam en van e the gii vat chat va vu tru. Pham tru Tri oi vi Khong T la pham tru nen tang, nhng ban than Tri a khong ch la mot phan t nhien, ma Menh Tri c hieu kha linh hoat theo tng trng hp cu the (so menh, du tnh tat yeu, tnh quy luat) th tnh chat che nh cua no oi vi cac hoat ong cua con ngi van ong vai tro chu ao trong triet ly nhan sinh xa hoi cua Nho gia. Nho gia la hoc thuyet triet hoc mang tnh chat nhan ban ac trng, v no lay con ngi va quan he chnh tr ao c lam nen tang. Cac quan he xa
231

hoi c Nho gia xem xet t quan iem quan quyen va phu quyen: t nam rieng moi c ban la vua toi, cha con, chong v, anh em, ban be, Nho gia rut ra rieng moi quan trong nhat la vua toi, cha con, chong v (tam cng) theo cac th bac nghiem ngat trong phep ng x. Trong triet ly giao duc cua mnh Nho gia nhan manh cac chuan mc ma moi ngi eu co the phan au thc hien, gom Nhan, Le, Ngha, Tr, Tn . Pham tru:Nhan la si ch o xuyen suot t tng ao c Nho gia. Cac pham tru khac eu la nhng bieu hien cua Nhan. Pham tru Nhan thc chat la e cao long nhan, nhan tnh trong ng x , kem theo hang loat quy tac ao c (long trac an, o lng, bao dung, tng than tng ai, knh trong cha me va ngi than) c rut ra t kinh nghiem song cua ngi Trung Hoa, ma Nho gia co cong khai quat lai. Pham tru Le va bieu th quan he th bac, va bieu th phng phap quan ly quoc gia mot cach co hieu qua. Khong T hieu quoc gia nh mot gia nh ln, nen chu trong ton ti trat t, phep nc. Cai ton ti o cung xuat phat t Tri nh ban nguyen pho quat, thong nhat con ngi, vu tru. + Khong T xem viec giao duc loi song, cach thc hanh x phu hp vi cac chuan mc ao c la van e cot loi trong triet ly giao duc. Ben canh o Ong e cao tr (hieu biet, ly tr) va dung (y ch), xem nhan, tr, dung la ba c tnh cua bac quan t . Theo Khong T, e phan au lam ngi tot can hieu biet cach thc lam ngi, tc can phai hoc. Hoc tap la viec cua moi ngi va ca i ngi. Hoc thuyet chnh danh chiem v tr ln trong triet ly ao c chnh tr cua Nho gia. Chnh danh co ngha la lam cho s vat ngay thang, at s vat vao ung cho cua no, goi ung ten cua no, e gia danh va thc khong oan trach nhau. Trong quan he gia nh, xa hoi thc hien chnh danh oi hoi
232

phai sa mnh, sao cho vua ra vua, toi ra toi, cha ra cha, con ra con. Do cho nha dot t noc dot xuong nen chnh danh bat au t tren xuong. + Ly tng cua Nho gia la xay dng mot xa hoi thnh tr, xac nh v tr va chc phan cua moi ca nhan, hng en the gii ai ong theo tinh than t hai giai huynh e. Quan niem ve giao dan, an dan, dng dan, dan vi bang ban, nguyen tac c tr, hay chu trng khoan th sc dan va thc hien chnh danh tao nen gia tr cua triet ly nhan ban Nho gia. Tuy nhien viec lay y tri, menh tri ap at cho cac quan he xa hoi, t tng nh phan, yen v, cung nhng chuan mc chnh tr, ao c khat khe lai khien cho Nho gia tr thanh oi tng phe phan trong lch s . Manh T va Tuan T phat trien Nho gia theo hai hng khac nhau, t quan niem ve ban tnh con ngi en ng loi chnh tr. Manh T xem tnh thien nh cai bam sinh co hu moi ngi vi bon c tnh c ban: Nhan Ngha Le Tr. Manh T giai thch coi nguon sau xa cua bon c tnh ay t nhan tam , theo o con ngi khac vi loai vat nh biet thng xot, cam thong ( au moi cua Nhan), biet then ghet (Ngha), biet nhun nhng (Le), biet phan biet phai trai (Tr). S d cai ac xuat hien va long hanh la do xa hoi nhieu loan, luan thng ao ly b ao ien. e tnh thien c khoi phuc Manh T chu trng giao duc bang s cam hoa, anh thc nhan tam, trc het la long trac an. Tam va tnh, theo Manh T, eu do tri cho, v vay tan tam, biet tnh th cung biet c tri. Phng an duy tam nay (neu co the noi nh vay), xuat phat t nguyen ly Thien a Nhan hp nhat, do Khong T va cac bac tien boi khac e xng , a phan nao the hien net van hoa tam linh cua ngi Trung Hoa. Tam trong sang th con ngi thc hien c nhan chnh, cai hoa xa hoi, a tram ho t loan thanh tr.
233

Trong triet ly chnh tr Manh T lam sau sac them dan la goc nc, ong thi bien no thanh mot trong nhng noi dung tch cc nhat cua Nho gia: dan vi quy, xa tac th chi, quan vi khinh (dan quy nhat, sau o mi en xa tac, va cuoi cung la vua). Dan tao nen xa tac, lap ra vua, th cung co quyen lat vua. oi lap vi t tng tnh thien cua Manh T, Tuan T cho rang con ngi sinh ra von ac, do o mi can en le ngha (ao c) e che ng; ac la ban tnh t nhien, con thien la ket qua cua s giao hoa, ac la thc, thien la nguy. C s cua tnh ac la thoi ham li, t ham li dan en tranh gianh cua cai va quyen lc; ghen ghet, o k, pham phan, dam loan. Tnh t nhien cua con ngi la ac, song con ngi co the lam ieu thien do kha nang hieu biet (ly tr), va nh c giao duc ma sa mnh dan dan, che ng duc vong. iem khac nhau gia Manh T va Tuan T la Manh T chu trng phuc thien, tr lai luc ban au, con Tuan T th chu trng thoat khoi trang thai ban au. Xuat phat t o trong triet ly chnh tr cua mnh Tuan T ket hp ng loi c tr cua Nho gia vi Phap tr, xem cai goc cua xa hoi thnh tr la chuan mc phap ly. Tuan T khong tha nhan thien menh. Tri ma ong noi en la tri t nhien, khong co nguyen ly ao c. ao c la do con ngi lam ra, ch khong do s ap at t lc lng ben ngoai. Khac vi Khong Manh, triet hoc cua Tuan T co xu hng duy vat. Vao thi trung ai, Nho gia dan dan tr thanh he t tng chnh thong cua cac trieu ai phong kien Trung Hoa, vi xu hng chnh tr hoa ro ret, mang nang tnh chat giao huan, va dung nap t thuyet Am Dng Ngu hanh, ao gia, Phap gia, ke ca hoc thuyet ngoai lai nh Phat giao mot so yeu to phu hp vi tng hoan canh cu the. S oc ton cua Nho gia v le o a khong tao nen s cang
234

thang tinh than nh s oc ton cua Kito giao trung co Tay Au. Nho gia l mt trng phi nhn mnh tinh thn dn thn, nhp th, trch nhim con ngi, l mt hc thuyt o c, chnh tr, gio dc c tm nh hng ln n i sng chnh tr, x hi va vn ho cc nc phng ng, trong c Vit Nam thi phong kin. n nay nhiu quan im ca n vn tip tc li du n, c tch cc ln tiu cc. V tch cc, c th nhn thy trong o c (h thng ng x, quan h gia nh, x hi theo tn ti trt t, vn gio dc nhn cch tin hc l, hu hc vn ), trong gio dc (hc sut i, c ch tin th, hc cho mnh, to tnh t giic), trong chnh tr (chnh danh, thin h i ng), trong vn ho (m thc sng to). Hn ch: + Trong o c cn nhiu rng buc, cng nhc, trng nam khinh n, l bi hnh thc; qu coi trng l n mc cu n, khng pht huy ch tin th + Trong gio dc, vn thin v ch ngha, nng gio l khun php, khng gn vi nhu cu gi m khm ph, trng in tch m thiu tnh thc tin; + Trong chnh tr, vn chnh danh i i vi nh phn, yu t o c ho chnh tr, n c, ca quyn quan liu. Bo th, nh kin, kh chp nhn ci mi. Coi thng lao ng chn tay (bi th mi gp s phn ng t pha Mc gia). V cui cng, vn trung qun c tnh hai mt. Nho gia vi Vit Nam: Nho gia du nhp VN theo chn qun xm lc phng Bc, v th lc u b phn ng mnh m. V sau mt s nh tr thc s ti bt u tip cn Nho gia v ph bin trong gii qu tc bn a. Cc triu i phong kin Vit Nam xa tip nhn Nho gia, t Nho gia Tin Tn n Nho gia i Hn, xc lp ng li tr nc theo mtp cc triu i Trung Quc, song c gng ci bin n cho ph hp vi truyn thng, tnh cch v o l ngi Vit. Ta gi l khc x vn ha. Chng hn, nu qu cu n o lm con, Nguyn Tri chp nhn theo cha sang Trung Quc sau khi nh H tht bi, v chu cht trong ti h ni x ngi. Song ng gt tnh cha con (hiu) phng s dn tc (trung hiu vi t nc, dn tc). Hng lot quy tc chun mc ng x t Trung Quc phi thay i thch nghi vi h thng ng x y tnh khoan dung ca ngi Vit, nu mun tn ti, ph bin. n triu Nguyn, Nho gia hu nh chim a v thng tr, cho n khi b mai mt dn khi thc dn Php xm lc v thn tnh. Nhng cuc khi ngha Cn vng theo tinh thn trung qun i quc ln lt tht bi, nh du s co chung ca Nho gia vi tnh cch thc h chnh thng.
235

Xt mt cch tng th, Nho gia nh hng n x hi Vit Nam nhiu kha cnh. V o c, t chc i sng gia nh, quan h tng tc, cc nguyn tc xut pht t Nho gia phn no thm nhp vo sinh hot o c ca ngi Vit, nht l tng lp cao, c hc, gy nn nhng hiu ng tch cc ln tiu. V th khng t ln tng xy ra xung t gia cc th h, gia nam v n, ch yu lin quan n cc quy chun o c. V gio dc, nh ni trn, t tng hc tp sut i, tin hc l, hu hc vn, hc tp tnh qun t, phng php gio dc nu gng V chnh tr, cc triu i phong kin Vit Nam tng s dng ng li c tr v gt hi nhiu thnh cng, vi chnh sch dn l gc nc, an dn, dng dn, chnh danh. Tuy nhin, do s bo th v n c m trong sut thi gian di nn chnh tr ca cc triu i phong kin Vit Nam khng chu i mi, b qua nhiu c hi pht trin t nc (v d, bc b phng n ci cch ca Nguyn Trng T ch v ng theo o Ty (Thin Cha gio). c) ao gia , hay Lao gia Lao T (khoang the ky VI V tr. CN) la ngi sang lap ao gia, Trang T (362 280 tr. CN) phat trien them do o Lao Trang thng c cung nhac ti khi e cap en trng phai nay. + Ban the luan cua ao gia the hien trong hoc thuyet ve ao. Ngha trc tiep cua ao la con ng, ngha rong la : 1) ban nguyen cua van vat 2) nguyen ly thong nhat moi cai ang ton tai; 3) quy luat t nhien pho quat, nhng khong nhan thc c bang trc quan, ma bang suy nghiem. ao trong triet hoc Lao Trang khong phai la mot yeu to vat chat cu the nao, ma la nguyen ly sinh ra van vat, quy nh chung. Co the lien tng ao cua ao gia vi Logos cua Heraklitos Hy Lap co ai. Trong ao gia co mam mong cua t tng bien chng ve the gii nh s thong nhat va che c nhau cua cac mat oi lap trong mot chnh the, ve

236

tnh bien oi cua van vat. Ben canh o ao gia to ra han che trong quan iem phat trien. Lao T noi en s chuyen hoa, song ly giai qua trnh nay theo luat quan bnh, ieu hoa cac mat oi lap. T tng phan phuc, tc tr ve vi ao t nhien ban au, khong the hien c vong nhng khau nang ong cua phat trien, va ke tha (dng nh lap lai), va loc bo bien chng. So sanh ao cua Lao gia va cua Nho gia: ao, theo Khong T, khong co dien mao vu tru, mach co y ngha quy luat ao c, nguyen tac ng x, ngha vu. ao Khong T gan vi giao duc va hoc van. No khong phai la ban nguyen co trc va t than, t dieu chnh. Chc nang nay thuoc ve Tri, sc manh chi phoi ca ao. Khong T noi: ao co c pho bien khong? ieu nay le thuoc vao y Tri. ao co chet khong? ieu nay cung le thuoc vao y Tri. Ngc lai, trong ao gia tri , cung nh nhng th khac, eu le thuoc vao ao ban nguyen t than. ay ngi le thuoc vao at, at le thuoc vao tri, tri le thuoc vao ao, ao vao chnh mnh. Nhan sinh quan cua Lao gia e cao t do ca nhan, xem hanh phuc cua nhan loai la phat trien t do ban tnh thien bam cua con ngi, khong can thiep vao qua trnh s vat, ton trong quy luat t nhien. Nguyen tac ng x gia ngi vi ngi la tri tuc, khoan dung, vo t, khong canh tranh, tiet che duc vong, tranh moi thai qua i, tr ve trang thai thuan phat phi giai cap. Thai o than nhien trc moi gii chnh la nham vt qua khoi gii han cua s tach chia tng oi con ngi vu tru, chu quan khach quan, lam cho tam hon tr nen vu tru hoa. Xu hng xuat the, thoat tuc cc oan cua Lao T va Lao gia noi chung la s phan ng trc nhng nhieu loan cua thi ai. c) Mac gia
237

Ngi sang lap trng phai nay la Mac T (khoang 479 381 tr. CN). Thi ky dau Mac T theo Nho gia, nhng sau o lap trng phai rieng. T tng chu ao cua Mac gia la Kiem ai va Cong li. + Kiem ai la yeu thng het thay moi ngi, khong phan biet ia v, quan he tong toc, quoc gia. Kiem ai, cung nh Nhan Ngha, la c s cua xa hoi thai bnh, thnh tr, tren di thuan hoa, noi cach khac, Kiem ai hp vi y Tri. e thc hien Kiem ai nha nc can thong nhat t tng va hanh ong cua moi ngi trong xa hoi theo nguyen tac Thng ong va Thng hien. Thng ong: di thuan y tren, ma cao nhat la y Tri, nham a nhng cai tan mat ve mot moi, ke tren ngi di, tnh y thong at. Thng hien: chon la va trong dung nhng ngi hien tai e tr nc, an dan, bat ke ho xuat than t tang lp xa hoi nao. Muc ch cao nhat cua thc hien Kiem ai la lam li cho muon dan. + Cong li i oi vi Kiem ai. Trong triet ly ao c cua Mac gia ngha va li khong tach ri nhau: lam ieu li cho thien ha cung la thc hien ngha; ngha la danh, li la thc. Mac gia chu trong en tnh hieu qua cua cong viec (cong dung), va xac nh Tam bieu nh tieu chuan anh gia nhan thc va hanh vi con ngi. Tam bieu la goc, nguyen, dung, trong o Goc can c vao tam gng cua cac bac thanh vng xa, Nguyen la s anh gia can c vaotai mat tram ho, Dung la s anh gia can c vao tnh hieu qua oi vi tram ho , muon nha. Trong ba tieu chuan o th tieu chuan th ba la quan trong nhat, bi le xet en cung li ch mi la cai ma con ngi hng en. Khong phai ly luan dai dong, vo bo, ma hoat ong lao ong co nh hng thc te, theo Mac gia, mi la ieu can thiet cho tat ca.

238

Triet hoc cua Mac gia mang tnh chat duy tam, song y tri ay khong bieu th thuyet thien menh tuyet oi nh Nho gia Khong Manh, ma c s dung nh cai gia e nhan manh t tng chu ao cua mnh. Quan iem cua Khong T mang tnh ap at, qua cau ne vao Le, quan iem cua Mac gan vi s khang nh tnh tch cc cua con ngi, mong muon thay oi trat t xa hoi hien ton. d) Phap gia S hnh thanh cua Phap gia dien ra trong cuoc au tranh chong Nho gia tien Tan. Mac dau ca phai nay lan phai kia eu mong muon thanh lap mot nha nc hung manh, thnh tr, song cac luan chng, cac nguyen tac va cac phng phap s dung khac nhau. Nho gia xuat phat t to chat ao c cua con ngi, chu trong en vai tro va v tr cua Le, cac chuan mc ng x trong viec cung co trat t xa hoi va cac nguyen tac cai tr. Cac ai bieu cua Phap gia, ngc lai, xuat phat t luat phap va tuyen bo rang chnh tr khong tng thch vi ao c. Theo nhiu nh nghin cu, Qun Trng (th k VI TCN) l ngi m ng cho Php gia. Nhng yu t php tr hnh thnh r nt Thn Bt Hi (401 337 TCN) vi ch trng cao thut trong php tr nc, Thn o (370 290 TCN) vi quan im tr nc da vo th, Thng ng (? 338 TCN) vi vic cao php. ai bieu xuat sac cua Phap gia la Han Phi T (khoang 280 233 tr. CN) ngi a he thong hoa cac t tng co xu hng phat trien e phat trien thanh mot hoc thuyet hoan chnh, co uy tn ln trong lch s Trung Hoa, nhat la buoi giao thi gia co ai va trung ai. Tc phm chnh Hn Phi T. Phap tr la s tong hp phap, the va thuat, trong o phap la noi dung cua chnh sach cai tr (luat phap), the la v the, quyen uy cua ngi ng au nha nc, thuat la phng phap, thu thuat, mu lc ieu hanh cong viec va dung ngi. Ngi lanh ao tao anh hng en quan
239

chung trc het nh thc hien thng va phat, trong o phat la giai phap chnh, nham kp thi ngan chan cai ac. Theo Han Phi, luat phap do con ngi lam ra. Co the thay oi phu hp vi hoan canh mi. e phep tr nc thc s tac dung can thc hien tham nghiem, ra soat cac luat le, cac chuan mc, cac quy tac, kp thi ieu chnh chung cho sat vi thc te. T tng c gi tr ni bt ca Php gia l thng tn php lut. Ln du tin php, thut v th khng cn l nhng thut php ring l, m thng nht thnh mt ch trng, mt ng li tr nc c lun chng cht ch. Php gia bc b ht thy mi cu vin t thn thnh, m qu, bi ton trong tr quc, l nhng diu m Nho, Lo, Mc gia vn mc phi. Tinh thn bin chng trong ni dung hc thuyt php tr l nt c sc ca n. Cc yu t php, th, thut c mi lin h hu c, thm thu vo nhau, thm nhp vo nhau trong mt tng th thng nht. Quan im thi bin php bin ph hp vi iu kin lch s nhiu bin ng. Php gia c gng gii thch s pht trin ca x hi trn c s th gii quan duy vt. Li ch vt cht c xem l c s ca cc quan h x hi v hnh vi ca con ngi, dn s v ca ci l ngun gc ca mi phn chia giai cp trong x hi. Php gia l trng phi u tin t kinh t vo v tr ng lc ca tin trnh lch s - x hi. Php gia l trng phi u tin t thc tin vo ng vai tr ca n i vi nhn thc. Thc tin, hay ci l ca thi i l vin gch u tin xy nn php tr nc mt cch vng chc. Phng php tr nc phi tun theo ci l ang bin i, ch khng theo ci l c xa. Quan im n c ca Nho gia t ra khng thch hp. Hn Phi cng kt n nhn tr (c tr) ca Nho gia l gi di, v thi nay con ngi tranh nhau v li ch khng phc tng l, ngha, tn nh thi Nghiu, Thun. Php gia cho rng khi c s xung t gia nh v nc th b nh theo nc; ch khyng nh Nho gia b nc theo nh. Hn ch lch s ca Php gia th hin nhng im sau: - Qu nhn mnh n php lut, thn thnh ha php lut m qun gio ha con ngi v o c, tnh t gic, bc b hn nhn ngha, o l. Ni khc i, Php gia xem nhn t con ngi l th yu. - Coi khinh ngi lao ng, thin v p bc, hnh pht nng; - Ch trng mi ngi bnh ng trc php lut, nhng tr vua cha, v vua cha ng cao hn php lut

240

- Ch trng c ti, trng v lc, ch trng nc mnh m qun dn giu l iu kin nc mnh. Quan iem nha nc cua Phap gia chu trong en van e tap trung quyen lc. Trc phap luat tat ca eu bnh ang (vua, toi, tren, di, sang, hen eu tuan theo phap luat). Tuy nhien s tuyet oi hoa cac chuan mc phap ly (nha vua sang suot khong can van chng s sach, ch can phap luat e lam theo) dan en s cam oan, oc tai, thu tieu t do ca nhan, trong o co t do t tng, t do ngon luan. Chnh Phap gia ong vai tro quyet nh trong viec hnh thanh he thong cai tr quan lieu menh lenh, ton tai kha lau dai. ng loi phap tr cua Phap gia a c s dung trong qua trnh xac lap nen quan chu tap quyen Trung Hoa, bat au t Tan Thuy Hoang. Ngi Trung Hoa sau nay dung hp mot phan ng loi phap tr vi ly tng c tr, the hien tinh than dan ao trong viec hnh thanh cac chuan mc, cac gia tr can c tren s hieu biet ban chat con ngi. Php tr Vit Nam: Trn Th , H Qu Ly, Gia Long, Minh Mng Ch thnh cng khi bit da vo dn. Ngc li, d ci cch m khng hp lng dn s khng trnh khi tht bi (H Qu Ly). Ngy nay vn c tr hay php tr? khng cn t ra na, nhng ngha ca cuc tranh lun xa v hai ng li gi m nhiu iu b ch trong qu trnh xy dng nh nc php quyn XHCN Vit Nam. e) Danh gia Danh gia l tro lu triet hoc thi Chien quoc do Hue Thi (khoang 370 310 tr. CN) va Cong Ton Long (khoang 320 250 tr. CN) sang lap. oi tng cua no la moi tng quan gia danh (ten goi, khai niem) va thc, gia khai niem va cai c phan anh trong khai niem. Do s dung danh va thc nh phng tien phe phan tri thc, nen cac ai bieu Danh gia c xem nh nhng bien gia, nhng ngi em cac chng ly la i, trai ngc vi quan niem thong thng (h nguy), nham gi m nhng suy ngh mi, vt qua thoi quen cu xa.

241

Hue Thi xet on s vat t chu ngha tng oi, ngha la nhan manh tnh bien oi cua s vat, t o i en phu nhan kha nang con ngi co the nhan thc c ban chat s vat va ch ra s khac nhau ve chat cua chung. Cong Ton Long, ngc lai, xet oan s vat t chu ngha duy khai niem, ngha la nhan manh danh pho quat, ham cha nhng ac tnh chung nhat, bat bien, tuyet oi cua ton tai, khong le thuoc vao tnh nhat thi va tnh bien oi cua cac s vat n nhat, ong thi chu trong chnh danh thc (cai danh a chnh th cai kia phai nhat nh vao cai kia, cai nay phai nhat nh vao cai nay). Ra i trong boi canh khung hoang xa hoi va khung hoang long tin, phai Danh gia dung ly tr, oc hoai nghi, phe phan e vach ra gii han cua tri thc va mong muon tm kiem tieu chuan ly tng cho hoat ong cua con ngi . 3. Ket luan ve triet hoc TrungHoa co ai. * Xuat hien vao thi ky chuyen tiep t che o chiem hu no le sang che o phong kien vi nhng bien ong xa hoi phc tap, phan ln cac hoc thuyet triet hoc Trung Hoa quan tam en cac van e ao c, chnh tr, ban tnh con ngi, tm kiem nhng phng thc giai quyet chung nham da at nc t loan thanh tr. Triet hoc Trung Hoa ve c ban la triet hoc nhan ban , lay con ngi va cac van e lien quan trc tiep en con ngi lam ne tang. Viec tm hieu the gii cung nham vao muc tieu ln nhat o. * Cac hoc thuyet triet hoc Trung Hoa the hien tinh hoa van hoa cua dan toc mnh, ong thi ong gop tch cc vao s phat trien cac gia tr nhan loai chung thong qua qua trnh giao lu van hoa, thc hien s tiep bien van hoa di tac ong cua qua trnh nay. Tnh ben vng ve s sang loc cac gia tr t Nho gia, Phap gia, Lao gia, s du nhap cua Phat giao vao Trung Hoa, kha nang thch ng cua triet
242

hoc trong i song chnh tr va minh chng ve tac dung cua triet hoc nhng thi ky lch s khac nhau. Hang loat t tng triet hoc Trung Hoa co, trung ai a tr thanh cac chuan mc chnh tr ao c phng ong va van con anh hng en the gii hien ai. * Xet ve the gii quan phan ln cac hoc thuyet triet hoc Trung Hoa co, trung ai co tnh chat duy tam. Tuy nhien s phan cc duy vat duy tam khong gay gat nh phng Tay, ma thng gan lien vi yeu to van hoa tam linh ac trng. Quan niem ve Am Dng, Ngu hanh, ve s bien dch cua vu tru ang sau lp vo than b a an cha cac yeu to duy vat va bien chng chat phac, nhng gi m khoa hoc co gia tr, en nay van tiep tuc thu hut s quan tam cua xa hoi. ***

243

You might also like