VISOKA POSLOVNO TEHNIKA KOLA DOBOJ SMJER POSLOVNA EKONOMIJA

SEMINARSKI RAD
Predmet: Poslovne finansije Tema: Kratkorono finansiranje

Mentor: Prof.Dejan Gligovi

Student: Besim Mujki 010-E/10

Doboj, 2011 SADRAJ

OBLICI KRATKORONIH KREDITA .............................................................................14

Kratkoroni krediti za obrtna sredstva........................................................14 Eskontni kredit.........................................................................................15

1.2. IZVORI KRATKORONOG FINANSIRANJA.............................................4 1.3. INSTRUMENTI KRATKORONOG FINANSIRANJA.................................5 1.3.1. Dokumenta o dokazu dugovanja......................................................5 1.3.1. Dokumenta obezbjeenja povrata kredita........................................6
2. TRGOVAKI I ROBNI KREDITI....................................................................................7

2.1. INSTRUMENTI, OPRAVDANOST I VISINA TRGOVAKIH KREDITA......7

3. BANKARSKI KREDITI...................................................................................................9

3.1. NASTANAK, EKONOMSKE FUNKCIJE, POZITIVNE I NEGATIVNE S STRANE BANKARSKIH KREDITA..........................................................10 3.1.1. Nastanak kredita.........................................................................10 3.1.2. Ekonomske fukcije bankarskog kredita......................................11 3.1.3. Pozitivne i negativne strane bankarskog kredita........................13 3.2. OBLICI KRATKORONIH KREDITA.......................................................13 3.2.1. Kratkoroni krediti za obrtna sredstva........................................13 3.2.2. Eskontni kredit............................................................................14 3.2.3. Lombardni kredit.........................................................................15 3.2.3. Rambursni kredit.........................................................................15

4. OSTALI KRATKORONI IZVORI FINANSIRANJAI...................................................16

4.1. KOMERCIJALNI PAPIRI..........................................................................17 4.2. POTRAIVANJA OD KUPACA KAO KOLATERALNO OBEZBJEENJE...18 4.3. ZALIHE KAO KOLATERALNO OBEZBJEENJE...................................18 5. ANALIZA STEPENA RIZINOSTI KREDITA..................................................20 5.1. KREDITNA POLITIKA ZA SPORNE KREDITEI.......................................21 ZAKLJUAK...................................................................................................22 LITERATURA..................................................................................................23

UVOD Pozajmljivanje novanih sredstava na vrijeme do godinu dana obuhvata kratkorono finansiranje. Za razliku od dugoronog, kratkorono finansiranje, u veini sluajeva, podrazumijeva i sticanje imovine preduzea. Upravljanje novanim sredstvima u preduzeu poiva na naelu rentabilnosti i na naelu likvidnosti preduzea. Kratkoroni izvori novanih sredstava koriste se ee, u odnosu na srednjorono i dugorono finansiranje, a uglavnom zbog elementarnih prednosti koje proizilaze iz vremenskog faktora. Prednost kratkoronog finansiranja se uglavnom ogleda kroz; cijenu kapitala, fleksibilnost i lake odobravanje kredita. S obzirom na znaaj rentabilnosti i likvidnosti preduzea, ono (menadment preduzea) treba da pronae najpovoljniju kombinaciju za odravanje svoje likvidnosti uz istovremeno ostvarivanje i rentabilnosti u svom poslovanju i za ostvarenje oba naela preduzea, jer oba mogu stimulativno djelovati na tok poslovanja preduzea. Poduzetnik moe imati dobru poslovnu zamisao i elju da je realizira, ali ako nema dovoljno novca (kapitala) da kupi potrebna sredstva za poslovanje, odnosno da stvori odgovarajue uvjete za uinkovito poslovanje, tada se ni najbolja poduzetnika zamisao ne moe ostvariti. Nakon to je odluio zapoeti novi posao ili proiriti postojei, razradio poslovni plan i procijenio koliko mu novaca treba, poduzetnik mora priskrbiti dovoljnu svotu novca. Uglavnom se za ovaj vid finansiranja koriste dugoroni izvori finansiranja, to uglavnom zavisi od vrste biznisa kojim se poduzetnik bavi, dok se kratkorona finansiranja najee koriste radi obavljanja tekueg poslovanja ili radi podmirenja dospjelih obaveza. Dosadanja praktina iskustva ukazuju na to da i u najlikvidnijim i najrentabilnijim preduzeima esto nedostaju novana sredstva. U takvim sluajevima menadment preduzea je u obavezi da pronae nove izvore novanih sredstava, u to kraem roku, uz to povoljniju cenu kapitala (kamatu).

1. 1.1.

KARAKTERISTIKE, IZVORI I INSTRUMENTI KRATKORONOG FINANSIRANJA

KARAKTERISTIKE KRATKORONOG FINANSIRANJA

Cijena kapitala iz kratkoronih izvora u odreenom broju sluajeva je nia od cijene kapitala iz dugoronih izvora. Odreene naknade ili kamate dunik plaa kao cijenu koritenja povjerenikog kapitala. Neki od glavnih inilaca koji utiu na cijenu kapitala su: visina iste kamatne stope, stepen finansijskog rizika, trokovi povjerioca i visina kreditnog iznosa. Za razliku od dugoronog, kratkorono finansiranje je mnogo fleksibilnije ija fleksibilnost se ogleda u mogunosti da preduzee kada ima potrebe obezbijedi odreena novana sredstva, te da ih vrati povjeriocu u ugovorenom roku. Neophodne novane potrebe preduzea koje se ogledaju na sedminom, mjesenom ili sezonskom periodu obino se najpovoljnije mogu rijeiti uzimanjem kratkoronih finansijskih kredita. Za razliku od dugoronog kreditiranja kada trokovi nastaju bez obzira da li koristili novana sredstva ili ne, kod kratkoronog finansiranja nastaju samo onda kada se ta novana sredstva stvarno koriste. Dakle, gledajui s aspekta kreditnog zaduivanja, odnosno ekonomske raunice, to je krai kreditni period to je manji finansijski rizik, a kao posljedica toga su i nii trokovi koji nastaju po osnovu finansijskog rizika. Ako se radi o kreditu pokrivenom odreenim oblikom garancije, tada se javljaju i trokovi te garancije, a sve te trokove koje poetno snosi povjerilac na kraju plaa dunik jer su najee sadrani u kamatnoj stopi. Iz ovoga proizilazi da ovakvi trokovi u velikoj mjeri utiu na samu cijenu kredita. Menadment preduzea istovremeno treba da vodi rauna da sve raspoloive oblike obaveza, preduzee treba da koristi, ekonomski posmatrano, razumno u cilju sopstvenog finansiranja, uz to manje kreditno zaduivanje i mogue produenje roka njihovog likvidnog izmirenja. Poreske utede u nekim razvijenim zemljama trinog tipa privreivanja imaju posebnu stimulaciju za onaj menadment preduzea koji dotine obaveze uspijeva svesti na zakonski minimum. Interes je i menadmenta i vlasnika kapitala da se poreske obaveze svedu na zakonski minimum u momentu likvidnog plaanja. Neke od prednosti kada je rije o kratkoronom finansiranju su izmeu ostalog lakoa odobravanja kredita, u smislu to se uglavnom radi povrinska analiza, te se ne ide dublje u ispitivanje kao to se radi kod dugoronog finansiranja. Osim toga cijena kratkoronog kredita tj.njegova kamata je puno manja od kamate dugoronih kredita, mada se zna desiti da se kod nekih kratkoronih kredita plaa i via kamatna stopa to opet zavisi od kreditnog rizika, oblika obezbjeenja, opte privredne situacije i same visine kredita. Jedan od najveih rizika kod kratkoronog finansiranja predstavlja uestalost dospijea glavnice i kamate. Obaveze se moraju podmirivati po dospijeima inae se moe desiti da povjerioci (finansijske institucije) mogu blokirati poslovni raun dunika i na taj nain zaustaviti finansijsko poslovanje preduzea.

1.2.IZVORI KRATKORONOG FINANSIRANJA Ima nekoliko izvora kratkoronog finansiranja koji ne ukljuuju nikakve trokove za preduzee, kao to su obaveze preduzea koje duguje novana sredstva radnicima (obraunate a nedospjele plate), dravi (obraunat nedospjeli porez na dobit) obaveze prema povjeriocima itd. Glavne karakteristike ovakvog naina beskamatnog kreditiranja zavise od prakse platnog prometa, uslova koje su postavili dobavljai i od naina na koji se obraunava porez na dobit i plate. Naveemo jo neke od izvora kratkoronog finansiranja: - trgovaki krediti, - komrecijalne banke, - finansijska preduzea, - komitent, - privatna kreditna preduzea, - vladine agencije i ostali izvori. Trgovaki krediti odnosno komercijalni, robni ili krediti dobavljaima predstavljaju formu kratkoronog finansiranja koju obezbjeuju trgovci, prodavai ili neka druga usluna preduzea. Ovdje nije rije o gotovinskom kreditu nego o prodaji robe ili usluga na poek odnosno koje se ne moraju platiti pri preuzimanju nego kasnije (na odgoeno plaanje). Komercijalne banke se uglavnom bave kreditiranjem poslovanja preduzea. Pod kontrolom centralne banke prikupljaju najee novana sredstva (depozite) te ih uz odreene kreditne uslove plasiraju, te na taj nain umnoavaju kao bi ostvarili novana sredstva izmeu ostalog i za kratkorone plasmane. Finansijska preduzea su uglavnom osnovana s namjerom da pozajmljuju novana sredstva preduzeima. Ono to ih razlikuje od banaka je to to su krediti koji se dobijaju preko finansijskih preduzea uglavnom skuplji, ali je zato i procedura za dobijanje kreditnih sredstava znatno jednostavnija nego u bankama. Komitenti ponekad obezbjeuju preduzeu kratkorona novana sredstva unaprijed na osnovu ugovora. Rije je o plaanju roba ili obavljenih usluga unaprijed prije negoli je roba isporuena odnosno usluga obavljena. Ovdje se uglavnom radi o tzv.avansnom plaanju za vee koliine robe koja se isporuuje. Privatna kreditna preduzea uglavnom predstavljaju potroake kreditne agencije ija je maksimalna visina kredita ograniena propisima, ali povremeno kad su manjim preduzeima hitno potrebna novana sredstva ona se mogu zaduiti kod ovakvih preduzea. U Bosni i Hercegovini registrovan je nemali broj ovakvih preduzea a neki od njih su mikrokreditne fondacije: Partner, Sunrise, Eki, Mi Bospo, Lok i dr. koji propisima agencije za bankarstvo mogu maksimalno isplatiti 10 000 KM, dok mikrokreditna drutva kao to je Mikrofin do 50 000 KM. Vladine agencije, ne ba sve, ve neke od njih takoe pozajmljuju preduzeima novana sredstva, ako to realne drutvene potrebe zahtijevaju. Neke od tih kredita vlada plasira kratkorono, meutim veina kreditnih aranmana ove vrste spada u srednjorono ili dugorono finansiranje i to najee uz povoljne kreditne uslove. Pod ostalim izvorima finansiranja najee se smatraju direktni novani krediti koje mala preduzea ponekad dobijaju od svojih partnera, radnika, dioniara ili od svojih bliskih prijatelja.

1.3.

INSTRUMENTI KRATKORONOG FINANSIRANJA

Da bi se dokumenti uinili zakonski prenosivim u unovivim pravne norme se moraju precizno potovati. Da bi instrument bio unoviv on mora: - biti potpisan od strane izdavaoca odnosno trasanta, - sadrati bezuslovan nalog za isplatu odreenog iznosa, - imati datum izdavananja i oznaku roka dospijea, - biti plativ po naredbi remitenta ili donosioca, - imati odreeno mjesto plaanja i - sadravati ime onoga ko treba platiti-trasata. U poslovnoj praksi preduzea se najee susreu sa uobiajenim instrumentima kratkoronog finansiranja koji se mogu podijeliti u dvije grupe: 1. dokaz o dugovanju , 2. dokumenti obezbjeenja povrata kredita. 1.3.1. Dokumenta o dokazu dugovanja

Grupu dokumenata kojim se dokazuje dugovanje sainjavaju: - knjiga rauna prodaje, - komercijalni papiri, - vlastita mjenica, - trasirana mjenica, - trgovaki akcept, - bankarski akcept. Knjiga rauna prodaje predstavlja povjerioevu evidenciju potraivanja koja rezultiraju iz odobrenja trgovakih kredita evidentiranih na osnovu izdatih rauna, dok dunici svoja dugovanja evidentiraju na osnovu primljene robe ili izvrene usluge odnosno na osnovu rauna primljenog od povjerioca. Komercijalni papiri su duniki vrijednosni papiri koje izdaju preduzea radi pribavljanja kratkoronih sredstava. Emisijom komercijalnog papira korporacija obino postie niu cijenu nego je kamatna stopa na kratkorone kredite i izbjegava financijske posrednike, pribavljajui sredstva od ireg kruga investitora. Mogu ih izdavati i banke, koje ih plasiraju preko dilera ili izravno, a nefinancijske korporacije ih plasiraju preko dilera kao agenata investitora. . Primjer: Preduzeu treba 10 miliona na rok od 90 dana. Ono emitira komercijalne papire u nominalnoj vrijednosti od npr. 11 miliona (ovisno o kamatnoj stopi), prodaje ih penzijskom fondu za 10 miliona, a penzijski fond nakon 90 dana naplauje nominalnu vrijednost od 11 miliona. Zarada fonda je 1 milion, to je razlika izmeu nominalne vrijednosti i kupovne cijene komercijalnih papira. Praksa emitiranja komercijalnih papira razvijana je i na eurotritu, prema amerikim iskustvima. Izdaje ih ui krug nebankarskih korporacija odlinog boniteta, a usluge distribucije pruaju im najvee brokersko-dilerske kue (Merrill Lynch, Goldman Sachs, Shearson Lehman...)1. . Vlastita mjenica predstavlja posebnu vrstu mjenice, kojom se izdavalac mjenice obavezuje da e na zahtjev korisnika ili na njegovu naredbu drugom imaocu mjenice tano utvrenog datuma isplatiti sumu novca utvrenu mjenicom.

Izvor internet portala www.limun.hr

S obzirom da je izdavalac obavezan ispuniti svoju obavezu iz samog ugovora kao kupac, tako povjerilac mjenicom nije dobio dodatnu garanciju jer naplatu moe traiti i na osnovu osnovnog ugovora2. Trasirana ili vuena mjenica je mjenica koja osim trasanta i osobe kojoj ili po ijoj naredbi se mjenica mora platiti (remitenta) podrazumijeva i treu osobu, trasata, kojem izdavalac mjenice njezinim izdavanjem daje bezuvjetnu naredbu da plati mjeninu svotu i od kojeg trasant oekuje da tu naredbu prihvati. Ovakvu mjenicu trasant izdaje onda kada postoji trea osoba, trasat, za koju trasant oekuje prihvat mjenine obveze (akcept) iz razloga koji postoje unutar njihova meusobnog odnosa koji nije pravno relevantan za njihove odnose koji postoje povodom mjenice3. Mnogo slinosti s trasiranom mjenicom imaju obini bankarski ekovi. Trgovaki accept namijenjen je samo trgovakim transakcijama koje u osnovi zamjenjuju knjigu rauna prodaje predstavlja prihvat trgovake ili robne trasirane mjenice. Kada kupac akceptira mjenicu automatski priznaje prodavcu da je primio robu odnosno prihvata dug prema prodavcu. Bankarski akcept je mjenica plativa u odreenom roku, koja se umjesto na dunika, radi obezbedjenja placanja, ista vue na banku-akceptanta i koja je prihvata kao svoju obavezu. Banka prihvata odgovornost da isplati mjenicu, ime titi vlasnika instrumenta, izvoznika ili investitora od kreditnog rizika vezanog za uvoznika.Banka preuzima taj rizik poto moe bolje da ocijeni kreditnu sposobnost dunika jer je on najee njen komitent. Bankarski akcept je trasirana mjenica na banku i akceptirana od banke, kojom se neopozivo nareuje da isplati mjenine sume novca imaoca mjenice po naredbi izdavaoca mjenice na odreeni dan. Banka akceptom preuzima obavezu da e mjeninu sumu isplatiti donosiocu mjenice na odreeni dan. Ova mjenica nastaje kao rezultat konkretne trgovake operacije. Njen rok dospijea naplate je fiksiran ili se rauna od dana akceptiranja. Bankarski akcept glasi na ime i moe se prenositi odnosno indosiran je.Bankarski akcept se prvenstveno koristi kao sredstvo kreditiranja u meunarodnoj trgovini, ali se koristi i kao instrument trita novca. Rok za njegovo dospijee najee iznosi 90 dana4. 1.3.2. Dokumenta obezbjeenja povrata kredita

Da bi neko preduzee dobilo na zajam neka kreditna sredstva obino zbog svog kreditnog poloaja nisu u stanju bez odreenih garancija ili ako su i u stanju pozajmiti bez garancija takva kreditna sredstva su obino limitiranog iznosa. Postoje razliite vrste dokumenata koji omoguuju optereenje imovine i predstavljaju prikladno osiguranje kredita i u takve dokumente spadaju: - potvrda o zalogu, - skladina potvrda, - brodski tovarni list, - hipoteka na pokretnu imovinu - cesija5, - asignacija6 i sl.
2 3

.Ivanjko, Vlastita mjenica, Maribor. 2000, str 3-4. W.Gorenc, Rijenik trgovakog prava, 1997. 4 Izvor internet portala www.scribd.com, Pojam finansijskih trita, str.84. 5 Cesija (lat.cesio)-ustupanje, odnosno pravo prenosa potraivanja jednog na drugog povjerioca 6 Asignacija-vrsta ugovora kojim jedno lice ovlauje drugo lice da za njegov raun izvri neto odreenom t treem licu.

2.

TRGOVAKI I ROBNI KREDITI Trgovaki kredit predstavlja odgoeno plaanje dobavljau. Taj oblik financiranja koriste gotovo sva preduzea, neovisno o specifinostima svoga poslovanja, i to posebno mala i srednja preduzea. Trgovaki kredit u biti nastaje na temelju narudbe koje odreeno preduzee ispostavlja dobavljau za odreenu robu ili obavljanje usluga. Obino kad dobavlja isporui robu ili vri odreenu uslugu, ispostavlja fakturu kupcu, pri emu odobrava odgaanje naplate do izvjesnog datuma. Dakle, trgovaki kredit predstavlja oblik kratkoronog izvora financiranja koji traje od trenutka primitka fakture do trenutka njene naplate. Analizu trgovakih kredita posmatraemo s aspekta dunika, preduzea koje koristi trgovaki kredit. Odgovori na neka od pitanja kao to su; Zato se koristi kredit? Zato se odobrava? Kolika je njegova cijena? ta uslovljava visinu trgovakog kredita? moraju biti poznati da bi se potpuno objasnio trgovaki kredit kao izvor novanih sredstava. 2.1. INSTRUMENTI, OPRAVDANOST I VISINA TRGOVAKIH KREDITA

U instrumente trgovakog kredita spadaju: knjiga rauna prodaje, trgovaki akcept i vlastite mjenice. Knjiga rauna prodaje predstavlja osnovu za dokazivanje potraivanja veine dospjelih neplaenih kreditnih obaveza. Trgovaki akcept koristi se samo u odreenim trgovakim transakcijama i on za kreditora ima veu vrijednost od knjige rauna prodaje jer ga snadbijeva vjerodostojnom pismenom potvrdom o potraivanju. Vlastite mjenice se rijetko koriste u direktnoj i konstantnoj kupovini roba od stalnih prodavaca ili isporuioca usluga i to iz istih razloga iz kojih se ne koriste trgovaki akcepti. Na visinu trgovakog kredita mogu djelovati sledei inioci: - veliina preduzea, - vrsta poslovne aktivnosti, - sezonske oscilacije zaliha, - dobrovoljno ogranienje upotrebe trgovakog kredita, ostali inioci. 7

to je preduzee manje, vea je i potreba za trgovakim kreditima a razlog tome lei u injenici da je kreditni poloaj malih preduzea u loijoj poziciji u odnosu na velika preduzea. Preduzea ija su ulaganja u stavkama aktive znatna odnosno koja se bave trgovinom, proizvodnjom i sl. koristie vee iznose trgovaki kredita od preduzea koja proizvode dobijaju iz velike koliine uloenog ljudskog rada.S druge strane, kada postoje sezonske oscilacije u koliinama potrebnih zaliha javljaju se i vee potrebe za kratkoronim kreditima za finansiranje odnosno za pokrivanje tih oscilacija. Menader jednog preduzea sam sebi namee dobrovoljno ograniavanje upotrebe trgovakog kredita da nebi ugrozio solventnost8 preduzea. Ostali inioci koji mogu uticati na upotrebu trgovakog kredita su: uslovi kreditiranja, raspoloivost ostalih oblika finansiranja i sl.

7 8

Dr.D.Vukasovi, Poslovne finansije, Subotica, 2009, str.244 Solventnost je sposobnost plaanja, odnosno sposobnost fizikih ili pravnih lica da podmire dospjele b obaveze plaanja u roku dospijea

S gledita povjerioca, na samu visinu trgovakog kredita mogu djelovati sledei faktori: - kreditni poloaj dunika i povjerioeva motivacija, - trgovaki obiaji, - dostupnost potrebnih novanih sredstava povjerioca, - potreba za prodajom. Kreditni poloaj dunika, kao i kod drugih kreditnih institucija, osnovni je inilac koji i kod trgovakih kredita utie na odobravanje kredita kao i na odreivanje visine iznosa i kreditnih uslova. Motivacija povjerioca i kreditni poloaj dunika mogu se posmatrati, procjenjivati i sagledavati kroz: a) probleme pribavljanja kreditnih informacija, b) direktno utvrivanje boniteta, c) trgovake agencije i kreditne institucije, d) informacije iz glavne knjige, e) ostale izvore kreditnih informacija, f) analizu finansijskih izvjetaja. U praksi preduzea s dugim kreditnim rokovima imaju po pravilu vee iznose nenaplaenih dospjelih potraivanja nego preduzea sa kraim rokovima dospijea otplate. S tim u vezi, trgovaki obiaji predstavljaju znaajan faktor koji utie na odluku o kreditnoj prodaji i na samu visinu iznosa kredita. Povjeriocu je iznos kredita koji moe odobriti kupcu ogranien visinom vlastitog i tueg kapitala koji je ve uloen u preduzee i visinom dodatnog kapitala koji se moe dobiti. Kredit se moe koristiti kao konkurentsko sredstvo tokom promocije prodaje, a obino biva da ako su cijene i kvalitet ponuenih proizvoda, roba ili usluga kod razliitih povjerilaca iste, posao e dobiti povjerioc koji odobri dui rok povrata kredita. Neki od vanijih razloga koji utiu na razlike u rokovima povrata trgovakih kredita su: kreditni rizik, obrt zaliha, konkurentski poloaj povjerioca, finansijsko stanje povjerioca i promjene u ciklusu poslovanja. Uobiajeni termini koji se koriste prilikom samog plaanja kredita su: - plaanje unaprijed, - plaanje prilikom isporuke, - plaanje u gotovom, - odloeno plaanje, - valutiranje, - ostali termini Plaanje unaprijed koristi se prilikom velikog kreditnog rizika kada prodavac ne eli isporuiti robu prije nego li je kupac plati i ovaj termin ne ukljuuje kreditiranje. Plaanje prilikom isporuke primjenjuje se u sluajevima kada se roba alje putem pomorskog vozara, kada prodavac alje originalan brodski tovarni list banci kupca koji je od nje otkupljuje i uruuje brodaru prilikom preuzimanja robe. Plaanje u gotovom je termin koji podrazumijeva plaanje u okviru unaprijed utvrenog perioda, npr. u roku od 15 dana.Kada prodavac isporuuje robu kamionom, recimo za trgovinu mjeovite robe, kreditni termin bi mogao znaitiplaanje prilikom isporuke robe. Odloeno plaanje se najee primjenjuje od strane veletrgovina koje isporuuju robe maloprodajama uz odreeni vremenski rok za plaanje rauna, a najee je to od datuma izdavanja rauna 30-60 dana. Valutiranje se u osnovi primjenjuje kako bi se odobrili dui kreditni rokovi,a podrazumijeva da e se na raunu za isporuenu robu ispisati kasniji datum od datuma stvarne isporuke robe.

3. BANKARSKI KREDITI Kredit predstavlja realnu ekonomsko-pravnu kategoriju, koja podrazumijeva odreen duniko-poverilaki odnos, u kome povjerilac ustupa duniku pravo koritenja odreenom koliinom novca, ili nekim drugim pravom pod odreenim uslovima od kojih kao bitni figuriraju kamata, rok, nain vraanja, pokrie itd. Dakle kredit predstavlja sa pravne strane, privremeno odvajanje prava koritenja, jer poverilac to pravo ustupa duzniku, a sa ekonomske strane poverilac ustupa kupovnu snagu (novac) ili upotrebnu vrednost kada je predmet u pitanju. Elementi koji ine spoljanju sutinu kredita su povratnost kredita, a kao drugi kvalifikativ neodvojiv od prvog elementa je poverenje kao pravna sigurnost vraanja pozajmljenog novca. U poetku razvoja kredita postoje zelenaki krediti, ija uloga pored irenja kapitalistikih odnosa, nosi i jednu negativnu komponentu, a to je kamata koja dostie visinu i do 100% od iznosa kredita i u takvim uslovima potrona uloga kredita ima primarni karakter. Na scenu tada stupa bankarski kredit, ija potrona uloga ima sekundarni karakter, a centralizovani bankarski kredit zamenjuje zelenaki. U takvim uslovima ogleda se prava funkcija bankarskog kredita, a to je prije svega razvoj industrije i prozivodnje. Banke koncentriu ogromna sredstva stvarajui novani kapital, ime se istie njegova drutvena uloga. Dakle banke mobiliu sva raspoloiva novana sredstva cijeloga drutva a zatim mehanizmima kredita taj novac ubrizgavaju u privredne tokove, kako bi se taj novac mogao opet pretvarati u robu, i kako bi u novom procesu ponovo dolo do odvajanja dela novane mase. Uloga banaka tj. bankarskih kredita ekstenzivno, tumaeno nije samo shvaeno kao ''preraiva'' neutroenog novca, ve njihova drutvena uloga u kojoj se i koncentrie ogromna snaga,potencijal, ogleda se u tome to su to institucije koje su sposobne da se izdignu od stvarnih uteda drutva, i same stvore kreditni novac. Ona svojim mehanizmima stvara, ukida novac, absorbuje depozite. Tu se ne zavrava uloga kreditiranja, on novu snagu ne trai u ve postojeem kapitalu, ve postojeim resursima, njegova uloga sada ide jo i dalje, zapravo ve postojei razvoj, kredit ne konzervira, ne ostavlja ga na tom nivou ve probija granice trenutnih mogunosti, i osnovicu novog kredita trai u potencijalnom kapitalu.Tada dolazi do ekspanzije kredita, i nova snaga stvara se u procesu multiplikacije kredita i depozita u okviru bankarskog sistema. Jako bitna stvar za svako preduzee je da strogo vodi rauna prilikom izbora banke s kojom e poslovati, bez obzira dali vam u momentu sklapanja ugovora s bankom , tj.otvaranja tekueg rauna trebaju kreditna sredstva ili ne. Ovdje treba naglasiti jaku bitnu injenicu da vam ta ista banka iji ete biti komitent u odreenom trenutku moe pruiti kvalitetnu uslugu kreditiranja te samim pospjeiti odnosno unaprijediti va biznis.

10

3.1.NASTANAK, EKONOMSKE FUNKCIJE, POZITIVNE I NEGATIVNE STRANE BANKARSKIH KREDITA 3.1.1. Nastanak kredita

Nastanak kredita se vee za pojavu privremenog vika proizvoda, a kasnije novca kod jednih i potrebu za proizvodima ili novcem kod drugih, uz obavezu vraanja. U poetku se kredit javlja u naturalnom obliku, kada povjerilac ustupa duniku svoje proizvode kojih je u tom momentu imao vie nego to mu je bilo potrebno, a ovaj ih je uzimao uz obavezu da iste proizvode vrati. Naturalni kredit je karakteristian za period naturalne privrede i nestaje njenim prestankom, odnosno pojavom novca. Funkcija novca kao sredstva plaanja predstavlja osnovu za pojavu kreditnog novca novca savremene razvijene trine privrede. Uz nii stepen drutvenog razvoja, kredit je po obimu bio manji i imao je privatni karakter direktan odnos izmeu lica koje je imalo sredstva bez potrebe za angaovanjem za odreeno vrijeme i lica kome su sredstva bila potrebna. Da bi dolo do odnosa, bilo je potrebno da se sretnu. Sa aspekta upotrebe, bio je uglavnom potroaki za kupovinu potronih dobara. Naime, dunici su imali neredovno i neravnomerno priticanje prihoda, a povjerioci su uvoenjem kredita poveavali obim prodaje. Raslojavanjem stanovnitva javljaju se takozvani zelenaki krediti (kamate) zaduivanjem kod trgovaca i drugih bogatijih slojeva, pod tekim uslovima, u nadi da e popraviti ekonomski poloaj. Razvojem drutva, nauke i tehnike, masovne proizvodnje, kredit se trai u veem obimu jer postaje znaajan faktor razvoja nacionalne privrede. Umjesto direktnog kontakta, javljaju se specijalizovane institucije koje prikupljaju sredstva i stavljaju ih na raspolaganje. Tek razvojem kapitalizma kredit se naglo razvio i znaajno omoguio nagli uspon kapitalizma. Kretanje novca i kruno kretanje kapitala, predstavljaju osnove na kojima poiva bankarski novac a samim tim i bankarski kredit. Krunim kretanjem kapitala u reprodukciji dolazi do povremenog odvajanja djela dohotka koji stvara novani potencijal, spreman da se u jednom trenutku ponovo pojavi u proizvodnom procesu i time omogui novi ciklus kruenja kapitala koji e se na kraju pretvoriti u novani oblik, uvean za viak vrijednosti. Akumulirana sredstva dakle ne troe se odmah, ona ekaju svoj stepen akumulacije kako bi bila sposobna za dalje reprodukovanje i banke su ti faktori koji svojim mehanizmima kontroliu potrebu za tako stvorenim sredstvima, jer svako neplansko mobilisanje velikih novanih masa moe ozbiljno naruiti prozivodne procese9.

Mr.B.Sruk, Moj kapital, Zagreb, 2008

11

3.1.2.

Ekonomske funkcije bankarskog kredita

Kredit ima brojne funkcije. Njegova uloga je toliko iroka da bi bilo neuputno govoriti o kreditu a zadrati se samo na jednoj oblasti drutva u kojoj on ima najvie uticaja. Prije svega, jer nijedna drutvena kategorija,odnosno ekonomska ne ivi sama za sebe odsjeena od realnih tokova datog drutva. Kao to smo ve naveli banke raspolau neutroenim fondovima raznih grana industrije, privrede pa i individualnog kapitala. Tako razasute novane mase, koje na terenu makroekonomije nemaju ekonomsku snagu, banke koncentriu i sjedinjuju u veliku novanu silu, i putem kredita ona postaju drutvena sila na polju proizvodnih i drugih procesa. Ako pokuamo taksativno da izvedemo neke funkcije kredita, napravili bi sljedei red koji zavisno od ugla gledanja moe biti kako ekstenzivan tako i restriktivan, ali moramo takoe i znati da se uloga bankarskog kredita i njegova funkcija ne iscrpljuje u nekoliko taaka.10 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) mobilizacija i koncentracija sredstava, racionalizacija i smanjenje trokova proizvodnje i prometa, usmjeravanje privrednog razvoja, ubrzavanje obrta drutvenog kapitala, izjednaavanje profitnih stopa, odravanje likvidnosti, stalnosti, i kontinuiteta reprodukcije, multiplikacija depozitnog novca i stvaranje dodatnog kapitala, uticaj na sve finansijske odnose, razvijanje kontrolne, planske i stimulativne funkcije, rast potronje i uticaj preraspodjele, zamjena gotovog novca u privrednom prometu.

Mobilizacijom i koncentracijom sredstava, u vidu kredita, finansijska sredstva dolaze na mjesta gde su ona najupotrebljivija, do banaka, koje svojim mehanizmima vre alokaciju sredstava na mjesta kojima je potrebna takva finansijska injekcija koja e je dovesti do nove reprodukcije uz to manje trokova po jedinici proizvoda. Kreditna funkcija ogleda se i u smanjenju trokova i prozvodnje i prometa, dok racionalizacija faktora igra kljunu ulogu u ekonomskom planiranju. Kredit kroz dopunjavanje domae akumulacije i usmjeravanja ravnomjernijeg privrednog razvoja, utie na razvoje nerazvijenijih podruija. Ovako kanalisanje novanih sredstava ubrzava obrt kapitala i smanjuje vrijeme mirovanja u kome zbog ciklinog kretanja, dolazi do zastoja. Izjednaavanje profitnih stopa vri se kroz bri odliv kapitala iz jedne u drugu privrednu granu u procesu reprodukcije.Proizvodnja, raspodjela i potronja predstavljaju faktore odravanja likvidnosti,stalnosti reprodukcije svih subjekata pa samim tim i privrede kao cjeline. Stvaranje dodatnog kapitala za stvaranje zdravijih osnova kada proces pokretanja privrede nije samo trenutna kategorija, ve multiplikacijom depozitnog novca, omoguava nastanak fiktivnog kapitala. Kontrolna funkcija implicira u sebi stabilizaciju procesa raspodjele, utroka sredstava, kontrolisanje rada korisnika kredita, instrumentima emisione politike i
10

Dr.Z.Risti,S.Komazec, Berzanski i bankarski menadment

12

selektivne kreditne politike.Takoe stimulativna funkcija se ogleda u kontroli poslovanja preduzea. Rast potoronje, anticipirane potronje, u koje posebno spadaju potoroaki i investicioni krediti, ne vezujui se pri tome na tednju i akumulaciju subjekata u privredi. Raspodjela je princip vraanja kredita, kao instrument za izvravanje planskih zadataka i uticaja na efikasnost proizvodnje. Uticanje kredita na zamjenu gotovog novca u privrednom prometu omoguava utedu gotovog novca a time i ubrzanog opticaja, smanjenje trokova opticaja, tj. njegove kontrole. Kredit je pojam kojeg u obinom ali i u ekonomskom ivotu esto prati i rije kamata. Govoriti o kreditu, a ne pomenuti kamatu bilo bi besmisleno, jer nam kamata daje odgovore na mnoga pitanja. Ova dva instituta takoe su u korelaciji. Mnoge navedene funkcije bankarskog kredita koje smo naveli, ostvaruju se ba instrumentalizacijom kamate. Kamata se tretira kao cijena koritenja zajmovnih sredstava. Njena visina je jako vana kako bi se ostvarile neke od osnovnih funkcija bankarskog kredita i zato se visina kamate planski utvruje, te ima svoje funkcije, kao i svaka ekonomska kategorija. Neke se poklapaju sa funkcijama kredita i dokazuju nam povezanost ove dvije kategorije.11 1) 2) 3) 4) Funkcija preraspodjele; Funkcija ekonomske kontrole i stimulisanje; Efikasnost upotrebe novanog kapitala; Koncentracija sredstava.

Iz svega navedenog moemo zakljuiti da je uloga banke,kredita i kamate, ira od pogleda na njih kao ekonomske kategorije. irina koju ima za drutvene odnose, prije svega za ekonomske ponekad je nemjerljiva, jer su to i instrumenti voenja ekonomske politike, politike razvoja, planiranja koje su ipak objektivno posmatrano od velikog drutvenog znaaja.

3.1.3.
11

Pozitivne i negativne strane bankarskog kredita

Dr.Z.Risti,S.Komazec, Berzanski i bankarski menadment-funkcije kamate

13

U dosadanjem izlaganju govorili smo najprije o pozitivnim stranama bankarskog kredita, ali smo i na jednom mjestu naveli da to moe da bude i ma sa dvije otrice. Pretjerana emisija kredita moe ozbiljno uzdrmati privredne temelje, potenicirajui hiperprodukciju. Rast kredita nezavisno od potreba i zahtjeva reprodukcije dovodi do disproporcije u privredi, to se sa druge strane reflektuje u poremeaju robnih i kupovnih fondova a njihovom neusklaenou neizbjeno dolazi do inflacije. Takve nestabilnosti dovode i do neusklaenih odnosa meusektorske proizvodnje. Efekti nestabilnosti prenose se i na odnose ponude i tranje, platnih bilansa, zatim dolazi do visokog pritiska domae potronje. Inflacija je u tom sluaju neizbjean faktor koji nastaje uslijed neodmjerenih poteza ili uslijed emisije novca koja nema realno materijalno pokrie u privredi. Trite emisiju ponitava i to se reflektuje porastom cijena. Jednostavnije reeno, koliinu robe na tritu prati odgovarajua koliina novca u opticaju, svaka neravnotea neizbjeno dovodi do navedenih posljedica. Postojanje raznih instrumenata kreditno-monetarne politike i njihova usklaenost jedno je od kljunih pitanja kojima se bave ekonomisti. Pravi recept se uvijek trai, iskakanju jedne kategorije iz kolosjeka, cijela ekonomska komopozicija mijenja pravac. Danas su na raspolaganju razni instrumenti kojima se taj pravac uva, mijenja, bira, a oni bi bili: politika eskontne stope, selektivna kreditna politika banaka, politika otvorenog trita, kamatna stopa, itd. Neizbjeno ih pominjemo zbog kompleksnosti problema koji moe nastati uslijed poremeenih ekonomskih odnosa i jo vanije svi uzroci ili posljedice sadre u sebi izvjesnu kumulativnost, povezani su na izvjestan nain i rijetko se deava da deluju samostalno.

OBLICI KRATKORONIH KREDITA Kratkoroni krediti za obrtna sredstva Ovaj oblik bankarskih zajmova odobrava se u principu za povremene zalihe ili za pokrie potraivanja od kupaca. U praksi to bi trebalo da znai da se uglavnom radi o povremenim obrtnim sredstvima preduzea, polazei od toga da se trajni obrtni kapital kompanija pokriva iz sopstvenog obrtnog kapitala ili iz dugoronih, odnosno srednjoronih kredita koji se otplauju na bazi anuitetnih programa. Na toj osnovi bi kratkoroni krediti dati za povremena obrtna sredstva bili samolikvidirajui, jer bi mogli da budu otplaeni u momentu kada prestanu da postoje povremene zalihe ili vikovi potraivanja od kupaca. Polazei od gornjeg koncepta, banka kod kratkoronog kreditiranja obrtnih potreba preduzea nastoji da ima to precizniju sliku bilansne strukture preduzea. U tom smislu banke, naroito kod kreditiranja manjih preduzea, nastoje da izvre pregled zaliha na licu mjesta kao i da provjere da li su podaci koji se odnose na potraivanja od kupaca oieni od nenaplativih potraivanja. Na toj osnovi banka ima jasnu situaciju u pogledu bilansne strukture preduzea12. U uslovima savremenih trinih struktura, kratkoroni krediti se ne koriste samo za finansiranje povremenih obrtnih sredstava. Prije svega finansijska politika preduzea raspolae raznim opcijama u pogledu oblika finansiranja svojih potreba
12

Izvori internet portala www.wikipedia.org

14

u obrtnoj aktivi. Ako preduzee koristi defanzivnu strategiju finansiranja, ono ak i povremene tekue aktive djelimino finansira iz sopstvenog kapitala ili eventualno iz dugoronih zajmova. U tom sluaju, ako doe do smanjenja povremenih obrtnih aktiva, preduzee moe da privremeni viak sredstava pretvori u kratkorone vrijednosne papire. U praksi se vrlo esto primenjuje ofanzivna (agresivna) strategija finansiranja koja se sastoji u tome da se dio trajnih obrtnih sredstava finansira iz kratkoronih bankarskih kredita. U tom sluaju preduzea trae nove kratkorone kredite u momentu kada je istekao rok dotadanjih kredita. U uslovima poveane konkurencije za plasman bankarskih resursa, banke mogu da prihvate finansiranje i jednog dijela trajnih obrtnih sredstava putem kratkoronih kredita, ukoliko procijeni da preduzee ima odgovarajuu kreditnu sposobnost. U praksi se esto koriste kreditne linije (credit lines), to znai da preduzea mogu da koriste onaj iznos kredita kod banke koji im je u tom momentu potreban, ali do odreenog limita koji je unapred dogovoren i u odreenom roku trajanja kreditne linije. Eskontni kredit Ova vrsta kredita odobrava se na osnovu mjeninog jemstva tako da je eskontni kredit zapravo mjenini kredit. Banka koja raspolae slobodnim sredstvima kupuje, odnosno otkupljuje mjenicu od imaoca prije njenog roka dospijea. Pri tome banka umanjuje mjeninu sumu za iznos eskonta (kamate) i provizije banke, raunajui od dana otkupa do roka dospijea hartije od vrijednosti. Na ovaj nain poslovni svijet vri unovavanje, odnosno monetizaciju svojih potraivanja po prodatoj, a jo nenaplaenoj robi, dok poslovno bankarstvo plasira svoja slobodna novana sredstva, ime se istovremeno obavlja i snadbijevanje privrede potrebnom novanom masom.13 Eskontni kredit je popularan svugdje gdje postoji zadovoljavajua lina kreditna sposobnost dunika, a gdje je upotreba kredita u cijelom iznosu odjednom. Glavne osobine eskonta su: - sigurnost, - brzina naplate, - viestruka upotrebljivost mjenice, - likvidnost (pretvaranje mjeninog potraivanja u gotov novac).

3.1.4.

Lombardni kredit

13

Prof.dr Z.Njuhovi, prof.dr .ain, Poslovne finansije

15

Pored eskontnog, lombardni kredit takoe predstavlja kratkoroni vid kreditiranja pri emu zalogu kredita predstavljaju pokretne stvari vee vrijednosti kao stokovi robe, hartije od vrijednosti i dragocjenosti. Krediti se odobravaju na osnovu procjene vrijednosti pokretne stvari a vrijednost odobrenog kredita je u pravilu 60-70% procijenjene vrijednosti. Ukoliko se obaveze dunika ne izvravaju na vrijeme, banci je omogueno da putem javne prodaje naplati potraivanje. U ovaj oblik kredita mogue je ukljuiti centralnu banku na osnovu relombardnih kredita, koje ona odobrava. Ako se u ulozi dunika pojavljuju graani onda se lombardni kredit najee obezbjeuje zalaganjem zlata i drugih dragocjenosti. Tri znaajne karakteristike obiljeje lombardnih kredita su: 1. Kod lombardnog kredita lina kreditna sposobnost dunika je potpuno sporedna dok je mjerodavan samo bonitet zaloga; 2. Kredit se odobrava u odreenom procentu od prometne vrijednosti zaloenih realnih vrijednosti, to znai da kredit ne iznosi punu realnu vrijednost zaloge; 3. Kod lombardnog kredita postoji mogunost traenja dopune pokria, ako se uslijed pada vrijednosti zaloge pojavi opasnost da iznos datog kredita ostane nepokriven. 3.2.4. Rambursni kredit Rambursni kredit je kredit koji banka otvara uvozniku robe za plaanje uvoza robe uz pokrie razliitih dokumenata koji su na nju preneseni. U praksi je najee povezan s (neopozivim) dokumentarnim akreditivom. Uvoznik se ugovorom obvezuje izvozniku da e plaanje izvriti akceptom kod rambursne banke. Izvoznik akceptiranu mjenicu u rambursnom kreditu moe eskontirati, koristiti ju za plaanje ili pak prodati na berzi vrijednosnih papira. Akceptiranje mjenice moe izvriti banka uvoznika, banka izvoznika ili neka trea banka. Avalni kredit je kratkoroni bankovni kredit kojim banka daje aval (jamstvo) na mjenine obveze svojega komitenta do ugovorenoga iznosa avalnog kredita. Na taj se nain poveava vrijednost i kvaliteta mjenice i ona se moe jednostavnije eskontirati. Preuzimajui odgovornost za klijenta prema treim osobama, banka stavlja klijentu na raspolaganje svoj ugled. Avalni kredit nije isplatni kredit u smislu odobravanja klasinog bankovnog kredita, ve oblik garantnoga kredita kojim banka daje bezuvjetno i neopozivo jamstvo da e u sluaju neisplate mjenice uiniti to sama banka kao jamac. S obzirom na uvjetno obeanje plaanja, za banku avalni kredit predstavlja potencijalnu obavezu. Poseban oblik kratkoronoga financiranja, koje za banku ima obiljeje srednjoronog ili ak dugoronoga potraivanja, predstavlja revolving kredit, u obliku otvorene kreditne linije, tj. kontinuirane mogunosti zaduivanja u varijabilnim iznosima, do visine okvirnog iznosa kredita.

4.

OSTALI KRATKORONI IZVORI FINANSIRANJA

16

Kratkoroni krediti se mogu odobriti duniku od strane povjerioca i na osnovu zaloge hartija od vrijednosti. Te hartije od vrijednosti su: akcije, obveznice i avali nekog treeg pravnog ili fizikog lica. Za povjerioca su posebno interesantne akcije i obveznice koje glase na donosioca, kao i akcije i obveznice kojima se trguje na organizovanom tritu kapitala. U takvim sluajevima poslovne banke odobravaju kratkorone kredite i do 90% od tekue trine vrednosti akcije ili obveznice.Kratkoroni krediti odobreno na bazi hartija od vrednosti imaju od 2 5% veu kamatnu stopu od primarne kamatne stope. Kratkoroni krediti odobreni duniku po osnovu avala treeg lica u direktnoj su zavisnosti od boniteta avaliste i mogueg njegovog zaduivanja. Dakle, ukoliko dunik postane kreditno nesposoban, tada otplatu kredita preuzima njegov avalista. Praktina iskustva ukazuju da avalista moe biti kupac, dobavlja ili veliki akcionar (po broju i vrijednosti akcije) kome je od posebne vanosti opstanak i prosperitet preduzea dunika. Cijena kredita odobrenog po osnovu avala vea je od 2 5% u odnosu na primarnu kamatnu stopu. Primera radi, graevinsko preduzee Radnik doo iz Doboj Istoka podnijelo je kreditni zahtev svojoj poslovnoj banci NLB Tuzlanska banka filijala Doboj Istok na iznos kratkoronog kredita od 200.000 KM, uz kamatnu stopu od 10% na godinjem nivou i rok povratak kredita za 60 dana. Pretpostavimo, da je preduzee Radnik doo iz Doboj Istoka trenutno kreditno nesposobno (zbog nelikvidnosti svojih kupaca i tekuih obaveza prema banci), tada se dotinom preduzeu ne moe odobriti kratkoroni kredit bez zaloge dugoronih hartija od vrijednosti, ili avala nekog treeg lica. S obzirom da su akcije preduzeaRadnik doo po vrijednosti nedovoljne (iznose 100.000 KM) za osiguranje kratkoronog kredita, preduzee se obraa svojim kupcima i pronalazi kupca poslovnog prostora proizvodno trgovinsko preduzee Vegafruit iz Doboj Istoka koje je spremno dati aval i prihvatiti kredit ukoliko ne bude u mogunosti preduzee Radnik doo da izmiri obavezu po dospeu. Odobravanjem avala od strane preduzea Vegafruit, poslovna banka odobrava preduzeu Radnik na poslovni raun kratkoroni kredit. Vrei procjenu buduih poslovnih aktivnosti preduzea Radnik poslovna banka se opredeljuje da odobri maksimalno mogui kredit u iznosu od 200.000 KM. Kamatna stopa na tako osiguran kredit vea je za 5% iznad primarne kamatne stope (iznosi 10%) i iznosi 15% na godinjem nivou. Bez obzira to je kamatna stopa uveana i bez obzira to je stvorena obaveza prema preduzeu Vegafruit, da se proda poslovni prostor (po povoljnim uslovima), preduzee Radnik dobijanjem kratkoronog kredita isti izuzetno upoljava putem nabavke repromaterijala prije poskupljenja i ostvaruje u cjelini posmatrano pozitivan finansijski efekat profit. Dakle, dobrim poslovnim odnosima sa preduzeem Vegafruit preduzee Radnik uspjeno rjeava svoju finansijsku likvidnost, istovremeno stvara mogunost da preduzee Vegafruit doe do povoljnog poslovnog prostora, a NLB Tuzlanskoj banci u Doboj Istoku da naplati kamate u veem iznosu nego to je primarna kamatna stopa. Ukoliko bi preduzee Radnik doo bilo u nemogunosti da za 60 dana izmiri svoje dospjele obaveze prema poslovnoj banci, tada bi poslovna banka dospjele obaveze u roku naplatila od preduzea Vegafruit iz Doboj Istoka. 4.1. KOMERCIJALNI PAPIRI

17

Komercijalni papiri predstavljaju kratkorone hartije od vrijednosti, kao to su neosigurane mjenice koje emituju preduzea sa visokim kreditnim bonitetom. Pored toga njih emituju najee velika preduzea sa visokom finansijskom snagom. Emitovane mjenice ulaze u platni promet i dospijevaju na naplatu nakon nekoliko dana, a najdue do devet meseci. Mjenice mogu kupovati druga preduzea, poslovne banke, kompanije za osiguranje, sa ciljem da plasiraju svoja privremeno slobodna finansijska sredstva u hartije od vrijednosti radi ostvarivanja to veih prinosa. Za komercijalne papire se moe rei da spadaju u hartije od vrijednosti visokog rejtinga, jer ih izdaju preduzea koja imaju finansijsku snagu. Komercijalni papiri se prodaju uz diskont (popust) koji umanjuje njihovu nominalnu vrednost. Rizik kupovine komercijalnog papira zavisi od preduzea koje ih emituje, odnosno prodaje. Stoga se trokovi finansiranja ne mogu standardizovati, ve su fluktirajui (promjenljivi) od sluaja da sluaja. Karakteristike komercijalnih papira jesu, da su njihove prinosne stope po pravilu nie od primarne kamatne stope (koja se obraunava na kratkorone kredite). Upravo iz tih razloga preduzea koje emituju komercijalne papire moe da pribavi kratkorone izvore finansiranja po nioj cijeni nego to bi bila cijena zaduivanja kod poslovnih banaka. Prinos od prodaje komercijalnih papira zaraunava se i plaa u procentu od njihove nominalne vrijednosti do dana njihovog dospijea, bez obzira da li su pribavljena finansijska sredstva potrebna ili nisu potrebna preduzeu. Kamata na kratkorone kredite (koje odobrava poslovna banka) plaa se na ostatak duga, te tako bankarski kredit manje optereuje dunika nego to to vremenski posmatrano ini komercijalni papir. Razlog zato komercijalni papiri nisu dominantan izvor finansiranja lei u injenici da preduzea (potencijalni njihovi kupci) esto kalkuliu sa uvjeravanjem kako treba da razviju konkretan poslovni odnos (dugorono posmatrano) sa svojom poslovnom bankom. Dakle, komercijalni papiri esto mogu zamjeniti iralni novac kod preduzea i mogu biti u funkciji plaanja obaveza dotinog preduzea, pod uslovom da su isti prihvaeni od strane partnera u poslovnom odnosu, da su legalno emitovani i legalno prodavani na finansijskom tritu.14

4.2.

POTRAIVANJA OD KUPACA KAO KOLATERALNO OBEZBJEENJE

14

S.Orsag, Vrijednosni papiri, investicije i instrumenti finansiranja, Sarajevo 2011

18

Potraivanja od kupaca se mogu zaloiti-prodati radi obezbeenja kratkoronih izvora finansiranja preduzea. Kod zaloge potraivanja od kupca, povjerilac ima pravo odobriti (selektirati) potraivanja i zahtjevati da ista predstavljaju zalogu za odobreni kratkoroni kredit.U takvim sluajevima povjerioci izostavljaju potraivanja ije su mogunosti naplate neizvjesne. U praksi postoje sluajevi, u kojima budui dunik raspolae veim brojem rauna kupaca sa relativno malim prosjenim iznosom novanih sredstava. U takvim sluajevima povjerilac se ne opredjeljuje na selekciju potraivanja, jer bi ista bila i suvie skupa uz postojanje mogunosti pogrenog izbora potraivanja. Umjesto toga, povjerilac se opredeljuje da od budueg dunika preuzme sva potraivanja od kupaca sa pravom opteg raspolaganja nad istima. Praktina iskustva pokazuju da uz takav oblik zaloge povjerilac odobrava buduem duniku manje iznose kratkoronog kredita. Visina odobrenog kredita kree se do 50% u odnosu na knjigovodstvenu vrijednost ukupnih potraivanja. Ako se preduzee obrati sa kreditnim zahtjevom poslovnoj banci da joj odobri kratkoroni kredit nudei pri tom potraivanja od kupca kao zalogu, banka je u obavezi da utvrdi da li pojedinani iznosi na raunima kupaca zalono pokrivaju iznos traenog kratkoronog kredita. Banka je takoe duna da provjeri kreditni bonitet (pomou kreditnih standarda) svakog kupca. Kod provjere boniteta kupaca, prvo se provjerava prosjean period naplate potraivanja u odnosu na kreditne uslove koji se nude kupcima. Ako se preduzee obrati poslovnoj banci za kratkoroni kredit u fiksnom iznosu, tada e poslovna banka izvriti selekciju potraivanja od kupaca i odobriti ono potraivanje koje moe posluiti kao najbolja zaloga za traeni fiksni iznos kredita.15 4.3. ZALIHE KAO KOLATERALNO OBEZBJEENJE Zalihe kao instrument obezbeenja u uslovima kratkoronog finansiranja preduzea iroko su primenljive u praksi. Njihova atraktivnost poiva u injenici, da im je trina vrijednost veoma esto vea od knjigovodstvene vrijednosti. S obzirom da se zalihe procjenjuju po knjigovodstvenoj vrijednosti, one predstavljaju atraktivan oblik kolateralne zaloge. Naime, njihovom prodajom se u cjelini mogu izmiriti sve obaveze dunika nastale po kratkoronom kreditu. Treba istai, da nisu sve zalihe podjednako prihvatljive kao instrument osiguranja kredita. Razlika izmeu zaliha prisutna je zbog njihovih fizikih karakteristika i njihove potencijalne realizacije. Preduzee koje uzima kratkoroni kredit ponudit e kreditoru (poslovnoj banci) sve vrste zaliha, dok se kreditor (poslovna banka) opredeljuje za one zalihe koje su najbre naplative, a to su zalihe gotovih proizvoda i robe. Poslovna banka kao kreditor izbegavat e zalihe lako pokvarljive robe i zalihe sa posebnim uslovima uskladitavanja. Za kreditora su interesantne zalihe kao instrument osiguranja kredita, koje ne izazivaju velike trokove, odnosno koje se mogu relativno brzo pretvoriti iz

15

M.Ferizovi, Finansijska trita, Biha, 2004

19

robnog u novani oblik. Pravo povjerioca na raspolaganje zalihama moe biti po pojedinanim ili ukupnim zalihama. Pojedinane zalihe kao kolateralna zaliha sastoje se od skupocjenih predmeta koji ostaju na raspolaganju preduzeu radi obavljanja njihove redovne poslovne aktivnosti (to mogu biti npr. dijamantski noevi za bruenje kamena ili sjeenje gvoa i sl.). U praksi ove zalihe kupuje preduzee dunik, lageruje u skladite, a povjerilac (poslovna banka) vri njihovo plaanje dobavljau i svojim dunikom (kupcem zaliha) potpisuje ugovor o kreditu i osiguranju kredita. Neophodno je pojedinano evidentirati zaloene primjerke zaliha sa njihovim opisom i serijskim brojevima. Preduzee dunik, moe prije povrata kratkoronog kredita takve zalihe prodati uz obavezu da poslovnoj banci otplati dug i kamatu srazmjerno vrednosti prodatih zaliha. Za iznos otplate duga skida se od strane povjerioca (poslovne banke) pravo raspolaganja sa dotinim zalihama. Ukoliko povjerilac preuzme pravo raspolaganja sa ukupnim zalihama tada preduzee kupac poseduje relativno stabilan nivo zaliha, iji pojedinani primjerci nemaju visoke cijene. S obzirom da su ograniene realne mogunosti provjere svih zaliha od strane povjerioca (davaoca kredita) visina kratkoronog kredita se odobrava do 50% od knjigovodstvene vrijednosti prosenih godinjih zaliha. Kamata kao cijena kapitala na takve kratkorone kredite kree se od 1-5% iznad primarne kamatne stope. Kratkoroni kredit na osnovu potvrde o uskladitenju zaliha (skladinice) pruaju povjeriocu (poslovnoj banci) maksimalnu sigurnost u vezi obezbeenja povrata kreditnih sredstava. Povjerilac je duan selektirati zalihe, izdvojiti zalihe i iste povjeriti na uvanje javnom skladitu u mjestu ili van mjesta dunika. Izdvojene zalihe mogu se skladititi i u posebnom magacinu dunika, pri emu su zalihe pod kontrolom (kljuem) povjerioca. Obaveza skladitara jeste, da ne dozvoli otuivanje zaliha koje su predmet kolateralne zaloge, odnosno koje su zapisane u skladinici i to bez pismene saglasnosti povjerioca. Na takve zalihe povjerilac moe odobriti duniku kratkoroni kredit do 90% od knjigovodstvene vrijednosti zaliha evidentiranih u skladinici. Po otplati dijela kredita povjerilac je duan da izuzme svoje pravo na raspolaganje jednim dijelom zaliha i omogui duniku da te zalihe otui ili koristi u svoje redovne poslovne aktivnosti. Karakteristika takvih zaliha jeste da su prenosive. U praksi se poslovne banke esto slue sa navedenom klauzulom i uskladitene zalihe prodaju treem licu, tako da to lice postaje novi povjerilac u odnosu na kreditnog dunika. Na taj nain poslovne banke veoma esto odravaju svoju tekuu i perspektivnu likvidnost. Visina kamatne stope se kree od 3-5% iznad primarne kamatne stope. Obaveza dunika jeste, da izmiri trokove uskladitenja zaliha, koje se kreu od 1-3% od iznosa osiguranog kredita. Obaveza dunika jeste,da plati premiju osiguranja kako bi se obezbijedila naknada u sluaju oteenja ili unitenja zaliha.16

5. ANALIZA STEPENA RIZINOSTI KREDITA

16

Dr P.Kapor, Bankarstvo, Beograd, 2006

20

Ova analiza se zasniva na pravilima prihvatanja novih rizika i pravilima nadzora postojeih rizika. Rizik kao mjera potencijalnih promjena u vrijednosti koje e se dogoditi u portfoliju kao posljedica kako promjena u okruenju tako i vremenskom periodu, te je neophodno kontrolisati ga u okvirima sposobnosti banke da moe podnijeti negativno djelovanje. Kreditni rizik nastaje zbog nemogunosti da korisnik kredita izvri od sada do nekog vremenskog roka ugovornu obavezu. Rizik je opravdan kad je razumljiv, mjerljiv, i dovoljno dokumentovan prihvatljivim analitikim alatima. Nezavisno od klasifikacije kredita u skladu sa odlukama Agencije za bankarstvo Bosne i Hercegovine koja se radi u Direkciji plasmana i garancija Sektoru kredita banke. Banke i druge finansijske institucije (mikrokreditne organizacije-fondacije i drutva) su dune jednom mjeseno vriti klasifikaciju svog portfolija prema stepenu naplativosti potraivanja i o tome dostavljati izvjetaj Direkciji plasmana i garancija Sektoru kredita najkasnije do 5. u mjesecu za prethodni mjesec. Ova klasifikacija obuhvata svrstavanje kredita u jednu od sljedeih grupa: Krediti bez rizika, Krediti niskog rizika, Krediti srednjeg rizika, Krediti visokog rizika. Polazna pretpostavka ove podjele je da su krediti nefleksibilni, tj. da ih je gotovo nemogue naplatiti prije roka dospjea.Krediti bez rizika obuhvataju sve kredite koji su obezbjeeni novanim depozitom ili bankarskom garancijom.

Krediti niskog rizika obuhvataju sve kredite koji su uredno obezbjeeni kvalitetnim i lako naplativim kolateralom (zalog na kurentnoj robi, hipoteka na nekretninama u uem centru urbanih cjelina) i koji se mogu naplatiti iz redovnog poslovanja korisnika kredita u roku do 30 dana od dana njihovog dospjea.Prve dvije grupe se prate procedurom praenja otplate kredita pri emu se posebno prati da kredit iz ovih grupa ne pree u loije kredite. Krediti srednjeg rizika su svi krediti kod kojih se u dosijeu ne nalazi kompletna finansijska dokumentacija, koji su uredno obezbijeeni kolateralom za koji postoji osnovana sumnja da nee biti lako naplativ (zalog na kvarljivu robu ili robu ije su cijene podlone fluktuiranju, hipoteke na nekretninama u irem podruju urbanih sredina) i koji se mogu naplatiti iz redovnog poslovanja korisnika kredita u roku do 90 dana od dana dospjea. Krediti iz ove grupe su predmet restruktuiranja. Krediti visokog rizika obuhvataju sve kredite koji nisu realizovani u skladu sa ovom politikom, procedurama i odlukama iz oblasti kreditiranja, kredite koji su obezbijeeni teko naplativom hipotekom (hipoteka na nekretnine u ruralnim podrujima ili na periferiji urbanih sredina), hipotekom koja nije dovoljno provjerena prilikom odobravanja kredita sa aspekta vlasnitva i vrijednosti i koji se ne mogu naplatiti iz redovnog poslovanja korisnika kredita u periodu kraem od 90 dana od dana dospjea obaveza. Ova grupa kredita je izvor potencijalnih gubitaka za banku i potencijalna opasnost za likvidnost banke.17 5.1. KREDITNA POLITIKA ZA SPORNE (PROBLEMATINE) KREDITE

17

U.uri, Bankarski portfolio, Novi Sad, 2002

21

Osnovni cilj je smanjiti kreditne gubitke, rezerve za potencijalne kreditne gubitke, sporne kredite i kredite po kojima se ne vre plaanja. Sporni kredit je onaj kredit koji je dat komitentu kojem se poslovanje pogoralo tokom vremena ili gdje se zbilo neto negativno iznenada, a to utie na njegovu sposobnost otplate ugovornih obaveza i na taj nain je klasifikovan u kategoriju C, D ili E. Kreditna politika za sporne kredite definisana je Uputstvom za upravljanje spornim kreditima. Na plasirane kredite obraunava se kamata sve do momenta kada kredit ue u kategoriju C. Od tada se obraun kamata knjii vanbilansno, a do tada obraunata kamata suspenduje. Kod naplate anuiteta prioritet se daje naplati pristigle kamate po kreditu. Prilikom otplate spornog kredita koji je klasifikovan u kategoriju E i utuen prioritet se daje naplati glavnice kredita. Po namirenju ukupnog potraivanja po osnovu neizmirene glavnice vri se naplata nenaplaenog dijela potraivanja po osnovu obraunatih kamata. Sporni krediti su predmet svakodnevne akcije zaposlenih u filijali odnosno poslovnici na poslovima kreditiranja pri emu je osnovno da se definiu razlozi zbog kojih je neki kredit doao u ovu situaciju. Za svaku stavku aktive koja ue u ovu kategoriju mora se izraditi plan rjeavanja problema u pisanoj formi pri emu je bitno da plan rjeavanja prihvati i komitent. Ovaj plan rjeavanja verifikuje Odbor za restruktuiranje kredita koji imenuje direktor banke ili druge finansijske institucije. Izvjetaj o preduzetim mjerama na rjeavanju spornih kredita se dostavlja jednom mjeseno iz filijala direkciji plasmana i garancija banke za to su odgovorni direktori filijala. Sporni krediti se mogu restruktuirati na jedan od sljedeih naina: prolongiranje kredita na odreeni rok, uzimanje dodatnog kolaterala u cilju poboljanja situacije, forsirati prodaju kolaterala, prenos kredita u kapital komitenta. Prilikom donoenja odluke o restruktuiranju kredita neophodno je uzeti u obzir sljedee aspekte: razlog restruktuiranja, broj prolongacija i vrstu promjene originalnih odredaba ugovora.

Analiza kredita i mogunosti za restruktuiranje se radi u filijali banke i obrazlae na sjednici kreditnog odbora filijale. Prijedlog za restruktuiranje kredita se dostavlja odboru za restruktuiranje kredita banke. Konanu odluku o restruktuiranju donosi kreditni odbor banke na osnovu prijedloga odbora za restruktuiranje kredita. Svaka promjena odredbi osnovnog (inicijalno ugovorenog) ugovora mora biti odobrena od strane kreditnog odbora banke.18 Kada se kredit nalazi u kategoriji rizinosti E i kada je mogunost naplate preostalog iznosa sredstava veoma neizvjesna, kreditni odbor filijale posredstvom odjeljenja prinudne naplate kredita dostavlja prijedlog ALCO komitetu banke za otpis takvih potraivanja. U cilju praenja mogue naplate dug e biti proknjien u vanbilansnim stavkama na period od 5 godina od momenta izvrenja njegovog otpisa. ZAKLJUAK
18

Dr D.Krasulja, Poslovne finansije

22

Teorijska i praktina iskustva ukazuju da je mogue definisati rjeenje likvidnosti koje nee ugroziti rentabilnost preduzea, uz uslov da se radi o stabilnim partnerima (preduzeu i banci) koje e se meusobno finansijski ispomagati. Dakle, uslov je da preduzee vodi zdravu finansijsku politiku, da ima dobru finansijsku situaciju i finansijski posmatrano stabilnu poslovnu banku. U uslovima kada je priliv manji od odliva novanih sredstava, razlika bi se pokrivala iz finansijskih sredstava poslovne banke. U uslovima kada je priliv vei od odliva novanih sredstava, razliku bi preduzee uplaivalo na raun kod poslovne banke. Kratkoroni izvori finansiranja neophodni su za pribavljanje obrtnih sredstava u vidu gotovine, kratkoronih hartija od vrijednosti, potraivanja od kupaca i zaliha u svim njihovim pojavnim oblicima. U toku redovnog poslovanja najvei dio nastaje spontano. Kredit je za banku kao povjerioca duniko povjerilaki posao, gdje banka kao povjerilac upoljava raspoloivi dio slobodnih novanih sredstava, pri emu koristi odreene forme obligacionih formi, uzima odreeni oblik linog ili realnog jemstva koji je dunik duan da prezentira banci, kako bi banka kao povjerilac bila struna da e dunik uredno i na vrijeme izvriti svoje obaveze prema povjeriocu. Za kredit se esto kae da predstavlja sredstvo usmjeravanja aktivnosti i razvoja privrede. U odnosu na proces reprodukcije, kredit ima veoma znaajnu funkciju, jer omoguava likvidnost i kontinuitet proizvodnje, ubrzava i poveava proces proizvodnje i uspostavlja ravnoteu robno - novanih odnosa na tritu. Osnovna funkcija kredita jeste mobilizacija svih novanih sredstava koja se u drutvu i privredi privremeno nalaze van proizvodne i prometne funkcije, kako bi se najefikasnije alocirala na korisnike. Kontinuitet reprodukcije uz kreditnu podrku omoguuje likvidnost i kontinuitet proizvodnje (prosta reprodukcija), doprinosi ubrzanju i poveanju reprodukcije (proirena reprodukcija) i regulisanju ponude i tranje na tritu (ravnotea robnonovanih odnosa). Kredit obezbjeuje likvidnost i stabilnost privreivanja, deluje i kao regulator ponude i tranje na tritu, omoguuje da se kupci na tritu pojavljuju kao potroai i onda kada nemaju dovoljno sopstvenih sredstava, Pomou kredita se ostvaruje permanentna kontrola poslovanja preduzea koja se kreditiraju. Banka koja daje kredit, po pravilu, uslovljava svog klijenta da cjelokupno finansijsko poslovanje obavlja uz njeno posredovanje. Ona kontrolie klijenta koji koristi njen kredit da ga zaista namjenski upotrebljava, da posluje rentabilno, da nema nenaplativih i sumnjivih potraivanja i da su zalihe iskazane prema realnim cenama. Svako nenamjensko troenje ili eventualno prezaduivanje privrednog subjekta-preduzea isto moe dovesti do slabijeg poslovanja pa ak i propadanja to povlai brojne sankcije koje banka kao kreditor uvodi svojim komintentima.

LITERATURA

23

Dr.Dragan Vukasovi Poslovne finansije 1n.j. Subotica 2009 Dr Vunjak, Nenad, Finansijski menadment, Ekonomski fakultet, Subotica, 2005. Dr Krasulja,Dragan dr fakultet, Beograd, 2006. Ivanievi,Poslovne Finansije, Ekonomski

Dr Vunjak, Nenad, Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Subotica, 1991. Dr Puara, Kostadin, Poslovne finansije, VP, Novi Sad, 2000. irovi Milutin: Fuzije i akvizicije, Novi Sad, Prometej, 2004. Dr D.Krasulja, Poslovne finansije U.uri, Bankarski portfolio, Novi Sad, 2002 Dr P.Kapor, Bankarstvo, Beograd, 2006 M.Ferizovi, Finansijska trita, Biha, 2004 S.Orsag,Vrijednosni papiri, investicije i instrumenti finansiranja, Sarajevo 2011 Prof.dr Z.Njuhovi, prof.dr .ain, Poslovne finansije Izvor internet portala www.limun.hr Izvor internet portala www.scribd.com .Ivanjko, Vlastita mjenica, Maribor. 2000. W.Gorenc, Rijenik trgovakog prava, 1997

24