1.

Cathiamnak (Literacy)
1.1 Literacy cu ziang a si? A nungmi miphun pakhat hrangah amai tappi qong in ca a thiam ding hi lo theih lo ih a qulmi a si. Kawl ram sungahcun miphun kip hrangih cazirnak program hi Kristian mission thawn qhenaw thei lo in a fehtlangringringmi a si. Tulaifang ah MCC, Myanmar Bible Society, le a dang pawlkom pawl ih hohanak in miphun malte pawl hrangah calai program quansuah rero laifang a si. Cathiamnak lam thawn pehparin a hrampi le a thupitnak pawl a hnuailam bangtuk in kan tarlang ding. 1.1.1Cathiamnak timi ih sulllam panga (5) (a) Cathiam timi cu mai tappi qong ih ngan thiam, siar thiam hi a si. (b) Cathiam timi cu minung ih covo hrampi pakhat a si. Tappi qong thiamnak ihsin camthiamlonak hlohter ding a si. (c) Cathiam ti tikah ngan cia ih suahmi thuthang, thu le hla qha ten siar ih theihfiangtheinak ihsin mipi lakah tel thei in mai tumtahmi hlensuahtheinak, mai neihmi fimnak le thil titheinak qhanlenter kha a si. (d) Cathiamnak in namneh a simi pawl runsuaknak thawn a pehtlaiawringringmi a si. (e) Cathiam timi cu mi hmuahhmuah in famkim sinsin ih minung sinak ding taktak lam hruaitu a si.

-1-

1.1.2 Leilung pumpi dinhmun Cathiam timi hi leitlung pumpi minung pawl hrangih a thupizetmi thil pakhat a si. United Nations khal in 2003-2012 karlak hi United Nations-Literacy Decade, cathiam kum sawmbu pakhat ti ah thu a khiah. Leilung tlunah cathiam lo mipum 774 millions an um ih cu pawl lakah 2/3 cu nunaupawl an si. Cu ruangah Nunau in ca zir seh, rampi in fim zir seh timi thuken tiang a suahnak a si. Nauhak mipum 72 millions tluk cu fimthiamnak zir thei lo ih a ummi an si. Cu pawl hi mai tappi qong ih ca siar ding le zir ding a mal ruangah an thiamciami nunpehter ding hman ah harsatnak a um. Cathiamnak in caan rei daihmi qhansonak a suahpi. Farahnak sungkhalin runtu a si. Canvo tampi lam a hmuhsak thei. Nu le pa canrualawktheinak le kiangkap kilkhawitheinak ding thinlung qhangsotertu a si ti ah UN Secretary in a rak sim dah. Cathiamnak ih minung qhathnemnak a pek zia, minung le minung karlakah pehltaihnak qhathnemnak a pek zia pawl a corantu leilungpi din uh si , ti ah UNESCO Director General Koichiro Matsuura in a ti. 1.2 Cathiamnak ih thupitnak (Importance of Literacy) Miphun pakhat in a tappi qong a hlohter ah cun miphun cu a hlo cih thei mai. Ca kan zirh timi cun miphun pakhat pilral lo dingin runsuahnak a si. Miphun, biaknak, thuthangqha humhimnak hrangah lo theih lo ih um qul a si ruangah amai miphun ih hrampi titoihtu vek a si. Ca thiamnak thawng in mai muphun le nunphung nungter ih karhzaitertheitu a si ruangah miphun pakhat kha sang ah zuang thei dingin thla bunsak vek a si.
-2-

1.2.1 Cathiamnak cu qong tinungtertu a si Leilung tlunah qong phun 6912 a um ih kawl ram sungah phun 108 a um (Ethnologue 14th Edition). Cipciar deuh in kan zoh a si le Kawl ram sungah qong phun 200 lai um thei a si. Leilung tlunih a ummi qong pawl ih an nun thei le thei lo um dan cu a tlangpi thu in phun thum ah kan qhen thei. Cu pawl cu: A nung ih a cakzetmi qong, A hlo zik cuahcomi qong, a hloreromi qong pawl tla an si. Qong a rak um dah zo nan a hmangtu an um lo ah cun a hlomi (thi) qong a si. Ahrekkhat qong pawl cu thil phunphun ruangah a hlo zik cuahcomi dinhmun ah an thleng. Thu phunphun ti tikah cui qong neitu miphun pawl in an qong an ngai thupi lo ah cun qihnungza ngaingai a si. Culawngsiloin kiangkap qong ih hnaihnoknak khal a um thei. Cu pawl dosuak thei dingin hriamnam qha le thazang cak bik cu cui a tong hmangtu miphun thotho a si. A nungmi qong le a hlozikmi qong pawl ih an danawknak thuhla hrekkhat pawl kan tarlang ding. A nungmi qong: 1. Hmun tin ih hmanmi (inn, bazar, zung, tlawng, etc. 2. Thu phunphun ih hmanmi (biaknak, pursumleilawnnak, cozah lam, pawlkom,etc.) 3. Mi hmuahhmuah in an hmanmi (upa, nauta, mipa, nunau, etc.) 4. Pehtlaihawknak ih hmantammi (TV,VCD, Radio, magazine, literature,etc.) 5. Mi phun dang pawl in an zirmi
-3-

6. Ni tin nuncannak hrangah lo theih lo ih thiam qulmi 7. Mi hmaiah zahpi lo ih sunloih zetih an hmanmi A hlozikmi qong: 1. Innsang lawng ih hmanmi 2. Innsang le biaknak lawng ih hmanmi 3. Upa pawl lawng in tento te ih an hmanmi 4. Media ah hman malmi 5. Mi phun dang pawl ih qong a zirmi 6. Thiam ciamco qullomi 7. Mi hmai-ih hman dingah zahpimi 1.3 Tlangpar miphun fate pawl ih cathiamnak dinhmun 1.3.1 Calai dinsuahnak thu ah Chrisitan mission thawn a fehtlang ringring. 1.3.2 Biaknak thawn pehparmi ca lawng a suak tam. 1.3.3 Miphun malte pawl cu mal deuh an si ruangah cozah in tha a pe tuk lo. 1.3.4 Miphun malte karlakah thapekawk lam hnakin bulpak hminqhatnak ruat in dokalhawknak a um thei qheu. 1.3.5 Miphun cawisan duhnak taktak ih zuamnak a mal. 1.3.6 Quanvo neitu pawl in rinsantlak ih quan le zohfel, fingkhawinak lam a mal. 1.4 Hmuar neimi le hlawhtlingmi cathiamnak program hrangah neihqulmi lungput 1.4.1 Qong neitu mipi pawl in duhnak taktak neih a qul. 1.4.2 Qong neitu pawl ih thawhmi, hohami program a si a qul ih, quansuahnak le hohanak fumfe neih a qul.
-4-

kilogram (kg) hnih a mal bik a suak thei. Sii dawh man, Palai man zateek kan dir/laak hnu hman ah a phuntu ih kut sungah kung khat, Ks. Ting 10 a mal bik a taang tengteng. Kum 6 sungah thinghmui kung hra na nei a si le, Ks. Ting 100 ol ten na nei thei. Kung 100 na nei a si ah cun Ks. Ting 1,000 a si mai.

- 101 -

Gangaw, Saw peng ... tvp) pawl ah cun June thla in July thlacem karlakah phun thei seh la a qha bik. 13.3 Tuamhlawmdan: 1. Thinghmui karlakah Banhla kung, vainiim, rawlkung dang pawl khal phun/ciin a theih, nihliap hrangah. 2. Kan phunmi thinghmui kha October le November thla sungah sialfai in Compost dawm peek ding. Cun, a tlunah hrampi khuh aw. February le March thla ah vei khat dawm pesaal aw. 3. March le May thla sungah tidai toih aw. (Ruahpi a sur hnuah cun a qul nawn lo). 4. Tidai a harnak hmun ah Palastic dipte (<uyf<uyftdwf) sungah tidai thun aw la, thinghmui kung kiangah fung phun in thlai aw. 13.4 Sii dawhdan le a thling laakdan: 1. Thinghmui kung kum (3) in kum (5) hri ah sii dawh a theih thlang. 2. Thinghmui kung hi a thling/thau a suahtheinak dingah Paa le Chemical compound rawimi sii kha a kung ah luanbu in vit hnu-ah, a kua ah sii thun/dawt a si. 3. Sii dawt hnu, kum hnih a kim tikah thinghmui kung hau tahrat in a thling/thau laak theih a si. 4. Sii dawh hnu kum (5) ah kan laak a si ah cun thinghmui a suak qha sinsin. 13.5 Thinghmui a suahdan le sum lut: Thinghmui hi sii dawh hnu kum hnih (phun thok in kum 6) a kimmi kung in a tlangpi thu in thinghmui
- 100 -

1.4.3 Program kan tuahmi in qhathnemnak taktak a um timi mipi le hotu pawl in an theihfiang a qul. 1.4.4 Program hrangah mipi pawl in a quldan ih zirin cuaitlai tonnak, hoiher qul tikkhalah a quldan bang tuk ih hoihertheitu si a qul. 1.4.5 Program ih zirdingmi hi fimnak petheitu thu dang thawkhalin pehlaihawk a qul. 1.4.6 Program sungah leng lamihsin a thiammi zirhtu, sumpai bomnak ngah thei khal a thupi. 1.4.7 Program hrangih a thiammi lole quanvo neitu pawl hi hohatheinak le hoha thiamnak a thupi.

1.5 Cathiamnak hrangih Mai tappi qong ih hmuarneihnak Nauhak pawl hi tlawng an kai pekah aan an cinlomi qong in ca kan zirh ah cun an cazir le casiar thiamnak fungtertu le langsar zet (to master) ih thiam thei lo in dawnkhamtu a si. Culawngsiloin nauhak tampi caneh lo, beidong ih phunli tlawng hman qheh thei lo in tlawngkai bangtertu tiang a suahpi. Asia ram herkkhat hliakhlai le zawihnittu pawl (researchers) in, Miphun fate le mal deuh pawl, mahte qong a nei na in qong dang in ca a zirtu tlawngta pawl ih cathiam harnak bik hi anmah ih tappi qong a silomi, aan an cinlomi midang qong in ca an zir ruangah a si an ti. Tlawngta pawl hrangah cun anmah ih tappi qong rori in ca an zir a si le an thluak a cak, a rang cuang ih ca an thiam ol sawn tiah an ti. United Nations International Children Education Funds (UNICEF) report khal ah
-5-

nauhak pawl hi an tappi qong in ca kan zirh a si le ca an thiamrang ih thil dang an zirnak ding hrang khal ah cahnak tampi bawmtheitu a si tiah a hmuhsuakmi a simtthan ve. Africa ram tampi ah hin qong dang a tam zet na in mirang ca hi tlawng ah an zir theh, tlawng ih ca simnak khal ah mirang ca hmang cih an tam. Hi pawl lak in ram hnih, Zambia le Malawi ram ah hin hniksaknak an rak tuah. An ram hnih in mirang ca an zir veve. Zambia tlawngta pawl cu mirang tong in ca simmi an si ih Malawi tlawngta pawl cu anmah qong in zirhmi an si. Hi te pahnih an hniksak ngaingai tikah miring ca an siar thei dan menmen cu an tlukaw na in an siarmi theihtaktaknak (skills) lamah cun Malawi tlawng ta, anmai tappi qong ih zirhmi pawl in an neh. Tlawngta in amai tappi qong in ca a zir hmaisa ruangah qong dang thiam hnaihnoknak a pe lo. Tlawngta in amai tappi qong in ca a zir tikah qong dang a thiam ol sawn. Tlawngta in amai tappi qong in ca an zir tikah qong dang siar a thiam ol sawn. Tlawngta in amai tappi qong in ca an zir tik ah qong dang tha te in a thiam thei Tlawngta in amai tappi qong in ca an zir tikah nu le pa pawl khal in inn lamah nauhak casim a rak bawm ve thei.

2. Khur kha a kau lam pi 2 kimvel, a thuk lam pi 3 lai aw (1 x 1 x 1 laitu khal an um). 3. Khur na laih tikah zungpibok 8" tluk thuk leidawm a qhami pawl kha khur kiangah a hran ten puum/ret aw. 4. Cuih leidawm qha pawl kha thinghnah le hrampi rop, thingkung ro pawl thawn rawi in puum ruk (6) kha... (a) Caw-ek/ar-ek/vok-ek/me-ek puum ruk qhen puum khat (1/6), (b) Dawm N.P.K (15:15:15) pawng khat, (c) Faanghi (pyg;cGH^zGJjym) puum ruk qhen puum khat (1/6), 5. [Leidawm (6) + Caw-ek (1/6) + Dawm N.K.P (1) + Faanghi (1/6) pawl kha a tlun ih teekmi vekin cokrawi qha aw.] 6. Khur na laihmi tawdaap ah tlakrawh kuai/butlak lung kuai, lungto sutkuaimi pawl zungpibok 4" lole 5" sah in ret aw (Laitlang ah cun a qul lem lo). 7. A tlunih vekin na cokrawizomi pawl kha khur sungah retsal aw la, thinghmui na phun hlan ni (15) sung ti burh/ciah aw (Ruah a sur ah cun a qul lo). 8. Hram thlak sii kha tidai kalaan khat ah tihang innak darhai khat, kheng sungah rawi aw la, thinghmui faate pawl kha minute 15 ciah aw. 9. Neta bik ah thinghmui faate phun aw. 13.2 Phun tikcu caan: Kawl ram ah cun ziang tik caan khal ah phun a theih nan, Lai ramkulh, le Lai ram thawn ramri a simi Magwe ramqhen le Sagaing ramqhen (Tamu, Kalay,
- 99 -

2. Tuahrel Qonghram Thlengawmi pawl

Tuahrel qongfang thlengawk thu kan hliakhlai ding tikah a thlengawmi qongfang pawl ih an awhram kan hawl hmaisat a quul. Qongfang thlengawmi pawl thu kan
-6-

ramqhen Myeik tikulh pawl ah siseh, Kachin le Karen, Chin ramkulh pawl ah tu ni tiang pianphung daan in an kho. Thinghmui ih a lamdannak cu a dai ih zoram tlangsang le, a sa ih a niamnak hmun Simram khal ah a kho thei qheh. Qha ten tuamhlawm ih kan phun a si ahcun Kawl ram khui hmun khal ah a nung thei qheh. Kawl ram ah cun ziang tik caanah khal phun a theih nan Lai ramkulh, le Lai ram thawn ramri a simi Magwe ramqhen le Sagaing ramqhen pawl ah cun June le July ah phun thei seh la a qha bik. Kawl ram ah thinghmui hi kum 2002 in thuhram zoihnitnak (research) an tuahthok. Kum 2007 hnu-ah thinghmui kung kum note in a thling suak thei dingah sii an dawt tehsin ih, an hlawhtling ta riai. Cule, thinghmui kung kum 3 in kum 5 an kim tikah sii-dawh a theih thlang. A thling a suahtheinak dingah Paa le si phunkhat (Chemical compound) rawimi sii kha a kung ah luanbu in an vit hnu-ah, a kua ah sii an thun asilole sii an dawt. Cu tin sii an dawh hnu, kum hnih a kim tikah thinghmui kung hau tahrat in a thling laak theih. Sii dawh hnu kum 5 ah kan laak a si ahcun thinghmui a suak ha sinsin. Thinghmui kung khat ah a thling kg 20 ihsin 25 tiang a suak thei. A thling 1kg ah US $ 10000 ihsin US $ 25000 tiang a man.Thinghmui phun 10 lai a um. 13.1 Phundan: 1. Kung khat le khat, tlar khat le khat pi hra (10 x 10) dan in khur lai aw (A naih bik (8 x 8) tiang cu a ngah lai ko).
- 98 -

hawlsuak hnuah tuahrel pawl ih qonghram ziang an si ti le ziang ruangah an thlengaw ti thu pawl kan hawlsal ding. A sangsang in kan zoh vivo ding.. 1.1 Hnar aw ng thlengawmi Hnaar aw ng in a cemmi qongfang cu n ah an thlengaw. Hnaar aw m le n cu an thlengaw dah lo. Hi vek thlengawknak thu ah awthluuk thawn qhenawk a theih lo. A hnuai-ah zoh ding. Awsaang( a) : Suang-suan, rang-ran, tlung-tlun, etc. Niamsaang(a): Ciing-ciin, leeng-leen, qang-qan, siangsian, luang- luan, etc. Awni am a) : awthluuk lawng a thlengaw (lang-lang, ( bang-bang). Saangniam(a): Thlengawknak um lo (thleng-thleng, tlang-tlang, hnang-hnang,etc). (Hminsin: m le n cu an thlengaw lo (kom-kom, kamkam, pan-pan, than-than, etc). 1.2 Cafang tk (stops) beetawmi Awphei in a cemmi qongfang pawl ah t cafang a betaw. Hi thu ah khal awthluuk thawn a qhenaw thei cuang lo. Awniam: qha - qhat, kua - kuat, tia - tiat, ri riit, etc. Hminsin:ti ti vek ah cun a thlengaw lo. Awsaang: pa paat, hla-hla, thi thiit, thlee thleet, hua-huat, etc. Niamsaang: raa-rat, ree-reet, su-sut, etc. Saangniam: kha-khat, sia-siat, etc. Hminisn: si ti vekah a thlengaw lo. Awniam ah a thlengaw.
-7-

1.3 Cafang k betawmi Awphei in a cemmi qongfang pawl ah k cafang a betaw. Saangniam aw lawng a si. Saangniam: Vua-vuak, bia-biak, ma-maak, ru-ruuk, pepeek, Hminsin:Saangniam a si nan hmu timi ah cun hmuh tin a thlengaw (No. 3 zoh). 1.4 Cafang h beetmi Cafang beetawmi pawl a sangsang in kan zoh ding. 1.4.1Cafang h ih thlengawmi Cafang ptk in a cemmi qongfang pawl kha h ah an thlengaw. Awniam: that - thah, cak - cah, qap - qah, etc. Awsaang: awthluuk lawng an thlengaw (dawp-dawp, hnuuk-hnuuk, sawt-sawt). Niamsaang: awthluuk lawng an thlengaw (dawk-dawk, seep-seep, rawt-rawt). Saangniam: vaak-vah, kaap-kah, luut-luh, phiat-phiah, suak-suah, etc. 1.4.2 Cafang h betawmi Awphei in a cemmi qongfang pawl kha h cafang in a beet. Niamsaang: thi thih, hni -hnih Saangniam: hmu- hmuh 1.4.3 Awphei pahnih le h betawmi Awphei pahnih aw in a cemmi qongfang pawl ah h a betaw.
-8-

cang ti ah mangbang zetih a umtu ding khal kan si cuang lo. Ziang a cang ti an theih cun tikcu caan a tlai tuk zo. Chinmi pawl hi thil cang ko ih a tuahsuaktu, thil pakhatkhat a tuahtu, thu pakhatkhat a relcattheitu, Chinmi hrangah le Bawipai hrangah hna a quantheitu si kan qul. Saduhthat rero men, mangbang in thu ruat rero men, le a sirawreromentu fang si ding kan si lo. Cu tik lawng ah mipumpak le mibur ih kan neihmi kan natnak pawl a dam ding, daihnak le thlangamnak kan ngah ding.

13. Qhansonak: Thinghmui Ih Thu

Thinghmui hi thing phun-u, lamdang zetmi thingkung phun khat a si. Qibet phungki pawl le India ram biaknak lam hruaitu pawl in thinghmui kha ur tahrat in an pathian an bia ih, qaya cinhnak (&m;usifh) ah an hmang. Thinghmui siiti (zihmui) le thinghmui khal pawl kha Egypt siangpahrang pawl san ah sii le an pathian pawl biakpek khangthawinak ah an hmang. Tui san ah cun thinghmui sii hi thahri nat, pumpi nat, ruhcaang nat, thazaangmal nat, thawsam nat, awm nat, thii khensa, pumpi khensa, AIDS nat le thinthling nat a phunphun tuamhlawmnak ah an hmang. Cuhleiah nunsaunak, hmelnonaalnak ah an hmang fawn. Culawngsiloin pianhram sii (wdkif;&if;aq;), zihmui, rimhmui a phunphun ah an hmang hrih. Curuangah thingkung mankhung le phun-u zet pakhat a si hrimhrim. Thinghmui hi Asia nisuahnak thlang lam ram, Kawl ram, India ram, Vietnam ram, Laos ram, Cambodia ram pawl ah pianphung daan in an kho. Kawl ram ah cun Sagaing ramhen sak lam, Mandalay ramqhen le Taninthayi
- 97 -

sawmnga maw? Asilole tu hnu kum zakhat maw? Tu hnu kum zakhat a awh ah cun cu cu thil mak zet a si ding. Ram dang ih a ummi Chinmi pawl le Chin qong pawl khal ziang hman an si hlei ve ce lo ding. An va umnak ram pawl ih nunphung ropi zetzet pawl in a dolh thluh hai men ding ti zumnak a um: tu hnu san li, san nga hrawng cun an cemhlo qheh men thei. Chin ram ih a ummi Chin nunphung le qong pawl hi ram dang ih a thlengzomi Chinmi pawl in an kilkhawi ding ih an tuamhlawm ding ti ruahsan tuk hlah uhsi, a rin khal rinsan tuk hlah uhsi. Ram dang ih a umtu pawl hin Chin ram ih Chin nunphung hi an kilkhawi lo ding. Kan sinak (identity) le kan qong a dintheivivonak ding hrangah lamzin umsun pakhat cu Chin ram sungih a ummi miphun tete pawl le ram dang ih a ummi Chinmi pawl lungrual ten hmun khat ah thazang suahtlang ding lawng hi a si. Bawm ram qhen le Mizoram ih a ummi Chinmi pawl tiangin zozo khal in thinlung hngetkhoh zet le pumpeknak nun thawn taimak suah a qul. 12.4 Kan hmailam thu. Thufim pakhat cun hmailam dinhmun thu thawn pehparaw in: (1) Thil cang seh ti ah saduh a thattu, (2) Thil cangsuak dingah a tawlreltu, (3) Ziang a cang ti ah a mangbangtu ti in mibur pathum an um, a ti. Chinmi hi thil cangsuak dingah saduh lawng a thatmentu apakhatnak ih mibur vek si ding kan si lo. Thil cangsuak dingih saduhthahmennak lawng hin Chinmi hrangah qhathnemnak pakhat te hman a suahpi lo ding. Chinmi pawl hi apathumnak ih mibur vek in ziang si a
- 96 -

Awniam: dai-daih, kai- kaih, kau kauh Awsaang: aw a tawideuhnak ah awphei a thlengaw ih h a betaw. Hmuhsaknak: tho (au)-thawh, lo (au) lawh, to (au)- tawh, etc. : aw a saudeuhnak ah le awphei awthum aw umnak ah awthluuk lawng an thlengaw (tlai-tlai, thluai-thluai, qio (iau) qio (iau), sau-sau). Niamsang:awthluuk lawng a thlengaw (Sai-sai, rai-rai, zau-zau, to (au) to (au). Hminsin: Awphei a thlengaw ih h betmi pakhat a um (ko(au)-kawh) Saangniam:Zianghman an thlengaw lo (hngo-hngo, hoho, bo-bo). 1.4.4 Cafang h ih luhkhummi Cafang lr in a cemmi pawl kha h in a luhkhum (glotalized). Awniam: baal balh, haal-halh, taar-tarh, diir-dirh, etc. Awsaang: awthluuk lawng an thlengaw (haal-haal, daardaar). Niamsaang: awthluuk lawng an thlengaw (saar-saar, suursuur, diil-diil, saal-saal). 1.5 Awthluk lawng thlengawmi Awtung karlakih Awphei pakhat ummi pawl ih awthluuk lawng a thlengaw. Awniam: zum- zum, bang-bang, kam-kam, zem-zem, etc. Awsaang: Awthluuk lawng a thlengaw (tum-tum, tel-tel, kham-kham, kir-kir).
-9-

Niamsaang: Awthluuk lawng a thlengaw (ur-ur, per-per, kham-kham, zir-zir). Saangniam: ptk in cemmi an si ih h ih thlengaw lakah lawng an tel. 1.6 Awphei aw tawimi le awthluk lawng thlengawmi Awtung karlakih Awphei awsau kha awtawi ah a thlengaw ih awthluuk khal a thlengaw. Awniam: cuum- cum, baang-bang, bawm-bom, kiingking, beeng-beng, etc. Awsaang: Awthluuk lawng a thlengaw (kiir-kiir, qaal-taal, khaar-khaar, thleem-thleem). Niamsaang: Awthluuk lawng a thlengaw (duur-duur, suup-suup, hliip-hliip). Saangniam: ptk in cemmi an si ih h ih thlengaw lakah lawng an tel. 1.7Awphei awhnih nei pakhat ah thlengawmi Awtung pahnih karlakih Awphei pahnih aw suak cafangkha awphei pakhat ah a thleng aw. Awthluuk khal a thlengaw ve. Awniam: nuam- nom, suan-son, lian-len, kian-ken, etc. Awsaang: awthluuk lawng a thlengaw (quan-quan, liamliam). Niamsaang: awthluuk lawng a thlengaw (zuam-zuam, siar-siar, zuar-zuar). Saangniam: ptk in cemmi an si ih h ih thlengaw lakah lawng an tel.

dah lo. Asinan hi thu thawn pehparaw in tuahtheimi ziang hman kan nei cuang lo. Chin miphun fa tete pawl zate ai-awhtheitu ding Chin miphun burkhat kan nei lo. Tiddim-Falam-Hakha-Zophei-Matu-Mindat-Kanpalet miphun pakhat cio hin Chinmi zate ai a awh thei lo. Ka theihnak vek a si ahcun Chin Baptist Church, USA lawng hin kan hmin hi BurmeseChin a si lo, Chin sawn a si tin vawt thla tahrat in a phuang. A qhahnem cuang pei maw? Qhahnem lo men thei. Asinan ziang dang kan tuah thei cuang ding? Kan lung a rual lo pi! Lung rual lo pawl ih au-aw cu ngaihsak a si tuk lo. 12.3 Kan tonzomi thil pawl Ralkap cozah ih uknak tang, a liam cia kum (48) sungah hin Chinmi pawl ih kan nunphung, ahleicein kan qong le kan nuntu khawsakdan hi a qumsuk. Kawl qong (Burmese language) hin kan tlawnginn, kan dawr, kan zung, le ni tin kan nunnak ah khua a luahkhat qheh. Kan mino pawl cu Kawl qong an thiam (Kawl vek ih canter an si!) nan kan nunphung hrangah cun a qha lo, ziangahtile Chin ca thawn qha zetin qong le ngan an thiam nawn lo. Chin ca cu tlawnginn ah zirh a si lo ih ca suahmi tam sawn khal hi Kawl qong ih ngan a si. Kan mino pawl nunnak ih a lengmi duhdawtnak zaihla le cakuat pawl khal Kawl qong hlir ih nganmi a si. Kawl calai le nunphung hin kan Chinmi pawl karlakah hmakhua a lak tuk zo ruangah Chinmi pawl cu thu kan el-awk le kan tawhawk tik hman ah Kawl qong kan hmang. Chin qong le nunphung hi ziang tik tiang so a awh ngai ding? Tu hnu kum
- 95 -

- 10 -

huaptheitu vek ih kan titerawknak pawl hin Chinmi pawl karlakah siseh, kan hrin le kan hnam karlak khal ah siseh, pakhat le pakhat theihthiamawknak a suahpi thei lo. Tu ni tiangah hin hi kan hmin hmanmi thawn pehparaw in kan lung a rual thei hrih lo timi hi thin a na zet. Kum (60) sung relkhawmnak, elawknak, le huatawknak pawl hin theihthiamawknak le damnak a suahpi thei lo. Kan suhdingmi thu cu: hi buainak hi ziang tin kan rem thei ding ti ruat lo le thei cuang si lo in pehzom in thu kan el-aw hrih ding maw? Asilole thil dang sawn kan tuah ding? Lungrual teih hmanmi hmin pakhat kan neih thei lawng ah kan hmailam a tluang ding ti hi kan cosang thei maw? Chin le Kachin cithlah a simi kan pupa pawl ih hmin hi Chin tin a liam cia kum 600 sung lai hman a si zo ti hi ziangah so kan cosan thei lo? Ram sung le ram leng pawlkom pawl ih tuahmi sachuk (national and international bodies documents) pawl sung khal ah Chin timi hi mi ih in kawhdan a si ih ngankhum (register) a si ti ziangah so kan cosan thei lo? Chinmi pawl hi hmun khat te ah fehtlang tahrat in unau kan si ti ah cosangaw cio in Chin timi mi pakhat sungihsin a rung suaktlangmi tesinfa kan si, ti pom caan a cu zo. USA ah mualphoza thil pakhat kan tong. Kan dung kum qhaal laiah ram pumhuap mipum cazin laknak a um. Aburbur ih ummi miphun pawl kha ahran ten hmin pek a si. Cutikah Chin timi hmin hi US mipum cazin lamih quanvo neitu pawl in an cosang lo. Curuangah Chinmi hmuahhmuah cu Burmese-Chin ti ah hmun khat te ah komkhawm ih kawh a si. Burmese-Chin timi hmin hi kan duhmi a si lo hlei-ah hi vek in kawhmi khal kan si
- 94 -

3. Catluan tuahdan (Syntax)

Catluan tuahdan (Syntax) ti cu catluan hrek le catluan seu pawl an si ding daan vekih a dotaw le rem teih remkhawm ih umzia a neimi catluan tuahdan khi a si. Catluan seu Ka nauhak lai-ah Ka tlawng ah
ah

Catluan hrek Qongfang bur inn ih ka um lai-ah inn ah ca ka zir lai-ah tlawng ah, cabu

Tqn. Ka tuah, ka nauhak laiah, vanzamleng, thingbelcawng in. Ka nauhak lai-ah thingbelcawng in vanzamleng ka tuah. Yangon, Ka, Thaizing ah, Tlawng, Tum, Ah Thaizing ah Yangon tlawn ka tum. Syntax sungtel catluan umtudan phunphun 1. [Duhsan + Hmun + Caan] + Tuahmi + Tuahtu + Tuah 2. [Duhsan + Hmun + Caan] + Tuahtu + Tuahrel 3. [Duhsan + Hmun + Caan] + Tuahmi + Tuahrel 4. [Caan + Hmun] + Si tu + Sinak Tqn. 1. Tlawngkainak ding hrangah Yangon ah kan ceer. 2. Mizan ah Nite ihkhun ah a laam. 3. A tangka an lak duh ruangah Pa Thang cu thah a si.
- 11 -

4. Tu san ah cun len hi mawinak a si. Tuah ding: (A) An umtudan rel syntax hmin ngan aw. 1. Sim Dihai khua ah sungkhat ka nei. 2. Hlan laiah khua kiangkap ah sapi an hrang qheu. 3. Tui zing ah Lawmte inn parah a kai. 4. Hlan lai-ah thacahnak cu a rak thupi zet. 5. Mizan sun cu kan ram vahnak ihsin lungawi ten ka ra tlung. 6. Suite cu duh a nung zet a si. 7. Thante cu a thiltisual ruangih hrem a si. (B) Umzia neimi catluan siter aw. 1. Ka / hinah / thaizing / ah / in / ra / mawtaw / te / ding / tupa / a 2. Sungte / te / zung / tin / in / cu / kai / a 3. tikah / ka / vanzam / pitlin / ka / ding / mang

4. Catluan Pehtu Pawl (Connectors)

Pehzomtu (conjunction) pawl hi catluan pehtu cu an si. Pehtlaitertu hminsawng (Relative Pronouns) pawl le khihhmuhtu (post position) pawl tla catluan pehtu an si thei hai. 1.Pehzomtu ih catluan a pehdan (tikah, ruangah, laiah, hlanah, nain, ) a. Pa Luai in ka caw mit ah a rak sai. Ka caw mit a na.
- 12 -

hi Kawl ram sungih miphun fate pasarih sungah pakhat a si. Asinan hi Chin miphun fate sungah qong phun (30) lai kan hmang ih miphun fatete ah kan qhenawk bet hlei-ah tlawnawknak ding a harnak tlangpar le hmun dangdang ah kan qhekdarhaw thluh. Hi ti ih kan qhekdarhawknak hmun pawl cu hmin pakua in kawh a si ih Tonzang, Tiddim, Falam, Hakha, Thantlang, Matu, Mindat, Kanpelet, le Paletwa ti pawl an si. Cun, kanmah le mah cu Zomi, Laimi, Matu, Cho, le Khumi tin kan ko-aw ih Chin ram lengih a ummi pawl cun Asho-Chin, Bawm, le Mizo tin kan ko-aw. Kawl rampi zalennak a ngah caan, a liam cia kum (60) lai-ihsin hmin kan hmanmi thawn pehparaw in Chinmi pawl hi thu kan relkhawm, kan el-aw, qongkam in kan do-aw ih pakhat le khat par tiangin rinhmainak kan nei-aw qheh. Mai miphun fate pakhat cio hin Chinmi zate ai a awh tin kan qang eu-eu. A ngaingai ti ah cun Zomi hmuahhmuah cu Chinmi an si nan Chinmi hmuahhmuah cu Zomi an si lo ruangah Chinmi za te ai a awh thei lo. Falam qong hmangtu hmuahhmuah cu Chinmi an si nan Chinmi hmuahhmuah cu Falam miphun an si lo ruangah Chinmi zate ih ai an awh thei ve lo. Laimi (Hakha) hmuahhmuah hi Chinmi an si nan Chinmi hmuahhmuah cu Laimi an si lo ruangah Laimi hin Chinmi zate ih ai a awh thei ve cuang lo. Cu vek thotho in Cho le Khumi pawl hi Chinmi an si qheh nan Chinmi hmuahhmuah hi Cho le Khumi an si qheh lo ih Chinmi zate ai a awh thei lo. Tu vek ih thu relkhawmnak, thu elawknak, rinhmaiawknak, ngaihawklonak, le Chinmi zate
- 93 -

Chinmi hi mi mal te lawng kan si. Chin State ah mipum 400,000 hrawng lawng kan um. Cui mipum mal te sung hman ah qong phun (30) lai kan hmang ih miphun a hranhran in kan qhenaw bet lai. Lungrual ding lam kan tum lo. Hi hi buainak suahtertu thil a si ti hi mipi pawl ih ralrin qulmi a si. Kum 600 sung tu vek ih kan feh zo ruangah lehhnu kum 600 sung khal tu vek thotho in kan feh thei ding tin nan zum men ding. Ainan suhsonak (transportation) a ol-aizetmi hi san thar sungah cun a cang thei lo ding: mawqaw, tlangleng, tangphawlawng, le vanzam pawl hin kan leilungpi hi khawte pakhat vek ah a cangter zo. Pehtlaihnak (communication) hrangih hmanmi Radio, TV, telephone, iPhone, le Facebook pawl hmang in thu le hla (information) pawl hmakhat te ah ngah thei san a si zo fawn. Hi vek lakah cun Zo ih cin le daan (culture) hman cin le daan dangdang le cin le daan tum pipi pawl ih khuhnehnak ihsin a luat thei lo. Kan lung a rual lo citcet pang a si ahcun Kawl (Burmese) ih cin le daan tipithuanthum sungah kan pilhlo qheh ding. Kanmah vek miphun tenau pawl cu miphun picang pawl ih mithmai lawnglawng kan zoh. Hril ding pahnih lawng kan nei: Lungrual ten kan um ding ih hmai nawr in kan nung lan ding maw? Asilole miphun picang pawl ih cin le daan kha la tahrat in dungsip in kan hloral ding maw? 12.2 Kan miphun a dintheinak dingah miphun pakhat thinlung neih a qul. Chinmi hi Kawl ram sungih miphun tam pi sungah pakhat kan si, a dang miphun pawl cu Kachin, Shan, Karen, Karenni, Mon, le Rakhaing pawl an si. Chin timi
- 92 -

Pa Luai in ka caw mit ah a rak sai tikah (when) ka caw mit a na. PaLuai in ka caw mit ah a rak sai ruangah (so) ka caw mit a na. Pa Luai in ka caw mit ah a rak sai ih (and) ka caw mit a na. 2. Pehtlaitertu ih catluan a pehdan (mi, hmun, tu, ) a. Mai Sente in tlangval a nei. A tlangval cu a hmel a qha ngaingai. Mai Sente in a hmel qhangaingaimi tlangval a nei. Mai Sente in tlangval hmelqha ngaingai a nei. 3. Khihhmuhtu post position ih catluan a pehdan (thawn, ihsin, hmangin, ) a. Liante cu zamrang in a tlung. A nupi hmuh a hngakhlap. Liante cu a nupi hmuh ding hngakhlapnak thawn inn ah zamrang in a tlung. b. Cung Cung in website a zoh. Rampi hrilawknak thuhla a rak thei. Cung Cung cu website a zoh ihsin rampi hrilawknak thuhla a rak thei. Tuah ding: 1. Lily cu kan inn ah a ra. Ka rak um lo ngelcel. (nan) 2. Pa Kung cun a hmang. Men Men tei qhitawknak thuthang in ra sim. (in (lole) hmangin) 3. Kaite in pasal a nei. Cu pa cun thiltuahnak kampani a nei. (tu)
- 13 -

4. Hnem Hnem cu Yangon ah a feh zik. Mente khal a fehtum ve. (zawngah)

5. Awsuak thlun in (Phonetic writing) ca kan ngan ding maw?

1.Theihthiam ol zet cafang pakhat kan nei. Falam qong ah hin z le j hi a thlengawdualdotheimi kan cafang a si. Ziang timi hi naumnai teih kan qong tikah z aw felfai a suak. Rang deuh ih kan qong ah cun jiang ti vekin j aw a suak. Hi z le j aw kan suah tikah a hmun fumfedeuhmi cafang cu z a si ih hman sawn dingmi cafang a si. 2. Qongfang thu ah thuhnih in ngan ding daan a um. Cu pawl cu qongfang hrampi (content word) le qonghram hruaitu (function word) an si. 2.1 Qongfang hrampi cu ziang a si? Hi tawkih qongfang hrampi timi pawl cu Hmin (n), tuahrel (v), le fiangtertu (adj. verb vekin kan hmang thei ruangah) tla an si. Hi qongfang hrampi pawl hi a tlangpi thu in an thlengawk vekin ngan ding pawl an si. Hmuhsaknak: a) Tuahrel thlengawmi pawl; suaksuah, suang-suan, thei-theih, rang-ran, b) Hmin (lole vowel) thlengawmi pawl;sia-se, khuakhaw, kua-kaw Hi qongfang thlengawmi pawl thu ah nambat (a) tuahtu/tuahrel thlengawmi pawl thu cu zo hman in kan buaipi dah lo, kan cosang thei thluh. Asinan hmin qonghram thlengawk thu ah cun kan buaipi zet. Suhringringmi thu a si. Hi thu ah tuahrel vekin hmin qonghram thlengawmi pawl khal an thlengawk vekin ngan
- 14 -

Chin Tlangpar ram pawl khal kum ruk a rei hnuah a lakbet. Cuticun amai kut tangih um ram le miphun pawl cu siangpahrang inn ih hmin cazin khumnak cabu sungah a rak khum ringring qheu. British Empire uknak sungih siangpahrang inn hmin cazin sungih an rak khummi hmin khal hi Chin timi hmin a si. (II) British cozah hin Chin ram hi a rak uk tikah Chinmi pawl hrangah The Chin Hills regulation of 1896 timi daan pakhat a tuah. Hi daan hi Kawl ram in zalennak a ngah caan, kum 1948 tiangih an hmanmi daan a si. (III) Kum rei lo te laiah United Nations (UN) in Indigenous Ethnic Nationalities timi thulu in meeting pakhat New York khawpi ah a rak tuah. Hi meeting ih tumtahmi pawl sungah pakhat a sivemi cu, miphun tenau pawl tampi an um a si, ti theihpit ding thu hi a si. Hi meeting khal in miphun tenau pakhat ih an theihpitmi hmin cu Chin timi qongfang hi a si. General Aung San le U Nu kut tangih rak tuahmi Kawl ram ih ahmaisa bik daan hrampi (Constitution 1947) sungah siseh, General Ne Win kut tangih rak remmi kum 1975 daan hrampi sungah siseh, General Than Shwe kut tangih tuahmi kum 2008 daan hrampi sungah siseh, kan ram minung le kan ram hmin cu Chin ti in an rak ngankhum. Kawl rampi zalennak a ngah hnu-ah vuanzi (ministry) zung pakhat cu an dinsuak ih a hmin ah The Chin Ministry ti a si. Chinmi pawl hrangih vuanzi khal cu Minister for Chin Affairs tin an rak ko. Hi pawl hi san thuanthu sungih ngankhummi pawl an si ruangah Chin timi hi daan thawn a dengawmi le hmantheihmi a si ruangah kan mai hmin ih kan cosang thei dingin thinlung sangka kan on a qul.
- 91 -

si thei dingih khawkhanmi (theory) le a takih cangvaihnak (Praxis) hi a fehtlang a qul ti hi Marx ih thu pomdan dik tak a si. Cu mi in azah feh daan a danglamter tengteng ding a ti. Midik sawn hi an ding khawsuak ngah ding. Cu tikah sui le ngun cozah communist hi a dinnak dingih in le ei hawlnak ih zalennak (Economics Liberation) hi a tak ram ah a hlawhtling ding ti hi Karl Marx ih thu luangkhum a si bik.

12. Chin Miphun Thu

12.1 Kan Sinak (Identity): Chin mi pawl hi zo kan si? Timothy Zote ih nganmi Chronology of Zo-ChinKuki-Mizo cabu sung ta vek a si ahcun kan pipu pawl hi BC (98) ihsin AD (400) karlakah Tuluk ram ihsin Kawl ram ah a ra vaimi an si. Cu ti ih an vaih laiah Laimi hi unau hnih an si ih Laimi upa sawn le Kachin nauta sawn an si tin a tlangpi thu in an zum. Kachin nauta sawn cu Kawl ram lu lamah hmun a khuar. Hi ti vek in Chin ram le Kachin ram kiangkapah Chinmi pawl an um ruangah hi ramkulh sungih a ummi Chindwin tiva khal Chin timi qongfang telh tahrat in an kawhnak a si thei. AD 1400 kiangkap hrawngah Chin tesinfa pawl cu tu ah Lai ram, Assam ram, le Mizoram ti ih kan kawhmi Kawl ram nitlaknak saklam ram pawl ah vai tahrat in an qhekdarhaw tin an zum fawn. Nitlaknak saklam ram pawl ih an rak vaih lai caan hman ah Chin timi hmin hi an rak hmang zo tin sim theih a si. Tu naite ih san thuanthu ah (I) British cozah in kum 1825 ah Kawl ram hi amai kut tangah a laklut ih
- 90 -

ding a si ve. A sinan ralrin ding a um thotho. Amahte in a dingmi hmin qonghram cu awsuak a thengawk khal le qonghram vekin ngan ding. Hmuhsaknak: Kan khua kiangah tlawnginn a um (khaw).Khua lengah suak tam tuk hlah (khaw).Kua sungah kan luut (kaw).Kan sia umnak ka thei (se) # Hi hmin qonghram pawl hi dunghmai bettu an neih tikah cun an awsuah vek cekci in ngan ding a si. Hmuhsaknak:Kei cu khawpi sungah kum reipi ka um zo. Khawtlun ka huam lo. Kan seput cu a ring ruangro. Zubui ka hmu. Zubui kawlaih na thiam maw? 2.2 Qonghram hruaitu cu ziang a si? Hi tawkih qonghram hruaitu timi pawl cu catluan pehtu (conj.), tuahthuam (adv.), le sawhtu (prep.) ti vek pawl an si. Qonghram hruaitu pawl cu an awsuah vekin ngan lo in qonghram vekin ngan ding a si. Hmuhsaknak: Ka pa ih ta (neitu hmuhnak). *Ka pa i ta. Thing parih(ihsin) tlak (hmunsawh). *Thing pari (isi) tlak. Ring zetih au a qul (tuahthuam). *Ring zeti au a qul.

- 15 -

Section II: Nunphung

1. Laimi Nomnak Phun khat: Hruburh
Laitlang ih um Lai mi pawl ih nomnak puai a phunphun kan neihmi pawl lakah Hruburh puaipi hi a tel. Tikua an vak ih ngathliardan a phunphun khal a um nan Hruburh tlukih nuam cu a um lo. Qhal niling lai, belhkheng nipi quan-awl laifangah khawtlang upa pawl in thu an relkhawm ih hruburh an tum ve ten khua venghnen khua li, khua nga khal an cahkhawm ih hruburh cu an timlam qheu. A sawmtu khua pawl in inn khat ah hru kual hnih kual thum lak ding, a la lo pawl cu hruburh nan tel lo ding ti ah tlangau an auter qheu. A tlawmngai deuh cun sunvu an hawl ih an hmuh zat an la qheu. Mi hrekkhat cu zingpit ah an va la duak mai qheu. Hru timi ah hmanmi phun nga lai a um ih (1) hrupi (2) hrute (3) khiangzo (4) huaihang (5) hnahkha tla an si. Tuih kan simdingmi cu hrupi burh thu a si ding. Hruburh thawmvang cu hruburh a si hlanihsin a nomnak a thok cia ti sehla kan sual tam lo ding. Ziangahtile fala tlangval pawl cun hruburh ding ti cun khua dang ih an fala le tlangval ca an kuat. Hruburh ih tonawk hi tikcu qha bik ih an ruahmi a si ruangah fala le tlangval hrangah a nuam hleice. Hruburh caan ah cun kharhmarawk a um lem lo ih fala le tlangval hrang khal ah a zalen ih ngaizawng nei lo khal hruburh qum ah ngaizawng nei tla an um phah qheu. Hruburh nuam an ti qheu khal nga kaih lawng a si lo ih duhmi thawn tlantlang caan a si ruangah a si qheu.
- 16 -

hi a si .Leitlun ih economist hminthang taktak pawl khal in hlawknak thil qha hlei-luan an tahnak cu a qumnak qha (Labour)zat in an ruat qheu. Hi vek ih thil qha le sunglawi tuahnak ah an tha ziang zat an hmang ti ih theih qul tak a si. Karl Marx ih ruahnak ah cun milian pawl (Capitalist) cu hnaquantu mirethei nunhar pawl ih thazang in an nung ih an thazaang suahmi ih a hlawknak cu anmah milian pawl in a hlawknak hmuahhmuah an khumlut thluh ih cu mi tarlang cu Karl Marx ih tumtahmi a si. Hlawknak qha tluantling ih an tuahmi thil cu an tuahnak ih an thazang cem zat thawn an sunlawizia hi a tlukaw ih ruah a si. Karl Marx cun surphun value cu hlawh pe si lo ih qha hmanral (Labour not paid for) ti in hmin a sak. Capitalist pawl cun khawtlang hrangaih qhatnak ding na ngaituah ruangih thil ziang khal tuahsuak le sersiam rero an si lo. Cu hnak cun hlawknak hleifuan a tam thei bik ih haawlsuaktheinak dingah a si tin Marx cun ngaihdan a nei. Milian pawl an lian deuhdeuh ih mi rethei nunhar hnaquantu (Labour) cu hlawh a niam thei bik in an pe. Cu ruangah a takih hnaquantu (Labour) pawl in an tuan vek ih a hlawh qha an hmuhtheinak dingin surplus value siatsuah in cozah in lennak neitu (State ownership) si hi a qul. Hi mi hi Karl Marx ih hmuhdan a si. 11.4 Marxism cu revolution a si. Karl Marx cun a pomdan le hmuhdan a tak ih thleng ding cun thlengawknak (revolution) hi a qul in a hmu. Thahrum thawh ih cozah thlengawk a qul a si. Federalism le Capitalism pawl in an dinhmun thlengawk hi an siang lo ding. Curuangah revolution hi thil qul tak a si. A thu in
- 89 -

11.3.3 Marxism thuhla ih langsar ve tak pakhat cu class struggle an ti mi hi a si. History simfiangnak hngohsan in a ret mi a si ih thu khat fehtlang vek tluk an si. Class struggle theory umzia cu pawl phun hnih hngirhngoawknak ti in simfiang theih cu a si. History simfiangnak ti mi in khawtlang nun le history cawk danglamnak thu lam a si ih a hriamhre le hmanrua cu class struggle hi a si. Kan leilung milai nuntu khawsaknak danglam vivo ah hin economics le politics ah a ropi le thu neisawntu si cuhawknak ram tluk in a lang. Milai nundan hi kan thlir qhat tikah milian le mirethei, nunhar ti in pawl pahnih ah a qhenaw. Milian pawl cu mi palbettu an si ih nunhar rethei pawl cu palbetmi an si. Asinan ei-bar hawl veve an si ruangah an qulaw veve thotho. Federalism san laiah ram kaupi neitu hrangah a hna quan lo in a um mai ding. Cu ti vekin ram neitu in hna quan dingih a rawih lo ah cun rawl ei ding an nei lo a si mai. An hai-aw veve nan an hnaquan cem seh la milianpa cu a dam khawsuak rei deuh sawn ding. Ziang khal a si le Karl Marx ih hrangah cun milai in communism an thlen tikah remawknak taktak a um thei ding. Milai le milai veve palbetawk le hremawk a um nawn lo ding. Communism dik takah cun mi hmuahhmuah tum thuhmun nei in kan um ding. Cun, mi zakip qhattlangnak ding duh pawl (Voluntary Association) din a si ding ih mi tin hrangah qhatnak ding a si. Cun, rethei nunharnak hi a reh thluh ding. Hi thu hi milai dam san an thupi bik a si ding. 11.3.4) Karl Marx in Political economy hrangih a thu vorhsuak rori tak cu hlawknak hleiluan (Surplus Value)
- 88 -

Thaithawh khawh cun hru thlaknak tiva lam pan in fala le tlangval pawl an sawm khawmaw hai ih hru kual phurh tla an sawngaw hai. Lensuah, sur, ngabawm, le dipte tla an keng hai ih pitar, putar, nauhak, le a tel thei hmuahhmuah in tel cio a si. Nauhak tla cu an hlawptlo thei zet. Lamzin tluan ah suakthuan pawl cu lekaw phah le hualaw phah in an nuam celcel. Falam peng ih hru an burhnak tivapi pawl tla cu Run, Laiva, Tiphei, Lahva, Tlairawn, Hmarva, Laipi, Qio, Lungbok pawl an si tlangpi. 1.1 Sentlung nawl Hru hang thawn rawiaw dingin tidai nawitertu dingah sentlung cu phaihlai, tupi in an lai qheu ih a khar/ hlang kha mipi in an nawl ih tiva sung hmunkhat ah an ret ih an pal nawi ciamco. Hi sentlung rak paltu pawl cu nauhak le pitar, putar deuh an si qheu. Hi sentlung an palmi hi buan ti tla in an ko. Hru vuak lai-ah an rak pal qheu. Hi sentlung nawl lai-ah mi hrek in thing zen dong hnih hrawng hru vuaknak ah an rak la. 1.2 Hruvuak Sentlung an nawl ngah in sincaw ei a si ih sincaw hi sungkhat unau qawmaw in an eitlang qheu. Sincaw khawh in mipi aiawh mi pakhat (Pastor hman a si qheu) in thla a cam ih mah le hru kual la in hru vuaknak lungpheng hawl a si. Tlangval pawl in an hru vuakmi tidai rak thehtu dingah an duhmi fala an sawm hai. Hru vaw phah, lekaw phah in an au celcel. An thawmvang cu a hrum in a hrum. Hi hi a nomnak pakhat cu a si. Hru vaw lo ih tidai an vuak
- 17 -

cun kiangkap ih um pawl an ciar qheh ih cu cun tidai thehawk a si ih a nuam thei zet. Hru vuakmi cu a cip maw ti zohtu le hru dang vuak bet ding zemtu pacang an um ih hruvuak lai-ih nga dap lo dingih kiltu khal an um. Nu pa deuh cu hru an vuak lai-ah mah le sungkhat tongaw fam cu titi rak rel in lung parah rak hni le rak khek rero khal an um. Fala le tlangval um thei lo deuh pawl cu hru vuak lai-ah phok rul ih rak relh khal an um ve. 1.3 Nga dah/kaih Hru vuak cip thluh a si in upa pawl in, Nga dap uh law an ti cun hawhaw durdo in ti sungah tlanluh a si. Nga kaih olnak ah lensuah, sur tla an keng qheu. Mihrek cu ngarul kaihnak ah sio tumpi tla an keng. Nga cu hru an rit cun kaih an olte nan sawltal lai cu kaih vukvi an theih lo ih hual tluttlo a si. Fala hrekkhat cu hmaton in an dap ih nga tampi an kai thei. Mihrek cu dap ngam lo ih tikap ih rak vak rero khal an um ve. Mi hrekkhat cu huatsuak an ceem ih ngadah lai-ah nunau pawl dung lamin an taw an tok ih nga ti ah an bum qheu. Tlangval hrekkhat cu nga dap lo in fala rak dap tla an um ve. Hi vek caan ah fala khal in lehpi an hua lo ih tlangval nga kai thei deuh pawl tla cu a thup ten an fala tla nga an qhen qheu. Fala si ve ih lehpitu nei lo si cu ningzahnak sawn a si. Nga dap si fala dap si an khop thei lo a si bik. Ngapi le ngarul an tong/dai ngah caan ah cun mipa pawl cu an hawhaw durdo ih an cuhaw tluttlo. Nunau pawl khalin ngapi kaih an duh tukih an engaw luihlo qheu. Ngarul tla cu an kaih a si le a kaingahtu pawl an tanaw hai. Ngarul tum deuh kaitu le ngapi kaitu pawl cu an
- 18 -

suahternak, thilri suak mi zem dan le a hman dan (Economics) hi si in a ruat. Leitlun milai nun danglamtertu hi ei le bar hawlnak thu hin a hrinsuahmi a si. Acozah ukawk daan le mipi vangtlang feh daan ding kalhmang kan tuahqheumi khal ah economics ah a qhum aw. Culawngsiloin milai ih sungril nun daan qha zet le Politics lam ih cangvaihnak pawl khal hi Economics dinhmun rinsan ih um hlir an si. Cuihleiah milai thiam thil khal siseh, sakhaw nun ram hman hi a thununtu le khuahkhirhtu cu economics thotho hi a si a ti. Milai kut salhthiamnak ih a sersuakmi le a hnaquandan in milian nuntu khawsakdan ah thil a ti thei ngaingai. Hi thu ra suahdan hi cui mi ih daan a duh ah cun thil a in le ei hi a thupi ih in le ei a duh ah cun hnaquan a qul ti hi a si. Curuangah in le ei ding quansuah (Production) hi milai hnaquan a thupi bik le a ropi bik a si ti hi communist thu in hrampi a si hrimhrim. Karl Marx cun milai nun ih in le ei hawldan phun li a tarlang. Cu mi pawl cu lunghriam hman lai san (Primitive Stage), lo neih an thiam nan an cia (Ancient stage) ram neitu ih san (Federal stage) le tui san (Capitalist stage) tin a um. A hmaisa bik khi mipi vangtlang in an quan ih a hlawknak khal an co. A dang cu palbekawknak a um thluh ti a si. Curuangah mah ih ram humhalh duhnak a um hi economics ruangah si deuh bik in a lang. Mirang nuntu khawsakdan le history a danglam le a thlengawk qheu hi ei le bar hawlnak (Economics) in hrawnsuah hi a si. Cu ti a si ruangah materialistic interpretation of history hi Marx ah hmun thupi bik luahtu a si.
- 87 -

Cui sin Hegel in thupi hlapi ah a buaipi ih Karl Marx in a hmang qangkai nasa. Dialectic cu thil ralsanawmi le a kalhawmi pehzomawknakdan (Theory of union of the opposite) cu a si deuh bik mai. Cuih thu ralsanaw le thu kalhawmi ihsin fimkhur le ralring ten relkhawmnak a suak ih cu ti in thu dik le qha hmantlak zetzet hmuh suah in a um vivo qheu. Cu mi cu dialectic qangkainak laitak cu a si. A um zia mirang qong cun Thesis, anti-thesis, le Synthesis timi pawl hi an si. Thesin cu pomdan felfai tak tuah asilole ruatnak le thu tumtlang tak thawhsuak hi a si. Anti-thesis cu thu felfai zet le qha zet an run vorhsuahmi a kalhtu le dodalnak lam thu a si. Synthesis cun thesis le anti-thesis ih thu dik lo hlon in a dikmi a lakhawm ih diknak lam pan in a ke a karsuak ih, famkimnak ah mi a hruai. Cui fam kimnak cu Karl Marx cun Communism a si a ti. Communism thleng ding cu Federalism cu milian kut ah ram kaupi a um ih an kut hnuaiah mi rethei nunhar in an quan ih ahlawknak cu milian kut ah a um. Capitalism cu milian an lian deuhdeuh, rethei nunhar pawl an har deuhdeuh. Karl Marx in thesis, anti-thesis le synthesis a ti tikah Federalism, Capitalism, le socialism a simfiang duhnak a si ih Socialism ah mi hruai luh a tumtahbikmi a si. 11.3.2 Thuanthu (History) a tak ih simfiangnak hi Marxism ah hin a poimawh zet (Materialistic Interpretation of History) . Karl Marx ih thurin simfiangnak le a qhumawknak ah history hi a thu lai mu ti seh la a sual lo ding. Hi thu in a tumtahmi le Karl Marx in a simduhmi cu minung nun dan ah history danglam ter tu cu thilri
- 86 -

duhaw nasa. Nga an kaih lai tak ah cun biak hman an theih lo ti a si. Ngapi an kaih lailawngah kan fala le kan tlangval kan hngilh an rak ti. Ngapi an kaih lai-ah tikap ih an suahpi hlanah ti sungih a tlaksal ah cun cuh theih a si. Ngabawm sungih an san hlan le tikap ih an suah hlan cu cuh theih a si. Tlangval hrekkhat nga dap mumal lo ih fala rak dap deuh pawl tla cu nga ngai lo ih tilhum ih tlung tla an um qheu.

1.4 Tawkhawk Tawkhawk timi cu hruburhnak ri kham cin nei ih phihmi a si. Tawkhawk hi hruburh an fehzawng khawsuah ah an tongaw hai ih tawkhawk khamtu ding khua upa pawl in mi pahra hrawng an fial ih cu pawl cu tlun zawngih ei ding sang le ei qha a phunphun an phurter qheu. Annih in hreitlung, namtong keng in thinglang an khang ih hnahsawl le tazap tla an khawm ih an hruburh cang sungih nga pawl hmun dang ih tlan lo dingin an rak kham a si. Tawkhawk vung thlen cun nga pawl an rak sekkhawm aw hai ih a dap thiam pawl cun an nga bawm khat an kai thei. A tlangpi thu in ngapi hi ti thuknak ah an um ih suur nei pawl in an kai tam. An rit hnuih tikap ih a sawltal pawl lawng kut in an kai qheu. Ngarul khal puuk thei deuh pawl in an kai deuh. Vei khat hruburh qum ah ngarul pahra kai thei tla an um ih an bawng a qha zet. Tawkhawk thlen cun nga dap paih nawn lo pawl in sincaw an ei ih taima deuh pawl in nga an kai rero. Mihrek khat cu tawkhawk thlen hnu-ah hru in a neh lai ah cun zansim tiang an run buk lai. Zanvar riahhnawh khal an um ve.
- 19 -

Hruburh ih tlun a cut cun khawtluang ih fala nei le tlangval nei pawl cu qhenawk har an ti thei tuk. An zun tuar in hmunso kai har an ti phah, hni le khek in an diraw qheu. Hmunso tuk ih an feh khalah tlangval in an fala pawl an dir qheu. Khawsuah ah an hngakawkhawm ih sungkua nga a kai mal deuh an um maw ti ah an suthlam aw hai ih a kai mal deuh pawl kha an zul vialvo ih bawng tlun lo a um aw dah lo. Hi hi kan Lai nunmawi khal a si. Tlun phah ah qiqiam, hanghuh tla an la phah ih nga hang thlah ah an hmang qheu. Nga cu a tlangpi thu in an hut qheu. A hring ih suan khal a theih ih a kio khal a theih. A kai tam deuh pawl cun an rep qheu. Nga kai tam si, mah ih fala le tlangval thawi tluntlang cu nuam an ti zet. Inn thlen hnu-ah hruburh tel thei lo pawl an sutaw ih nga an coih cio tikah hruburh tel pawl hnakin nga nei tam tla an um. A thaizing cu ngate sa ei dingih hung thawh a si ih ziang ha na rawl hmeh ti ah suhawk a qul lo. Rawl khawh cun pa pawl cu an kam an tleuh ih hngohsan ah to in kuak an pak hluahhlo men. Nuam tak a si. Simfiangnak: Bawngqha = Nga kai tam; Tilhum = Kai lo lawlaw; Hlawptlo = Caakhliahlia Dap = Nga kai ding ih hawl; Sawltal= Thi zik ih tal rero Cang = Hru burh thoknak ihsin tawkhawk tiang relnak

11.2 Karl Marx cu zo a si? Karl Marx hi kum 1818, May ni 5 ah Germany ram, Trier khawpi ah a suak. A pa cu Herschel Marx a si ih Judah miphun a si. Kum 1824 ah Khrihstian ah a lut. Hi tikcu laiah Karl Marx cu kum 6 ti te fang a si. A pa cu daan (Law) thiammi a si vekin a fapa khal daan lam zir dingin a duh. Karl Marx cun kum 1836 ah Berlin University ih a zir laiah hi school ih Professor rak quandahzotu Hegel ih thurin in a neh ngaingai. Hegel ngaisangtu pawl The Young Hegelians an dinnak ah thu le hla a vaitu mi langsar tak a si. Hegel ih ruah daan cu Khrihstiannak hnakih sang sawn ah an ret tariai. Kum 1841ah Jena University ihsin Karl Marx cu Ph.D degree a ngah. A thesis nganmi cu The difference between the natural philosophy of Decicrutusam Epicurus ti a si. 11.3 Karl Marx ih thu zirhmi pawl Karl Marx ih thu zirhmi hi a kauzetmi a si ruangah simfiang thluh theih mai a si lo. Tui qum ah a langsar hleice mi mal lai tal langter kan tum ding. 11.3.1 Dialectical Materialism um zia cu ruahdan dik hmuhsuahnak, thil umdan relkhawm ihsin thu dik hmuh suah, thil remawtheilomi thu hla relkhawmnak ihsin a remawk leh thei daan zia simfiangnak lam hoi a si deuh. Materialism cu thil a taktak ram thlennak asilole thil taktak a um ti rinnak le ruahdan lam hoi hi a si. Dialectical Materialism hi thil cangreromi simfiangnak ah an hmang a si in a lang. Dialectic dan hi Grik miphun ih an mifim langsar zet Socrates in a rak zirh ih Plato hnenah a pe.
- 85 -

- 20 -

10.2.3 Lehdan A thok ah mi 5 an si ding ih 1 cu hotu a si pei. Mi 2 an thlengaw thei. Asinan cazin ih hmin tel cia lawng thleng theih a si. Dailuci (referee) 1, a bawmtu 1, daan hminsintu 1, cazin hminsintu 1, second 30 ah refree 1=5, leh caan rikhiah vekih thleng lo cu minute 15 tiang hngah theih a si. Cu hnuih thleng lo cu a sung pek ding a si.

Thusuhnak: 1. Hru phun ziat a um? 2. Tawkhawk ti mi ziang a si? 3. Hruburhnak ih qulmi pawl rel hnik aw? 4. Hruburh caan ah kan Lai nunmawi thawn milaw mi relkhawm uh.

2. Lai Thuanthu 11. Philosophy: Maxism

11.1 A um zia Minung nuntu khawsak daan, khawtlang nun le rampi ukawk daan le lairelnak fehpi daan ding khawkhan le ngaidan ka rel. Marx in a tuahmi pompitu pawl in an fehpi daan hi Marxism timi cu a si. Mi neinung le milian pawl in an duhduh in lairelnak le mipi vangtlang nun an thuthu in an kut ah an ret ih mirethei nunhar palbet ih khua an sa hi Marx in a duh lo nasa. Cu mi rehter dingin khua a khang rero. A khawkhan daan cu milian hleice um lo dingin rampi lairelnak le ukawk daan tuah qhat le danglamter a qul in a hmu. Mipi vangtlang kilkhawi daan qha le rualkhai zet khawkhan qha in a thei. Acozah lam thu neihnak khal hi mipi in rualrem tein an khawsa ih an qulsammi in le ei hawlnak pursum leilawn le a qulmi thil dang khal hi pe thei dingin tuah qhat a qul, cu ti a si ruangah a nei tam hleice pawl ih neihmi laksak le khuahkhirh thlengin a huap thluh thei a si. Milian le nunhar karlak thlauthla-aw tuk lo dingin khua a khang. Mifim le mithiam pawl khal in mi-aa te bum le palbek lo dingin a duh. Hi ti vek hi Marxism um zia tlangpi cu a si.
- 84 -

2.1 Thaihlung Ni khat cu Thai Hlung nu in thiam a tah ih, a thiamtahnak hnuai-ah a fanu Thai Hlung cu thawmvang nei lem lo in a rak itthat. A nu cun a thiam hnuai-ih a fanu um cu a rak thei riai lo. Cu laifangah mikhualpa puanbuk zuar a ra ih, Puanbuk ka zuar e, lei uh e lei uh law tikaikok, ti in a au. Cule Thai Hlung nu in, Ziangah so e, na zuar e, tikaikok, ti ah a ti ih, mikhualpa cun, Mihring ah e ka zuar e tikaikok, ti ah a ti. Thai Hlung nu cun, Duh cu ka duh zet nan e, a leinak ka nei lo, fanu tithawl hnih khai rual fang ka nei ih, cu cu a man dingah na duh dah ti lo, ti in a thiamtahnak hmun ihsin a rak ti. Mikhualpa cun Thai Hlung nu ih rak zilhdan cu a lunglut zet. Cuticun, a relrem thei ih, Marpa cu an khua ah a tlung. Marpa a tlun ngah ve ten Thai Hlung cu a nu ih thiamtahnak hnuai-ihsin a hung tho ih a nu ih hnenah, Ka nu, ka nu, atu ih malte ka vung ihthat sungah mang maksak zet ka nei so khaw, ti ah a ti. A nu cun, Ka fa, ka fa, ziang so na man?, ti ah a sut. Ka mang ah Marpa
- 21 -

in, puanbuk a zuar ih puanbuk a duh e lei uh law, ti in a rung au ka thei. Cule nang in, hinah run keng hnik law, ka zoh pei na rak ti. Puanbuk le na duh tuk fawn, leinak le kan nei si lo. Na rak daw tuk ih, ka fanu Thai Hlung thawn kan thlengaw pei cu, na rak ti so khaw, ti in a mang cu a sim. A nu in, Tluaitlo aw ci khaw, mai fanu puanbuk vek men ih zuar kel sawm a si? Na aat tuk ah cu vek men, a tisan. Asinan Thai Hlung in, A si lo, ka nu, cu lawng hman a si lo. Marpai hnenah, ka fanu cu tidai khai ka fial ding ih ticawm ziin lamlak in rak bawh aw la, ti ah na ti ih Marpa cun in rak kai ngaingai so khaw, ti ah a simbet. Cule a nu in, Ka fa cu vek thil cang thei a si lo, na sunmang sokhaw helhkam hlah, ti ah a tisan men. Marpa cun Thai Hlung nu thawi thu an relrem zo vekin Thai Hlung tei khua ah cun a vung tlawngsal. Thai Hlung nu cu Thai Hlung ih mang vek cekci in, Tidai khai ka fial ding ih nang in rak bawh aw la, na rak kai mai pei cu, a ti. Thai Hlung nu cun Thai Hlung cu tidai khai a fial ngaingai. Thai Hlung cu mangbang vansang in a um. Tidai khai lo ih hram lakih tlanhlo zik le ramsa a qih ruangah a tlan ngam si lo. A nui tirhfialmi le a el ngam si lo, umngaihnak thei lo in a um cuahco. A nu in le tidai khai a fial qeuqi si. Qih zet cing in tikhur lam cu a vung pan. Marpa cun a rak bawhthup ngaingai ih a rak kai. Cule, Mar khua ah a tlunpi ngaingai. Curuangah kan nu le pa pawl in an zanmang a qhat lo ah siseh, sun ih an umtlandan an duhawk lo ih
- 22 -

tam bik. Cui Court tennis cu North America ah khan kum 1876 hrawngin an rak hmang. Court ih a sau lam cu pi 78 (ft) a si ih, a kauh lam, a vang lam hi pi 36 (36 ft) a si. Single a si le a vaang kha pi 27 (ft) ah an qhum. Hi mi hi tui san tiang hman a si. Nunau ti lo mipa ti lo leh thei a si.

Relkhawm ding: 1. Tennis na lek dah maw? 2. Lai mi hrangah Tennis leh hi a qha maw? 3. Pastor pawl Tennis an leh hi a mawi maw? 4. Tennis thiam bik pawl na theih zat sim aw.

10.2 Basket ball Hi lehnak cu leh lamah mi 5 veve in lehnak a si ih, bawhlung vek thotho in leh lam goal thirbawm sungih thunlut cu tumbikmi a si. 10.2.1 Lehnak a tum a sau Lehnak cu 28x15 m ihsin a te bik 26x14 cu pom a si. Hrampi parah tuah lo ding. 10.2.2 Bawhlung Pianhmang ih tuahmi a si ding ih vuakvel 75 cm, ihsin 78 cm, a rih lam 600 g ai ih rit a si lo ding. Bawhlung cu pi 6 ih sang in zial parih thlak le tokah 49" a khir thei ding a si.

- 83 -

Slice bengdan: Tennis ball dung lamihsin a lu lam deuh ih theuhbeng hi a si. Hrual beng deuh a si ti ding a bang. Chop bengdan: Ball ih luzim lamihsin tang lamih suktheuh sah ih beng phun a si deuh. Backswing bengdan: Vorh lam kut in racket kai ih keh lamkauih kutlet beng hi a si. Vorh lam ke parah khing re tahrat ih vorh lam kut let ih vawrbeng hi a si. Follow-through (hnuthlur bengdan): Ball beng ngah hnu racket lu amai fehnak lamzin thlun in, kut sup lo ih thlur khi a si. Backhand Drive kut let beng: Back swing thawn palh a olte. A sin a in hi mi cu zungpi kha dungah sip deuh ih suk hoi deuh (diagonal) in ret ih beng hi a si. Qhen khat cun an zungpi umnak an qhawn qheu. Mah kut kha tai tang deuh ah re ih beng hi a qha an ti. Nitlak lam mi American pawl in an hmang tam. Kum 1659, September 30 ah khan New Netherland timi, atu ih New York ih State Governor Peter Stuyvesant in rawl-ulh thlacam ni ah Tennis lek lo dingin thu a rak suah dah. 10.1.5 Tennis lehnak tualrawn (Court) Tennis lehnak tualrawn (Court) hi a tam bik in, khua hlanah cun lawn tennis hi an rak hmang tam. Cu cu hrampi parih leh a si. Vei hnihkhat ah cun Clay tennis timi leipar khal ah an rak lek. Court timi sement ih tuah dingah dollar 100,000 in dollar 250,000 lai a cem ding, an ti. Curuangah lawn tennis timi hrampi parih leh hi a
- 82 -

theihthiamawknak an neih tikah, Ka sunmang a qha lo. Ka Thai Hlung mang man teh a si pei maw? an rak ti qheu. Tui ni tiangah manghla thleng dik tuk pawl cu Thai Hlung mang man bangin, ti ah qongqhimnak kan run hmang lan ta. Cun, Thai Hlung pa cu Lo mitlun a cu ih Lo ihsin thil rit zet phur in a hung tlung. Inn a thlen ve ten an nu ih hnenah Thai Hlung teh ti ah a sut. A nu in khawlak a leng a si ding ti ah a ti. Tawkfang in a pa in Thai Hlung teh ti ah a sut lala. A nu in, tidai khai ka fial ih inn lakah a leng phah a si ding a tisan. Tawkfang zetin a pa in Thai Hlung teh a ti lala. A nu in son ngaihnak a thei nawn lo ih, Tui sun ah Marpa in puanbuk a zuar ih ka duh fawn, leinak le ka nei si lo, Thai Hlung in ka thleng mai a si, ti ah a sim. An pa in, Mai fate puanbuk ih zuar tete, va hruaikir aw, ti ah kawk phah in a tawcawr ah thingtan in a vuak. An nu in, Lungngai hlah, khua a zan le phar thlang ka beng pei ih fapa, phar sak ka beng pei ih fanu an suak mai ding, ti ah a hneem. Khua a rung zan ih an pa in, Phar thlang lam cu beng hnik hme, fapa suak seh, ti ah a ti ih phar thlang vun beng khaw Laiking a suak. An pa in, Kha maw na fapa cu? a ti ih zanthing tan in a vuak lala. Khui maw ti in phar sak lamah fanu suak law ti ah a hun beng leh ih Butlak tappi ah a rung dawpsuak lala. An pa in, Kha maw na fanu le na fapa cu! a ti ih, Thai Hlung na ko kir lo a si le ka lo that ding, ti ah nasa zetin a vuakbet ciamco ih Thai Hlung kawhkir a fial. Marpa le Thai Hlung cu khawsiim hnu-ih feh an si ruangah an khua
- 23 -

ihsin hla lo te ah an riak. A thaizing khua a rung van in a nu in siraw mitthli thawn qap phah in Thai Hlung cu a dum ciamco. Tiva te ralkhat lamah Marpa ih hmai-ih Thai Hlung feh nerno te cu a hei hmu ih hi ti in a hei ko. Thai Hlung aw, Thai Hlung aw, na dar tekte tan ta ci, rung la aw, a ti ih Thai Hlung in, Ka nu aw, Marpi khua ka thlen tak hnu cu e, ka dar tekte cu bo ngai e, ti ah a ti. Cun, Thai Hlung nu cun, Thai Hlung aw, Thai Hlung aw, na dar kianghrol tan ta ci, rung la aw, ti ah a qap lala ih Thai Hlung cun, Ka nu aw, ka nu aw, Marpi khua ka thlen tak hnu cu e, ka dar kianghrol cu bo ngai e, ti ah a ti lala. Cuticun Thai Hlung nu le pa cu Thai Hlung ngai ah hna khal quan zuam nawn lo in ihkhun ah an nupa in an it ringring pan lo maw. Thai Hlung cu Marpi khua a thleng ih, a pasal cu milian zet a rak si ih, ziang khal ngai lo in nunnuam zetin Marpi khua ah cun a khawsa. Thai Hlung in nau mipa a nei ih, khua lak a vah caan ah, a rualpi pawl in, Mai uu le puanbuk ih zuar zo si? ti in an auh qheu. Anih in le a ngaihnak a thei si lo. A nu ih hnenah a rualpi pawl ih an suhnak thu cu qha tein a sut. A nu cun Thai Hlung ih thuhla qha tein a sim thluh. A uu-nu ih thuhla rapthlak tak a theih cun a qap thlohthlo. A nu ih hnenah, Ka uu ka hawl ding, ti in a dil. A nu cun, Na nauhak tuk lai, rapcung na tong tik le, a ti. Rapcung a tong thlang tikah a uu hawl cu a nu a dilsal. A nu cun, Na pitlin deuh ah male, a rak ti. A pitlin cun a uu cu hawl a tum ih a nu cun a dawn ngam nawn lo.
- 24 -

10.1.3 Ball bengdan phun nga pawl Fore-hand Drive: Racket kha vorh lamih kaih a si le vorh lamin hmai lamih beng hi a si. Back-hand Drive: Racket vorh lamih kai cing in keh lamihsin kut dunglet beng hi a si. Service: Leh hramthoknak ih beng hi a si. Volley: Ball lei dai hlanih thli lakih beng hi a si. Smash: Vansang ih um ball kha sung beng ih thavuak teih beng a si. Grip: Racket kaihdan a si ih, kut naal sual lo ding teih racket kutkaih kha sir nawn ih kaihhnget kha grip an ti. Racket lu le a malte sirter deuh a si qheu. Cucu, Eastern Forehand Grip ti khal in an ko. Cun, Eastern Backhand Grip a si le racket lu lam kha suk lamah mal cirik te sirter hi a si. America Eastern lam pawl ih rak hmanthokmi a si. A hramthok teih zir le caan kel teih leh a qul, harhdam le cahvah, thinsau a qul ngaingai. 10.1.4 Ball bengnak hmun tete tla Tennis Ball hi saihlum bang ih hlummi a si ruangah a hmai lam (front), a dung lam (back), thlunglu (top), le a hram lam (bottom) ti in thinlung mit ih ruah hmaisa ding. Cule, a bengdan tla cu, flat, top spin, slice chop, back swing, foreward swing, follow-through tla an si. Flat bengdan: Ball kha a dung lamihsiin hmai lamah feh ko beng hi a si. Top spin bengdan: Tennis ball a thlunglu lole a tang lam le a laifangih kauseu tei beng deuh hi a si.

- 81 -

Nuam tetein a karhzai vivo ih Miss Outerbridge in a qapa pawl tla duh ve ko in a rak sawm ngah. Cule, Nisuah lam United States le Canada tiang a rak karhzai vivo. Kum 1879 ah khan Califonia, Santa Monica ih leihring rawn (crude court) ah an rak lek dah. 10.1.1 Tennis pitlinnak Kum 1871 ah khan London kiangih Wimbeldon tualrawn (lawn court) ah Champion zuamawknak an rak tuah hmaisa bik. Cule, Tennis lehdan English lehdan kha kum 1875 ah khan Merylebone Criket Club pawl ih nganmi cawng in an run tuah ve. United States Lawn Tennis Association (USLTA) kha kum 1881 ah an rak dinsuak. Cui kum thotho ah cun Champion zuamawknak cu Newport Casino, Newport, Rhode Island ah an rak tuah. Cui kum ah D. Sear in champion a rak ngah ih kum rei nawn a fingkhawi thei. Kum 1915 ah American champion cuhawknak kha West Side Tennis Club ih Forest Hills, New York ah an rak lek. Cule, rei lo te ah Brazil le India lam khal ah a rak karhzai, cui si in European le Africa continent tla ah siseh, Newzealand le Australia tiang in a rak karh. Tui ni ih international amateur tennis hi International Lawn Tennis Federation (ILTF) in a run hoha lai. 10.1.2 Tennis ball bengdan pawl A lehdan ngaingai cu a thiam hnenih, a hramthok teih zir a qul. Atu ah cun ball lehdan hrampi lawng kan tarlang ding.
- 80 -

A uu hawl ding cun a pok. Lam lakah patar pakhat a hmu ih, sum a rak salh tluttlo. Ka pu, ka uu Thai Hlung umnak lam in sim thei pei maw? a ti. Anih cun, Ka sum hi in salh bawm aw la, ka lo sim ding, a ti. A sum cu a salh thluh ih, a fehnak ding ziin a rak khihhmuh. Reipi a feh in, pa pakhat sia khal a hmu leh ih, Ka pu ka uu Thai Hlung umnak na thei maw? a ti. Anih cun, Ka sekhalh hi in thlun aw la, hram lakih riah a qul le riak ve mai aw la, na uu ih umnak cu ka lo sim mai ding, a ti. A sekhalh cu a thlun ih, ram hnuai-ah zaan ziang maw zat a riahpi hnu-ah khua an thleng ih sekhalpa ih inn ah a thleng. Cu cu a uu ih umnak inn a rak si. Nauhakte lai-ih qhenaw an si ruangah an theiaw nawn lo. Fala pakhat hi a rak um ih, a uu Thai Hlung a si ti khal a thei lo. An titi ih an thurelnak ah an theiaw suak ih, an theihawk cun an lung a awi zet. Cuih si cun nuam zetin an khawsa tlang. Thai Hlung ih pasal cu Marpi khua ih milian zet a si ruangah khuang kan cawi ding an ti ih, Thai Hlung in, Ai, ka nu le ka pa kotu tal um ta lo, ti ah a ti. Cule Tlangak in, Keimah in ka vung ko ding, ti ah a ti ih, Ziang tin so na vung kawh ding? ti ah sut hai khaw, Ak-ak-ak, ti ah ka vung ko pei, a ti tikah cu bang uk-o, ak-o kan duh lo an ti ih, belrua dum lakah an nuai ciamco ih, a taksa hmuahhmuah a dum qheh pan lo maw. Curuangah tlangak khi tu tiang a dumtanak a si. Cuih hnuah Thai Hlung cun, Ai! Ka nu le ka pa kotu tal um ta lo, ti ah a ti lala ih, Tlaiberh in, Keimah ka vung ko pei, ti ah a ti. Asile ziang tin ha na vung kawh ding? ti in an sut ih Tlaiberh cun, Berek, berek,
- 25 -

kuai-kil-rok, Berek, berek kuai-kil-rok, nau lu bel bang kuai ta ci, tin ka vung ko ding, ti ah a ti. Cutikah cu vek rukro, rakro kan duh lo an ti ih a taisen pawt ko an pal ih, a tu tiangin a tawka a sen dah a si an ti. Cuih hnu cun Thai Hlung cun, Ai maw! Ka nu le ka pa kotu um hai seh la maw, fangfai thawl khat ka phal ding nan, ti ah a ti lala. Cule Vahui in, Keimah fangfai i phal uh la ka vung ko pei, ti ah a ti. Cule, Ziangtin saw na vung ti ding? ti ah an sut ih, Hui e, ka tite hui hui, Nupaten ngakrah khuang an cawi e, hinah hung hai seh an lo ti e, hui hui hui tin ka vung ti ding, ti ah a ti. Aa! Na thiam. Cu vek si kan duh, an ti ih fangfai thawl khat an phal ih Vahui cun Thai Hlung nu le pa ko dingin a vung zuang demdo. Thai Hlung nu le pa ih umnak khawlu ih zanthing parah a vung fu ih hi ti in a vung ai. Hui e, ka tite hui hui nupaten e, ngakrah khuang an cawi e, hinah hung hai seh an lo ti e, hui hui hui, ti ah a vung ti. Cule Thai Hlung nu le pa cun, Kanmah ko ngai na si le e, kan zauhnem in rung ai aw, ti ah an ti. Vahui cu a vung zuang demdo ih an zauhnem hnahhlun parihsin cun a vung ai. Cule Thai Hlung nu le pa cun, Kanmah ko ngai na si le e, kan disap in in rung ko aw la, ti ah an ti ih, Vahui cun an disap in a vung ko lala. Cuih si cun Thai Hlung tei nupa in khuang cawi in rung ko ngai a si ti an lung ih Thai Hlung tei nupa ih khuangcawi cu an hung zawh pan lo maw. Cule Thai Hlung tei khua cu an hung thleng ih, Thai Hlung te ih inn tang cu sepi le secang a khat reprep ih Thai Hlung cun a nu ih hnenah hi ti in a
- 26 -

Mirang pawl in Pu Con Bik cu anmah do lo dingin vei thum tiang an leem. Asinan, Pu Con Bik cun Mirang do a tum thotho. Mirang kut hnuai-ih sal can ding a duh lo. Mirang pawl in an raalkaap le an raal hriamnaam phunzakip thawn an hro rero qheu. Pu Con Bik in a qih cuang lo. Mi ih sal va can hnak cun, a neihmi hmuah le a thazaang za ten do a tum. Cuih hrangah Mirang pawl in Tashon khua cu hmakhat ten an kulh ih do-aw lo in an laak ta dah. Cuih thok ihsin Lai ram cu Mirang in an uk ta dah a si.

10. Lehpannak: Tennis le Basket ball

10.1 Tennis thu Tennis hi lehnak lakih rak leh rei bik pakhat a si ve. Khuahlan Izipt mi, Greek, le Persian pawl in tu lai-ih tennis thawi a bangnawnmi lehnak an rak nei dah qheu. Kum 100 leng lo hnuah French le English tla in bawi hrin le mi cungcuang (Royalty and Nobility) pawl in innpi sungah an rak lek qheu. French qongfang Tenez, a sullam la aw (take) timi a si ih English in Tennis ti ah an run ti dah. Kum 1873 ah British ralbawipi, Major Walter Clapton Wingfield in Wales ram ah duum sung tonuam (garden party) ah a rak lehpi hmaisa deuh. Cun, American nunau, Mary Eeing Outerbridge ih Bermuda tikulh a rak tlawn lai-ah a rak duh tuk ih, a thilri pawl lei tahrat in kum 1874 ah amai umnak Staten Island, New York ah a rak tlunpi.
- 79 -

8.8 Hnakphek le cite sii. Hnakphek pum 50 kha dip ten na phom ding. Cite khal dip ten na phom ve ding. Na phomdipmi hnakphek le cite cu tidai gallons 3.5 rawi aw la nazi 2-3 sung ciah aw. A ti na zeet ding ih hmantheihmi dawm ti a si thlang.

9. Zohqhimtlak: Pu Con Bik Ih Thu

Mirang pawl in 1893 kum ah kan Lai ram hmuahhmuah an neh ih in uk. Mirang pawl in Lai mi an do lai-ah Lai mi uktu hminthang bik cu Pu Con Bik a si. Amah cu Tashon khuami a si. Tashon uktu tlaangsuak hmuahhmuah sungah Pu Con Bik cu a fiim bik le thunei bik tlangsuak upa a si. Cu laiah Tashon ih raalqha bik cu Pu Khar Lian a si. Mirang in Lai ram an do neh hlanah, Tashon pawl cu tlaangsuak upa pawl kom in ram an uk. Upa pakhat lawng in thuneihtheinak a nei lo. Mirang pawl in Miuk bawi hnaquan lawng si lo in, Pu Con Bik cu upatnak ngunnaam laksawng tla an pek. Pu Con Bik cu Lai ram lawng si lo in, Mizoram, Minapur ram le Yaw ram tiang in a hmin a thang ih an upat. Thubuai le harnak ah Pu Con Bik an rinsan qheu. Kawl ram cu Mirang in an do neh hnuah Mirang uk sungah sal can duhlomi Kawl pawl cu Pu Con Bik hnenah an tlaan. Pu Con Bik thawn Mirang do dingin an timtuah. Yaw ram uktu U Phaki thawn tlaang khuahnar ah an tongaw ih Mirang donak ding thu an relkhawm. Sawbua Phaki in Vui, ngunnaam le darkhuang tla laksawng ah a pek. Mirang do dingin Pu Con Bik cu Falam peng mi hmuahhmuah a sawm.
- 78 -

sim, Ka nu aw, ka nu aw, kan inn tang khi hei zok hnik law, sial nu le sial pa lum na reprup. Cule a nu in hi ti in a sawn, Ka fa aw, ka fa aw, ting e, tang e, ti lo e, awk-ai e, ti ah a sawn. A sullam cu ka fa aw, ka fa aw, ziang hman ka ti thei lo, ka qah a suak, ka awlok a song aw tinak a si. Cuih hnuah Thai Hlung cun, Ka nu aw, ka nu aw, kan tapsak khi zoh hnik law, qhirual bang na thleihthleih, ti ah a ti ih, a nu cun hi ti in a ti lala, Ka fa aw, ka fa aw, ting e, tang e, ti lo e, awk-ai e, ti ah a ti lala. Cule, an khuangcawi cu ni sarih an cawi ih khuangcawi an qiak cun Thai Hlung nu le pa cu an khua lamah tlun an tum ih an pok. Thai Hlung pa ih baan ah secang hri an khit ih, Thaihlung nu ih baan ah sepi hri an khit. Thai Hlung cun, Khai, ka nu le ka pa! Nan sia khormi a feh duh lo le khaw, khi heh, kan secangpi a feh duh e, khui heh, vung ti uh, ti ah a ti. An feh vivo ih, an ramri an thlen ihsin an sia cu an feh duh nawn lo ih, Khui heh, kan secangpi a feh duh nawn lo e, khui heh, ti ah an thawi ih, kan secangpi a feh duh e, an ti lo ruangah rin lo paral ah cuih secang le sepi cu phit an ti ih an tlan ciamco. Thai Hlung nu le pa ih baan cu a pok cih ih, cu ti in a nu le a pa ih baan (kut) thawn Thai Hlung te ih inn cu an secang le sepi cun an pansal. A nu le pa ih baan veve cu an lak ih an phum. Thai Hlung nu le pa cu hram lakah an thi. Thai Hlung cu fanu le fapa thawn duhnung mangkai in Marpi khua ah cun ziang hman ngai lo in an um ta dah pan lo maw.

- 27 -

2.2 Zawng Khuang Lon Thu Khuahlan ah Parolpate le an khua ih lal teih sung an lohnennaw pan lo maw. Cule lal teih sung cu an fala in lo a kil ringring. Cuih fala cu an khua sungih fala mawi bik le dawh bik a si. Cuih Parolpa cun acuih fala nu cu a leng qheu. Parolpa cu zing tin daidaw a tawtnak ah a sinfen a ciar thluh qheu. Asinan falanu cu ziang hman cin lo le hul remri ten a thlam a thleng qheu. Cu cu Parolpa cun a mang a bang tuk. Nang hmuah ziang ti in so a si, hi ti ih na hul remri qheu ti ih a suh le a sim duh fawn lo. Parolpa hmuah a angki sawrtlak in daidaw a pahnak a ciin thluh qheu fawn. Zing khat cu a mang a bang tuk ih falanu ih feh hlanah a rak feh ih falanu te ih thlam sungah cang lo khai lo in a rak bawh pan lo maw. Cule, falanu cu a vung feh ngaingai ih a thlam sung a vung thleng. Cule ve ten Parolpa cu a vung tong dukdi. A cuih falanu cu a hni le a angki cu a peikawng sungah a phur ih, a taklawng in a feh qheu kha a si. Cuihruangah a sinfen ciin lo ten a umtheinak a rak si. Cule, ziang aw ti qha lo, nu le pa taklawng ih tongaw ngah ti pan cu an thlam sungah nupa an cang dah pan lo maw (Pupa qong in montai an cang tinak). Cule, acuih falanu cun nau a pai ih a hring. A fate cu mipa a si. A hung tualleng ih, a pa hawl dingin a pu in a tumtah. A hawldan cu hi ti in a si. Falanu ih pa cu lal a si. Zupi tam zetin a quan ih an khua tlangval hmuahhmuah a sawm hai. Cule an khua tlangval pawl cu lal fanu mawi zet cu neih le co duh ah an thil hlawn thuamaw in zu cu an ra zawh cio hai. Cule, Hi
- 28 -

8.4 Nambat sii (2:5:6:1) Nambat 2 cu zinaan, 5 cu tidai, 6 cu hnakphek rialdip, le 1 cu Elan satpia tla an si. A tuahdan cu zinaan darhai 2, tidai gallon 5, hnakphek rialdip ticles 40, le Elan satpia 100 grams qhuk hrek na cokrawi ding ih. qha ten na cokrawi qheh a si ah cun pangang thahnak sii a si ih hman cih ding a si thlang. 8.5 Vutzam le tanphaya ti sii Vutzam pawng hrek, Tanphaya ti hai hrek le tidai lang 5 rawi aw la nazi 5-6 tluk rei na ciah ding. Cu hnuah a ti na zeet ding ih na hmang cih thei thlang. Fanghma (Zil), hlamhmai, le uum ti vek a eitu pangang pawl khamnak ah a qha ngaingai. 8.6 Hnakphek sii. Pee phun deuh pohpoh rei deuh ret thei na duh a si le Inn hnuai-ih leilung romi le hnakphek dip zetih rialmi thawn na erh ding ih Behrum, Phiang, bete, le a dangdang pawl reipi na ret thei ding. 8.7 Hnakphek le zureu sii. Hnakphek ticles 3.5 kha dip ten na rial ding. Cule zureu lang 4 rawi aw la uum (thawl) sungah ni 14 ciah aw. Cu hnuah a ti na zeet ding. A ti na zeetmi kha ti darhai 13 ah tidai 5 gallons na rawisal ding ih pangang thahnak sii phun khat a si mai. Hman theih cih a si.

- 77 -

8. Tirawl Tuahqhatdan: Tualsuak (tuah cop) Pangang Sii le A Hmandan

8.1 TCH pangang thahnak sii tuahdan. T cu Tobacco (sikawng) tinak, C cu Chilli (hnakphek) tinak a si ih H cu H2O (tidai) tinak a si. A qulsammi thilri pawl cu sikawng gram 200, hnakphek gram 200, le tidai Litre 4 (gallon khat) ti pawl an si. Hi thil pathum na rawi ding ih nazi 24 sung na ciah ding. Cu hnuah a hang na zeet pei ih na zeetmi ti kha pangang thahnak sii ah hman cih theih a si. 8.2. GTH pangang thahnak sii tuahdan. G ti cu Ginger (aithiing) tinak, T cu Turmeric (Aihre) tinak a si ih H ti cu H20 tinak a si. A qulmi thilri pawl cu Aithiing ticle 10, Aihre ticle 10, le tidai Litre 3 (lang li le hrek tluk) ti pawl an si. Hi thil pathum hmakhat te ah na rawi pei ih hman cih theih a si ko. Reipi daih dingin tampi tuah ding a si lo. Ni khat hmandingmi ni khat daih lawng in tuah ding a si. 8.3 Caw zun (Cattle Urine). Caw zun na khawl ding ih zarh hnih sung palang sungah na than ding. Cule ni ngahlonak daihnem ah na ret ding. Cun, sikawng le Aire rawi a si le a qha sinsin. Hi sii cu Aphids timi pangang pawl khamnak ah a qha. A rawidan cu a zatrep veve ih rawi ding a si.

lakah na pa zo ha a si? Hawl aw, ti ah a pu in cuih falanu ih fapate, a tupa cu a fial. Cule an khua tlangval pawl cu keimah hi i ti vang seh ti in an sam tla an zu mawngseng ah an hriat rero; asinan a pa a hmu cuang lo. Cule, a pu a mang a bang ih zo so kan khua tlangval a kim lo, ruat hnik uh a ti. Cule khawlu ih Parolpa kha a um lo, hung ko hnik uh, a ti ih an hung ko. Parolpa an kotkhen ih a hmel a vung lang ve tein cuih an tupa te in, Ei, ka pa! a rak ti ih, lalpa cu a thin a heng tuk ih a fanu cu sumkung ihsin kotkhen ah pet ko a lam pet pan lo maw. Cuih hnuah an uite fate bik kha ka lo ken a ti ih a fanu cu a hnawh. Cu tei nupa cu an khua hman ah an um ngam lo ih hramlakah an tlan. Zo ih thlen dahlonak hmun an va thleng ih, A hi hmun ah kan um le a qha ding, an ti. Anmah nupa, an fapa te le a pa ih kenmi uite thawn an um. An nu cu a pa ih lamnak na ah ziang hman a quan thei lo. Saihrem inn fate an sak ih a cuih sungah a fate thawn ni tin an um. A pasal le an uite cu ei ding thingrah le thinghram hawl in hram lakah an vak rero qheu. Nikhat cu a cuih uite in tidil a hmu. Acuih tidil cu a bo rero. Tlun lai khal thei nawn lo in a bo rero. Cu ti ih tlun hna thiam lo ih a bo rero cu parolpa a thin heng ih acuih tidil sungah thi lawlaw aw ti ah a den. Thih lamlam a leuh hrat ih ralkhat ah uicang qha zet ah a va suak. E he! A ti ih anih khal a dawp hrat ih a hei leuh ve. Ralkhat a va suak ih pacang tuak zet le pacang mawi zet ah a cang. An vung tlung ih a nupi thil umdan a vung sim hnuah a nupi khal a cuih tidil (rihdil) sungah a va bualaw
- 29 -

- 76 -

ih, a natnak hmuahhmuah a dam qheh. Cule nikhat cu an uico thawn ram an vak ih zawngrual in hai hmin tam zet an rak ei rero cu an va hmu. Acuih hai hmin an lawhdan cu hi ti in a si. Zawng cang in khuang a hun beng ih, a hai hmin cu a rung qil ruiro ih an zaten an ei. Cuih milaipa cu an tidan cu a hmu ih, a uico thawn lon ngah rori tum in an tawlrel tluttlo. Cule, an dawi ciamco ih a uicang pi in acuih khuang kengtu zawng cang cu a man ngah. A rualpi pawl in na thih khal a si le na khuang cu thlah hlah maw ti in an auh rero nan a cuih khuang kengtu cu uico in a keuthat ih khuang cu an lonsak ngah. Cuih hrangah Zawng khuang lon ngah bang in ti in thuqhimnak ah a rung cang dah ta. Cule, a cuih milaipa le uico cu an inn ih a nupi hnenah an vung tlung ih an khuang cu an inn ah an vung tum ve ih, an inn cu lung inn (lungto ih sakmi inn) ah a cang. Ka ti pung law, khua pung law pim ti ah a beng leh ih inn sawm thum khua ah an cang ih tuih hlanih Parolpa cun khua lal hna a quan. Cu ti in zawng ih khuang an lonngahmi ruangah milian, miqha, mipiang, le khawneitu lal ah an cang dah pan lo maw. Hi thuanthu hin milai hi ziang vek dinhmun ih kan um khal le ngaitlawmaw teih um cun Khawzing Pathian in in khaisang in in cawimawi ih puarthau le hngalhngawng zetih um pawl cu qumsuknak a si ti in theihter a si.

pawl tla an si. Transformation Thuneihnak a neitu cozah lakah thlengdanglam a duhtu pawl an tel ve ih thununnak an neih thei asile cucu Transformation ti a si. Thlengdanglam duhtu pawlih thiltitheinak le thiamnak ruangah tlunlam thuneitu pawl khalin Democracy thlengdanglamnak an cohlang thei ve ih, an tel ve theu. Replacement Dokalhtu pawlih thazang a cak vivo ruangah uktu cozah asilole thuneitu pawl an hnong thei ih, thupek-thuneih ukawkdan an hlonhloh thei hnuah Democracy ukawkdan thawn an ai-rol thei. Thuneitu cozah pawlkom sungah thlengdanglam a duh lotu mihlun pawlih thununnak a um ringring asile cozah karlakih lungrualnak a siatsuah thei ih, mihlun le mithar tin lamtang phunhnih a suakter theu. Mithar pawl hi dokalhtu ah an rung cang vivo ih annih cun thlengdanglamnak an duh sinsin. Dokalhtu pawl ih thazang a cak ih thuneihnak an ngah thei a si le ai-rawl ih uknak, Replacement a rung suak thei. Transplacement Thuneihnak neitu pawl le dokalhtu pawl relkhawmnak nei in Democracy thlengdanglamnak tuansuaknak cu Transplacement ti a si. Hi tawkah thuneihnak neitu pawl lak ihsin thlengdanglam a duhtu pawl an thazang a rung cak vivo ih relkhawmnak neih an duh ruangah le dokalhtu pawl an thazang a derdai ruangah hmun khat ih tuankhawmnak lawng hi hlawknak a si ti an theifiang ih misenpi duhhrilmi hnenah bomnak pekin Democracy thlengdanglamnak an tuahsuak thei.

- 30 -

- 75 -

Democracy ihsin Flawed Democracy ah a tlaniam ti a si. Africa ih Ghana le Mali hi Democracy ram thangso ah an rung cang ih cui ram (2) cu Hybrid ihsin Flawed dinhmun ah an thlengdanglam thei. Leitlun ram pawlih Democracy tahnak tahfung (4) a um ih cubang pawl cu: Rampi hrilawknak zalen le Dan vekih tuah a si maw, si lo Vote pektu misenpi pawlin himdamten vote an pek thei maw, thei lo Ram pakhat ih cozah parah ramdang cozah ih thununnak a um maw, um lo Cozah hnatuantu pawlin rampi cozah in hman le thlun dingih a tuahmi Dun le Dan vekin hna an tuan maw, tuan lo ti pawl tla an si. Democracy tahnak ah a tanglam vekin hmat (mark) pek a si: 8 -10 marks : Full Democracy 6 7.9 marks : Flawed Democracy 4 -5.9 marks : Hybrid regimes 4 marks hnuai : Authoritarian regimes Kum 2010 zingzoi hmuhsuahnak ih leitlun ram zatekom Democracy tahnak cu a hnuailam vekin a si. Democracy Phun Ram zatekom Ram zatekom % Leitlun mipum% Full Democracy 26 15.6 12.3 Flawed Democracy 53 31.7 37.2 Hybrid Democracy 33 19.8 14.0 Authoritarian 55 32.9 36.5 Full Democracy tiih nemhngetmi ram zatekom 26 an um ih, cubang pawl cu a sangsangten: Norway, Iceland, Denmark, Sweden, New Zealand, Australia, Finland, Switzerland, Canada, Luxembourg, Ireland, Austria, Germany, Malta, Czech Republic, United States of America, Spain, Britain, South Korea, Uruguay, Japan, Belgium, Mauritius, Costa Rica, Portugal pawl tla an si. A pathumnak Democracy tisuar a thlen tikah a tlangpithu in thleng danglamdan phun (3) a um ih cubang pawl cu: Transformation Replacement Transplacement
- 74 -

Hminsin: Hi thuanthu hi Pu Ral Sai Lo in Lai Thuanthu ti a nganmi 1998 kum ih Salai Sen Ro Sang ih a pektami sungih ta lakmi a si.

3. Lai Nunmawi
3.1 Innsang mawi Lai mi hi inn thupi bik ih a rettu miphun an si. Inn qha, lo qha an duh. Inn sungih a umtu innsungsang khal thupi ah an ret. Nupi pasal an hawl ding tikah nu le pa ih lungkimmi an hril. Nu le pa ih lungkim ih thlawsuah pek ten inn dang an tlei. Nupa lungrual tein, thu ronaw tein nunkhua an sa. Nu le pa ih lungkimmi an koppi cu an pomrem thei. Fanu fapa an neih tikah an duhdawt ngaingai. Fate pawl ziang ka roh ding ti hi thupi in an ruat. Fa le qhansonak le hawi bangnak ding hrangah cun thihkhuh hranhriah in an quan. An tlin lo le lei an cawi. Nu le pa in fa le hnenah qong sia an qong ngam lo. Fa le hi kum rikhiah um lo in an quldan ih zir in an cawm. Ar an thah le pa bik ih a qhet ih nufa pawl an duhmi fingfing a zemkhawm. An duhmi cio an co ngah in an rawl-ei ka a thaw ngaingai. Fa le khal in nu le pa an qihzah ngaingai. An thu an lung ih an upat, Ka nui thusim lung ning na, savom sumsu hmuh hlah ing, timi qongqhimnak hi an ngai poimawh zet.Nu le pai mithmai an zoh hlehle. Nu le pai thinheng ding an qih tuk. Nu la pa lawng a si lo, pi le pu khal an qihzah ih an upat, Ka seem ah muthla ka qih, ka tum ah ka pu ka qih an ti. Suahpi (pianpi) unau sulkhat kual an duhaw thei ngaingai. Upa an qihzah ih an upat. U le ih hlanah nupi pasal an nei lo. Zubui ih ram qhat tlak,
- 31 -

asilole caar ban phawi an qih ih nu le pa khal in nauta nupi pasal neih cu an siang lo. 3.2 Tuallen nunmawi Ziaza qha, qongkam qha khawtual nunmawi cu a khawpi in an uar. Thil qha lo le harnak tong pang hai seh la a khawqan in an qan. Khawhmin siatter ding hi an qih ngaingai. Mi harsa le mangbang pawl an qanpi. Pitar, putar le nuhmei farah pawl an bawm. An nunzia le an tuahquannak in khua mawitertu si an zuam. Khua sungih thil qha lo a lut ding an hua ngaingai. Khua hmin siatter ding an duh lo. Fifir le thuphan per an hua ngaingai. 3.3 Khawtlang nunmawi Kua pakhat sungah tlangval pawl hi ihbur leng an ti ih fala umnak inn ah an riakkhawm qheu. Hi riahkhawm caan le riahkhawmnak hmun hi an zirnak le an zirhnak qha bik a si. Upa in nauta kha tirh a fial ih an khawng. Nauta in upa thu an ngai ih an fialmi pohpoh el lo in an quan. An ih hlan sung cu thuanthu an simaw. Hla an sim aw. Thu thar an sim aw. Saihlum hrual ding a nei in an keng ih an hrualtlang. Zaan ah sava lole qihnung pakhatkhat khua sungih a tlun le zamrang ten an ruun. Inntek fala in tlangval riakkhawm pawl ih qulmi an tuahsak. Khua dangdang upa an tonawk le, Kum nan voi qha maw? ti in an sutaw ih, Kan voi qha, khua cawmaw thei kan si, tluang ah pur kan sum lo ding, an ti. Kum cem zawngih in-ei tlasam an um le a nei pawl in an zulh. Khawtluang ih pursum an duh lo. An khua sungmi
- 32 -

leitlun pumhuap zikten a rak lettho. Cui tikcu caan sungah leitlun ram zate kom (35) in Democracy ram an dinsuak thei ve ih, Democracy ram zate kom (65) an si. Cold War a cemnetnak, Left-wing Ideology a tlaksiatnak le Information Techlonology qhansonak pawl hi Democracy tisuar pathumnak cangsuaktertu pawl an si. Leitlun ram zatekom (20) hrawng cu Democracy ram ihsin thuneihnak hmang ih ukawknak ram ah an cangsal ruangah Democracy dunglet tisuar a thoksal a si lo maw timi thusut zingzoinak tuah rero a si. The Spirit of Democracy timi cabu ngantu Larry Diamond cun 1999 ihsin Democracy tlaksiatnak (Democratic Recession) a thoksal rero a si tin a zingzoi hmuhsuaknak a simfiang. Leilung tlunah Democracy ram zate kom (167) an um ih, cui (167) sungih ram (166) cu mahte ukawtheitu, thuneihnak hmuahhmuah (Sovereignty) neitu ram an si. Ram (165) cu UN sungtel an si. Democracy tahfung phunli a um ih cubang pawl cu: (1) Famkim Democracy (Full Democracy) (2) Laklawh Democracy (Flawed Democracy) (3) Polhcok Democracy (Hybrid Regimes) le (4) Democracy hminpu ih thuneihnak thawn ukawknak (Authoritarian Regimes) pawl tla an si. Kum 2008 le 2010 karlakah ram zate kom (13) in thuneihnak neitu cozah ih hohami Democracy thlengdanglamnak (Transitions from Authoritarian Rule) an tuahsuak ti a si ih, cui tikcu caan sungah Democracy dunglet tisuar thawn a dengaw ngahtu ram (11) cu anmah kel dinhmun ah dung an sipsal. France ram khal Full
- 73 -

pakhatnak a hung kaitho hnuah ahmaisa bik Democracy dunglet tisuar thawn an dengaw ngah. Cu cu kum 1922, Italy ram ah Benito Mussolini in thuneihnak a lakngah hnu, a tlamtlinghrihlomi Democracy cu mi pakhat thuneihthupek ukawkdan ah a rak thleng danglamnak kha a si. Germany le Italy ah Fascism, Russia ah Communism ukawkdan pawl an rak hmannak kha a si. Kum 1922 ihsin a thokmi mi pakhat thuneih-thupeknak thawn ukawknak cu kum 1942 tiang kum (20) lai a rak rei. Leitlun ram zate kom (22) in Democracy dunglet tisuar ih vuakvelknak an tuar ruangah Democracy tisuar pakhatnak san sungah ram zatekom (11) lawng in Democracy ram an dinsuak thei. World War II ah Democracy qhianrual ram komkhawm pawl in nehnak an co hnu, mi pakhat thuneihnak hmang ih mi-uktu pawl an tlaksiat caan, kum 1943 hrawngihsin Democracy tisuar cangvaihnak a rung thoksal. Cucu Democracy tisuar pahnihnak ti a si ih, kum 1943 ihsin kum 1962 tiang a si. Cui kum (20) sungah leitlun ram zatekom (52) in Democracy ram an dinsuak thei. Kum 1958 hrawngihsin dunglet tisuar vuakvelhnak an tuar ciamco lala. Avoihnihnak dunglet tisuar cu kum 1958 ihsin kum 1975 tiang a si. Cui tikcu caan sungah leitlun ram zate kom (22) cu dunglet tisuar ih vuakvelh an tuar ruangah, leitlun ah Democracy ram zate kom (30) lawng an tang. Democracy tisuar pathumnak cu kum 1974 hrawngihsin Portugal ram ihsin a thoksal ti a si ih, kum 1974 ihsin kum 1991 karlak hi Democracy tisuar pathumnak san a si. Arab ram pawl lawng an telve loih,
- 72 -

kutdawh um ding an duh lo. Innkang a um pang le khuatlang in inn an saksak. Tirawl ding an zulh ih an lo an thlawhsak. Hanghnah hangrah an coih aw ih sa an kah le tlang an zaam. Sa an hleh aw. Zan sava le sa le ral ah an ruun aw. An khua ah an khua daan pahpelh an um le khua in an dawi ih an inn cu khuatlang in an co. Mivai asilole inn nei thei lo pawl a lak in an hngahter. Khualtlawng mikhual qha te in an zoh. Mikhual cornaa le thihlo an um pang le an ramri tiang an thlah. Khua qhatnak ding hrangah cun thazang siseh, neihsiah siseh, caan siseh ziang hman uimi an nei lo. Khua hminsiatter ding hi an qih ngaingai. Ti le khua qhatnak ding hrangah cun mi an tun lo ih a hmaisa bik ih suah an tum. An ti le khua an hum hlehle ih siatsuahtu ding cu thih qih lo in an qanpi. 3.4 Ram nunmawi Ram an duhdaw ngaingai. Ahleicein fangcang ciing, tlang ram nei pawl cu ram kang ding an siang lo. Ram kang a um pang le nunau papa in tithawl thawn meikang mit dingin an pok. A qul le an riahhnawh. Ram qhat ding an duh tuk. Ram hrangah ti ah cun sian lo an nei lo. Ramri va nor hlahtimi thufim an nei. Ram ri timi siseh, lo ri timi le hmuan ri timi an thupit tuk ruangah, Lo tawtolh le hmuan tawtolh a qha lo, timi thuserh an nei. Nu le pa thihnak a si an ti. Mi ih ram sungsuak tidai khua hrangih lak an duh le vokthau thawn an dil. Inn hrang zial salh ding maw qhuam (ban) salh ding thingfim qha an duhmi a um a si le
- 33 -

zu thawn an dil. Lo thlawh ding an duhmi a um a si le zu in an dil ih kum voi tikah rawlhaan lo-nga an pek. Khua le khua ram ri zungpi bok pakhat khal an nor pang a si le fei le nam thawn an dinkham. Ram siatsuahtu ding a um le khua in an dinpi, a qul ah cun do-awk tiang an thleng. Khua le ram hrangih mi qhahnem pawl cu khua in sunloihnak an tuahsak qheu. Lai mi pawl in, Suulphumnak timi hi an sunloih ngaingai. Ziangahtile nu ih pum sungih kan umnak kan inn cu nu ih suul a si. Cu mi phumnak lei ram cu kan suahnak inn zemnak, umnak a si ruangah pehawknak kan nei ti in an zum ruangah suahnak ram lole suulphumnak ram cu an uar ngaingai. Mai suulphumnak ram thei lo le upatnak cang thiam lo pawl cu nunman nei lo le mi can lo ah an ret. Upattlak lo an ti.

miphun kilhimtu, Thuthang Media tel lo in a kilkip ih qhanso ngaingai a theih lo ding ruangah qan la in bawmawton cio uhsi!!!

7. Democracy thu zirnak

Kum zabi 20 a cemzawng ihsin nitlaknak ram ukawkdan Democracy le a zalenmi bazar pursum tuahdan (sumdawnnak) Free Market Economy pawl cu leitlun ram tampi ah tisuar (Wave) bangin an hung lettho thok ciamco. Communism ukawkdan khal zum ban lo ding khop in leitlun ihsin hlonhlo a si vivo zo ih, Party pakhat le thuneitu mi pakhat lawng ih thupekukawknak pawl khal an cemral rero thlang. A qhangsorerolaimi ram tampi khal ah International Monetary Forum (IMF) le World Bank ih turhhnawhnak, leitlun huap pawlkom pawl ih forhfialnak le ram sung misenpi ih tharthawh cangvaihnak pawl an rung cak vivo ruangah, Democracy le Free-Market Economy hrangih dilngennak pawl a tam ih a nasa vivo. Democracy cu leitlun san thuanthu sungah tisuarpi pathum bangin a rung lettho. Apakhatnak tisuar cu kum 1828 ah a thok ih kum 1926 ah a tlaniam. America le France tharthawh dothlengnak pawl hi Democracy tisuar pakhatnak ih a thupi bik thilcang pawl an rak si. Democracy tisuar apakhatnak san sungah leitlun ih ram zate kom (33) hrawng in Democracy ram an rak dinsuak thei. Democracy tisuar a kaitho hnuah tisuar ih ziin le daan bangin a tlaniam caan khal hmuh ding a um ih, cu cu dunglet tisuar (Reverse Wave) ti a si. Democracy tisuar
- 71 -

4. Pipu Serh le Saang Pawl

1. Arpi a khuang a si le nupinu uire an um duh an ti. 2. Ar ril ih denawk hi laithat tluk in an ngai ih, a dengtu le a denmi hrang khalah a qha lo an ti. 3. Banhla bu hnih phir naurawl ah an pe ngam lo. Nau thihnak a si an ti. 4. Banhla kiak nau rawl ah an fah ngam lo. Nau thihnak an ti. 5. Banhla phun thar namhar lang lai ih vui cu mipa fa an eiter ngam lo. Ral ih thihnak a ti. 6. Banhla vui a thlar sem hlan ih a kiak le an duh lo. Hniarkiak ih thihnak an ti.
- 34 -

sidan vek cekci in thehlar le zemdarh ringring ding hi a thupi zet. Tualsung thil rung cangmi thil fate zet khal hi mipi hipnak ah tin tum zet vekin ngan a theih ih cucu, Sensationalism ti a si. Qhimnak ah, Kawlpa pakhat le Chinpa pakhat ih buaibainak an neihmi khi Kawl le Chin karlakah buaibainak a um ti vekin tum zet vekin ngan a theih ih, Kawl le Chin remawklonak tiang a thlen thei. Rampi le leitlun huap ih thil thupi zet khal thu fate zet le tualsung thuthang vek men ih ngan a theih fawn. Cun, thil thupipa a run thlenmi khal ol-ai zet le fate zet vekih ngan a theih ih cucu, Oversimplication ti a si. 6.8 Ralrin ding thupi Kum 18 ka si tiang Falam khua sungah rak qhanglianmi ka si ih voilekhat ah cazual, mekazin ti vek tete siar ding ka rak hmu qheu nan voi tam zet cu siar ding ziang hman nei lo lawlaw in ka caan ka rak hmangliam qheu. Tui sun, kawl ram sungah thuthang ca, journals tvp, 200 leng lo zarh tin ten zemdarh le suah ringring a si. Cu pawl teh kan Chin ram a hung thleng ban maw? Lai khawte lamih um kan unau pawl in teh cu vek thuthang ca phunphun cu an siar ban ve pei maw? Kum 50 leng lo ralkap uknak hnuai-ih kan Ka le Hna in phihsaknak a rei tuk zo fawn! Uknak Daan thar hman a si hnuah misenpi ih hriltlinmi Chin ram Cozah le misenpi ai-awhtu ding Chin Palai kan nei ve zo. An hnaquannak thuhla le thuthang pawl misenpi in kan thei ban ve maw? Ram le miphun pakhat hin a parih tarlangmi ram dintu, thuruahnak tuahqhatu, cozah hnaquannak thlingthla le fakseltu, misenpi duhnak anka phuangsuaktu le ram le
- 70 -

7. Conlaam salu pekawk lo cu khakawk a si an ti ih an duh lo zet. 8. Cerdem (Cerdem cu hlapi ih thil tle depdo hmuhmi a si) an hmuh ih a hmun ih an va zoh ih, saek a rak cang asile lennak a si an ti ih, lungpheng asile thlankhar a si an tiih thihnak a si ruangah an duh lo. 9. Ekhmun pho ro an duh lo; innsungsang tiabeunak a si an ti. Ekhmun phoro mi cu nu le pai ekhmun umcia lan ih hmai lam ih khawt a si. 10. Fate parah nu le pa in qongsia hmandan a si lo, camriam a si ih fate an tluang thei lo. 11. Fate pawlin nu le pai thinhengter dan a si lo. 12. Farnu thlengawk an duh lo. Pakhat sangsang in thihhlo an tong thei, lolen zo khat sang in si awm tefa qha pom lonak an ti. 13. Fate khak zomi inn ih rawl ei cu a zarh, thih cing mainak an ti. 14. Hmuan le lo ramri nor a qha lo, mah ih parah siatnak a thleng thei. 15. Hmuan tawtolh (sauterbet) a qha lo, nupi thihnak a si. 16. Hmuancar lam sumhmun ih hman cu ruang a suak duh an ti. 17. Hmuancar lam ih makpa inn sakter cu dam thei lonak an ti. 18. Hreitlung, tuhmui le puanruk cu mah ih ruak tuamnak le thlan laihnak ah a cang duh an ti. 19. Hmuan thlang lamih qhawn cu siat tonnak an ti. Cu cu luangpi suk zawn an ti ih, nu ih thihnak a si. 20. Inn kang cu kum khat kim hlanah cersan a qha lo, a thiang lo an ti.
- 35 -

21. Inn ban phun ah taw le lu leh an duh lo. Curuangah a taw le a lu let lo dingin phun zawngah fiang takin an zohfel ta qheu. 22. Ihkhun zaih (peh) an duh lo, ihkhun ih tlem lo a si khal le peh lo in a hran in ihkhun kaupi in an tuah. 23. Inn hoi leh an duh lo; inn hoi leh cu nisuahnak lam hoi zo, nitlaknak lam hoi sal hi a si. Inn taw lu leh cu thih mainak an ti. 24. Inn luangpi qhum cu qumsukvivonak an ti. 25. Ihkhun hlun meisa ih urkang cu riralnak an ti. 26. Inn hmailam sak pehzom a qha lo. 27. Khuavang Pathian le milai khal ih duh lo zawng sualnak tuah cu thih sia ih thihnak an ti. 28. Kutkem nei (rukfir hmang) qhit an duh lo. Faate an suan duh (faate in an zon) an ti. 29. Keptuam (palap sen) hmuh an duh lo, thihnak a si an ti. 30. Kum khat sungah innsungsang khat ah a suak le a lut (pasal nei le nupi qhi) um an duh lo. A qul hrat ih a suak le a lutan um ding a si le fang kuangcen (thli) ah an vorh ih, fangko a lang in, fangko a lang zo kum dang a si zo, an ti. 31. Kaangthing (meisa ih kangmi zanthing) hi inn thing ah an hmang ngam lo, hruang tlang lawngah an hmang; inn kangnak a si an ti. 32. Innpi pahnih inn khat ih kom ih luanglu phir neih an duh lo. Inn pakhat khuavang pakhat ciar in a hlum ih khuavang pahnih inn pakhat ih um ah an cang ih an thinheng ih milai lamin siatsuah an ti.
- 36 -

(2) Senpi hnenah a tikcucan khel in thuhla a phuangsuak ringring. (3) Hmuhdan phunphun, ruahdan phunphun a khaikhawm ih a faksel. (4) Thuneihnak (Power) hmandan zohqha in remqhat a zuam. (5) Misenpi in ram thuhla theihduhnak thinlung an neih le an sunsaktheinak dingah a quansak. (6) Rampi pakhat ih zalennak le thuneihnak hrampi Sovereignty) a tisiattheitu dokalhnak pawl a dawnkham. Democracy timi cu misenpi ukawknak a si ih misenpi in rampi pakhat uk a theih lo ruangah senpi aiawhtu palai hril ih ukawknak a si. Democracy hmannak ram ah ukawknak (Administration), daan tuahnak (Legislation) le thuqhennak (Judgment) pawl hi a thupi bik sutpi pathum an si ti cu kan theihciomi a si. Cun, apalinak ih a thupi bik cu a parih sutpi pathum pawl thlingthlatu, fakseltu, le ruahnak qha petu, misenpi duhnak anka simtheitu le phuangsuaktu sutpi palinak Media pawl hi an si. Media pawl in cui an hnaquan khungkhai zet cu an quanfamkimtheinak dingah misenpi ih telpinak, bomnak khal a thupi zet fawn. Cun, pumpak fingfing khal in misenpi ai-awh ih hriltlinmi quanvo neitu pawl hnenah khua le ram hrangih thil qha, ruahnak qha kan neihmi ziangkim zalen takin kan thlen ve ringring ding khal a thupi zet. 6.7 Ralrin ding mal lai Thuthang phuansuah tikah a rung candan le a
- 69 -

6.5 Mipi thurelkhawmnak (Public Forum) Thuthang media pawl cu mipi hrangah mai duhmi phuansuahnak le thurelkhawmnak hmun khal a si. Rampi a thansotheinak dingah ziang ti vekin, rammi pawl ih harsat buaibainak pawl ziang tin kan tuahqha ding ih kan remqha thei ding tin mipi zaten thuruahkhawmnak hmunpi pakhat a si. Thuthang ca hi khawruahnak thar phorhsuahnak hmun (Idea Generation) khal a si thei ih, khawruahdan le hmuhdan pawl khawlkhawmnak le ngahnak bazarpi (Idea Supermarket) khal a si thei fawn. Ruahnak qha le hmuhdan dik a tam lawng ah rampi a qhangso thei ding ih cu ti ih a tuahsuaktheitu ding cu thuthang media hnaquantu pawl an si. 6.6 Misenpi hrang santhar media (Mass Media in Modern Democracy) Misenpi hrang santhar media cu Democracy daan hram ah bunaw in dinmi a si. Cui media cun misenpi pawl in ram thuhla an theihtheinak dingah hna a quansak. Thuthang le thuhla phunphun misenpi in an theihtheinak dingah a tikcucan khel in a phuangsuak. Cui an phuansuahmi thuhla pawl parah qhumaw in misenpi cun anmai duhnak vekin ram uktu le hruaitu ding pawl an hril qheu. Phun dang in kan rel le, media pawl cun cozah uktu le misenpi karlakah pehtlaitu sinak nei in hna a quansak kan ti thei ding. Santhar Democracy hmannak ram ih media cun: (1) Ram thu qhansonak dingah a thlingthla ringring ih a faksel.
- 68 -

33. Khua sungah sathla khui aw ai a tam a si le sa qha kahnak a si an ti. 34. Khua ah sava a luar a si le hritlang raibur a luar duh an ti. 35. Khua dang um tiva ral (maih lo ral) ih lo tuah a thiang lo. 36. Khualtlawnnak ah rul in sotan in mi a tan asile hlawhsamnak an ti. 37. Kumkhat sungah innsungsang khat ihsin pakhat hnak ih tam pasal neih a thiang lo. 38. Khawsung in mantamfirkiak a ai tam asile nunau thihnak an ti. 39. Khawhnar ihsin savuak ai cu muthla a si ih, mi thi cing ding a um tinak a si an ti. 40. Khawthim zik zawng ih ar khuang cu arse khuang an ti ih sepulhnak an ti. 41. Lai thah an duh lo. Lai hang ri in an tefa tusuan tiang atnak, pharnak, inn le lo ramnak tiang a thlen duh an ti. 42. Lovah an hau ih thinghreng le thing saihli a um le an hau ngam lo. Khawsia umnak ah an ngai ce. a. Thinghreng cu zanthing amai kung ih qek tahrat ih amai kung ih komsal leh. b. Thing saihli timi cu saihli vekih um, a tlun lamihsin a hram thla ih a kungpi ih pu kulhkhi ih lutsal hi a si. 43. Lo hlet nei ih lo an tuah duh lo, nu ih thihnak a si an ti. A hlet nei timi cu lo lu midang in an thlo ih, cuih lu sin lo ih hung thlawh a si.
- 37 -

44. Lo ar-awm hi patung in an thlo duh lo, nuhmei lawng in an thlo qheu. Qang qhennak a si an ti. Lo ar-awm cu a laifang pawng ih a khatlam le khatlam a hrapmi a si. 45. Lo rulmei an thlo duh lo, nau cawi dawn an rak ti. Tikaw karceh a lu lam kau ih a tawlam fem lanta hi rulmei an ti mi cu a si. 46. Lo tawtolh an cuh lo, pa ih thihnak a si an ti. Lo lu pa in lo taw pa lo ri a vun nor hman ah lotaw pa in na pa na sian tak ah kan thlam thleng rung tolh aw an rak ti men. Ram min ih vun qhawnsak hmanah an tolh duh cuang lo. 47. Luangpi suk zawn an duh lo, khawlu in khawtaw lam in an qhawn kjhal asile luangpi hi cu an zawnsuk ngam lo. 48. Lo ri le inn ri norawk cu a qha lo, damreilonak a si an ti. 49. Loram cuhawk cu lo in mi a cawm lo an ti. 50. Lilawn sia hlonmi, titler sia hnonmi, inn dang tlei le tlei pek pacep in lak a qha lo, farah lantanak a si an ti. 51. Lilawn kiakmi zanthing, rawl suannak ih hman a thiang lo, a zarh a si an ti. 52. Mi zapi ih camriam hluahlo dingih sualnak tuah cu thihsia ih thihnak a si an ti. 53. Mi nupi qangqawm sualnak va tuah cu thihsia ih thihnak a si an ti. 54. Mi cam a qha lo, mai hnenah a kirsal thei. 55. Mai vaihsanmi innpi ah kir in hngahsal a qha lo. 56. Mah ih mak zomi nunau qangdang a kai ih, a lengleh sal hnu ah qhitsal a thiang lo mi a sun thei an ti.
- 38 -

hnaquannak ah, ding le fel zetih thurelcattheinak tiangin an qulmi thuhla famkim ten a pe thei. Thuthang zemdarhdan (Information Flow) a qhatnak ram ah a rammi misenpi pawl in thuhla an theihkau thei ringring ruangah an qhanso phah ti a si. 6.3 Misenpi thuruahdan tuahqhatu (Public Opinion Shaping) Thuthang ca cun rammi misenpi ih thuruahdan tiangin a tuahqha thei ti a si. Misenpi duhhrilnak vek ih ukawknak (Democracy) ram ah thuthang ca pawl ih an thil titheizia a natsat tuk ruangah Tui sun ih Amerika rampi khi a ukrerotu cu Amerikan thuthang media pawl an si ti tiangin a titu an um. Thuthang a cak ih, thuthang ca suahtu an thiam le, misenpi ih thinlung muril tiangah ram duhdawtnak a thlen thei ih mi pakhat fingfing ih thil titheinak tiang a tuahqha thei ti a si. 6.4 Ram kilhimtu Uico (Watchdog) Thuthang le media pawl ih thil titheinak a dang pakhat cu ram kilhimtu uico vek an sinak hi a si. Uktu cozah le pursum kampani pawl in dik lo zetih an hnaquanmi le thiltimi pawl phorhsuak ringring in, rammi misenpi hrangah thudik le thilqha theihter ding hi thuthang media pawl ih hnaquan tum bik pakhat a si ve. Thuthang hnaquantu pawl in watchdog hnaquan hi hmual nei zetih an quansuah thei a si le Daan thawn ukawknak, eithupdoralnak, rampi ih pursum-leilawnnak le democracy ukdan dik tiang a kilhim ih a qhangsoter thei.
- 67 -

cun a ngah mai ding ti theih tluk a si. Theifiang duh hrangah www.mba.com ah zoh a theih.

6. Thuthang Lak le Phuansuah Hnaquan (Media) A Thupitzia

6.1 Thuhmaihruai Thuthang (news) timi cu a tikcucan khel in thil rung cangtharmi pawl, rammi mipi zaten theih thei dingin TV, Radio, Thuthang ca le Mekazin ti vek ih phuansuahmi thuhla pawl an si. Atlangpi thu in, thuthang pawl hi ni tin asilole zarh tin pelh lo ih phuansuah ringring a si. Cui thuthang pawl cun thuhla thar, thil thar an phorhsuak qheu ih nikhua umtudan, lehpannak, le thil man ti vek tiangin phuansuah a si qheu. Culawngsiloin, ram thuhla, pursum leilawn thu, art le nunphung, nunthuleng, le qawnqok ti vek tiangin thuthang ca sungah phuansuah ringring an si. Thuthang lak le phuansuah hnaquan (Media) pawl ih an sum ngahnak bik cu thehlarnak (Advertisement) hi a si bik. Tui sun ah cun, cahnah thawn lawng si nawn lo in, TV, Internet cahmai par khal ah thuthang phunphun phorhsuah le zemdarh rero a si zo. Hi cahram te thawn thuthang le Media a thupitzia run tarlang ve sehla! 6.2 Ram dintu (Nation-building) Thuthang phuansuah hnaquan hi fel zet, dik zet, le hmarngai-zawnruahnak thawn quansuah a si le rampi pakhat dinsuah rero thawn a bangaw ti a si. Cui hnaquannak cu thuthang zemdarh ih thehlarvivonak a si ruangah a siartu pawl thuhla famkim a theiter ih ni tin an
- 66 -

57. Mi tan zotu qhit an ik. Khawtlangpi ah minu lungkhen kuan in puithiam ih thlalet cammi a si ruangah pasal hrangah vanduainak a thleng thei an ti. 58. Mah ih puman cobanmi tunu qhit a thiang lo. Mi an tu that duh an ti. 59. Meteng hmuh an duh lo. Meteng ti cu thil a um dahkellonak ih um, thimnak ah: zinghnam kua sungih ngaleng hmuh, rulpi zirziak ih rawl a san lai hi bang pawl hi a si. 60. Mainu ih unau nupi ih va neih a thiang lo. Sen lai lawng ah nu ih kawng parah kan to na, upat hnuah nu ih kawng parah a to kel lo an ti.

5. Lai hla: Saqhawl

Saqhawl timi cun ram tawih hla a si. Hlan ah cun sakhi kutseh tal kap lo cu mithi khua ah Sanu in an hnakruh a khiah an ti ruangah sakhi kutseh tal kah hi an tumbikmi a si. Sakhi kutseh tal kap lo cu an thin a nomlodan le paisa ih lei theih si seh la lei an duh thu, ram tawi rero na cingih an kah thei lo tikah khawzing le an meithal riangri an mawhthluknak thu; Fala in sakap thei lo an tlangval an hramnak, na kah a cu hrih lo, na no lai, zing khuanun a lo thlak leh ding ti ih an hnemnak; Ram nan tawih le sakhan ka nam ve ding ih na hmaiah sa qhaqha ka hot ding ti ih tha an peknak ; Lunghrawl lakih an riah le ruahsur cang ih fala pawl ih an donnak thu; Ram tawih an feh zikih fala pawl in na meithal ah dawi-ai ka lo cam ding ih na kap tengteng ding ti ih tha an peknak, ti pawl a si deuh
- 39 -

bik. Saqhawl hla ah Bawivung aw le Phaileng aw ti in phun hnih kan zoh ding. 5.1 Bawivung aw P. Khisate nu lawn tlang ah tawi liolo ngai, Cengrang in von tlir lang khuanun a siang ri lo. N. Khisate lau in kal hlah rak dir ai law, Mang Al cangqialli kau or aw zingkhua nawl in. P. Khisate a lei thiang i tur saw za len, Ka puan hnemrang thlah lang ka kaih hrenbiar lan tiang. N. A kaih le a hrenbiar thlah nan siang ing maw, Ka orh rialqhi hlit in Mang Kual bawm lai ing khaw. P. Sahaizar laizawl lung cungih cuang cia khal, Mal nei lo kan va kal cawm le dar keng bang len. N. Kan biak ih lurhpi le qan hngaknu leng rual tla, Mang Al, hreuthang a daw tinak tal nan thiam lo. P. Hreuthang sa ka kah lo zei maw i kham hrilmal, Khawza le pol kipah tinli dil lai ing khaw. N. Khawza le pol kipah tinli dilpi ning naw, Zei hrilmal maw ka kom Al Khar than lai a kham. 5.2 Phaileng aw P. Ram a kang lo sahreuthang pa men in a pel kan zuam lo; Lengtenui ruuninn le tap kungah, Laman hmui her kan zir lai. N. Zei ah si maw thlanghnun val thir meithal qha nan hmanter;
- 40 -

vei 4 tiang an tuah. Yangon American Centre ah tuah a si qheu. Kim deuh ih thei duh hrangah www.toefl.org ah zoh a theih. Cazirnak hrangah lawnglawng si lo in NGO le Company dangdang ih hnahawlnak khal ah a thupi zet. 5.3 IELTS International English Language Testing System tinak a si ih, hi khal hi international level ih cazir duh hrangih lo theih lo ih a qulmi a si. TOEFL le IELTS hi pakhat sangsang on tengteng a qul qheu. British English base deuh a si ih British Council, Cambridge University ESOL Department le Australia University pawlkom ih cosanmi a si. Thusuhnak cu Cambridge ESOL department in an tuah qheu. IELTS camibuai cu thla tinte a um ringring. Yangon British Council ah phit theih a si. Theifiang duh hrangah www.ielts.org ah zoh a theih. 5.4 GMAT Graduate Management Admission Test tinak a si ih paper 4 tuah a si qheu. Post graduate ahleicein MBA hrangih tuah a si. Kanan (Match) le buainak remfeldan (Problem solving subject) a tel ih qha ten tuition lak a qul ve. Hmat 550 ihsin lak thok a si nan, tlawng qha (top) deuh cun hmat 600 lai an dil. Hmat 600 ngah thei cin pawl cun scholarship khal an ngah thei qheu. Hi camibuai hi American le ram dangdang hrang a si deuh ih UK hrangah cun a qul lem lo. IELTS hmat 6.5 ngah cun a luh theih mai. Cule, English, Match le Problem Solving a tel nan a har tuk lo. Phun 10 Match thiam takih kan theih ah
- 65 -

in tuahmi tidai thiang a tam thei bik in ni tin in ringring ding kan si.

Qhal tir tlangkam meikhu zing hnuaiah, Than duh vial tal kal thul auh. P. Liang suan thir meithal qha cu a pu lo ce bang len; Hreuthang sa in Pa hnawm i hrial ngai, Nau bang qap in ruun khir ing.

5. Fimthiamnak: Simfiangnak
5.1 GCE O le A GCE ti cu General Certificate of Education tinak a si ih O level ti cu Ordinary a si. A level cu Advanced level tinak a si. Kan ram ah phun hra ong ih ram dang phun hleikhat an kai duh tikah GCE O an on a qul. Kan ram phun hleihnih ong pawl ram dang Phunsang tlawng (University) an kai duh tikah GCE A level an on hmaisa a qul lala. Tiduhsan cu ram pakhat ih fimthiamnak (Education) cu amai ram ah sang tawk zet va si khal seh la International level ih ziang tluk a si ti rak tahsalnak khi a si. Mi ram dang cu phun hleihnih an on lawng ah Phunsang tlawng an kai ruangah tla a si. Cun, kan ram phun hra ong pawl in tuition (cusin) qha ten kai in GCE A level an phingam cih ih an on ah cun ram dang Phunsang tlawng khal an kaipeh thei ve ko. A thiam hrangah cun a tizia zet ding. 5.2 TOEFL Test of English as a Foreign Language tinak a si ih Undergraduate le Postgraduate level ih ram dang tlawngkai duhtu hrangih phitqulmi camibuai a si. Atlangpi thu in Undergraduate hrangah hmat 525, Pastgraduate hrangah a tlawng ih zirin 550 le 575 karlak tla a qul thei. American cozah ih tawlrelmi a si ih thusuhnak tuahtu ngaingai cu Princeton University a si qheu. Kum khat ah vei 3 ihsin
- 64 -

N.

Inn um lai nizarh zawng lei um phu a si lem ri lo; Liangsuan thir meithal qha thawn, Nu Qial qa nan tong lo maw. P. Ka put cangqialli te thawn khansung thukah dir ing khaw; Ka kap kho lo cui vansan awk cu, Ka nu dah maw ham (mal) nei lo. N. Liangsuan thir meithal qha thawn, Von pel maw Aizawl tlunin; Holkah singseng fungkiqial a pai No Dum a siangqang mawi ai. P. Kan hei zoh ih ti le luang haizar sa phun kim tlannak; Hei pel ing khaw sahreuthang, Zing mangnun a siang ri lo. N. Dawi-ai cungnung lo cam lang na put thir siria tlunah, Khaan a suak ih sahreuthang ki qha Nei Hniar hmai-ah dir law tin.

6. Biazai: Ring Pin Au Law, Chin Au-aw

Tual kan leennak Lailungrawn hruut zilthli, Hrawng seh thluatlaang, Phaileeng mipi dam-sii, Eitlak, bartlak tualsung, vairaang thuthang zawlrit fun,
- 41 -

Cawntlak, sorbawktlak thu sungmu tharhlam a phunphun, Hai khat ten i run leh hrih na aanka zukhawn, Ir-awm suak na aw-aan run fah hram kan Lairawn, Nonawn karbak si fawh, upa mitkharh si fawh; Vulpi ni, Fuur tili le Tangni thli hin na pualzu an zawh, Orpaw lam hoi pang lo ten, suulsutu ah kan lo hril, Iangneih cun mi a bum thei; sungril bih law, hlawnthil; Cerlian le Caan in na thuanthu rotling ngankhum seh law, Ee sin seh, tle sin seh na hmin rolung hnget, CHIN AU-AW. Naunawi pawl hrang qhan-sii si hram, Eng hiamhin kengkawh hrih, kan phunpi hmuithlam; We Are One in CHIN, Vun parih Hminsin, Sal suahnak AU-AW, ralhruang dawlsaang a min; Jordan ral kaan lo lungput nepnawi, O le AW bangih sualaw, lungruh le hna-hawi, Ui le me hluan ih ralaw, ke kar rual lo pawl, Runinn khat sung remzu tithawl Na tulh ngah hnun kawl-eng a suak, Aipuang lunghmui in ni tharten in hmuak, Lailungrawn in zai hung nawn law, situr vanpuak.

4.3 Hanghnah hangrah tam pin ei ding. Kan ei-kel rawl a simi buh, aalu, le ram qhangso pawl ih eiringringmi pawnghmuk ti vek lawng ei lo in a tharhlammi hanghnah hangrah le pe a phunphun ei ding a si. Sa lawnglawng a eitheimi ram qhangso pawl hrangah hman sa dang hnakin harhdamnak lam hrangih a qhabikmi ngasa ei tam dingin an forhaw tam bik. Kawl ram ah fang kan ei-uarzetmi cu fai fiahfiah ih rialmi a si. Fai tukih rialmi fang hnakin a hawng sen malte tanglaimi fang hi harhdamnak hrangah bawmtu qha a tam sawn ruangah fangfai tuk ei hi hrial ding a si sawn. Thawhhlam kan ei tikah khal kiomi le a thlum telmi pawl hnakin fai teih kholhmi hanghnah hangrah, thingthei rah, le a allomi nihoi (nicia) mu le mipe ti vek ei tam ding sawn kan si. 4.4 Tidai tam pin in ding. Upa, nauhak ti lo in a thlum tellomi tidai tampi in ding a si. A sat tuk caan, thlanhri put ih hnaquan caan, le kan lek tam caan ah tidai a tam thei bik ih in ding a si. Tidai in kan taksa sungih rawl lutmi a rialfaisak, a kholhfaisak lawng si lo in taksa in siatsuahtheitu tur qha lo pawl in hlonfaisak thluh. Kan taksa pum a hninghnoter ih taksa rit qhangter lo in a zaangkhaiter sawn. Zuu le cet ih tuahmi thingthei hang thlum tam tuk in ding a si lo. Cet ih tuahmi thingthei hang thlum ni khat ah lang khat na in a si le kum khat ah na taksa rihnak pawng (pound) 15 a qhang ding. Curuangah sohthatmi tidai thiang asilole cet
- 63 -

7. Pipu Zumnak: Nun Laireltu Khuanu

Kan pupa qongkam hi maksak tak a si. Qong tampi lakihsin Khua timi kan ruat hnik pei. Ka khua a sik, ka
- 42 -

4.1 A tharhlammi le a hninghnomi hanghnah hangrah ei ding. Sivai a phunphun hmang in sanmanmi cet le thilri in an tuahmi in-ei qha pawl ei lo in si le vai tellomi tualsuak thlaihnah le hanghnah hangrah a si ding ih a tharhlam ih a hninghnomi tirawl ei thei zuam ding a si. Cet thilri ihsin tuahmi tirawl pawl cu a thawmi sivai tampi an rawi ko nan lungnat, zengnat (liphiat), cancer, le a dang nat phunphun suaktheimi a tam. Tirawl na suang tikah khal kiomi hnakin laisuan, meisa ih rawh, tallole a em ih emmi rawl pawl hi ei-uar ding a si. Ci-al tuk ei hi a cang thei tawk in hrial aw la taksa hrangih damnak petheitu thlaihnah le rawl hmeh thawtertu rah le hnah pawl tam pin hmang aw. Sa na suang tikah khal hmin zetin suang ringring aw. A thu le a qawtmi sa, thlairawl pawl ei hrimhrim lo ding a si. 4.2 Ei-in suupaw thiam ringring ding. Mihrek in tirawl ka ei thei an ti ih suupawk ti um lo in ei theih tamiang in an ei an in. Dam rei kan duh ah cun kan ka in a duh ti lawng a tawk lo, suupawk thiam a qul. Ei-in suupaw lo pawl cu an taksa rihnak a qhang ih an thau sinsin. Africa ram hrekkhat ah, ei-in khop lo ruangih taksa thitha mal hnakin ei-in suupawk lo ruangih thau luar tuk an tam sawn, ti ah zingzoi qhatu pawl in an hmusuak. Ei-in suup nei lo pawl in zin thlum (sichu) nat an ngah-ol lawng si lo in a dang natnak khal mi hnakin an nei tam cuang. Nu le pa pawl in ei-in lamah daithlang men lo in ralring ten kan in kan ei a qul. Fale pawl hrangah khal zirh sin thiamtu si kan qul.
- 62 -

khua a dai, ka khua a sa, ka hmakhua a pit, ka hmakhua a ong, ti a um. Khua cu ziang bik hi a si pei. Keimah na sik lo tak ah ka khua cu amah te rak sik men aw seh la, keimah ka duh lo tak ah ka khua cu amah te rak dai men aw seh la ziang so poi lem kan ti thei lo. Cui khua cu kanmah kan rak sizia kha kan ruahawk tikah a hung lang thei. Ka hmakhua a pit, a ong kan ti khal le kan sinak ding lamzin kha a pit le a ong kha a rak si. Hi lawng hi a si lo. Ka ning a na, ka ning a haang, ka ning a qih, ka ning a zak, ... timi pawl tla kan nei lai. Ning timi teh cu ziang bik khi so a si ding. Kan nunnak sungih ummi thil pakhat kan sinak khi a si ding. Ziang a va si hman ah thil qha lam langnak si lo in a sia kan tuahmi rah a ra langnak khi a si, ti cu a fiang. Cun, ruah ding pakhat a um lai. Hnukciap, hnukhring, hnuk-ulh, hnukfai, hnukcat, ... ti pawl kan nei lai. Pathian hin minung in sersiam tikah hin thil tampi a komkhawm a si ti cu a lang. Mirang khal in hnukciap ti vek cu an neih ka zum lem lo. Kan pupa pawl cun kan mit ih kan hmuhtheilomi a taktak ih ummi si fawn hi an rak zum. Tahqhimnak ah, khuarang, khuanu, saa-nu, satu, siamtu, ... tivek pawl tla an rak nei. Hi pawl hi minung nunnak parih a qhatnak lam ih laireltu pawl an si. A sia lam laireltu tampi an um ve. A qha lam pawl lawng kan rel hnik pei. Minung par lawng si lo in ramsa le zanthing hrampi tiang in an kilkhawi a si. A sangsang in pakhat hnu pakhat in kan run rel hnik pei:7.1 Siamtu: Ziang tinkim sersiamtu tinak a si. Hi mi thawn a bangawzikmi khuavang an rak nei. Asinan
- 43 -

khuavang hi sersiamtu sinak sungah a tel baan lo. Minung nunnak parih laireltu lawng in an ruat. Pathian timi hi an rak nei nain vancung sangpi ih um in an ruat. Khuang an rak cawi tikah secang pahnih le sepi le a faate an that qheu. Secang hi cangpi timi thupi deuh ih an ruahmi a hmul a rangmi um lo, a him, a dum fekfek, raitluan an timi in a rak bia. Asinan, a biakdan le a sinak a thuhzia le a kauhzia an theimal tuk. Cui siamtu cu pumpak kilkhawitu tiang in a rung um. Tahqhimnak ah mi pakhat cu mi dang hnakin Sa a kap thei cuang kan ti a si le Satu a nei an rak ti. Mi hrekkhat in sattu a titu khal an um. Mi dang hnakih thil pakhatkhat parih malsawm ngah thei cuang khi a satu a qha an rak ti. A siamtu a qha a titu khal an um thotho. 7.2 Khuanu: Khua timi qong kan sim zo. Khua na hmu thei maw kan ti tikah khua ngaingai hmuh khi a si lo, thil na hmu thei maw tinak a si. Curuangah ka khua a sik kan ti tikah kan umnak khua a sik tinak a si lo. Khua kan tiduhnak cu kan thlarau, kan nunnak sungih a ummi, kan nunnak ih a poimawhnak le a thupitnak bik kha a si. Hi thu ah lairel thuqhentu a um ih cu mi cu khuanu kan ti. Cui khuanu cu a dik lo ih nun a hua. Minung cu thu qha ih nung ding, Khawzing Pathian, Khuarang Pathian duhzawng ih nun ding hi a duhmi a si. Khawzing khal hi Pathian thawn a hmin an komcihmi a si. Curuangah Khawzing Pathian cutallole zingnu ti tla in an ko. Hi vek lamah cun Mirang hnakin kan nei tam sawn, kan nasa deuh. Ziang a va si khal le nu timi cu kan suahsemnak,
- 44 -

4. Ramtawih, thangkam, vate bu lak, hramlak meisa ur pawl hi kan colhsan thluh, ahleicein, Kawhhran hohanak in Christmas le thosal ih ramtawih tibangtuk colhsan caan a si. 5. Pilher lothlawhdan bansan in, ahleiin, Laitlang um pawl hrangah, reidaih le a hlawksawnmi lothlawh le sumhnam zuatdan zir in hman theih kan si. Sersiammi hmuahhmuah sungah leilungpi a siatsuahtu bik cu milai kan si ih, milai sung hman ah luar bik cu Khrihfa pawl kan si. Leilung thawn a pehzomawlomi milai zo hman kan um lo. Hi leilungpi hi milai hrangah lawng a si lo. Mina hrangah thla kan cam ih midam hrangah lungawi thu kan sim a si ah cun leilung thawn kan pehaw ko ti fiangtertu an si. Kan leilungpi a harhdam lawng ah a sungum a fa le rual khal kan harhdam ve ding. Kanmah hrimhrim hi leilung phun khat kan si, innsang sungtel khal kan si. Kan Leilungpi a harhdamsaltheinak dingah a sungih um milai pawl thinlung thlengaw in nundan thlengawk a qul. Milai hi sersiammi dang pawl ih bawi a si lo.

4. Harhdamnak: Tawhfung Pali

Cangan thiam hminthang Michael Paulan in, tirawl cu ei ding a si ih hanghnah hangrah tampi in ei ding, asinan puar tukin ei ding a si lo, ti ah tawi famkim in a rak sim dah. A simduhmi pawl a sangsang in kan zoh a si ding.

- 61 -

3.5. Ci tintian an hloral vivo (Lose of biodiversity) Sersiammi pawl pakhat le pakkhat pehzomaw in sersiam kan si tikah, bawmawton ih nungkhawm kan si. Kan rualpi sersiammi dang phun khat hnu phun khat an hloral vivo a si le milai khal khui hman ah relh a theih cuang lo ding. Ziangahtile, kannih cu anmah ringcop ih nungmi, cawmcop kan si. Ziang kan siarlomi saphu hman sihte pawl karhtuklonak dingah a rak kham, a qhahnem zet. Kan systempi damcak zetin a umtheinak dingah kan innsang sungtel pakhathnih damcah lawng a cang thei lo, innsang zaten kan damcak a qul. Cutikah a hmunmi pawl (sustainable community) kan din thei ding. Ziang kan tuah thei ve ding? Ecology lam harsatnak poimawh hi leitlun huap a si ih kan umnak hmun ciar in kan rak remqha vivo qulmi a si. Kan tuahtheimi panga lawng ka tarlang ding. 1. Pathian duhdawt zangfahnak hi milai hrang lawng a si lo ti theihfiang le nunpi a qul. 2. Mai pumpak, innsang le kawhhran, khua le ram in hnawm a mal thei bik ding zuam in, kan hnawm hmuahhmuah tiva ah hlon men lo in hlonnak hmun qhate tuah ih hlon thei a thupi ngaingai. 3. Kan cicinmi hmuahhmuah chemical (cettuahmi) dawm hmang lo in kan hnenih suak laituah dawm (organic fertilizer) hmang seh la. Kan zuatmi sumhnam khal a qhanolnak lawng ruat in si phunphun pe in dawt men lo thei seh la a qha. A harhdammi tirawl kan suah ding, kan harhdamnak dingah a harhdammi tirawl kan ei thei ding.
- 60 -

kan nun laireltu bik a si. Kan nun dam sungah hi khuanu hi kan nun lai in reltu a si. 7.3 Saa-nu: Hi mi cu thihnak thawn a pehtlaiawmi a si. Minung kan thih zawngah hi saa-nu hin kan thlarau a rak hmuak an ti. Khuangcawi pawl cu pialraang ah, nunnomnak hmun ah a kuat. Mihuatsuak pawl cu a harnak hmun ah an kuat an rak ti. Mipa sakhi pakhat hman kaplotu pawl cu an hnakruh pakhat a zuhsak ih naa an ti tuk ih an qap rero an ti. Nunau thiamtah thiam lo pawl an si le thiamtleeng in a vuak ciamco, a sah ciamco an ti. Khuanu cu minung kan nun sungih nun laireltu a si ih, saa-nu cu thih ihsin mithi khua ih an vung nundan ding laireltu a si. Khristian kan si hnu-ah khal hi ruahnak hi fehpimi a si thotho. Qong dang in kan sim a si le Jesuh cu vuanzi tluk a si. Kan pupa qongkam cun khuanu ti ding khi a si. Pathian cu sual ngaithiamtu a si kan ti ko. A ngaithiammi sualnak hi minung kan sinak ih Adam ih cithlah sualnak, Pathian thawi remawtheinawnlomi kha Jesuh ah Pathian le minung kan relawksalnak thu kha a simduhmi a si. Vei khat cu ka hnenah tlangval pakhat a ra. Ziang na poi, ti ah ka sut. Anih in, Sayapa! thla in camsak aw. Nang hi dik teih Pathian zum in ka lo hmu. Na thlacamsak ding ka hmarngai, i ti. Cu cu, ziang na cang ti in ka sutsal. Cu tikah, Kei cu mihuatsuak ka si. Laiking, butlak, ruul ti vek pawl khi ka kai hrat ih caang thei lo in hridai in fek ten ka qen hnu-ah balet naam (blade : hmurhmul mehnak namhriamte) thawn an taksa ka aat
- 45 -

ih na an ti tuk ah an thir thlohthlo. Cu mi cu zoh nuam ka ti tuk. Culawngsiloin an taksa ka ahnak hma ah khan cite kan phulh bet. An taksa na tuk ah an lawng rero khi zoh nuam ka tizawng tak a si. Ka nu in i dawn nan ka duh cuang lo ih ka tuah thotho. Curuangah a si pei maw, ka natnak a luar tuk, ka natnak a zual ciamco, tin i sim. Kei in, Laiking le butlak in na parah ziang siatsuahnak an lo tuah, ti ah ka suut. Ziang hman in tuah lo, i ti. Na huatsuah, na puarthau man kha Khawzing Pathian in a lo cawh a si hi! Cu cu na thei maw?, ti ah ka tisal. Anih in, a si ngai ding, sibawi thiamthiam tampi ka pan zo nan ka natnak in damtertheitu an um lo. Zan khal ah ka itthat thei lo. Ka nat a suah cun ka taksa hi meisa kaang vek khin a um. Um ngaihnak ka thei qheu lo, i ti. Cutin, kan pu le kan pa pawl ih serh le saang pawl tla ka sim vivo. Zawng hi milai pawl ih rawleitu a si ruangah thah khal le a poi lo; Ngau le huho pawl cu an that ngam lo, ziangahtile milai an siatsuah lo. An that pang a si le thuqhentu Khuanu ih hnenah taza a cuai a si, ti pawl tla ka hun sim. Cule, Khuanu in a kapthattupa kha a ko ih thu a suut. Ngau na kahmi hin ziang siatsuahnak a lo tuah? ti ah a ti. A kaptu in, tuah lo, ti in a ti. Khuanu in, a lo siatsuahlotu na thah ruangah na parah siatserhnak a thleng ding. Nangmah maw, na nupi asilole na faate in an tuar ding, a ti ti ah thu a qhen. Cu vek thu cu serhmi ah a rung cang. Cubangtukin, nang khal hi na parih siatnak a lo tuahlotu, laiking, butlak, le ruul ti vek pawl na hrem ih thi ko in zoh har tuk le vansang tukin na tuah ruangah na parah Pathian in cawhkuan a lo pe a si. Cu lawng hman a si hrih lo, pakhat ka lo sim hrih
- 46 -

tirawl thlai hnah kan cinmi an qhiqha thei nawn lo. Hram lak ramsa tintian an rawl ei ding a mal vivo. Nat a karh. thlipi, tilet ruah lo pipin a suak, pam a tlung. 3.3. Behbal (Pollution) Ecology thawn dengaw ih nun (Ecological community life) hi innsang in a thokmi a si. Hnawmhne kan duh poh ih kan hlonmi, kan ni tin hmanmi thilri pawl in kiangkap a behbalter. Kan hmanmi a tam deuhdeuh, behbal kan suahmi a tam sinsin le cetzung in hnawmbal tam tuk a suah. Milai, ramsa tintian le thingkung hrampi pawl ih kan nu le pa a si mi leilung, tidai, le thli kan behbalter. Hi kan nu le kan pa pawl an harhdam lo ruangah an fa le kannih khal kan harhdam thei nawn lo. Dam lo nu le pa in dam lo tefa an hring. 3.4. A qetqum/qhul (Depletion) Kan leilungpi a qet vivo. Hi mi zawnah thil poimawhzetmi pahnih cu leilung qetqummi (soil depletion) le ni ihsin a rami tleunak qihnung (ultraviolet ray) rak khamtu leilung tuamtu van puanpi (ozone layer) a qetqum vivo hi a si. Chemical dawm a phunphun kan hmannak, meisa ur in thingkung dawngdah zetih kan haunak ruangah leilung a qetqum vivo, tirawl a suahmal vivo. Cetzung, motor, vanzam le cet phunphun ih suahmi meikhu pawl in ozone layer van puanpi a patter, a tlekter vivo. Hi mi ruangah vun khenser nat a nini in a karh sinsin.

- 59 -

dingah kan eiawktonnak a si tin an pom. Adotthumnak (1935) cun, Leilung hi systempi (a pehtlaiawmi ruangpi) a si, pakhat le pakhat pehaw in a hermi, (ecosystem) a si tin an run hmusal. Leilungpi le a sungih um hmuahhmuah hi pakhat le pakhat kan hngohsanaw (interdependent). Milai cu hi innsangpi ih sungtel pakhat, cawmcop a si. Hi systempi sungah sersiammi dang hmuahhmuah hi milai tel lo in anmah ten an nung thei nan milai cu sersiammi dang tel lo in amah ten a nung thei lo. System qha zetih rak sersiammi Leilungpi cu milai in kan siatsuah tuk tikah, kan leilungpi hrimhrim hin a tuarhar zet, a hrum a rak. A poimawhbikmi harsatnak a tuarmi pawl cu: 3.1. Leilungpi a hlum vivo (Global warming) Leilung a hlum cu ziang a poi lem, Laitlang vek a daihnak ram hrangah a qha sawn lo maw? A poimawhnak tampi lakah pakhat cu, hi leilungpi hlumsinvivonak ruangah natnak a karh sinsin, hlan lai-ih an rak hmuhsuakmi lamhmuhdan (theory) tam pi kha a dik nawn lo. Kawngsang le turnei rul hman pi thawng nga tlun tlang parah an thleng ban zo. Vurtlang pipi pawl an zup vivo, tipi a qhang dingih nikhua ziang tlukin a thlengaw ding timi theih ban a si nawn lo. Fuur le qhal hman a thlengaw lo ding tingam a si nawn lo. 3.2. Nikhua A Tlengaw (Climate Change) Ziang a poi lem? Leilung tlun ih um, ram nung tintian le thingkung hrampi pawl cu nikhua ih hrambun in kan nung. Nikhua a dik lo tikah thing hnah hrampi,
- 58 -

ding. Vahui khi milai rawl, milai ciinmi thlairah eilomi a si. Mi hrekkhat in an saithat tikah a thih zawngah a luak ta qheu an ti. Ziangruangah a luak ti le, thuqhentu Khuanu ih hmai-ah kei Vahui hi milai thlaici rah eilomi ka si, i zoh aw a ti ih a pum sungih rawl a eimi a luak. Cu tikah khuanu in a si ngai ual. A lo thattu cu siatserhnak a co ding a rak ti, timi kan pupa pawl ih thuserh a um. Cuvek teh na thei dah maw! tiah ka sim bet. Cuihsin a lu parah ka kut suangin thla ka cam. A thaizing ah zingpit te ah a ra ih lungawi thu i sim, mi zan cu ihhmuh thaw ten ka itthat thei. Ka lung a awi tuk. Ka nat khal a suak nawn lo, thla i cam sak hrih aw i ti ih ka camsak. A tu hi Yangon feh ding ka si ih ka tlun tikah rasal aw, ti ah ka cah ta. Asinan a ra nawn lo. A rei hlanah cu pa cu a thi a si ti ah thawng ka thei. Tui kan san khal ah hin mipuarthar, mihuatsuak, mi nahsuah ruangih an parih qhatlonak tuah hrim, midepde, mihrokhrawl an um ko. Khristian a simi Pathian zumtu pawl cu qhatlonak kha lehrul ding kha Pathian in in siang lo, asinan Amah Pathian in a lehrul ding ti ah Baibal ca sungah a um. Ka duhdawtmi pawl ziang tikah khal phulak tum hlah uh; Pathian thinhengnak sawn in cu mi cu tuah seh. Ziangahtile Cathianghlim sungah keimah in phu ka la ding, keimah in ka lehrul ding a si ti ah Bawipa in a ti (Daan. 32:34-35) ti ah a um (Rom. 12:19). Curuangah kannih cu Pathian thu thlun ding kan si. In hmuhsuamtu le in hremtu pawl cu kan biak Pathian in a lehrul ko ding. Ziangahtile puarthau, huatsuak, mi ih siatnak tuah hrim, tuahngah tikah lungawi ten itthat hluahhlo men. Cim seh! ti ih diriam zetih um pawl khi
- 47 -

Bawipa Pathian in a thei ko. Pathian lawng si lo in lei le van karlakih thuneitu pawl siseh, tifinriat le lei hnuai um le minung zate in an duhlomi a si. Ziang khal sualnak neilomi a parih siatsuahnak na tuah hrim ih cu ti in a lo camsiat ih a cil a lo phui pang ah cun na cem riai a si. Ziang vek hman ih kham a theihlomi a si. Nun lai rori ah hin thuqhentu kan nei.

8. Qong Ralkah Pawl

1. A qha 2. A kau 3. A saang 4. A sau 5. A dum 6. A tleu 7. A aa 8. Hmelmawi 9. Suun 10. Mipa 11. Fala 12. Patar 13. Ziing 14. Hngal 15. Khuavaang 16. Law 17. Qap 18. Lungawi 19. Thuuk 20. Cak A sia A fiak A niam A tawi A raang A thim A fiim Hmelsia Zaan Nunau Tlangvaal Nutar Siim/Zaan Tlaitluang Khuathim Zaangzel Hni Riahsia Puan Fung/qawnqai
- 48 -

tahfung cu milai parin lawng an rak zoh. Caan a rung rei, kum a hung tam vivo tikah Leilungpi in a tuar nawn lo. Milai in ziang kim kan tuah thei ko timi thinlung thawn kum tampi an rak fehmi lungput cu ruahsal qul ah a cang. San thuanthu sungih milai ih qhansonak le tuahmi parin rapthlakza tubaite ih thil cangmi kan zoh pei. Kum 1986, April 26 ah Chernobyl nuclear innpi a puak ih, a khua pumpi in tansan a qul. Tu sun tiangah cui inn kiangkapah duh poh ih tlanlenngamnak a si hrih lo. Thing hnah, thing thei khal eingam a si hrih lo. Leilung, tidai le thli a siatsuah lawng si lo in milai tam pi taksa kim lo, thinlung kim lo in an suahter, natnak qha lo tam pi a suahter. Cubangtukin, Japan ram ih Fukoshima nuclear innpi khal linghnin le tisuar tuar thei lo in kum 2011 April 12 ni ah a puak ve ih, an buaipi ngaingai. Hi qum ah leitlun mifim tam pi ih thusuhmi pakhat cu, Milai ih tuahmi thil hin qhathnemnak a suahpimi hnakin siatnak a thlentermi a tam sawn ko lo maw?, ti hi a si. Curuangah leitlun hmun tawkfang ah nuclear power tuahpeh (plan) ding an qhukqhun, a cawl khal an um. Leitlun san thuanthu ah, kan leilungpi hi an rak zohdan, an rak hmuhdan san khat hnu san khat a thlengaw vivo. A tlangpi thu in dot thum in an qhen qheu. Adotkhatnak ah Leilungpi cu, zuamawknak Leilungpi a si (World of competition) tin an hmu. Pakhat le pakhat an doaw, an sualaw ih a nehtu kha neh hnuah a tang vivo (the fittest survival) tiah an ruah. Cu hnuah, Leilung hi ei-awtonmi a si (food relation or food chain) tin an run hmu. Tahthimnakah, vainim cu zinghnam ih rawl a si ih zinghnam cu zawhte ih rawl a si ve. Kan nunpehvivonak
- 57 -

2.4 Pursum leilawnnak (Economy) India ram cu a qhangsorerolaimi Lothlo ram a si. An thlaicinmi pawl cu : faang, sangvut, vainim, pe a phunphun, patpar, lakphak, fu, coffee, kuhsi, rubber, le thlai dang tampi tla an si. India cu ranzuat, cet hmang thiltuahnak lam le leisung thilsuak laih suah lamah tla a qhangso zet. Kum 2009 ah India ih GDP cu US$ 1.243 trillion a si ih leitlun ah 11nak a si. India in Per Capita income cu US$ 3,100 a si. Kum tin a GDP qhansodan rate cu 5.8% hrawng a si ih economic growth rate cu kum khat ah 7.5% hrawng a si. India ram hi Cet lam thil ah tla an qhangso zet. India ih cet lam hnaquannak a tlangpi pawl cu: puanthan ( textiles), telecommunications, chemicals, tirawl tuahqhat ( food processing), steel, tlawnthiarnak lam thilri ( transport equipment), lei sung thilsuak laihsuah (mining ), zinaan ( petroleum), cement, le computer software pawl an si.

21. Hmunso 22. A ding 23. A hluum 24. Vaangpawl 25. Zawnlung

Hmunsuk A kawi A pheeng/ a peer Khawmaw Depde/ lungruh

3. Kiangkap Kilhimnak: Milai Ih Dinhmun

Milai pakhat ruangpum ihsin tidai, thli le a eimi rawl la thluh seh la milai tin kawh ding khal a um nawn lo ding. Ziangahtile, milai cu leilung, tidai, le thli pawl komawkhawmmi thilnung pakhat men fang a si. Asinan, leitlun san thuanthu ah milai hin amah le mah thupi bik, thil ti thei bik le cak bik ah a retaw. Thil dang hmuahhmuah cu milai ih hmanrua fang ah ruah a si. Milai kan thupi bik, milai siar lo thil dang pawl cu man (value) an nei lo ti khawruahnak in na pin a rak neh. Ram an rak hrang, leitlun hmun kip an thleng, leitlun le leihnuai thilsuak phun kip ren lo zetin an rak ram. Qhansonak
- 56 -

9. Lai Kumthar Puai (Faang-er) Hi hlaanah Laimi pawl cu lothlo lawnglawng an si. An nunkhuasak daan a zaten lothlawh mi in lai a reel. An kum, nikhua, reel daan tla lothlawh daan in an rel. Lothlawh pil an laak thluh a si le,kum cem an ti. Cuih ruangah. Laimi pawlih kum cem le kumthar cu lorawl pil laak thluh theh September thlacem hrawng a si theu. Lorawl laak theh in puai tumpi an tuah theu. Cuih puai cu a phunphun in an ko. Faang-er a ti na, Dawngpui a ti na, Tharcan a ti na, an tong a daan bang in an hmin kawh daan tla a dang cio. Hihhlaan ah Fang-er puai thlen ding cu an hngakhlap bik mi a si theu. Khuahlaan an pi pu pawl tla cu,nithla siar an rak nei lo nan, nithla rel cancaah thingkung umtu daan le tikcu tla turbung paar tikah an ti theu. Faang-er puai cu conlaam vekin mah neih tawk cio le innsungza thawn puai an rak tuah theu. Faang-er puai a thok nakah, Pul mei suah timi mah le inn tual cio ah thingteek an phun ih a par ah leibel kek an ret. Cuih leibel kek paar ah faarvan an zuam aw. Cu ti ih faar an van zawngah, Raisia suak law! Khuasia tlaan aw! tiah thla an cam theu. Cu tiih faar an van zawngah nauhak pawl cu Zoih meite hliau sawn maw? tiah au phah in an zuam aw theu.
- 49 -

Faang-er puai cu nithum sung suun le zaan, zuu le sa, le laam thawn an tuah theu. An khawl-cia mi sapherh tla an keng khawmih, rawl thawbik an ei ih, zuu thaw bik an in theu. A cuih puai ah cun fala tlangval suun le zaan nithum nili an laam khawm ruangah puai a cem cun an lung leng in nithumli lai rawl lo in an um sal theu. Puai cem nakah sang an ei khawmih puai an tiak theu a si.

2.2 Khurram le Tikcu India khurram cu a tlangpi in (1) Sak lam tlangtluan (2) Ram lai hmunrawn (3) Thlang lam tikulhkel tin a qhen theih. Sak lam tlangtluan ah cun tlang sang zetzet , 24000ft sang tampi a um. Tlang sang pawl karlakah Kashmir hawrkuam a um. Ram lai hmunrawn ah cun Ganges le Brahmaputra tivapi le tiva dang pawl luannak hmunrawn a si. Thlang lam tikulh kel lamah cun tlangrawn qha zetzet an um. Tlangrawn pawl cu a tlangpi in pi 1500 ft.-2500ft hrawng an saang. India ram ih tiva hminthang deuh pawl cu: Ganges, Brahmaputra, Yamona, Kosi, Godavari,Mahanadi, Krishna, Godawat, Luni, Narmada le Tapti pawl an si. India ram cu a tum tuk ruangah tikcu le nikhua phun tam zet a nei. Atlangpi cu tropical monsoon climate a si deuh bik. Ruahti tam zet surnak hmun tla a um ih vunnel rawn tla a nei. 2.3 Ukawk daan India ram cu Parliamentary Democracy ukawknak daan hmangmi Federal Constitutional Republic ram a si. India cu Multi- Party system, Democracy ukdan hmangtu ram a si. India cu State 28 le Union Territories 7, komkhawmmi ram a si. President cu India ram ih lu bik a si ih Prime Minister cu India Cozah Hotu a si. India parliament ah Rajya Sabha (245 member) le Lok Sabha ( 545 member ) an um. An Khawlipi cu New Delhi a si. Cun, State pawl in tla anmah State Government tete an nei ciar ve.

- 50 -

- 55 -

Mongolian pawl an si. India ram mipi cu : Hindu 80.5%, Muslims 13.4%, Christians 2.3%, Sikhs 1.9%, Buddhists 0.8%, Jains 0.4% le biaknak dangdang 8.1% an si. 2.1 San thuanthu tawi BC 6500 kum hrawngihsin Indus hawrkuam ih um minung pawl cun bel tuah an thiam zo. BC 2600 hrawngah cun umhmun hnget nei in, thlaicin le sumdawn an thiam zo. An khawlipi Mohenjo-dero le Harrappa ah cun tlakrawh inn dot qhaqha an sak thiam zo. BC 1500 hrawngah Central Asia ihsin Aryan miphun pawl cu Afghanistan paltlang ih India ah an rung lut thok. Aryan miphun pawl cu mifim le raldo thiam zet an si ruangah BC 1000 hrawng cun India hi an uk thei. Hindu biaknak an sersuak ih Hindu cathianghlim Vedas an ngan. India ram sung um minung pawl cu BC600 hrawng cun nuntu khawsakdan sang tak an nei zo. BC 500 hrawngihsin India ram cu Lal ram fate tampi ah an qhekdarhaw thluh. A cancan le Lal ram kau tak le Siangpahrang cak zetzet tla an nei. AD 1498 hrawngihsin European ( Portuguese) pawl an rung lut thok ih kum zabil 17nak hrawngihsin English le Dutch pawl an lut thok. AD 1819 hrawng cun English ( British East India Company ) in India cu a uk thluh deuh ah a cang. 1st September, kum1858 ihsin India cu British Cozah ukmi ram ah a cang. Cun, India cun 15th August,1947 ah zalennak a ngah.

Section III: Fimsimtu

1. Kawl ram thu
1.1 A Tum le Sen Kawl ram cu Asia khawmual nisuah thlang lamih um a si. North latitude 9. 31 sung, east longitude 92. 10 le 101. 11 sungah a um. A tum lam hi Area square mile 261,228 in a kau. Sak lamihsin thlang lam tiang peng1,275 a sau ih, nisuahnak ihsin nitlaknak tiang peng 582 a kau. Ram nuam le ram qha a si ih sui ram (Golden land) ti khal in an ko. Kawl ram cu ramkulh 7 le ramqhen 7 ah qhen a si. Cu pawl cu: 1) Kachin, 2) Kaya, 3) Karen, 4) Chin, 5) Mon, 6) Rakhine, 7) Shan, 8) Ayeyawady, 9) Pegu, 10) Sagaing, 11) Yangon, 12) Mandalay, 13) Tanintayi, le 14) Magwe tla an si. Innhnen ram pawl cu Nitlak lamah Bangladesh, India, Sak lamah China, nisuahnak lamah Lao, le Thailand tla an si. Thlang lamah Kapali tipithuanthum a um. 1.2 Ramqhen daan Kawl ram cu tlaang tamnak ram a si ih thlang lamin sak lamah a sang vivo ih a zim bik Khakaburayi ah cun pi 19,315 a sang. Kawl ram ah a sannak bik hmun a si. Kawl ram cu a tlangpi in hmun li ah qhen a si. 1. Nisuah lam hmunsang 2. Nitlak lam tlangtluan 3. Hmun lai phairawn 4. Rakhine tipi tlangtluan
- 51 -

- 54 -

Nisuah lam hmunsang hi kum rei bik a si vekin, ram sung suak a phunphun khal hmuh ding a tam. 1.3 Tiva pawl Tiva pawl cu a tlangpi in sak lamihsin, thlang lamah an luang. A qhen cu pehtlaihawknak le pursum leilawnnak ah hman a si. A qhen cu ti a puan tuk ruangah le tiluan a cak tuk ruangah rua, zanthing tolnak lawng ah hman a si. Atlangpi ih tivapi pali tla cu; 1. Ayeyawady 2. Chindwin 3. Tanlwin 4. Sittaung Ayeyawady hi kawl ram ih ti tum bik le sau bik, kan nunnak tipi bik a si. Kachin ram Maykha le Malihkha timi tiva pahnih kom ih luang a si ih, peng 1,235 a sau. Yangon ihsin Bamaw tiang peng 872 tiang lawng a feh thei. Chindwin hi Sagaing ram qhen sungih um a si. Peng 691 a sau. Ayeyawady tipi ih hngeqek tum bik khal a si. Qhal caan ah Humalin tiang lawng thawn a feh theih ih fuur caan ah Khamqi tiang a feh theih. Thanlwin tiva hi kawl ram sungah peng 796 a sau. Thanlwin tiva sungah tlaser, lungkhol lungpi pawl an tam tuk ruangah thing le rua tolnak lawng ah hman a theih. Mawlamyiang ihsin sak lam peng 55 ih hla, Karen ram Shwegwe tiang lawng a feh theih. Sittaung tiva hi peng 186 a sau. A puan deuh ruangah le tipi qhang a cak tuk ruangah lawng a feh thei
- 52 -

lo. Fuur caan ah Taungngu ihsin Myitkyu tiang peng 100 hrawng lawng in a feh theih. 3.4 Sik le sa (Climate) Kawl ram hi fuur, qhaal le thlatang ti ah phun thum ih qhen a si. Qhal cu March thla ihsin May tiang a si ih, Fuur caan cu June ihsin October tiang a si. Thlatang cu November ihsin February tiang a si.

2. Innhnen ram pawl thu: India (Republic of India)

India ram cu 644'-3530' north latitude , 687' -9725' east longitude ah a um ih leitlun ih ram tum bik apasarihnak a si. India khawmual cu nitlaknak lamah Arabian Sea, thlang lamah India tipithuanthum le nisuahnak lamah Bangle tikulh in an kulh. A innhnen ram pawl cu : nisuahnak lamah Myanmar le Bangladesh, sak lamah China, Nepal le Bhutan, nitlaknak lamah Pakistan, thlang lamah Srilanka pawl tla an si. India cun India tipithuanthum sungah tikulh tampi a nei lai. India ram cu 3,287,240 sq.km( 1,269,210 sq.mi ) a kau ih tipi kap sau lam ( Coastline) 7,517 km a nei. India ram ah minung 1,188,606,000 ( 2010 estimate) an um ih leitlun minung tam bik, apahnihnak ram a si. India ram um miphun tum deuh pawl cu: Dravidian, Aryan le
- 53 -