e-KTAP

TRK SYLENCE SZL

Deniz Karakurt
2011
Aklamal Ansiklopedik Mitoloji Szl

1.BASKI

Sayfa |2

NEML AIKLAMA
OKUYUCULARDAN MUTLAKA STENEN TEK EY: BU E-KTABI EN AZ 5 BE- KYE (MMKNSE TM TANIDIKLARINA) MAL LE GNDERMELER VE ONLARIN DA AYNI EY YAPMALARINI NERMELERDR. AYRICA, FORUMLARDA VE SOSYAL STELERDE PAYLAILABLR. BU BU UYGULAMA SZL TAMAMEN YASAL OLUP, ALINTI VE N ISBN

TRK SYLENCE SZL

YAZARIN ZNYLE GEREKLETRLMEKTEDR. OKUMAK, PAYLAMAK, KURTARMAK

Deniz Karakurt

YAPMAK

TRK

KLTRN

KORUMAK

YABANCILAMASINDAN

ATILAN NEML BR ADIM OLACAKTIR.

978-605-5618-03-2

Y OKUMALAR

Szlk
AIKLAMALI, ANSKLOPEDK nceleme, Derleme, Halkbilim, Etimoloji

Trke 12+
ONK YA VE ZER OKUYUCULAR NDR. BRNC BASKI Austos, 2011 / TRKYE Xasiork lmsz ykler Kulb yesidir. Trk Lehe ve iveleri, Moolca Lehe ve iveleri.

Google Kitap Projesine dhildir.

DENZ KARAKURT, 2011

Kaynak gstermek kaydyla her tr alnt yaplabilir.

Tm Haklar Sakldr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |3 GR

Dnya bir deniz idi; ne gk vard, ne bir yer, Usuz bucaksz sonsuz sular iindeydi heryer.
(Altay Yaradl Destan Giri Cmlesi.) Trk sylencelerindeki temel unsurlar ve bileenlerin tespit edilip bir szlk halinde dizgeli bir biimde ortaya konulmas amalanan bu alma bu anlamda belki de bir ilk olacak kadar geni kapsamldr. Bu amala var olan tm almalar tek tek taranm ve gzden geirilmitir. Buna ramen gzden kam, eksik ve ayrca derlemelere girmeyen balklarn olmas da kanlmazdr. Ayrca belirtilmesi gereken dier bir husus da bu szlk oluturulurken sadece derlemlerden veya bakalarna ait yaptlardan yararlanlmad, ilave olarak Anadolunun deiik yerlerinde krsal hayatn iinde bulunarak pek ok motifin, figrn bizzat iitilmi olduudur. rnein Radloffun Asyada derledii bir cmle, Anadolunun kk bir kynde benzer bir slupla hatta birebir ayn yapyla iitilebilmektedir. Bu duruma defalarca, saysz kereler tank olunmutur. nk halk kltrnde, ky odalarnda anlatlanlar ister Asyada ister Anadoluda olsun ayn kkenden kaynaklanmaktadr. Tm Trk Dnyasnn ortak olarak kabul edecei bir biimde listedeki kii ve tanr adlar ayrntl olarak derlenip geniletilmeli ve her birinin nitelikleri aklanmaldr. Yaplan almada Trk ve Mool ayrmna ok fazla gidilmemi, iki kltrn de ortak ve i ie gemi unsurlara sahip olduu gereiyle hareket edilmitir. Hatta ortak gemie sahip olduumuz Macar sylenceleri de yer yer ele alnmtr. Tam olarak ifade etmek gerekirse, izlenen yntem udur. Trk kltrne dardan giren etkiler mmkn mertebe darda braklmaya allarak, binlerce yllk ze inilmeye allm, dardan gelen unsurlara snrl olarak ve gerek grld iin yer verilmitir. Mool kltrnde ise ister dil, isterse kltrel olarak tamamen Mool olan ve Trklere btnyle yabanc olup, anlalmas bile mmkn olmayan etkenlere de yer verilmemi ancak bu iki kltrn kesiim blgesi ve tamamen ortak paydas olan kavramlar ise hi dnmeden ele alnmtr. Hatta biraz zorlama yaplarak, ama ok da arya kamadan Moolca tabirlere de yer verilmitir. Bunun dnda Macar, Nart, een, Ugor kltrlerine ise katk yaptmz unsurlar orannda yer verilmi, onlardan gelenlere yer vermemeye gayret edilmitir. Smerlere ise henz ispatlanmam olmakla birlikte n-Trk bir kavim olduklar erevesinde yaklalm ve gerekli balantlar kurulmaya allmtr. Her ne kadar bu durum ispatlanmam olsa da, tersine bir iddiann geersizlii kesinlemitir. Yani Smerlere kesin olarak Trk kkenli bir kavim olarak bakamasak da, en azndan dilleri asndan Hint-Ari (ve ran-Avrupa) ve Hami-Sami (ve Arap-brani) kkenli olmadklar yzde yz kantlanmtr. Gnmzde kltrel etkileim kaplar sonuna kadar aktr ve Dnya toplumlarnn dnsel ve toplumsal birikimlerine dair bilgi edinmek ve yararlanmak son derece kolaydr. Fakat buradaki en sakncal durum, egemen kltrlerin kkleri yok etmesi, tekdzeliin belirmesidir. Ayn durum dorudan sylenceler iin de geerlidir. Yunan-Roma eksenli sylence anlay baskn ve baat olarak filmlerden, dizilerden, kitaplardan ve en tehlikelisi bilimsel terminoloji zerinden tm Dnyaya empoze edilmektedir. Astoronomi, kimya, psikoloj vs. hep bu kltrlerden oluturduu terimlerle geniletilmektedir. Etkileim kanlmazdr ancak dengeli ve karlkl olduu mddete olumlu sonular dourabilir. Trk kltr tarih boyunca etkileime ak olmu, ve pek ok ey ald kadar, pek ok kltrel katky da komu kltrlere aktararak gerekletirmitir. Macar, Fin, Kafkas (een, Adge, Kabartay) haklaryla i ie gemi, Fars ve Arap kltrnden etkilenmitir. Asyada ise in ve Hint medeniyetlerinin kanlmaz sonular olmutur. Dinler asndan da Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve slam ok byk rol oynamtr. slamiyete girile birlikte Tek Tanrl bir din anlay yava yava yerlemi ve
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |4 nihayetinde mutlak geerlik kazanmtr. Bunun sonucunda da yine yava yava eski Tanr ve Ruhlar geni corafyalarda etkilerini yitirerek unutulmaya balanmlardr. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, slam ncesi dneme ait ok Tanrl sistemi inceleyip snflandrmak her eyden nce bilimsel bir almadr ve bu durumun dinsel olarak ekinilecek bir yn yoktur. rnein Kuran- Kerim kimi ayetlerinde tarihten sildii baz Tanrlarn adlarn saymaktadr (Necm Suresi 19, 20. ve Nuh Suresi 23. Ayetler). Kuran- Kerimin dnya durduka yokolmayaca anlay da gz nne alndnda; slam dininin yasaklad hususlarda dahi insan ve toplum hafzasn yok etmeye deil, korumaya ak bir yaklama sahip olduu anlalmaktadr. Ayrca Orta Asyada amanist gelenei slam ve Hrstiyanlkla bir biimde badatrarak srdren topluluklar olduu gibi, bir inan sistemi olarak Kamlk (Trk Mool amanizmi) dnda baka bir din kabul etmeyen topluluklar da az da olsa gnmzde dahi mevcuttur. Bunun dnda gemi dnem inanlarna ait pek ok uygulama ve anlayn rtl bir biimde gnmzde varln srdrd de grlmektedir. Belirli dzeydeki belirli istisnalar (mesela Gagavuzlarda ve Ruslara yakn baz Trk boylarnda Hrstiyanlk, Karaylarda Musevilik, Moollarda Budizm, kimi Sibirya boylarnda Kamlk gibi) dnda slam tm Trk Dnyasnn ortak deerlerinden ve en nemlilerinden birisidir. Trk Mool kltrndeki sylencesel unsurlar genel olarak drt snfta toplanabilir. Trk kltrnde bu unsurlarn arasnda kesin izgilerle belirlenmi net farklar ve ayrmlar yoktur. Hemen hepsi de bir ruh ve koruyucu niteliindedir. Burada ruh kavramndan anlalmas gereken ey de yine soyut bir varlktr. Bilinen anlamda insan ruhunu dnmek bu kavramlar ok fazla daraltmaya ve yanl alglamaya sebebiyet verecektir. Trk kltrnde bitkilerin, hayvanlarn hatta cansz varlklarn da ruhlar vardr. Fakat bu ruhlar insandaki gibi onunla kaynam olmayp, ona bal ve onu koruyan bir olgu olarak ele alnmaldr. Ancak yine de mmkn olabilecek temel farkllklarla yaplabilecek bir snflandrma u ekildedir. A. TNSEL (RUHAN) VARLIKLAR: 1. TANRILAR: Yaratc ve ynetici glerdir. Kiilie brndrlmlerdir. Eril Tanrlar Han, diil Tanrlar Hanm sfatyla tanmlanrlar. Veya hepsine birden Toyun sfat eklenebilir. nsan biimine brnm olsalar bile, bu ekli bir durumdur ve asl Tanr vasflar hep n plandadr. Tanr adlar zel ad olduklar iin geldikleri ive veya lehede olduu korunmu gibi fakat okunu kolayl olmas bakmndan Anadolu ve Trkiye Trkesine uygun telaffuzlarla yazlmlardr. rnein: Pura Han eitli kaynaklarda Puura Han diye yer almaktadr. Oysaki aslnda tam karlk olarak Bura Handr. Burada ne Puura Han ne de Bura Han tercih edilmemitir. nk ilki telaffuza dayal ikincisi ise anlama dayal bir yazmdr. Tanr adlar ierisinde nemli olanlar, bir szln elverdii lde ayrntl bir biimde incelenmi fakat ikinci ve nc derecedeki tanrlara dair yeterince ayrnt zaten halk kltrnde mevcut olmad ve buna ihtiya duyulmad iin sadece ksa tanmlamalara yetinilmek zorunda kalnmtr. Ayrca fazla nemi bulunmayan baz adlarn da kaynaklarda yer almad gz nne alnrsa, listenin daha titiz derleme almalaryla ok daha fazla genileyebilecei kesindir. Fakat u an iin mevcut liste yeterli grnmektedir. Tanr adlaryla balantl olarak ele alnmas gereken ok nemli bir hususa deinmek zorunludur. Trk inan sisteminde Bat oktanrclnda olduu gibi bir Tanrlar topluluu mevcut deildir ve Tanr olarak vasflandrlan (biri hari) tm varlklar aslnda koruyucu ruhlardr ve bunlarn dierlerine gre daha st seviyelere km olmalar temel belirleyici zelliktir. Bunun aslnda Tek istisnas Kayra Han olup

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |5 soyut ve mutlak bir yaratc olarak dnlr. Eski Trk kltrnde Melek kavram yoktur ancak bu kavram yer alm olsayd, Kayra Han haricindeki tm Tanrlar/Ruhlar melek olarak adlandrmak hi de yanl olmazd. nk Trk sylencelerindeki Tanr kavramn Yunan veya Roma mitolojilerindeki biimiyle anlamak ok yanl sonular douracaktr. Daha tede ise aslnda Kayra Han da Tanr (Kuday, Oan) olarak adlandrlan kapsayc ve yaratc varln yansmasdr. Bu balamda slam ncesi Trk inan sisteminin en stteki tek Yaratcya doru ilerleyen fakat tanrlam koruyucu ruhlar da kapsayan karmak bir yapda olduunu sylemek doru olacaktr. Budizm (Lamaizm mezhebi), Maniheizm, Hristiyanlk ve slamiyetin etkileri, yresel alg farkllklar ve hatta Batl bilim adamlarnn bazen doru bazen de yanl yaklamlar sonucu bu konu iinden klmaz bir hal almtr. 2. ATA-ANALAR: Genellikle soyundan gelindiine inanlan bir varl veya yine soya dayal yaratc doa unsurlarn niteler. Bunlar da belirli bir kiilie sahiptirler veya bir canlnn biimindedirler. Tanrsal zelliklere sahip olduklar iin Tanr snflandrlmas ierisinde de deerlendirilebilirler. Burada deinilmesi gereken en nemli husus, benzer isimlerdeki e szcklerin tanmlayc veya niteleyici olup olmaddr. Bu ayrma dikkat edilmedii iin ou zaman eitli karklklar ortaya kmaktadr. rnein Ak Ana, Ak Ata ve Ak Han farkl kiilerdir. Ancak Ak Ata isminde Ata yerine Han kullanldnda kiiler ve zellikleri birbirine karmakta ve ayn kiiye dnmekte ya da yle sanlmaktadr. Bir baka rnek verilecek olursa Ay Ata bir tanrdr. Ay Han ise Ouz Hann olu olan bir kiidir. Dier nemli bir husus da bu kitapta Tanr snflandrmasnda ele aldmz isimlerin sonunda Han veya Hanm nvan yer almakla birlikte Ana veya Ata tanmlamasnn aslnda onlar iinde geerli olduudur. Mesela Umay Hanm iin Umay Ana ifadesi ounlukla kullanlr. 3. YELER: Koruyucu ruhlardr. ou zaman kiilik zellikleri net olarak ortaya koyulmaz, nk saylar ok fazladr. Pek ok doa unsurunun koruyucu ruhu vardr. 4. DER SOYUT VARLIKLAR: Bunlarn pek ou da aslnda ye veya Ruh olarak deerlendirilebilir. Fakat ok daha fazla zellemi anlamlar ve nitelikleri olan varlklardr. rnein or (Cin), Abas (eytan) gibi. B. NSAN VARLIKLAR: 1. KLER: Sylencesel olmakla birlikte soyut nitelikte olmayp, insan olarak tanmlanan bireylerdir. ou zaman bir topluluun nderi veya kahramanlk yapm kiiler olarak grlrler. Erkekler Han, kadnlar Hanm olarak tanmlanr. Srad gleri ve insanst zellikleri olsa da, insani niteliklerini yitirmemilerdir. 2. HAYVANLAR / BTKLER: Kutlu hayvanlardr. zel bir neme sahiptirler. Soyundan geline bir hayvann kendisidir. Bozkurt, Alageyik gibi C. DSEL VARLIKLAR: ou zaman masal yaratklarn ve hayali zellikleri olan canllar ierir. Albs (Cad), Yelbeen (Dev), Tepegz gibi D. CANSIZ / NESNE VARLIKLAR: zel bir neme sahip olan veya kutsallk ierdii dnlen somut nesnelerdir. Kopuz, Ok, Ota, Ak Da, Kan Irma gibi. E. KAVRAMLAR: Soyut kavramlardr. rnein kut, yom, arpa gibi

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |6

NEML AIKLAMALAR:
Uzun yllara yaylan ve youn bir almann rn olan, yzlerce kaynan taranmasnn yannda kiisel derlemelerin de katksyla oluan bu yaptta elbetteki eksiklikler ve yanllklar bulunabilir. Mmkn olduu takdirde sonraki basklarda bu durumlarn giderilmesi tek zmdr. Bu nedenle; 1. her tr bilgi ve madde ekleme talebi ile tespit edilen hatalarn giderilmesi iin, kaynak gstererek ve gerekli aklamay yaparak aadaki adrese bavurulabilir. Bylece ekirdeinde bu almann yer alaca daha geni kapsaml bir Trk kltr ansiklopedisi oluturma ynnde ilk adm atlm olacaktr. 2. Ayrca ortak alma yapmak istenmesi durumunda da, her trl talep ve neri iin iletiim kurulabilir. 3. Kitabn fikir hakk notere tespit ve tadik ettirilmi ve ayn zamanda telif haklar alnm olduu iin her tr alntda mutlaka kaynak belirtilmesi zorunludur. 4. Yazarn izniyle, kaynak belirtilmek kouluyla istenilen uzunlukta alnt yaplabilir. Kitabn dijital srmnn serbeste datlmasnda ve paylalmasnda hibir yasal engel yoktur. Ayrca eserin klasik basks da Trk kltrnn korunmas amacyla cretsiz olarak datlmtr. 5. Sponsor olunduu takdirde daha sonraki basklar da cretsiz olarak datlacaktr. 6. Bu yapttaki bilgilerin, kaynak gstermek kaydyla, Vikipedi (Wikipedia) adl nternet Ansiklopedisine Trke veya baka bir dile evrilerek yklenmesinde hibir engel bulunmamaktadr ve bu cmle ilgili alntlarn yasal olduuna dair bir gereke olarak sunulabilir. 7. Bu kitabn sonraki basklar ve en son hali aadaki iletiim adresinden her zaman istenebilir. 8. Kitabn ierii ile ilgili konulardan yazardan her zaman iin yardm istenebilir, bilgisine bavurulabilir. Elinden geldii lde herkese yardmc olmaya almaktadr.

letiim: karakurtdeniz@hotmail.com.tr

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |7

-AABA HAN: Ay Kaan. Edeer: 1. APA HAN 2. ABAKAN (ABAAN, ABIAN) HAN Abakan boyunun ve Hakaslarn atas olarak kabul edilir. Altn Glde yaadna inanlr. Yamur yadrd ve Altaylar koruduu inan yaygndr. Bir sylentiye gre Abakan rmann ad, kysnda yaayan Aba Han (Ay Han) adl bir savann atyla birlikte bu nehrin sularnda boulmas nedeniyle verilmitir. Gemite Abakanlarn atalarnn ve ongunlarnn (totemlerinin) ay olmas ile balantl bir yaklamdr. Ay Hakaslarda kutsal ve soyundan gelinen bir hayvan olarak grlr. Hakaslar da Abakan Hann bu rman kaynanda yaadn ve koruyuculuunu yaptn dnrler. Abakan Hann atyla rman bir kysndan dier kysna atlad anlatlr. Kk Abakan ve Byk Abakan rmaklarnn kavutuu yerde ayya benzer biimli kayalar bulunmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Abakan: (Ab/Ap/Ay/Av/Az). Szck anlam Ay Han veya ay kan demektir. Ayrca balants bulunan abartmak ve azmak fiillerinde olduu gibi bu kkten gelen szcklerde byklk ve iddet ierii bulunur. Abi (byk erkek karde) ve Aba/Apa (baba, dede) manalar da yine bu isimle alakaldr. Eski Moolca ile Manucada Aba ve Eski Trkede ab szckleri av, avlanmak manalarn da barndrr. Anadolu Trkesinde Abakan szc cmert, erefli, onurlu anlamlarna gelir. (Baknz: AYI ATA) ABASI: Kt Ruh. Edeer: ABAHI, ABAZI Kt Ruh. Ateten yaratlmlardr. Yeraltnda yaadklarna inanlr. nsanlara zarar verirler. Tek ayakl (veya ayaksz), tek gzl ve kel olarak betimlenirler. Le yiyerek beslenirler. Zararl ve iren grnml hangi canl varsa bunlarn eseridir. nsanlar yoldan kartrlar, baz kimseleri delirtirler. nsan ruhunu karabilirler. Grnmezdirler, onlar ancak amanlar grebilirler. Yeryznden yeraltna gelenleri de kendileri gremezler (mesela amanlar). Arka arkaya sra halinde yrrler ve yeryznde grnmez olurlar. nsanolunu genelde yalnzken veya korumasz, aresiz, sayr (hasta) olduklar ve skntl dnemlerde yakalarlar. ki trleri vardr: 1. ak: eytan. (Bkz.) 2. or: Cin. (Bkz.) Ayrca bu iki gruba dahil olan daha baka pek ok eit kt ruhun insanoluna zarar verdiine inanlr. Bunlarn verebilecei zararlar da deiik seviyelerdedir. Abaslarn verdii rahatszlk sonucu hastalanmaya Tolays denir (Tolaysmak fiili ile de ifade olunur). Trk Halk kltrnde bostanlara dikilen korkuluklara da Abak ad verilir ve korkutucu olmas itibariyle bu szckle dorudan balantldr ve aslnda daha nceki dnemlerde kt ruhlardan korunmak iin evlere ve bahelere dikilen heykellerin, ongunlarn (totemlerin) veya simgesel
Deniz KARAKURT
TRK SYLENCE SZL

Sayfa |8 direklerin dnmesiyle ortaya kmlardr. Trk ve Mool kltrnde yer alan balca baz kt ruhlar unlardr ve bu isimlerin sonuna oul eki (-lar/-ler) getirilerek topluluk halinde anlrlar: Yr: Yeraltnda yaadklarna inanlr. Zaman zaman yeryzne karak insanlara eitli zararlar verirler. Krtiges: nsanlara hastalk verirler. Trl eitli hastalklara neden olabilirler. Yaygn olarak insanlarn el ve ayaklarn tutmaz hale getirirler. Sald: Akam vaktinde ortaya kp evlerde dolanrlar. Trk kltrnde Gnein bat esnasnda er (kt) glerin ortaya ktna inanlr. Sile (Silee): nsanlara ktlkler yaparlar. ok hzl hareket ederler, insann akln eler ve yapt tm iyilikleri yok etmesine neden olurlar. Sml: Akam ve sabah vaktinde ortaya kp, insanlara musallat olurlar. er karan vakitte yani gnbatm ve doumunda etkili olurlar. Iml ve Sml eklinde de anld olur. Ars: nsanlarn iine girer ve zellikle kadnlar ksrlatrrlar. Kadnlarn ocuklarnn olmamas bu varlklarn yzndendir. Inch (Inh): lmcl ktlkler yaparlar. Gleri ok tehlikeli dzeydedir. Musallat olduklar insann kurtulma ans yok gibidir. Alartpa (Alartpah): lmcl glere sahiptirler. nsan alp gtrebilecek gte olduklarna inanlr. Her tr aldatc nitelie sahiptir. ekey (eekey): nsanlar kr ederler ve grme duyularn yok ederler. itme duyusuna da yok edebilirler ve insann sar kalmasna neden olurlar. Suor (Suvor): nsanlarn kafasn kartrr, gnln bunaltrlar. nsan yreinin derinliklerine nfuz edebilirler. Hahsat (Hahsaat): nsanlarn soluunu keser ve cierlerini hasta ederler. Nefessiz kalma, nefes darl, astm gibi rahatszlklarn nedenidirler. Beki: nsanlarn kemiklerini eerler. Kamburluk, kemik erilii, kemik ars gibi rahatszlklar ortaya karrlar. Supturuku (Supturku): nsanlarn i organlarn hasta ederler. Mide ve barsak arlar verirler, i organlara asalaklar yerletirirler. Snalk: nsann gszlemesine neden olur, takatini keserler. Kas arlar, kramp gibi rahatszlklarn sebebidirler. Arbat: nsann gcn tketir ve bedenini yok ederler. Dermanszlk, fersizlik gibi rahatszlklar hep onlarn eseridir. Monoy: nsanlara deri hastalklar verirler. Czzam gibi insann grnn bozan hastalklar bunlarn musalat olmasyla ortaya kar. Alban: ok kt isimleri ve ok kt yzleri vardr. ntihar etmi insanlarn ruhlarndan meydana gelirler. Trk kltrnde intiharn ho grlmediinin en ak rneidirler. Ters dnm gzleri, yukarya kalkk olarak uzayan salar vardr. Callk (alk): Bedenleri terstir. Yeryzn ve yaamn dengesni bozup kartrrlar. Saylar olduka fazladr. Kck l, Cark l, Tihik l gibi adlar vardr. Harsa: Kuduz kpekleri ve saldrgan inekleri vardr. Gzleri kurumutur. nsana baktklarnda souk su dkm gibi titretirler. Yeni domu bebekleri yerler. Beikleri bozarlar. ok irkindirler. Cahk (ahk): Lanetlenmi insanlarn ruhlardr. ekil deitirebilirler. Kanl elleri, kupkuru gzleri, lmcl szleri vardr. ok tehlikelidirler.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

Sayfa |9 Mohol: Beddualarla insann iine girerler. ine girdikleri kii lye benzemeye balar. Yz ve gzleri kuruyup irkinleir. Hareketleri yavalar. Yol Tanrs Mohol Han ile de balantl grnmektedirler. nk yol ayn zamanda baht ve talihi de ifade eder. Bu varlklarn musallat olduu kiilerin bana her tr talihsizlik gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Abas: (Ab/Ap/Av). Aparmak (karmak, alp gtrmek) anlamn ierir. Trkede Apazlamak szc avulamak anlamna geldii gibi rzgarla gitmek de demektir. Ab szc de can, ruh gibi kavramlar ifade eder. Yine kken olarak Av kelimesi ile de balantldr. (Kart: AYII) (Baknz: AK, OR) ABRA: Yeralt Ylan. Edeer: ABURA, APRA Yeraltndaki Byk Deniz (Tengiz)de yaayan ve ejdere benzeyen devasa iki ylandan birisidir. Timsaha benzer bir grnm vardr. Bu canavarlarn dieri ise Yutpadr ve ikisinin ad birlikte anlr. Gzleri parlak bakr renklidir. Ayaklar kzldr. nanlmaz byklktedir, grenlerin yreine korku basar. ok gl eneleri vardr. Ker Abra, Ker Yutpa ve Ker Doydu olarak yer alt canlsndan bazen birlikte bahsedilir. Bazen de bu nn ayn varlk olduu dnlr. Abra ve Yutpa, Erlik Hann saraynn bekileri olarak da sylencelerde yer alrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Abra: (Ab/Ap/Av). Abramak fiili, deniz tatlarn ynetmek demektir. Szcn denizle olan balants aktr. Aparmak kelimesi kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca arlk ierii kelime kknde mevcuttur. (Baknz: YUTPA, DOYDU, KER) ABZAR YES: Avlu Ruhu. Edeer: ABAZAR ISI Eanlam: 1. EN (VEN, VENK), 2. ULAN, 3. KURA 4. TRGEN yeleri. Avlunun koruyucu ruhudur. Evin avlusunda veya bahesinde yaar. nsanlarn gzne ancak uzaktan ve deiik hayvan klklarna girerek grnr. Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu rmekten ok holanr. Her nesnenin bir koruyucu ruhu olduu iin, aslnda avlu duvarnn bile ayr bir yesi vardr. Avlu kavram farkl ive ve lehelerde farkl szcklerle karland iin ad deimektedir, fakat ierik yaklak olarak ayndr. Szck olarak en ok bilinen Abzar yesidir. en, ulan, Kura ve Tirgen kelimeleri avlu anlamna gelir. Bunlarn tamam bir evin nndeki evrilmi yer, eitli ilerin grld alan, bahe demektir. Avlu yesi de buralarda yaar ve gezinir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Abzar: (Ab/Ap). Kelime kknde rzgar anlam vardr. Kkenbilimsel olarak bakldnda rzgarl yer demek olabilir. Avlu anlam tar. (Baknz: YE) AD: sim. Edeer: AT Bir varl tanmaya, tantmaya veya tanmlamaya yarayan, ona zglenmi szck. Baz felsefi yaklamlarda varlklardan nce onlarn adlarnn var olduuna inanlmtr. Elbetteki bu felsefi bir tartma konusudur. Ancak ad kavram Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir. Ad olmayan
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 10 varlklar, ancak te aleme ait grlrler. slam ile birlikte Besmele Adlama kavram ok yaygn bir hale gelmitir. Buna gre her ie Allah(c.c)n adyla balamak gerekir. zerine Allah(c.c)n adnn anlmadan kesildii veya kendiliinden len hayvanlarn yenilmesi yasaktr. Besmele cmlesinin ierii Trkeye anlam olarak; Acyc ve Acyan Allahn adyla ya da ksaltlm biimiyle (Bismillah) Allahn adyla olarak evrilebilir. Besmele, doal srelere Yaratcy dahil etmeyi ngrr. Yani nce maddenin deil fikrin olduu gr benimsenmitir. Ad insanolunun var olduu her yerde nesneleri ve olgular nitelemek iin kullanlan soyut bir aratr. Trklerde Yaygu a (Yaratl Zaman) inan varln birbirinden ayrmad bir dnemi ifade eder. Baka hibireyin olmad her eyin sonsuz bir su olduu bu ada, gk diye bir ey yokken her ey sar ve dilsizdir. Yani anlam ve ad yoktur hibireyin. Sayan sylencelerine gre bu sonsuzlukta nce ad verilerek yaratl balamtr. Ad ise anlam demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ad: (Ad/At). Tanmlama, niteleme anlam ierir. Trkede ad ayn zamanda at demektir ve pek ok lehede d/t fark ortadan kalkar. At kutlu bir hayvan olarak o kiinin kimliidir ayn zamanda. Tersine bir mantkla, kiinin adnn aslnda onun soyut bir at olduu ve kendisini tad dnlebilir. Bu nedenle eskiden Trkler ldklerinde atlaryla (yani adlaryla) birlikte gmlmlerdir. Yeryzndeki tm Trk ive ve lehelerinde Ad/At biimiyle binlerce yldr yer alan ortak bir kelimedir. Ayn zamanda bir kk olarak yzlerce kelimenin tremesine olanak vermitir. (Baknz: ADSIZ) ADAGAN HAN: Da Tanrs. Edeer: ATAGAN (ADAHA) HAN Dalar ve zerinde yaayan varlklar korur. zellikle dalardaki at ve sr srlerinin koruyuculuunu yapar. Buralardaki canllara zarar verenlere ok kzar. Eski biiminin Pataghan olduunu ileri sren grler vardr. Koruduu varlklar kskand sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Adagan: (Ad/At). Ad ve At szckleriyle ve Adamak fiili ile balantldr. Ata szcyle de ilgili olabilir. Ataghan kelimesi Moolca da kskanlk anlam ierir. Yataan adl kl trnn baka bir syleyi biimi de Atagandr, bu kavramla balantl olma ihtimali de mevcuttur. ADAK: Nezir. Edeer: ADAH, AZAH Herhangi bir dilek yerine geldiinde karlnda yaplaca veya verilecei sylenen ey ve bunun sonucunda insann kendisini Tanrya kar ykml kld durum. Kutsal varlklardan yardm dilemek amacyla kurban kesme, sa verme, mum yakma, para balama gibi eylemlerde bulunma taahhd. Bu yklenim yerine getirilmedii takdirde kiinin bana olumsuzluklar, hatta felaketler geleceine inanlr. nk bu sz Tanrya kar verilmitir. Adak kavramna hemen her dinde rastlanmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Adak: (Ad/At). Ad (isim) szcnden treyen Adamak fiilinin ekimli halidir. Adn ortaya koymak, adyla sorumluluk alma demektir. nk adn vermek, kendini vermek anlamna gelir. (Baknz: ADAMAK)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 11 ADAMAK: Nezretmek. Edeer: ETEMEK, EDEMEK Herhangi bir eyi kendi kendine ve Tanrya kar ykml klmak. Bir dilein gereklemesi iin kutsal varlklardan ve glerden yardm dilemek. Ayrca kendisini bir ie btnyle vermek veya o uurda feda etmek anlamnda da kullanlr. Adak kavram hemen hemen btn dinlerde mevcuttur. Trk kltrnde en yaygn olan uygulama adak kurban ve adak sadakasdr. Bir dilek yerine geldiinde, nceden adand biime uygun olarak ya kurban kesilir ya da yoksullara para verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Adamak: (Ad/At). Adn ortaya koymak anlam vardr. Kendi ad zerine ant imek demektir. (Baknz: ADAK) ADAPA HAN: lk Kral. Smer krallar listesinde Smer ulusunun ilk hkmdardr ve baz sylencelerde yaratlm ilk insandr. Adapa/Adama dnmne uram ve Adam/Adem eklinde sylenir hale gelmitir. Evrenin tm bilgisinin te birine sahip olduu ve bunun Tanr tarafndan kendisine retildiine inanlr. Smerlerdeki bu inana benzer bir biimde Hz. Ademe eyann bilgisinin retildii Kuran- Kerimde de belirtilir. Kral olmann yan sra ayn zamanda Kam (aman)dr. Bir gn Adapa Tanrnn huzuruna arlr ve nne lmszlk iecei getirilir. Adapa bunlar almak istemeyince Tanr arp nedenini sorar. Adapa yle yantlar: "Bir bakas yemeyeceksin, imeyeceksin, dedi". Bunun zerine Tanr kzarak onun yeryzne atlmas emrini verir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Adapa: (Ad/At). Ad (isim) szc ve Ata kavram ile balantldr. branice Adamah eklinde ifade edilen biiminde amur, balk, kil gibi anlamlar vardr. ADSIZ: simsiz ocuk. Henz kahramanlk yapmad iin ad koyulmam ocuk. Trk geleneinde ocuk byyp de bir kahramanlk veya nemli bir i yapana kadar kendisine isim verilmez, ya da o zamana kadar geici bir ad verilir. Dikkate deer bir olay gerekletirdiinde ise o blgenin ulu kiisi (ozan, aman, hoca vs.) gelir bu yapt kahramanl artran bir ad koyar. Genelde kk bir len yaplr veya yemek verilir. rnein; Dede Korkut yklerinde anlatlan ve boay boynuzlarndan tutup yere vurarak yenen ocua Korkut Atann gelerek Boa adn vermesi gibi. Adsz olmak bir eksiklik saylr ve bu nedenle olumsuz anlamlar ierir. rnein Sibirlerde Adsz Hanm adl ktcl bir ruh bulunmaktadr. Ad nesnenin bir anlamda ruhudur, onun bir parasdr ve aralarnda bir ba vardr. Smerlerin nanna gre Su Tanrs Enki, her eye bir ad vermi ve bylece yaratl balamtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ad: (Ad/At). Bir kiiyi niteleyen ve ona ait olan sz. Bir kimseyi, nesneyi, varl ya da olguyu anlatmaya, akla getirmeye yarayan kelime. n, hret. (Baknz: AD, ADSIZ HANIM) ADSIZ HANIM: Ktlk Tanras. Edeer: ATSIZ HANIM Ktlkler yapar, ad olmad iin bu ktlkleri kimin yapt bilinmez. Ad olmayan ktlk, bu aleme deil farkl bir evrene, baka bir boyuta aittir. Adsz Hatunun, henz kahramanlk gsteremedii iin ad alamayan ocuklara ilieceinden korkulur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 12 Adsz: (Ad/At). Ad olmayan demektir. Ayn zamanda at szcyle de balantlr ve bu balamda atsz olmak adsz olmakla edeer tutuluyor olabilir. (Baknz: AD) AA ANA: Aa Tanra. Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) ENE Eanlam: MAS ANA Moolca: MOD (MODON, MODUN) ECE Yerle g birbirine balayan yaam aac Ulu Kayn (Bay Tereki) korur. Baz Trk boylar aatan trediklerine inanrlar. rnein bir boyun ad olan Kpak kelimesi, Aa Kovuu demektir. Kpak annesi, bir adann ortasnda bulunan aacn kovuunda dourmutur. Kpaklar da onun soyundan tremilerdir. Aslnda aa kovuunun ierisinde yer alan kadn motifinin sonraki alarda, sylenceyi daha gereki bir hale getirmek iin oluturulduu anlalmaktadr. Daha eski dnemlerde dorudan aatan doma eklinde bir anlayn varolduu rahatlkla sylenebilir ve buradaki aa da aslnda sradan bir aa olmayp, Ulu Kayndr. nk o, tm yaam ve dourganl simgelemektedir. Bir benzetim yapldnda Ouz Hann ilk einin de Aa Ana kavramyla balantl olduu grlebilir. Ouz Hann bulduu bu kz da bir aacn ortasnda oturmaktadr. Ve daha sonra dourduu olundan treyen oklar ad verilen Trk boylarnn anas olarak kabul edilir. Aa, soyluluu da ifade eder. Trk kltrnde byk ve kovuu olan aalara sayg duyulur, hatta bu tr aalardan korkulur, iinde Al Anasnn (veya Aa Anann) yaadna inanlr. Aa Anay belirgin bir biimde Aa Atadan ayran en nemli zellik, iinde yaayan dii bir varln veya kadnn bulunmas ve onun da dourgan olmasdr. Trklerde dikkat eken ve nem verilen baz aalar unlardr: - Yangak/Cangak: Ceviz Aac. - Kos/Goz/Hoz: Ceviz Aac. - Palt/Pelit: Mee Aac. - Emen/men: Mee Aac. - Siye/iye/iye: Vine Aac. - Ala/Ele: Vine Aac. - Tal/Tel: St Aac. - Kavlaan/Kavlagan: nar Aac. - ke/Cke/Yke: Ihlamur Aac. - Ara/Arca: am Aac. - Karagay/Karakay: am Aac. - Terek/Tirek: Kavak Aac. - Buk/Bk: Kayn Aac. - rk/rik: Kays Aac. - rdk/rtk: Armut Aac. - Koa/Koa: Armut Aac. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliyle balantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir. Aacn kutluluu belik de ge doru ykseliyor olmasndan kaynaklanr. (Yans: AA ATA)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 13 AA ATA: Aa Tanr. Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) EDE Eanlam: MAS ATA Moolca: MOD (MODON, MODUN) EEGE Baz Trk boylar rnein Uygurlar aatan trediklerine inanrlar. ki nehrin kavanda bulunan bir adacn tam ortasnda yanyana duran iki aacn arasna den yldrmlar sonrasnda be tane adr belirir ve ilerinde birer tane ocuk oturmaktadr. Bu ocuklar o blgedeki kavimlerce bulunurlar ve onlarn iinde yetiip byrler ve Uygurlarn atalar olurlar. Gidip o iki aaca sayg gsterirler ve bunun zerine aalar konuup kendilerine alkmada (hayrdua) bulunurlar. Bu be ocuun ad ise yledir; 1. Sonkur Tekin, 2. Kotur Tekin, 3. Our (Or) Tekin, 4. Tkel Tekin, 5. Bg Tekin. Be ocuk motifinin Krgzistann bakenti Bikekin eski ad olan Pibeg (Be Bey) ile balantl olma ihtimali de vardr. Bu isimlerden birisi olan Tkel szc Trk kltrnde zaten aatan doan kiiler iin kullanlmaktadr. Bg Tekin ise Mani dinini Trklerde yayan kiidir ve aslnda tarihte yaam gerek bir kii olmasna ramen aatan doma efsanesine dahil edilmitir. Yerle g birletiren Yaam Aac bazen Demir Aa olarak da adlandrlr. Korkut Ata yklerindeki Basat adl kii de (veya atalar da) ulu ve byk bir aatan tremitir. Dolganlarn kendilerine verdikleri dier isim olan Ta Kihi (Orman Kii), ormanda yaayan anlamna gelmektedir. Ancak dorudan ele alndnda Aa Adam diye dahi evirilebilir. Orman Kii tanmlamas Terekeme adl Trk boyunu da akla getirmektedir ve bu szck de terekle yani aala uraan arm yapmaktadr. Bazen Aa yesi manasnda da kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliyle balantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir. (Yans: AA ANA) AA YES: Aa Ruhu. Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) ISI Eanlam: MAS ANA Moolca: MOD (MODON, MODUN) EZEN Aacn koruyucu ruhu. Her aa iin farkl bir ye vardr. zellikle byk, yal ve kutlu saylan aalarn mutlaka bir yesi vardr. Bazen olumsuz nitelikler de tayan Aa yesinin tm vcudu aa gibi kabuklarla ve kllarla kapldr. rm yaprak ve aa kabuu gibi kokar. Aa yesi bir yerden baka bir yere havada uarak gidebilir. Bedeni sk tylerle kapldr. Tm bedenine yapraklar yapm, sa sakal birbirine karmtr. Baz sylencelerde sihirli gleri olan kanatl bir at olduu sylenir. Ayrca aa trleriyle balantl olarak deiik iyler olabilir. rnein; Mee yesi, Kavak/Gavak yesi, St/Svt/Sget yesi, am/am yesi, Ceviz/Cevis yesi, Kayn/Katn yesi, nar/nar yesi, Ard/Artu yesi, Grgen/Krken yesi, Dut/Tut yesi, Erik/rig yesi, Armut/Almurt yesi, de/Nide yesi, Servi/Selvi yesi, Vine yesi, Ihlamur yesi gibi Trk kltrnde aa nemli bir yere sahiptir. zellikle sra d grnm olan aalar Ulu Kayn artrd iin sayg gsterilir. Aa daima Ulukayn kavram ile birlikte deerlendirilmelidir. Trklerde Elma Aac byk bir neme sahipken ncir ve zeytin aalar ise slamiyetin etkisiyle kutsallk kazanmtr. nk Kuran- Kerimde

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 14 bu aa (ve/veya meyveleri) zerine yemin edilmektedir: ncire ve Zeytine andolsun ki (Tin Suresi, 1. Ayet). Budizmin kurucusu olan Buda bir aacn altnda dnerek geree erimitir. Zeytin Akdeniz ve Ege kltrnde ok nemli bir yere sahip olup, Bat mitolojilerinde vurgulanr. Trklerde ise aacn trnden ziyade bykl ve grkemi n plana kar. Korkut Ata yklerinde Uruzun aaca seslenii ilgi ekicidir. Ban ala bakar olsam, basz aa, Dibin ala bakar olsam dipsiz aa. Beni sana asarlar, gtrmegil aa, Gtrrsen, yiitliim seni tutsun aa. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliyle balantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir. (Baknz: YE, ULUKAYIN) AAL: Ruh arma. zellikle atalarn ruhlarnn yardm etmesi iin baz ritellerle arlmasdr. Yakut geleneinde yaygn bir uygulama olarak grlr. teki alemle balant kurma anlay, insanolunun daima ilgisini ekmitir, nk bilinmezlik daima merak uyandrr. Bunun yan sra modern toplumlarda, hatta kendilerini elit olarak gren snflarda dahi ruh arma uygulamalarnn zaman zaman moda olmas dikkat ekicidir. Fakat ilkel topluluklarda dini bir ayin olarak grlen Aal ile bu tip modalarn birbirinden farkl ynleri olduu kesindir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aal: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek gibi anlamlar tar. Aalbay szc, saygdeer demektir. AAN: Dua. 1. Aan biimiyle Yakutada geer. Ruhlarn ve Tanralarn adlarnn nnde bir sayg ifadesi olarak yer alr. r: Aan Kbey Hanm. 2. Ayrca dua anlamna da gelir. Yakarma, Tanrya yalvarma demektir. Dua kavram yeryzndeki neredeyse btn dinlerin znde yer alan temel unsurlardan biridir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aan: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek, yaratmak gibi anlamlar tar. rnein, kz ocuklarna verilen bir ad olan Aanbke ge doru ykselen hanm, ge doru ykselen gzel demektir. Olaslkla eski bir Tanra ad ile balantldr. Kuyrukluyldz anlam da bulunur. Aduk ise kutsal manasna gelir. A szcnn kutsallk anlam ierdii aktr. (Eanlam: TG) AAR HAN: Canllar Tanrs. Art Toyon olarak da bahsedilir. Yeryzndeki tm srecin ileyiinden, insanlardan ve dier canllardan sorumludur. rng Aar Han olarak bahsedilir. rng Ay Han adndaki baka bir Tanr ile ayn kiilik olduu ne srlmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aar: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek, yaratmak gibi anlamlar tar. Ama kuyruklyldz, gkta anlamna gelir. (Benzer: AYI HAN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 15 AHA HAN: Hayvan Tanrs. Edeer: AHAA HAN Hayvanlar Korur. Hayvanlarn aas, onlarn efendisi olarak grlr. lgen tarafndan yabani hayvanlarn ve onlarn yavrularnn sorumluluu kendisine verilmitir. Trk kltrnde insanlarn dier canllarla, hayvanlarla, bitkilerle ve hatta cansz varlklarla karde olarak grlmesinin en gzel davurumlarndan birisidir. Yakutlardaki Aha adl rmak tanras ve Anadoludaki Aka ad verilen Ana Tanra ile de ilgilidir. Kimi grlere gre Aka Hanm ile ayn kiiliktir, fakat aralarnda cinsiyet farkll bulunduu dikkate alnmaldr. Aka Hanm ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aha: (A/Ah/Ak). Aa/Aha abi demektir. Byk erkek karde anlam veya sahiplik ifade eder. Beyazlk ieriini de barndrr. Moolca ve Tunguz dillerinde de gemite ve gnmzde erkek yanl akrabalklar tanmlamakta kullanlr. Moolca Ah, Manuca Ahon erkek karde demektir. (Baknz, Benzer: AKA HANIM) AKA HANIM: Irmak Tanras. Edeer: AKA HANIM Irmaklarn ve iinde yaayan varlklarn koruyuculuunu yapar. Kimi grlere gre Aha Han ile ayn kiiliktir, fakat aralarnda cinsiyet farkll bulunduu dikkate alnmaldr. Bir baka gre gre ise Ak Ana ile benzerlii nedeniyle ayn yaratc olduu ne srlr. Aha Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aha: (A/Ah/Ak). Aa/Aha abi demektir. Byk erkek karde anlam veya sahiplik ifade eder. Beyazlk ieriini de barndrr. (Baknz, Benzer: AHA HAN, AK ANA) AK ANA: Deniz Tanra. Edeer: A ANA Eanlam: 1. RNG ENE 2. SOR (SURA, URA) ENE Moolca: SAJ (SAGAN, SAGAAN) ECE Deniz lahesi. Henz hibirey yaratlmamken ve yalnzca usuz bucaksz bir su varken, sonsuz sulardan karak, Tanr lgene yaratma ilhamn vererek sulara tekrar dalmtr. Iktan (cisimsel olmayan) bir bedeni vardr. Banda gc simgeleyen ve taca benzeyen zarif boynuzlar bulunur. Alt ksmnda denizkz gibi ok uzun bir balk kuyruu bulunur. Kuyruu hafif maviye alan bir renktedir. Etrafnda denizyldzlar dolar. Hayatn balangcna dair ne varsa hepsine ruh vererek yaam dngsn balatmtr. Akdenizde yaar. Baz sylencelerde, geyik ekline giren Su Ana ile Gktrklerin Atas evlenmitir. eitli sylencelerde hep denizden kan varlk bir geyik olarak betimlenir. Beyaz renk suyu ve temizlii simgeler. Yakutadaki rng szc beyaz ve gm demektir. rng bu dilde Ayst Hanm iin bir sfat olarak da kullanlr. Moolcada Ehe reng olarak bilinir. Moollara gre Ekhe Hatun, derinliklerden gelen amuru bir kaplumbaann srtna koyarak yeryzn yaratmtr. Dolaysyla rng Ayst Han; Ak Ana ile Ayst Hanmn birlemi biimi olarak dnlebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ak: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek, yaratmak gibi anlamlar tar. Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn ieriinde yer alr. (Yans: AK ATA) (Benzer: SU ANA)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 16 AK ATA: Deniz Tanr. Edeer: A ATA Eanlam: 1. RNG EDE 2. SOR (SURA, URA) EDE Moolca: SAJ (SAGAN, SAGAAN) ECEGE Deniz lah. Dnyann dier ucunda yer alan kutsal okyanusta yani Akdenizde yaar. Demir Yayl olarak betimlenir. Demir Yay gc simgeler. Balk klna girebilir. Su ezeli balangc ve yaratc karmakl simgeler. Dnyann yaratl dorudan su ile balantldr. Ayrca insan vcudunun ve dnyann drtte sudur. Denizler sonsuzluu ve Tanrsal kapsaycl sembolize eder. Ksr kadnlar maaralarda duvarlardan damlayan sular itiklerinde ve nisan yamurlarn bir kapta biriktirip itiklerinde ocuk sahibi olacaklarna inanrlar. Suyun ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde olarak alglamaktan ziyade kut kavram ile ilikilendirilmesine sebep olmutur. Ayn ekilsizlik ve enerji olarak alglama durumu ate iin de geerlidir. Su bir snrdr, burada uygarlk biter; tesi farkl bir algya aktr. Yzeyi ayna gibi ters grnt verir. Ruh da su gibi akkan ve biimsizdir. Sulardaki varlklar yalanmazlar, hastalanmaz ve irkinlemezler. Smer Su Tanrsnn ad Enkidir ve Trke Engin szcyle balantl grnmektedir. rng szc deiik Trk lehelerinde aman, frk gibi anlamlara da gelir. Moollarda pek ok Tanrya sfat olarak Sagan (Sagaan) yani beyaz sfat verilmesi bu Tanr ile balantldr. Sura, uvaada beyaz demektir. een ve ngu dillerinde ise Sura szc St anlamna gelir. Moolcada Sara ise Ay demektir ve kavramlar dilbilimsel olarak da hep birbirleriyle bal veya balantldr. Yakutadaki rng szc beyaz ve gm demektir. rng bu dilde Ay Han iin bir sfat olarak da kullanlr. Dolaysyla rng Ay Han; Ak Ata ile Ay Hann birlemi biimi olarak dnlebilir. Aka Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ak: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek, yaratmak gibi anlamlar tar. Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn ieriinde yer alr. (Yans: AK ANA) (Kartrlan: AK HAN) (Benzer: SU ATA) AKA HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: AK (A) HAN yilii temsil eder. nsanl korumakla grevlidir. Ak Dada yaar. Ak bir at vardr. Dokuz memleketi (ktay) idare eder. Soylu olan insanlar ve hakanlar simgeler. Aksoylu tabiri bu anlamda kullanlan bir szcktr. Anadoluda kz sularda boulan Aca Bey adl kiinin sylenceleri anlatlr. Bu kiinin Ak Han ile ayn kii olma ihtimali yksektir nk motifler birebir rtmektedir. Aca Bey yazlarn Akda (A/Ak Kayalar) yaylalarnda geirir. ok istedii halde bir erkek ocuu olmamtr. ok gzel olan tek kznn isteyeni oktur fakat Aca Bey kimseyi kzna layk grmez ve bakar ki kzn beylerden kurtarmann yolu yoktur onu erkek klna sokar. Cirit, gre, at koturmada erkekleri geer. Bahar gelince gnn birinde srlerini Akdaa karan bir oban herkesin uykuya dald dolunayl bir gecede kavaln yle bir flerki, kz sese uyanr. Sese doru gider ve grnce obana sevdalanr ama atna atlayp gider. oban il il gezer ama kz bulamaz. Ertesi yl yine Akda'a gelir. Kz obann kavaln duyar duymaz atna atlayp kaval sesine doru gider ve obann yanna varr. Yllarca bu byle devam ederken frtnal bir gnde kavaln sesini duyar atna atlayp sese doru gider ama ses her defasnda deiik yerden gelmektedir. Rzgarn oyunundan aran kz atn bir saa bir sola srer. Kaval sesi gitgide uzaklamaktadr. Kz deliye dner ve Akdan tepesine ynelir. Bir uuruma geldiinin farkna

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 17 varmadan aaya Ak Irmaa (veya Ak Gle) der. oban da yiter gider, bir daha kimse ondan haber alamaz. Ak Ata ile karmamas iin Aka biimi tercih edilebilir. Ak Ata ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ak: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek, yaratmak gibi anlamlar tar. Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn ieriinde yer alr. (Kart: KARA HAN) (Kartrlan: AK ATA) AKDENZ: Sonsuz Okyanus. Edeer: AKTENGZ, ADNGZ, ATNES Eanlam: SURTENGS, SURATNES Dnyann sonunda yer alr. Bu denizde veya kylarnda yaayan Hanlara eriilmez. Dnyann sonunda yer alan veya evreleyen dier deniz ise Gkdenizdir. Ak Denizin ve Gkdenizin de tesinde Od Deniz (Ate Denizi) vardr. Akdeniz ve Gkdeniz mantna uygun olarak, gkte Demirkazkn etrafnda dnen Akboz At ve Gkboz At vardr, yine ayn mantkla Cengiz Han lmeden nce lkeyi oullar arasnda Ak Orda ve Gk Orda olarak ikiye blmtr. Akgl ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akdeniz: Ak + Tengiz / Deniz (Kartrlan: AKGL) (Yans: GKDENZ) (Baknz: ODDENZ) AKBUA HAN: Tp Tanrs. Edeer: AKBE (AKBKE, AKBKE, ABE) HAN Hekimlerin koruyucusudur. Kolunda tad byk beyaz bir ylan ile simgelenir. Hekimler kendisine dua ederler ve yardm dilerler. Elinde bilgiyi ve bilgelii temsil eden bir asas vardr. Bu asa ile kime dokunursa hemen iyileir. Ak Ylan ise yeryzndeki ylanlardan farkl olarak aulu (zehirli) deildir. Onun ausu ilatr, her tr hastal saaltr. Moollarda ve Trklerde hekim ve eczaclar deiik adlarla anlr. Sagun/Saun/Sgun: Hekim, Otaman/Ota/Oto: Eczac anlamna gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akbe: Ak + Bke (Beyaz Ejder, Beyaz Ylan) demektir. Beyaz Ylan tbbn semboldr. Bg, Bge ve Bge szckleri ayn zamanda sihirbaz ve/veya aman anlamlarn da ierir. (Baknz: BKE) AKGL: Yaam Havuzu. Edeer: AKKL, AKL Eanlam: STGL, STKL, STKL, SETKLE, TKL Moolca: HNNR, SNNEVR Gkyzndedir. Yaam Aacnn zerindedir. Stten bir gl eklindedir. Yaamsal unsurlar tar. Yeryzne gelecek ruhlar bu havuzun iindedir. Kbey Hanm bu glden mein krbalarla getirdii st doacak ocuklarn azna damlatr. Bu damla ocuun ruhunu simgeler. Stgl gn nc katnda bulunur. St-Ak Gl olarak da adlandrlr. Btn hayatn kayna olarak kabul edilir. Nasreddin Hocann gl st olarak dnp maya almas arasnda alegori kurmas bu konuyla toplumsal bilinalt dzeyinde de olsa alakaldr. St beyazl, safl, temizlii simgeler. Sura,
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 18 uvaada beyaz demektir. een ve ngu dillerinde ise Sura szc St anlamna gelir. Moolcada Sara ise Ay demektir ve kavramlar dilbilimsel olarak da hep birbirleriyle bal veya balantldr. Akdeniz ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akgl: Ak + Gl / Kl Stgl: St + Gl / Kl (Kartrlan: AKDENZ) AKKIZLAR: yilik Tanralar. Edeer: AGIZLAR lgen Hann kzlardrlar. Kyanlar ad da verilir. Sanat ve estetik anlay konusunda insanlara ilham verirler. Hibirisinin ismi bilinmez. simsiz olmalar bu dnyadan onlar tamamen uzak klar. Kyan szc ayn adl bir Mool boyunu artrmaktadr. Trk-Mool tarihinde Kyat ve Kyan adl iki akraba boy vardr ve Akolanlara da Kyat ad verilmesi bu boylarla alakaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akkz: Ak + Kz (Yans: AKOLANLAR) (Kart: KARAKIZLAR) AKKULA: Sylencesel At. Manas Hann atdr. Sra d zellikleri vardr, ok grkemli ve zekidir. Sahibine sadktr, savalarda onunla birlikte dmana anlayarak ve isteyerek saldrr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akkula: Ak + Kula. Kula gvdesi koyu sar, kuyruu, bacak kllar ve yelesi kara olan at demektir. Bu szck kken olarak anlamak ve yukar sramak anlamlarn da tar. (Baknz: AT, MANAS HAN) AKOLANLAR: yilik Tanrlar. Edeer: AKULLAR Eanlam: AKERLER lgen Hann oullardrlar. Kyatlar ad da verilir. Yedi kardetirler. Yedi Altay boyunun koruyucusudurlar. Yedi Kat yeraltn sembolize ederler. Kyat szc ayn adl bir Mool boyunu artrmaktadr. Moollarda Kyat ve Kyan adl iki akraba boy vardr. 1. Kart Han (Bkz.) 2. Pura Han (Bkz.) 3. Bura Han (Bkz.) 4. Yal Han (Bkz.) 5. Karagu Han (Bkz.) 6. Kanm Han (Bkz.) 7. Bakt Han (Bkz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Akolan: Ak + Ul / Olan Aker: Ak + Er (Yans: AKKIZLAR) (Kart: KARAOLANLAR)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 19 AKSALI: htiyar Kadn. Edeer: AKSALI, AALI, AKATI Gksal tabiri de kullanlr. Yal kadn, nine. Bir blgenin tannm en yal kadn. yi niteliklere sahiptir. ounlukla bu dnyada kimsesiz ve yalnzdr. Yolda kalm, evinden uzak, yabanc kahramanlar daima, tesadfen byle bir ninenin evine snr ve orada konaklarlar, dinlenirler. Bazen de Aksal, otalar (ilalar) hazrlayarak yiidin yaralarn iyiletirir. Ettii dualar hep kabul olur. Asvir edilirken gm sal mecaz da tercih edilir. rnein Sogotoh destannda Sabya Bay Toyun ve Sabya Bay Hotun adl bir ihtiyar karkocann ad geer. Dnyadaki hemen her medeniyette yallk ve onun simgesi olan ak salar deneyimi ve bilgelii simgeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aksakal: Ak + Sa (Yans: AKSAKALLI) AKSAKALLI: htiyar Adam. Edeer: AKHAGALLI, ASAGALLI, AKSAHALTI Gksakall tabiri de kullanlr. Yal adam, dede. Bir yrenin tannm en yal erkei. yi niteliklere sahiptir. Ayrca anlatlarda iyicil zellikler tayan yallar ve dedeler iin kullanlr. nsanlarn zor anlarnda yardmlarna koar. Bu nedenle slamiyet sonras baz sylencelerde Hzr Peygamber ile zdelemitir. Ulu Kayn aacndan inip ocuklara yardm eder ve ad verir. Ak veya gke giysilidir. Ak-boz atldr. evgen denilen hayvan bal bir asa tar. evgen ayn zamanda kutlu oyun olan ciritin dier addr. Yandan beklenmeyecek kadar gldr. Tasvir edilirken altn sakall mecaz kullanlr. Verdii elmay kendileri yiyen ksr kar kocann ocuklar, elmann kabuunu yedirdikleri atlarnn da yavrular olur. Bazen Aksakall tabiri Eren ile e anlaml kullanlr. Sogotoh destannda Sabya Bay Toyun ve Sabya Bay Hotun adl bir ihtiyar karkocann ad geer. Bunlarn mrlerinin sonunda dualar kabul edilerek bir erkek ocuklar olur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aksakall: Ak + Sakal (Yans: AKSALI) AKTU HAN: yilik Tanrs. Ktle dair iinde hibir duygu yoktur. Kendisine bal olan dier iyilik ilahlar Aktular olarak oul biimde kullanlr. yilik tanrlar. Fin (Suomi) mitolojisindeki Su tanrs Aht (Ahto)yu akla getirmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aktu: (A/Ak). Ak olan demektir. Ak renk yaratcln, tanrsalln ve soyutluun simgesidir. ALAHIN HANIM: Yaam Tanras. Yeryzn korur. Doaya can verir. Yeillik alanlarda rzgar olup gezer. Bataklk blgelerde dolar. Doada ne varsa hepsinin iyilik ierisinde olmasn ister. nsanlar baka canllara zarar verdiklerinde mesela bir hayvan zevk iin ldrdklerinde derin znt duyar ve hatta alar. Ikl bir yze ve ak salara sahiptir. Bir olu ve bir kz vardr. ocuklarnn adlar yledir: 1. Ereke 2. Cereke Oullar ve kzlar da bitki Tanrs ve Tanras olarak yeryzn korur, soluklaryla bitkilere, otlara, aalara can verirler. Aalar onlarn nefesleriyle iek aarlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 20 Alahn: (Al). Almak fiiliyle balantldr. Alak sz batak, balk demektir. Toprak yaam simgeler. Moolcada Alah ldrmek demektir ve aslnda lm yeni bir balang olduundan yaam da demektir ayn zamanda.

AL ANA: Ktlk Tanras. Edeer: HAL ENE Kzl renkli giysileri olan, kzl sal bir kadndr. Ktcl ruhlar olan Albslar kendisine baldr. irkin, salar dank, gzleri kanl, uzun trnakl, uzun boylu, ok kuvvetli olarak tanmlanr. Deveyle greebilecek kadar uzun olduu sylenir. Bazen Albs ile zde olarak dnlr fakat aslnda tm Albslarn ba ve yneticisidir. Trk halk anlaynda de Al Ana karlnda Al Ata eklinde eril bir varlk bulunmaz. Fakat Moollaradaki Gal Han (Gal Eseg Ate Ata) kkensel benzerlik itibariyle Ala Anann yansmas olarak dnlebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Al: (Al). Aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir. Moolca kknde ise Al-Hal benzemesine ilave olarak Gal (Ate) anlam da vardr. Yine Moolcada Halah fiili yakmak demektir. (Baknz: ALBIS, GAL HAN) ALANKOVA HANIM: Sylencesel Hanm. Edeer: ALANGUVA HANIM Moollarn soyundan geldii ana. Ayndan hamile kalmtr. Gece adrnn penceresinden ieriye parlak bir ay girmi gebe brakmtr. Buyan Hann kzdr. Babasnn 41. kzdr. Annesini eer kz dourursa ldrmekle tehdit eden babasndan korunmak iin erkek klna sokulmu ve yle yetitirilmitir. ok gldr. Olunun ad Buzancardr. Babasndan korktuklar iin hamile kz annesi bir sala koyup rmaa brakr. ocuu rmaa brakma motifi, Smer ve Ortadou efsanelerinde de mevcuttur. Ancak burada rmaa braklan ocuk deil, hamile kadnn kendisidir. Tek gz olan Duva adl biri tarafndan bulunan kz bu adamla evlenir. Bu adamdan da 12 olu olur. Kardelerinin ilk olunu ldrmesinden korkan annesi Buzancar rman kenarna gtrp suyu izlemesini ve dedesinin yurduna dnmesini tler. O da byle yaparak yurduna geri dner ve daha sonra ilerleyen yllarda Kaan olur. Babas Buyan Handr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alankova: Al kknden gelir. Moolca kkenlidir. Guva geyik demektir. Alan szc k, nur manalarna geldii gibi ormanlk araziyi belirtir. In Geyii gibi bir eviri yaklak olarak anlamn ifade edebilir. Ala szcyle de balantldr. (Baknz: BUYAN HAN, BUZANCAR HAN) ALASIIN: Kutsal Geyik. Edeer: ALASUUN, ALASIGUN Eanlam: 1. ALAGEYK (ALAKEYK, ALAKYK), 2. ALABOLAN, 3. ALABUI (ALABUA), 4. ALATABA Moolca: KUBAMARAL (GOVAMARAL, GVEMEREL) Gkgeyik / Kkgeyik tabiri de kullanlr. Kutsal bir hayvandr. Bazen erenler alageyie dnr. Yalnzca Sn olarak da ifade edilir. Kimi zaman Gksn olarak da adlandrlr. Baz Trk ve Mool boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine inanrlar. ou zaman soyun bir kolu Gkkurttan, dier kolu ise Gkgeyikden gelmektedir. Geyik srlerinin banda bulunup idare eden kurtlara da Gkgeyik denilir. Geyiklerin boynuzlar kamlarn en nemli simgelerindendir. Kubamaral dokuz boynuzlu, boynuzlar dokuz budakl olarak betimlenir. Bozkurt gkyzn temsil eder. Alageyik ise yeryznn simgesidir. Macarlarn (Hungarlarn) atalar da bir geyii izleyerek denizi gemiler ve bu
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 21 denizin ortasndaki yar bataklk bir adada tremilerdir. Anadolu ve Asya hallarnda ve kili desenlerinde Geyik motifine resim veya sembol olarak sklkla rastlanr. Anadoluda alageyii kovalayan ve kaybolan avc motifi masallarda ve trklerde sklkla grlr. Geyik de ekti beni kendi dana. (Anadolu Halk Trks). Yine bir Macar efsanesinde Hunlarn ve Macarlarn atalar olan Hunor ve Magor adl iki avc bir geyii kovalarken bataklkta kayboluyorlar ve orada kayp soylu kzlar bularak onlarla evleniyorlar. Bir baka efsanede Trklerin atalar hayatlarn bir maarann iinde srdrmekteydiler. Her gn gne batnca Deniz/Gl ruhu, ak geyik (bu) ekline giren kocasn deniz altna gtrp, sabah olunca denizden karr. kz bal, at kuruklu olarak tasvir edilir. Kutlu bir hayvan olarak erenlerin veya ozanlarn yannda yer alrlar: Yaram sarsnlar ehitler ile / Krk yl dada gezdim geyikler ile (Pir Sultan Abdal). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alasn: Ala + Sn Geyik Kubamaral: Kuba Ala, Boz + Maral Geyik. Kuba/Kuva/Huba/Huva szc Trke ve Moolcada soluk renk anlam ifade eder. (Baknz: BOZKURT) ALA HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: ALAA HAN Ala boyunun kurucusu ve Kazaklarn atas. Dier Trk boylarnca da byk sayg gsterilir. slamiyet ncesi Trklerin savarken Ala! Ala! diye bardklar bilinmektedir. Ala Hann olunun ad Kazak Handr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ala: (Al). Alan (lkeler ele geiren) demektir. Kazakada ulus (millet, kavim) demektir ve Kazaklarda Alt Ala bulunur. ALAY HAN: Vatan Tanrs. Edeer: ALIY HAN Vatan korur. Ikl bir grnts vardr. Karsnn ad da ayndr. Yurduna ihanet edenlere hastalk ve bela getirir. lk Ata olan Elley ile adnda bir balant vardr. Fakat ayn kii olduklarn ne srmek pek mmkn grnmemektedir. Halay szc de toplumsal birlikteliin simgesel bir davurumudur ve ayn kelime kknden gelir. Alay Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alay: (Al). Dayanma ve birliktelik anlam tar. (Yans, Kartrlan: ALAY HANIM) ALAY HANIM: Vatan Tanras. Edeer: ALIY (ALLAY) HANIM Vatan korur. Ikl bir grnts vardr. Kocasnn ad da ayndr. Hala (babann kzkardei) ile ilgilidir. Halay ile de balantl grnmektedir. Toprak Tanras olarak da grlr. Aan Alay Hatun olarak da bilinir. Alay Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alay: (Al). Dayanma ve birliktelik anlam tar. (Yans, Kartrlan: ALAY HAN) ALAZ HAN: Ocak Tanrs. Edeer: ALAS HAN Evlerdeki atei korur. Evcil hayvanlarn da koruyuculuunu yapar. Ocak ve iindeki atei kutsaldr ve ona saygl davranlmaldr. Aksi takdirde Alas Han kzarak yangn kartr. Trklerde gkyz byk bir
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 22 adr olarak dnld iin, ev tanrs olan bu ruh, yeryznn scaklna da mdahale eder. lker burcunun alt yldz gn alt deliidir ve oradan scak hava fler. Bylece yaz gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alaz: (Al). Ate, alev demektir. Yalaz, yalazlanmak szckleriyle balantldr. (Kart: AYAZ HAN) ALAZLAMA: Ate Tedavisi. Edeer: YALAZLAMA, YALASLAMA, ALASLAMA Hastalklar atele tedavi etmek demektir. Albast (Hal/Gal Ate anlam da dikkate alnarak) ve Alaz Han ile balantl olduu aktr. Belki de Alaz Hann yardm istenmektedir. Tren balarken Alaz! diye barlmas bunun ak bir gstergesidir. Alaz kelimesinin Amin! ile edeer olduu da ne srlen baka bir grtr. Krmz bir bez paras yaklp hastann etrafnda dolatrlr. Atein temizleyici ve saaltc bir varlk olduu inancnn bir sonucudur bu durum. Alazlama ilemi akam karanlnda yanan ilk kla birlikte balatlr. Bir eyin zerinden alev geirmek demektir. Cansz nesneler aleve tutulur. Canl varlklarn ise simgesel olarak, demeyecek bir mesafeden zerinden geirilerek dolatrlr. Ate, kt ruhlar korkutur ve onlar karr. Yldrm arpm aacn yanan paralaryla evin ttslenerekj kt ruhlarn kovulmasna Ar ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alazlama: (Al). Alaz szc ate, alev demektir. Krmzlk ve kandrma anlamlar vardr, belki de kt ruhlarn kandrlmasn ifade ediyor olabilir mecazen. ALBASMAK: Ruh arpmak. Edeer: ALPAS-, ALVASAlbsn (Alkarsnn) neden olduu ruh hastalna yakalanmak. Albast olmak. Albast olan kiiye Albstar ad verilir. Albastya yakalanan kii Al Ocana gtrlerek tedavi edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Albasmak: Al Kzl + Basmak (Baknz: ALBIS, ALBASTI ) ALBASTI: Ruh arpmas. Edeer: ALVASTI, ALPASTI Albsn (Alkarsnn) neden olduu ruh hastal. Boucu sknt. Sara hastal. Lohusahummas denilen ve yksek atele ortaya kan, temizlie dikkat edilmedii iin meydana gelen hastalk. Bunlara bal baygnlk. Bir eit korku halidir. Gebe kadn kan kaybetmeye baladnda deiik varlklar grmeye balar. En ok korktuu ey gznn nne gelir. Bunun sonucunda bazen baylr. Al kars o esnada gsne dizleriyle kerek soluunu keser. Gebe kadn yiyemez, iemez, nefesi daralr. Bu durumdan kurtulmas iin Al Ocana gtrlr. Bu yer genelde kutlu bir mekandr ve bir evliya mezardr. Kulbast biimiyle de Adge diline gemitir. Albast ve Kulbast ayrca isimleri farsa kkenli olan Aleyban (Alyabani) ve Kuleyban (Gulyabani) adl varlklar da akla getirmektedir. Ayrca Udmurt ve Mari dillerinde de Alvasta ve Alvast olarak yer almaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Albast: Al Kzl + Basmak (Baknz: ALBIS, ALBASMAK, KULBASTI)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 23 ALBIS: Cad. Edeer: ALBIZ, ALBAS, ALPAS Moolca: ALMAS Alkars olarak da bilinir. Albastya neden olan kzl renkli kt varlk. irkin, salar dank, gzleri kanl, uzun trnakl, uzun boylu, ok kuvvetli olarak tanmlanr. Deveyle greebilecek kadar uzun olduu sylenir. Kzl elbiseler giyer. Kimi anlatlarda bir kpn iine girerek orada yaar. Bazen de rmak kenarlarndaki ssz blgelerde veya ii bo aa kovuklarnda yaad sylenir. ri gzldr. ok fazla sayda ar, demir taklar vardr. En sevdii ey atlarn yelesini rmektir. Yakalamak iin elbisesine veya kendisine iri bir ine saplamak gerekir. Demirden ve demircilerden korkar. Lohusalara musallat olur ve lmlerine sebebiyet verir. Korunmak iin Lohusalarn odalarnda demir eya bulundurulur. Ktlk yapmaktan zevk alr. Yapt ktlkler Albasmak tabiri ile anlatlr. Ayaklar ters olarak betimlenir. Kendisiyle konuan kam ne derse tersini yapar. Kuyuya girerek kaybolur. Bazen de ine batrlnca su olup bir kuyuya doru akar. uzun boylu, uzun parmak ve trnakl, dank sal, yal vcutlu, el ve ayaklar kk, dilek, bir bir duda yerde, bir duda gkte, plak gezen, gslerinden birini geriye atm, tepesinde gz olan ok irkin, al gmlek giyen bu yaratk Mulada denizden kan ve yalnz braklan ocuklar alarak dalgalarn dibindeki evine gtren bir kadn olarak tasarlanmaktadrGke Munuk (Mavi Boncuk)tan ok korkar, ki Nazar Boncuu kavramnn kkeninde bu anlay yatar. Moolca anlam kp iine girmeyi de ierir. Buna bal olarak kplerin iinde sakland da dnlr. Aznda sihirli bir ta olan bir ku klna girebilir. leceini anladnda kendini yaralar ve akan kanndan bir sre sonra yeni bir Albs doar. een diline Almaz olarak gemitir. Trklerdeki Hal Ana ve Moolca Gal Ana (Ate Ana) tamlamasyla da balantldr. Smerlerdeki Al Tanrs ile de ilikilidir. Bulgarlarda eytan Ala olarak adlandrlr. Smerlere gre insanlarn gsne zarar vermekte ve soluunu kesmektedir ve bela yaymaktadr. Hblk ad verilen bir varlk da Albsn zelliklerini tar. Ayrca Kzl Albs olarak da bilinen bu varln iki tr daha vardr; Sar Albs ve Kara Albs. Sar Albs: Sarsa olarak da bilinir. Sarn bir kadn grnmndedir. Ktlkte Kzl Albsa gre biraz daha dk seviyededir. lmcl deildir. Kei veya Tilki donuna brnebilir. Verdii zararlar Sarbasmak tabiri ile karlanr. Sar giysiler giyer. Sarhummaya neden olur. arlatanlk yn ar basar, daha hoppa ve oynaktr. Kandraca kiiyi cilvelerle kendisine eker. Dnyadaki en gzel kadndan daha gzel bir grne sahip olabilir. ehvetli ve agzl bir karakterdedir. Oluturduu hastalk Sar Basmak tabiriyle ifade edilir. Kara Albs: Karasa olarak da bilinir. Esmer, koyu tenli bir kadndr. Daha arbal ve ciddi bir grnme sahiptir. Ancak daha aldatc ve batan karcdr. Verdii zararlar Kzl Albsa gre daha lmcldr. Nadiren rastlanr. Karabasmak tabiri bu Albsn yapt ktlkler iin kullanlr. Kara giysiler giyer. Karahummaya neden olur. akal veya srtlan klna girebilir. Oluturduu hastalk Kara Basmak tabiriyle ifade edilir. Ve bu durum kabuslarla da ilgilidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Albs: (Al). Aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir. Moolca kknde ise Al-Hal benzemesine ilave olarak Gal (Ate) anlam da vardr. Yine Moolcada Halah fiili yakmak demektir. (Baknz: ALBASTI, ALBASMAK, KARABASTI, KARABASMAK) ALDAI HAN: lm Tanrs. nsanlarn canlarn alr. Uzun kara giysileri ve kara bir at vardr. Grnm heybetli ve korku vericidir. Getii yerlere korku salar. Erlikin elisidir ve onun tarafndan gnderilir. Bir evden l

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 24 ktktan sonra Aldann emrindeki lmcl ruhlar o evde yedi gn kalrlar. Ynettii lm ruhlarna da Aldalar ad verilir. Bu nedenle o evden yedi gn boyunca bir ey kmaz ve girmez. slam sonras Azrail ile zdelemitir ve tm zellikleri ona aktarlmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alda: (Al). Almak veya aldamak (kandrmak) kknden gelir. Altau kandran, hile yapan demektir. Aldah fiili Moolcada kayebetmeyi belirtir. Alda szc Eski Altay ve Mool dillerinde anlamak, kavramak (Tunguz dillerinde ise Aldan biimiyle derinlik) anlamlar ierir. ALIGAN HAN: Gney Tanrs. Moollarda 99 Gney Tanrsnn badr. Moollarda Budizmin etkisiyle birincil yn Dou olarak deil Gney olarak yer alm olmaldr. Al Han ile de balantl olmas muhtemeldir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Algan: (Al). Almak ve krlk anlam ieriyor olabilir. Moolcada Alh ve Aluka szckleri eki anlam tar ve bu kelimelerle balantl olmas muhtemeldir. (Baknz: ALI HAN) ALI HAN: Krler Tanrs. Edeer: ALI HAN, ALU HAN Bir da ruhudur. Kr bir ihtiyardr. Krolu destanndaki Kr Ata motifinin arkaik varyasyonudur. Dalardaki at srlerini korur. Kanatl atlar yznden kr olmutur. Krolunun babas da bir at nedeniyle bulunduu yrenin beyi tarafndan kr edilmektedir. Beye hediye edilen bu at kt grnm nedeniyle babann gzlerine mal olur. Fakat daha sonra bir ahrda gne grmeden krk gn bekleyince, sra dl ortaya kar. nk bu aygr Sudan kmadr. Baba ryasnda olunun kordan (ateten) doacan grr. Bu bir snav simgelemektedir. Kroluna ozanlk yeteneini, savaln ve atn veren de odur. Dalarda yaar. Koabulak (kiz Pnar) korur. Bu pnarn sular kutsal ve genlik (veya lmszlk) vericidir. Bu lmszlk en azndan mecazen geerli olmu ve Krolu ad hep yaamtr. Bir gre gre, slam sonras Trk toplumunda Hz. Alinin nemli bir yer edinmesi bu ad benzerliinin bir sonucudur. slam ncesi Trklerde zaten yaygn olarak kullanlan Al/Alu eklindeki bir isim mevcuttur. rnein Alu Bee (Ali Paa) adl ozan her iki isimle de tannmaktadr. Hz. Alinin yiitlii, saval, iki dilli klc Trk kltrnde byk ilgi ekmitir. Gerekten de Krolunun ad Alidir. Moollarn 99 Gney Tanrs Algan ile de balantl olmas muhtemeldir. Sokor/Sokur/Sohar/Hokar szleri kr demektir ve masallarda bu adla balayan varlklara rastlanr. Smerlerde ise Alu adl lmcl bir varlk bulunur. Moolcada Al fiili bilmeyi anlatr. Yaar Kemalin nce Memed adl yaptnda yer alan ve drt kitabn sonunda da benzer cmlelerle yamacndaki akrdikenliin gn gece yan, yanan dikenlerden la benzer seslerin gelii anlatlan dan ad Ali Dadr. Bu olay u cmleyle ifade edilmektedir kitapta: "Bu atele birlikte de Alidan doruunda bir top k patlar. Dan ba gece aarr, gndz gibi olur." (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Al: (Al). Alev ve alnm (gzleri alnm) anlamlar ierir. nk eskiden gzler atele dalanarak kr edilirdi. Gzn alazlanmas da ayn anlama gelir. Gerekten de Krolunun babasnn gzleri byle kr edilmitir. Moolcada Al/Ali kim? demektir ve bilinmeyen tehlikeli varlklar artrr. Al/Ala kk Eski Mool ve Altay dilleriyle Tunguz dillerinde bilmek, bilgili olmak anlam tar.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 25 Aklama: Anadolunun deiik blgelerinde Ekiz (kiz) Oluk veya emenin ift olduunu belirten pnarlar vardr. Ve o yrede nemi bulunur. rnein bir rivayette birbirine sarlarak donup len iki kardein (veya anne ile ocuun) gzyalarndan meydana geldiine dair bir sylencesi vardr. (Baknz: ALIGAN HAN) ALINCA HAN: Trklerin Atas. Edeer: ALINAK HAN, ALUNCAK HAN Trklerin atas olan kaan. Bulca Hann soyundan gelir. Trk boylar onun ocuklarnn soyundan tremitir. Buka Hann oludur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alnca: (Al). Alnan (kendisinden soy alnan) ve ayrca nyz, bir eyin n taraf demektir. Moolcada Elnce szc Ced (Atalar) demektir. ALKIM: Gkkua. Alakuak da denir. Anadoluda Gkkua veya Ebemkua olarak sylenir. Dmekte olan yamur damlalarnda n krlmasyla oluan yansma. Renkler birbirinden ayrarak srayla dizilirler. Umay Ana yeryzne inmek iin gkkuan kullanr. Bazen ge aslm bir yay olarak dnlr. Bazen bir yol olarak dnlr. Al inancyla balantl olarak ele alndnda yerle g birbirine balayan byl bir kpr olduu anlalr. Pura adl kolar veya atlar (ruhlar) alkmn zerinde grlrler. Yeygr, Sleyke gibi adlarla da bilinir. Moollar Solongo derler. Buryatlar Holongo derler. (Bkz. Olongo) Kazakadaki tabir ise baka bir mitolojik varlkla ilgilidir ve Kempirkoak (Kempirkua) ve Enekemkoak/Cenekemkoak denir. Anadoluda ocuk oyunlarnda byk ve tpk gkkua gibi renkli bilyelere Eneke ad verilir. Telet Tklerinde ise Eneke szc koruyucu ruh demektir. Koak szcnn ko, kukla, ikiz gibi anlamlar da bulunur. Tm dnya mitolojilerinde ilgi ekici bir unsur olan Gkkua pek ok d tesirle karlasa da bir kuak olduu ve yeryzn sard fikri temelde ayn kalmtr. Azericede Gykura eklinde ifade edilir ve anlam Trkdekiyle ayndr. Trk kltrnde daima bu kavram nitelemek iin Kuak tabirinin tercih edildii grlr. amann ge kt bir kpr olarak alglanr. Tm dnya mitolojilerinde gkkuana sylencesel anlamlar yklenir ve ou zaman da bunu artran isimler verilir. Gkkua grsel olarak tm insanln daima ilgisini ekmitir, nk fizik kurallar gerei ona hibir zaman ulamak mmkn deildir, bu nedenle geriye tek bir ey kalr, hayalgcn zorlamak. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alkm: (Al). Alkmak fiiliyle balantldr. Beenilme, hoa gitme anlam bulunur. ALKIMAK: Hayrdua Etmek. Edeer: ALKAMAK, ALGAMAK, ALGIMAK, ALKUMAK 1. Bir insan iin iyi temennilerde bulunmak ve bu amala Tanrya yakarmak. Tm dnya kltrlerinde bakalar iin iyi dileklerde bulunma olgusuna rastlanr. 2. Bir eyin beenildiini ve onyalandn, hoa gittiini gstermek. Bunun iin el rpmak. Bu durum gnmz kltr anlaynn bir sonucu olarak tm dnyann ortak bir beeni gsterme arac haline dnmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alkmak: (Al). Yakarmak, vmek anlamlar vardr. Ayrca Al kk dikkat ekmeyi de ifade eder; alm, alml szcklerinde olduu gibi. yi ruhlarn dikkatinin ekilmesini de uzak bir anlam olarak ieriyor olabilir. (Baknz: ALGI) (Kart: KARGIMAK)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 26 ALGI: Hayrdua. Edeer: ALKI, ALGU 1. Bir insan iin iyi temennilerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. Szn etkileyici gcne olan inanc ierir. Eski Trk anlayna gre sz pek ok eyi deitirmeye yetebilecek gce sahiptir. yi dilekte bulunmak. 2. Beendiini gstermek iin el rpmak. Bu davrann iyi ruhlar armak anlamnda unutulmu ve yitmi bir ierii vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alk: (Al). Alkmak fiilinden tremitir. Yakarmak, vmek anlamlar vardr. (Baknz: ALKIMAK) (Kart: KARGI) ALMA: Kutlu Meyve. Edeer: ELMA, OLMA, ULMA, ULMO Moolca: ALIMA (ALIMAH) Meyvelerin anas ve atas olarak kabul edilir. Aacnn iekleri pembe veya beyaz aar. ekirdekli trl renklerde meyvas olan bir aatr. Kadnla erkein birbirine duyduu tensel sevginin simgesidir. Aksakall kocann elinden ald elmann kabuunu yiyen ksr kadn ikiz dourur. Kzlelma iin ordulara ktalar amtr. Masallarda hep byl elmalar vardr. Gizemli bahelerden hep o alnm, zerine trkler yaklm, yavuklunun yana ona benzetilmitir. Yunan mitolojisinde Altn Elma iin kadnlar birbirlerine dman olmulardr. Dnyada en ok tr olan aa elmadr. En ok yetitirilen ve en ok yenen meyve de odur. Olgunlamay temsil eder. Trn tamam, yeryzne Orta Asya'dan yaylm olup Altay ve Kafkas kkenlidir. klim ve eit zellikleri gz nne alndnda yetime alan ok geni olan aacn ilk olarak K. Anadolu, G. Kafkaslar, GB. Rusya ve D. Kazakistan dolaylarnda retildii sanlmaktadr. Tm dnyada tarih boyunca aprazlamalar da dhil olmak zere 6100n zerinde farkl elma eidi retildii ve yetitirildii tahmin edilmektedir. Meyvesinin besin deeri ok yksektir. Kazakistann bakenti Almatnn esi ad Alma Atadr ve elmann dnyaya buradan yayldna inanlr. Adem ile Havvann cennette yedikleri yasak meyvann elma olduu, yasan ise aslnda cinsellii ierdii, bu nedenle de elmann cinsellii sembolize ettii iddia edilir. Yeryznde neredeyse her corafyada yetimesi bir simgeye dntrmtr ve pek ok uygarlkta elma ile ilgili sylence ve masallara rastlanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alma: (Al). Orta Asya Trkesinden hemen hemen tm lehe ve ivelere ayn kkten geerek kullanlan ad Trkiye Trkesinde, Alma -> Elma dnmne uramtr. Kelimenin kkeninde; almak fiilinin ve meyvenin rengini simgesel olarak ifade eden "al" (krmz) sfatnn olduu bilinmektedir. (Baknz: ALMA ATA, KIZILALMA) ALMA ATA: Sylencesel Evliya. Bir rivayete gre yeryznde ilk elma aacn yeryznde o dikmitir. Kazakistann bakenti Almatnn ad buradan gelir ve Elmal veya Elmann yayld yer demektir. Yakn bir zamana kadar da bu ehrin ad resmi olarak da Alma Ata idi. Elmann varl ilk insana kadar uzand iin Alma Atann nerdeyse ilk insan ile ortak bir gemiin rn olduu ne srlebilir. Alma szc emir kipinde olumsuz yapda Alma! eklinde de ele alnrsa, Elmann yasak bir meyva olduu bir kez daha anlalacaktr. Fakat bu yasak teki dnyaya ait olduu, bu dnyada ise te alemin tam tersi bir mantk geerli bulunduu iin en kutsal ve en yaygn aa ile meyvesi elmadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 27 Alma: (Al). Kelimenin kkeninde; almak fiilinin ve meyvenin rengini simgesel olarak ifade eden "al" (krmz) sfatnn olduu bilinmektedir. (Baknz: ALMA) ALMA HANIM: Sava Tanras. Moollarda sava tanra olarak yer alr. Albs (Almas) ile balantl olabilir. Trk kltrnde kadnlarn saval yaygn olup, bu realite masallarda ve mitolojide de yansmaktadr. Trk-Mool alglaynda kadn hibir zaman eve kapatlp, saklanan biri deildir. Sosyal hayatta aktif rol alr. Mool kaynaklarnda Alma Hatan olarak bahsi geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Alma: (Al). Almak fiiliyle balantldr. Kzl Elma/Alma tabirinin Trk fetih anlayn simgeledii dikkate alnrsa Alma szcnn ierii daha doru olarak anlalabilir. Ayrca yine almak fiilinin ayn zamanda fethetmek demek olduunu da dikkate almak doru olacaktr. Alagan, Algan, Alu, Alkan, Alm, Alaman szckleri Trkede fatih (lkeleri alan) anlamna gelir ve insanlara da isim olarak verilir. ALP: Cengaver. Edeer: ALIP Eanlam: ALPAGUT, ALPAVUT, ALPAUT Sava. Yiit kii. Cesur, cesaretli, gzpek. Orduya gerektiinde katlan yar milis. Hakann yannda bulunduklar yere gre farkl adlarla anlrlar. Dalarn ok yksek yamalardan yetien bir bitkiye Alpyldz ad verilmesi tesadf olmayp, bu ismin ycelik ieren saygnl ile alakaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) - Alperen; Sava Dervi demektir. Tanrnn buyruuna uyarak onun urunda savar. Savalarda titizlikle uyduklar insani kurallar vardr. - Alpkz; Sava Kadn anlamna gelir. Dede Korkut yklerinde adlar geer. Anadoluda yaam olan Amazon adl kadn savalar olduunu iddia eden grler vardr. Alplar, Hakann yannda bulunduklar yere gre farkl adlarla anlrlar. 1. oro (Sa yannda bulunanlar) 2. Yoro (Sol yannda bulunanlar) Alp: (Al). Almak kknden gelir. Alpmak fiili sayg gstermek, hrmet etmek demektir. Alba szc Moolcada grev anlamna gelir ve bu mana ile de balantl olabilir. Eski Trke Alp kk sava, glk, zorluk gibi anlamlar bnyesinde barndrr ALPAMI HAN: Sylencesel Kahraman. Edeer: ALPAMSI HAN Bilinmeyen diyarlara yolculuklar yapmtr. Masal yaratklaryla savamtr. Anasnn karnnda 12 ay kalmtr. Yedi gnde yedi yana gelmitir. Atnn ad ubar (Bayubar)dr. Ulu bir aacn tepesindeki dev kuun yavrularn ejderhadan (veya ylandan) kurtarr. Aya gidip gelir. Ate kendisini yakmaz. Demir Evde hapis kalr. Kendisini hapseden Hakann kz tarafndan kurtarlr. Aya gidip gelir. Dndnde nianlsnn evlendirildiini grp oban klna girer ve yanna yaklaarak gerei renir. Sonunda nianlsna kavuur. Trk masal motiflerinin pek ounu bnyesinde barndran bir yknn kahramandr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 28 Alpam: (Al). Alp szcnden gelir. Yiitlik, kahramanlk anlamlarn tar. Alba szc Moolcada grev anlamna gelir ve bu mana ile de balantl olabilir. Bu adan bakldnda kendisine ilahi bir grev verilmi kii olarak ele alnabilir. (Baknz: UBAR) ALTAY HAN: Altn Tanrs. Edeer: ALTIN (LTEN, ALTUN) HAN Moolca: ALT (ALTAN) HAN Macarca: ARAN ATYA Altn Dan sahibi ve koruyucusudur. Altndan bir giysi giyer. Altn, Trk kltrnde altn hakanlk (imparatorluk) simgesidir. Altn ukal (zrh) ve tolgas (miferi) vardr. Kargs ve yay atndandr. Altn Da eriilmez bir uzaklktadr ve zirvesi grnemeyecek kadar yksektir. Altan Han yerle g birbirine balayan bu dadan sorumludur ve zirvesinde oturur. Zenginlii, ihtiam, deerli madenleri temsil eder. Macarlarda Arany Atyacska (Altn Ata) adl bir karakter vardr. Ural-Altay kltrlerinin ortak bir motifidir. Kazakya Isk kurgannda bulunan altn zrhl, altn giysili tekin (prens) bu anlayn somut bir davurumudur. At iin altndan koum takm bulunan Altn Tekin, Trklerin eski adaki yaaylar hakknda vermektedir. 18 yanda olduu tahmin edilen gen bir prense ait cesedin zerindeki altn zrh bile bal bana bir sanat eseridir. Kurganda bulunan bir yazy kimi aratrmaclar Khan uya otuz yok bolt. Utugsi tozlt. yani Tigin, 23nde ld. Halknn ba sa olsun. eklinde okudular. Bu mthi giysiden ve altn eyalardan da anlalmaktadr ki, altn nesneler yalnzca ihtiam ve gsteri amal deil Altan Hana duyulan bir saygnn olarak bu kurgana koyulmutur. Belki de bylece Altay Hann gnl alnarak gen prensin cennete gitmesi salanaca dnlmtr. Mogurcada Haltan olarak geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Altan: (Al). Ildamak, Parldamak anlamlarna gelir. Altn szc ile ayn kkene sahiptir. Alm, almllk gibi gz alclk ve alav (alev), alaz gibi yakclk bildiren fiillerle ayn kkten gelmektedir. Altn btn insanlk tarihinde zenginliin en ok bilinen simgesidir ve pek ok byk uygarlk altn para uygulamasn tarih iinde kullanmtr. ALTINA: Devri Saadet. Edeer: ALTINAK, ALTANAK Moolca: ALTANGALAV, ALTANGALAB nsanlarn mutluluk, zenginlik ve huzur iinde zgr ve kavgasz yaad gemi bir dnemi anlatr. Kimileri ise bunu gelecee ynelik bir topya (dlke) haline getirerek, insanlarn st dzey bir bilince ulat, toplumsal bir yapy anlatmak iin kullanmtr. nsan psikolojisinin doal bir sonucu olarak gemie zlem veya gelecekte daha gzel bir dnya umudu hemen her toplumda bir biimde kendisini davurmutur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Altna: Altn + a ALTINDA: Kutsal Da. Edeer: ALTANTAV, ALTANTA, ALTUNTAH, ALTANTAK Eanlam: 1. BOZDA, PUSTAK, PUSTAG 2. TASTAV, TAZTA, DAZDA, TASKILTAV Moolca: ALTANAVLA, ALTANULA Altay Dalarnn simgesellemi biimidir. Gkyznde bulunur. Trk yurdunun ve devletinin enginliini gz alcln temsil eder. Burada dokuz Tanr yaar. Zirvesinde ise Altan Han vardr. Tanr lgenin taht burada yer alr. Altn Trk kltrnde altn hakanlk (imparatorluk) simgesidir. Altn
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 29 madeni padiah, gm madeni veziri, tun madeni ise halk simgeler. Altay dalar Trkler iin o kadar byk bir neme sahiptir ki, akraba kavimlerden ayrmak iin ikili bir snflandrma yaplr ve Ural kkenli soylar ve dilleri ile Altay kkenli soylar ve dilleri diye ayrlrlar. Ural dalar da Ugor kkenli kavimler iin ayn nemi tar. Tas Tav (Kel Da) ad verilen bir yerin Tanrlar Yurdu olarak algland dikkate alnrsa bu sfatn Altanda nitelemekte kullanld sylenebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Altn: (Al). Ildamak, parldamak, deerlilik anlamlarna gelir. (Yans: BAKIRDA, DEMRDA) ALTINKAZIK: Kutup Yldz. Edeer: ALTUNKAZUK, ALTUNGAZIK, ALTANKAZGUK Eanlam: 1. DEMRKAZIK (TEMRKAZGUK) 2. ALTANKALA (ALTANHALA) 3. DEMRV (TEMRV) Moolca: ALTANHADAS, ALTANKADAS, ALTANHUDAV, ALTANHADAK, ALTANHADAH Gkyznn tam tepesinde bulunan yldz. Gn bu yldzn etrafnda dndne inanlr. Gkyz tanrlar atlarn bu kaza balarlar. Yeraltnn bylesi kutsal bir kutubu ve kaz vardr. Yeralt tanrlar da atlarn bu kaza balarlar. Yer alt ve gkyz kutuplarn birletiren ise Demir Direk veya Ulu Kayndr. Bazen de Tanrya gidilen bir kap veya delik olarak ifade bulur. Akboz At ve Gkboz At adl iki at Demirkazn etrafnda dner. Moolca Anlam Altn ivi demektir. Kazk, direk, ivi gibi nesneler hep bir yere aklm olmay ifade eder ki, gn sabitlendii bir ekseni vurgulamaktadr. Bu yaklam bilimsel olarak da zaten geerli grnmektedir. Yakutlar Hotugu Sulus (Kuzey Yldz) ad verirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Altnkazk: Altn + Kazk Demirkazk: Demir + Kazk AMA HANIM: Yaratc Tanra. Edeer: AMMA HANIM skitlerdeki Apa (Abay) adl Tanra ile arasnda bir ba olmas da muhtemeldir. Umay ile ayn Tanra olduu ileri srlmektedir. Smerlerde de Ama adl bir Tanra mevcuttur. Anadoluda Ama, eme, apa, ebe gibi szckler hep kadn akrabalar anlatr. Bazen evi koruyan bir Tanra olarak ad geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ama: (Am/Em). Bu kk Trke ve Moolcada kadnlk, ila, ak gibi kavramlarla balantldr. Am szc Moolcada hayat demektir. Trkedeki Eme (Hala, Teyze) ile balantldr. (Baknz: UMAY) AMBAR ANA: Diilik Tanras. Kadnlar ve kadnlarn yapt ileri gzetir. Kadnlarn almalarna bolluk verir. Kendisi iin yaplan trenler vardr. Kadn amanlar ondan yardm dilerler. Em kk ayn zamanda iyiletiricilik ve ila anlamlaryla da balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ambar: (Am/Em). Bu kk Trkede diilik bildirir. rnein emmek ve emzirmek diil ierie sahiptir. Depo, kiler anlamndaki Arapa Ambar szcyle ilgisi yoktur. AMIRGA: Canavar. Edeer: AMURGA Moolca: ABURGA, ABURYA, AVRAGA, ABARGA, AVRAYA

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 30 Vahi, korkun ve devasa yaratk. Korkun bir dev olarak grlr. Ayrca Tuvalarda greilerin ykseldii en son seviye nvan da bu adla anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Amrga: (Ab/Av). Aparmak, kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca avlamak fiili ile de balantl grnmektedir. ANA: Valide. Edeer: ENE, NE Eanlam: G (K) Moolca: EC, ECE, EZ, ESE, EZ, EH Soyundan gelinen diil kii. Bir insan douran kimse. Mitolojide soyundan gelindii kabul edilen varlklara veya yaamn zn oluturduu dnlen diil unsurlara da Ana denilir. rnein Kurt Ana, Geyik Ana. Bu varlklar ayn zamanda tanrsal nitelikler tarlar. Ya da Od (Ate), Kuya (Ik), Su, Toprak gibi temel yaratc unsurlara da bu ekilde hitap edilir. Soyundan gelindiine inanlan belli bal hayvanlar unlardr: Kurt, Geyik, Boa, Kartal, Kpek, Deve, Kuu, Ay. slam diniyle birlikte keramet sahibi kadn evliyalara da Ana denilmeye balanmtr. Anya olarak Macarcada yer alr. Anayurt (anavatan) szc topran diil olmasyla da ilgilidir. nsann lnce gmlmesi onun tekrar ana rahmine dnn sembolize eder. Uyku ve gece insanouna ana rahmindeki sakin ve sessiz dnemi anmsatr bilinaltnda. Ana kavram tm toplumlarda dourganln simgesi olmutur. Trkede diil akrabalklar bildiren szckler unlardr. Yuuk 1 2 3 Valide ANA (Anne) ENE, EN, NE EE Abla ABA/APA EBE, EB, BE HEDE Hala ALA ELE, EL, LE HELE/HALA Hala AMA EME, EM, ME BB Teyze AA/AA ECE/EE/EE, E, CE TETE/TEZE Bykanne ABAKAY/AVAGAY LESEY NENE/NNE Kz karde KE ECEKE BEE/BAA/BACI Kz Evlat L/GL/L AA/SAA Yenge YENGE/YNGE Adam: ERKEK / G, Kadn: EKEK / D ALUNCA (ELNCE): 2. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler) KULUNCA (KLNCE): 3. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler)

4 G/K

EMEGE LEN

(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ana: (An). Anmak fiiliyle balantldr. Anlan kii demektir. An kk zihinsel faaliyetleri temsil eder. Moolcada Anh, nde gelen, birinci sradaki demektir. Kimilerince Hitit/Hatti kkenli bir kelimedir. Hatti (Eti)ler, Hititler Anadoluya gelmeden nce de var olan sonra Hititler ile kaynaan bir toplumdur. Trkede k/g kelimeleri de Anne olarak kullanlr. Anlay gc ve zihinsel yeteneklerle de ilgili bir kkten gelir. Baz lehelerde Anne ve Atte biimine de dnen Ana ve Ata szckleri ayn zamanda n ek olarak da kullanlrlar. zellikle ana ile ilgili olarak u rnekler verilebilir: anayurt, anadil, anayasa, anayol, anakent, anayap, anakap, anagiri, anadizi, anasoy, anakara, anapara gibi Moolcada Anah fiili, iyiletirmek, tedavi etmek demektir. Tunguz Manu dillerinde Enin olarak geer ve yine anne demektir. (Yans: ATA)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 31 (Baknz: 1. AK ANA, 2. KOVAK ANA, 3. KUYA ANA, 4. OD ANA, 5. TOPRAK ANA, 6. SU ANA 7. ULU ANA, 8. YALUK ANA, 9. YEL ANA) ANDAR HAN: Ate Tanrs. Edeer: ANDIR HAN Atei korur. Bazen kzarak yeryznde yangnlara neden olur. Elinde bir yola (meale) ile betimlenir. Salar atetendir. Gzleri alev saar. Heybetli ve kasl bir grnm vardr. Mealesi kendiliinden hi snmeden srekli yanar. Bitkilerin koruyucu Tanrs olarak da grlr. Yeraltnn veya cehennemin koruyucusu olarak da sylenir. Ayrca Andarhan Hatun eklinde bir Tanrann varlndan da bahsedilir, fakat o yeryznn koruyucusu olarak anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Andar: (An). Anmak ve Ant keimelerinden gelir. ok anlan, adna yemin edilen demektir. An/Yan balantsyla Yandran anlamna da gelebilir. Eski Trkede avlanmak anlam da ieren An kknden gelmektedir. ANT: Yemin. Edeer: AND Moolca: ANDA, ANDGAY Ahit. Sz verme. Yeminden dnmek byk bir gnah ve su olarak kabul edilir. Szn kutsal gcnden kaynaklanan bir kavramdr. Sz ile bildirdii davran, sonu veya nesne arasnda bir farkllk olmad, szn (ve adlarn) bir anlamda bunlarn ruhu olduu, sz ile bunlar arasnda cismi bir ba olduu dncesinin bir sonucudur. Byk bir Ant iilirken bir kaba kan aktlmasnn nedeni debudur. Bakrtlarda yeri kazarak ant ime olgusu da mezar artrmas ile balantldr. Bugn dahi Ant mek tabiri kullanlr ve yemin edilirken iilen St ile balantldr. Sz Vermek deyimi de szn bir nesne gibi bakalarna devrdildii dncesinin bir kalntsdr. Mahkemelerde veya Millet Meclislerinde ant iilerek ie balanr. Yemin kavram insanln ortak alglarndan birisidir ve yerine getirilmediinde insann en azndan onurunda bir eksilme meydana geleceine, bazen de felaketlerle karlalacana ister ada, ister ilksel hemen her toplumda inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) And: (An kk) Sz verme, anlama anlamlarn ierir. Moolca kkenlidir. An kk Moolca ve Trkede tutmak anlamn barndrr. (Baknz: ANTLI) ANTLI: Kan Kardei. Moolca: ANDA, ANDAKAR Ant ierek kan kardei olmak. Bir tasn ierisine koyulan ste bileklerinde alan kesikten kan damlatarak iip kan kardei olunur. Trklerde ve Moollarda ortak bir gelenektir. Mool mitolojisinde Anda Bars denen ve insanlarla kankarde olmu bir Pars ongunu vardr. Andalk Trklerin en eski geleneklerinden biridir. Andalar birbirlerini kardelerinden daha ileride korur, sayar ve kayrmaya alrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Anda: (An). And szyle balantldr. Yemin etmek anlamn tar. Moolca kkenlidir. Eski Altaycada Anta, Tunguz ve Manu dillerinde de Anda biimiyle yer alr. (Baknz: ANT)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 32 ARAH HAN: Ruh Tanrs. nsan ruhlar hakknda karar verir. nsann geleceini belirler. Yer alt aleminde yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arah: (Ar/Er). Aramak ve er kknden tremi bir kelimedir. Arayan veya aranan demektir. Fakat bu konuda kesin bir kanya varmak zordur. Trkede araklamak (gizlice alp karmak) eklinde bir fiil vardr. Moolcada Arlah fiili grnmezlii, Ereh ise aramay belirtir. Arapa Ruh szcnn oulu olan Arvah (Ervah) ile alakal olduu iddias pek mantkl deildir nk bu kelime aslnda Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde yer alan ve kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifade eden Ar kknden tremitir ve Arbamak/Arvamak fiilinin ekimli halidir. ARAN YES: Ahr Ruhu. Eanlam: 1. DAMIZ, 2. AIL, 3. KTRE, 4. HOTON yeleri Evin ahrnda yaar. nsanlarn gzne ancak uzaktan uzaa ve deiik hayvan klklarna girerek grnr. Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu rmekten ok holanr. Genelde ahrda ve avluda yaar ve orada yaayan canllara sahip kar. Bazen bir hayvan klnda, gzkr. Ahr yesi ahrda yaayan hayvanlarn bazlarn sever, bazlarn ekemez. Sevdii hayvann (genelde atn) yelesini rer. nsanlar grmedii srada onun nne kuru ot atar. Sevdii inein kuyruk ucunu tarar. Sevmedii at gece boyu koturur, ter iinde brakr, yorar. Otu sevdii atn nne koyar, sevmedii at a brakr. Damz (Tamz) szc sr ahr anlamnda kullanlan baka bir szcktr ve Dam/Tam kknden gelir. Smer Tanrs Tammuz (Tams, Dumuz) da bereket ruhu olarak grlr. Temmuz ayna ad verilmitir. Damzlk szc hem ahrda beslenen hem de Tammuz iin ayrlan hayvan demektir ayn zamanda. Damz yesi ile Tammuz bu anlamda zdelemitir. Al ise koyun ahrlarn tanmlar. ou zaman dalarda kerpiten yaplm yerlerdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aran: (Ar). Kkte arka ierii bulunur, evin arkas anlamna gelebilir. Ahr demektir. Anadoluda bu sz st kapal yer ifade eder. ARANK: Su Cini. Edeer: ARANG, ANANK Aranklar eklinde oul olarak anlrlar. Saylar ok fazladr. Her taraf onlarla doludur. Sularn akna hkmederler. yicil varlklardr, nadiren kt davranrlar. nsanlar korurlar. Baz kutlu kiiler onlar egemenlikleri altna alabilirler. lde susuz kalp lme noktasna gelen kiilere yardm ederler. Eren szc ile balantl grnmektedir. Trk halk kltrnde lde susuz yolculuk yapan veya suya ihtiya duymadan lde yaayan evliya kssalar anlatlr. Sularn akna hkmederler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arank: (Ar/Er). Aramak ve ermek fiilleriyle balantldr. Anank biimi ise An kkyle ilgili olup zihin gcn ifade etmektedir. Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde yer alan ve kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifade eden Ar kknden tremitir. ARAT: lm Bal. Edeer: ARAIT, ARAUT, ARAVUT Moolca: ARAATAN Dev Balk. Baykal glnde veya yeraltndaki byk denizde yaadna inanlan efsanevi devasa balk. Zaman zaman yeryznde yaayan insanlardan kurban ister. Az grtlann altnda, gz ise
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 33 ensesindedir. Belkemii ters evrilmitir. Zincirlerle bal tutulur. Ban ve vcudunu oynatnca depremler olur, tufanlar kopar. Ker Balk olarak da adlandrlr. imdiye kadar yuttuu tm canllar orada yaarlar. Oras baka bir alem gibidir. Pustag (Bozda) adl Dnya Dann hemen altndaki sularda yaar. O her kprdadnda yer titrer. Alt enesi yere st enesi ge deer. enelerinden biri yaz ve sca, dier enesi ise k ve souu getirir. Ters grnml olmas onun teki aleme ait olduunun en nemli gstergesidir. Trklerde byk rmak balklarna Irgay ad verilir ve bu isimle kkensel olarak balantl olmas muhtemeldir. Yeryznn tanmasnn bir balkla ilikilendirilmesine pek ok toplumun sylencelerinde rastlanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arat: (Ar/Er). Aramak fiilinden tremi bir kelimedir. Arayan veya aranan demektir. Tunguzca Ar yapmak, almak anlamlarna geldii gibi, korku, ktruh grmek gibi anlamlarda tar. Moolca Ar kk yol, yntem ierii barndrr. Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde yer alan ve kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifade eden Ar/Arg kknden tremitir. (Eanlam: DOYDU) ARBAMAK: Efsun Yapmak. Edeer: ARPAMAK, ARVAMAK Gzboyamak, gzba yapmak. Sihir yapmak. Bir takm sihirli szler ve dualarla nesnelerin ve insan yaantsnn doal akn etkilemeyi amalar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arbamak: (Ar/Er). Kkte araya girmek ierii bulunur. By yapan kii, ruhlarla veya doast glerle insanlarn ve doal srelerin arasna girmektedir. artmak anlam vardr. Er kk ise ulamak (ermek) manasn barndrr ki, gizli bilgilere ve varlklara erimek demektir. Tunguzca Ar yapmak, almak anlamlarna geldii gibi, korku, ktruh grmek gibi anlamlarda tar. Moolca Ar kk yol, yntem ierii barndrr. (Baknz: ARPA) ARBOA: Yar Boa. Edeer: ARBUA, ERBOA Yarboa olarak da ifade edilir. Yar insan yar boa olan yaratk. Bazen yar insan yar geyik olarak grlebilir. Dii olanlar iin Iboa/Eboa kullanlabilir. I szc Moolcada diilik belirtir. Boa ve Buu szc pek ok Trk lehesinde Geyik anlamnda da kullanlr. Yar insan ve yar hayvan olan varlklara dnyada pek ok kltrde rastlanr. Kimilerinde alt ksm hayvan, belden yukars insandr, bazlarnda ise kafa hayvan ba alt taraf insan eklindedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arboa: Er nsan + Boa. Ar kk bu dnyaya ait olmayan varlklar ifade eder. Yar/Zar szc Moolcada yarm anlamna gelir. (Baknz: ERBKE, ERBR, ARYUNT) ARURA: Orman Cini. Edeer: ARURI, ARSURI Ormanlarda yaayan eytani, ktcl varlk. Uzun sal, kara grnml, tm vcudu kllarla kapldr. kisi nde ikisi arkada drt gz bulunur. kolu ve baca vardr. Salar yere deecek kadar uzundur. ldrmez ama insana bedenen zarar verir. Erkek veya kadn trleri vardr. Bu varln rahatn bozmak tehlikelidir. Kurban ister. nsanlar gdklayarak ldrd iddialar da vardr. Kzl
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 34 gzldr. Gece at srtnda dolamay sever. Geceleri su kysnda sa tarayan kzlar tarafndan sklkla grlr. stedii ekle kabulgar (biim deitirir). Gz ap kapayana kadar aksakall bir adam, yaynbal, ku, kei vs. olabilir. Kahkahalar atarak ve tokat aklamas gibi konuarak insanlar arr. Bu sese dnp bakan olursa o kiiye zarar verir. Onun kr sakall bir ihtiyar veya yakkl bir gen klnda olduuna inanlmaktadr. Bazen eli, aya ve gz vardr: Biri nde, ikisi arkada. Ormanda kahkaha atar ve yakalad insanlarn dilerini eker. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arura: (Ar/Er). Ar kknde geride olan, grnmeyen anlam vardr. ur ksm ise eksiklik, yarmlk anlamlar ierir. or kavramyla da ilgilidir. (Baknz: BIURA, OR) ARDOV: Su Cini. Edeer: ARDOY, ERDOV, ERDOY nsana zarar yoktur. Bu varln uzaklamas iin, l gmldnde mezarn banda gn k yaklr. Geceleri atlar karr ve sabaha kadar koturup kan ter iinde brakr. Uzun boylu, sarn ve ok gzel bir kadndr. Su kaynaklarnda yaadna inanlr. Keye sknca bir kuyuya veya dereye girip kaybolur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ardov: (Ar/Er). Ar kknde geride olan, grnmeyen anlam vardr. Arka, art szckleriyle ayn kkten gelir. Artmak fiili ile de balantl olabilir. Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve TrkAltay dillerinde yer alan ve kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifade eden Ar kknden tremitir. ARI HANIM: Sylencesel Hanm. Aka Hann karsdr. Temizlii, namusu ve iffeti simgeler. Beyaz giysileri vardr. Arl Hanm ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ar: (Ar/Er). Ar, saf, temiz demektir. Moolcada da Arhun/Arun szc saflk anlamna gelmektedir. (Baknz: AKA HAN) (Kartrlan: ARIL HANIM) ARIL HANIM: Temizlik Tanras. Aar Hann kars. Pek ok ar kovan vardr ve ar ayn zamanda temizlii simgeler. Ar kovanlarna koruyucu ruhlar (yeler) gnderir. Ar Hanm ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arl: (Ar/Er). Ar, saf, temiz demektir. (Baknz: AAR HAN) (Kartrlan: ARI HANIM) ARKIL HAN: Sylencesel aman. Edeer: IRKIL HAN amanlarn atas olarak kabul edilir. Yeryzndeki ilk amandr. yl nce lenleri bile diriltir, krlerin gzn aar. Anlatldna gre o kadar gldr ki, hibir tanry tanmaz. Tanr Ay Han onu yanna artarak bu gc nerden aldn sorar. O da, hibir yce g tanmadn ve yaptklarnn kendi gc ile olduunu syleyerek tanrya kar saygszlk yapar. Bunun zerine Ay Han, Irkl atee

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 35 attrarak yaktrr. Onun yand bu ate dier gelecek kamlarn ruhlarn oluturur. Trk ayin ve trenlerinin temellerini atan kii olarak da bilinir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arkl: (Ar/Ir). Irlamak, yrlamak filleriyle igilidir. Konumak, ark sylemek ieriiyle balantldr. Kehanet, byl sz anlamlarn tar. Irk ise fal demektir. ARPA: Efsun. Edeer: ARBA, ARBA, ARVA, ARVA, ARVA, ARBI, ARBUZ Byl sz, mistik dua. Sihir. Arba denilen efsuncular tarafndan okunur. Hastalar iyiletirmek, ktlkleri ve kt ruhlar savuturmak iin yaplan dua. rnein ylann zehrinin etkisini yok etmek veya ylan, akrep gibi hayvanlarn sokmasn engellemek iin yaplan ve okunan arpalar vardr. Bu arpalar sonucu ylann veya akrebin sokmad inanc Anadoluda bugn bile yaygndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Arpa: (Ar). Arbamak fiilinden tretilmitir. artmak anlam vardr. (Baknz: ARBAMAK) ARYUNT: Yar At. Edeer: ARYUND, ARYOND, ERYUNT Yaryunt olarak da ifade edilir. Yar insan yar at olan yaratk. Dii olanlar iin Iyunt / Eyund kullanlabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aryunt: Er nsan + Yund At. (Baknz: ERBKE, ERBR, ARBOA) ASAR: Tanrlar Yurdu. Edeer: AZAR Tanrlarn yaad Gkyz demektir. Ayn szck ilah anlamna da gelir. Azeri ulus adnn buradan trediini ileri sren baz grlerde mevcuttur. Tibet ve Mool metinlerinde de yer alan, hatta skandinav mitolojilerinde dahi benzer bir szckle Aesir eklinde Tanrlar topluluunu ifade eden ortak bir unsurdur. Asar szc de Tibetede Gksel Tanrlar tanmlamakta kullanlr. Moolcada asar adr demektir. Trklerde gn byk bir adr olarak alglanmas fikrinin bir baka rneidir. ok Tanrl dinlerin neredeyse tamamnda Tanrlar topluluunun insanlardan uzak bir yerde (genelde gklerdeki bir dada) yaad inanc yaygndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Asar: (As/Az). Asl yer demektir. Ayrca asarmak fiili, korumak, saklamak anlam ierir. Manuca ve Moolcada Asar/Asar szc adr manas tar. AAPATMAN HANIM: Tp Tanras. Yal ve bilge grnml bir kadndr. Sahip olduu g yardmyla derdi hastann vcudundan kovar. Kzl sal, inci dili, gelecekten haberler verebilen, insanlar beladan koruyan bir varlktr. evresi sk ormanlarla kapl bir gln iinde yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aapatman: (A). Amak anlam ierir. Aa/Aa kzkarde abla anlamlarna gelir. Aye-Fatma isimlerinin kaynam biimi olduu gr pek makul deildir. Hint Tanr isimlerine benzedii ynnde grler de vardr. AT : Kutlu Hayvan. Eanlam: 1. YUNT (YUND, YOND), 2. YABU (YABAK, YAFAK, YABI, CABI), 3. YILKI (CILKI) Moolca: 1. ADU (ADU, ADAGU) 2. MOR (MORIN)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 36 Toynakl, drt ayakl, memeli yk hayvan. Trklerde ok byk nemi vardr. Sahipleriyle birlikte silkinip daz (kel) bir ata dnen atlar vardr. Bylece bir anda gleri artar. Konuabilen, uabilen atlar vardr masallarda. Krolunun krat vardr ve sudan kp gelmitir. Battal Gazinin atnn ad Akardr. Krk gn gne grmeyen bir ahrda slah edilmitir. Manas destannda 200 kadar at ad yer alr. Burada yalnzca Trk destanlar iinde en ok tannan birka atn adna verilecektir. En bilinen ve dikkat ekici atlar unlardr. 1. ubar: Alpam Hann atdr. (Bkz.) 2. Akkula: Manas Hann atdr. (Bkz.) 3. Burul: Kobland Hann atnn addr. 4. alkuyruk: Ttk Hann atdr. 5. Akbut: Ural Hann atnn addr. Atn rzgardan yaratldna inanlr. Bylece rzgarn gc ve hz ata gemitir. Ev yaplrken en byk diree veya adrn orta direine at kan veya at st srlr. Da, orman ve ate ruhlarna dua edilirken krmz at yelesi kullanlr. yi at, uan kua yetiir, hi yorulmaz, dman hisseder, sahibini nceden uyarr, kahramann durumunu anlar, rengini deitirir, len kahraman brakmaz vatanna geri gtrr, yaral sahibini iyi birisinin yanna yetitirir. Demirkaza (kutup yldzna) bal olan Akboz At ve Gkboz At bu kazn etrafnda dner dururlar. Bakurt destanlarnda Buzat (Boz At) ve Sarat (Sar At) olarak yer alrlar. Balkarlara gre ise adlar Doru Aygr ve Saru Aygur eklindedir. At olan eve eytan girmeyeceine, nefesinin cinleri kovduuna inanlr. Trklerde at ile ilgili yzlerce kelime vardr. Aygr: Erkek At, Ksrak: Dii At demektir. Argumak, Yabu, Kulan, Tarpan gibi yabani trleri vardr. Atn kuyruunu, kadnn san, erkein byn kesmesi yas iaretidir. Ve bunlara izinsiz dokunulmas ya da kesilmesi de hakarettir. Evin en byk orta direklerine at kan, at ya veya at st srlr. Kam atein nnde ayin yaparken Ak At Derisi zerinde dua eder ve yerin, dan, ormann ruhlarna yakarrken Kmz sap At Yelesi sallar. Baz yrelerde masalarn ayaklar at toyna eklinde yontulur. Altaylarda 1900l yllarn banda dahi ller atlaryla birlikte gmlmekteydi. Ryada kuyruu kesik at grmek lm haberidir, gren kii lecek demektir. Atlar, ruhlar br dnyaya tar. Karakalpaklar tabuta Aaat derler. eytanlarn atlar ayakldr. Kutlu atlar Gne diyarndan gelirler. Dadan kma ise sudan kma kadar yaygn olmasa da farkl bir zelliktir. Hz. Muhammed miraca karken Burak ad verilen bir binek hayvan kullanmtr ve bu binek Trklerce daima at olarak tasavvur edilmitir. Burak kelimesi Arapa berk (imek) kknden tremi bir kelimedir ve hzll, ifade eder. Trklere gre atlar gneten yeryzne inmi varlklardr. Krolunun at Deniz Aygr ve l Ksrann birlemesinden tremitir. Bu dnyaya ait atlarla te dnyaya ait atlarn birlemesinden doan taylar irkin olur ama sonradan deiirler. Manu dilinde Adun, Evenk dilinde Avdu olarak yer alr. Trklerde ve Moollarda insann dnce gc bir taya benzetilir ve adna Buyan denilir. At Trkler ve Moollarla zdelemi bir canldr. Trkler atlara renklerine gre isimler verirler: Akat, Buzat, Krat, Alat, Sarat, Karat, Dorat Kara Atn yeraltna giderken, Ak Atn ise gkyzne giderken kullanlacana inanlr ve bu nedenle yeralt Tanrsna Kara At, gkyz Tanrsna Ak At kurban edilir. Ayrca sylencelerde ad geen sra d at trleri unlardr: 1. Ylmaya: Kanatl At. (Bkz.) 2. Tulpar: Uan At. (Bkz.) 3. Kilin: Boynuzlu at. (Bkz.) 4. Ciren: Konuan At. Kay Ceren ve Kam Ceren en iyi bilinen iki tanesidir. (Bkz.) 5. Burun: kiz Atlar: Ak Burun ve Kk Burun. Uabilirler. (Bkz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 37 At: (At/Ad). Hareket, hz, gitme, atlama gibi anlamlar ierir. Ad (isim) szcyle de balantldr. At eki Trk anlaynda bir insann kimlii gibidir.

ATA: Baba. Edeer: EDE, ETE, TE Eanlam: O, OG Moolca: ESEGE, ECGE, ETSEG Soyundan gelinen eril kii. Mitolojide soyundan gelindii kabul edilen varlklara veya yaamn zn oluturduu dnlen eril unsurlara da Ata denilir. rnein Kurt Ata, Geyik Ata. Bu varlklar ayn zamanda tanrsal nitelikler tarlar. Ya da Od (Ate), Kuya (Ik), Su, Toprak gibi temel yaratc unsurlara da bu ekilde hitap edilir Soyundan gelindiine inanlan belli bal hayvanlar unlardr: Kurt, Geyik, Boa, Kartal, Kpek, Deve, Kuu, Ay. slam diniyle birlikte keramet sahibi erkek evliyalara da Ata denilmeye balanmtr. Zaman zaman bu kelime evliyalar iin Baba olarak da gemektedir. Fakat aralarnda bir anlam fark yoktur. Karalt Ata, Sar Ata, Krklar Ata, Ak Ata, Karakurt Ata, Atl Ata gibi isimler bunlar iin rnek olarak gsterilebilir. Yalnzca dilbilim asndan bu evliya adlar Trke kkenli olanlar ve olmayanlar eklinde snflandrlarak derlenirse bile onlarca hatta yzlerce sayfa yer kaplayabilir. Trklerle balantl bir kavim olan skitlerin sylencelerindeki Gk Tanrsnn adnn Pabay (Babay) olduunu belirtmekte de fayda vardr. Smercede Adda eklinnde ifade edilen ve Ata anlamna gelen bir szck bulunur. ii Trklerin son imamlar iin yaptklar tapnak Kayp Ata adn tamaktadr. Ayrca belirli bir konuda iinin en iyisi veya o kavramn ilk kiisi olduu dnlen kiilere de Ata denilir. Atya olarak Macarcada yer alr. nsann ocukluunda ilk korktuu kii olarak, bilinaltnda nemli bir etkiye sahiptir ve bu durumun toplumsal yansmalar olmas da son derece doaldr. Sylencelerde baba motifi bu balamda farkl ieriklere sahiptir. Baz Orta Asya Trk lkelerinde vatan tanmlarken Atayurt kavram kullanlr. - Atasagun: lk hekim. Hekimlerin atas. Hekimba (Ata+Sagun) - Atahan: lk han. Hanlarn atas. Ba Kaan (Ata+Han) - Atabah: lk aman. amanlarn atas. Ba aman (Ata+Bah) - Atakam: lk aman. amanlarn atas. Ba aman (Ata+Kam) Ayrca Trkede erkek akrabalar bildiren eitli kelimeler vardr. Bunlarn belli bal bazlar aada verilmitir. Yuuk 1 2 3 Baba ATA (Atte) ETE/EDE, ET, DE KEKE Abi AA/AGA/AVA EGE/EE, EG, GE DADA Amca AKA/AHA EKE/EHE, EK, KE BAKA Day AZA/ASA ESE/EZE, EZ, ZE TAA/TAYA Bykbaba ATAKAY/ADAGAY EBGE DEDE Erkek Karde UYA ETGE BEE/BAA/BAI Erkek Evlat OUL/UUL/UL BALA/MALA Enite YEZDE/YEZNE Adam: ERKEK/RKEK veya G, Kadn: EKEK/KEK veya D ALUNCA (ELNCE): 2. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler) KULUNCA (KLNCE): 3. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) 4 O/OG

OLATAY OLAN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 38 Ata: (Ad/At). Ad isim szcyle balantldr, kendisinden ad alnmay ifade eder. Soyundan gelinen, bir insann doumuna sebebiyet veren kii. Kimilerince Hitit / Hatti kkenli kelimelerdir. Hatti (Eti)ler, Hititler Anadoluya gelmeden nce de var olan sonra Hititler ile kaynaan bir toplumdur. Trkede O/Og szckleri de Baba anlamnda kullanlr. Ad isim szcyle de balantldr. Ad alnan kii demektir. (Yans: ANA) (Baknz: 1. AK ATA, 2. KOVAK ATA, 3. KUYA ATA, 4. OD ATA, 5. TOPRAK ATA, 6. SU ATA 7. ULU ATA, 8. YALUK ATA, 9. YEL ATA) ATAY HAN: Ceza Tanrs. Sulular cezalandrr. Hibir suu cezasz brkmaz. Ordusunda 6666 tane yenilmez askeri vardr. Galta Ulan (Kzl Ate) olarak da bilinir. Karsnn ad Mayasdr. olu vardr. ( araday Hanlar): - Sagan Hasar, - ara Hasar, - Hara Hasar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Atay: (Ad/At). Ata ve Ad szckleri ile balantldr. Ata (ced, soy) anlamn ierir. ATLAMA: Olaanst Yolculuk. Edeer: ETLEME, HETLEME, HATLAMA Srayarak bir engeli ama. Ayaklarn yerden kesilmesiyle birlikte baka bir yere konmak. Sylencelerde baka alemlere gemek, boyut deitirmek anlamnda kullanlr. Yeraltna atlama yoluyla gidilir. Atlamada bu dnya ile dier dnya arasndaki snrlar ortadan kalkar. Atlama yolla yaplr. Anadolu da atlak szc rmak zerine koyulmu talardan oluan geit demek olduu kadar kpr anlamn da ihtiva eder. 1. Ku veya baka bir hayvan klna girerek. Bu ekilde pek ok olumsuz dsal etkenin varl zarar veremez. nsanlarn veya ktcl varlklarn dikkatini ekmeden hzl bir biimde teki aleme gidilir. 2. Srad bir hayvana binip yolculuk yaparak. Bylece sylencesel bir gl, deniz, ate okyanusu geilir. Bu hayvan genellikle bir at olup, uabilme yeteneine sahiptir. At zaten z itibari ile ve kutlu bir varlk Tanrnn bir armaan olarak grlr. 3. Bir geit kullanlarak. Bu geitler ou zaman kuyular, maaralar, yer alt tnelleri eklinde grlr. Bu tr yerler Trk kltrnn daima odak noktalarndan olmu ve her yerde o yredeki maaralarn ok derinlere indii, dibinin bulunamad, ok uzak yerlerdeki baka maaralara bal olduu sylentileri gelimitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Atlama: (At). Gemek, amak anlamlar vardr. Atn baka alemlere gidebilen bir hayvan olduu inanc ve atlamann atn yapt hareket olmasylada ilgisi bulunmaktadr. AVUL YES: Ky Ruhu. Edeer: AVIL (AVLUKA, AIL, CAL) ISI Eanlam: 1. BUCAK, 2. CATAK, 3. KITAK, 4. YAZDAK yeleri Moolca: AYIL EZEN Kyn koruyucu ruhudur. Her ky iin ayrdr. Ky kavram yerleik kltr ile ortaya km fakat bu yerleiklik yinede Yrk yaam biimine bal olarak kn bir yerde yazn farkl bir yerde konaklama
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 39 biiminde yar gebe bir uygulamaya dnmtr. Yazn yksek ve serin, hayvanlarn daha iyi yaylabicei yerlere (Yazla/Yayla), kn ise kuytu ve korunakl blgelere (Kla) dnml olarak glmtr. Bazen Bucak yesi tabiri de kullanlr. Anadoluda Bucak szc kk bir anlam kaymas ile ileden kk, kyden byk birim (Nahiye) iin kullanlmaya balamtr. Fakat yaklak bir anlamla kyn koruyucu ruhu olduu anlalmaktadr. Hatta az kullanlmakla beraber Gzlek (Sonbaharda kalnan yer) ve Kklek (lkbaharda kalnan yer) szckleri de mevcuttur. Krgzlar hem klk ve hem de yazlk daimi mesken iin catak szn kullanrlar. Bu, yatak demektir. Cataka kalmak sz ise yaylaya gmeksizin klakta oturmak manasna gelir. - Bucak (Buak): (Buc/Bu). Nahiye demektir. - Catak (atak): (Cat/Yat). Yaz-k srekli kalnan ky. Yatlan yer demektir. - Ktak (Klak): (K). Klamak kknden gelir. Kn kalnan Ky demektir. - Yazdak (Yaylak): (K). Yaylamak kknden gelir. Yazn kalnan Ky demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Avul: (A/Av). Ky demektir. Al szyle balantldr. Civar, evre anlamlar ierir. (Baknz: YE) AY HAN: Ay Kaan. Moolca: SARA (HARA) HAN Ouz Hann ikinci einden olan oludur. Ongunu kartaldr. Kartal hkmranl simgeler. Buryatada Hara Ay demektir (Moolca Sara), baz kaytlarda Ouz Hann babasnn ad Kara Han, iken baz kaynaklarda Ay olarak gsterilmesi bu kelime benzeimi olabilir. Halbuki Ay Han, Ouz Hann olunun addr. Ay pek ok kltrde diil bir varlktr, ancak Trklerde hem dii hem de erkek Ay Tanrs mevcuttur. Fakat zellikle vurgulanmas gereken husus, Ay Hann bir Tanr deil, kutsal bir kii olarak kabul edildiidir. Ay szc burada nitelik veya zellik deil bir sfattr. Ay Ata ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ay: (Ay). Dnyann uydusu olan gk nesnesi. Parlakl, ve gzellii sembolize eder. Szck kknde de bilin, k, parlaklk gibi anlamlar vardr. (Kartrlan: AY ATA) AYA: yi Ruh. Ayalar biiminde oul olarak kullanlr. Hayrsever ruhlarn ve meleklerin genel addr. ounlukla gkyznde yaarlar. 17 farkl iyicil ruh kategorisinin tamamn anlatr. Kart Azadr. Yeryzndeki tm yaratcln, bereketin, sevginin kaynadrlar. Aya (Ayat) tabiri yaratc ruhlar iin kullanlr. Ay eklinde de ifade edilir. Bu tabir Yakut mitolojisinde Abasnn kart olarak yer alr. Trklerde, slamiyetteki melek szcn karladn ne srenler de bulunmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aya: (Ay). Yaratmak ve k anlamn ierir. Avu ii anlam da bulunur. Ayamak (Kayrmak, korumak) fiili ile ayn kkten gelir. Moolca iyilik ve mzik, ezgi anlamn da ierir. Evenk dilinde Aya, Eski Moolcada Ay szckleri iyilik manasna gelir. (Kart: AZA) (Eanlam: AYII)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 40 AYAS HAN: Souk Tanrs. Edeer: AYAZ HAN Ay Indan yaratlmtr. Souk havaya neden olur. Ak Ayas olarak ad geer. lker burcunun alt yldz gn alt deliidir ve oradan souk hava fler. Bylece k gelir. Kimi grlere gre Ayaz Ata ile ayn kiidir. Ayaz tm Trk corafyasnda yakc souk anlamna gelir ki, Ayn gkte rahtalkla grld ak havalarda meydana geldii iin Ay Tanrsnn (veya ona bal Ayas Hann) gnderdii dnlmtr. Ayaz Ata ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ayaz: (Ay). Souk, zemheri, karak anlamlarna gelir. Ayas ayn zamanda mehtap (ay) demektir. Ak ve bultsuz havada ay grnd zaman kan souk demektir. Eski Altaycada Ayas/Hacas kelimesi ak gkyz manas tar. (Kart: ALAZ HAN) (Kartrlan, Benzer: AYAZ ATA) AYAZ ATA: Noel Baba. Bir tr Noel Baba olarak dnlebilir. Hatta Kazaklarda birebir Noel Baba ile zdelemitir. Kn soukta ortaya kan ve kimsesizlere, alara yardm eden bir evliyadr. Hristiyan Azizi olduu ynnde grler de vardr. Fakat dilbilim ve kltrel olarak Trk kltrnde zaten var bulunan bir kiilik olduu kesindir. Kimi grlere gre Ayas Han ile ayn kiidir. Kazaklarda kn karlanmas ile ilgili olarak Soumbas isimli bir elence bulunmaktadr. lk karn yamas ve ilk souun vurmas ile kutlanan bayramdr. Bu bayramla bir ilgisi olmas muhtemeldir. Ayaz Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ayaz: (Ay). Souk ve ay anlam vardr. (Kartrlan, Benzer: AYAZ HAN) AYDIN ATA: Sylencesel Ozan. Ak Aydn olarak da bilinir. Mzisyenlerin, airlerin, aklarn, ozanlarn atasdr. nsanlarn ryalarna girip airlik ve ozanlk yetenei verir. Ryasna girdii kiiler onu aydnlk bir k huzmesi iinde grrler. Kutsal k (nur) eklindeki bu aydnlk suyu ve safl simgeler. Srad gleri vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aydn: (Ay). Ikl, nurlu demektir. Ayrca bilgelii, bilinci ve isel anlamda aydnlanml ifade eder. Moolca Aya szc mzik ve ezgi anlamlarna gelir. Aytmak szc ise hitap etmek, konumak demektir. AYI ATA: Ay Tanr. Edeer: AZI (ADI, AZI, ACU) EDE Moolca: BAVGAY ECEGE Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Aba Ts adl ongun da ayy betimler. Aba (Ebe, Ebge) baz boylarda ay anlamna gelmektedir. Aynn isminin aka sylenmemesi gerektii inanc zellikle Altaylarda, Yakutlarda ve Dolganlarda da vardr. Onun iin Abay veya Day denir. nanca gre ay isminin sylendiini topraktan iitir. nk Er Kulaktu/ir Kulakt (Yer Kula) onu duyar. Anadoluda yerin kula vardr deyimi de bunu ifade eder. Aynn yaad yer de toprak ve yeraltdr. Yer sadece ay ile deil, kurt, ylan ve benzeri tabu oluturmu canllar hatta insan ile de iletiim kurabilir. Bu inan ylan, kurt ve benzerleri iin de geerlidir. Ay isminin day ile edeer tutulmas Kpry geene kadar ayya day demek snakas (atasz) ile de balantldr. Moollardaki Abgalday (Avgalday) ise Ay Ata anlamna gelir ve amann giydii ay biimli bakr bir maskedir. Ay
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 41 yeryzndeki pek ok kltrde korkulan bir hayvan olarak yer almtr. llerde, bozkrda, ormanda, kutuplarda dahi var olan trleri onu gcn ve vahi yaamn simgelerinden birisi haline getirmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ay: Peneleri olan iri ve yrtc bir hayvan. Szck olarak g anlamn barndrr. (Yans: AYI ANA) AYI ANA: Ay Tanra. Edeer: AZI (ADI, AZI, ACU) ENE Moolca: BAVGAY ECE Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Finlerde ay en kutsal hayvan olarak kabul edilir. Kahverengi ay bu toplumda ayr bir neme sahiptir. Fin (Suomi) halk Ural kkenli olup Trklere komu bir kavimdir ve skandinavyaya g ederek orada devlet kurmulardr. Ay gc, topra, saval bykl simgeler. Ay trnann ve penelerinin koruyuculuuna inanlr. Modern ekonomi/borsa teorilerinde Ay Eilimi yukardan aaya doru vurulan peneyi, yani deeri den kymetlerden kar elde etmeyi anlatr ve bu benzetmenin yaplm olmas insann ne kadar ada olursa olsun daima iinde ilkel bir yn bulunduunu aka ortaya koyar. Geri bu durumun dorudan Trk sylenceleriyle balantl olduunu sylemek mmkn deildir fakat pek ok kltrn de ortak alglayalarnn olduu muhakkaktr. Yani sylencelerin de kendine zg ynleri olduu kadar dier toplumlarla benzer ve ayn zihinsel srelerle ortaya km olan taraflarn da gz ard etmemek gerekir. (Kart: Boa Eilimi). nsanolunun korktuu eye sayg duymasnn ve onu yok etmeye almak yerine onunla zdeleerek onun gibi olmay amalamasnn en gzel rnei Ay Ana ve Ay Ata kavramlardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ay: (Ay/Az). Peneleri olan iri ve yrtc bir hayvan. Szck olarak g anlamn barndrr. Az kk Azman (Vahi Hayvan) szyle de yakndan alakaldr. Moolca Ayh szc korku demektir ve balantl olmas muhtemeldir. (Yans: AYI ATA) AYI HAN: Gkyz Tanrs. Edeer: AYIHIT HAN, AYBIT HAN lk insan o yaratmtr. Dnyay idare eder. Yaratc ruhlarn en byklerindendir. nsanlara yeteneklerini ve becerilerini o verir. lham kaynadr. Topran verimli olmasn salar. Ksaca yaratclkla ilgili tm unsurlarn kaynadr. Bereket ve hayvanlarn oalmas onun isteiyle olur. Yiitleri lmden kurtarr, len kahramanlara yeniden can verir. nsanlardan ve dier canllardan sorumludur. rng (ak, beyaz, saf, temiz) olarak tasvir edilir. Kendisine beyaz at kurban edilir. Bu kurban Idk eklindedir. Yani canl olarak doaya salnr. Bir daha kimse o hayvana el srmez. Bu canllar n doduu yne yani douya doru srlr. Gn 13. katnda oturur. nsanlarn snmas iin Gnei yaratmtr. Ulu, kutlu, nurlu bir varla sahiptir. nsanlarn zel ilerine karmaz. Ongunu Kartaldr. Ay (Ay) ad verilen ruhlar onun emrindedir. Aar Han ile ayn kii olduu sylenmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ay: (Ay). Ay ve Yaratmak anlamlarn ierir. Aymak (kendinde olmak) fiili ile ayn kkten gelir. Aymaz ise kart anlaml olarak gafil, kendini bilmez demektir. Moolca Ayh szc korku demektir ve balantl olmas muhtemeldir. (Baknz: AYII) (Benzer: AAR HAN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 42 AYII: yi Ruh. Edeer: AYIHI yilik yapan ruhlar. Melek anlamnda da kullanlmtr. Yeryznde iyilik yapan insanlar korurlar. Yoldan kanlar ise yalnz brakrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ay: (Ay). Aymak (kendinde olmak) fiili ile ayn kkten gelir. (Kart: ABASI) (Eanlam: AYA) AYKUN HAN: G Tanrs. Edeer: AYKOYUN HAN Gc ve kuvveti sembolize eder. ktidar, otorite kavramlarn ierir. Koyun Trk kltrnde gcn sembollerinden birisidir. Aslnda sakin ve uysal bir hayvan olan koyunun bu ekilde alglanmas birka sebebe dayal olabilir. ncelikle erkeinin (koun) boynuzlar olmas. nk boynuz g semboldr. kinci olarak ne kadar ok koyuna sahip olunursa o kadar zengin olunduunun, dolaysyla o kadar ok nfuzlu olunduunun anlalmas. Bir baka gre gre de koyunun renginin ounlukla beyaz olup (nadiren de siyah), bu nedenle bu renklerin iktidar ve otoriteyi vurgulamas ve bu yndeki bir algsal armn olumas. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aykun: Ay + Kun (nsan veya Koyun). Akhun (Ak-Kun), Akkoyunlu, Karakoyunlu gibi devlet adlar hep Kun (Koyun) ekiyle balantldr. (Baknz: KOYUN) AYLANU: Can Deitirme. z Yerine z anlay. Bir kiinin bakasnn yerine lmeyi kabul etmesidir ve en gzel ve en yetkin rnei Deli Dumrul yksnde yer alr. nsann ne kadar zveri ve erdem sahibi olduunun ilahi bir kudret tarafndan llmesidir. nsann gerektiinde ailesi ve dolaysyla vatan uruna canndan vazgeip geemeyecei snanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aylanu: (Ay/A). Gmek, deimek anlamlarn ierir. Aylanmak sz gezmek, dolamak, srmek gibi ieriklere sahiptir. Moolcada Ayl szc akrabalk ban ifade eder. (Eanlam: KT) AYNA HAN: Fesat Tanrs. Edeer: ADNA (AYINA, AZNA) HAN Yeryznde kargaa karr. Ktle dair tm nitelikleri bnyesinde barndrr. Frsat bulduunda nsanlara ve yeryzne zarar verir. Yeraltnda yaar. Ayna Hana bal kt ruhlar vardr ve onlar da Aynalar adyla anlr. Yeryznde ktlk karmak istedii zaman bu ruhlar gnderir. Aynalar bu anlamda eytan kavram ile zdelemilerdir. nsanlarn ruhlarn alp gtrerek hastalk verirler. Bazen Ayna Han, ocuk alar. Baz Trk boylarnda Cuma veya Perembe gnne Ayna Gn ad verilmitir. Burada bu gnlere yklenen olumsuz bir anlamdan daha ok, yeraltndaki ruhlarn sadece o gn izin verilerek dnyadaki evlerini grmelerine izin verildii iin bu ad tad anlalmaktadr. Bazen destanlarda Ayna Hotun (Ayna Hanm) adl bir karaktere rastlanr ve einin ad da Arhannal Toyun olarak geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ayna: (Ay). Ayrmak anlamn ierir. Karmak, armak gibi anlamlar da mevcuttur. Farsa Ayna (yanstc nesne, Trke Gzg) ile sz-kkensel bir ba yoktur. Fakat ilgin bir tesadf olarak, Ayna te alemi simgeleyen bir nesnedir. Ayanga Moolca da gkgrlts demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 43 AYSAR: Deiken Karakter. Aya (ayn hareketleri ile evrelerine ve belki de dnyaya olan mesafesine) bal olarak karakteri ve huyu deien kii ve onun yaad psikolojik durum. Aysamak fiili de ayn ekilde bu deiken ruh halini ve sonularn anlatmakta kullanlr. Bat mitoloji ve masallarnda yer alan ve dolunayda kurda dnen Erbr (Kurtadam) motifi bu anlayn bir davurumudur. Ayn hareketleri ve evreleri insanolunun daima ilgisini ekmi ve bunlara deiik anlamlar yklenmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aysar: (Ay kk.) Aylamak (gezmek, dolamak) ile de kkensel ba vardr, bu anlamda karakterin deikenliini ifade eder. (Baknz: ERBR) AYZIT HANIM: Gzellik Tanras. Edeer: AYISIT (AYIHIT, AYISAT) HANIM Akn ve gzelliin simgesidir. Ongunu kuudur. Kuular bu nedenle kutsal saylr ve dokunulmaz. Kuular biim deitirmi kutsal kzlar olarak kabul edilir. Ayst gm tyl bir ksrak biimine brnebilir ve gkten yeryzne bu ekilde iner. Ksrak klndayken kuyruk ve yelelerini kanat gibi kullanr. Ormanlarda dolamay sever. Ak bir kalpa, plak omuzlarnda ak bir atks vardr. ocuklar ve hayvan yavrularn korur. nsanlara sevgi ilham eder. Saraynn kapsnda ellerinde gm bakralar ve gm kamlar bulunan yasaklar (bekileri) vardr. Bu yasaklar kt insanlar ieriye almazlar. Ayztn kzlar vardr. Onlar da kuu klna brnebilirler. Ayztn kzlar byl beyaz bir tl giyinince kuuya dnrler. Beyaz Turna kuu da dier simgelerinden biridir. Smerlerde Ay Tanras olan Ayada k samaktadr ve ad da bu anlamla balantldr. Ak her zaman kla ve parlaklkla simgelenmektedir. Ak Atei gzlerimi kr etti ifadesi bunun en belirgin anlatmdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ayzt: (Ay). Ay gibi parlak demektir. Ay gzellii ve , nuru simgeler. AZA: Kt Ruh. Edeer: ASA Moolca: ADA Azalar biiminde oul olarak kullanlr. Yeraltndaki karanlk yurtlarnda yaarlar. Genel olarak ktcl ruhlarn ve kt varlklarn tamamna verilen bir addr. Oyrotlarda 13 farkl ktcl ruh kategorisinin tamamn anlatr. Kart Ayadr. Baz kaynaklarda tr saylr. 1. Azabuk: Ktcl ruhlar. (Bkz. BUK) 2. Azaulbus: Ktcl cadlar. (Bkz. ULBUS) 3. Azahortan: Ktcl hortlaklar. (Bkz. HORTLAK) Bu szcklerin hepsi de farkl niteliklerde olmak zere hep kt ruh demektir. Azar szc yine kt ruhlara dayal hastalklar ifade eder. Azarlamak fiili de buradan tremitir. nsanlara kt ruhlar gndermek demektir. Yakut mitoljisinde Abas ad ile kullanlr. Kumandlarda ise iki farkl snf olarak yer alrlar. A. ertegri: eytan. (Bkz.) B. or: Cin. (Bkz.) Ruhsal ve fiziksel hastalklar tanmlamakta kullanlan Azar-Bazar (Asar-Masar, Eser-Meser, AzarPazar, Ezar-Bezar) veya Azar-Kazar (Ezer-Kezer) ya da Kasar-Pasar (Kazar-Pazar) tamlamalar da yine bu kavramla yakndan alakaldr ve olaslkla tr ktcl varlkla ilgilidir:

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 44 - Azar (Ezer), - Kazar (Kezer), - Pazar (Bezer). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aza: (Az). Azmak, azarlamak fiilleri ile ayn kkene sahiptir. Yas tutmak anlamn da ierir. Arlk, sapknlk, su gibi anlamlar ieren ve Az- ile balayan szckler bu kkten tremitir. Moolcada Az/Azh szc varolu anlamna gelir. Eski Moolca Ad/Ada, Eski Trke Ada/Aza szckleri tehlike ifade eder. (Kart: AYA) (Eanlam: ABASI) (Baknz: ERTEGR, OR) AZMAN: Canavar. Vahi Hayvan. Srad gleri ve bykl olan yaratk. Byk ve keskin dileri olan, byk gvdeli, iri, byk ayakl, keskin ve iri peneli, derisi sert canllar bu snflama ierisine daha ok girerler. Ouz Kaan destanndaki Kyant adl tek boynuzlu yaratk, Glgam destanndaki Humbaba adl dev kz, Korkut Ata yklerindeki, dv iin yetitirilmi Beserekler (Erkek Develer) bu konudaki baz rneklerdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Azman: (Az). Azmak fiilinden gelir. Azgnlk anlam vardr. Ayrca az kknde cinsellik arm da bulunur. Azgnlk dnemi hayvanlarn iftleme mevsimini ifade eder. Azmak szc amak fiili ile de balantldr ve snrlar gemek, yaplmamas gerekeni yapmak ve cinsel birleme anlamlar tar. Eski Moolca Ad/Ada, Eski Trke Ada/Aza szckleri tehlike ifade eder. AZMI: Yol Cini. Edeer: AZNI Tek bana yola kan insanlar kandrp gtren ve kaybeden kt ruhtur. Tand birisinin sesiyle bu insana seslenir. Eer bu sesi duyan kii geriye dnp bakarsa onu alr gtrr ve kaybeder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Azm: (Az). Azdrmak anlamna sahiptir. Anadoluda aztmak fiili, ssz bir yerde brakp kamak demektir. rnein kpei aztmak gibi. Eski Moolca Ad/Ada, Eski Trke Ada/Aza szckleri tehlike ifade eder. AZITKI: Kayp Cini. Edeer: AZIKTI nsanlar kandrp gtren ve kaybeden kt ruhtur. Klktan kla girer. Bir insana en sevdii kii gibi gzkebilir. Bylece insanlar peine takp aztarak, daa, uuruma, rmaa gtrp buralara drerek lmesine neden olur. Congolosa benzer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aztk: (Az). Aztmak fiili, ssz bir yerde brakp kamak demektir. (Benzer: CONGOLOS)

B Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA BR MAL LE GNDEREK HEDYE EDN!
Deniz KARAKURT
TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 45

-BBADI HAN: Felaket Tanrs. Yeryznde felaketlere neden olur. Kranlar ve afetler, salgnlar onun elinden gelir. nsanlarn bana zorluklar getirir. Erlik Hann oludur. Bastnda toprak yerinden oynar, deirmen talarn yutar. Demir kaal olarak sylenir. olok (tek kollu) olarak anlr. Ancak bu tek kolunda dokuz insann kollarnn gc vardr. olak szc gnmzde de Anadoluda tek kollu kimseler iin kullanlan bir tanmlamadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bad: (Bat). Batmak fiili ile ayn kke sahiptir. Batran demek olabilir. Bad szc kabuk anlamna gelir. Badrdamak ise homurdanmak, grltl ve anlalmaz konumak demektir. BADRA: Yedibal Ejderha. Edeer: PADRA Yedi tane ba vardr. lmesi iin yedisinin de kesilmesi gerekir. Baz sylencelerde tek tek kesilen ba geri yerine gelir bu durumda yedi ban da ayn anda kesilmesiyle ancak ldrlr. Azndan ateler saar. Kuyruu bir kam gibi aklar. Derisi zrh gibi pullarla kapldr. Badrdamak homurdanmak, grltl ve anlalmaz konumak demektir. Ejderha kavramna farkl adlarla olsa da hemen her toplumda yer almas son derece ilgi ekicidir. Bu durumu insann doutan gelen ylan korkusuna (bu korkunun doutan geldii de tartmal bulunmakla birlikte) balayanlar olduu gibi, gemi alarda nesli tkenmi bylesi bir varla insanolunun henz yaarken tank olduunu ileri srenler dahi bulunmaktadr. rnein 12 hayvanl Trk takviminde tpk yaayan dier hayvanlar gibi, onlarla birlikte adnn bir yla verilmesi bu duruma kk de olsa bir kant olarak ne srlmektedir. Kimileri ise dinozorlarla badatrmaya almaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Badra: (Bad/Bat). Batrmak fiili ile ayn kke sahiptir. Moolcada Badrah yang anlamna gelir. BAI: Sihir. Edeer: BAYI By, efsun demektir. Ba, Ba kelimeleri sihirbaz anlamna gelir. Bah ile balantldr. Balamak sz ile ilgilidir. rnein azn dilini balamak Ba szcnn dm anlam da vardr ki, eskiden byler dmler ile yaplmaktadr. Dmlere fleyenlerin ktlnden (Kuran- Kerim, Felak 4.) By Kuran-Kerim tarafndan yasaklanmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ba: (Ba). By anlam ierir. Bakmak kelimesiyle de balantldr. Banaz szc de bir eye balanm anlamna gelir ve balanmasna, balanm (bylenmi) gibi demek olabilir. Bag kk Tunguzcada beyazlk ifade eder. (Eanlam: BY, YELV)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 46

BAKIRDA: Yeralt Da. Edeer: BAKIRTAV, PAKIRTA, PEHERTAV Eanlam: MADA, MITA, MISTAV Yeraltndadr. Yeraltnda dokuz deniz vardr, bunlarn hepsinin birlemesiyle Byk Deniz (Taluy) meydana gelir. Burada dokuz Tanr yaar. Bu dokuz denizin birletii yer olan tam orta noktada Bakr Da yer alr. Bakr ncl olmay ifade eder. Birinci srada Altn, ikinci srada demir vardr. Gnmzde Yartaylarda (olimpiyat) srasyla Altn, Gm ve Bronz madalyalar verilir. Avrupa kltrlerinde Gm, demirin yerine geerek ikinci sray alm, Bronzda bakrn yerine gemitir. Fakat mantk benzer bir ekilde ilemektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bakr: (Bak). Dikkat ekmek ve kzl renk anlam vardr. En eski alardan beri ilenen bir metaldir. (Yans: ALTINDA, DEMRDA) BAKSI: aman. Edeer: BAHI, BAHI, BAI Moolca: BE, BGE Aslnda Kam (am) kavramndan daha geni kapsamldr. Halk ozan, ak, mzisyen yn de kimi zaman n plana kabilir. Geleneksel yntemlere dayal Halk Hekimlii yapabilir. Kouklar okuyan bir Halk airidir. Byl szlerle kt ruhlar kovar. Eren, kam, koca, bilge, ozan, aksakall (veya aksal), falc, kahin, efsuncu gibi tm unsurlar tek bana bnyesinde barndrr. Bunlar ilerleyen alar ierisinde ayrmtr. Irkl Ata ilk bahdr. Budizm ve Lamaizm ile birlikte Budist Rahip ve Lamaist Rahip anlamlarna da genilemitir. Ruh kovarken kzl elbise giyerler. Moolca Bge ile de kken olarak baldr. Moolca Bge szcnn Trkedeki Bke (Ejderha) szc ile de ilgili olduu kesindir. Asyadaki komu kavimlerin pek ounun dillerinde BaBag/Bg/Bk/Bug/Buk kkenli szckler yer alr ve bunlarn bir ksm doast glere dair anlamlar tar. Bahc olarak da bilinir. inceye Boki/Boi olarak gemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Baks: (Ba/Bak). By anlamn ierir. Ba kelimesiyle ilikilidir. Ba kk barmak, balamak, bakmak filleriyle ayn kkten tremitir. Moolca Bag retmen, Bah/Baka ise mutluluk demektir. Eski Moolca Bagal/Baga szckleri grtlak ve grtlaktan ses karmak anlamlar ierir (Moolca Bagalzur/Bagalahur yani grtlak Trkede Boaz szc ile akrabadr). Tunguzcann bir kolu olan Evenk (Event) dilinde Buga szc evreni ve cenneti kapsayan bir ierie sahiptir ve yaratc Tanr demektir. (Baknz: KAM, AMAN, ARKIL ATA) BAKTI HAN: Ltuf Tanrs. Edeer: PAKTI HAN Yeryzndeki iyiliklere vesile olur. nsanlara ltufta bulunur. Tanr lgenin oludur. or Trklerinde gz mevsiminde kendisine Paktgan ad verilen bir tren yaplr. Ad Koa Han ile birlikte anlr. Kk (bahar) mevsiminde ise Koagan treni gerekletirilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bakt: (Bak). Gzeten, kollayan demektir. Bakmak fiili ile ayn kkene sahiptir. Baks (aman) szc ile de balantl grnmektedir. (Baknz: KOA HAN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 47 BAR: Rab. Yaratc, Halik. Mutlak varlk anlamna gelir. Arapa Rab szcnn tersten okunuu olmas nedeniyle bu ismi artrmas tamamen bir tesadftr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bar: (Bar/Var). Var olan demektir. Farsaya Trkeden gemitir. Bar szc ile alakal olabilir. Trke ve Moolcada, ayrca Tunguzcada genilik anlam vardr. (Baknz: TANRI, OAN, KUDAY) BARAK: Kutsal Kpek. Efsanevi bir kpek tr. Tyl ve ok klldr. Kutlu kabul edilir. ok hzl koar. Kerkes adl ku yalannca iki yumurta brakr. Bu yumurtalardan birinden Barak adl kpek kar. Dier yumurtadan ise bir ku yavrusu kar. Anadoluda tyl av kpeklerine de bu ad verilir. Anadoluda Barak Ata (Barak Baba) adl bir evliyann yer almas tesadfi deildir. Byk olaslkla bu isim, bu anlayn sonucu bir unvan olarak verilmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Barak: (Bar/Var). Varmak fiilini artrmaktadr. Moolcada Barah szc atekes, bar gibi anlamlar tar. Bar ise kaplan demektir. Yine Eski Trke ve Eski Altaycada Bar kk sevin ve gurur gibi ieriklere sahiptir. BARAK ATA: Kpek Tanr. Eanlam: KPEK (KBEK) EDE Moolca: NOKAY EEGE Baz Mool boylar kpekten trediklerine inanrlar. Barak sradan bir kpek olmayp kutlu saylr. Kpek Ataya daha ok Mool kavimlerinde rastlanr. Efsanevi kpek bal insanlara da Barak ad verilir. Tardularn atalar da Kurt veya Barak bal bir insandr. Avrupa kkenli Hun / Macar efsanelerine gre de Avrupa Hunlar (Macarlar) Taz Atadan tremilerdir. Macalar kpee Kutya derler ve bu ismin Trke/Moolca kut szcyle benzerlii dikkat ekicidir. nsan yaratlrken insann bekiliini Tanr bir kpee brakm fakat o grevini doru yapmayarak ihanet etmitir. Moollarn baz boylarnn ve Ktanlarn atas olarak kabul edilir. Bu nedenle kpek kurban ederler. Bir prenses ile evlenen Kpek Atadan trediklerine inanan eski Mool kabileleri vardr. Trk-Mool kltrnde yar insan yar hayvan olan varlklarda, st taraf insan alt taraf hayvan eklindedir. Ama baka baz kltrlerde ise tam tersidir. rnein Msr medeniyetinde alt taraf insan, ba ksm hayvan olan Tanrlar vardr. Barak Ata bu adan Trk mitolojindeki genel anlaya ters bir biimde yer alr. Tpk Msr sylencelerinde olduu gibi ba taraf kpektir. Masallarda Kpk olarak tercme edilen Kbek, Kbek adl kahramann bu motifle ilgili olma ihtimali yksektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Barak: (Bar/Var). Efsanevi bir kpek tr. Nokay: Moolca kpek demektir. (Yans: BARAK ANA) BARAK ANA: Kpek Tanra. Eanlam: KPEK (KBEK) ENE Moolca: NOKAY ECE Baz Mool boylar kpekten trediklerine inanrlar. Barak sradan bir kpek olmayp kutlu saylr. Nogay adl Trk-Mool boyu ile ilikilidir. Masallarda Kpk olarak tercme edilen Kbek, Kbek adl kahramann bu motifle ilgili olma ihtimali yksektir. Nokay Moolcada kpek demektir. Ouz
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 48 destannda Barak Boyunun erkeklerinin yzlerinin kpek yz (veya o kadar irkin) olduu fakat kadnlarnn ise aksine inanlmaz dercede gzel ve ekici olduklar anlatlr. Bu nedenle Barak Ana kavram bu boyun tredii Ana eklinde alglansa da, kafasnn kpek kafas olduu eklinde kesin bir bilgi mevcut deildir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Barak: (Bar/Var). Varmak anlamn ierir. Efsanevi bir kpek trdr. Nokay: Moolca kpek demektir. (Yans: BARAK ATA) BARAN HAN: Ev Tanrs. Evleri koruyan tanrdr. ok gl olarak betimlenir. Trklerde ev kavram adr ve otalar da ierdii iin ierisinde barnlan her mekan ev olarak alglanabilir. Bu balamda barnak tanrs demek daha doru olacaktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Baran: (Bar). Barnmak kknden tremi bir szcktr. Barmak, glenmek ve barn (gs) anlamna gelir. Ayrca bahe ve ekilen yer anlam da vardr. Barun Moolca sa el anlamna gelir. BASAMAN HAN: Deniz Tanrs. Denizlerden sorumludur. Korkusuz bir alp olarak nitelenir. Elinde atall kargs vardr. Yannda tad dokuz kollu tuu yrtc hayvan kuyruklarndan oluturulmutur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Basaman: (Bas). Baskn yapan, ezen, kazanan demektir. okluk ve fazlalk bildiren basa kelimesi ile ayn kkten tremitir. Yaymak anlam da var. Moolca, Trke ve Tunguzcada at srmek anlamn ieren Basa szck kkyle balantl grnmektedir. Basa/Masa/Paza/Pasa szc Trkede, Mas/Mas szc ise Moolca ve Tunguzcada fazlalk, okluk, enginlik, yaygnlk ifade eder. BASIRGAMAK: Kabus Grmek. Edeer: BASIRGANMAK, PASARGANMAK, PASARGAMAK Geceleyin kt rya grmek. Byk sknt ve korku duymak. Kt ruhlarn neden olduuna inanlr. Kabus ruhu ile balantldr. Ayrca Karabasan kavramn da akla getirir. Pasar (Pazar) adl kt ruhla ilgili grnmektedir. Bir Anadolu Trksnde geen Pazar Pazarladm, Anam Azarladm eklindeki ifade bu kavramn olumsuz ieriklere sahip olduunu gstermektedir. Kabuslar tm dnya kltrlerinde halk inanlarnn nemli bir parasn olutururlar. Basrgamak: (Bas). Basmak anlamn ierir. Sknt ve kapal mekan anlam bulunur. (Baknz: KARABASMAK) BASTIRIK: Kabus Cini. Edeer: BASTIRI, BASTIRI nsanlarn kabus grmesi, halsizlemesi, korkuyla uyanmas, sonrasnda nefesinin kesilmesi bu ktcl ruh ile balantl grlr. Anadolu Trkesinde dorudan doruya kabus demektir. Deiik ekillere girebilir. Kedi klna brnmeyi ok sever. Kazakada kabus Bastrlu demektir. Bastrkla ilgili aadaki varlk adlar dikkate deerdir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 49 Albast: Aleyban, Alyabani. Uzun boylu, beyaz tenli ve plak olarak tasvir edilen eytani dii varlk. Albs ile zdetir. - Kulbast: Kuleyban, Gulyabani. Gndzleri mezarda uyuyup geceleri kalktna inanlr. Tyl, ok byk ve pis kokulu olarak betimlenir. - Karabast: Kabus. Kabus cini olarak da bilinir. Geceleri insalarn gslerine kerek soluklarn keser. - Sarbast: Sara hastal. Sar giysili bir kadn eklindedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bastrk: (Bas). Basmak anlamn ierir. Hapishane anlamn da tar. Ayrca arlk demektir. (Baknz: KAMOS) BATUR: Kahraman. Edeer: BATIR, BAGATUR, BOGATUR, BAGATIR, BATAR, BAATAR, BAHADIR Vuruu, yiit kii. Moolistann Bakenti Ulanbatur (Ulaan Baatur)un adnn anlam Kzl Kahraman demektir. Bu isim her ne kadar Sosyalist Rejim tarafndan koyulmu olsa da, Mool tarihiyle de balantldr. Kahramanlk kavram insanln ve insan olmann ortak algsal sonularndan biridir. stn olma, daima anlma arzusu bu kavramn her toplumda rastlanan bir olgu olmasnn temel nedenlerinden biridir. nsanlar kahramanlarla zdelemek, onlar rnek almak, onlar gibi olmaya almak isterler. Her ulusun, her kavmin mutlaka kahramanlar vardr. Tunguzlarda ejderhaya Mudur ad verilir ve bu szckle balantl gibi durmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Batur: (Bat). Ykmak anlam vardr. Bke kkyle de balantldr. Bke, daima kazanan demektir. Farsada Bahadr biimine dnm ve Trkeye tekrar gemitir. Batrmak fiili ile de ilkilidir. Moolca kkenlidir. BAYANAY HANIM: Geim Tanrs. Edeer: BAYANA (PAYANA, PAYNA) HANIM Avclar, balklar ve orman korur. Avclar ate yakp dua ederek avlarnn bereketli ve kazasz gemesini dilerler. Kimi kltrlerde ocuklar korur. Soyun koruyucusu olduu dnlr. Bir gre gre Bayanay Han aslnda yedi kiidir. En bilinenleri unlardr. May Ana (Pay Ana)nn farkl bir syleyii ve aslnda ayn Tanr olduunu ileri sren grler de mevcuttur. 1. Bay Bayanay: Avc Tanrs. 2. Ta Bayanay: Ormanc Tanrs 3. Uu Bayanay: Balk Tanrs. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayanay: (Bay/Pay/May). Geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Bilgelik, ynetmek, egemenlik bildirir. Trkede Bay erkek, Bayan ise kadn demektir. Bayan szcnn zenginlik anlam Moolcada da aynen mevcuttur. Bayar ise Bayram anlamna gelir ve bu szcklerde ayn kktendir. (Baknz, Benzer: MAY ANA) BAYA: Gece Cini. Geceleri ortaya kar. Bazen hortlak eklinde grnen bir varlk olarak tasavvur edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) -

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 50 (Bay/Pay/May). Bilgelik, ynetmek, egemenlik bildirir. Bayku ile ayn kkten gelir. Baykuun da geceleri grnmesi ile balantldr.

BAYAR: Kurban. lahi bir amala kesilen veya doaya salnan hayvan ya da doaya salan yiyecek, iecekler ile tahllar. Yeryzndeki btn inan sistemlerinde rastlanan bir olgudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayar: (Bay/Pay/May). Geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Bayarmak sz kurban kesmek anlamna gelir. Moolca ve Trkede Bay, Manu ve Evenk dillerinde Bayan kelimeleri zengin, soylu manas tar. (Baknz: BAYARMAK) BAYARMAK: Kurban Kesmek. lahi bir amala hayvan kesmek veya doaya salmak ya da doaya yiyecek, iecekler ile tahllar samak. Yeryzndeki btn inan sistemlerinde rastlanan bir olgudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayar: (Bay/Pay/May). Geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Bayarmak sz kurban kesmek anlamna gelir. (Baknz: BAYAR) BAYOMARD HAN: Av Tanrs. Avclar korur. Avn bereketli olmasn salar. Bedeni beyaz tylerle kapl bir yal adam grnmndedir. Avclara hayvan klnda grnr. Btn hayvanlarn dilini bilir. Hibir hayvan ondan korkmaz ve kamaz. Hayvanlar zevk iin canl olarak yakalar ve tekrar brakr. Yaral olanlarn tedavi eder. Asla ldrmez. Dalarn stndeki bir kayann dibinde yer alan maarasnda yaar. Bu kayalarn dibinden, ifal bir su kaynar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayomard: (Bay). Bay szc geim, zenginlik, rzk ve kutsallk anlamlar vardr. Moolcada bu anlamlarn yannda hedef ve ama da belirtir. omart ise kimilerince farsa Cmert ile ilgili grlr. Ancak av kpei demek olan omar ile ayn kkten gelmesi pek tesadfi deil gibidir. om nazarlk demek olduu gibi, aa ve al beklerini de ifade eder. Avlarda bu allarn arkasnda gizlenilir. Yine de Cmert ile sonradan bir benzeime urad ne srlebilir. BAYINDIR HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: BAYUNDUR HAN Korkut Ata yklerinde Hanlar Han olarak tanmlanr. Bayndr Han hkmettii halka her sene byk len dzenler, yiyecek ve iecek yama ettirir. sminin anlamna bakldnda lkeyi dirlik ve dzen iinde tutan, gelitiren, uygarl yayan bir kii olduu ve bu ismin belki de bir unvan olarak verildii akla gelmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayndr: (Bay). Memleketler ina eden demektir. mar etmek, bakp gzelletirmek anlamn tar. Moolcada Bay/Bayh fiili olmak ve biryerde bulunmak, Manuca Ba szc yer manasna gelir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 51 BAYRAM: Kutlu Gn. Edeer: BEYREM, MAYRAM, MEYREM Ulusal, geleneksel ve dinsel bakmdan nemi olan ve kutlanan gn. Trklerde slam ncesi genel kabul grm iki bayram vardr. 1. Koagan: Bahar Gndnm. (Koa ve Saya) 2. Paktgan: Gz Gndnm. (Pakt ve Payn) Koagan baharda yaplr ve nevruz bayramdr, bahar gndnmne denk gelir. Gece ve gndz eitlenmitir. Koa Han adna yaplr. Kosa ile ayn bayramdr. Paktgan ise gz gndnmne denk gelir ve Bakt Han adna yaplr. Yakutlar gz bayramna Abas Isyah/Isga (Ktruh Serpmesi/Sas), bahar bayramna ise Ayh Isyah/Isga (yiruh Serpmesi/Sas) derler. Isyah (Isga) szcnn mevsimsel scaklk deiiklikleriyle balanty akla getirecek biimde s kknden tremi olmas ve Is/Es/Ez (sahip) szcyle balants da dikkate deerdir. Daire eklinde yaplan bu enlikler hem halay hem de Kazaklardaki Kmz Murunduk denilen lenleri de artrmaktadr. Ayrca deiik mevsim ve dnemlerde yaplan trenler vardr ve bunlar da gnmzde de pek ok yrede isim deitirmi olarak devam eder. Saya bayram Koagann (Kosann) ncesinde yapld iin ayn ritelin uzants olarak grlebilir. Kosa bayram yaklak olarak kuzularn yz gnlk olduu dnemde, nevruzdam bir hafta nce balar ve nevruzu simgeler. Payna ise Paktgandan sonra Aralk gndnmne denk gelir. Yakut Takviminde Payna adl bir ay vardr. Bu drt bayram drt ayr yaratc gc simgeler. Koa Han, Saya Han, Pakt Han, Bayanay Han. Ayrca kimi yrelerde iki bayram kutlanr. slamiyet sonrasnda ise iki tane nemli bayram kutlanmaya balamtr. Kurban Bayram ve Ramazan Bayram. Dnyadaki hemen her kltrde zel gn, len, bayram, enlik gibi uygulamalara mutlaka rastlanr. Bu durum tekdzelikten kurtulma isteinin bir sonucudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayram: (Bay). Zenginlik ve ycelik ve kutluluk bildirir. BAYRIM ANA: Meryem Ana. Bayrm Biye olarak da adlandrlr. (Biye, Kafkaslarda Prenses demektir.) Bayrm kavram ilk nceleri kadn evliya ve hatta daha geni olarak Pir anlamna gelirken, sonralar Karaay ve Balkar blgesinde Meryem Anay nitelemekte kullanlmtr. Yar Tanra konumundadr. Bazen Kadn ve ocuk Tanras olarak da grnr. Nartlarda Umay Biye ve Bayrm Biye zerine kurulu ikili Tanra klt oluturulmutur. Umay Biye, Trklerin Ana Tanras Umay Hanmdan bakas deildir ve onun tm zelliklerini tar. Bayrm Ana (Meryem Ana) ise Hristiyanln etkisiyle gelmitir. Moollarn Alankova Hanm ile benzer bir biimde erkek eli demeden gebe kalmtr. Alankova ayndan gebe kalm, Meryem Anann ise Ba Melein Tanrdan ald emirle kendisine verdii mucize (rahmine koyduu ruh) sonucu, babasz olarak ocuu olmutur. Meryem ismi branice Miriam, Arapa Meryem szcklerinden dilimize gemitir. Bayrm y, Bayrm Anadan dilek dilenen yer, Bayrm Gn ise kendisinden dilek dilenen gndr ve bazen Cuma gnne bu ad verilir. Bayrm Ay ise Nevruz yani Mart aydr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bayrm: (Bay). Kutluluk anlam vardr. Bayram kelimesiyle kktetir. BEDK: Elence Cini. lk balarda kt bir ruh olduu halde, insanlara ve hayvanlara zarar verdii iin evlerden kovulmak istenmi, bunun iinde kendisi adna trenler dzenlenmi ve trenler elenceli bir hal alnca Bedik de elenmeye balamtr. Trenlerde kendisinden gitmesi rica edilir, bunun iin uyakl dualar okunur.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 52 Hatta laf anlamazsa tehdit ve hakarete bavurulur. Srtkan, sinir bozucu bir varlk olarak anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bedik: (Bed/Bet). Yz ve grnt anlamlarn ierir. Eski Trke Bedk szc byk anlamna gelir. BEKENBEY HAN: Adalet Tanrs. Yeryznde adaleti salar. Adil insanlar korur. Yarganlar (yarglar) doru kararlar verebilmek iin kendisinden yardm isterler. Elinde sivri dileri olan byk bir topuzu vardr. Bu topuzla adaleti ineyenleri cezalandrr. Adalet toplumun en nemli unsurlarndan biridir ve Trk tarihinde kaanlar, padiahlar hi korkmadan adilce yarglayan, hatta cezalar veren yarglarn bulunduu anlatlr. Osmanl tarihiyle ilgili olarak anlatlan bir kssada, bir sultan yarglayan yargcn Verdiim cezay kabul etmeseydi bununla kafana vuracaktm diyerek arkasnda saklad topuzunu gstermesi de konuyla ilgili olabilir. Topuz, adaleti simgeleyen bir nesnedir. Fakat bu adaleti tesis etmek iin gerektiinde zor kullanlcan vurgular. Adalet arzusu insann var olduu her yerde mevcuttur ve insanolunun dzen isteiyle, hakk yenildiinde hissettii alma duygusunun varl nedeniyle ortaya kmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bekenbey: (Bek). Salamlk, doruluk, beklemek, korumak, g anlamlarn ierir. Bekinmek, inat etmek, direnmek demektir. Eski Trkede Beken/Biken/Begen/Pigen/Beyen ve Moolcada Bah/Baha/Baka kelimeleri istek, yarg, umut gibi manalar ihtiva eder. BELEN HANIM: Yolculuk Tanras. Edeer: PELEN HANIM Yolcular korur. Yollarn gvenliini salar. Yolculuk yapanlar kendisine yakarrlar. Yolculara zarar veren haydutlar cezalandrr. Yolda belde kalmak deyimi, szcn konuyla olan balantsn aka ifade etmektedir. Bu ruhu memnun etmek iin alama yaplr, yani kutsal aalara salar verilir, bez balanr. Uzun yola kacak olan oba onun ismini anarak atelere sa yapar, adakta bulunurlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Belen: (Bel). Bel szc patika, yol, geit demektir. Bel kk iaret ve nian anlamlar da ierir. Moolca ve Krgzcada hazr olma anlam bulunur. Tunguz ve Manu dillerinde ise yardm etmek ieriine sahiptir. BENG: Ebedi. Edeer: BENG, MENG, MENG Moolca: MNGE, MNHE Sonu olmayan. Sonsuza dek var olacak olan. Ebedi olma kavram slam dininde yalnzca Yaradan iin ngrlr. Ancak onun ltfu ve isteiyle insanlarnda Cennette sonsuza dek yaayaca sylenir. lmn sonlandrd hayat nedeniyle yaanan korkunun karsnda insan zihninin alglad ilk soyut kavramlardan birisidir sonsuzluk. lmden sonra dirilerek sonsuza kadar yaayabilmek insanolunun en byk arzularndan birisidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Beng: (Ben/Men). Dizi, dzen, zlk, sonsuzluk bildirir. (Kart: BEYR)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 53 BENGSU: lmszlk ksiri. Edeer: MENGSUV, BENGSUB, BENGSU Dirlik Suyu eklinde de ifade bulur. Ab- Hayat. enlere lmszlk ve genlik salar. Yaam aacnn kklerinden kar. Bir rmak veya dere eklinde akar. Bazen kpk eklinde gelir. rnein, Krolu destannda bir rmaktan kpk eklinde gelir. Mecazen bilgelii, kalc eserler brakmay, iyilii simgeler. lleri bile diriltebilir. Ulu Kaynn dibindeki bir ukurdan kaynaklanr. Banda bir beki ruh bulunur. enlere g ve kuvvet verir. Hastalar iyiletirir. An Buta (Bade) almas esnasnda itii n da aslnda bu su olduu ne srlr. nk ozann syledii trkler kendisinin lmnden sonra da yaamaya devam edecektir. Hzrn bu suyu itiine inanlr. Ayrca Bengi adl bir halk oyunu da mevcuttur. Maniheizm dininin kurucusu olan Mani ad da Meng ile balantlandrlmtr. slam inancnda ise Beng ve Beyr (Ebedi ve Ezeli, ncesiz ve Sonrasz) olan tek varlk Allah(c.c)tr. Pek ok uygarlkta byle bir yaam suyuna dair, ou zaman birbirinden bamsz olarak ortaya kp gelien ortak bir inancn bulunmas ise ilgi ekicidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bengisu: Bengi Sonsuzluk + Su (Baknz: BENGTA) BENGTA: lmszlk Ta. Edeer: MENGTA, BENGDA, BENGTA Bilinmeyen bir yerdeki gizemli bir dikilita eklindedir. Dnm ve dngy vurgular. Sonsuz yaamn semboldr. Ayrca ant anlamna da gelir. Bengi (Beng/Meng/Mengi) kavram sonu olmayan, hep varolacak olan bir varlk anlayn ifade eder. Bu ta ise sonsuz bir dng ierisinde ruhlarn ge ykseliini simgeler. Kafkasya halklarnn Nart destanlarnda bir granit tann iinden mucizev biimde doan Sosurka (Sosuruk) adn tayan Nart kahramannn yks anlatlr. Ta gc ve dayankll (lmszl) temsil eder. Bu nedenle tm kalc antlar ve yaztlar salam talardan yaplr. Orhon ve Yenisey Antlar Trk tarihinin en nemli yazl antlardr. Mezarlarn bana dikilen ve Balbal ad verilen talar da Bengtan farkl bir tr olarak dnlebilir. Antlar dikerek daima anmsanma ve yad edilme arzusu hemen her milletin gemiine ait eitli byklklerde ta antlarn varln da beraberinde getirmitir. Trk kltrnde talarla ilgili pek ok sylenti vardr. Yabanclara aldanp kutsal ta onlara hediye eden bir hakann yznden lkenin bereketi kaar. Baz kahramanlar ellerinde dokuz keli tala doarlar. Masallarda cezalarn en ktlerinden biri taa dnmektir, bylece insanlar o ta grp ibret alrlar. Gkten den talar sra d zelliklere sahiptir. Kaya stnde yatmakla gebe kalnacana dair inan da bu konuyla balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bengta: Bengi Sonsuzluk + Ta (Baknz: BENGSU) BERG: Vahiy. Edeer: BERG, BRG, BERG, VERG Esin almak. Srad yetenekler edinmek. Tanr vergisi zellikler kazanmak. Bazen kutsal rya. Ruhun hareketli ksmnn bedenden ayrlarak soyut diyarlara yolculuk yapmas. Bir ozann, bade itii ryay grmesi. Bu ryada ozann azndan ve burnundan kpk gelir, kan boalr. Kendisine bade (kadeh) verilir. lk badeyi bir yudumda ier ve Yaradan akna! der. kinciyi iki yudumda ierken Yalva akna! diye seslenir. ncy Yar akna! diyerek yudumda ier. Kendisine bulaca sevgilisinin ad sylenir. Uyandnda azndan ve burnundan gerekten kan gelmektedir. Balamasn

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 54 veya kopuzunu eline alr ve doalama alp syler. Bu yetenei o ryayla birlikte kazanmtr. Yollara der ve sevgilisini aramaya balar. ou zaman da hi bulamaz. Ryada iilen aslnda bir k arabdr. Bazen bu arap Hzr tarafndan verilir. Yeniden oluumu ve erimeyi simgeler. Yeni bir ad alr. Bu ad ozanlarda mahlastr. Ruhlar alemiyle balant kurulabilir. Mekan ve zamann snrlarna ulalabilir hatta dna klabilir. Bazen grlen bu ryann ardndan odada misk kokusu duyulur. Bazen aman olacak kii, o an gelene kadar hastalanr. Hzr ryada grmek de bu kavram ile balantldr. Vahiy veya ilham kavramn da ierir. Ancak vahiy yalvalara zg bir durum olarak alglansa da, slam terminolojisinde bazen Tanrsal bir haber olarak da geer. rnein Kuran- Kerimdeki Balars (Nahl) suresinde, Tanrnn balarsna vahyettii sylenir. Kutsal rya anlamnda Buta tabiri de kullanlr fakat szcn Sanskrite (Eski Hinte) olma ihtimali yksektir. Buta daha sonra Bade ile karlanmtr. Tanrsal esin veya vahiy deiik adlarla pek ok dinde yer alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bergi: (Ber/Ver). Yetenek ve sra d zellikler iin kullanlan Allah Vergisi sznn kkeninde bu kavram vardr. Ayn kkten gelen Moolcada Berh zorluk, Trkede Berk salamlk anlamna gelir ki, vahyin ve ilhamn zorluunu ve disiplinini anlatr. BEYREK HAN: Sylencesel Kahraman. Edeer: BYREK (BREK, PEYREK) HAN Bams Beyrek olarak da sylenir. Bams ile Ban beik kertmesidir. Birbirlerini tanmadan byrler. Bir gn avlanrlarken karlalar, aralarnda bir anlamazlk kar ve gree tutuurlar. Ancak ikisi de gte denk olduu iin birbirlerini yenemezler. Bams Beyrek'in esir dmesi sonucunda yllarca ayr kalrlar. Bu srede Baniek mecburen evlenmek zorunda kalr. Beyrek esir kald sarayn beyinin kz tarafndan kurtarlr. Trk kltrnde kadnlarn da erkeklerle eit grlmektedir. Gerek dnyada, gerekse lkemizde motiflerden hareketle pek ok alma yaplmtr. Bey Byrek, Bay Bura, Bey Birye, Be Beyre, Bey Beyrek, Bay Brek, Ba Brek, gibi adlarla bilinmektedir. Atnn ad Dengiboz veya Bengiboz eklinde geer. At da soylu ve sadktr, yllarca kendisini bekler. (Kaynak: Trk

Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Beyrek: Bey/Bay kknden gelir. Asalet ve ululuk anlam ierir. Bayra szc balta alamna gelir ve dk bir ihtimal de olsa balants bulunabilir. Bey ocuu demek olduu da sylenir.

BEYR: Ezeli. Edeer: MEYR, MAYRU, BAYRU, BAYRI ncesi olmayan. Balangc olmayan. slam dininde ncesizlik yalnzca Yaradana mahsus bir zellik olarak grlmektedir. lk bata varolan tek odur. Ancak onun yaratmasyla her ey vcut bulmutur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Beyr: (Bey/Bay.) Bayr (sonsuz) kelimesiyle balantldr. (Kart: BENG) BIURA: Kiler Cini. Edeer: BAYORA Evlerde ve bodrumlarda yaar. Kadn klna girer. Krmz giysili olarak betimlenirler. Genelde evde, ocan arkasnda veya kilerde veya at altnda yaar. Hi ekinmeden grlt patrt yapar. Kves denen ikiyi ok sever. Tatar Trklerinde Ocak banda Bura belini bomu oturur eklindeki bilmecenin yant Kves Fsdr. Yemee ok dkndr. nsanlarn yiyip bitiremedii btn yemei o yer. Kzd zaman tabaklar krar ve yemei de dkp evi uzun sre iin terk eder. Biura, ok pis bir
Deniz KARAKURT
TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 55 yaratk olarak da bilinir, temiz yerlerden nefret eder. Zaten pis evleri seermi. Bu yzden ondan kurtulmak iin ilk art evi temiz tutmaktr. Aniden barr, gler, oynar, aka yapar, uyuyan insan yatandan alp baka yere tar. ou zaman evdeki eyalar yerini de deitirir veya gizler. En sevdii eyalar, anahtar, ine, bak, makastr. Geceleyin kilitlenen kaplar aar veya tersine ak kapy kilitler. Bazen yangn karr. Uzun sre ocak yaplmayan evleri severmi. Bu yzden Tatar Trkleri, yeni ev yapar yapmaz her eydennce ocan yaparlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bura: Bay + or. Trkede bklamak fiili, korku ya da yksek ate nedeniyle dudan uuklamasn anlatmakta kullanlr. (Baknz: ARURA) BKEK HAN: man yesi. nanl insanlar korur ve imanlarn salam tutmalarn salar. Bikek isminden nceki ismi Pipekti. Sonradan deiiklie urayp Bikek adn almtr. Ayn zamanda sava bir kahramandr. Krgzistann bakentine adn veren kahramann aslnda bu ruhun ad verilmi bir kii olduu sylenebilir. Kimilerine gre Be Bey demektir ve Bikek bunlarn en bydr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bikek: (Bi/Pi). Kkte olgunlamak, yanmak gibi anlamlar vardr. BO HAN: Sylencesel Hakan. Uryankat boyunun atas olan kii. Byk bir savadr. Bir nur iinde kutsal bir dan tepesine inen ilk ei ve topraktan kp gelen ikinci ei soylarnn ortaya kn salar. Bunlar Ouz Kaann iki eini buluunu anmsatmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bo: (Bo/B). Bolmak (Olmak) ve Bomak anlam tar. Moolca ve Kalmukada B (B) aman, Bogd/Bogda ise evliya anlamlarna gelir, bu szcklerle balantl olabilir. Yine Moolcada Bh grei demektir. Tunguzcada Buguca totem demektir. BODUN HAN: lke Tanrs. Vatan koruyan bir ruh olarak grlr. Eski Trklerde bu adn verildii bir da vardr ve onun da vatann koruyucusu olduu dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bodun: (Bod/Boy). Bodun/Budun szc kavim, kabile anlamna gelir. Boy szcnden tremitir. Eski Trkede Bodu, Tunguzcada Boda szckleri balamak, birletirmek, bir arada tutmak anlamlatn ierir. BOLLOH HAN: Su Tanrs. Kh Bolloh (Mavi Boloh) olarak da anlr. Suyun temizliini ve balklar korur. Balklar oaltr. Balk tutmadan nce kendisinden izin istenir ve balk avnn uurlu gemesi dilenir. Suyu kirletenleri ve glleri kurutanlar cezalandrr. Kn rman buz tutmu ksm zerinde ate yaklmasn ho karlamaz ve byle yapanlara kin besler. Kek szcnn K/K (iir) szyle balantl olma ihtimali vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bolloh: (Bol/Bul). Bol/Bul kk olmak, bulmak gibi anlamlarda tar. Kelime kk olarak Bolluk anlam da ierir. (Baknz: BULAK YES)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 56 BORON HAN: Yamur Tanrs. Edeer: BORAN (BORAAN, BURAAN) HAN Yamurlar yadrr. Gl ve saanak yamurlara neden olur. Yamur getiren rzgarlar estirir. Soluu yamur rzgarlarna dnr. Bulutlar koyun srlerini gder gibi ynlendirir. Giysilerinin rengi kapkaradr. Boraan/Buraan/Boran/Bora denen kasrgay o estirir. Moollara gre bu ada sahip tanr vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Boron: (Bor). Yamur getiren rzgar demektir. Yel, imek ve gkgrlts ile yaan saanak yamuru da ifade eder. Boro (Boroo/Borugan) Moolcada yamur demektir. Koreceye ise Pora olarak gemitir. BOZKURT: Kutsal Kurt. Edeer: BOZGURT, BOSKORD, PUSGURT Eanlam: 1. BOZKASKIR, 2. ALKURD 3. GKBR Moolca: BRTENE, BRTESONO, BRTINA Gkbr / Kkbr tabiri de kullanlr. Yol gsterici, kutlu kurt. Kutsal Hayvan. Tm Trk ve Mool boylarnn ortak ongunu (totemi). Gkkurt olarak da adlandrlr. Baz Trk ve Mool boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine inanrlar. ou zaman soyun bir kolu Gkkurttan, dier kolu ise Gkgeyikden gelmektedir. Kurt srlerinin banda bulunup idare eden kurtlara da Gkkurt denilir. Kaskr ve Br kelimeleri de deiik lehe ve ivelerde kurt demektir. Bozkurt gkyzn temsil eder. Alageyik ise yeryznn simgesidir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Paras zerine Bozkurt resimleri baslmtr. Gktrklerin gk (mavi) bayraklarnda kurtba resmi vardr. Saval ve sava ruhunu, zgrl, hz, doay temsil eder. Trk ulusunun bana bir i geldiinde, bir tehdit belirdiinde ortaya kar ve yol gsterir. adrlarn nne tepesinde altndan kurtba bulunan direkler dikilir. Sava Ruhu (Tanrs) kurt grnmne brnr. Altnc yzyla ait bir ta antta kurttan st emen bir ocuk betimlenmektedir. Erenler, evliyalar zaman zaman kurt klna girerler. Bozkurda Gk Olu da denir. Halk kltrnde Bozkurt diinin cepte tanmasnn nazardan koruyacana inanlr. Yakut metinlerinde Bosko olarak bahsedilir. Krgzlarda, bozkrda gezerken kurt grmek uurdur. Ryada kurt grmek de yine hayra yorulur. Hamile kadnn nazardan korunmas iin yastnn altna kurt dii veya derisi koyulur. Kurdun koyun srsne dalmas veya ahra girmesi bereket saylrd. Bakurt rivayetlerine gre kurt onlarn atalarnn nne derek yol gstermitir. Bu nedenle kendilerine balarnda kurt bulunan anlamna gelen Bakurt denmitir. Hilal taktii (veya Turan/Trk taktii) ad verilen yarm ember ile dman ortaya alp emberi kapatma stratejisinin kurtlardan grlerek ilk defa Trkler tarafndan uyguland sylenir. Moolcada bre/br gk/gri demektir. Kurtarclar ve nderler daima Bozkurt ile ilikilendirilir. Bu durum en ada ve sra d yorumlarda dahi kendisini belli edebilir. rnein Nazm Hikmetin u dizelerinde Atatrk anlatlmaktadr. O, saati sordu. Paalar `' dediler. Sarn bir kurda benziyordu. Ve mavi gzleri akmak akmakt. Yrd uurumun kenarna kadar, Eildi durdu. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bozkurt: Boz + Kurt. Brteine: Brte Boz + ine Kurt.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 57 Kkbr: Kk Gk + Br Kurt. Eski Trkede Bri szc ok ba demektir ve kurdun diine benzemesiyle balantl olabilir. (Baknz: ALAGEYK) BOZOKLAR: Gksel Kavimler. Ouz Hann ikinci (gksel) einden olan olu ve onlardan treyen boylar. Altn Yayn sahibidirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bozok: Boz Gri renk + Ok. Moolcada Bosoh fiili ykselmek, gnein domas anlamlarna gelir. (Baknz: GNHAN, AYHAN, YILDIZHAN) (Yans: OKLAR) BUDAYIK: Ku Reisi. Edeer: BUDAYIK, PUDAYIK Kularn nderi olan efsanevi hayvan. Kpeklerin atas olan Kumayk ile birlikte anlrlar.Ku trs (reisi) Budayk, it trs (reisi) Kumayk. (Krgz Atasz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Budayk: (Bu). Buday toplayan demektir. (Baknz: KUMAYIK) BUK: Kt Ruh. Moolca: BUG, BUKH, PUH Kt bir insann kt ruhu kastedildii gibi doadaki ktcl varlklar iin de kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Buk: (Bu/Buk). Afet, felaket, hastalk demektir. Bu kavramlarn neredeyse tamamnn kt ruhlarla ilikili olarak bir balants bulunur. nsanlarn ayana taklan prangaya (ceza zinciri) Trkede Buka (Bukak) denir. Olaslkla insanlarn ayann zincirlenmesi, ona kt bir ruh balanmas veya musallat olmasyla edeer grlmtr. Eski Moolca ve Tunguzca Buk, endie, kayg gibi anlamlar tar. Moolcada Buknd/Buhnda kelimeleri zlmek, korkmak gibi manalar belirtir. Puhu (bayku) szc ile de alakal olma ihtimali vardr. nk Bayku, olumsuz anlamlar yklenen ve gece ortaya kan bir hayvandr. (Kart: BUR) BUGA HAN: Cennet Tanrs. Edeer: BOGA HAN Evreni, cenneti ve tanrsall kapsayan bir ierie sahiptir. Her eye gc yeter ve tm yaam kontrol eder. Tunguz kkenlidir. zellikle Tunguzlarla akraba olan Mool ve Trk kavimlerinde bahsi gemektedir ve sayg duyulur. Buka Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Buka/Bke/Bke isimleriyle balantldr. Bke kahraman demektir. Buga szc baz Trk lehelerinde Boa, Moolcada ise Geyik anlamna gelir. BUKA HAN: Trklerin Atas. Trklerin Atas olan Tatar Hann oludur. Buga Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 58 Buka: (Buk). Buka/Bke/Bke isimleriyle balantldr. Kahraman demektir. Buga szc baz Trk lehelerinde Boa, Moolcada ise Geyik anlamna gelir. Eski Moolca ve Tunguzca Buk, endie, kayg gibi anlamlar tar. Mau dilinde boa manas tar.

BULAK YES: Pnar Ruhu. Edeer: BOLAK ISI Moolca: BULAG (BULA) EZEN Pnarn koruyucu ruhu. Her pnar iin farkl bir ye vardr. Bulak yesine, Ak yesi de derler. nk o, su almaya gelen kz ile onun izleyen bir gen arasnda oluan gnl ilikilerinin ncelikli mekannn sahibidir. Gelin olup baka kye giden gelinler de onun merhametini isteyerek suya gm para atar. Hasta insanlar tan yeri aarmadan emeye gidip su alrlar ve bu su ile ykanrlar. Ona, Tan Suyu derler ve bin bir derde derman olduuna inanrlar. Hamile kalmak isteyen kadnlar da bu su ile ykanr. Doum yapan kadnlarda bebeklerini ilk kez bulak suyu ile ykarlar. Erenler emesi ad ile bilinen kutsal yerler de oktur ve genelde evliyalara ait mezarn yaknnda bulunurlar. Eskiden bu emelerin yannda kurban kesilirdi. Yerden kan kk su kaynaklarnn iyelerine aygara (aykara) veya anak (aanak) yesi denilir. Baz su kaynaklarnn bedensel ve/veya ruhsal hastalklara iyi geldiine inanlr ki, aslnda bunu salaya Bulak yesidir. Trklerde her bir bulan kendi ismi vardr ve bu isim ayn zamanda onun yesinin de ismidir: Akpnar, Krkpnar, Karapnar, plakpnar, Yelpnar, Kzpnar, Karpnar, Gkpnar, Kazpnar, Karpnar, Bozpnar, Bapnar, Gzpnar, Glpnar (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bulak: (Bul/Bol). Pnar, eme, kaynak demektir. Szck kk bolluk anlam ierir. (Baknz: YE) BULCA HAN: Trklerin Atas. Edeer: ABULCA (AMULCA, EBLCE) HAN Eanlam: OLCA HAN Trklerin ve Moollarn ilk atas olan kaan. Tm Trkler ondan tremitir. Tm Trk boylar onun ocuklarnn soyundan gelmektedir. Nuh Peygamberin olu olarak kabul edilir. Hastalandnda kurt st ierek iyilemitir. ki olu vardr; Mugal Han ve Tatar Han. Mugal Moollarn, Tatar ise Trklerin atasdr. Daha sonra Moollar sekiz soydan, Trkler ise dokuz soydan oalrlar. Moolun soyunu Ouz Hanla srdrenler varsa da pek mantkl grnmemektedir. Tatar Han zerinden soyu u ekilde srer: 1. Bulca Han, 2. Tatar Han, 3. Buka Han, 4. Alnca Han, 5. Atl Han, 6. Atsz Han, 7. Ordu Han, 8. Baydu Han, 9. Sevin Han. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bulca: (Bul). Bulan, bulunan, bulucu demektir. Ganimet anlamna da gelir. Olca: (Ol). Olan, varolan demektir. Ganimet anlamna gelir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 59 BULUN: Vicdan. Eanlam: 1. DUYUN 2. OYAT, UYAT Kiiyi davranlarn incelemeye zorlayan, kendi ahlak anlayn sorgulamasn ve kendini yarglamasn salayan isel g. Tm kltrlerde insann Yaratcya alan kaps olarak baklr. Doru olan bulmak iin aslnda baka bir eye ihtiya yoktur. nsan tek banayken bile vicdan sayesinde ktlkten kanabilir. Yeterki onun sesini dinlesin. Bulun bir ses gibi insana eyitir (konuur). Bu nedenle Duyun ad da verilir. yicil ruhlarla iletiimin bir sonucu olduunun dnlmesi sonucu da karlabilir. Bu anlamda Duyun ve t (Dua) aslnda iki ynl bir ileyie sahiptir. Duyun iten gelen sesi dinlemek, t ise Tanrya yakarmaktr. Baz yrelerde vicdan iin Uyat/Oyat tabiri de kullanlr. Pek ok din ve inan sisteminde vicdana byk nem verilmesi onun Tanrsal ,letiime veya kainata alan bir unsur olarak alglanmas nedeniyledir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bulun: (Bul). Bulmak fiilinden tremitir. nsann doruyu ve yanl kendi doutan var olan, daha sonra da eitim toplumsal yaam ile biimlendirilen isel alg sreleriyle bulabilecei anlam tar. Eski Altayca ve Moolcada kazmak anlam kkn iinde mevcuttur. BULUT YES: Bulut Ruhu. Edeer: BOLIT ISI Bulutun koruyucu ruhu. Yamur yesi yani Yamurun koruyucu ruhu da bulutlara baldr. Bunun dnda dikkat ekici ve bulutlarla ilgili olan yeler unlardr. Bulut yesiyle balantl olan Etin (Gkgrlts) szc Sibiryadaki Etin adl stn Varl/Ruhu da akla getirmektedir. - Etin/Eten yesi: Gkgrlts Ruhu. - Ayanga/Ayunga yesi: Gkgrlts Ruhu. - aklgan/algan/akn yesi: Yldrm Ruhu. - Yldrm/Yldrak/Ylaan yesi: Yldrm Ruhu. - imek/emek/ek yesi: imek Ruhu. - Yan/Yn/Yein yesi: imek Ruhu. Bulut Kzlar (bazen Uygur Kzlar) ad verilen ruhlarn da Bulut yesi ile balantl olma ihtimali vardr. Bunlar yedi kardetirler ve ok eski zamanlarda yaayp lmlerdir. Salar dank, gzleri adr. Uzun trnaklarla ve paralanm elbiselerle dolarlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bulut: (Bul/Bol). Gkyznde su, buz veya toz zerreciklerinin younlamasyla oluan yn. retme, yapma, oluturma kavramlaryla balantldr. Kelime kk bolluk kavramn ihtiva eder. Bolluk getiren demektir. Tunguz ve Manu dillerinde Bolo kk gkyzn ve havay ifade etmekte kullanlr. BUNCAK HAN: Beki Tanrs. Edeer: BUNAK (MUNCAK, PONAH, POONCAH) HAN Kayra Hann saray yolunu koruyan iki bekiden biridir. Busul Han ile birlikte anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Buncak: (Bun). Bunaltan, sknt veren demektir. Ayrca nazar boncuu demek olan Monuk ile de ilgilidir. (Baknz: BUSUL HAN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 60 BUR: yi Ruh. Moolca: BUR, BURH yi bir insann ruhu kastedildii gibi doadaki iyicil varlklar iin de kullanlr. amann ge ykselen ruhuna da Bur ad verilir. Burhan veya Burkan sz Mool Budizminde hem Buday hem de iyi ruhlar ifade etmekte kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bur: (Bur). Bura/Burn (geyik) ve burcu (parfm) szleriyle ayn kkten gelir. (Kart: BUK) BURA HAN: Gnen Tanrs. Yeryzndeki huzur ve refah meydana getirir. Tanr lgenin oludur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bura: (Bur). Huzur, refah anlamlar vardr. Bura/Burn (geyik) ve burcu (parfm) szleriyle ayn kkten gelir. Burukmak, izzet ikramda bulunmak demektir. BURHAN: Buda. Edeer: BURKAN Budizmin kurucusu. Trklerdeki ismi Burhan olarak geer. Aslnda varlkl bir prens olduu halde, hayatnda ilk kez sarayn bahesinden darya knca gerei aramaya balam ve kutlu bir aacn altnda dnceye dalarak, orada erimitir. Daha sonra 1920lerde Akyang (Ak Din) ad verilen bir dini hareketin ad da Burhanclk olarak ifade edilmitir. Fakat Akyangn temeli Budaclktan daha ok eski amanist gelenektir. Burada Burhan Beyaz at ile koan beyaz bir kii grnmndedir. Tuvalarda bu szck dorudan Tanr anlamnda Moollarda ise yi Ruhlar tanmlamakta kullanlr. Bu dnyay yaratan, zihninizdir. (Sidharata Gautama Buda) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Burhan: (Bur/Burh). Bura (geyik) vev Bur (iyi ruh) szyle kkten gelir. Geyik Moollarda ve Trklerde kutlu saylan bir hayvandr. Moolcada aydnlanmlk anlamn da ierir. BURLA HANIM: Sylencesel Hanm. Sava kadn motifini simgeler. Krk kz dilberi vardr yannda. Boyu Uzun Burla Hatun ve Sa Uzun Srma Hatun eklinde baka bir karakterle birlikte sylencelerde ad geer. Korkut Ata yklerinde de yer alr. Srma Hatun ise gzellii sembolize eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Burla: (Bur). Bura / burn (geyik), burcu (parfm) szleriyle ayn kkten gelir. Burlanmak, gezmek dolanmak demektir. zm salkm anlamna geldii de sylenir. (Baknz: SIRMA HANIM) BURUN: kiz Atlar. Ak Burun ve Kk Burun adl uabilen iki at. Tpk bu atlarn isimlerinde olduu gibi Cengiz Hann devleti oullar arasnda ikiye blerek Ak Orda ve Gk Orda adn vermesi, renklerin arm bakmndan nemlidir. Bu tabirler asimetrik kartlk olutururlar. Yani her ikisi de olumlu fakat biri dierine gre biraz daha baskndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Burun: (Bur). Huzur, refah anlamlar vardr. Burn (geyik) ile de alakal olabilir. nk bur kk ge ykselen ruhlar tanmlamakta kullanlr ve geyik veya at biiminde tasavvur edilir. Ayrca geyik kutlu saylan bir canl olduundan ata onun adn vermek onu daha gl klacaktr diye dnlyor olmas mantkldr. (Baknz: AT)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 61 BUSUL HAN: Beki Tanrs. Edeer: BUZUL HAN Kayra Hann sarayna giden yolu koruyan dier bekidir. Buncak Han ile birlikte anlr. Sibirya blgesi iin buzlar ve buzluk alanlar gnlk yaamn srekli bir parasdrlar. Bu nedenle soukla ilgili kavramlarn mitolojideki yansmalar ok da fazla abartl deildir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Busul: (Bus/Pus). Bulandran, puslandran anlamna gelir. Bir yere sinmeyi, pusuya yatmay da ifade eder. Bus/Pus szc Eski Altaycada buhar anlamna gelir ve yar saydam bir grnty belirtir. Tunguzcada Mus kknden treyen Musun/Musan kelimesi hayalet, ruh demektir. (Baknz: BUNCAK HAN) BUYAN HAN: Sylencesel Hakan. Moollarn Atas. Kz Alankovadr. Krk tane kz olmutur. Ama hi olu olmamtr. Son 41. kz ise Alankovadr. Bu Krk-Kzdan Krgz boyunun tredii sylenir. Buyan Moolcada Dnce Tay demektir. nsann zihin gcn ifade eder ve yanl kullanlrsa insana zarar verir. Mool soyunun ortaya kndaki felsefi alglayta nce dncenin varolduu fikri ile de balantl grlmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Buyan: (Buy). tmek, souk hava esintisi gibi anlamlar ierir. Kut, mutluluk, dayankllk gibi anlamlar da vardr. Moolcada sevap ve erdem gibi manalar bulunur. (Baknz: ALANKOVA) BUZANCAR HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: BODONAR (BUDUNCAR, BOYUNAR) HAN Moollarn Atas. Alankovann oludur. Annesi ayndan hamile kalp kendisini dourmutur. Korkudan sal ile bir rmaktan aa inerek kaan annesi Duva adl biriyle evlenen annesinin bu adamdan da 12 olu olur. Moollarn Gizli Gemii adl eserde Duva anlatlrken Sokor/Sohor (Kr) olarak betimlenir. Bu da Trk sylenceleriyle balantl bir kavramdr. Kardelerinin ilk olunu ldrmesinden korkan annesi Buzancar rman kenarna gtrp suyu izlemesini ve dedesinin yurduna dnmesini tler. O da byle yaparak yurduna geri dner ve daha sonra ilerleyen yllarda Kaan olur. Moyunur Kaan ile tarihsel ba yoktur, bir efsane kiiliidir. ok byk olaslkla Moyunur Hann ad kendisine istinaden verilmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bodonar: (Boy/Bod/Bud). Budun (kavim) szcyle balantldr. Ulusun, kavmin banda olan demektir. Eski Trkede Bodu, Tunguzcada Boda szckleri balamak, birletirmek, bir arada tutmak anlamlatn ierir. (Baknz: ALANKOVA) BKE: Ejderha. Edeer: BK, BUKA Ejder. Efsanevi yaratk. Ylana benzer dev bir srngendir. ou zaman kanatl olarak tasvir edilir. Uabilir. Azndan ate saar, dilerinden asit aktr. Derisi zrh gibi pullarla kapldr. Tm Dnya mitolojilerindeki ortak figrlerden birisidir. Dinozorlar andan kalma baz yaratklarn ilkel topluluklardaki dsel anlatm olarak dnlebilir. Moollarda Buka Noyon devlerin babasdr ve dokuz olu vardr bunlarn hepsi de Yelbkedir. Badra ad verilen ejderha yedi baldr. in kltrnde Lu (Trkelemi biimi Ulu) olarak bilinir. in etkileri, Trk ve Moollarda bu varla dair
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 62 toplumsal anlay da deiik oranlarda biimlendirmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bke: (Bk/B). Bklen, kvranan demektir. Ayrca gllk ve yenilmezlik anlamlarn da bnyesinde barndrr. Bu balamda Bke (kahraman, ampiyon) kavramyla da ilgisi vardr. Be/Bge (aman) szcyle de ba vardr. Moolca Mog/Mogu/Mogay/Mogoy/Moyay ve Tunguzcada Mk/Mcke/Mihi/Meyhe szckleri ylan demektir. Moolca Mk/Mh/Mhe/Muku, Tunguzca Moho/Moko kelimeleri grnmezlik ve yokolma manalar da tarlar. (Baknz: YUVHA, BADRA) BKREK: yicil Ejderha. Edeer: BUKRA Kertenkele grnmldr. Kanatlar yoktur, bu nedenle uamaz. Tm denizleri birbirine balayan byk denizde (okyanusta) yaar. Uzun bir boynu ve ok gl peneleri vardr. Sesinin de ok gzel olduu ve dnyann br ucundan bile duyulduu sylenir. Onun sesini duyan kktcl ejderhalar kaacak yer ararlar. Sangal adl kt bir ejderha ile dokuz yl sren bir sava yapm ve kazanmtr. Rivayetlere gre her bin ylda yeryzne inerek durumu kontrol eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bkrek: (Bk/B). Bklen, kvranan demektir. Ayrca gllk ve yenilmezlik anlamlarn da bnyesinde barndrr. Bu balamda Bke (kahraman, ampiyon) kavramyla da ilgisi vardr. Be/Bge (aman) szcyle de ba vardr. BRKT ATA: Kartal Tanr. Edeer: BURKUT (MERKT, MARKUT, MRKT, BRKT, BRKT, BRGD) EDE Eanlam: 1. KARTAL ATA 2. HOTOY ATA Moolca: BRGD (BRGED) ECEGE Gnein semboldr. Yeniden douu, ebedi yaam, lmszl, gnein douunu simgeler. Atei, scakl ve hasat mevsimini artrr. Kartala baz Trk kavimlerinde Gne Kuu denir. Merkt kabilesi kara bir kartaldan, Yurtas kabilesi ise beyaz bir kartaldan tremitir. Macar krallarnn soyu da bir kartala (veya doana) kadar uzanr. lk Macar kralnn annesi bir doandan hamile kalmtr. Macar kralnn annesi hamile deilken ryasnda bir doan grm, sonra bu ku etrafnda uarak dokuz defa dolanm ve sonra da rahmine girmi. Bir sre sonra da hamile kaldn anlam. ocuun doumunda ise sra d olaylar yaanm. Bir Krgz boyunun anas da yine gece ryasnda adrna gelen bir doan grm ve bu ku karnna girmi. Kadn bir sre sonra hamile kalm. Baka bir sylence de Kartal Ata yeryzne inerek bir kadnla birleir ve ocuu olur. Doan ocuk yeryznn ilk ve en byk aman olur. Kartaln bunu yapmasnn sebebi kendi dilini anlayacak bir insan evlada sahip olmakm. Brkt lmszl simgeler. Yamurlar yadrabilme gcne sahiptir. Bolluu ve bereketi temsil eder. Kazak bayranda srtnda Gne tayan bir kartal vardr. Buryat kaannn karsnn bir kartalla girdii iliki sonucu aman olduu anlatlr. Trklerde Kartal ve ona benzeyen Sungur, Doan, Atmaca, Lan gibi kulara genel olarak Karaku ad verilir. Bu ku tr ayn zamanda grnmez alemle olan balanty temsil eden bir ruh olarak da grlr. amanlar onun yardmna bavurur. Karaku bazen yiitleri btn olarak yutar ve onlarda onun karnndan tekrar sa olarak kmann bir yolunu bulurlar. Anadoluda aklar ancak kendilerine bir ku klna giren Cebrail veya Mikailin ryalarnda grnmesiyle birlikte aklk vasfn kazanrlar. Yakut dilindeki Hotoy szcnn Kuday (Tanr) szc ile benzerlii de dikkate deerdir. Brkt aslnda tm kular temsil

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 63 eden bir hayvandr. Bu balamda aada rnek olarak verilen ve Kartal, Doan, Atmaca gibi yrtclarn alttrleri olan kularn tamam Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir: Baz/Bas, Bazalak/Bozalak, Beyg/Baygu, Cnkay/nkay, akr/akr, alaan/alagan, telg/tle, Karkay/Karcgay, Kken/Ken, Kykenek/Kykenek, Krgay/Krguy, Lan/Nan, Sungur/Sonkur, unkar/umkar, Toanak/Tuanak, Toygun/Tuygun, Torumtay/Turumtay, Zaalma/Yaalbay. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Brkt: (Br). rtmek anlamlarn ieren brmek, brg kelimeleri ile ayn kkten tremitir. Kartal demektir. Brkt (Merkt) kuu amana kendinden geerek yapt yolculukta elik eder. Bur (Burh) szcye balants da nemlidir. (Yans: BRKT ANA) BRKT ANA: Kartal Tanra. Edeer: BURKUT (MERKT, MARKUT, MRKT, BRKT, BRKT, BRGD) ENE Eanlam: 1. KARTAL ANA 2. HOTOY ANA Moolca: BRGD (BRGED) ECE amanlar yeryzne getirmitir. aman olacak bir ocuun ruhu bir kartal tarafndan yutulur. Bu kartal gnelik bir blgeye g eder. Bu ayrlarn ortasnda krmz bir am ile kara bir kayn vardr. Kartal yumurtasn bu aalardan birinin tepesine brakr. Bir sre sonra yumurta atlar ve iinden bir ocuk kar, aacn hemen altnda bulunan bir beie der. Buryatlarn ilk aman Brked adn tar. stedii zaman rahatlkla br dnyaya atlayabilir. Baz Trk boylar kartaldan trediklerine inanrlar. yi amanlar kzl am zerindeki kzl yumurtadan, kt olanlar ise kara kayn zerindeki kara yumurtadan karlar. Bu kartal tm mr boyunca o aman korur ve yardmc olur. Bu ku o kadar byktr ki, ay onun sol kanadn, gne de sol kanadn ancak kapatr. Sibirya inanlarna gre Tanr insanlara yardm etmesi iin kartal gndermitir. nsanlar onun dilini anlamaynca da bir kartal Tanrnn emriyle bir aacn altnda uyuyan kadn gebe brakr ve onun ocuu aman olur. Brkt (Merkt) kuu amana kendinden geerek yapt yolculukta elik eder. Uu/: Bayku, Tomurtka/Tourtak: Aakakan, Laklaan/Laklagu: Leylek, Sanduga/Sandua: Blbl, Toygar/Turgay: Tarlakuu, Galu/Galagun: Kaz gibi dier ku trleri de sylence ve masallarda sk sk geen canllardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Brkt: (Br). rtmek anlamlarn ieren brmek, brg kelimeleri ile ayn kkten tremitir. Kartal demektir. Breg szc Moolcada karanlk demektir ve Brktler ou zaman siyah renkli olarak betimlenir. Kartal iin kullanlan Karaku tabiri bunun en gzel rneidir. (Yans: BRKT ATA) BY: Sihir. Edeer: B, BG Moolca: B nsanst gleri kullanlarak doal srece mdahale edilmesi. Doa yasalarna aykr sonular elde etmek iin birtakm gizli ve gizemli ilemler yaplmas. B eklindeki syleniinin Moolca Bge (aman) szc ile balants vardr. Macarcada bycye Bvesz/Bvs denir. Modern toplumda doutan gelen nderlik yeteneine Bat dillerinde Karizma (Bylen, Byleyim) denmesi, insanlarn bu kavrama daima duyduu ilgiyi gsterir. By amacna gre ikiye ayrlr: 1. Aka By: Zararsz, lmcl sonular olmayan bydr. 2. Kara By: Zararl, lmcl sonular olan bydr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 64 By kavram yeryznde hemen her din ve inanta mevcuttur. Bu insanolunun kendi snrlarn ve gcn aan durumlara mdahale etme arzusunun bir sonucudur. slam dini byy net bir biimde yasaklam ve zararlarndan Allah(c.c)a snlmas gerektii vurgulanmtr. By, bycler, byl nesneler masallarn ayrlmaz paralardr. Sylence ve masallarda yer alan balca byl nesneler u ekilde sralanabilir, elbette ki say ok daha fazla artrlp, daha ayrntl aklamalar yaplabilir fakat en nemli olanlar ksaca belirtmek yeterli olacaktr: - Byl Arca (Sihirli Sandk): erisinden kahramann ihtiya duyduu tm her ey kar. Bazen baka bir aleme alan bir kapdr. - Byl Beik: Kendiliinde sallanr, bazen bir at gibi alglanr. ocuu kurtarmak iin hareket eder. Bazen uar. - Byl ukal (Sihirli Zrh): Dmanlarn silahlarndan etkilenmez, her tr darbeye dayanr. zel madenlerden veya ierisine byl unsurlar katlarak yaplmtr. - Byl Denek (Sihirli ubuk): Nesneleri farkl biimlerde etkileme gcne sahiptir. Yneltildii veya dokundurulduu nesneyi baka bir biime sokabilir veya grnmez yapabilir. D etkilerle Trk kltrne girmitir. - Byl Dirgi (Sihirli Sofra): Sofra her kurulduunda kendiliinden yemek verir. zerinden yenilen yemekler hi bitmez. - Byl Edik (Sihirli Papu): nsan ok hzl yrtebilir, hatta uurabilir. Gz ap kapayana kadar, varlmak istenen yere ulatrr, gitmek istenilen yeri dnmek yeterlidir. D tesirlerle masalarmzda grlmtr. - Byl Eyer: zerine koyulduu at ok gl klar veya onu grnmez yapar ya da uabilmesini salar. - Byl Giysi (Sihirli Elbise): Giyen kiiyi grnmez yapar veya baka bir canlnn (hayvan veya insann) klna sokar. Bazen yalnzca bir gmlektir. Trk kltrne zg grnmektedir. - Byl Gzge (Sihirli Ayna): Konuabilir, uzak diyarlar gsterebilir. Sorulan sorular cevaplayabilir. ine girilebilir. Gemiten ve gelecekten haber verebilir. Brakldnda bir denize dnr. Denize dnme zgn bir olgudur. - Byl Hal: Uabilir, zerinde insanlar tayabilir. Kendiliinden sahibinin yardmna koar. Yabanc kltrlerden gelmedir. - Byl Itn (Sihirli Lamba): inden cin kar, insan da iine hapsedebilir. kan cini tekrar kandrp iine sokmak gerekir, aksi takdirde o insan kendine kle yapar. D tesirlerle kltrmze girmitir. Grnm ok eskidir. - Byl Kalpak (Sihirli apka): Giyen kiiyi grnmez veya ok gl yapar. Bu kalpak bulunup karldnda o gcn yitirir. Bazen Kavuk, Sark, Papak, Brk gibi farkl balk trleri masallarda yer alr. - Byl Kaval (Sihirli Flt): alndnda kular susar, gndr tuz yiyen koyunlar rmaklardan su imeden geer. nsanlar byleyip peine takar. - Byl Kese: Srekli para verir, iindeki para hi tkenmez. Ktniyetli kiilerin eline getiinde veya ihtiya d kullanldnda bu zelliini yitirir. - Byl Kl: Boyu kulalarca uzayarak dmanlar ldrr. D tesirlerden etkilenmi olma ihtimali vardr. - Byl Sopa: Sahibinin emriyle bakalarn aralksz dver. Kt insanla iyi insan ayrt eder ve bir toplulukta yalnzca zalimleri tespit ederek dver. - Byl Urgan (Sihirli Halat): stenildii kadar uzar, bu uzunluu kendisi ayarlar. Ge doru uzanabilir. Hint kltrnde mzikle uzar.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 65 Byl lek (Sihirli Testi): Hi durmadan su aktr. llerde susuz kalan ordular bu testi ile susuzluktan kurtulur. Trk ve slam kltrne zgdr. - Byl Tarak: Brakldnda bir ormana dnerek sahibini korur. Tamamen Trk kltrne zg bir motiftir. - Byl Yay: Her attn vurur. Atc gzn kapatsa bile sihirli ok hedefini armadan gider kendisi bulur. Yerli bir motiftir. - Byl Yuvar (Sihirli Kre): Gemiten ve gelecekten haber verebilir. Falclar tarafndan kullanlr. Daha ok ingene Falc motifiyle zdelemitir. Yabanc bir motiftir. - Byl Yzk: Parmaa takldnda grnmezlik, hzllk, yenilmezlik gibi zellikler kazandrr. ou zaman zerinde tlsml bir ta bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) By: (By/B). Etkileme, yaylma, rtme, kapatma anlamlar bulunur. Byk kelimesiyle ayn kkten gelir. Be (aman) szc ile de alakaldr. (Eanlam: BAI, YELV) (Baknz: BGE) -

C Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTAPTAK BLGLER VKPED VE DER NTERNET ANSKLOPEDLERNDE PAYLAIN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 66

-CCAHIN HAN: Ate Tanrs. Edeer: AHIN HAN Gn altnc katnda oturur. Tanr lgeni ikna ederek insanlara atein verilmesini o salamtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cahn: (Cah/ah/ak/Yak). akmak ve yakmak kkleriyle balantldr. CALIN: Kutsal Merasim. Edeer: YALIN, ALIN zellikle Yer Ana ve Yer yesi iin yaplan tren. Byke bir aacn altnda gerekletirilir. Bu aa Ulukayn temsil eder. Yere direk saplanp tepeleri oyularak veya zerlerine birer bardak koyularak ilerine kmz doldurulur. aman alana gelerek ellerinde aa dallar tutan 39 kz ve 39 erkekle birlikte krnr (dans eder). Burada krknc kii kendisidir ve bu rakamn kutsall ile ilgili de bir yaklam vardr. Yer anay temsil eden direin yanna vararak Caln alr. Orada gerekleen kutsal irtibata Caln Almak denir. aman at gibi kineyerek havaya atlamaya balar. Trene katlanlardan kadn olanlar da kahkaha atarak amann zerine atlarlar. Erkekler ise kadnlar zorla ekerek geri getirirler. aman ald Caln orada bulunanlara frlatr ve bylece yerden ald kutsal bereket enerjisini insanlara aktarr. Daha sonra Caln alana getirilmi olan 39 hayvana da frlatr. Caln bir eit enerji olarak varsaylr. Topraktan alnan atein gcn ierir. Nfusun artmas ve bereketin devam amacyla yaplan bu tren cinsel ihtiraslar da ierir. Kahkahalar bunun simgesel anlatmdr. nsanlarn terlemesi ve yanaklarnn kpkrmz olmas cinsel ynnn baka bir davurumudur. Yaln (alev) szcnn cinsellikle balants da dikkate deerdir. rnein ateli kadn tabiri bunun en anlalr gstergesidir. Yall denilen halay benzeri bir oyunlada balantldr. Yall ad verilen halay tr ve ate anlamyla balants aktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Caln: (Cal/Yal). Yaln ate, alev demektir. plaklk ve basitlik ierii de bulunur. CARGIL HANIM: Haberci Tanras. Cargl Udaan olarak bahsedilir. nsanlara Tanrlarn haberlerini getirir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cargl: (Car/ar/er). Car Moolcada nara, avaz, barma anlamlarna gelir. Car/eri szc ky ky dolaan seyyar satclar ifade eder nk her girdii kyde barr. CEDEY HAN: Korucu Tanrs. Edeer: EDEY (ADAY, ATAY, ADAY) HAN Altn Dan koruyucusudur. Yedi kpei vardr. Kpekleriyle birlikte Altn Daa giden yolu korur. Banda takl tolgas (miferi) ile betimlenir. Kaya Kaps adl yer alt geidinin banda durmaktadr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 67 Bu kap byk bir denizin tesindedir. Zincirlerle balanm yedi azgn kpei Ak Denizin tesinde kyamet gnn beklemektedir. Bazen yeryznde ktlklere neden olduu sylenir. amanla Erlik Han arasnda arabuluculuk yapt da sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cedey: (ad/ay/Ced/Yed). Yetmek, yeterli olmak, gl olmak anlamlarn barndrr. ad/ay kk ayan/adan akrep ile balantldr. CEMBL HANIM: Da Tanras. Edeer: EMBL (ENBL, CENBL) HANIM Krolu destanndaki enlibel/amlbel yer adyla yakndan ilgilidir. Krolunu koruyan bu Da Tanras zaman ierisinde bir yer adna dnerek gerekilemitir. Azerilerin destannda enlibel olarak geen da Anadoluda amlbele dnmtr. Cembil bazen de Krolunun annesinin ad olarak kar karmza dorudan. Bir baka bak asyla, ters mantk yrtlerek onu var eden yerlere geen zaman ierisinde kiilik verip annesi haline getirilmesi olarak da ele alnabilir. Daha sonra ba sktnda bu dalara snmtr. Da, su ve aa gibi tm kutlu unsurlar burada toplanmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cembil: (in/im). Dumanla kaplanmak, gnein doduu yer gibi anlamlar vardr. n/in szc hakikat anlamna gelir. Trkenin deiik lehelerinde me/imeli/meli Eski Tungusada ime karnca demektir ve toprak altnda yaamakla balantldr. CILKA HAN: ocuk Tanrs. Edeer: CILGA HAN ocuk doduunda kaderini belirler. Doumu yapan kadn da korur. ocuu olamayan kadnlar tarafndan ondan ocuk dilenir. nks Hanmn kocasdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Clka: (Cl/Yl). Dostluk ve sevgi anlam ieren bir kktr. Clga yol demektir ve kader ierii ile balantl olmaldr. Trke Cl/Cil szc kabarmak anlamna gelir ve hamilelik ile balantl olabilir. (Baknz: INKIS HANIM) CREN: Konuan At. Edeer: CEREN Konuabilen, sra d bir hayvandr. Kay Ceren ve Kam Ceren en iyi bilinen iki tanesidir. O Ceren, Kl Ceren gibi adlara da rastlanr. Moolca Ceren (Cegeren) ceylan demektir. Ayn ekilde Ceyren eklinde Trk lehelerine ve Farsaya da yine Moolcadan gemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ciren: (Cir/Yir/Yr). Konumak, akmak anlamlarn ierir. Arapa olduu sylense de, at zerinde oynanan Cirit adl oyunun da szsel kkeninde Cir/Cer kk yer alabilir. Fakat bu imdilik kantlanabilir bir sav deildir. Ancak bu balamda Ciren ve Cirit dorudan atla ilgili szckler olarak anlalmaldr. CIDA: Kutlu Oyun. At zerinde koturularak, ucu sivri deneklerin frlatlmasyla oynanan bir oyun. Atsz olarak oynanan ve en uzak mesafeye ulatrmak iin atlan biimi ise daha ok ada sporlar arasnda yer alr. Daha sonralar Arapa Cirit ve Farsa evgen/avgan szckleri ile karlanmtr. Aslnda bu iki szcn de aslnda Trke olma ihtimali yksektir. evgen veya avgan szc evmek/avmak/apmak
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 68 fiilleri ile balantldr. nk bu oyun Trklerden komu kltrlere gemitir, dolaysyla isimlerin, hele de Trke kklere uyumlu szcklerin baka bir dilden alnm olmas pek antkl grnmemektedir. Cirit Oyunu'nda iki takm bulunur. Bu takmlar geni bir alann iki ucunda karlkl olarak beer, altar veya yedier kii olarak dizilirler. Sa ellerine atacaklar ilk ciriti, dier ellerine de yedek ve kam alrlar. ki tarafn birinden bir atl kp, kar dizinin nne yaklar. Kar takm oyuncularndan birine elindeki ciriti savurur, sonra geri dner. Kar tarafn oyuncusu onu takip eder ve elindeki ciriti geri dnp kaan atlya frlatr. Bu kez ilk oyuncunun kt sradan dier bir ciriti onu karlar. Bu kez dieri yerini almak iin geri dnmeye alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cda: (it/Cd). Moolca kkenlidir. it ve ta kelimeleri ile ayn kkten gelir. CONGOLOS: Kayp Cini. Kn en souk zamannda ortaya kar. Evin kapsna gelerek dardan, ieride bulunanlardan birisinin adn seslenir ve peine takarak gtrp o kiiyi kaybeder. Bir daha o kiiden haber alnamaz. Kap ve pencere nne pancar yemei koyulursa musallat olmaktan vazgeeceine inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Congolos: (Con/Yon). Karakoncolos ile alakaldr. Yn szc ile uzak bir ba bulunabilir. Etimolojik anlam tam olarak bulunamamtr. (Baknz: KARAKONCOLOS) COA: Vecd. Kendinden geme. Trans hali. amanlarn, evliyalarn yaayabilecei bir deneyimdir. Maddi dnya ile olan balar kopar. Deliliin geici bir tr olarak dahi grlebilir. Mzik ve ritim ile salanr. Bazen de tefekkr ve odaklanma sonucu bu kendinden geme meydana gelir. Tanrsal ve metafizik bir sarholuk olarak da dnlr. Bu nedenle tasavvufta esri (sarholuk) kavram mecazi bir anlama sahiptir. Coku halinde olanlarn anlattklar veya anlatmak istedikleri eyler mecazlarla ve simgelerle doludur. Derin anlamlar vardr. Cokuya gelme kavram amanist inanlarda olduu kadar tasavvufla balantl pek ok anlayta da mevcuttur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Coa: (Co/Cu). Comak fiilinin ekimli halidir. Coku szc ile ayn kkten gelir. CURUNTAY HAN: Yasa Tanrs. Edeer: CURANTAY HAN lahi yasalar yazar. Yasalarn yazya dklmesi anlay derin ierie sahiptir. Szn yazl hale getirilmesi onun somutlatrlmas demektir. Bir anlamda vcut bulmas, canl bir varla dnmesidir. Gerekten de ada hukuk anlaynda pek ok lkede kanunlarn yazl olmas esastr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Curuntay: (Cur/Yur). smin sonundaki ekten aslnda bir Tanrlar Topluluu tarafndan belirlenen yasalar yazya geirdii (kayda ald) gr de ne srlebilir.

Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN!

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 69

-AK: eytan. Edeer: EK, EK, CAY, EKR, ZEKR aklarn banda bir Ulu ak bulunur. Bu irkin grnml, hrltl sesi olan 12 bal bir varlktr. Yeraltnda yaarlar, yaz gelince yzeye kp aa kklerinde barnrlar. Ksa boyludurlar. slamiyet sonrasnda, Arap kltrnde Deccalin soy atas olarak kabul edilen ve eytan da artran, alnnn ortasnda tek gz bulunan ik adl varlkla zdeletirilmitir. Araplara gre bu varlk aslnda iki kiidir ve kehanet yetenekleri vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ak: (ak). Kt, pis, kirletici, ktlk getiren anlamlar vardr. Vurmak, blmek, ayrmak gibi ierii de bulunur. Yakmak fiili ile de balantl olmas muhtemeldir. (Eanlam: YEK) AKKAY HAN: Yldrm Tanrs. Edeer: AKKAY HAN imekler ve yldrmlar aktrr. Yayna koyup att oklar yldrmlardr. Yerdeki kt ruhlar izler ve onlarn sakland aalarn zerine ateini gnderir. Yldrm den aatan bir para alnp saklanrsa eve kt ruhlarn girmesi engellenir. Baz Trk topluluklar Yldrm Tanrs'na st yada ayran sa (cansz kurban) olarak verirler. St yldrm ateini sndrebilen ve uzak tutabilen tek eydir. Yldrmn dt yer, artk akay Hana aittir ve oray kimse mlk edinmez. Moollar imek ve Yldrmdan korkarken Trkler bundan sevin duyarlar. Mool tarihinde yldrm ve kapal gkyz nedeniyle yarm kalan veya kaybedilen savalar olduu sylenir. Trkler yldrm dnce at srp ge ok atarak bu sevinlerini gsterirler. Yldrm baharda Yenignn (Yeniyln) haberscisi demektir. nk Yldrm da Tanrnn okudur. Onun oklarn kabul ettiini byle bildirmek gerekir. Ayrca yldrmn dt yere tapnak yaplr. Yeryzndeki tm ilkel topluluklarn ortak belleklerinde mutlaka Yldrmlara dair anlar (sylenceler) bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ak: (ak). akmak fiilinden tremitir. ALAMAK: aput Balamak. Aalara bez ve aput balama uygulamasdr. Yaplan eyleme alama/Calama denir. Ulu Kayn inancyla balantldr. Mayalamak szc Trkede almak fiili ile ifade edilir. Bu balamda bir dncenin, istein kutlu bir yere mayalanmas gibi alglanabilir. slam dini bu tr yaklamlar kesin olarak yasaklamtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) alamak: (al/Cal/Yal). almak szcnn bir anlamk da kuma kesmek olarak yer alr. Yal/Al anlay ile de balantl olabilir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 70 ERMK: Kutlu Kaplca. Scak su kayna. ou zaman bir dan banda, amansz bir hastala yakaland iin lme terk edilen bir gen, yaral kurtlarn yada yaban kpeklerinin kutlu bir suya ya da bala girdiini ve iyiletiini grerek kendisi de ayn eyi yapar ve gn gece o suda veya balkta kaldktan sonra sapasalam olarak kar. Suyun ve/veya scan (atein) kutsalln bir araya getiren yerlerdir. Hatta ou zaman aalk, dalk blgelerde bulunmas bu mekanlara ynelik olumlu ve ruhsal anlamda saaltc etkiyi artrr. Bazen bu su kaynaklarna yakn yerlerde bir erenin trbesi bulunur. Hastalkla snanan bu kutlu kiiye iyilemesi iin Tanr tarafndan gnderildii de dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ermik: (er/Yer). Suyun topland yer demektir. ddia edildii gibi Ermenice deildir. Ermeniceye Trkeden gemitir. er kk Trkede ve Moolcada Yer ile ilgili anlamlar tar. ERTEGR: eytan. Abaslarn en tehlikeli ve en ktleridir. nsanlara geri dn olmayan zararlar verebilirler. Korkun ve gl yetenekleri vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ertegri: (er/or). eytani ierik ile ilgilidir. (Baknz: ABASI, OR) (Eanlam: AK) INKIS HANIM: ocuk Tanras. Clka Hann karsdr. Bebeklerin ve ocuklarn koruyuculuunu yapar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Cnks: (Cn/n). nk szcyle balantl olabilir. nk/ng ate, kvlcm demektir. Bu durumda atein koruyucu zelliiyle badatrlabilir. ocuklarn da oyunca olan ngrak ile ilgin bir kkensel ortaklk vardr fakat ikisini birbiriyle ilintilendirmeye almak ok zorlama bir yorum olacaktr. Ayrca Cengiz ismi ile de ilgili grnmektedir. Bu durumda Deniz ve Okyanus anlamlar tar. (Baknz: CILKA HAN) IVI: Sava Cini. Edeer: II, Geceleri birbirlerine ok attklar sylenir. Bu nedenle bu varlklarn bulunduu bilinen yerlerde darya kmaya korkulur ve mecbur kalnp kldnda da temkinli davranlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) v: (v). Hzl gitmek, arpp yn deitirmek, kaymak, akmak demektir. KE: ark Cini. Edeer: EKE, EKE Dirsek boyunda bir ccedir. Yanna gelenlere destan okutturup, ark syletir. Aalarn altnda yaar, zararszdr. Bazen dediini yaptrabilmek iin insanlar korkutur. Yakalad kiiye saatlerce yr (ark) veya kay (detan) okuttuu olur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ike: (ik/i). ik Ak kemiinin ukur taraf demektir. ih/ihe szc Moolcada kulak anlamna da gelir. Buryatada Sehe de iitmek anlam tar. Ayrca Moolcada iki/Ciki/Cike/Cehe/Sehe ve Tunguzcada Tiki/iki szckleri bir eyin iine girmek ve bir eyin iini doldurmak manasna gelirler.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 71 OLBODAY HANIM: Ayartc Tanra. Vot olboday olarak anlr. Abaslardan bir grubun banda yer alr. Sogotoh Han kandrarak onunla birlikte olduu ve ondan bir ocuu doduu sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) olboday: (ol). Bu kk yarm olma (yani yeraltna aitlik) bildirir. Moolcada ula ayrmak, blmek, ile sakatlk demektir. OLPAN HAN: Gezegenler Tanrs. Edeer: COLMAN (OLBUN, OLMUN, ULBAN) HAN Moolca: SOLBON (SOLBUN, SULBAN) HAN Gezegenleri ynetir ve birbirleriyle arpmadan hareket etmelerini salar. Ad gkyzndeki en parlak gezegenlerden birine verilmitir (Vens). Trklerde Diil olarak alglanmtr. Malan Hann oludur. Bir kelime benzerlii nedeniyle yanl olarak oban Yldz dendii de olur. Bir baka gre gre de obanlarn bu yldz yn bulmakta kulland ve bu nedenle de olpann ayn zamanda bir oban Tanrs olduudur. oban klnda dalarda gezdii sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) olpan: (ol/ul/Sol/Sul). Eski Moolca Solbun (gk cismi) szc ile balantldr. OR: Cin. Edeer: ER, UR, OR, AR, ORA, URA Moolca: OTGOR, UTGUR, UTKUR, ETGER, ETKER, DKR, SDKR, STKR Gzle grlemeyen, ateten yaratlm varlk. Anadoluda cin arpm ve ruhsal hastalkl anlamnda orlu tabiri kullanlr. yicil veya ktcl olanlar mevcuttur. Heryerde bulunabilirler fakat gze grnmezler. Koruyucu ruh deildirler. Baboturlar fakat bir yere bal olabilirler. Aa alt, karanlk kuytular, renler, ykk evler, su kylar, kpr altlar gibi doann snr olan yerlerde yaamalar onlarn tlsml ve karanlk glerle olan ilgisini daha ilk bata ortaya koyar. Demirden korkarlar. Besmele ekmek onlar uzaklatrr. (Besmeleden ekinmeleri slamn etkisiyle gelmi bir unsurdur.) Cinlerin balarndaki kalpak veya papak ele geirildiinde o cin lr. lmeden nce de grnmezliini yitirir. nk grnmezlii salayan bandaki kalpaktr. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, masal ve destanlarda sihirli brkn giyerek grnmez olan kahramanlar vardr. Bu balklarn cinlerden ele geirilmi olmas olasl yksektir. Ylan ve ku grnmnde olanlar vardr. Klktan kla girebilirler. or vurmas, or arpmas, or demesi gibi deyimler cinlere bal hastalklar ifade eder. En ok da az eilmesi, ksmi fel veya us kayb bu olayla balantlandrlr. or bazen de ruhsal hastalk anlamna gelir. Bura denen bir tr evlerde ve bodrumlarda yaar. Kadn klna girer. Krmz giysili olarak betimlenirler. Arura ad verilen baka bir tr ise ormanlarda gezer. trg Moolca da eytan demektir. Oyun oynamay sever. Onun oyun isteini kabul eden olursa ldrene kadar gdklar. 1. Akora (Akor): yi ruh. yicil cin. 2. Karaora (Karaor): Kt ruh. Ktcl cin. a. Bura: Kiler Cini. (Bkz. BIURA), b. Arura: Orman Cini. (Bkz. ARURA) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) or: (or/or). Hastalk ve gzle grlmeme anlam tar. Deiik lehe ve ivelerde farkl okunular mevcuttur. Arapa er ile bir balants yoktur. Sadece bir benzerliktir. Moolcada trg, eytan demektir. (Baknz: ABASI, ARURA, BIURA)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 72 ORAMAN: Cinci. Edeer: ORAMUN, ORAMUN Cinlerle uraan kii. Cin karc. Cinci hoca. te dnyaya ait varlklarn yarm, eksik, tek azal olmalar nedeniyle onlarla uraan bu tr kiilerin de, zihnen ve/veya bedenen yarm olduklar veya ileride olabilecekleri inanc yaygndr. Bu anlay arplmak, arpk, arplm gibi szcklerle ifade olunur. Bu varlklarla uramak tehlikelidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) or: (or). Cin. Gzle grlmeme, yarm olma anlam tar. Moolca or szc i anlamna gelir ve boynuzu artrr. (Baknz: OR) LDEN GELME: Sudan Doma. Kendisi veya atas lden kp gelen bir atn/hayvann olaandl. Bylesi bir canl srad ve olaanst niteliklere sahiptir. rnein Krolunun at byledir. Bazen yansmas (soyun dier taraf) Sudan kma olarak ifade edilir. l atei simgeler. Dayanklln snand yerler olarak grlr. Evliyalarn llerde gezdii de anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) l: (l). Issz, bitki yetimeyen veya ok az yetien, kurak ve scak yer. (Yans: SUDAN IKMA) VEN: Helva. Salamln ve diriliin kayna saylan, bir tr yiyecek. Kaostan evrene geii sembolize eder. ven kk (helvacotu) ile balantl bir szcktr. Helva Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir. lnn ardndan helva yaplmas, ate, su ve un (tarm ve topra simgeler) gibi temel unsurlarn bir araya gelmesini, lmden sonra yeniden dirilii (yemek canllk demektir) ifade eder. ven helvay beyazlatmak iin kullanlan bir bitkidir ve ven szc buradan tremitir. Kkeni ok eski alara kadar uzanan lnn ardndan helva yapma gelenei yzeysel gibi grnse de ok derin anlamlar olan bir uygulamadr. Hereyden nce byle bir gelenein srdrlmesi bile karmaa karsnda bir dzeni yeniden salamay ifade eder. Gelenek zaten (ierii insani deerlere uygun olduunda ve doru uygulandnda) aslnda dzen demektir. Helva bir baka adan bakldnda ortak hareket etmeyi ifade eder, hep birlikte yenmesi ortak bilin anlamna gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ven: (v/). ven, helvacotu kk demektir. mek, vmek fiilleri kabarmak, kprmek anlamlarna sahiptir.

D Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU KTAPTAN YAPTIINIZ ALINTILARDA KAYNAK GSTERNZ.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 73

-DDA HAN: Da Kaan. Edeer: TAV (TA, TAK, DAK) HAN Ouz Kaann ilk einden olan oullarndan biri. Trk Devletinin ululuunu ve bykln simgeler. Baz dalar Trklerce kutsal kabul edilir. Altay Da, Tanr Da vs. Ayrca mitolojik da motifleri mevcuttur. Demir Da, Bakr Da, Buz Da, Kil Da, Or Da, Kuz Da, Kur Da, Ak Da gibi Mitolojik dalarn en nemli tanesi u ekildedir. Ongunu Ukudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) 1. Altnda: Gkyzndedir. Dokuz rzgarn kesitii yerde balar. 2. Demirda: Yeryzndedir. Dokuz rman kavutuu yerdedir. 3. Bakrda: Yeraltndadr. Dokuz yer alt denizinin birletii yerdedir. Da: (Da/Ta). Byk bir ykselti oluturan toprak ve/veya kaya kitlesi. Kelime kknde ykseklik anlam bulunur. Moolcada Dah/Daah sazc dayankllk demektir. Eski Trke Daga, Moolca ve Tunguzca Daa szckleri yaknlamak anlam tar. DA YES: Da Ruhu. Edeer: TAV (TA, TAK, DAK, TANDI) ISI Eanlam: 1. KAYA (KAYAH, HAYAH, HEYE), 2. YARA (YARAH, CARAH, YERE) yeleri Moolca: UUL (ULA) EZEN Dan koruyucu ruhu. Her da iin farkl bir ye vardr. Trklerde kutsal dalarn Dnyann merkezinde olduu kabul edilir. Ortadou mitolojilerinin etkisiyle yerleen Kaf Dalar da yine Dnyann merkezi olarak ele alnr. Kaf Dalar byk olaslkla Kafkas Dalaryla balantldr. Ancak Trklerdeki en kutsal da Altaydr. Komu kavimlerin dier bir kutsal da da Uraldr. zellikle Macar ve Ugor kkenli kavimler iin Ural Dalar ne kar. Da ruhu birinin adn sylediinde dnp bakmamak gerekir. Aksi takdirde o insan alr gtrr veya cann alr. Bir gre gre dalar canldrlar. Yldan yla byrler. Yer deitirebilirler. Hatta kendi aralarnda vuruabilirler. Sar sal bir kz grnmne brnebilir. Mzii ok sever. Kaya yesi olarak da adlandrlr. Uurumluk dalara ise Yar ad verilir. Kaya yesi: Kayalk blgelerin koruyucu ruhu. Yara yesi: Uurumlarn koruyucu ruhu. Dalarn daha kk olanlarnn koruyucu ruhlar ise Tepe yeleridir. Dalarn insan biimli veya insans vasflarla dnlmesi Trklerde her zaman bir biimde kendisini gsterir. rnein modern mzik yaklamlar ierisinde tartlmaz bir yere sahip olan Bar Manonun Dalar Dalar adl yaptnda Dalar Dalar! Kurban olam yol ver geem, / Sevdiimi son bir olsun yakndan grem. diye seslenilmektedir. Da iyeleri bazen rdek bazen kaz eklinde uar ve gllerde yzerler, onlar ldrlrse dalar sahipsiz kalr ve gnden gne ker. Krolu da dalara yle seslenir:

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 74 Yce yce tepesinden yol aan Gitmez oldu gnlmzden endien Mrrvetsiz beyden yedir drt ken Arkam sensin, kalam sensin dalar hey (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Da: (Da). Byk bir ykselti oluturan toprak ve/veya kaya kitlesi. (Baknz: YE) DARHAN HAN: Metal Tanrs. Edeer: DARGAH HAN Metal ocaklarn, metal iliklerini, metal ustalarn korur. Elinde bir eki ve nnde bir rs ile betimlenir. Ayn zamanda Ate Tanrs olarak da grlr. nk metal ve demir iilii ateten ayrlamaz ve ate bu zanaatn bir parasdr. Ksa boyludur. Kendisine saygszlk yapldnda ok kzar ve her taraf yakar. Demir (geni anlamda metal) yeryzndeki hemen her toplumda gcn ve kahramanln simgesi olarak grlmtr ve askeri madalyalar ile msabakalarda verilen madalyalar bunun en gzel rneidir. Metallerin dayankll ve atete dvlerek ekillendirilmeleri bu durumun en nemli nedenidir. Darhan Hanm ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tarkan: (Tar). Demirci ustas demektir. Tarkanlar saygn bir meslee sahiptirler. (Kartrlan: DARHAN HANIM) DARHAN HANIM: Bitki Tanras. Edeer: DARGAH HANIM Darhan Han ile ayn ismi tar. Demircilie ait bir Tanrann bulunmas, bu meslein sadece erkeklerin tekelinde olmadn, kadnlarn da yapabileceini gsterir. Darhan Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tarkan: (Tar). Demirci ustas demektir. Tarkanlar saygn bir meslee sahiptirler. (Kartrlan: DARHAN HAN) DAYIN HAN: Sava Tanrs. Edeer: ZAYIN HAN Savalarn koruyucusudur. Askerler savalardan nce kendisinden yardm dilerler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) * Dayn: (Day/Tay/Yay/Ya). Dayn/Dayn szc Moolcada sava demektir. Tuvaca ve Manucada yine Dayn kelimesi sava manas tar. Trke Yavu/Ya (dman), Yama (saldr, hcum) szckleriyle de balantldr. DAYIKIN HANIM: Bebek Tanras. Edeer: TAYIKIN HANIM ocuun uykusunda glmesi, Dayknn onunla oynadn gsterir. ocuklar korur. Yeni yrmeye hazrlanan ocuklarn Day Durmas da bu Tanra ile ilgilidir. Atlarn yavrularna Tay denmesi ile de balantl olabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Daykn: (Day/Yay/Zay). Yaratmak anlam ierir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 75 DERMEN YES: Deirmen Ruhu. Edeer: TEGERMEN (DEYRMEN, TYRMEN, TGRMEN, TGMEN) ISI Deirmenin koruyucu ruhu. Genelde salarna kadar apak una bulanm, ksa boylu bir kocakar veya ihtiyar olarak betimlenir. Kt ruhlar deirmene yaklatrmaz, onlar uzak tutar una ve ekmee dokundurmaz. Ayn zamanda deirmene un tmeye gelenleri de korur. Bu yzden eskiden, deirmenin mterileri tlen undan ona da pay brakrlarm. Deirmende tahl konulan kazan bo kalmamaldr. nk kazan bo kalan deirmeni bu ye terk eder. Deirmen Anas, tabiri kullanld da olur. yi insanlarn ununu gzel tr ve bembeyaz yapar, kt niyetli insanlarn ununu kara, kepekli tr. Esinti olmayan bir gnde deirmenin kanatlar kendi kendine alrsa susulur ve onun geldiine inanld iin daikkatli olunur. Baz yrelerde Deirmenta yesi adnda baka bir ruhun varlna daha inanlr. Kimi lehelerde deirmentann koruyucu ruhuna Suoruna i denilir. Deirmenler ayn zamanda mecazi anlamlara da sahiptirler. Dnyann dnn, tpk tt tahllar gibi zamann yokoluunu temsil ederler. Deirmenta tpk gn altn kazn etrafnda dnd gibi bir eksen etrafnda tezginir (dner). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Deirmen: (De/Te). Deirmi (yuvarlak) sznden gelir. DEMRDA: Dnya Da. Edeer: TEMRTAV, TMRTAV, TMRDAK Gn 12. katna kadar ykselir. Bazen Demir Direk eklinde grlr. Ulu Kayn ile ilikilendirilebilir. Altn Dan orta kat olarak da dnlebilir. Bir baka anlaya gre de aslnda yer alt, yeryz ve g kaplayan bir dan aada kalan ksm bakr, ortas demir, st ksm altndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Demir: Dayankllk anlam vardr. Eski alardan beri kullanlan, insanlar iin gkten indiine inanlan metal. (Baknz: DEMRDREK, ULUKAYIN) (Yans: ALTINDA, BAKIRDA) DEMRDREK: Dnya Direi. Edeer: TEMRTEREK, TEMRTVRK, TEMRTREK, TMERTEREG Gn 12. katna kadar ykselir. Bazen Demir Da eklinde grlr. Ulu Kayn ile ilikilendirilebilir. Terek Aa anlam da tar. adrn orta direine (Bagan/Baana) benzetilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Demir: Dayankllk anlam vardr. Eski alardan beri kullanlan, insanlar iin gkten indiine inanlan metal. (Baknz: DEMRDA, ULUKAYIN) DENZ HAN: Deniz Kaan. Edeer: TENGZ (DENGZ, DNGEZ HAN, TNES) HAN Moolca: TENGS (NGS) HAN Ouz Kaann ilk einden olan oullarndan biri. Trk Devletinin denizlerdeki egemenliini ve enginliini simgeler. Ongunu akr kuudur. Bu ku maviye alan rengi nedeniyle denizi artrr. Ayrca destandaki gkten inen kurt mavi bir n iindedir ve bu ayn zamanda gn rengidir. Cengiz Hann adn bu sylenceden (veya bu anlaytan) esinlenerek ald sylenir. nk Cengiz gerek ismi deildir, bir unvan olarak verilmitir. Sonsuzluu, kurduu devletin geniliini ve kendisinin bykln simgeler. Mitolojiden ve halk kltrnden beslenen ada Trk Dnyas edebiyatnn
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 76 tartmasz en byk isimlerinden biri olan ve Dnya apnda tannan Krgz yazar Cengiz Aytmatov da ilgin bir tesadf eseri olarak bu isme sahiptir. Edebi yetenei, n ve yaptlar sanki adna uygun olarak snrlar am ve yazd rnler engin bir birikimin ve anlayn sonucu olarak ortaya kmtr. Ezelde hibirey yokken usuz bucaksz bir deniz vardr. Daluy/Taluy szckleri okyanus anlamnda kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Deniz: (Den/Teng). Ktalarn i kesimlerinde bulunan ve okyanuslarn uzants olan su kitleleri. Yerkabuunun ukur ksmlarn doldurur. Deniz szcnn eski biimi olan Tengiz ve Moolcadaki Cengiz birbiriyle balantl iki kavramdr. Cengiz, okyanus demektir. Mecazen enginlik ve bilgelii de simgeler. DREN: eytan Piri. Edeer: TREN, TYREN, SEREN, SEREEN eytani nsan. Kuran- Kerimdeki eytan Evliyas tabiri ile benzerlik gsterir. nsanlarn her tr isteklerini yerine getiren ktcl ruhlara da bu ad verilir. Fakat bu ruhun karsndaki insan o kadar ktdr ki, onun tarafndan kandrlr. te bu kiilere Diren denilir. Eren kavramnn kart olarak alglanr. Szck olarak Evrim ve Devrim szcklerindeki kartla benzer bir durumdur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Diren: (Dir/Tir). Canllk ve kartlk anlam vardr. Ayn zamanda dirgen adl atall tarm aracnn dier syleni biimidir. Eski Trkede Tirge/Tire, Moolca Tarh, Tunguzca Tre szckleri kfretmek, lanetlemek, hor grmek anlamlar tar ve bu szckle de balantldrlar. (Kart: EREN) DOA: Tabiat. nsann iinde yaad ve insan yaps olmayan evre ve onunla ilgili olarak ileyen yasalarn tm. Sylence unsurlarnn pek ou doa ile i iedir ve doal kavramlarla ilgilidir. Dourganlkla ilgili bir szck kknden geliyor olmas Yer Ana kavram ile de balantldr. Bir eyin yaradla dair ve yapsal zelliklerinin taman da ifade eder. Doumu, balaycl, yaam ifade eder. Tabiata kar yeryzdeki tm amanist geleneklerde zel bir nem verilmi ve sayg duyulmutur. nsann bir kardei olarak alglanr. Doadaki her ey insann korumas altndadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Doa: (Do). Domak fiilinden gelir. Dourganl ve diilii ierir. DOA: rtical. Edeer: DOUN Kendiliinden syleme ve yapma. Esin (ilham) ile yakndan ilgilidir. Birdenbire iine doduu gibi syleme ve etme. Allah(c.c) vergisi bir yetenein en nemli zelliklerinden biridir. nsel deil, iseldir. Tpk doada olduu gibi dourgan ve iten gelen bir olguyu ifade eder. amanist inanlarn tamamnda doalama davran ve dualar Tanrsal iletiimin en nemli gstergelerinden kabul edilirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Doa: (Do). Domak kknden gelir. Dourganl ve diilii ierir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 77 DOHSUN HAN: kence Tanrs. Yeraltnda yaar. Ateten yaratlmtr. Boynuzlu ve kuyrukludur ama elleri, ayaklar yoktur. Tek gz oldu sylenir. Bir gre gre Duyar (Tuyar) Han ile ayn varlktr. Dohsun Duyar olarak da anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dohsun: (Dok/Toh). Kelime kknde zarar vermek anlam yer alr. Tokmak, tokat gibi szcklerle ayn kkten tremitir. DOKUZ: Kutlu Rakam. Edeer: TOKUS, TUIZ, TUGIS, DOKIS, TOUZ, TOKIZ, TEHER Trklerde kutsal rakamdr. Dokuzun as ve s katlar da yine nemli rakamlardandr. Dokuz Tu, Dokuz Ouz, Dokuz Boy, Dokuz Yer, Dokuz Gk gibi Tuva Cumhuriyetinin bakenti olan Kzl ehrinin yaknlarnda Dokuz Bulak ad verilen bir su kayna vardr. Trklerde 9, 19, 90, 99, 900 eklinde bir sralama nem kazanr. Slav kkenli kltrel anlamda Trklemi olan Bonaklarda Bosna Irmann 99 kaynaktan beslendii sylenir. Moollarda gneyde 99, kuzeyde 77 tanr vardr. Ayrca 17 ve 19 dier kutsal ve nemli saylar olarak grlr. Kahramanlar l yol kavaklar arasnda kalrlar ve seim yapmaya zorlanrlar. Yine Moollarda gn dokuz olu olduu kabul edilir. Dokuz Arka; eski dnemlerde soyluluk gsterme ve belli etmesi asndan, bir kiinin babasndan itibaren geriye doru dokuz atasnn saylp aklanmasdr. Moollarda Arban Gurban ad verilen dokuz tp tanrs vardr. Nart destanlarnda da zaman zaman bu rakama rastlanr. rnein Demirci Debetin dokuz olu olduu sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dokuz: (Dok/Do). Bu kk, domak, doa, dokumak, doymak anlamlarn ierir. Doksan says da bu rakamdan tremi bir szcktr. Kutlu alamet kabul edilen Tu kelimesi ile balants nemlidir. (Baknz: SMGE, Saylar) DOLAY HAN: Agzllk Tanrs. Edeer: DULAY (DOULAY) HAN Arsan Dolay olarak anlr. Snrsz servete sahiptir. Kt ruhlarn bir ksmnn nderi konumundadr. Boynuzlu ve sakalldr. Glgesi yoktur. Kars ve yedi olu vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dolay: (Dol). Doluluk anlam ierir. Dolay kelimesi geni bir evreyi de ifade eder. DOLUN HAN: Verimlilik Tanrs. Edeer: TOLUN HAN Hayvanlarn ve ekinlerin verimli olmalarn, oalmalarn salar. Yeryzne bereket verir. Dolunay ile balantl olma ihtimali yksektir. nk dolunay bereketin, tamln ve gzelliin semboldr. Masallarda, trklerde gzel kzlar hep dolunaya benzetilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dolun: (Dol/Tol). Doluluk, bolluk anlamna gelir. Dolunay da ayn en grkemli halidir ve doluluk ve okluk, btnlk, olgunluk ifade eder. DOYDU: lm Bal. Edeer: TOYDU Dev Balk. Yeraltndaki byk denizde yaadna inanlan efsanevi devasa balk. Az grtlann altnda, gz ise ensesindedir. Belkemii ters evrilmitir. Zincirlerle bal tutulur. Ban ve vcudunu
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 78 oynatnca depremler olur, tufanlar kopar. Ker Balkda denir. Ker szcn Kr olarak anlamlandran bir gre gre, bu onun te aleme ait olduunun ilk belirtisidir. Ad Abra ve Yutpa ile birlikte anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Doydu: (Doy/Toy). Yemek, yutmak anlamlarn ierir. Doymak fiili bu kktendir. Doydu baz lehelerde Yeryz demektir. Bu balamda Yeryz Bal veya yeryzn tayan balk olarak anlalabilir. (Eanlam: ARAT) DNENCE: Bur. Edeer: DNENGE Gkyzn oniki blme ayran takmyldzlardan her biri. Gkyz Trklerde byk bir ark veya teker gibi alglanmtr. Burlar bu ayrlm olan blmlerden herbirinin simgesidir. Eski alardan beri, insanlarn karakterlerinin ve yazglarnn bu simgelerle balantl olduuna inanlmtr. Trklerin Yldzc (Uldz) dedikleri falclarn, kiilerin gizli Yldz Kaytlarna bakarak gemiini ve geleceini grebildiklerine inanlr. Anadoluda bugn bile pek ok kimse Yldzname ad verilen ok gizli bir fal trnn varlna inanrlar ve bunu baarabilen kiilere sayg duyarlar. Dier kltrlerdeki Astroloji alan bir zamanlar bilim dal olarak dahi grlmtr, be tamamen gk nesnelerinin insan hayatn etkiledii inancyla olumutur. Tm byk uygarlklar gkyzne ilgi duymu ve burlar kendi sylenceleriyle bir biimde badatrmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dnence: (Dn). Dnmek kknden gelir. Zamann geii ve gn dn (arkfelek) kavramyla alakaldr. (Baknz: KEK) DUMRUL HAN: Sylencesel Kahraman. Edeer: TUNGRUL HAN En yetkin biimini Korkut Ata yklerinde bulmutur. Yolkesicilik yaptndan dolay Tanry kzdrr ve cann almaya gelen Alda (slam sonras Azrail) ile karlar ve cann vermek istemez. Dier baka halk anlatlarnda da farkl servenlerde grnr. Ancak hepsinde de, pervasz, hoyrat, korkusuz bir kiilik olara yer alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Dumrul: (Dum/Tum). Okun sivri ucu demektir. Ba dumanl anlamna da gelir. DUYAR HAN: Eziyet Tanrs. Edeer: TUYAR (TOYAR) HAN Ateten yaratlmtr. Boynuzlu ve kuyrukludur. Eli ve aya yoktur. lm tohumu eker. Mutsuzluk getirir. nsanlara eziyet eder ve delilik verir. Alnnn ortasnda tek gz vardr. Bazen yar insan yar eytan olarak tanmlanr. ayakl at vardr. Ulu Tuyar olarak da bilinir. Yeraltnda yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Duyar: (Duy/Doy). Doymak fiili ile ayn kkene sahiptir. D: Rya. Edeer: T, T, TS, TS, THE, TL, TELEK Moolca: ZD Uykudayken zihinde gerekleen zihinsel etkinlik(ler) ve bunlara ait alglar. Grsel armlar eklinde oluur. Gerek olmayan ey, hayal, imge. Yar lm olarak alglanan uykuda grlen bu grsel imgeler teki alem ile irtibat kabul edilir. Ve haber deeri tadna inanlr. rnein ryada yumurta gren
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 79 bir kadnn ocuunun olacana inanlr. Hz. Yusuf en nde gelen rya yorumcusu olarak kabul edilir. Bazen de gerek alemin oras, bu dnyann bir yanlsama olduuna inanlr. Uyku bir eit lmdr ve ruhun hareketli ksm bedeni terk eder. Kabuslar akarsulara anlatlr ki, alsn gtrsn diye. Ryalar, o esnada gidilen yer bu alemin zdd olduu iin tersine yorumlanabilir. ada bilimsel verilere gre dler insann bilinaltnn birer yansmas olup, doru zmlendiklerinde eitli ussal sorunlarnn giderilmesine yardmc olabilmektedir. Ryalar tm toplumlarda ilgi ekmi ve teki alemden gnderilen bilgiler veya insanlarn te alemde yaptklar yolculuklar olarak dnlmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) D: (D/T). Dnmek, dmek, dlemek fiilleri ile ayn kke sahiptir. Tz szc ile uzaktan balants dikkate deerdir.

E Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI FACEBOOK VE DER SOSYAL STELERDE PAYLAIN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 80

-EEBEDE: Aa Cini. Ormanlarda yaar. nsanlara zarar vermez. Yal bir kadn grmndedir. Ormanlarda yerlerdeki kurumu aa yapraklarndan gelen trtlar onun ayak sesleridir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ebede: (Ebe). Ebe szc Yal kadn anlamndadr. EBEY HANIM: Yeryz Tanras. Edeer: ABAY (APAY) HANIM Yeryzn korur. skit (Saka) mitolojisindeki Ana Tanra Abay ile balantldr. Aba/Ava szcnn Havva szcyle ilgili olduunu ne sren grler vardr. Trklerde ebe szc nine (bykanne) demek olduu kadar, bir insan dourtan kii (doum hemiresi) anlamna da gelir ki, bu szcn treyile olan ilk anlamn bir biimde ierisinde barndrmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ebey: (Ebe). Yal kadn anlamndadr. Trke Aba/Ebe, Moolca Ebe/Ebi/Eve, Tunguzca Eve/Evke/Ebke szckleri anayanl akrabalklarn bazlarn karlmakta kullanlr. Eb/b/v kk Moolcada emmek anlamna gelen ierklere sahiptir. EBREN: Ejderha. Evren olarak da ifade edilir. Sylencesel dev srngen. Kanatldr, korkun bir grnm vardr. Bazen devasa bir ylandr. Yeraltndaki maarada yaar ve orada bulunan hazineyi korur. Sularda veya ormanda yaad da anlatlr. Bazen atein iinde barnr. Azndan ate saar. Kurakln ve lmn simgesidir. Masallarda suyun nn keser ve brakmak iin karlnda kurban ister. Su yaam demektir, dolaysyla onu kendi denetimine alarak yaama sahip olacaktr. Bir baka adan bakldnda susuz brakt yeryzne lm ve kaos getirir. teki taraftan bunlar elinde bulundurduu iin ayn zamanda bereketi refah ve g simgesidir. Altay inanlarnda Bkrek (Bukra) adl iyicil bir ejderha ile Sangal adl ktcl bir ejderin birbirleriyle yaptklar savalar anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ebren: (Ev/Eb). Evrilmek szcyle balantldr. Dndrmek, evirmek, kvranmak gibi anlamlar ierir. Evren szcnn farkl bir syleyi biimidir. Dolaysyla Evren (kainat) aslnda bir ejderhadr, tpk ejderha gibi evren de byk ve insanstdr ve insan aklyla btn niteliklerini anlamak mmkn deildir. Ever (Eski Moolcada Ebher), Moolcada boynuz demektir ve ejderhalarn boynuzlarnn olduu yaygn bir inantr. Tunguz dilinde re szc ylan veya ejderha anlam tar. Tunguzcann Ula lehesinde ise Vere szc ayn anlama gelir. (Baknz: YELBEEN, EVREN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 81 ECEY: Havva. Edeer: ECE, EE, EJE Yeryzndeki ilk kadn. Trngeyin ei. Smerlerdeki Ecem (Kralieler Tanras) ile de balantldr. Moolcada anne demektir. Adem ise Elley veya Trngey olarak bilinir. Trkede ise abla, kralie gibi anlamlar vardr. lk insan olan kocasnn ve kendisinin ad Ecey (Ece) ve Elley (Ele) eklinde geerler. lk insan (ilk erkek ve ilk kadn) kavramlarna tm kltrlerde ilgi duyulmutur, nk insann yeryznde ne zaman ve nasl varolduu sorusu daima merak edilmitir. Gnmzde de antropolojinin ilgi alanlarndan birisi insanolunun yeryzne yayl srecidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ece: (Ec/E/E). Smer kkenli olduu sylenmektedir. Trkede byk kzkarde, kralie anlamlar vardr. Trkede / dnmyle E kkn de iaret eder. E hem hayat arkada hem de diilik anlamlar ierir. (Yans: ELLEY) EEGZ: Tekgzl Dev. Edeer: EGZ Bann zerinde tek gz olan canavar. Tek gz eytanilii simgelemektedir. Tepegzn bir trdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Eegz: Ee + Gz. Ee gs kafesi demektir, belki de gz gsnn zerindedir. kk ise hastalk, eytanilik gibi anlamlar barndrr. (Baknz: TEPEGZ) EKN YES: Ekin Ruhu. Edeer: EGN (GN) ISI Eanlam: ARI (ARU) yesi Ekinin koruyucu ruhu. avdar yesi, Arpa yesi, Buday yesi, Yulaf yesi, Yonca yesi, Ot yesi, ayr yesi, imen yesi gibi trleri vardr. Hatta hasat sonras biilmi ot ve ekinler iin Kes yesi, Saman yesi gibi iyeler de mevcuttur. Hatta dirgen, trmk, yaba, dven, kosa, orak, bel, krek, kazma gibi tarm aralarnn her birinin dahi iyeleri olduu dnlr. Zayf kalm ekinlerin bulunduu yerlere Ekin Anasnn ayak izleri denir. Ekinlerde yangn ktnda ters taraf fleyerek sndrr. Ekinlerin iinde yuvarlanmay sever. Bir demet ekin onun iin biilmeden braklr ve buna Kr Sakal denir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ekin: (E/Ek). Ekmek fiilinden tremitir. Tahl unundan yaplan yiyecek olan Ekmek ile ayn kkene sahiptir. Ayrca kltr anlamndaki Ekin/Ekin ile esesli ve benzer anlamldr, ayn kkten gelirler. Eski Moolcada Ekin (gnmzde Eh) balang demektir. ELBS HAN: Kavga Tanrs. Edeer: LVS (LBS, ELVS, YLBS) HAN Elbis Kuha olarak da anlr. Sava Tanrs olarak da alglanr. Acmaszdr ve insanlara acmaszl telkin eder. Sava bir karakteri vardr. eytani zelliklere sahiptir. slamn etkisiyle bu szck blis halini almtr. Fakat aslnda Trkede pek ok olumsuz anlam barndran (Yal/Yel/Hal/Al/El) kknden tremitir. Savalardan nce arlr ve adna trenler yaplr. Onun sayesinde dmann att oklar geri kendisine dner. Dmannn lmesini isteyen kim varsa ondan yardm diler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Elbis: (El/Al/Yal/Yel). eytani zellikleri anlatan Yelbi szc ile ayn kkten gelir.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 82 ELLEY HAN: Adem. Eanlam: 1. TRNGEY (TRNGEY) HAN, 2. TARGITAY (TARGUTAY) HAN lk insan. Yeryznde yaratlan ilk kii. nsanlarn atas. Gkte yaamaktadr. Ne bir ulusa ne de bir boya (kabileye) sahip deildir. lk nceleri ei de yoktur. Sonradan yeryzne gnderilmitir. Yeryzne gnderilirken Ulu Kayn tarafndan kendisine Su, Ate ve Demir verilmitir. Karsnn ad Eedir. Elli kapl, krk pencereli, ats otuz kirili bir evi vardr. kzleri tarla srmede kullanan kiidir. Kten (saban) srmeyi bulan kii de odur. Kmz bulan da odur. Kmz ime treni ona aittir. Bazen gklerden mi indii yerden mi kt belli olmayan kii olarak betimlenir. Bazen de gkten dt sylenir. Atei elde etmitir. Ve kendisi yurdundan kovar, bu durum kovulma motifiyle de balantldr. slam, Hrtistiyanlk ve Museviliin etkisiyle amurdan yaratld inanc yerlemitir. Trklerle balantl eski bir kavim olan skit (Sak / Saka) mitolojisinde Targtay (Targutay) olarak yer alr. Targutayn olu vardr, bunlarn yeraltn, yeri ve g simgeler. - Arpaksay: Arpa yemei yer ve Arpaayda oturur. - Lpoksay: Balk yemei yer Lpoayda oturur. - Kolaksay: Ku yemei yer ve Kulaayda oturur. Karsyla birlikte adlar Ecey (Ece) ve Elley (Ele) eklinde geer. Ele ile balantl olan Hala (Ala) her ne kadar diil bir akrabalk ban ifade ediyor olsa da babasoylu ve babaynl bir kanban anlatmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Trngey: (Tr/Tr). Tremek kknden gelir. Tre/Tre/Tr szc adalet ve hukuk anlam da tar. Trk kelimesiyle ayn kktetir. Tr/Tr/Tre/Tr/Turo/Turu szckleri Moolcada da emir, dzen ve bunun yannda evlilik ve doum anlamlarn bnyesinde barndrr. Targutay: (Tar). Tarm yapmak anlam ifade eder. Tangr Tay yani Tanrnn olu anlamn ierdiini ne sren grlerde vardr. Ayrnca Sibirya Trkesinde boa anlamna gelen Tur szc ile de balantl grnmektedir. Yine eski Trkede Tar/Targ/Tarh kknn akrabalk bildirmesi ile de alakal olabilir. skit kkenlidir. (Baknz: ECEY, SOGOTOH HAN) EMEGEL HANIM: ocuk Tanras. Edeer: EMEGEL HANIM ocuklar ve bebekleri korur. Kk ocuklarn balarna gelecek kazalar nceden grr ve engel olur. ocuklar hastalandklarnda kadn amanlara onlar iin uygun ilalar hazrlamala yollarn gsterir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Emegeli: (Em). Moolca Emege nine, Emgen ise yal kadn demektir. Ayrca Emmek fiilini artrr. Em kk ila ve diilik anlamlarna sahiptir. Mool ve Trk lehelerinin hemen tamamnda diil anlamlar ve emzirme ieriini barndrr. Tunguzcada da yine diil akrabalklarn bazlarn tanmlamakta kullanlan bir szcktr. Manuca Emhe, kaynana manasna gelir. EMEGEN: Dev. Edeer: MEGEN Kafkas efsanelerinde irkin, zaman zaman birden fazla ba olan devasa yaratklar olarak betimlenir. Nart efsanelerinde emegenlerin saylar olduka fazladr ve her ayda bir doum yaptklar sylenir. Her doumda yzden fazla ocuk dnyaya getirirler. Nart kahramanlar srekli emegenlerle savarlar ve gleriyle, zekalaryla onlar her zaman yenmeyi baarrlar. Fakat onlardan ok korkar ve ekinirler.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 83 nk emegenler, yakaladklar zaman insanlar yerler. Nart destanlarna gre dnyadaki btn ktlklerin kayna emegenlerdir. Eer onlar olmasayd dnyada hibir ktlk olmazd. Tanrlar, yeryzn emegenlerin ktlnden korumak iin Nartlar yaratmtr ve onlar da srekli emegenlerle savap durmaktadrlar. Emegenlerin yer almad hibir Nart destan yoktur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Emegen: (Em). Emek (biryerde olmak, g tketmek, i yapmak) fiili balantldr. Emen ruh can demektir, ayrca aa dikmek iin alan ukuru da ifade eder. Kafkasyadaki dier halklarn dilleriyle de ilgisi bulunduu muhakkaktr. EMEKET: aman Ruhu. Edeer: EMEGET, EMEGEY, AMAGAT amann varlnda kk salar. Kel ve parmak kadardr. Bu ruh olmadan aman olunamaz. amana yol gsterir. aman ldnde ku grntsnde dar kar. amann mezarnn yannda veya stnde byyen aacnn zerinde mezarn saygnln ve temizliini korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Emeket: (Em). Emek (biryerde olmak, g tketmek, i yapmak) fiili balantldr. Emen ruh can demektir, ayrca aa dikmek iin alan ukuru da ifade eder. Emege/Emegen ise bykanne ve yal kadn demektir. Tunguzlarda koruycu ruhlara verilen Amaka adyla da balantldr. Telet Trkleri ise bu ruha Emegen ad verirler. (Baknz: KELTEGEY) ERBR: Kurtadam. Dolunayda kurda dnen kii. skitler, baz olaan st byclerin her yl birka gn iin kurda dntkIerine inanyorlard. Dii olanlar iin Ebr kullanlabilir. Kurtadam kavramna yeryznde deiik kltrlerde rastlanr, ancak zellikle Avrupa toplumlarnda en ok ilgi duyulan mitolojik figrlerden birisidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erbr: Er nsan + Br Kurt ERBKE: Yar nsan. Edeer: ERBKE Yar insan yar ylan olan varlk. Bu varlklarn banda Ylan Ana ve/veya Ylan Ata (ahmaran) bulunur. Dii olanlar iin Ebke kullanlabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erbke: Er nsan + Bke Ejderha, Ylan (Baknz: YILAN ANA, YILAN ATA) ERDENEY HAN: Haber Tanrs. Edeer: ERDENAY HAN Tanrlarn haberlerini insanlara iletir. Habercileri ve ulaklar korur. Uan beyaz bir at vardr. Elilerin balarna zarar gelmesine engel olur. letilen haberlerin olduu gibi, deitirilmeden yerine ulatrlmasnn nemi sembolize edilir. Trk masallarnda en ok rastlanan haberciler apan/apar: Atl Haberci, Atl Postac olarak grnrler ve atlar gn gece hi durmadan yol alr. Ya da her ehirde bir at deitirerek ve atn stnde uyuyarak yol alrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erdeney: (Er). Erden; katksz, erdemli, sadk demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 84 EREK HAN: Sylencesel aman. lgenin kzlarndan biriyle evlenmitir. Son derece gl ve sra d yetenekleri vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erek: (Er). Ama, hedef bildirir. Gllk anlam da bulunur. Moolcada Ereh, aramak; Eregtey ise erkek anlamna gelir. Mool, Manu ve Trk dillerinde er kk erkek anlamna gelen eitli szckleri tretmitir. EREN: Evliya. Edeer: REN, YREN Ermi olarak da adlandrlr. Kendini Tanrya ve onun yoluna adam kii. Srad iler baaran ve Tanr tarafndan korunan, yardm edilen kutlu kii. Olaanst sezgileri ve yetileri vardr. stedikleri zamanda istedikleri mekanda bulunabilirler. Tanr onlarn dualarn kabul eder. Dua ederlerse bol yamur yaar ve bereket gelir. Da eteklerinde dolar, dalarda ve maaralarda yaar. Eliklerle (dakeileriyle) ve geyiklerle dolar. Verdii tlerin dinlenmesini ister. Baz erenler savadr ki, Tanrnn dinini yaymak ve vatan korumak iin vuruurlar. Bunlara Alp Eren denir. Bylesi erenlerin atlar da kendileri gibi kutludur ve bir dadan baka bir daa atlar, uurumlardan aaya atlayarak iner. Atlad dalarda, bir tan veya kayann zerinde bu atlarn ayak izleri kalr. Erenlerin kurganlarnda veya trbelerinde kllar saklanr ve bu kllarn zerine yemin edilir. Bazen iki tr eren olduu anlatlr. Biri yerde dieri gkte yaar. A (Ak) Eren denilen ruhlar daha nemli bir yere sahiptir. Bazen olacak eyleri nceden bilirler. Yitik Erenler gzle grlemeyen, gzlerden rak evliyalar ifade eder. Hastalklar iyiletirebilir, atete yanmaz. Onlara kar sayg gsterilmelidir. Tm bilimlerin kaplar onlara aktr. Tm alemin srlarn anlarlar. Bir pencerenin perdesini hafife aralayp bir mride gizli alemlerden bir paray gsterebilirler. Ona kl, ok, zehir etki etmez. Zehiri itiinde bal olur. Devilere verilen bir dier isim ise Aykadr. Eren: (Er). Ermek fiilinden gelir. Olgunluk, mkemmellik, ykselme anlamlarna sahiptir. Manu dilinde ren szcnn geyik anlamna gelmesi ise tesadften te bir durumdur. Moolca Aran/Haran ise insan demektir. Yakutadaki Eren szcnn umut anlamna gelmesi de dikkat ekicidir. Gerekte Trk inannda erenler insanln umudu olarak grlrler ve dnyann onlarn hrmetine yokolmad dnlr. (Kart: DREN) ERGENE YES: Maden Ruhu Eanlam: 1. AHTA (AHTA), 2. URKA (URKAY, URHAY) yeleri. Maden ocann koruyucu ruhu. Her maden oca iin farkl bir ye vardr. Bu iye, insan gzne gzkmez, fakat slk alar, kedi gibi miyavlamas ve bebek alamas, kpek ulumas gibi sesler karr. alan iilere yardm eder, mesela maden oca kecei zaman iilere Gidin diye seslenerek onlar kazadan korur. Trk iilerin Ukrayna, Rusya gibi lkelerdemaden iiliine gittiklerinde dahi buralarda bu yeye dua ederek yardm diledikleri anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ergene: (Er/Erk/Erh). Glk, zorluk anlamlarn barndrr. Maden oca demektir. Trklerde gizemli yerlerdendir. Erge szc Trkenin baz lehelerinde kap, eik veya basamak demektir. Korumak anlamn da tar. Moolcann deiik lehelerindeki Ergenek/Erginek/Hergeneh/Ergeneg szckleri de bir eyi korumaya yarayan dolap veya sandk demektir. (Baknz: YE)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 85

ERGENEKEN: Kutsal Yurt. Edeer: ERGENEKN, ERGENEKON Trkler dmanlar tarafndan yok edilip kltan geirilir. Yalnzca iki kadn ve iki erkek kalr. Bunlar sarp yollardan aarak dalarn arasnda bir yere varrlar. Bu iki erkein ad Negz ve Kyandr (baz kaynaklarda Tuguz ve Kayan). Bu dalarn arasnda bulunan yeillikler iindeki diyarda yaar ve oalrlar. Fakat daha sonra saylar artnca bu yurda smaz ve kmak isterler. Fakat atalarnn geldii geidi bulamazlar, nk byk ihtimalle o yol bir depremde kapanmtr. Sonra dalarn belirli bir kesiminde youn miktarda metal bulunduunu ve oray eritirlerse kabileceklerini anlarlar. Devasa krkler yapar, inanlmaz byklkte bir ate yakarlar ve madeni eritip dar karlar. Trk ve Mool boylar buradan yeryzne yaylrlar. Bu yolculuklarnda kendilerine kutsal bir kurt yol gsterir. Ergenekondan kn yldnm Nevruz Gndr. Bu yzden nevruzda rslerde demirler dvlr, ateler yaklr. Demircilik de bu nedenle kutlu bir meslek kabul edilir. Yrtarm dalar, enginlere smam taarm. (stiklal Mar - M. Akif ERSOY) bu efsaneye gnderme yapar. Ergenekondan karken Konrat (Kongrat) boyu dier boylardan nce davranp kmak istemi ve dzeni bozarak karklk karmtr. Bu nedenle Tanr tarafndan cezalandrlarak ayaklarna bir ar verilmitir. Bu boydan gelen herkesin aya arr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ergene: (Er/Erk/Erh). Ergene Maden + Ken/Kn Geit, At. Glk, zorluk anlamlarn barndrr. Maden oca demektir. Trklerde gizemli yerlerdendir. ERKE HANIM: Ayartclk Tanras. Edeer: RKE HANIM Batan karc, ayartc Tanra. Nazl olarak tanmlanr. Erke Sultan (Erke Solton) da denir. Teletlerde Erkey Han adl bir Tanrnn varlndan bahsedilir. Ayn kii olmas muhtemeldir fakat Han (Kaan) sfatnn kullanlmas eril olduunu akla getirmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erke: (Er/Erk/Erh). Erkli, gl, kuvvetli demektir. Egemenlik anlam vardr, ive cilve, naz eriine de sahiptir. Ayrca ayartma anlam da tar. Baz lehelerde arzu, istek manalarna gelir. ERKECEY: Parmak Adam. Edeer: RKEYEL, ERKECEL Parmak boyunda bir insandr. Trklerde ruh baparmakta bulunur. br dnyada insanlar ok kk boyludur. Trkler, insanlarn binlerce yldr, boylarnn ve mrlerinin ksaldna inanrlar. Eskiden insanlar ok iri ve uzun, ayrca daha uzun mrlym, binlerce yl yaarm. Boylar ve mrleri ksalarak bugnk durumlarna ulamlardr. Buna bal olarak insanlarn klerek bir cce hatta parmak kadar kalacana inanlr. Biliz ve Ecene/Eene (Cce) szckleri masallarda zaman zaman geer fakat bunlar parmak kadar deildirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erkecey: (Er). Kk kii demektir. Moolcada Erhiy (Eski Moolcada Erekey) baparmak anlamna gelir. (Baknz: ERNEK) (Kart: UZUH, KELEMTER)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 86 ERKL HAN: Uzay Tanrs. Yldzlardan, gktalarndan ve gk nesnelerinden sorumludur. Ad gezegenlerden birisine (Satrn) verilmitir. Erlik Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erkli: (Erk). Erkli, gl, kuvvetli demektir. (Kartrlan: ERLK HAN) ERLK HAN: Ktlk Tanrs. Edeer: RLK HAN, YERLG HAN Moolca: ERLEG (YERLEG) HAN Ktlklerin kaynadr. Yeraltnda yaar. Salar, gzleri ve kalar ile at karadr. atal (iftli) sakal dizlerine kadar uzamtr. Boynuzlar aa kklerine, byklar yaban domuzunun dilerine benzer. Yata kunduz derisindendir. Kadehi insan kafatasndandr. Kams karaylandandr. Kr, ekici ve rs vardr. Dokuz olu ile dokuz kz vardr. enesi tokmak gibidir. Eyerlenmi dokuz boas vardr. Gm bir taht vardr. Yeraltnda demir saraynda yaar. Yass demirden bir kalkan bulunur. Klc geni azl bir paladr. htiyar ve irkin bir grntye sahiptir. Kara renkle simgelenir. Kendisine kara at kurban edilir. Kayra Han ilk nce bir varlk yaratm onun aracl ile de yeryzn, dalar, vadileri meydana getirmitir. Bu varln kendisine ba kaldrmas zerine, ona Erlik adn vererek k evreninden yeraltna atm, ayrca yerden dokuz dall bir aa byterek her dalnda deiik bir cins insan yaratmtr. Sonsuz sularn iinden toprak (balk) karma grevi ona verilmi fakat Erlik yeryz yaratlrken aznda kendisi iin bir para toprak saklam fakat bu yapt anlalnca cezalandrlmtr. Bilgisiz, ykcdr. Dzen ve bar istemez. Huzura kardr, yeryzn kartrmak ister. Sonsuz karanlklarn iinde yaar. radesi yoktur. radesizlii simgeler. Affedilir fakat hemen ardndan ktle dalar. Evrenin balangcnda yalnzca lgen ve Erlik vardr. Kaz ve kuu klna girerek sonsuz suyun zerinde uarlar. Kayra Han ise evrenden nce de mevcuttur. ki kpeinin ad Kazar ve Pazardr. Yeraltndaki rman kenarnda, yksek bir dan eteinde krk keli ta evinde yaar. elik mzrak eklinde bir tlsm vardr. Bir insann eline getiinde lmcl bir silah olur. Tm dmanlar yok eder. Gzkapaklar bir kar, salar dimdik, yz kan gibi krmzdr. By kvrlarak kulana aslmtr. Vcudu ylanlarla kapldr. Domuz boynuzlu kznn srtnda yolculuk yapar. Kzlarnn hibirinin ad yoktur. Kt ruhlarn tamam onun egemenlii altndadr. Pora Ninci ve Kara Ninci adl iki yardmcs vardr. Gkten kovulduunda yardmc ve hizmetkarlar da onunla birlikte yere dklmtr. O hzla topran altna saplanmlardr. Erliin geliiyle aleme aniden karanlk ker, rzgar eser, frtna kopar, yer sarslr. Yeraltn kara bir gnele aydnlatr. 1980 ylnda Moolistanda bulunan bir dinozora Erlik ismine istinaden Erlikosaurus ad verilmitir. Dokuz tane olu vardr, bunlardan biri Sokor (Tek Gzl) ve biri de olok (Tek Elli)dir ve her biri yerin dokuz katn simgelerler: 1. Kara Han (Bkz.) 2. Matr Han (Bkz.) 3. ngay Han (Bkz.) 4. Kmr Han (Bkz.) 5. Bad Han (Bkz.) 6. Yaba Han (Bkz.) 7. Temir Han (Bkz.) 8. Uar Han (Bkz.) 9. Kerey Han (Bkz.) Erkli Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 87 Erlik: (Er/Yer). Kii, g ve yer, yer alt kelimeleri ile balantldr. Buryatada kan ien anlamnda kullanlr. (Kart: LGEN HAN) (Kartrlan: ERKL HAN) ERNEK: Parmak Adam. Edeer: ERKENEK, RKENEK Parmak boyundaki insan. Avrupa masallarndaki Parmak ocuk motifini akla getirmektedir. Fakat tamamen zgn ve farkl bir varlktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ernek: (Er). Kk kii demektir. Moolcada Erhi/Erhiy/Herekey/Hereg baparmak anlamna gelir. Eski Trkede Ernek/rnek/rgek/Ergek/Erbeh parmak veya baparmak manas tar. (Baknz: ERKECEY) (Kart: UZUH, KELEMTER) EREK: Sylencesel Yaratk. Pars ve Aynn iftlemesinden doan efsane yarat. Yar ay yar pars olarak da dnlr. Gvdesi pars, kafas ay eklindedir. Peneleri de aynnkiler gibidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Erek: (Er). Gllk anlam ierir. Moolcada Ers keskinlik ifade eder ve bu canllarn penelerinin keskinlii ile ilgli olabilir. ERTE: Masal. Edeer: RTE, ERTEK, ERTEK Masallar yeryzndeki tm toplumlarda bir biimde mevcuttur. Trk kltrnde de nemli bir yer tutarlar. Balca masal kahramanlarnn adlar aada sralanmtr. simler Trk kltrnn ortak gemiinden kaynakland iin Asyada, Anadoluda farkl masallarda ortaya kabilmektedir. rnein son derece ciddi bir slubu ve anlatm teknii bulunan, sosyolojik altyaps olan Korkut Ata yklerindeki baz kiilere daha basit ocuk masallarnda rastlanabilmektedir. Bazen de masal kiileri mitoloji ile btnlemektedir. Deiik efsanelerde yer almaktadrlar. Aada verilen isimler belli bal sk rastlanan adlardr. Daha ayrntl bir tarama ile bu say kat be kat artacaktr. Bu isimlerde eril olanlarn sonundaki Han nvannn kaldrlp yerine Batr, Mergen gibi sfatlar eklendii veya bana Er gibi ekler getirildii eitlemelere rastlanabilir. Ayn ekilde diil olanlarda ise Hanm yerine Hatun, Kz gibi sfatlarla oluturulmu versiyonlar mevcuttur. Ayrca lehe ve ivelerdeki syleyi farklaryla da yer alabilirler. Ancak bu karakterlerin getii tm masallarda birka kategoride farklar ortaya koyulabilecek ortak veya benzer ykler ayrnt eitlilikleri ile yer alrlar. Masallarda geen motifler de ayn ekilde ortak zellikler tarlar. Pek ok e pek ok masalda benzer ifadelerle ve nitelemelerle geer. Masal kltr ierisinde pek ok ilave yan unsuru barndrr. rnein Trklerde Olonho (Olungu) veya Yomak (Comog) olarak adlandrlan ve iir eklinde anlatlan destanlar ile Bilmeceler ve hatta Leyley (Laylay) da denilen Ninniler de masallarn btnleyicisi konumundadrlar. Mitolojinin en nemli taycs durumunda olan masallar, bilgi birikiminin kuaktan kuaa aktarlmasnda byk ileve sahip olmulardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ertei: (Er/r). Erte, ertelemek szckleriyle ayn kkten gelir. rdelemek szyle balants da dikkat ekicidir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 88 ESEGE HAN: Yaratc Tanr. Esege Malan veya Esege Burhan olarak bilinir. Kel baldr. Mool ve Buryat kkenlidir. Yeryzndeki insanlar yaratr. Olu olpan Handr. Eski Moolcada, Esege (segey) yani Ata olarak tanmlanr. rnein Yakutlar Ayzt iin de segey nvann kullanrlar. Malan ise kellik ifade eder. Kel olmak Trk Mool kltrnde g ifade eder. Gilyaklardaki Yitsigey de benzerlikler tar. Tunguslarn Eskeri adl yaratc Tanrlarn da akla getirir. Eskeri sularn iinden amur kararak dnyay yaratmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Esege: (Es/Ez). Ata, baba anlamlar vardr. Trke Es/Ez/Is sahip kkylede balantldr. Yesge/Yesgey/Yasaga ise yasalara bal olan, yasa koyan demektir. Eski Moolca Etige (ada Moolcada Eeg/Ezeg) szc baba manasna gelir. ESN: lham. Metafizik, doast veya tanrsal yetenek veya buna bal sz, duyum ve alg. Etkilenme, arm, ie doma ile gelen yaratc dnce. nsanlara estetetik duygular getiren iyicil varlklarn bulunduuna inanlan dnemlerin anlay biimi aslnda gnmzde de szcn ieriinde gizlidir. Gelen ilham perisi esinti oluturduu iin bu sz yerlemitir. Tanr Vergisi deyimi bu kavram biraz daha aklar. Sanatsal yetenek ve onun sonucu olan rnler, insanlara bahedilmitir. te bu yetenei ve o oan oluacak olan rne dair fikri bir ruh getirir. SmerlerE gre Es, rzgarn syledii sz demektir. Trk kltr ve sanat alglaynda yeteneklerin ilahi bir g tarafndan gnderildii inan yaygndr. Esin kavram da zaten zaman zaman gelen bir olgudur. lham geldi tabiri bu durumu ifade eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Esin: (Es). Esmek fiili ile ilgilidir. Doast varlklarn bir esinti eklinde hissedilebilecei inancn barndrr. EK YES: Eik Ruhu. Edeer: EGK (ESK) ISI Eanlam: 1. ASTANA 2. BUSAA (BOSAA, BUSAVA, BOSAKA, BOSAHA, BASTAV), 3. TUPSA yeleri Moolca: BOGOHO (BOHOGO) EZEN Eiin koruyucu ruhudur. Her eiin koruyucu bir ruhu vardr. Bu ruh eikte yatar. neklerin armadan evlerini bulabilmelerini salar. Hayvanlar korur. Eikte oturmak, eikte konumak iyi saylmaz, bunun nedeni ruhun orada olmasdr. Eiin baht ve talihle de ilgisi vardr. nk eik iki farkl alemi simgeleyen esrarengiz bir snr gibidir. Gnmzde ada beeri bilimlerde kullanlan Bilin Eii, Duyum Eii gibi kavramlar da bu snr anlayn ortaya koymaktadr. erisi ve dars, ak ve kapal alan, souk ve scak mekan, aydnlk ve karanlk hep evin d evreden farklln bir sonucudur. Eikte bulunur. Bazen Kara uha ad da verilir. Astana Kazakistann bakentidir ve bu szck de ayn zamanda bakent demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Eik: (E). Kap basama. Bir eyin balang yeri. Bir eyin snr. ETKLEM: Kltrel Alveri. Farkl kltrler arasnda gerekleen kavramsal alveritir. Etkileim grece daha eski dnemlerde, birbirine yakn ve komu toplumlar arasnda daha youn, daha hzl ve daha fazla ortaya kmtr. Gnmzde ise teknik olanaklar sayesinde kltrel alveri herhangi bir snr tanmadan gerekleebilmektedir. Bunun olumlu ynleri olduu kadar, pek ok olumsuzluk da ak bir biimde kendisini gstermektedir. rnein ekonomik ve siyasi anlamda egemen ve baskn olan lkelerin kltrleri her alanda dier kltrleri yok etmektedir. Trk kltrne ait masal unsurlar haricinde
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 89 dardan gelen (kelime ve/veya anlam olarak) yabanc kkenli varlklarda mevcuttur. eyh, Cce, Soytar, Fil, Cambaz, Hekim, Daraac, Hrka, Asa, Zenci, Cbbe, Kaftan, oban, Kad, ingene gibi ikincil unsurlar da bulunmakla birlikte pek ok kavram, sylence ve masallarmzn artk vazgeilmez eleridir ve bunlar da artk kltrmzn nemli bir paras haline gelmilerdir. Trk kltrne evre uygarlklardan tanan ve bir biimde iselletirilen sylence unsurlarnn belli ballar yle sralanabilir. Yabanc Kkenli nemli Masal ve Sylence Unsurlar: - Abrakadabra (Aramice, Avrakadabra): Byl sz. Byy gerekletirmek iin sylenir. Aramice de Sylediim Gibi Yaratacam demektir. - Amazon (Yunanca, Amazon; Farsa, Hamazan): Sava kadn. yi ok atmak iin tek gsleri yoktur. Dede Korkut yklerindeki Alpkzlar olduu iddia edilir. Anadoluda yaadklar sylenir. skitede Oyorpata ad verilmitir. (Bkz. ALP, Alpkz) - Anka (Farsa, Anka): Kzl renkli devasa ku. Kaf danda yaar. Kpek bal, kaplan peneli olarak tasvir edildii de olur. Kendi kllerinden yeniden doar. Smerlerde Anzu olarak bilinir. (Bkz. Trke: KONGRUL, TORUL) - Burak (Arapa, Burak): Hz. Muhammed'in Mira'ta kulland binek. Yldrm, imek, parldamak, ldamak anlamlarna gelen Berk kelimesinden tretilmitir. - Buta (Sanskrite Butha): Kutsal Rya. Ryada kiiye amanlk veya ozanlk yeteneinin bahedilmesi. Genelde bade iilir. Bundan sonra kiininin azndan burnundan kan gelir. Uyandnda kopuz veya balama alma gibi yetenekler edinilmi olur. (Bkz. Trke: BERG) - Cad (Farsa, Cadu): Doast gleri olduuna inanlan kadn. Geceleri dolaarak ve uarak ktlk yapar. Trkede Caz olarak da sylenir. Albs Trklerde cad benzeri bir varlk olarak bilinir. (Bkz. Trke: ALBIS) - Canavar (Farsa, Canuvar/Canubar): Masallarda sz geen yabani, yrtc hayvanlar. Srad byklkte ve grntdedir. Korkun grnm ve sesi vardr. (Bkz. Trke: AZMAN, GUYUK, MANGUS) - Cemre: lkbaharda grnp titrek klar saarak ge ykselir. Sonra buzlarn zerine derek onlar eritir. Oradan da yere girer. Bulgarlarda Zemire olarak yer alr. Trke Emire/mere ile de balantldr. (Bkz. Trke: MRE) - Cin (Arapa, Cin): Gze grnmeyen, trl biimlere girebilen, iyilik de ktlk de yapabilen, ateten yaratlm varlk. Sihirli Lambann iinden kma motifi Arap kltrne aittir. nsanlara verdikleri zarara Cin arpmas denir. (Bkz. Trke: OR, YELPN) - ilten (Farsa, ilte): Krklar. Krk Evliya demektir. Krk ilten veya Krk Eren adyla da anlrlar. iltenler ylda bir kez toplanp yeryznde olup bitenleri grrler, deerlendirirler. (Bkz. Trke: KIRKLAR) - Dervi (Farsa, Dervi): Tanr yoluna adanm ve bu yolda kendisini eiten kii. Diyar diyar gezen, insanlara bilgelik alayan bir kiilik olarak yer alr. (Bkz. Trke: EREN)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 90 Dev (Farsa, Div): ok byk masal yarat. ou zaman insan biimlidir. Korkun grnmlleri olabilir. (Bkz. Trke: YELBEEN, YALMAVUZ) Haydut (Arapa, Haydut; Macarca, Hayduk): Yolkesici, hrsz, soyguncu. Krk Haydut (Krk Harami) motifi Ortadou kltrlerinin etkisiyle gelmitir. Hayduk biimi Macarca, Bulgarca, Arnavuta ve Slav dillerinin tamannda ortak bir tabir olarak yer alr. Macarlarda bu adla efsanelemi, zenginden alp fakire datan (Trklerdeki Efe) benzeri kiiler vardr. (Trke: URU, YOLKESEN) blis (Arapa, blis): eytan. Ateten yarartlm ve Tanrya isyan etmi olan, insanlar yoldan karan varlk. (Bkz. Trke: TEYREN) Kaftar (Farsa, Kaftar): Boynuzlu bir kadn grnmndedir. Byclk yapar, lleri mezardan karp gtrr. irkin bir grnts vardr. Ku olup uar. Keskin dilidir. Kevser (Arapa, Kevser): lmszlk Havuzu veya Irma. Cennette olduu sylenir. Bolluk, bereket anlam da tar. Farsada Abhayat, Trkede Bengisu olarak karlanr. (Bkz. Trke: BENGSU) Korsan (talyanca, Kursar): Deniz tatlarna saldran, yamalayan haydut. Korsanlar bir milleti ya da orduyu temsil etmezler ve ounlukla amalar ganimet ele geirmektir. Kral (Macarca, Kraly): Bir lkenin banda bulunan ve mutlak hakimi olan erkek ynetici. Masallarda Padiah, ah, Emir, Sultan gibi isimlerle de anlr. (Trke: Ege veya Ee) (Bkz. Trke: HAN, HAKAN) Krala (Macarca, Kralyno): Kralie de denir. Kraln ei veya tek bana lkeyi yneten kadn hkmdar. Masallarda Kral ile birlikte anlr. (Trke: Ece veya Ee) (Bkz. Trke: HANIM) Mekir (Arapa, Mekr): Aldatc Yaratk. nsanlara kandrp, hile yaparak tand bir kiinin klna brnr veya tandk birisinin sesiyle kiiyi arp gtrerek kaybeder. (Bkz. Benzer: CONGOLOS) Melek (Arapa, Melek; branice, Malakh): Tanr tarafndan belirli bir grevi yerine getirmek amacyla yaratlan, gnahsz yaratklardr. Cinsiyetleri yoktur. (Bkz. Trke: TNKR, YUMUU) Nur (Arapa, Nur): Kutsal Ik. slami terminolojide atein ztt olarak k anlamna gelir. Ate ise ayn kelime kknden gelen Nar szcdr. (Bkz. Trke: YARUK) Peri (Farsa, Peri): Dii soyut varlk. Genelde gzel kzlar olarak dnlrler. Kanatlar vardr. Byl glere sahiptirler. Perihan adl nderleri vardr. (Bkz. Trke: R) Pir (Farsa, Pir): Manevi nder. Kutlu varlklarn banda bulunduuna, onlara yol gsterdiine inanlan kii veya varlk. Demircilerin Piri gibi Saray (Farsa, Seray): Hkmdar kona. Hkmdarlarn, devlet bakanlarnn oturduu veya kamu ilerinin yrtld byk yap. Gebe kltrden yerleik topluma gei sonras ortaya kmtr. Masallarda bazen Kk olarak da geer. (Trke: ULUKONAK, KONAK) Tekke (Arapa, Tekye): Dergah. Dervilerin barndklar, ibadet ve tren yaptklar yer. Trklerde ocak olarak da bilinir. Dervilerin yaad ve eitim grd yerdir. Daha sonralar trbe anlamnda da kullanlmtr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 91 (Trke: OCAK) - Tlsm (Arapa, Tilsim): By veya byl nesne. Tlsml nesneler grnmezlik veya ekil deitirme gibi yetenekler salarlar. Gagavuz Trklerinde ekil deitiren varlk. (Baknz: BY) - Trbe (Arapa, Turba): Kutsal mezar. inde ulu ve kutlu kiilerin yatt dikkat ekici gmt. Eski Trk geleneklerinde genellikle yma tepeler ve hykler eklindedir. (Bkz. Trke: KURGAN) - Vezir (Farsa, Vezir): Padiah yardmcs. Bakan. Masallarda ve sylencelerde bilge kiiler olarak yer alrlar. Bavezir ise deneyimi simgeler. Trkler Hakana yardmc olan kiiyi Kurmay olarak ifade ederler. Moollarda Noyan ad verilir. Fakat bu szcn nitelidii kiilerde ayn zamanda asker olma vasf vardr. (Trke: KURMAY, NOYAN) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ETGEN HANIM: Yeryz Tanras. Edeer: TGEN HANIM Moolca: TGEN (TGN) HANIM Toprak ve yeri temsil eder. Devleti ve egemenlii korur. Topra ve toprakla ilgili tm unsurlar, bitkileri ve hayvanlar korur. Konur (kahverengi) salar vardr. Topraa dayal retimi, tarm ve hasad korur. nsanlarn bilmedii, ulaamad bir yerde topraktan (kerpiten) yaplm evinde yaar. Son derece alakgnlldr. Mecazen emei ve helal kazanc simgeler. tgen (tken) ayn zamanda Trklerin yeryznde ilk var olduu ve oradan Dnyaya dald yerin ad olarak da kabul edilmektedir. Orhun nehri kaynaklarn bu blgeden alr ve Gktrk Devletinin de bakenti yine bu yrede kurulmutur. nanca gre btn byk devletlerin bakenti burada kurulmal idi. Baz kaynaklarda Toprak (Yer) Tanrasnn olunun adnn Klan olduundan bahsedilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Etgen: (Et/Ed) ve (t). tmek (dua etmek), etmek (gc yetmek) ve utaan (dl yata) anlamlarn ierir. Etene ise plasenta demektir. Etki gc anlamn da tar. Moolca Udaga fiili zamann geiini ifade eder. (Baknz: TKEN) EV YES: Ev Ruhu. Eanlam: Y (UY, OY, Y) ISI Moolca: GER (KER) EZEN Evin koruyucu ruhu. Her ev iin farkl bir ye vardr. Bazen bir ylan olarak betimlenir. Evde grlen ylann bereket getireceine inanlr. Onu ldrmeden dar karmak gerekir. Bylece o da kimseye zarar vermemi olur. Aksi takdirde evin bereketi kaar. Ksa boylu bir erkek eklinde betimlenir. Eve girildiinde ona selam vermek gerekir. Yoksa ksp gider ve evin bereketini de gtrr. Ev bir sre sonra rene dner. Aileyi korur. Bazen eyalarn yerini deitirir. Bazen bararak insanlar korkutur. Ev yesi insanlarla ayn evde birlikte yaar. Ev Bekisi olarak da bilinir. Bazen ylan klnda olan ya da gzleri kor gibi yanan, salar dank esmer vcutlu bir yaratk olarak anlatlr. Daha ok terk edilmi evlerde rastlanr. nsan klnda ve ocak banda bulunan bir ruhtur. Uzun sal ve orta boylu bir ihtiyar olan bu ye, evi kara ruhlardan ve hastalklardan korur. uvalarda, bahesiyle, ahryla ve avlusuyla bir btn oluturan evin sahibi olan Ev yesinin iki yardmcs vardr. Dam (ev) bekisi olan Kilti Tura ile hayvanlarn yaad Damz (ahr) bekisi Karta Tura. Ayrca evin temelini koruyan Nigez

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 92 yesi adl bir ye de vardr. Evin ortadireini koruyan ruha Arabaana (Bagan) yesi denir ki, o olmadan evin keceine inanlr. Ev yesi genelde beyaz giyinen bir kadn, beyaz bir tavan veya beyaz bir kpek klndadr. Ona kaz, tavuk, horoz, rdek gibi evcil ku kurban edilir. Bodrum katta yaar ve eve ancak geceleri kar. Her insan onu farkl klkta grr. Ancak genelde olarak orta boylu, beyaz yzl, buruuk derili, ak elbiseli, biraz kambur biri olduunu sylenir. Yn, keten eirir, beiinde alayan bebei sallar, bulak ykar. Yangn karsa veya eve hrszlar girerse ses kararak ya da ev sahiplerinin ayan ekerek onlar uyandrr. Bazen uyuyan ev sahibinin salarn da rebilir. Bu rgy skmek iyi deildir, kendi kendine zlmesini beklemek gerekir. Bazen insanlar gece yars uyannca ev iinde yrme ve nefes alma sesleri duyumsarlar. Bu sesler ona aittir. Bodrumda un eler. Bir evden baka bir eve tanlnca bir veda treni yaplr ve bu tren srasnda yeyi yeni eve davet ederler. Bazen de Ev yesi iin zel at koulur ve onu eski evden yeni eve gtrrler. Trk kltrnde iki insann yaamn birletirerek aile kurmas; evlenmek, nikah kymak ise evermek tabirleriyle ifade eldir. Sonuna ev getirilerek oluturulan pek ok kelime vardr: Orduevi, Dikimevi, Gzlemevi, Bakmevi, Yallarevi, Basmevi, Doumevi, Yazmevi, Yemekevi, Aevi, Tecimevi, Kesimevi, Stevi, Buzevi, Salkevi, Konukevi, retmenevi, Yapmevi, Sayrlarevi, Gkevi, plikevi, Daevi, Krevi, Dkmevi, Kuevi, Kaykevi, imevi (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ev: (Ev). Barnmak, birlikte yaamak anlamlarn ierir. inde oturulan yaanlan yer demektir. Evren sz ile ayn kke sahiptir. Bu anlamda Evren de byk bir evdir. Moolcada ev szc uyum, anlama, bar gibi manalar tar. (Baknz: YE, YURT YES) EVREN: Kainat. Dzenli ve uyumlu bir btn oluturan, bildiimiz varlk alemindeki tm her eyin btn. Trk Dnya ve Uzay anlaynda Evren iki katldr: Yer ve Gk. Yer diilii, Gk erkeklii simgeler. Baka bir snflandrmada ise katldr. Ancak aslnda ikili snflandrmann biraz geniletilmi bir hali olup (nk Yeralt aslnda Yerin bir parasdr) bu katl anlay dnyevi olmaktan ziyade teki alemi ierir. Cehennem yeraltnda, Cennet gkyzndedir. Bu snflandrmann merkezinde insann yaad Dnya vardr. Buna gre aaya ve yukarya doru birer katman eklenir (Yeralt ve Yerst). Bu katmanlar da alt ve st katlara blnr kendi iinde. Yer ve Gk Trk kltrnde ayrlmaz bir btndr. Katmanlar her ne kadar yar soyut olsa da, gereklie uygun, maddi ve somut bir anlay ierisinde mekansal bir yaklamla aklanr. Bir baka gre gre ise Trk kltrnde evren aslnda drt katldr ve ikili anlayn biraz geniletilmi biimidir. Bu gre gre Gk-Kal ifadesindeki Gk uzay, Kal ise havay (atmosferi) anlatr. Gerekten de Kal (Kal) hava demektir. Bylece Yer: Yeryz ve Yeralt olarak iki katldr. Ayn ekilde Gk: Kal ve Uzay olarak iki katldr. Macarlarda da katl evren anlay aynen korunmutur ve kk ayrntlar dnda Trk kltrndeki ile ayn zelliklere sahiptir. Evren szcnn ayn zamanda ejderha anlamna gelmesi ise eitli anlamsal ierikleri doru alglamay gerektirir. rnein srngenlerin evrilerek, yumurtadan karak gelimesi ile evrenin deikenlii ortak armlara sahiptir. Evren szc byklk ve anlalmazlk asndan da hem kainat hem de ejderha iin ortak ierikleri tamaktadr. Bu nedenle ejderha aslnda kainatn bir semboldr demek yanl olmayacaktr. 1. Yer st: Gkyzn, uzay ve algnn tesindeki st alemleri kapsar. Yukar Yertin olarak da adlandrlr. 9 veya 19 katl olarak dnlr. Uma (Cennet) gktedir. yicil (Aydnlk) Tanrlar Gkte yaarlar. (slam ile birlikte 7 katl olarak anlalmaya balanmtr.) Gk yz yaratcl simgeler. (st Tilekey veya aa iri/Yeri de denir.)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 93 2. Yer: zerinde yaadmz yeryzdr. Dnyaya (bir gezegen olarak ele alndnda) Yertin denilir. Tek katldr. Denizler bu katmana dahildir. (Orta Tilekey de denir.) 3. Yer Alt: Dnyann alt katmanlarn ierir. Aa Yertin de denir. Yeraltn, alar ncesinden kendiliinden oluan maaralar ile alg snrnn eriemedii soyut alt alemler buradadr. Ktcl (Karanlk) Tanrlar yeraltndadrlar. 9 katl olarak anlalr. Tama (Cehennem) buradadr. Yer alt lm ve yokluu temsil eder. (Alt Tilekey veya Ayna iri/Yeri de denir.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Evren: (Ev). Ev, evrilmek, evrim gibi szlerle ilintilidir. Ebren ise ejderha demektir ve mecazen kainat simgeler. Ever, Moolcada boynuz demektir ve ejderhalarn boynuzlarnn olduu yaygn bir inantr. (Baknz: EBREN)

G Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, DZELTME VE EKLEMELER LE ORTAK ALIMA N AAIDAK LETM ADRESNE E-MAL ATIN: karakurtdeniz@hotmail.com.tr

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 94

-GGAL HAN: Ate Tanrs. Atein ve ocan devamlln salar. Al/Hal inanc ile balantldr. Mool kkenli bir kavramdr. Trklerdeki Al (Hal) Anann karl olarak dnlebilir. Tehlikeli ve zaman zaman kzp yangnlar karan bir varlktr. Bu kelimeden treyen ve Ocak Tanrs anlamna gelen Golomto Han adl bir karaktere yine Mool mitolojisinde rastlamak mmkndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gal: Moolcada Ate demektir. Trke Al/Hal ve kellik ifade eden Kal kkleriyle balantldr. Eski Moolca Gal ve Evenkede Guluvun ate mamasna gelir. (Baknz: AL ANA) GESER HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KESER (GEZER) HAN Abay Geser olarak da anlr. Trk, Mool ve Tibet, Tunguz efsane kahraman hakan. Mool ve Tibet yn ar basar. Sezar, Kayzer isimleriyle benzerlii dikkat ekmitir. Gerekletirdii aknlar ve yapt kahramanlklar uzun destanlarda ilenmitir. Tarihsel bir kiilik olduu iddia edilmi fakat ispatlanamamtr. Mucizevi bir doumu olmu, babasz domutur. Trk destanlarndaki gibi yeraltna iner. Geri dnmeyi baarr. Bke Beligte asl addr. Gkyznden Tanrlar tarafndan yeryzne gnderildiine inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Geser: (Ges/Gez). Gezmek fiilinden tremitir. Atclkta nian iareti Gez olarak anlr. Moolcada Gezeg, sa dm demektir. GEYK ATA: Geyik Tanr. Edeer: KEYK (GYK, KYK) EDE Eanlam: 1. SIIN (SIGUN) ATA, 2. BOLAN (BULAN) ATA 3. PUU (BUGU) ATA Moolca: EL ECEGE Geyik srlerinin banda bulunup idare eden geyie Gkgeyik ve Gksn ad verilir. Masal kahramanlar veya sylence kiileri bir geyii kovalar ve peinden bir maaraya girer. Burada ou zaman gzel bir kza rastlar. Geyikli Baba gibi erenler halk kltrnde sklkla yer alr. Hac Bekta- Veli gibi erenler de geyik donuna brnebilirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Geyik: (Gey/Gez). Uzun ve atal boynuzlar olan memeli hayvan. Sn: (S). Erkek Geyik demektir. (Yans: GEYK ANA)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 95 GEYK ANA: Geyik Tanra. Edeer: KEYK (GYK, KYK) ENE Eanlam: 1. BURIN ATA, 2. BOLAN (BULAN, PULAN) ATA Moolca: 2. MARAL ECE, 2. SG ECE Bedenindeki lekeler yldzlarn iaretleridir. Denizden karak gelmitir. Baz Trk boylarna yol gstericilik yapar. Ak geyik klna girerek Gktrklerin atasyla birlemi ve Gktrkler tremitir. Grkemli atal boynuzlar ve kanatlar vardr. nsan biimindeyken ok gzeldir. Vcut hatlar ince ve orantl olarak betimlenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Geyik: (Gey/Gez). Uzun ve atal boynuzlar olan memeli hayvan. Moolcada Giyih szc aydnlk anlamna gelir ve bu hayvann kutsall ile de balantldr. rnein Alankova szc de In Geyii gibi bir anlam ifade eder. Maral: Dii Geyik demektir. Moolcadr. (Yans: GEYK ATA) (Baknz: ALANKOVA HANIM) GEZEGENLER: Seyyareler. Tm uygarlklarda gzle grlebilen be gezegene farkl ismler verilmitir. Moollar gk cisimlerine Budizmin etkisiyle Tibet kkenli isimler vermilerdir. Trklerde ise Arap ve Avrupa kkenli isimler tercih edilmekle birlikte, yeterli aratrmalar yapldnda halk kltrnde kullanlan Trke adlar bulunabilmektedir. Ulusal bir bilim dili iin gkcisimlerine mutlaka Trk Halk kltrnden ve sylencelerinden isimler verilmesi gerekmektedir. rnein yldzlara Trk mitolojisindeki tanrlarn adlar verilebilecei gibi, gezegenlerin uydularna da Trk boylarnn adlarnn verilmesi yoluna gidilebilir. Aada tamamen halk kltrnden edinilen bilgilere gre gezegenlerin adlar verilmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gezegen: (Gez). Gezmek fiilinden tremitir. 1. TLEK (DLEK): Merkr, Utarit. Eanlam: TLEKDZ (DLEKTR) Dilek yldz. Ona baklarak dilek dilenir. plak gzle grlr. 2. SEVT (SEVT): Vens, Zhre. Eanlam: OLPANDIZ (OLPANTIR) Moollarda olpan ad verilir ve bu yzden yanllkla kelime benzerli nedeniyle dnerek oban Yldz denir. plak gzle grlr. 3. YERTN (YERDN): Dnya, Arz. Eanlam: YERDZ (YERNTR) Yeryz. 4. KRT (KRD): Mars, Merih. Eanlam: KIZILDIZ (KIZILTIR) Gl ve kzgn bir yiit olarak dnlr. plak gzle grlr. 5. ONGAY (NGEY): Jpiter, Mteri. Eanlam: ERENDZ (ERENTR) Olgunluu ve bilgelii temsil eder. plak gzle grlr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 96

6. ERKL (ERKL) : Satrn, Zuhal. Eanlam: SEKENDZ (SEKENTR) Etrafnda halkalar vardr. plak gzle grlr. 7. CETEGEY (YETEY): Urans. Eanlam: YETENDZ (YEDENTR) plak gzle grlemez. 8. KONUUK (KONUU): Neptn. Eanlam: ALTANDIZ (ALTANTIR) plak gzle grlemez. 9. YALDIRIK (YILDIRAK): Plton. Eanlam: USANDIZ (USANTIR) Bu gezegenin son yllarda yaplan almalarda aslnda birbirinin etrafnda dnen iki gezegen olduu anlalmtr. Adlar Yaldrk ve Yldrak olarak ikili hale getirilebilir. plak gzle grlemez. Ayrca Uluslararas Gkbilim Kurullar tarafndan da artk gezegen olarak kabul edilmemektedir. GILGAMI HAN: Sylencesel Hakan. Eanlam: BLGEM HAN Efsanevi Smer Hakan. lmszl aramtr. Tanrlara isyan ederek gizemli diyarlara yolculuklar yapmtr. ldnde bir rman yata deitirilerek gmlr sonra tekrar rmak eski yatana evrilir. Irmak yatann deitirilmesine dair ayn sylenti Atla (Atilla / Attila)Han iinde anlatlr. Glgamn vcudu tyldr. Hereyi grm demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Glgam: Gl/Kl kknden gelir. Klmak, yapmak anlamlarn ierir. Byk iler yapm kii demektir. Ayrca Kalgamak (Sramak, Kalkmak) kkyle de balantldr. Bu balamda Kalkam, syan Eden demektir. Yaklak bebin yl nce var olan bu adn fonetik yaps bugnk Trke ile dahi uyum iindedir. Bilgemi: Bil kknden tremitir. Bilgelik anlam ierir. lmszlk aray ve bilgelik arasnda balant vardr. Ayn ilikiye Arap bilgesi Lokman Hekimde de rastlanr. Aklama: Gnmzde Smerlerin (kendi dillerindeki adlaryla Kengerlerin) n-Trk bir kavim olduu hem dilbilimsel hem kltrel adan tartlmaktadr. Sadece dilbilim asndan baklacak olursa Smercede kullanlan pek ok kelimenin Trke ile benzer, ayn kkten hatt birebir ayn olduu ortaya koyulmutur. Hereyden nce topluluun ad olan (Smer veya Kenger) szckleri Trke ile uyum gsterir. Itar, Tammuz, Anu, Enlil, Enki, Utu, Ecem, Marduk, Anan, Eme, Ikur, Mudamma, Sumukan, Inanna, Aya, Anat, Ur, Utukku, Bogu, Damu, Sataran gibi Tanr ve Tanra adlar anlam ve kken olarak Trke ile byk benzerlikler gstermektedir. Smerlerin devam niteliinde olan Urartular da yine ayn ekilde (topluluun ad olan Urartu szc ile balayarak) dil ve kltr asndan bu iddiay destekler niteliklere sahiptir. Smercede pek ok Sami (Arap-brani) ve Farsa kkenli szckle akrabalk bulunsa da dilin yaps kesinlikle bunlara uygun olmayp (iten ekimli deildir), sondan eklemelidir. Bu durum basite u ekilde izah edilebilir. Gebe bir kavim olarak

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 97 doudan Mezopotamyaya gelen Smerler (Kengerler) yerleik kltre ait pek ok kavram mecburen orada bulunan yerli halklardan alm ve bu arada kltrel etkileim sonucu o blgede ileri bir uygarlk dzeyine gemitir. Fars ve Arap kkenli szcklerin younluu, hatta kendi szcklerinden daha fazla olmas, ya da baz yabanc dilbilgisi kurallarnn alnp uygulanmas bu dillerle akraba olunduunu gstermez. rnein Osmanlca bunun en gzel rneidir. D etkenlerin iinde boulmu olmasna karn Osmanlca bir Trk dilidir. Smer Dili de tpk Osmanlca gibi o dnemin ve corafyann kozmopolit yaps ierisinde olumutur ve yazl kaynaklar zerinden gnmze ulamtr. Ve yine Osmanl devletinde aslnda halkn ok daha anlalr bir Trke konutuu gibi, Smer halk da daha ar bir dil kullamnm olabilir. Yani Smer bilim ve edebiyat dili ile halk dili birbirinden ok farkldr. GK: Sema. Edeer: KK, KK, GY, KOVAK Moolca: TENGER Gkyz olarak da sylenir. Yeryzn rten havakre. Bazen Uzay anlamnda da kullanlr. Tm toplumlarda gkyz insanlarn ilgisini ekmitir. Trk Mitolojisinde 9 katldr. 19 kat olarak geniletildii de olur. slamiyetin etkisiyle 7 katl olarak dnlmtr. Gn belli bal sembolnde ikisi olan Ay ve Yldz pek ok Trk Devletinin bayranda mevcuttur. Bazlarnda Gne de bulunur. Ayrca gnmzdeki Trk Bayra, Cumhurbakanl Sanca (forsu) olarak ele alndnda Ay, Yldzlar ve Gne unsurlarnn tamam zerinde yer almaktadr. Gn katlarnda aadaki Tanrlar oturur. Katlar aadan yukarya doru artar. En yukarda en byk tanr oturur. nsana can veren g doadr. Tm gkcisimlerinin bir yesi vardr. Manevi g kaynadr. Moollar kendi lkelerine Munkhe Khukhe Tengriin Oron (Sonsuz Mavi Gk lkesi) derler. Trk-Mool ve Smer sylencelerinde Eril gc simgeler. Baskn ve egemendir. Sami (gnmzde brani-Arap) kltrnde ise tam tersidir. Havva szc g ve havay artrr (Ava: Hava demektir. Adem szc ise yeri ve topra ierir (Adama: Balk, amur demektir.) Bu adan Trk kkenli halklarn z kltr, Sami anlayndan ciddi bir farka sahiptir. Gk (Kk) szc Trklerde ok nemlidir. Hem g, hem gke rengi, hem enginlii, hem kkeni, hem safl hem de ilk olmay ifade eder. rnein Gktrk, en byk devlet olma iddiasn ierir. Gk ve Yer tpk Smerlerde olduu gibi Trklerde de ilk bata bir btndr, bitiiktir. Gk yaratc gce sahip olmakla birlikte o da yaratlmtr. Onu da yaratan daha byk, daha kapsayc bir g vardr. Ve o g Tasavvuftaki Vahdet-i Vcud (Btnleik Varlk) kavramna denk gelir. Gk ve yere yemin edilir, ikisinden birden yardm istenir. Hanlarn ve hakanlarn, uluslarn soyu ge balanr. Cengiz Hana adn veren amann ad Gkedir. Herkesin gkte bir yldz vardr ve herkesin yaam ve yazgs ge bir iple baldr. pin kopsun bu anlamda bir bedduadr. uvaa da mavi renk Kovak (Kevek) kelimesiyle karlanr ve Kk/Gk sznden tremitir. Moolca gk demek olan Tengeri sznn Tanr kelimesiyle balants aktr. uvaa da ise Tpe gk demektir. Manuca Kuku eklinde yerc alr. Gn Olu: En nemli grevi kurtarclk olan, Ulu Ataya ait adlardan biridir. Ik eklinde yeryzne dtne inanlr. Gn katlarnda yaayan Tanrlar u ekilde sralanr. 1. KOA HAN, AK ANA, AK ATA 2. ZADA HAN, YEHST HANIM 3. YAYIK HAN, TALAY HAN, ETGEN HAN, MAY ATA, MAY ANA, CHGY HAN 4. YAYUI HANIM, HOTOY HAN 5. KIZAGAN HAN, SUORUN HAN 6. AYZIT HANIM, AY ATA, AY ANA, UD ATA, UD ANA, CAHIN HAN 7. MERGEN HAN, GN ATA, GN ANA, BRKT ATA, BRKT ANA, CILKA HAN, TANHA HAN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 98 8. KBEY HANIM, ODIIN HAN, INIS HAN 9. UMAY HANIM 10. ERDENEY HAN 11. ALTAN HAN 12. SUVOLTA HANIM 13. AYI HAN 14. SUYLA HAN, KARLIK HAN 15. UTKUI HAN 16. LGEN HAN 17. KAYRA HAN 18. GKTANRI 19. TURA (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gk: (G/Gk/Kk). Mavi renk, ykseklik, sonsuzluk, gzellik, genilik, enginlik gibi anlamlar ierir. Tanrsallk ifade eder. Gklen, ulu, mbarek demektir. Gkben ise Tanrsallk anlamna sahiptir. Moolcada Hh hem mavi renk hem de gs manas ifade eder, Kakmukada Kk mavi renk demektir. Gk/Kk ayn zamanda bir eyin kkeni, kk (k noktas) demektir. (Kart: YER) (Baknz, Benzer: GK-KAL) GKDENZ: Sonsuz Okyanus. Edeer: KKTENGZ, GKTENZ, GVTNES Dnyann sonunda yer alr. Bu denizde veya kylarnda yaayan Hanlara eriilmez. Ak Denizin ve Gkdenizin de tesinde Od Deniz (Ate Denizi) vardr. Akdeniz ve Gkdeniz mantna uygun olarak, gkte Demirkazkn etrafnda dnen Akboz At ve Gkboz At vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gkdeniz: Gk Mavi + Deniz (Yans: AKDENZ) (Baknz: ODDENZ) GK HAN: Gkyz Kaan. Edeer: KK (KK) HAN Ouz Hann ikinci einden doan oludur. Trk yurdunun snrszln ve enginliini simgeler. Gn enginlii ve sonsuzluu byk neme sahiptir. rnein stikbal Gklerdedir! (M. Kemal ATATRK) sz bu yaklamn ada bir yansmas olarak alglanabilir. Gk Hann ongunu Sungur kuudur. Maviye alan bir rengi vardr. Dier kular avlamakta kullanlr. Gk Ata ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gk: Dnyay evreleyen havakre. Ayrca uzay anlamna gelir. GK-KAL: Doa Katman. Edeer: KK-KALI, KOVAK-KALI Atmosferi ve Uzay, ayrca buralarda bulunan koruyucu ruhlar ierir. Yakutada ve Dolgancada Kalan gk demektir. Kal (Kal/Kal) szcnn atmosfer ve uzayn farkllnn alglanabildii dnemlerde ortaya km olduu dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 99 Gk-Kal: Gkyz ve atmosfer. Kal szc, kalkmak fiili ile balantldr. rnein kuun kalkmas, uan kalkmas onun havalanmas demektir ve bu szckle ilikilidir.

GKTANRI: Semavi lah. Edeer: KKTENGR, KKTENGER En yce yaratcdr. Soyut bir kavram olarak yer alr. nsan biimli deildir. Ei ve benzeri olmayan, insanlara yol gsteren, onlarn varoluuna hkmeden, cezalandran ve dllendiren bir ulu varlktr. nsanlarn yaamna dorudan karr, buyruklar verir, iradesine boyun emeyenleri cezalandrr, insanlara balad iktidar (kut) ve ksmeti (l) deerini bilmeyenlerden geri alr. afak sktren (tan ntr) ve bitkileri oluturan da Ulu Tanrdr. O, yaam verici ve yaratcdr, lm de Tanrnn iradesine baldr. uvaa da Tpe Tura (Gk Tanr) olarak sylenir. skitlerde Goytosr olarak ad geen Tanrnn Gktanr demek olduu iddia edilmektedir. Meng-Hann Rubruk vastas ile Fransz Kralna gnderdii mektupta, Moollarn inan anlay ak bir ekilde grlmektedir: Beyr (ezeli) ve Beng (ebedi) Tanrnn buyruu budur. Gkte bir Tanr vardr, yeryznde de bir Hakan olacaktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gktanr: Gk + Tanr. (Kart: YERTANRI) GKYOLU: Samanyolu. Edeer: KKZOL, GKCOL Gkyznde bir yol gibi grnen galaksi. Gne Sistemimiz bu gkada ierisindedir. Sylencesel ordularn bu yolda ilerledii dnlr. Masal kahramanlarnn yine bu yoldan getikleri anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gkyolu: Gk + Yol (Eanlam: ORDUYOLU) GL YES: Gl Ruhu. Edeer: KL (KL) ISI Gln koruyucu ruhu. Her gl iin farkl bir ye vardr. ularn ilk atas ve yer tanrsnn mezar, bir gl iinde, bir aa dibindeydi. Ouz Han ilk eini bir gln ortasndaki adada yer alan bir aacn kovuunda bulmutur. Gllerde peri kzlarnn oynat ve erkekleri kandrarak suyun derinliklerine ekerek boduklar sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gl: (Gl/Kl). Etraf karayla kapal, su kitlesi. Serinlik, kuytuluk gibi anlamlar vardr. (Baknz: YE) GZ: Nazar. Edeer: KZ, KZ, GZ Grme organ. Kt bak. En eski biiminde byc ve ktcl amanlarn gzlerinde kt ruhlarn yerletiine inanlrd. Bu yzden bu baklarn tehlikeli bir g barndrd dnlrd. zerlik otu yaklarak tts yaplmas, nazardan korunmann en etkili yoludur. Kt gz nesneleri bile atlatabilir. rnein barda krabilir. Mavi boncuun bu enerjiyi kendisine ekerek yok edecei fikri yaygndr. Kelimenin kz ate paras ile balants da dikkat ekicidir. Yakc enerjiyi temsil ettii aktr. Karak szc de ayn anlamda kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gz: (Gz/Kz). Bakmak ve ate anlamlarna sahiptir. Bakn yakc gc olduu dnlr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 100 GZG: Ayna. Edeer: KZG, KZG, GZG, KZG, GZGE, KZGE Baknca kendisini grebilmeyi salayan, yanstc nesne. Aynalar pek ok toplumda dikkat ekmi bir nesnedir ve farkl anlamlar yklenmitir. Bu dnya ile teki arasndaki snr simgeler. Ruhlar alemine alan bir pencere gibi alglanr. aman aynaya bakarak gelecekten haber verir veya kendi ruhunu grebilir. Gzle grnmeyen varlklar gsterir. Erlik Han yannda bir ayna gezdirir ve buna baktnda insanlarn iledikleri tm gnahlar grr. Gece aynaya bakmak uursuzluk getirecei dncesiyle ho karlanmaz. Ayna yere brakldnda bir denize dnr. Tarak da yere brakldnda bir ormana dnr. Baz amanlarn anormal gleri olan aynalar vardr. br dnyada doruklar gkyzn deen iki dan arasnda bulunan bir sandkta duran ve tm dnyay gsteren bir ayna vardr. Gmlen cenazelerin zerine ters bir ayna brakmak eski bir Trk geleneidir ve Anadoluda uygulamaya devam eden yreler vardr. Grme eylemi ve grntlerin Trk kltrnde farkl bir nemi vardr. Grnt gerein en nemli paras kabul edilir. Bu nedenle geriye dnp bakma yasa (arkaya bakma yasa) veya kimseye bakmama yasa eklinde sylence motifleri vardr. Snavdan geen kahraman bu yasaa uymazsa ta kesilir (taa dnr). Geriye dnldnde tpk aynada olduu gibi bir yansma algs ile ruhlar alemine olumsuz bir yneli gerekleir. uvadaki Tevger/Teker ile Macarcadaki Tkr kelimeleri arasnda bulunan balant ilgintir. Masallarda sihirli aynalar gelecekten haber verir, uzak yerleri gsterir, insanlarla konuur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gzg: (Gz). Grmek ve yansmak anlamlarn tar. GUYUK: Canavar. Edeer: GYK Vahi hayvan. Olaanst, yrtc canl. Deiik biimlerde tasvir edilir. En yaygn betimlemeye gre karanlkta llerde ve mezarlklarda ortaya kar. Vcudu sar krmz tyle kapl, pis kokuludur. ok iridir. Gndzleri yeraltna veya mezara girebilir. Grete yenilirse ekip gider. Fakat bunlarn dnda her tr sra d somut varl ieren bir anlam vardr. Yresel ve yerel canavar motiflerine rastlanr. rnein Trkiyede Van Gl Canavar ve Moollarn Gobi l Canavar gibi. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Guyuk: (Guy/Kuy/Ky). Kymak anlamn tar. Moolca Gy, komak ve kamak anlam ierir. GN HAN: Gne Kaan. Edeer: KN (KN) HAN Ouz Hann gksel olan ikinci einden doan oludur. Yeryznn yaam kayna olan klar sebebiyle Gnee duyulan hayranln mitolojik davurumudur. Gn Hann ongunu Lan (ahin) kuudur. Maviye alan bir rengi vardr. Dier kular avlamakta kullanlr. Gn Han altn bir ota (adr) kurdurur. Sa tarafna krk kula yksekliinden bir direk diktirir. zerine de altn bir tavuk koydurur. Altn, Gnein mecazi bir semboldr. Hamile kadn ryasnda Gne grrse kz olur. Gnbatmn izlemek pek iyi karlanmaz. Ktcl varlklar Gnei bomaya alr, batarken kzla boyanmasnn nedeni budur. Gn grmeyesin gibi beddualar nemli bir yere sahiptir. Gn Ata ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gn: (Gn). Gndz. Ayrca Gne demektir. Moolcada Gn, derin demektir. (Kartrlan: GN ATA)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 101 GRE: Sylencesel Spor. Edeer: KRE, KR, GRE, KRE, GLE Belirli kurallar ierisinde iki kiinin birbirinin srtn yere getirmeye almasdr. Grei veya Gremen (Pehlivan) ad verilen kiiler Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir. Kahraman, evlenecei kzla greir ve yener. Yiitler alt yandayken gremeye ve byklerini yenmeye balarlar. Manas destannda yer alan Koay Han gelmi gemi pehlivanlarn en iyisi olarak kabul edilir. Hannamede ise Ulu Arslan Han pehlivanlarn atas olarak yad edilir. Bu pehlivan tam 1200 yandadr. Efsanevi Trk Hakan Gr Hann ismi ile benzemesi de dikkat ekicidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Gre: (Gr/Kr). G anlamn tar. Glerin karlatrlmas demektir.

H Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITIN DAITILMASINA YARDIMCI OLUN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 102

-HHAKAN: mparator. Edeer: HAGAN Moolca: KAAN Birlemi hanlklardan veya krallklardan oluan lkeyi, bir topluluu veya bir boyu yneten kii. Krallarn kraldr. Trk tarihinde yer alan Karahan devletine dier uluslar Hakanya adn vermilerdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hakan: (Han/Kan). Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Han szc ile balantldr. (Baknz: HAN, HANIM) HALAY: Tren Dans. Edeer: ALAY Kkleri milattan nceki dnemlere ve hatta Tarihncesi alara uzanan bir oyundur. Al klt ile ilikilidir. Yaamn enerjisini, dngsn, dayanmay, hareketi, durup devam etmeyi ve ritmi ierir. Al (Hal) szcnn atele yani yaamsal enerjiyle bal olmas bu oyuna verilen nemi gstermektedir. lkel biiminin ad All veya Yall olarak bilinir. Kobustan adl blgede kayalara izilen eski alara ait resimlerde bu oyunun resmedildii grlmektedir. Elley (Allay) adl ilk ata ile de balantl grnmektedir. Yakutlar bu dansa Ohokay derler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Halay: (Al/Hal). Topluluk ve ate anlamlar ierir. Moolca Halah fiili serbest brakmak, rahatlatmak manalarna gelir. Manuca Hala fiili de ayn ierii ihtiva eder. HAL DL: Ters Lisan. Edeer: AL DL Al dili olarak da bilinir. Tersine bir dildir. nana gre te dnya varlklarnn yaaylar, grnleri ve dilleri bu dnyann tam tersidir. Git demek iin Gel demek gerekir veya bazen de szcn ya da cmlenin tersten okunmas lazmdr. Ku dili kavram ile de balantldr. Amerikan kovboy filmlerinde bir dnem yerli dillerini filmlerde kullanmak yerine, bu zahmete girmemek iin ngilizceyi tersten okutarak kotaran ynetmenlerin uygulamalarn da akla getirmektedir. nk bu anlay kendinden olmayan kart olarak alglamann bir sonucudur. Trk kltrnde te dnya bu dnyann tersidir. Yer alt alemi bu alem ile uyumsuzuk halindedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hal: Aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir. Moolca kknde ise Al-Hal benzemesine ilave olarak Gal (Ate) anlam da vardr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 103 HAN: Kral. Edeer: GAN Moolca: KAN Bir lkeyi, bir topluluu veya bir boyu yneten kii. Mitoloji de tanrlarn da sfat olarak kullanlr. lk alarda Han ayn zamanda topluluun dini nderidir. Topluma ba-amanlk yapan kiidir. Ata Ruhlar adna trenler dzenler. Tahta ktnda ise bir kee zerine oturtulup dokuz kez doudan batya doru evrilir. Bu onun ge kmasn, gn dokuz katn ap Tanrya ulamasn ifade eder. Doal olaylarn nderden kaynakland dnlr. O doaya etki edebilir. Daha sonralar bu durum biraz daha soyutlatrlp, kt yneticinin bereketsizlie, iyi olann ise bollua sebep olaca inanc haline dnmtr. Devletin gc hakann ne kadar kulu olduuyla ilgilidir. Kan kelimesi ile yakndan ilgilidir. Kan hayat verici bir g olarak ve nesilden nesile aktarlan bir yaam ve zellik taycs eklinde dnlr. Yeminler kan aktarak yaplr. Kanla slanm mendiller srldnde kr olan gz grmeye balar. Kanlar birbirine karan insanlarn mr boyu hatta lmden sonra bile bal kalacana inanlr ve bu nedenle biraz stn iine bir iki damla kendi kanlarn damlatarak ienler Kankarda olurlar ve soydan gelen kardelik kadar geerli saylr. Kahramanlar doarken avularnda sertlemi bir kan phts tutarlar. Moolcada Han kelimesi Gk anlamn da ierir. Buyrultu/Buyruldu: Ferman veya Yarlg/Yarlk: Ferman ad verilen emirleri toplumu dzenler ve masallarda da sk sk yer alr. Trklerde Ege/Ee szc de kral anlamnda kullanlr. Tigin/Tekin ise Prens, ehzade demektir. Trk-Mool ve Macar tarihinde gerekten yaam olan ancak ad sylencelere giren ve olaanst zellikler yklenen belli bal Hanlar u ekilde sralanabilir. (Trke-Moolca-Macarca olmayan isimler listeye alnmamtr.) Bazen Beg/Be/Bey szc de Han anlamnda kullanlsa da aslnda Be daha dk bir hiyerarik dzeydedir ve genelde Aa kavramna denk der, bazen de il,ile yneticileri kastedilir. - Be: Aa, vali, prens. - Begm: Hanmaa, kadn vali, prenses. nemli Tarihsel Han Kiiler: Ablay Han, Almos Han, Alparslan Han, Arpad Han, Abara Han, Atla Han, Baygu Han, Bilge Han, Bg Han, Bura Han, Bumn Han, Cengiz Han, aatay Han, ar Han, Edigey Han, Girey Han, stemi Han, Karaman Han, Kublay Han, Mehmed Han, Mete Han, Otman Han, gedey Han, Saluk Han, Saltuk Han, u Han, Temr Han, Toktam Han, Turul Han, Tuman Han, gyek Han. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Han: (Han/Kan). Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Moolca, Tunguzca, Manuca ve Trkede kk ses farklaryla hep ayn anlam tar. (Yans: HANIM) HANIM: Kralie. Edeer: KANIM Moolca: HATAN (KATAN, HATUN) Bir lkeyi, bir topluluu veya bir boyu yneten kadn. Mitoloji de tanralarn da sfat olarak kullanlr. Ece veya Ee olarak da kullanlr. Prenseslere ise Bike/Bke denilir. Hanm (Kralie) szcnn treyii u ekilde anlatlr. Mete Han (Moollar Cengiz Han olduunu sylerler) gelip sayg sunan herkesin Hanm eklinde hitap ettii bir ortamda, ieri giren eini grnce te bu da benim Hanm der. O gnden bu yana kadn yneticilere Hanm denir. Etimolojik olarak doruluu tartlsa da, sosyal hayat algs olarak kadnn bu konumu tartlmaz bir gerektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 104 nemli Tarihsel Hanm Kiiler: Synbike Hanm, Emese Hanm, Trkan Hanm, eek Hanm, Tomrus Hanm, Ipar Hanm, Mama Hanm, Brte Hanm, Ksem Hanm, Hanm: (Han/Kan). Soy ve soyluluk anlamlar ierir. Han szcnden Hanmn tretiliine benzer bir durum da Beg/Be (Bey)den Begm szcnn oluumudur. Begm; Beyin diil halidir ve hanmaa, kadn ynetici, prenses gibi anlamlar ierir. (Yans: HAN) HIZIR: Hzr Peygamber. Edeer: HIDIR, KIDIR Zor anlarnda insanlarn yardmna koan, bakalarnn klna brnebilen, olaanst zellikleri olan bir peygamber. lmszl arad sylenir. Dua ettiinde veya verdii bir elma yenildiinde ksr kadnlarn ocuu olur. Bilgelik ve hikmet sahibidir. nsanlara yardmc olan kutlu bir kiidir. Ba skan iyi insanlarn yardmna koar. Kuran- Kerimde ad dorudan gemez. Peygamber olduu da belirtilmez fakat bu ynde iaretler vardr. Smer kkenli bir kii olduu da iddia edilir. Smerlerden beri var olduu ne srlmektedir. Smerlerdeki Hassatra ile ayn kii olduu dnlebilir. lmszlk suyunu itii iin lp yeniden dirilebilir. Elbiseleri yeildir. Bu anlamda doay simgeler. Hzr Ata da denir. Havada dolar, su stnde yrr. Klktan kla girebilir. Doadaki varlklara sz geirebilir. nsanlara grndnde kendini tantmad mddete kimse onun gerek kimliini bilemez. nsanlar snavdan geirir, bazen bir dervi, bazen bir yoksul klna brnr. A olduunu syler, iyilikle karlk verenleri dllendirir, tam tersine kendini kovup aln gidermeyenleri cezalandrr. Savalarda kurt klna girip ndere veya komutana grnr. Yaralar iyiletiren ilalar yapar veya ieriklerini tarif eder. Bazen kr olarak tarif edilir ama gze ihtiyac yoktur, nk o kalp gzyle her eyi grr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hzr: Arapa kkenlidir. Hadra Yeil kelimesiyle ilgilidir. Bir baka gre gre ise Smerce kkenli bir isimdir. HORTLAK: Zombi. Edeer: HORTAN, HORTDAN Yaayan l. Mezardan kan l. Cansz olduu halde hareket edebilen varlk. lm zor olan kiinin hortlamasnn daha yaygn olduu dnlr. nk gz dnyada kalmtr. Mezardan kma olgusunu, lmeden (ld sanlarak) gmlme ile aklamaya almak yeterli deildir. nsanlk tarihinde bu tip vakalara rastlanm olsa da, hortan motifi farkl kltrel alglarla balantldr. rnein Avrupada ld sanlarak gmlecei korkusunu tayan dneminde tannm kiilerin buna engel olmak iin aldklar nlemleri ieren vasiyetler dahi vardr. Hortan yklerinden lm olan kiinin artk bu dnyaya ait olmad, bunun kabullenilmesi gerektii sonucu dahi karlabilir. Fakat aslnda bu motif, insann lme ve onu en iyi sembolize eden mezarlara ynelik olan korkularnn bir davurumudur. Pek ok toplumda mezardan kma veya yaayan l anlayna dayanan varlklar mevcuttur. Hatta bir dnem popler kltrn en ok ilgi duyduu figrlerden birisi haline gelerek korku filmlerine konu olmulardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hortlak: (Hort). Mezardan kmak anlam tar. Kelime kknde bir yerden frlamak, dar kmak, yediden domak gibi anlamlar vardr. (Baknz: HORTLAMAK) (Baknz, Benzer: REK)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 105 HORTLAMAK: Mezardan kmak. Edeer: HORTDABir lnn mezardan kmas. Anadoluda pek ok yrede mezarndan kp gelen gen kzlarn ykleri anlatlr. Geldiinde ya bir eaysn alp gtrr veya toprak dkntleri (ayak izleri) takip edildiinde onun mezarna kadar vard grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hortlamak: (Hort). Mezardan kmak anlam tar. (Baknz: HORTLAK) HYK: Tmls. Edeer: HYK, YK, YK Yma tepe eklindeki mezar. Talardan sembolize edilmi biimine Moollar Ovo (b, v, Ovo), kazaklar ise Oba derler. erisinde genellikle Hakan (mparator) Tigin (Prens) gibi kiilerin mezarlar ve deerli eyalar bulunur. Hykler tahtalarla, bazen de talarla evrili mezar odalarnn stne bir metre ile yetmi metre arasnda toprak ylmasyla oluturulur. Ayrca bugn in snrlar ierisinde yer alan Uygur zerk Devleti topraklarnda Trk yapm devasa gen yaplar (piramitler) kefedilmitir ve bunlarn Msr ve aztek piramitleriyle byklk ve nitelik itibariyle yaracak seviyede olduu sylenmektedir. Hyk yesi, hyn koruyucu ruhu demektir. Hykleri soyanlarn, ap iine girenlerin balarna felaketler geldii anlatlr. Bu durum Ata ruhlarna sayg inanc ve Ata maaralar anlayyla da balantldr. Hyklerin Kurgan olarak adlandrld da olur. Piramitin iinde bir mumya, zerinde kurt balar ve ayyldz sembolleri ve ayrca Ouz Kaan'n temsili sreti bulunmaktadr. Bunlar aslnda antik hyklerdir. Batda Beyaz Piramit olarak da adlanrlmaktadr. Farkl uygarlklarda kral mezarlarnn yma toprak ierisinde oluturulmasna sklkla rastlanmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hyk: (Hy/y). Tepe anlam ierir. (Baknz, Benzer: KURGAN) HU HANIM: Gazap Tanras. Edeer: HU (KU) HANIM ok merhametsizdir. ok ey bilir ama ktye kullanr. Fitne karr. Yeraltndaki kara sularn en dibinde yaar. Kara Tilki klna girebilir. Beii Ak Kayadr. Kayalardaki gzle grnmez kaplar sadece onun sesiyle alr. Cinsel ierikli davranlar bulunur. Bilinmezler alemini bilir. Demir Asa ile dolar. Yeryznde ktlkler yapar. nsanlar arasnda huzursuzluk karr. Srekli olarak ktlk dnr ve iinde ktlk olan insanlara musallat olup onlar olumsuz davranlarda bulunmaya iter. Kuu Ana ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hu: (Hu/Ku). plaklk ve beyazlk anlamlar ierir. HUNOR HAN: Sylencesel Hakan. Hunlarn ve Macarlarn atas olarak kabul edilir. Hun kolunu temsil eder. Macarlara gnmzde verilen iki isimden birisi (Hungar) yine burada kaynaklanr (dieri Magyar). Kimi grlere gre aslnda kkeni ok daha eskilere kadar uzanmaktadr ve skit (Saka) kkenli bie sylencenin gelimesiyle olumutur. Kardei Magor ile birlikte kutlu bir geyiin peinde denizi geerek Macaristan topraklarna ularlar. Soyundan Atla (Attila/Atilla) Hann geldii sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Hun: (Hun/Kun). Moolcada insan anlamna gelen bir kktr. (Yans: MAGOR HAN)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 106

I Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, YAYGINLAMALARI VE UNUTULMAMALARI N BU YAPITIN ERSNDE YER ALAN BLGLER PAYLAIN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 107

-IIDIK: Azat Kurban. Edeer: IDUK, ITIK, IYIK, IDU Doaya salarak babo brakma eklinde gerekleen kurban. Bylesi hayvanlar douya doru srlr, zerine bir iaret koyulur. Ve bir daha kimse elini sremez. Ayrca Tanrya aitlik ve Tanr tarafndan gnderilmilik anlamlarna da gelir. Macarcada tsen sz Tanr demektir. Trkede Id/di/zi/ szckleri de Tanr anlam ierir. ye/e/se/si/i ve hatta ne/ni tabirleri de koruyucu ruh demektir. Idukut; Kut sahibi, Tanrdan gelen, Tanrya yakn, Tanrya benzer, Tanr tarafndan grevlendirilmi vb. anlamlar ieren ve Uygur kaanlarnn byk ounluunun kulland bir unvandr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Idk: (Id/di). Idmak (azat etmek) fiilinden tremitir. Kutluluk ve tanrsallk anlamlarn da ierir. (Baknz: IZIH HAN) IRK: Kehanet. Edeer: IRIK Falclk. Gelecekten haber verme. Falclk tm toplumlarda deiik nesnelerle gerekletirilen bir uygulamadr. zellikle ingenlerle zdelemi bit kavramdr. Falclara Irk ad verilir. Irkl Hann ad da bu isme dayanr. Falclar iin ise u tabirler kullanlr. - Bak: Fal, Bak: Falc (Bakmak fiilinden). - Krm: Fal, Krm: Falc (Krmek/Grmek fiilinden). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Irk: (Ir/Yr). Konumak, aldamak, ezgi, ark sylemek anlamlarn tar. Moolca re, Trke Irm szckleri kehanet demektir. (Baknz: IRKLAMAK, ARKIL HAN) IRKLAMAK: Kehanette Bulunmak. Edeer: IRIKLAMAK Falclk yapmak. Gelecekten haber vermek. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Irklamak: (Ir/Yr). Konumak, aldamak, ezgi, ark sylemek anlamlarn tar. (Baknz: IRK, IRKIL HAN) IRMAK YES: Irmak Ruhu. Edeer: YIRMAK (IRMAG) ISI Eanlam: 1. YILGA 2. RS yeleri Moolca: MR (MREN, MREN, MRN) EZEN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 108 Irman koruyucu ruhu. Her rmak iin farkl bir ye vardr. Trklerde baz rmaklara zel nem verilir ve sayg duyulur. zellikle tken blgesindeki rmaklar On Irmak, Otuz Irmak gibi tabirlerle snflandrlr. Kutsal rmaklar kaynaklarn genellikle Umadan (Cennetten) veya Yaam Aacnn kknden alrlar. Trklerde iki rman kesitii yerler zel neme sahiptir. Buralarda bulunan adalar ise kutlu saylr. Bu birleme soyun iki kolunu Ana ve Atay temsil eder. rnein Ktanlarn ak ata binmi atalar ile boz kze binmi analar iki rma izleyerek byle bir yerde rastlam ve evlenmilerdir. Onlardan da sekiz boy tremitir. Bu nedenle Bahar ve Gz mevsimlerinde ak bir aygrla boz bir inek kurban ederlermi. teki dnyada Doymadm (Toybadm) Irma ad verilen bir akarsu vardr. lm ve teki dnyann nimetlerinin srekliliini simgeler. Irmaklara farkl anlamlar yklemek Trk kltrnn vazgeilmez zelliklerinden birisidir. rnein Necip Fazl Ksakrekin Sakarya Trks adl iirinde, siyasi ierik de dahil olmak zere pek ok anlam ykler ve Sakarya Irmana bir insan gibi hitap ederek, yle diye seslenir. Yol onun, varlk onun, gerisi hep angarya; Yzst ok srndn, ayaa kalk, Sakarya! (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Irmak: (Ir/Yr). Nehir demektir. rldamak, aldamak, ezgi, ark sylemek anlamlarn tar. (Baknz: YE) IAN: Din. nan. Din, genellikle doast, kutsal ve ahlaki eler tayan, eitli ayin, uygulama, deer ve kurumlara sahip inanlar ve ibadetler btn. Moolca kkenli nen ve Trke Inan szckleri ile de karlanmaktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ian: (I). Ik ve aydnlk szckleriyle balantldr. ITOGA HANIM: Tarla Tanras. Edeer: TGE HANIM Tarlalar ve ekenekleri korur. Etgen ile ayn Tanra olduunu ileri sren grler vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Itoga: (It/Id). Idk, di isimleriyle balantldr. Moolcada tge/tege, Tuva dilinde deg szckleri umut demektir. (Baknz: ETGEN HANIM) IZIH HAN: Hayvan Tanrs. Edeer: ITIH HAN Hayvanlar ve zellikle atlar, Idk olarak doaya salnan azat kurbanlar koruyan Tanrdr. Dalarn zirvesinde yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Izh: (Iz/Id). Idk sznden gelir. Salmak, serbest brakmak anlamlar vardr. Kutsallk ve Tanrsallk kavramlarn da bnyesinde barndrr. (Baknz: IDIK)

I Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU ESERN NDEK BLGLER BAKA YAPITLARDA YENDEN LEYN.
Deniz KARAKURT
TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 109

-B: Soytar. nsanlar gldren kii. Hokkabaz, aklaban. Ortaoyununda da yer almtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) bi: (b/p). Gldrmek anlam vardr. TE HANIM: Salk Tanras. Hastalklar nler, insanlara salk verir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ite: (y/z/). ye/e yani koruyucu ruh ve sahip anlamlaryla balantldr. Ayrca Ece/Ee yani kralie ve abla szckleriyle de yakndan ilgilidir. Enjeksiyon yapmak (rnga etmek) anlamna gelen itmek adl szckle benzerlii de ilgiekicidir. D: lah. Edeer: Z Yaratc. Sahip, malik, efendi. ye kavramyla yakndan balantldr. Moolca sahip anlamna gelen Ezen ile de alakaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) di: (Iz/Id). Sahiplik ve kutluluk anlamlar ierir. Moolcada hi (Eski Moolca Een) szc bir eyin kkenini belirtir. Tunguz dilinde Odu, Moolcada Udu, Trkede Id kk doast ve mucizevi olma anlamlar tar. (Baknz: TANRI, OAN) L YES Vilayet Ruhu. Edeer: HULA (KULA) ISI Moolca: KOTA EZEN ehrin veya bir yerleim biriminin koruyucu ruhu. Her ehir iin farkl bir ye vardr. ehir adlar farkl biimlerde oluturulabilir. rnein Almat ehrinin ad Alma Ata adl koruyucu ruhun / evliyann adndan gelir. Trklerde yer adlar deiik biimlerde oluturulabilir. Birka rnek vermek yararl olacaktr. 1. Kent (Kend, Kant, Kand): ehir demektir. Semerkent, Takent, Yarkent, imkent, Hankent, Kumkent, Mankent, zkent, Tnkent, Semizkent, Stkent, Yegenkent, 2. Bal (Bal, Balk): Sur, duvar demektir. Ordubal, Kuzbal, Bebal, Yengibal, Togubal, Baybal, Kabal, Togubal, akukbal, Bavlbal, 3. Yurt: Vatan demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 110 Karlyurt, Yeilyurt, Akyurt, Talyurt, Bozyurt, Kzlyurt, ayyurt, Dzyurt, zyurt, Bayurt, amyurt, Dayurt, Saryurt, Gzelyurt, 4. El: Yurt, vatan demektir. Tunceli, Trkmeneli, Yldzeli, ayeli, Korkuteli, Orhaneli, ameli, Gneli, Taeli, Kocaeli, Krklareli, Ouzeli, Yavuzeli 5. Kla: Kn kalnan, konaklanan yer demektir. arkla, Akkla, Ulukla, Akakla, Kzlcakla, Kzlkla, nkla, Bakla, Takla, Sarkla, Beykla, Dzkla 6. Yayla: Yazn kalnan, yerleilen yer demektir. Altnyayla, Uzunyayla, Akyayla, Saryayla, amyayla, Bayayla, Bozyayla, Dzyayla, amlyayla, Yeilyayla, Karacayayla (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) l: (El/l). ehir, Vilayet demektir. ller eskiden zerk lhan tarafndan ynetilirken, sonralar merkeze bal lbey (Vali) tarafndan ynetilmeye balanmtr. leler ise lebey (Kaymakam) tarafndan ynetilir. (Baknz: YE) LEMEN HAN: Sylencesel Hakan. lemen boyunun atasdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lemen: (El/l). l sahibi, il alan demektir. LENMEK: Lanetlemek. Bir kii iin kt temennilerde bulunmak, bana felaket gelmesini istemek. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lenmek: (l/Yil/Yel). Ktlk anlamn ierir. Yel kk ile balantldr. (Baknz: LEN) LEN: Lanet. Kt kader, kt son, felaket gibi bir insann bana gelen ve peini brakmayan olumsuz durumlar. Bir eit ceza olarak alglanr. Ayrca bu gibi durumlara ynelik temenniler. Trk inannda haksz yere yaplan lanetin kiinin kendisine dneceine inanlr. Lanet, bir kavram olarak neredeyse yeryzndeki tm toplumlarda mevcuttur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lenmek: (l/Yil/Yel). Ktlk anlamn ierir. (Baknz: LENMEK) MRE: Cemre Cini. Edeer: MERE, EMRE lkbaharda grnp titrek klar saarak ge ykselir. Sonra buzlarn zerine derek onlar eritir. Oradan da yere girer. Bundan sonra snm topraktan buhar ykselir. Emire baharn geliini temsil eder. Bulgarlarda Zemire olarak yer alr. Anadolu Trkesindeki Arapadan gelme Cemre szcnn aslnda bu adn benzetme yoluyla deimi hali olduu sylenebilir. lk cemre 20 ubatta havaya ve yedier gn arayla da suya ve topraa der. Zemre ise Kumuk Trkesinde nem, buhar gibi anlamlara gelir. Emir ise sis, duman, bulut anlamlarn tar. nl tasavvuf ozan Yunus Emre ve eyhi Taptuk Emrenin adlar da bu konuda ilgi ekici bir zellik tar. Tasavvuftaki kor ve ate kavramlarnn mecazi anlamlar vardr. Temizlenmeyi ve yeniden douu temsil eden ate ak kavramnn
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 111 yakclyla da yakndan ilgilidir. Amramak / Emremek / mremek (Ak Olmak) ve Amra / Emre / mre (Ak) szckleri de bu konuyla balantl olarak deerlendirilebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) mre: (Am(Em/m). Ate ve Ak anlamlar tar. Ayrca damga, hafza gibi ieriklere de sahiptir. m Moolca ve Trkede iaret, belirti demektir. (Baknz: KOR) N YES: Maara Ruhu. Edeer: N (HN) ISI Eanlam: NKR (NGR, NGR) YES Moolca: HONGIL EZEN Maarann koruyucu ruhu. Her maara iin farkl bir ye vardr. Trklerde maaralar farkl alemleri ve gizli diyarlar birbirine balayan geitlerdir. Yer alt dnyasn yeryzne balayan kaplardr. Hun Devletinde kutsal saylan ve byk amanlar ile devlet adamlarnn ziyaret ettii bir Ata ni (Maaras) vardr. Buras kutlu bir yerdir, senenin belli gnlerinde ziyaret edilir ve sayg gsterilir. Bir eit mabeddir. Gktrklerde ve baka Trk boylarnda da yine ayn ekilde kurbanlar sunulan ata maaralar vardr. Kurttan treme efsaneleri ou zaman bir maarada gerekleir. amanlar yeraltna giderlerken Dnyann Bacas denilen bir kapdan geip yeraltndaki maaralardan oluan tnellerde yolculuk yaparlar. Trklerin Ana ad verilen kurt atalar byle bir maarada kurttan domutur. Yer alt dnyasnn bir parasdrlar. Tapnaklarn ou maaralardadr ve ata ruhlar buralarda gezip dolanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) n: (n). Maara demektir. nilen yer anlamna gelir. (Baknz: YE) NEHST HANIM: Doum Tanras. Edeer: YEHST HANIM Gl glleriyle doum yapan kadna hatta douran ev ve ahr hayvanlarna yardm eder. Gl Trk kltrnde farkl bir neme sahiptir. Bolluk, tokgzllk gibi anlamlar vardr. O yzden bir aman doarken glerek hayata balar. Trk Sinemasndaki Glen Adam filminde bu doum motifi sanki gemi alardan gelen ortak bir bilinaltnn rn olarak ada dnemde yeniden ortaya kar. Bir kadnn yaplan bir trenle kriz halinde gldrlmesi onun ksrlktan kurtulaca anlamna gelir. Kahkaha cinsellii artrr. Gl bazen ly bile diriltir masallarda. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) nehsit: (ye/ne/Ene). Anne ve sahiplik anlamlar ierir. Trklerde baz boylarda kutsal olarak kabul edilen nek kelimesi ile ayn kkten tremitir. Moolcada neh szc glmek demektir ve Tunguz dillerinin tamamnda da yine glme anlam ierir. Glmek sihirli bir olgu olup bereket getirdiine inanlr, yehsitin glerek doum yapan kadnlara yardmc olduu sylenir. ye szc ile de alakaldr. yi ve yilik szckleriyle de ayn kkten gelmektedir. RLE HAN: ller Tanrs. Yeraltnda yaar. Yeraltndaki evi krk kelidir. Evinin nndeki dokuz am aacna dokuz olu atlarn balar. Bazen Erlik Han ile ayn Tanr olarak dnlr. Kendisine konur renkli bir atla konur renkli bir inek kurban edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rle: (r/Er). G, kuvvet anlamlarn barndrr. Yer, yer alt demektir. Moolcada r bak anlamna gelir ve balantl olabilir. (Baknz: ERLK HAN)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 112

RS HANIM: Koruyucu Tanra. Kt ruhlar kovan tanradr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ris: (r/Er). G, kuvvet anlamlarn barndrr. Kurtulu, hrriyet demektir. Iras (Uras) szc ile de balantldr. R: Peri. Perikz. Cisimsiz diil varlk. Tm dnya mitolojilerinde farkl isimlerle yer alr. ou zaman iyicil varlklardr. ok gzel kz bir klna brnr. Fakat aslnda ne gz ne kula be burnu ne sa olmayan bir canldr. Masal kahraman yiitlerle evlenirler. Bazen de onlar grnmez yapan sihirli gmlekleridir. Tepegzn annesi bir peridir. Bazen ye kavram ile edeer kullanlr. Hayvan klna girebilirler. Peri Han kavram perilerin nderlerini ifade ettii gibi perilerle iletiime geebilen amanlara da denir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ri: (r/Er). G, kuvvet anlamlarn barndrr. rmek (bulunmak ve olgunlamak) fiili ile balantl olarak dnlebilir. YE: Koruyucu Ruh. Edeer: YYE, EE, , IS, EZ Moolca: EZEN, EJEN, EEN, EDN 1. Sahip. Koruyucu. Bir eyin maliki. 2. Bir eyin koruyucusu, koruyucu ruhu. Nesnelerin iinde olan, olaanst doasn aktaran gizli g. Koruyucu, iyiliksever ruhlara verilen isim. Trk mitolojisinde pek ok doa unsurunun zellikle de belirli bir anlam ve deeri bulunanlarn mutlaka bir yesi vardr. Orman yesi, Aa yesi, Su yesi gibi Ba yesi zm ban korur. nsanlardan kendilerine yani koruduklar eye kar saygl olmalarn beklerler. yle olmadnda kzarlar. Bunun dnda zararszdrlar. Bu ruh her bir unsurun her yesi iin ayr ayr mevcuttur. Ve onun ayrlmaz bir parasdr. rnein her ocan kendi koruyucu ruhu vardr. Hatta slam sonras Mescit (Meet) yesi ad altnda Cami ve Mescidlerin bile koruyucu ruhlar olduuna ok uzun sre inanlmtr. Hatta Tatarlar arasnda bugn bile yaygn olarak bu inan yer almaktadr. yeler bulunduklar yerin temizlik ve gvenliine ok nem verirler, hatta insanlara rnek olsun diye bunlar bazen kendileri gerekletirirler. Ayrca Altay Ezi (Altay Dann koruyucusu) gibi zel adlarla oluturulmu iye adlar da vardr. Trkedeki Issz tabiri Koruyucu Ruhu olmayan yerler iin kullanlrd. Bu varlklar koruduklar yerin dnda gszdrler, o yzden oralar terk etmezler. Hemen her eyin iyesi olabilir rnein: Ta yesi veya eki yesi Bu anlay slam dinindeki, her nesnenin ve her varln banda en az bir melek bulunur anlay ile de paralellik gstermektedir. rnein her insann sa ve sol omzunda gnah ve sevaplarn yazan melekler (Kiramen ve Katibin) bulunmaktadr. Dolganlarda Eski Mallar yesi eklinde ifade edilebilecek bir ye dahi vardr. Kimi zaman soyut olgularn veya olaylarn da yesi bulunur, rnein ut Ezi (Ktlk yesi) ktlklara neden olan bir varlktr. Bu nedenle, tm yeleri tek tek incelemek mmkn grnmedii iin sadece en ok bilinen ve tannanlar ele almak daha doru olacaktr. Trklerle komu bir kavim olan Yenisey Ostyaklarnda E (Es) adl bir Gk Tanrs vardr ve gn yedinci katnda yaar. Yakutlar ye iin bazen Kdegen tabirini kullanlar. Telet Trklerinde Dnyann bandan veri var olan yezi adl bir ruh bulunur, ki belki de Ba ye olarak tanmlamak uygun olacaktr. yeler bazen Beki olarak da adlandrlr. Etrsk yaztlarnda e olarak yer alr. yeler iki ana snfa ayrlr. 1. Kk-Kal (Gk-Hava) yeleri: Gk cisimlerinin koruyucu ruhlardr. Her bir gk cisminin kendi iyesi vardr. Bir gre gre saylar 19 tanedir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 113 2. Yar-Sub (Yer-Su) yeleri: Yerle ve sularla ilgili bulunan varlklarn iyeleridir. Her bir varln kendi iyesi bulunur. Bir gre gre saylar 17 tanedir. Dalarn eteklerinde, nehirlerde, pnarlarda, ormanlarda otururlar. Hakaslar bu yeleri sadece iki tane dnrlerdi. Da Ezi ve Su Ezi. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ye: (y/z/s/Ez/). Sahip, malik. Koruyucu. rnein dikut ismi di (ye) ve Kut kelimelerinin birleik halidir ve Kutun sahibi demektir ki Tanry ifade eder. Mool ve Tabga dillerinde Ezen/Een, Manuca Eden szckleri de sahip ve/veya amca anlamlarna gelirler. (Baknz: 1. OD YES, 2. SU YES, 3. YEL YES, 4. YER YES)

K Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN!

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 114

-KKABULGAN: ekil Deitirme. Edeer: KUBULGAN, KABULGAK Moolca: HUBILGAN Don Brnme (Ton Brgnme) veya Donuna Girme (Tonuna Girme) eklinde de ifade bulur. Baka bir varla dnmek. Metamorfoz. Klk deitirmek. Genelde silkinilerek gerekleir. Donuna girmek eklinde de ifade bulur. En ok ku ve geyik donuna girme yaygndr. Erenler gvercin ve geyik tonuna brnrler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kabulgan: (Kap/Kab). Kabuk kelimesiyle ayn kktendir. Kabuk deimek, biim deitirmek anlamlarna gelir. Kap sz ile de balantldr. Ton: (Don/Ton/Tong). Giysi, tehizat demektir. Donanm kelimesi bu kkten gelir. (Baknz: KABULMAK, KUBULMAK) KABULMAK: ekil Deitirmek. Edeer: KABULGAMAK, KUBULMAK Don Brnmek (Ton Brgnmek) veya Donuna Girmek (Tonuna Girmek) eklinde de ifade bulur. Baka bir varla dnmek. Metamorfoz. Klk deitirmek. Genelde silkinilerek gerekleir. Donuna girmek eklinde de ifade bulur. En ok ku ve geyik donuna girme yaygndr. Erenler gvercin ve geyik tonuna brnrler. rnein bir masalda, maarada yaayan 13 kz birdenbire Kurda kabulgar (dnr). Ahmet Yesevi zaman zaman Turna kuu klna girer. Gvercin tonuna brnen Hac Bekta, Torul Baba bir doan klna girerek takip eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kabulmak: (Kap/Kab). Kabuk kelimesiyle ayn kktendir. Kabuk deimek, biim deitirmek anlamlarna gelir. Kap sz ile de balantldr. Ton: (Don/Ton/Tong). Giysi, tehizat demektir. Donanm kelimesi bu kkten gelir. (Baknz: KABULGAN) KAFDAI: Sylencesel Da. Kafkas dalarnn sembolize edilmi biimidir. Almaz ykseklie sahiptir. Etraf sularla evrilidir. Torul ve Kongrul Kuu burada yaar. Dsel canllarn yaad yerdir. Ortadou kltrlerinin etkisiyle Trk kltrne girmitir ancak hzla yerlemitir. nk Trklerin sylenceleriyle byk bir uyuma sahiptir. Trk kltrnde yer alan karl aslnda Alvuz (Yalbuz) dadr. Bu da ran kltrnde Elbrz olarak geer. Peri kzlarnn yaad mekan olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kaf: Kafkas demektir. Arapa Kaf harfini de artrr. (Baknz: YALBUZ)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 115 KALAYKAN HANIM: Ocak Tanras. Edeer: GALAYKAN HANIM Oca ve ateini korur. Atein diil ynn ifade eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kalaykan: (Gal/Kal). Kal (kellik) ve Moolca Gal (ate) ile ilgilidir. Kalay madeni ile de balantl gibi grnmektedir. Moolca Kalaghun szc scaklk ve ate anlamlarn ierir. KALAN HAN: Ate Tanrs. Atein koruyucu ruhu olarak sayg gsterilir. Kendisine kei kurban edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kalan: (Kel/Kal/Gal). Kellik ifade eder. Kal (kellik) ve Moolca Gal (ate) ile ilgilidir. Ayrca Moolcada Halzan szc kel demektir. KALABAY HAN: At Tanrs. Atlar ve atl korur. Ylk / Ylkc (At) tabiri kullanlr. Toprak yarlarak iine girip kaybolduuna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kalabay: (Kel/Kal). Kellik ifade eder. KALDAZ HANIM: Ate Tanras. Baka bir gre gre mal (sr) ve bykba hayvanlarn koruyucusudur. Emrindeki olan canllara Kaldazn ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kaldaz: Kel + Daz. (Baknz: KALDAZIN) KALDAZIN: Ate Cini. Atein iinde oynar. Ksa boyludur. Sakal yedi kartr. Sakallar kirpi oku gibidir. Sar bir samura dnebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kaldazn: Moolca Gal (Ate) kelimesi ve Hal szc ile balantldr. Ayrca kellik ifade eder. Kel + Daz. (Baknz: KALDAZ HANIM) KALGANI: Kyamet. Kalgan a da denir. Kalganan (srayp kalklan) gn. Kyamet gn. Dnyann ve/veya evrenin yokolaca daha sonra tm llerin tekrar diriltilecei gn. Bu inanca gre, yeryz yaam srekli deildir; gnn birinde sona erecek ve insanlar, hayvanlar, bitkiler yok olacaktr. Bu sona doru insan soyunda azalma balayacak, sular oalacak, gnahlar alp yryecek, insanlarda tanr korkusu kalkacaktr. yilik simgesi lgenle, ktlk simgesi Erlik arasnda oluacak byk savan sonunda, lgen dnda btn savaanlar lecektir. Bay lgen btn canllarn ldn, yeryznde kendisinden baka kimse kalmadn grnce kalkn ey ller diye baracak, bu ar stne btn ller yattklar yerden kalkacaktr. nsanlarn yeniden dirilmesi anlamna gelen kalkanc a (kalc a) budur. nsanlar azalacak, ktlk artacak, Erlik Han dnyaya yaklaacaktr. Sa Gn (Hesap Gn) tabiri de kullanlr. Trk kltrnde aslnda ok geni olarak zerinde durulmayan bu kavram, slam inancyla hatta Hristiyanlk, Maniheizm ve Budizmin etkisiyle Kyamet inanc byk oranda ekillenmitir. rnein Gnein batdan doaca inanc slamn etkisiyle ortaya kmtr. Baz lehelerde Kirti Gn (Gerek Gn) ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 116 Kalgan: (Kal). Kalgamak kknden tremitir. Kalkma, srama anlamna gelir. Kalkmak kelimesi ile akrabadr. Moolcada Halgah (Kalkah) fiili korkmak anlamna gelir ki, bu balamda dnldnde Korku Gn demek de olabilir. Bir baka gr ise kalclk manas tad ve Kalc Zaman demek olduudur. (Kart: YAYGUI) KALOLAN: Sasz Kahraman. Edeer: KELOLAN Ksaltlm olarak Kalca veya Kala (Kelce) olarak da geer. ou zaman gldr eleri tar. Kurnazl ve baht temsil eder. Zor durumlardan akl ve ans sayesinde kurtulur. Taa ile balantldr. Kalapatr (Kelce Batur) olarak getii iveler vardr. Helce biimiyle de sylendii olur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kelolan: Kel Sasz + Olan (Eanlam: TAZA, KELE, KELEY) KAM: aman. Edeer: GAM, HAM lkel topluluklarda doast glerle iletiime geebilen din adam. Ruhlarla irtibat kurabilir. Dualaryla hastalar saaltabilir ve trenlerle kt ruhlar kovabilir. Ayn zamanda byc ve hekimdir. Deiik ritelleri yerine getirir. Tanr ilk aman yarattnda onun evinin nne sekiz dall bir aa dikmitir. Bu nedenle her aman kendisini temsil eden bir aa diker. Bu aaca Turu ad verilir. lerleyen zamanlarda Ay Han aman gndermi ve bunlarn adrlarnn nne de yine birer tane aa dikmitir. Rivayete gre Tanr lgen ilk amana Senin adn bundan byle Kam olacak diyerek adn vermitir. Gk Tanr tarafndan bu greve getirildiine ve stn glerle donatldna ve ruhlaralemi ile insanlar arasnda arac olduuna, baz gizli bilgiler tadna inanlr. aman kendi zel yntemiyle ulat coa (vecd) yani kendinden geme halinde, ruhunun gklere ykselmek, yeraltna inmek ve oralarda dolamak gibi yetenekleri bulunur. Coku halinde ruhlarla iletiim kurar. Bu cokuya ulaabilmek iin mzik ve ritim byk neme sahiptir. Dans ederek kendinden geer. Maddi dnya ile olan balar zihnen kopar. Bu aslnda bir eit delilik halidir. Btn kamlarn ok derin sezgileri, geni d gleri vardr. Derin bir cokunlua kaplarak kendinden geer. Gkleri ve uzay, yeralt dnyasn gezdiine, ruhlar grdne, btn gizli alemleri dolatna inanlr. aman ruhlar egemenlii altna alarak, ller, doa ruhlar ve eytanlarla iliki kurar. aman, gerektiinde yardmc ruhlar dnyann her yanna dalm olsalar bile olsalar arabilir. Bu ary davul veya tefini alarak yapar. amanizmde tanr-doa-insan arasnda srp giden ve hi kopmayan bir balantnn bulunduu ngrlr. amanlar iin sfat olarak Toyun (Toyon) Efendi, Sahip tabiri kullanlr. Baz Macar kavimlerinde Gam szc falc, kahin anlamnda kullanlr. amanlarn koruyucu ruhlarna Kamortan denmesi de burada deinilmesi gereken bir konudur. Moollara gre Ergil Buga (veya dier adyla Holongoto) amanln dokuz derecesine ait gelenekleri kurmu ve emrine 99 erkek, 99 kadn aman alarak Sayan dalarna ekilmitir. Bazen Trk kltrnde din adamlar iki isimle (iki snf halinde anlr): Nom ve Kam. Baz kaynaklarda Nomlarn Kamlar bilgileriyle malup ettiklerinden bahsedilir. ki tr kam bulunur. 1. Akkam (Aktoyun): yi Ruhlarla iletiime geen aman. 2. Karakam (Karatoyun): Kt Ruhlarla iletiime geen aman. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 117 Kam: (Kam). Gz alclk, anlamn ierir. Kamamak kelimesiyle ba vardr. Kamamak fiili, bir eyi kapatmak, kilitlemek demektir ki ruhlarn ele geirilmesiyle alakal olabilir. Kamanmak ise bunalmak demektir. Moolca hamah toplanmak demektir ki, aman ayini ou zaman insanlarn toplanmasn, bir araya gelmesini salar. Yine Moolca, Trke ve Tunguzcada Kam kk topluluk, toplanmak, bir araya gelmek, bir arada olma anlam tayan kelimelerin tredii bir kktr. Eski Tunguzcada Kum ruh manas tar. Moolcada Keme/Heme kehanette bulunmay ifade eder. Eski Altaycada ise yrmek manasn ierir.

KAMBAR HAN: At Tanrs. Atlar korur, elenceyi sever. Ylkc (At Srs Sahibi) Kambar Ata olarak sylenir. slam sonras Kamber motifi ile zdelemitir. skitlerden bu yana Trklerle i ie bir etkileim halinde bulunan Taciklerde Yamur ve Yldrm Tanrs olarak grnr. Trklerde at daima yldrm ile ilikilendirilmitir. Bu adan akla yatkn grnmektedir. Yunancada damat demektir. Kambersiz dn olmaz, szc bu anlamda kullanlr. algclarn koruyucusu olarak tanmland da grlr. Aslnda aslnda var olan ve atlarn koruyucu ruhu olarak grlen bir Tanrya eitli szck benzerlikleri nedeniyle farkl anlamlar yklenerek zelliklerinin geniletildii anlalmaktadr. Hz. Alinin atlarndan sorumlu klesinin (veya gnll hizmetkarnn) adnn Kamber olduu ve birlikte yolculuklar yaptklar anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kambar: (Kam). Kam (aman) szc ile balantldr. Kam szc atlar hareket ettirmek iin kullanlan krba demektir ve ayn kelime kknden tremilerdir. KAM HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KAM GAN Bayndr Hann atasdr. Ayn zamanda gl bir kamdr. Trklerde eski dnemlerde hanlar ayn zamanda toplumun bandaki kam olarak da yer alrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kamgan: (Kam.) Kam + Han KAMLAMAK: amanlk Yapmak. Edeer: KAMaman ayini yapmak. amann davul ve def alarak cokuya kaplmas ve kendinden gemesi sonucu farkl alemlere yolculuklar yaptna inanlr. aman ayinlerinin hemen her kabilede farkl kurallar vardr. Ruhlar alemi ile iletiim, gelecekten haber verme, insan mrnn ok tesindeki gemii anlatma bu ayinde tank olunabilecek durumlardr. rnein Kamyak fal demektir ve kamlama ile alakal olarak ortaya kmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kam: (Kam.) Gz alclk, anlamn ierir. Kamamak fiili, bir eyi kapatmak, kilitlemek demektir ki ruhlarn ele geirilmesiyle alakal olabilir. Kamanmak ise bunalmak demektir. KAMOS: Kabus Cini. Edeer: KAPOS Kabuslara ve karabasanlara neden olan kt ruh. Geceleri gelip, ryalarda insanlar korkutan ve ruhlarn alan ktcl yaratk. nsanlara korkuyu ve kabuslar o gnderir. Biimsiz bir varlktr. nsanlar uykuda yakalayarak gtrr. zerine kt insan nefes alamaz. Kedi gibi sessizce gezer. Keiye benzedii sylenir. Gn ndan korkar. Gne dounca kmldayamaz. Tek bana uyuyan insanlarn zerine btn arlyla kerek onlarn arplmalarna veya lmelerine sebep olabilir. Geceleri
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 118 dolar, kimi zaman iriyar, bazen de cce grnldr. Banda daima bir brk (balk) tar. Bir insan bu brk kapmay baarrsa elinde bu brkn byklnde altn kalaca sylenir. Kara kedi eklinde de grlebilen kamosun zerine kt insan, kannn ekilip damarlarnn kuruduunu sanr. Baz grlere gre eski Ortadou (Moab, Asur) mitolojileriyle de balantldr ve bu kltrlerde insanlar boarak ldrdne inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kamos: (Kam). Gz alc, byleyici varlk demektir. Arapa Kabus szcyle de balantl gibi grnmektedir. Kamaz ise rzgar demektir. Kapmak fiili ile de balantldr. (Baknz: BASTIRIK) KANIM HAN: Gven Tanrs. Yeryzndeki drst ve gvenilir insanlar korur. lgen Hann oludur. Er Kanm olarak anlr. Gvenilirlik Trk inan sistemindeki nemli kavramlardan birisidir. Eline, beline, diline sahip ol! (Hac Bekta- Veli) sz bu anlayn en zl ve en muhteem anlatmdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kanm: (Kan). Soyluluk, inan, gven gibi anlamlar vardr. KANIKAY HANIM: Sylencesel Hanm. Edeer: KANIKEY (KENKEY) HATUN Manas Hann karsdr. Sava Krk Kz yardmcs vardr. Oluna kz arayan Manasn babas ondan daha iyi bir e bulamadn ifade eder. Kankay Hatun iyi bir binicidir, savadr. Kocasna yerinde tler verir. Manas ldnde la yaparak kocasn diriltir. yi bir ein ne kadar nemli olduu bu ekilde simgeselletirilmitir. Sadktr, kocasnn ismine glge drmez. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kankay: (Kan). Soyluluk anlam ierir. Kank (Kanaatkar) szc ile de balantl gibi grnmektedir. Moolca Han/Kan szc e anlamna gelir. KANIRMAI: Yeralt Nehri. Edeer: GANIRMAK Yeraltnda akar. indeki sv su deil kandr. Kan lm, atei, fkeyi simgeledii gibi aslnda yaamn da semboldr, bu nedenle yaam ve lm arasndaki snr simgeler. Bu rmak masallarda bazen uan atlarla geilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kan Irma: Kan + Irmak KARABASAN: Kabus. Edeer: GARABASMA Geceleri insanlarn zerine ken ktcl varlk. Kabuslara neden olur. Genel anlamda ise insanlarn kt eyler grmesi demektir. Korkulu ryalardr. Baz yrelerde Karakura adl bir varln neden olduu dnlr. Arbasma ifadesi de kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karabasan: Kara Siyah + Basmak (Baknz: KAMOS, KARABASMAK, KARABASTI) KARABASMAK: Kabus Grmek. Geceleri kt rya grmek. Karabasanlara kt ruhlarn veya cinlerin neden olduuna inanlr. Bu ruhlar bazen lmcl olabilmektedir. Bazen uykuda len insalarn bu varlklarn fkeleri dolaysyla ldkleri dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 119 Karabasmak: Kara Siyah + Basmak. Moolca Harah/Karah szc bakmak ve Haraah ise lanet anlamna gelir. (Baknz: KARABASAN, KARABASTI) (Eanlam: BASIRGAMAK) KARABASTI: Halsinasyon. Edeer: KARABASU Gerekmi gibi alglanan kt ryalar. Hayalet grme. Bazen de doum yapan kadnn lmesi Karabastya balanr. Karabasanlarn gnmzde bilimsel olarak Uyku Felci diye tabir edilen durumla rtt grlmektedir. Buna gre uykunun baz evrelerinde uyanlmas halinde uyuma doal dngsn srdrmekte ve bilin tam olarak ak olsa bile beden kmldayamamaktadr. Bu durumda eitli sanrlarda grlebilmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karabasmak: Kara Siyah + Basmak (Baknz: KARABASAN, KARABASMAK) KARA HAN: Sylencesel Hakan. Kara Ulusun yani yani sradan (soylu olmayan) insanlarn nderidir. 10 olu ve dokuz kz vardr. Soylu olmayp, halktan sradan bir kii iken sonradan Hanlk elde edenlerin veya devlet kuranlar temsil eder. Karadenizde yaar (Akdenizin yannda ikincil neme sahiptir). Buryatada Hara Ay demektir (Moolca Sara), baz kaytlarda Ouz Hann babasnn adnn Kara Han, iken baz kaynaklarda soyunun (veya babasnn) Ay olarak gsterilmesi bu kelime benzeimi olabilir. Kara Trklerde kuzey ynnn simgesidir. Gc ve otoriteyi vurgular. Tarihte yer alan Karahan Devletinin ismi tesadfi deildir. Kayra Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karahan: Kara Siyah + Han. Moolca Har, Manuca Kara szckleri siyah renk belirtir. (Kartrlan: KAYRA HAN) (Kart: AKA HAN) KARAGU HAN: Ku Tanrs. Edeer: KARAKU (HARAHUS) HAN Kulara hkmeder. Tanr lgenin oludur. Karaku Trklerde byk ve yrtc kular tanmlamakta kullanlan ortak bir tabirdir. Karau eklinde de sylenir. Ayrca, kam'n ayin srasnda yapt hareketlerin, baz yrelerde rastlanan kartal oyunu ile temsil edildii grlmektedir. Kartal oyunu Siirt'te, Harahusta, Urfa ve Adyamanda Karakustana eklinde sylenir. Hns'ta ise Yarkusta oyunu denir. Bu oyunun Karaku Hana bir sayg iermesi de muhtemeldir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karagu: Kara + Gu / Ku. Kartal anlamna gelir. KARAKIZLAR: Ktlk Tanralar. Edeer: KARAGIZLAR Erlik Hann kzlardrlar. Adlar bilinmez. Dz, kuru, plak, kaygan bir yerde yaarlar. Vakitlerini elenerek geirirler. Ge kan aman ayartp yolundan evirmeye alrlar. Bazen cinsellikle ilgili veya cinsellik ieren davranlarda bulunduklar anlatlr. Salar kara ylana benzer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karakz: Kara + Kz (Yans: KARAOLANLAR) (Kart: AKKIZLAR)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 120 KARAKONCOLOS: K Cini. Edeer: KARAKONCUL Kara renkte ve ok irkindir. Aslnda pek zararl olmad halde grnts insanlarda panie neden olur. Krkl olarak betimlenir. Geceleri gezer. Bulgar kltrnn Trk tarihiyle olan ortak kkeni sonucu Bulgar halk edebiyatnda Karakonjuladyla yer alr. Kara kelimesi geceyle ilikili olarak deerlendirilir. Zemheride (kn en souk zaman) sokaklarda dolar, rastladna Nereden geliyorsun, Nereye gidiyorsun? gibi sorular sorar. Verilecek yantlarn iinde mutlaka kara kelimesi olmaldr (Karasudan geliyorum, Karaklaya gidiyorum gibi). Byle yaplmadnda Karakoncolos elindeki kocaman bir tarakla vurarak karsndaki insan yaralar. Kendisinden korunmak iin k gnleri evlerdeki taraklar ortada braklmaz, saklanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karakoncolos: Kara Siyah + Kon. Koncol/Konul szcnn etimolojisini tespit etmek zor gibi grnmektedir. Yunanca kkenli olduunu iddia edenler dahi vardr fakat bu pek makul grnmemektedir. Konmak fiili veya Kon (da geidi) ile alakal olabilir. (Baknz: CONGOLOS) KARAMAT: Sanr Cini. Edeer: KARIMIT, KREMET Kabuslara neden olan ve bunun sonucunda hezeyan ve psikolojik bozukluklar ortaya karan ktcl varlk. Gnmzde izofreni ad verilen ruhsal hastala benzer durumlarn gemite bu varlkla ilintili olduu dnlmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karamat: (Kara). Korku ve ktlk anlamlar ierir. Arapa kkenli Keramet ile hibir ilgisi yoktur. Karamak, hor grmek, ktlemek demektir. (Eanlam: KARAMAT) (Baknz: KARABASAN) KARAOLANLAR: Ktlk Tanrlar. Edeer: KARAULLAR Eanlam: KARAERLER Erlik Hann oullardrlar. Saylar dokuzdur. Moollarn Dokuz Kana Susam Tanrlar ile benzerlik gsterirler. nsanlara ktlkler getiren kara frtnalar estirir, kan yamurlar yadrrlar. Erlikin saraynn veya yeraltnn kaplarn bekledikleri iin Kap Bekileri diye anlrlar. 1. Kara Han (Bkz.) 2. Matr Han (Bkz.) 3. ngay Han (Bkz.) 4. Kmr Han (Bkz.) 5. Bad Han (Bkz.) 6. Yaba Han (Bkz.) 7. Temir Han (Bkz.) 8. Uar Han (Bkz.) 9. Kerey Han (Bkz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karaolan: Kara + Ul / Olan, Karaer: Kara + Er (Yans: KARAKIZLAR) (Kart: AKOLANLAR)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 121 KARA HAN: Karanlk Tanrs. Edeer: KARI HAN Karanl oluturur. Geceleri hkm srer. Erlik Hann oludur. Sert yapl, iri vcutlu olarak anlatlr. Kara Ylanlar vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kara: (Kar). Karartan, karartc demektir. Kara kknden gelir. Kar ise beddua, ah anlamna gelir. KARAV: Kabus Cini. Kabuslara neden olan ve bunun sonucunda hezeyan ve psikolojik bozukluklar ortaya karan ktcl varlk. Moolcada Kara (Hara) lanetlemek anlam ierir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karav: (Kara). Korku ve ktlk anlamlar ierir. Karamak szc ktlemek, hor grmek anlamlarn barndrr. Kara szc kimi yrelerde ise kabus anlamnda kullanlr. Kara da n az olduu yerlerde grememe (ala krlk) hastaln ifade eder. (Eanlam: KARAMAT) (Baknz: KARABASAN) KARGIMAK: Beddua Etmek. Edeer: KARGAMAK Bir insan iin kt temennilerde bulunmak ve bu amala Tanrya yakarmak. Karga kuu, hem rengi hem de Hz. Nuh tarafndan kendisine kargnd iin bu ad almtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kargmak: (Kar). Lanetlemek, ah etmek anlamlar vardr. Karg, ksa mzrak demektir, delicilik manasna gelir. Kara szyle ayn kktendir. (Kart: ALKIMAK) (Baknz: KARGI) KARGI: Beddua. Edeer: KARI Moolca: HARAH Bir insan iin kt temennilerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. Anadoluda Kar Vermek tabiri lanet okumak, beddua etmek anlamnda kullanlr. Ah ve Ah Etmek de benzer anlamlara sahiptir. Ahm kt deyiminde olduu gibi. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kargmak: (Kar). Lanetlemek, ah etmek anlamlar vardr. Karg, ksa mzrak demektir, delicilik manasna gelir. Lanetin bir mzrak gibi delici bir silah olarak alglanmasn akla getirir. Kara, karanlk, karga szckleriyle ayn kktendir. (Kart: ALGI) (Baknz: KARGIMAK) KARI: Bilge Kadn. Kocakar olarak da geer. Ge kp tlsmlar yapar. Bazen kt zellikler tar ve insanlar tutsak edip yeraltnda zincirlerle balar. Hereyi bilme ve gizli ilimlere sahip olma zellii ister iyicil, ister ktcl olsun devam etmektedir. Byl ilalar yapar. Tlsmlar hazrlar. Bu nitelikleriyle dorulua hizmet eden Koca kavramnn tam tersi zelliklere sahiptir. Kp Kars ad verilen bir kadn kplerde yaar veya kpe girerek kaybolur. Kp ana rahmini ve topra sembolize etmektedir. Urartularn kp
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 122 mezarlar akla gelmektedir. Aksal karlar bahlara grnp ona davul verir ve amanlk yapmaya balamasn salar. Bu kadn, doum yapan gebelere de yardm eder. Beyaz sal bu kadn k mevsiminin simgesidir. Yedi rman tesindeki, yedi dan gerisinde yedi tlsmn iinde oturup t Kirmenini (Zaman Eirmenini) dndrr. O kirmeni dndrdke zaman akp gider. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kar: (Kar.) Yal demektir. Yalanmak, beyazlamak, salar aarmak anlam vardr. Karmak fiili yalanmak demektir. (Kart: KOCA) KARLUK HAN: Duman Tanrs. Edeer: KARLIK HAN lgene kurbanlarn ruhlarn iletir. nsanlarn yaamlarn denetler, bir deiiklik olduunda lgene bildirir. areti dumandr. Yaklan kurbanlardan kan duman onun geldiini gsterir. Ocaa su serpilerek duman kmas salanr ki, Karlukun houna gitsin diye. Genelde Suyla Han ile birlikte grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karlk: (Kar). Karamak (grmek) ve kara (is) kknden gelir. (Baknz: SUYLA HAN) KARIT HAN: Temizlik Tanrs. Edeer: KARZIT HAN nsanlara temizlii retmitir. lgen Hann oludur. lgenin oullar iinde en duygulu olandr. Temizlik Trk kltrnde ok nemli bir yere sahiptir. Su, ate, toprak temizleyici unsurlar olarak grlmtr. Su zaten en nemli temizleyicidir. Atein de gzle grlmeyen mikroskobik canllar ldrd gnmzde bilimsel bir gerektir. Toprak ise len canllarn gmlerek hastalklara neden olmalarn engeller. Kylerde kadnlar, kimyasal temizleyicilerin bulunmad dnemlerde tabak, anak gibi mutfak gerelerini rmak ve dere kylarnda mil ile (balkl kum) veya klle ovalayarak temizlemekteydiler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kart: (Kar). Beyazlk anlam vardr. Kar szc ile balantldr. KARITLIK: Ztlk. Nitelik ve durumlar itibariyle birbirine ve aykr ve birbirlerinin karsnda, ters kutuplarnda yer alan kavram ve olgular. Kainat ve yaam dngs ztlarn birliktelii zerine kuruludur. Trk kltrnde nn ok bilinen, en sk raatlanan veya en ok kullanlan kartlklar unlardr: 1. Ak ve Kara (Siyah ve Beyaz) 2. Aydnlk ve Karanlk (Nur ve Zulmet) 3. Yaruk ve Karuk (Nur ve Zulmet) 4. Yaru ve Odu (Nur ve Nar) 5. Yalabuk ve Karanuk (Nur ve Zulmet) 6. Gndz (Kn) ve Tndz (Tn) (Gndz ve Gece) 7. Erkek ve Ekek (Adam ve Kadn) 8. Gii ve Tii (Adam ve Kadn) 9. Su ve Od (Mai ve Ate) 10. Yaam ve lm (Hayat ve Memat) 11. Yer ve Gk (Arz ve Sema) 12. Sa ve Sol (Eymen ve Eyser)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 123 13. Gemi ve Gelecek (Mazi ve Ati) 14. Dou ve Bat (ark ve Garb) 15. yilik ve Ktlk (Hayr ve er) 16. Bay ve Yaz (Sevap ve Gnah) 17. Ona ve Yasa (Helal ve Haram) 18. Teklik ve okluk (Yek ve Kesret) 19. Uma ve Tama (Cennet ve Cehennem) 20. Bur ve Buk (yi Ruh ve Kt Ruh), 21. Aya ve Aza (yicil Varlk ve Ktcl Varlk) 22. Beyr ve Beng (Ezel ve Ebed) Trk kltrnde bu saylan kavramlarn ve simgelerinin tamam birbiriyle i ie gemitir. Bazen Ak Ko ve Kara Ko olarak, bazen lgen ve Erlik olarak, bazen Od ve Su olarak tezahr ederler. Ztlklar yalnzca Trk kltrne zg deildir. Yeryzndeki gelmi gemi medeniyetlerin tamamnda bir biimde varlklarn hissettirirler. slam dini alemde her eyin zddyla mevcut olduunu aka ifade eder. Hereyden iki ift yarattk ki dnp anlayabilesiniz. (Zariyat-49) Maniheizmde Aydnlk ve Karanln hi bitmeyen ebedi ve ezeli sava anlatlr ve bu din btnyle ikili ve kartlklar zerine kurulu bir anlay zerine ina edilmitir. Bu ayn zamanda yi ile Ktnn ve de yilik ve Ktln savadr. Birbirlerini yenemezler, fakat Trklerin kartlk anlaynda iyilik ve aydnlk hep bir adm ndedir. rnein lgen kesinlikle Erlikten ok daha gldr. slam dini ise Allah(c.c)n Cemal sfatlarnn Celal sfatlarna gre daha fazla kendisini belli ettiini kabul eder. in kltrndeki Yin ve Yang bu ztlklar simgeselletiren ve birletiklerinde tam bir daire oluturan iki balk motifidir. Mool bayra ierisinde de yer alr. Bu balklarn gzlerinin renkleri ise baln rengine gre de zttr. Siyah balkta beyaz gz, beyaz balkta siyah gz vardr. Buna gre aslnda her eyin z ve ekirdei de kendi zddndan olumaktadr. yiliin znde ktlk vardr, nk iyilik ktl yok etmeyi planlar bu da bir eit ktlktr. Ktlk ise iyilii ortadan kaldrdnda dmansz kalacak bylece de kendi kendisiyle eliecektir ki bu durumda da bar ortaya kacaktr. Ortadou kkenli dinlerde Adem topra, Havva g sembolize eder. Yakn tarih ierisinde felsefi olarak formlletirilen Tez (Sav) + Antitez (Karsav) = Sentez (Bileim) mant btn bu dinsel anlaylarn bilimselletirilmi bir bantsndan baka bir ey deildir. te yukarda deinilen ztln olumlu ynnn ar basmas olgusu Trklerde simetrik veya denk olmayan (yani asimetrik) kartlk anlayn ortaya koyar ki, tam da bu noktada ok ilgin bir biimde kendisini gsteren bir unsur bu durumun en gzel rneini oluturur. Trk kltrnn znde yer alan ilk ve temel kartlk sanldnn aksine Ak ve Kara deildir. Temel kartlk Ak ve Al biiminde aka belirginleir. Bunlara Al nanc ve A nanc da denilebilir. Dier kartlklar hep buradan tremitir. 1. Al (Hal, Yal, Gal): Atei, topra, ktl, yalnzl, tek rakamlar ortaya koyar. Kt ruhlar hep bu klte baldr. Al, atein rengidir. Hal Dili (Al Dili) ad verilen bir dil ktcl ruhlara aittir ve tersine konumay (hem ters okumay hem de tersini sylemeyi) ierir. 2. Ak (A): Suyu, gkyzn, iyilii, dayanmay, ift rakamlar ierir. yi ruhlar daima bu klt ierisinde yer alrlar. Ak, suyun rengidir. Akrar adl bir klt ile balantldr. Trk kltrndeki asimetrik dier kartlk ise Ak ve Gk kartldr. Her ikisi de olumlu anlamlar iermesine karn Ak renk daima hkmdarl temsil ettii iin n plandadr. Ak Orda ve Gk Orda. Yine yer ve gk kartlnda Gk hep stn ve baskn durumdadr. Ak ve Kara ayrmas, Yer ve Gk kartl daha sonra ve Al ve Ak kartln da bir biimde ilerinde barndrmaya devam ederek ortaya kmlardr. ift rakamlar, tek olanlardan daima fazla ve baskndr. Su atei sndrr ve gkten yamur olarak iner. Toprak su olmadan yeermez. Bu nedenle iyilik hep baskndr. Masallarda

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 124 iyiler hep kazanrlar. Kartlk kavram Trk Mitolojisinde ayrca Tersine Olma durumu ile de ortaya kar. Buna gre baka aleme ait varlklar tpk bir ayna gibi solunu ve san yer deitirmitir. Bu nedenle farkl grn ve davranlara sahiptirler. rnein bir Albsa gitmesini sylemek iin gel demek gerekir. nk ne denirse tersini yapacaktr. Ayrca baz varlklara da kurulacak cmleyi tersten okumak gerekir. orlarn ayaklar terstir. Masallarda ters evrilmi kazanlarda pien yemeklerden bahsedilir. Konrul ve Torul Kular et istediinde su, tam tersine su istediinde et verilmelidir. te dnyadaki hayvanlar tersine yemlenir. Ata et, ite ot verilir. Atlar tersine nallanr. Anadolunun baz yrelerinde en ok korkulan by Kuran- Kerimin tersine okunmasyla yaplandr ki, buna en acmasz ve gl bycler bile kolay kolay cesaret edemezler, nk ok tehlikelidir. Baz Trk boylar yas tutarken elbiseleri ters giyerler. Baz ryalar bu nedenle tersine yorumlanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kart: (Kar). Karsnda bulunma demektir. Ancak karlkl olma anlam da vardr. Yani karsnda olan ey ile bir anlam ifade etmeyi kelime kk zaten barndrmaktadr. KARUK: Zulmet. Edeer: KARANUK lmcl, yok edici karanlk. Hilii ifade eder. Kart olan Yaruk ise nur demektir. Yaruk ve Karanuk tabirleri Aydnlk ve Karanlk eklindeki daha basit ieriklerden biraz farkl olarak dinsel ve ilahi bir anlama sahiptirler. Tm kltrlerde Karanlk lm, yalnzl, ktl ve korkuyu artran bir unsur olarak ele alnmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Karuk: (Kara). Karanlk kelimesi ile ayn kktendir. Moolca Haranhuy/Karankku szc de karanlk demektir. (Kart: YARUK) KATAY HAN: Deprem Tanrs. Edeer: KADAY HAN 40 boynuzlu boasyla deprem oluturur. Bu boa kzp sinirlendiinde ayaklarn yere srtmeye balar bylece hafif sarsntlar olur. Burnundan solumas ise hafif seslere dnr. Daha ok kzdnda ise ayaklarn yere vurur. Daha da kznca boynuzlarn topraa geirip yeryzn sallar. Homurtular ise depremin grltsn meydana getirir. Dokuz davulludur. Kendisine dokuz Han baldr. Yakutlarda Hotoy Han olarak anlr. Ktay Han ile ayn kii olduu da sylenmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Katay: (Kat). Mecaz olarak yeri g birbirine katan anlamn ierir. Katlk ve sertlik ieriine de sahiptir. Moolca Hatah, zorluk anlam ierir. Katay Kuman dilinde arkada, yolda demektir. Eski Trke Kat/Kad/Kas kelimesi rzgar, frtna, tayfun demektir. (Kartrlan: KITAY HAN) KAY: Destan. iir eklindeki sylence. Kay ad verilen destanclar tarafndan ezbere okunur. Manas destan dnyann en uzun destanlarndan biridir (kimi grlere gre en uzundur). Destanlar doru okumayan, baz yerlerini unutan veya gzel okumay beceremeyen Kaylarn, destandaki kahramann ruhu (veya destann koruyucu yesi) tarafndan hastalandrlacana hatta ldrleceine inanlr. Destanlar tm uluslarda rastlanan iirsel anlatlardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kay: (Kay).Hzl gitmek, hzl konumak. (Eanlam: YOMAK, OLONGU)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 125

KAYAKAPISI: Yeralt Geidi. Edeer: GAYAGAPI, KIYAKAPISI Eanlam: CALTASKALGA, YALTAKALA Yeralt Dnyasna giden geidin kapsdr. ok uzak diyarlardaki bir maarann iinde bulunur. nemli kaplarn veya geitlerin bulunduu maaralar, in iinde in, kuyu iinde kuyu olacak ekilde karmak yerlerdir. Baz masallarda bu kapya Argalh ad verilir. Demir kaygan geit ve kara kaygan geit olarak betimlenir. Bazen srekli alp kapand iin Aclar Cablar (alr kapanr) olarak tarif edilir. Kimi zaman adrn bacas ve gnelii olan Tnk/Tndk biiminde dnlerek bu geide de ayn ed verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kayakaps: Kaya + Kap (Eanlam: TAKAPI) KAYI: arpk Cin. Kay Bacak veya Kay Baldr olarak da sylenir. Lohusalara musallat olup hava karardktan sonra ortaya karak tan vaktine kadar dolar. Eri bacakl, korkun grnl bir yaratktr. Lohusann omuzlarna ayaklar nden sarkacak ekilde smsk yerleir ve dolamasn, gezinmesini ister. Kendi ayaklar zerinde durup yryemez. Bunun iin de insanlar aldatp, onun boynuna biner. Sonra kay ayaklarn onun beline dolayp onu brakmaz. Elsiz ve ayaksz bir ihtiyar grnmnddir. Irmak kenarnda oturur, zavall bir grnle boynunu bkp oradan geenlerden, onu omuzuna alarak rman dier kysna geirmelerini ister. Birisinin srtna binince de karnndan bir anda ylana benzer arn uzunluunda iki ayak kp, yolcunun bedenine sarlr. Elleriyle de sk skya sarlp o insan klesi yapar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kay: (Kay). Kayganlk ve kaytmak (geriye dnmek), kayklmak (geriye yaslanmak) anlamlarn ieren bir kktr. Kay szc kemer, deri demektir. KAYRA HAN: Yaratc Tanr. Edeer: KAYIR HAN Ba Tanr. Tanrlarn en by ve en nde gelenidir. Hereyin yaratcsdr. Mutlak stnl vardr. Gn 17. katnda oturur. Dier Tanrlar da o yaratmtr. Bu anlamda dier Tanrlarn kendisiyle kyaslandnda, emirlerini yerine getiren veya verdii grevleri yineleyen birer melek konumunda olduu yaklam yanl olmayacaktr. Ancak slam ncesi Trk kltrnde melek veya benzeri bir kavram yer almaz. Bu sonuca yalnzca kyaslama yaplarak ulalabilir. Evrenin yazgsn belirler. yilik yn ar basar. Yeryzn yarattktan sonra dokuz dall bir aa (am veya kayn) dikmitir. Bu aa yerle g birbirine balayan yaam aac Ulu Kayndr. nsanlarn atas olan dokuz kii bu aacn dallarndan tremi ve dokuz boy (dokuz rk) bu kiilerin soyundan ortaya kmtr. lgen, Mergen ve Kzagan adl olu vardr. lgen, yilik ve merhametini yani cemalini; Kzagan, fke ve intikamn yani celalini; Mergen ise bilgelik ve hikmetini yani egemenliini temsil ederler. Grkemli bir varla sahiptir. Somut nitelemeler pek fazla yaplmam ancak soyut yn zerinde daha ok durulmutur. Ana ve Ata olarak (hem eril hem diil, yani ntr olarak) tanmland kaynaklar mevcuttur. nsan biimli olarak pek fazla tasvir edilmez. K yeryznde yaz gkyznde geirir. Deiik renklerde yldrm aktrr. Onun yldrmna arplan kii aman olur. Baz batl kaynaklarda Kuara (Kuara) olarak geer. Bu takdirde Urartulardaki Kuera ile balantl grnmektedir. Bulgarlarda da bu isimle rastlanr. Kuara (Koara)nn Kayra Han ile farkl Tanrlar olduunu ne sren grlerde vardr. Kara Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 126 Kayra: (Kay). Ltuf, hsan demektir. Kayrmak fiili ile ayn kkten gelir. Kayramak ise korumak himaye etmek, ltfetmek demektir. Moolca Hayra szc ak anlamna gelir.

Aklama: Kayra Han ile Kara Han ayn kii olarak nitelense de bu durum sesbilimsel ama yaygn bir yanllktr. nk Kara szc ierisinde daha ok olumsuz anlamlar barndrr. Kara Han farkl bir mitolojik kiiliktir (Ouz Hann babasdr). (Kartrlan: KARA HAN) KAZAK HAN: Sylencesel Hakan. Kazaklarn Atas olarak kabul edilir. Ala Hann oludur. olu vardr: 1. Bakars. Neslinden gelenler Ulu Cz olutururlar. (Sol Kazaklar veya Byk Ota.) 2. Akars. Soyundan gelenler Orta Cz olutururlar. (Orta Kazaklar veya Orta Ota.) 3. Yanars. Soyun Kk Cz adyla anlmtr. (Sa Kazaklar veya Kk Ota.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kazak: (Kaz). Kahraman, babo, zgr, sert anlamlarna gelir. Kaz kk konup gmek ieriine sahiptir. Atl asker anlamnda da kullanlr. KAZIRGAN: Cehennem ukuru. Kt ruhlarn dorulua gelmesi iin, geici bir sre kald ate ukuru. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kazrgan: (Kaz). ukur anlam tar. Kazmak ve kazk szleri ile ayn kktendir. (Baknz: TAMA) KELE: Kel Kahraman. Edeer: KALA, KEEL okbilmi, kurnaz ve talihlidir. Ukala ve alayc olarak da grnr. Kendisini kele dntrerek teki dnyaya bile gidebilir, gn yedi katn ve yldzlar dolar. Altay efsanelerinde kel kadn aman lleri bile diriltir. Bu nedenle kellik bir g simgesidir. Gneli bir gnde kar yadrr, frtna karr. Manas Destannda Targl Taz adl bir kahin vardr (Taz, kel demektir). Kel/Kal szcnn Moolca Gal Ate szc ile de balants vardr. Ate kutsallk ve g ieren bir enerjiye sahiptir. Moollarn Gal Han adl bir Tanrlar vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kele: (Kel). Saszlk ifade eder. Dayankl olmak anlam da kkn iinde gizlidir. Moolca Heleh/Kele, Kalmuka Kelehe konumak, gevezelik etmek demektir ve Kelenin lafazanl ile de balantldr. (Baknz: KELOLAN, TAZA, KELEY) KELEMTER: Dev nsan. Edeer: KELENTER Balar bulutlardan bile yksektir. Eski alarda yaamlardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kelemter: (Kel/Gel). Dayankllk, byme gibi anlamlar ifade eder. (Baknz: UZUH) KELEN: aman Ruhu.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 127 aman kaan ruhlar geri getirmesi iin Keleniyi gnderir. Ama o her zaman aman dinlemez. Bir sylentiye gre gklerden yere inen bulutlar ile insanolunun birlemesinden tremilerdir. Sembol hilaldir. Grnleri gln ve peltek dillidirler. Kekemelik yaparlar. ok kskantrlar. Her iki aya da topaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Keleni: (Kel/Gel).Dayankllk, byme gibi anlamlar ifade eder. Moolca Helhe/Kelkiye szc iletiim kurmak demektir. (Eanlam: KELTEGEY) KELEY: Yar Tanr. lgenin kzlarndan biriyle yerden doan bir amann evliliinden doan bir kiidir. Peltek dillidir. Kelolan adl masal kiiliinin olumasnda rol oynayan arkaik tiplerdendir. Moollar ve Avarlar ilk atalarnn kel olduunu sylerler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Keley: (Kel). Saszlk ifade eder. Dayankl olmak anlam da kkn iinde gizlidir. Moolca Helhe/Kelkiye szc iletiim kurmak demektir. (Baknz: KELOLAN, TAZA, KELE) KELTEGEY: aman Ruhu. amann yannda bulunan ruhtur. Keleni de denir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Keltegey: (Kel/Gel).Dayankllk, byme, olgunluk gibi anlamlar ifade eder. (Eanlam: KELEN) KEMPR: Dev. Azman, ok byk yaratk. Mastan (Mstan, Bstan) Kempir adl bir dev insann topuklarndan kann emer ve yer altna gtrp tutsak eder sonra da acknca yer. Bazen azndan alevler saar. Zulman Kempir adl dii bir dev de sk sk masallarda anlr. Yalmavuz Kempir ise dev kavramnn farkl bir addr. Kazaklarda yal irkin bir kocakar eklindedir. Kazaklar Gkkuana Kempirkoak ad verirler. Kambar Han ile de balantl olma ihtimali vardr. Gkkuana bazen Kempirkuak bazen de Kambarkuak ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kempir: (Kem/Gem). Kemirmek fiili ile ayn kkten gelir. Ayrca eski Altaycada Keme kk atele balantldr. rnein Kemeke/Kemege soba anlamna gelir. (Baknz: MANGUS) KENLY: Yama Merasimi. Edeer: KENLY Yama veya Talan olarak da bilinir. (Her iki szck de Trkeden Farsaya gemitir. Kimilerine gre ise tam tersine Farsadan Trkeye gemitir.) Bir yredeki zengin kiinin veya aann mallarn kendi isteiyle talan ettirmesi anlamna gelir. Bu durum onun ann ve erefini yceltir. Bu uygulama onlar yoksul brakmaz, aksine daha etkili bir konuma ykseltirdi. nceleri tm maln mlkn yama ettirme gelenei varken, sonralar biraz daha hafifletilmitir. Sonraki devirlerde tm varln datmak yerine; da gibi et, tepe gibi ekmek ydrrlar, gl gibi kmz dktrrlerdi. nsanlar da bu 90 atla 900 srn ve 9000 koyunun eti ile 90 havuz kmz yama eder, elenir yer ierlerdi. Pek ok ilkel kltrde benzer biimlerde Potla adyla bilinen ve var olan bir uygulamadr. Ayrca Trklerde Toy enlik, Toylamak enlik Yapmak, len (len) Karnaval gibi elenceler ierisinde yer alan yama ve talan kavramlar yoksullarla paylama gidilmesinin ve toplumsal sorumluluun simgeselletirilmi uygulamalardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 128 Kenliy: (Ken/Gen). Genlik kelimesi ile ayn kkten gelir. Yama: (Ya). Yamur gibi olmak, mek anlamn tar. Talan: (Tal/Dal).Talmak (dalmak) fiilinden tremitir.

KER: Kt Varlk. Edeer: GER, KR, GR ou zaman bir sfat olarak kullanlr. O varln ktcl bir zellie sahip olduunu gsterir. Tek ayakl, tek gzl, tek kollu kel varlklardr. Smerlerde Kur adl bir yer alt canavar bulunur ki, yeraltnda yaayan varlklarn Ker szc ile tanmlanmas bununla balantl olabilir. Yeraltnda yaadna inanlan tker adl kt varlklar da bunlarn bir trdr. teki aleme ait canllar daima tek gzl olarak betimlenir. Ker szcnn Kr anlamna geldiini ne sren grler de mevcuttur. Bu sfatla anlan drt nemli varlk bulunur. - Ker Yutpa: Yeralt Ejderi - Ker Abra: Yeralt Ylan - Ker Arat: Yeralt Bal - Ker Kylek: Yeralt Cads (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ker: (Ker). Kr szcyle balantl olmas muhtemeldir. Kr sz farsa olarak geer fakat Trkedeki Gr kkyle balantldr. Farsaya Trkeden gemitir. Geri ve gerilim szckleri ile ayn kke aittir. Bu kelime Eski Trkede ve Moolcada ayn zamanda snr, kenar anlam tar ve Kire/Ker/Her/Har olarak ifade edilir. KEREH: Kurban. Edeer: KERGEK lahi bir amala kesilen veya doaya salnan hayvan ya da doaya salan yiyecek, iecekler ile tahllar. Yeryzndeki btn inan sistemlerinde rastlanan bir olgudur. Kurban rastgele seilmez, stn ve sekin bir zellii olmaldr. slam dini ile daha da nem kazanan Kurban kavram Hz. brahimin olunu kurban etmeye niyetlenmesi ama karlnda ona bir ko gnderilmesi ok bilinen olaydr. teki dnya ile iletiim kurmann bir yolu olarak alglanr. lkel topluluklarda gkten gelen bir yldrmn kurban yakmas, Tanr tarafndan kabul edildii anlamna gelir. Atee verilen kurbana Vot ke (Vut ke) denilir. Trklerde ve Moollarda ve balantl kavimler olan Ural-Ugor boylarnda hibir zaman insan kurbanna rastlanmad iin Hz. brahimin olunu kurban etme giriiminin Tanr tarafndan dllendirilmesi ama bu dln ise oul kurbannn engellenmesi ve hatta yasaklanmas eklinde verilmesi merhamet ve balama duygularn yanstt iin byk ilgi grmtr. Trkler tr kurban verirler. 1. Sa: Cansz kurban. (Bkz.) 2. Idk: Azat kurban. (Bkz.) 3. Kurumsak: Kanl kurban. (Bkz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kereh: (Ker.) lmek anlam ierir. Ayrca gereklilik bildirir. Germek fiili ile de ilgili olabilir. Moolca Hereg/Kereg szc de gereklilik (farz) anlam tar.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 129 KEREY HAN: Arabozuculuk Tanrs. Edeer: KREY HAN Yeryzndeki ktlkleri ynetir. nsanlar arasna nifak sokar. Erlik Hann oludur. Yes / as (Demir) bilekli olarak betimlenir. Yedi ota bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kerey: (Ker/Kir/Gir). Girmek (insanlarn arasna girmek) anlamn ierir. Moolca Hir/Kir kirlilik, ktlk anlamlar tar. KILA YES: Hayvanlar Ruhu. Edeer: GUL (KL, KL, KIIL KLK, KLK) ISI Hayvanlarn koruyucu ruhu. Her hayvan iin farkl bir ye vardr. Kimi yerlerde bu ruh ayn zamanda bir amana aittir. Vahi bir hayvan grnmndedir. amann saln korur. Bu ruhlarn gerek grntlerini amanlarn kendileri bile gremezler. Bu ruhlar dalarda gizlenirler ve yerlerini kimse bulamaz. Bu ruhun bana ne gelirse amann bana da ayns gelir. O yaralanrsa aman da yaralanr. Kimi sylencelere gre aman douran bu hayvandr. Ulu bir am aacnn dallarnda, kulukaya yatan ye Hayvann koruduu yumurtadan kar aman. Baz hayvanlarn ruhu baz boylar iin ok nemlidir. nk o hayvann soyundan geldiklerine inanrlar. rnein; at, karga, atmaca, kuu, kartal, turna, kakm, tavan, deve, koyun vs. Mesela Kular kuu soylu olduklarna inanrlar. Ku kelimesi zaten kuu demektir. Bu kavimlerin amanlar kendilerini bu hayvanlara benzetecek biimde giyinirler. Her aman belirli bir hayvann donuna brnebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kla: (Gul/Kul). Hayvan demektir. Trkede Klik, Moolcada Glg/Glg/Glige hayvan anlamna gelen kelimelerdir. Kullanmak ve kul szckleriyle balantldr. (Baknz: YE) KILI: Kutlu Silah. Edeer: KILIS, KILI Ata klc kuaktan kuaa emanet edilip evde saklanr. Yemin edilirken eilip kl plr. Sava Ruhunun simgesi saylr. skitlerde Kl Tanrnn bir simgesidir. Gkten gelen kllar en gl silahlar olarak kabul edilir. Yldrm Tanrs tarafndan gnderilen kllarn znde yldrmn z vardr. lmszlk suyunu arayan Ural Hana babas kvlcmlar saan elmas bir kl verir. Bu klc yer vurunca su kar. Baz kahramanlar tatan doarken ellerinde kllar vardr. Bazen klc suya vurunca suda yol alr. Bu motif Hz. Musann kzldenizi yarmasn akla getirir. Bazen kl kahramann candr ve yere drnce lr. Ayn mantk Bayrak iin de geerlidir. Bayrak ordunun ruhudur ve yere drlmez. Tigin ehzade, Prens szc de Tig/T kelimesinden gelir ve kl demektir. Macarlara gre Atla Hann, Hadur adl sava tanrsnn kendi dverek yapt klcn bulduu sylenmektedir. Bazen bu efsane bat anlayyla birleip Marsn klc eklinde anlastlmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kl: (Kl).Uzun, iki yan keskin, ucu sivri ve ounlukla bele taklarak tanan sava aleti. nsanln en eski sava aletlerindendir. Klavuz sz ile ayn kkten gelir. KIMIZ: St Raks. Edeer: KIMIS, KUMUS Moolca: HIRAM, KIRAM, KIMUR Ksrak stnn mayalanmasyla yaplr, alkoll ve ekidir. Trklerin gnlerce at stnden inmeden kmz iip kavut yiyerek yolculuk yaptklar sylenir. yklerde yama srasnda 90 havuza kmz

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 130 doldurulur ve halka sunulur. Etrsklerde Comus adl bir elence ve iki Tanrs vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kmz: (Km). Kmldamak fiiliyle ayn kkten gelir. erisindeki karbondioksit gaz tpk bira gibi hafif bir ekilde kmldamasn salar. Eki ve mayho anlam da bulunur. KIPAK HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KIFAK HAN Kpak boyunun atasdr. Bir aacn kovuunda domutur. Ouz Han, himayesine almtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kpak: (Kp/Kf). Aa kovuu demektir. KIRGIL HAN: Merhamet Tanrs. Edeer: KIRGUL HAN nsanlar korur ve onlara efkat gsterir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krgl: (Kr). Krk rakam ile ayn kkten tremitir ve bu rakam kutsallk ve okluk bildirir. KIR YES: Kr Ruhu. Edeer: GIR YES Eanlam: YAZI (CAZI, SIHI) ISI Moolca: DALA (DELE) EZEN Uzun elli, uzun kollu, uzun parmakl, yar insan yar yar aa grnmldr. Tek aalarda veya allarda yaar. Krlar korur. Krlarda ba derde giren insanlara yardm eder. Ona ekmek krntlar ve bir demet ekin sa olarak verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kr: (Kr.) Arazi demektir. Ayn zamanda boz, gri renk anlamna da gelir. KIRGIZ ATA: Sylencesel Hakan. Krgz ulusunun kurucusu ve koruyucusu olarak kabul edilir. Yenisey rmann kaynanda oturduuna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krgz: (Kr). Krk rakam ile ayn kkten tremitir ve bu rakam kutsallk ve okluk bildirir. Ayrca krkmak sz ile de balantldr. KIRK: Kutsal Say. Edeer: GIRK, KIRN, HEREH, KEREH slamn etkisiyle nemi artmtr. Krk eren tarafndan veya krk aman tarafndan korunan kutlu kiilere Krkl ad verilir. Burla Hatunun sava Krk Kz yardmcs vardr. Yeni doum yapm bir kadnn yanna bir iki kii hari krk gn boyunca kimse girip kmaz. Bu durumun salk gerekeleriyle bir balants olduu aktr. Ayrca bu sre ocuun krknn kmas anlamna da gelir ki, bu anlaya bal gelenekler vardr; dua okunmas, yemek verilmesi vs. gibi. lnn krknn kmas da yine benzer biimde dualarla ve helva yaplarak gerekletirilir. Bu anlayn temelinde ruhun yaad evi krk gn sonra terk ettii inanc vardr. Krgz bayranda Gnein etrafnda krk Krgz boyunu simgeleyen krk n vardr. Dede Korkut Hikayeleri, Manas Destan, Krgz Treyi Efsanesinde Krk Kz vardr. Ouz Hann verdii lenlerde diktirdii srklarn boyu krk kula uzunluundadr. Hikye ve masallarda krk gn, krk gece dnler yaplr. Cezalandrlanlar iin Krk katr veya krk satr eklinde bir uygulamadan bahsedilir. Ejderhalar krk gn veya krk yl uyurlar. Ejderhadan krk kl koparlr ve atete yaklr, ejderha ancak o zaman lr. slamiyet'te ise lmn ardndan krk gn
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 131 sonra mevlit ve Kuran okunur. Musa Peygamber, Tanrnn buyruklarn Turda'nda krk gn krk gecede almtr. Krk erenlerin sonsuza kadar yaayacana inanlr. Gze grnmezler, Tanr tarafndan seilmilerdir. Bektailerde drt kap krk makam anlay yer alr. Krk saysnn uvaadaki syleyi biimi olan Herehin kurban anlamyla ball dikkat ekicidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krk: (Kr). okluk ifade eder. Krkmak fiili ile ayn kke sahiptir. KIRKLAR: Krk Evliya. Eanlam: KIRKAVLAN Dervi motifiyle yakndan balantldr. Kimi grlere gre her ada kimlii bilinmeyen (bazen bunu kendileri bile bilmeyen) krk kutlu kii vardr. Ve ktlklerle dolu Dnya onlarn yz hrmetine ayakta durur. Hristiyan Trklerde 40 Aziz kavram vardr. Onlar iin 40 mum yaklr. Krklara karan erenler veya yiitler de bir daha grnmezler. rnein Yaar Kemalin nce Memed adl kahraman iin drt kitabn sonunda da u cmle yer alr. "nce Memed'den bir daha haber alnamad. mi timi bellisiz oldu. iltenler ylda bir kez toplanp yeryznde olup bitenleri grrler, deerlendirirler. Hastalarn ifa iin gittii ilten Oca Asyada farkl yrelerde mevcuttur. Krk ilten veya Krk Eren adyla da anlrlar. Kn ardndan baharda yeniden dirilmeye hazrlk sreci olarak kn doadaki kez lp dirilmeyi ifade eden ve ilki krk gn sren dnemin ad ille eklinde geer. Byk ille 40, Kk ille 20, Boz ille ise Nevruza kadar gider. Nevruzda nihai dirili gerekleir. iltenler dalarda yaar ve canllar da korurlar. Ava kmadan kendilerine dua edilerek yardm istenir. Yine bu kavramla balantl olan ve Kazaklarda Temmuz ayn ifade eden ilde isminin nerden geldii hususunda iki farkl gr bulunmaktadr. Bunlardan ilki eski Trkedeki olde (Susamak, lde Kalmak) kelimesinden geldii ynndedir. kinci gr ise, bu ayn isminin Farsa illa (krk) kelimesinden geldii hakkndadr. Krkl szc, krk nl ata ruhunun koruyuculuu altnda olan kii demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krk: (Kr). okluk ifade eder. Krkmak fiili ile ayn kke sahiptir. ilten: (il/il). ilemek, yamur ymas, sepelemesi demektir. ile de serpinti anlamna gelir. Farsa krk anlamna gelen ille ile de alakaldr. KIRSUT YES: Koruyucu Ruh. Edeer: KIRZIT ISI nsann kendi iyesidir, yannda bulunduu o insan korur. Bu nedenle nsan yesi bile denebilir. Bir kyl kadn yle syler: Benim Krsutum ok aklldr. Misafirlie giderken derim ki; Krsutum, beni saat sonra gelip al. Tam saat geince Krsutumun geldiini anlarm, artk misafirlikte kalamayacak kadar eve gitmeyi isterim. Evde semaver ile ay koyunca da Krsutu yanmda arlarm. Krsutsuz olmaz, onsuz ev souk olur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krsut: (Kr). Kutsallk anlam vardr. KISIL HAN: fke Tanrs. Edeer: KIZIL HAN nsanlara fke duygusu verir. Yeryzndeki kin ve nefret kendisinden kaynaklanr. Kzl bir klc ve kzl bir topuzu vardr. Srekli kzgn bir grnm vardr. fkelendiinde gk grltsne benzer gl bir

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 132 ses karr. Moollarda pek ok Tanrya sfat olarak Ulan (Ulaan) yani kzl sfat verilmesi bu Tanr ile balantl olabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kzl: (Kz/Ks/Ky). fkenin ve kann rengi olan kzl szc ayn kkten gelir. Kskanmak fiilini de barndrr. KI HAN: K Tanrs. Edeer: GI HAN, KIHIN (KIHIL) HAN K mevsiminin tanrsdr. Bu mevsimi dzenler ve zamannda balayp zamannda sona ermesini salar. Kn gerekleecek olaylar belirler. Kla kylerini korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) K: (K). K Mevsimi. Yln en souk zaman. (Kart: YAZ HAN) KITAY HAN: Demirci Tanrs. Edeer: KIDAY HAN Yeralt tanrlarnn soyundan gelir. Kendisine krmz inek kurban edilir. Demirciler bu inein kann eki, rs, krk gibi aletlerine srerler ve hayvann yreini de demirci ocana atarlard. Demirci ocanda yaklan mas (mee) aac da kutsal saylr. Demircilerin aralar da kutludur. Bu aralarn her birinin koruyucu ruhu (iyesi) bulunur. Hibir stn gcn egemenlii altna girmeyi kabul etmez. Yeraltndaki demir evinde yaar. Yeraltnda yaad iin kt bir varlk olarak tannd halde aslnda hayrsever bir yapya sahiptir. Ergenekonda Demir Kayay eriten demircilere o yardmc olmutur. Demircilie kabul trenine katlan raklarn gcn snamak iin onlara zarar verir fakat sonra bu verdii zararlar ortadan kaldrr. Taka/Takavc: Nalbant veya Kayar: Nalbant denilen kiiler de masallarda sk sk yer alrlar. Katay ile ayn kii olduunu ileri srenler vardr. Kuday ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ktay: (Kt/Kz). Ktmak, yenmek demektir. Moolca kkenlidir. (Kartrlan: KUDAY) (Baknz: KATAY HAN) KIZAGAN HAN: Sava Tanrs. Edeer: KIZIAN HAN Gn dokuzuncu katnda yaar. Kayra Hann oludur. ok kuvvetlidir. Ordular ynetmekte, savalar kazanmakta, dman yenmekte komutanlara yardmc olur. Kzl yularl, kzl bura srtndadr. Asas gkkuadr. Kzl renk ile simgelenir. Uruman/Uruu veya Vuruman/Vuruu Cengaver demektir ve masallarda sk sk Uruularn (cengaverlerin) adlar geer. Savalar korur. Trk Mool mparatorluklar birer fetih devleti olduu iin savalar ve savalar toplumsal hayatta nemli bir yer tutar. Tm erkekler, hatta yeri gelince kadnlar da ayn zamanda askerdirler. Trklerin kadnlar ve ocuklar da pusat (silah) kullanmay bilirler. Kuvveti sembolize eder. Gllk masal ve sylence kahramanlarnn en nemli zelliklerindendir. Savalara ve askerlere kuvvet verir. Onlarn yenilmez olmalarn salar. Bazen ok az sayda askerin kendisinden kat kat fazla byklkteki ordular yendiine tank olunur. Tarihte bu gibi vakalara rastlanmas hi de az deildir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kzaan: (Kz/Ks/Ky). fkenin ve kann rengi olan kzl szc ayn kkten gelir. Kskanmak fiilini de barndrr. Gl, Kuvvetli, fkeli demektir. Kzmak kknden gelir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 133 KIZILALMA: topya. Edeer: GIZILALMA Krmz Elma. Olgun, kzark elma anlam, bir sembol ve imgedir. Bazen fethedilmesi gereken illeri ifade eder, ou kez ise btn Trklerin, tek bayrak altnda topland devletin simgesidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kzlalma: Kzl + Elma (Baknz: ALMA) KL HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: GL HAN Kildada yaayan bir hakan. Kendisine dan etrafn eviren balktan dolay ulalamaz. Balk szc ile yaklak ayn anlamlar tar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kil: (Kil). Toprak, amur, balk demektir. KLN: Boynuzlu At. ou zaman tek boynuzu vardr. Boynuz gc simgeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kilin: (Kil/Kel/Gel) kknden tremitir. G ve toprak, amur anlamlarn tar. Moolca Hilen/Kiling, Kalmuka Kileng szc korku anlamna gelir. KMSENE: Ev Cini. Edeer: KMESNE Evlerde yaarlar. Cinlerin adlarnn telaffuz edilmesinin onlar armak anlamna gelecei gerkesiyle ugun bulunmamas Kimse, Kimsene gibi rtl isimler verilmesine neden olmutur. zellikle evlerde yaad dnlenler iin bu tabirler tercih edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kimsene: (Kim). Bilinmezlik, kimliksizlik ifade eder. KTEY HAN: Zina Tanras. Batan karc, ayartc Tanra. Sekiz gz vardr. Siyah bir tilkiye dnebilir. nsanlar zina yapmaya, evlilik d ilikiler kurmaya iter. Trk inancnda zina byk gnahlardandr ve slam dini de bu yaklamla rtecek ekilde zina yapmay yasaklamtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kitey: (Ki). Kii ve kinemek szckleriyle ayn kke sahiptir. KOCA: Bilge Adam. Edeer: HOCA nsanlara yol gsteren, bilgelik ve hikmet sahibi kiilerdir. Farsa anlam benzeimi ve Trkenin yapsn da uygun olan ses deiimi ile Hoca haline gelmitir. rnein Nasreddin Hoca. Kar-Koca tabirindeki her iki kelimede yallk ve tecrbe ierir. Karmak ve Kocamak fiilleri ihtiyarlamak demektir. Ozan kelimesiyle ayn kkten gelen Ozonun ise yal/bilge anlamna gelmesi nemli bir ayrntdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Koca: (Koc/Ko). Yal, grm geirmi demektir. Kocamak yalanmak anlamna gelir. (Kart: KARI)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 134 KO: Kutlu Hayvan. Edeer: GO, KOKAR, GOKOR, KOKOR, KOAK, KUCAK, KOSAK, KOSKAR Moolca: HU, HUSA, HUA, KUCA, GUCA Erkek koyun. Trklerde gcn simgesidir. Ak Koyun ve Kara Koyun olmak zere iki ztl temsil eder. Akkoyunlu Devleti, Karakoyunlu devleti gibi devlet adlar bir hanedan ad olmaktan ziyade bu anlayn bir sonucudur. Ko (Koun) ve Koy (Koyun) olarak eril ve diil biimde anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ko: (Koc/Ko). Erkek koyun demektir. Ayrca savalk ve g gibi anlamlar ierir. (Yans: KOYUN) KOA HAN: Bereket Tanrs. Edeer: KOSA HAN Kendisi adna lkbaharda Koagan/Kogan adl bereket treni yaplr. or Trklerinde ise bu trenin Sonbaharda yaplan yansmasnn ad Paktgan olarak yer alr. Bu isim de Bakt Hann adndan gelir. Zaman zaman ad Bakt Han ile birlikte anlr. Bu trende ev ev dolap pay toplar. Kosa treniyle yakndan ilgilidir. Bu trenlerde aman bir maske takar. Akamzeri topladklarn yarak bir enlik yapar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Koa: (Koc/Ko). Savalk ve g gibi anlamlar ierir. Ko bereketin simgesidir. (Baknz: BAKTI HAN, KOSA) KOKPAR: Kutlu Oyun. Edeer: KOKBOR, KKPAR, KKPER, KKBR Eanlam: 1. OLAKTARTIS (ULAKTARTI) 2. ULAKGAPTI 3. BUZKAI (BOZKAI) Kokpar Serke olarak da blinir. Serke direk demektir ve ortadaki bayra ifade eder. Geni bir dzlkte takmlar halinde veya bireysel olarak oynanr. Ama, kesik bir ola veya kkba hayvanlarn derisinin iirilmesiyle oluturulmu bir tulumu, at stnde tayarak belirli mesafeyi amaktr. Dzln ortasnda bulunan bayran etrafnda nceden belirlenen sayda tur atlarak baar elde edilir. Ola tayanla birlikte dier atllar da ola kapmak iin yarr. Atllarn birbirine kamlaryla vurmalar serbesttir. Olak yere dtnde ise at stnden eilerek yerdeki ola almaya alrlar. Kokpara her atla katlnamaz. Darbelere ve debelenmeye hazrlanm, eitimli ve kasl atlar olmalar gerekir. Buzka szc Buz (Buza) ve Karmak fiillerinden treyerek Tacik diline gemitir. Ulak Tart ise Olak Kapmaca demektir. Afganlar ise bu oyuna Vuzloba derler.

(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Kokpar: Kk + Br

KONRUL: Anka Kuu. Edeer: KONGRUL Doast nitelikleri olan kzl renkli devasa ku. Adn renginden alr. lmszl ve yeniden dirilii simgeler. Hergn yeniden doar. Dier pek ok Dnya uluslarnn mitolojilerinde de deiik adlarla mevcuttur. (Anka, Simurg, Phoenix vs.) Kongrul Kuu dier uluslarn sylencelerindeki Anka Kuu ile pek ok benzer zellikler tar, hatta zaman zaman geiim yoluyla o mitolojilerden alntlar yaplarak iselletirilmitir. rnein Fars kltrndeki Anka Kuunun zellikleri btnyle bu kua aktarlmtr. Ancak Trk mitolojisindeki bu kuun dier mitolojilerdeki benzerlerinden en nemli fark tek bana olmayp bir benzerinin hatta ikizinin bulunmasdr. Kongrul Kuu Torul Kuu ile birlikte anlr. Her ikisi de Anka kuunun tm niteliklerini barndrrlar. Kongrul ve Torul, iftbal kartal olan ksknn
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 135 henz btnlememi, ayrk biimi olarak da tarihin derinliklerinde ortaya km olabilirler. Fakat ad ve nitelik olarak kskden farkl canllardr. Bir efsaneye gre Torul Kuu Moollar, Konrul Kuu ise Trkleri simgeler. Ku iki alemi yeri ve g birbirinden ayran snra kadar gidebilir ve bu nedenle o snr geebildii de dnlr. Pek ok mitolojik varlk ku olup uabilir. Gagas ok uzundur ve zerinde binlerce delik bulunan bir kaval gibi ses karr. O terken dier kular susup onu dinlerler. Sesinin yanks bin veya tmen (onbin) tane kuun sesi gibi kar. Gnlerce aralksz akdktan sonra yanmaya balar ve sonra kllerinden yeniden doar (Yeniden doma motifi Fars, Hint-ran, Arap ve Avrupa kltrlerine aittir). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kongrul: (Kon). Konur kelimesiyle ayn anlamlar ierir. Konur; koyu Kzl, kahverengi demektir. Konmak szn de ifade eder. Marurluk bildirir. Trke, Moolca ve Tunguzcada ortak bir kk olup hepsinde de bu kkten treyen renkler ufak farklarla koyu kahverengi, koyu kzl gibi renkleri belirtmekte kullanlr. (Yans: TORUL KUU) KOPUZ: Kutsal alg. Edeer: KOMUS Balamann atas olan alg. Trklerde nemi byktr. Balama ve Kopuz kutsal saylr. Bunun yannda dier nemli telli alglar arasnda Ikl ve Gizek ad verilen yayl olanlar ile Yatuan denen ve yatk olarak alnanlar yer alr. Kobzamak, kopzatmak gibi fiiller alg almay ifade eder. Havada uan veya len kopuzlar masallarda zaman zaman yer alr. Kopuzu Korkut Atann buluu olduu sylenir. Hastalklarn tedavisinde bile kullanlr. Kopuzun sahibi onu bir bakasna vermeyi tabu sayar ve birinin elinin demesinin gnah olduunu kabul eder. amanlar ruhlar onunla arr. Alda (lm Tanrs) bile Kopuzun sesinden Korkut Atann cann veya o civarda bulunanlarn ruhunu almaya gelemez. Onun sesinde bir hamet vardr. Korkut Ata ldkten sonra kopuzu yllarca ackl sesler karmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kopuz: (Kop). Hzl hareket etmek anlamn tar. Kopmak, Anadoluda ayn zamanda komak demektir. Kop Gel bu anlamda kullanlr. KOR: Cemre. Edeer: GOR Eanlam: O, O, OK, OK Havaya, suya ve topraa dtne inanlan soyut ate paras. Bylece bu unsurlar srasyla bahara hazr hale gelirler. Krolu adnn Korolu veya Gorolu olarak sylendii baz ivelerde ismin Kor kknden kaynaklanmas ve kahramann gkten k eklinde (veya gn nda) dmesi nemlidir. Bir baka rivayette Korolunun annesi gkten den bir ktan hamile kalr. Bir baka rivayette ise diri diri gmld mezarda doum yapan bir kadnn oludur. Cemre birer hafta arayla der. Smer mitolojisinde yer alt dnyasnn bir ad Kur olarak geer. Bu mitolojilerdeki ilk anlam da da demektir. Korkut adnn bu szle balants dikkate alnmaldr. Koru (Koru) kelimesi hem Tabu hem de Orman demektir. Kor kavramnn atele olduu kadar yerle ve yer unsurlaryla da balants vardr. Kor kahramann anas veya ona g veren koruyucu olarak grnr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kor: (Kor/Gor). Ate Paras demektir. Korumak, korkutmak, koramak (yanmak) gibi anlamlar vardr. (Baknz: MRE)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 136 KORIK HAN: Da Tanrs. Smerlerde Kur, da demektir. Saygdeer yallara da Kork denir. Gnmzde halk dilinde Korum, sarp yer anlamnda kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kork: (Kor/Gor). Ate Paras demektir. Korumak, korkutmak, koramak (yanmak) gibi anlamlar vardr. KORBOLKO: Ate Kuu. Atei insanlara getiren sylencesel ku. Tanr lgen tarafndan gnderilmitir. Bazen atei, bazen de atei yakmaya yarayacak olan akmaktalarn getirdii sylenir. Bu talarn biri ak, dieri karadr. Birbirine srtnce kvlcm akar. Baz masallarda ak ve kara iki sa telini birbirine srtnce de kvlcmlar akt sylenir. Kimi sylencelerde ise Tanr lgen bu kuun klna girerek kendisi getrirmitir bu talar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Korbolko: Kor Ate + Bol Bulmak, Atei bulan demektir. KORKUT ATA: Sylencesel Ozan. Dede Korkut olarak da bilinir. Ozanlarn atasdr. Sra d zellikleri vardr. Kopuz alar, ykler anlatr. ok uzun yllar yaamtr. Kopuzun bulucusu odur. slamiyetle birlikte bir evliya olarak kabul grmtr fakat slam ncesi dnemlerde ok geriye giden bir karakterdir. Allah(c.c)n izniyle gelecekten haber verir. Kordan km bir kadnn oludur. Kularn dilini bilir. Pek ok sylence de onun adna rastlanr. amanl, eyhlii, ozanl, bahl, evliyal, erenlii hepsi birbirine baldr ve her kltrde bunlardan en az birkana sahip olarak tanmlanr. ok uzun yllar yaad anlatlr. Kendisinden bahsedilirken l dersem l deil, diri dersem diri deil szleriyle bahsedilir kendisinden. Bilgedir ve hikmet sahibidir. Kendi lmn uykuda haber almtr. Evrensel dzenin balayp bittii yer olan dnyann merkezinde sularn zerinde huzur bulur. lmden kaarak dnyann drt bir yann dolar ancak yine de en sonunda bunun mmkn olmadn anlar. Bir anlamda Smerlerden beri var olan Glgamn lmszlk araynn bir uzantsdr bu yolculuklar. Tm hayvanlarn ve zellikle de kularn dilini bilir. Ayrca kendisinin Tuman adn verdii bir yiit de tm kularn dilini bilir. Korkuta Atann insanlara ad vermesi, Yaratl alarnn nce nesnelerin adlarnn olumaya balamasyla yakndan ilgisi vardr. Dede Korkut kitabnda 12 yk yer alr bunlar tarih boyunca dilden dile, aktarlan bir szl gelenek rndr, 16. Yzylda yazya geirilmilerdir. Bir ksmnn sonunda Korkut Ata yle seslenir: Hani dediim erenler, Dnya benimdir diyenler, Ecel ald yer gizledi, Fani Dnya kime kald, Gelimli gidimli Dnya, Son ucu lml Dnya. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Korkut: (Kor/Gor). ok byk, ulu, heybetli, korku veren demektir. Ayrca korkutucu d anlamnda da kullanlr. Kelime kknde kor, korumak, korkutmak, koramak (yanmak) gibi anlamlar vardr. KOROLU: Sylencesel Kahraman. Edeer: KROLU, GOROLU

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 137 Tm Trk Dnyasnn ortak motiflerinden biridir. Annesi ktan hamile kalr ve diri diri gmlerek ldrlr. Mezarda doar, lm anasn emerek byr. Ahmet Yesevinin toprak altna mezar kazp orada yaayarak ile ekmesi bu anlay artrmaktadr. Deiik lkelerde uyarlanarak farkl versiyonlar anlatlr. Krlk kavram yalnz grmemeyi deil, grlmemeyi de ierir. Sevgilisinin ardndan br dnyaya yolculuk yapar. Kahramanlar korunmak iin grnmez olurlar. Hzr zaman zaman kr olarak betimlenir nk onun gze ihtiyac yoktur. Krlk bilgelii simgeler. rnein aman anlamna gelen Bak szc Bak (Grmek) kk ile de balantldr. amann trenlerde yzn rten bal ayn ekilde krl artrr. Deiik yrelerde bazen farkl isimlerle anlan babas Al Koca (slamdan sonra Ali), krlk tanrs Al Hann rasyonel (gereki) bir versiyonudur. Krolunun ismi de Alidir. Kor kelimesi k demek olduu gibi yer alt, da, toprak gibi anlamlar da vardr. Btn bunlar bir arada deerlendirildiinde Krolu ismi farkl manay ifade eder. 1. Gzleri kr olan (gze ihtiya duymaya) kiinin olu. 2. Topran, dan (mecazen mezarn yani lmn) olu. 3. Korun yani atein (kutsal gcn) olu. Krolu kendisini defalarca kurda benzetir. Anadoluda 16. Yzylda Yaayan ve bu destan kahramannn adn alarak onunla zdeleen Krolu adl halk ozannn iirleri de kendisiyle btnlemitir. Bylece Krolu ozanlk yetenei ile de btnlemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Krolu: Kor Ate, Yer alt veya Kr Grmeyen + Oul KORU: Tabu. Edeer: KORU, KORI Yaplmas, dokunulmas, gidilmesi, sylenmesi dinsel veya metafizik ierikli bir sonuca balanm olan yasak. Masallarda sk sk grlen yasaklar u ekildedir. 1. Bakma yasa: Yiidin geriye dnp bakmamas gerekir. Bazen de hi kimseye ban evirip bakmas yasaklanr. 2. Uyuma yasa: Bir aacn altnda ejderhay bekleyen yiidin uyumamas gerekir. Bunun iin kolunu keserek tuz basar. 3. Syleme Yasa: Baz szlerin sylenmemesi veya hi kimseyle konuulmamas gerekir. zellikle kutlu hayvanlarn ad anlmaz. Baz soyut varlklar anmak da onlar armak dermektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Koru: (Kor/Gor). Kor szcnden tremitir. Korumak fiilinden gelir. KOROSUN HAN: iek Tanrs. Edeer: KOROSUN (KOROSON) HAN Hastalklar iyiletirir. Trk dnce sisteminin en incelikli anlaylarndan birisidir. Her ne kadar kastedilen iek hastal olsa da; iek doumu, gzellii ve sevgiyi, doay simgeler. smin iindeki korumak anlam ile btn bunlar bir araya getirildiinde sevginin, doumun, estetiin, doann korunmasnn nemi vurgulanmaktadr. Bunlara ilave olarak iek Hastal denilen ve eski dnemlerde yeterince tehlike gsteren bir rahatszln ad da vcutta iek gibi aan kzarklklarla ortaya kt iin bu ekilde anlr. Trklere gre iek Sayrl yedi trdr (yedi kardetir). Bu hastalktan korunmak iin Korosun Handan yardm istenir. Nur yzl bir ihtiyardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 138 Korosun: (Kor/Gor). Kor fiilinden tremitir. Korumak fiilinden gelir. Horsun szc Yakut dilinde cesaret demektir.

KORAK: Hayvan Cini. Eek, kpek, domuz, kei klna girdiine inanlan bir varlk. Gece kaplar alp, ev sahibinin tand bir ses ve klkla onu kandrarak darya arp karr. Geceleri ok fazla darya kmann doru olmadn vurgulayan bir halk anlaynn davurumudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Korak: (Kor). Korkmak fiili ile balantldr. Korsak szc Karsak/Krsak ile de balantldr. Boz renk, krlk alan ifade eder. KOSA: Nevruz enlii. Edeer: KOA Kodu adyla da anlr. Nevruza birka gn kala balayan ve Nevruz gnnn sonuna kadar devam eden enliklerdir. Kodu ve Kosa adndaki enlik nderinin veya korkuluk eklindeki semboln bana boynuzlu (Gnei simgeleyen) bir balk geirilir. Gne arm ve boynuzlar Nevruzun yeniden dirilme olgusuyla yakndan ilgilidir. Smerlerdeki Utu ile de balantl olmas muhtemeldir nk Ut/t kk atei ifade eden szckleri oluturmakta kullanlr. Oyuna katlanlar kurt, tilki, akal klklarna girerler. Kosaba zerine ald krk ters giyer. Beline ve boynuna ngrak asar. Kosa kimin evine girerse o eve bereket girer ve yl boyunca eksik olmaz. Baz yrelerde ocuklar bazlarnda ise kadnlar tarafndan oynanr. Koa Han ile balantl olmas muhtemeldir. Koagan adyla anlan tren Bahardaki gndnmnde, Paktgan adyla yaplan tren ise Gz gndnmnde yaplr. Kosa ayn zamanda ekin bimeye yarayan alet olan Trpan ile eanlamldr. Kosann son gnnde Semeni (Sem/Som) ad verilen bir tren yaplr. Som ayn zamanda Yula denilen ruhun koruyucusudur. Semeni bir eit helva olup, piirildikten sonra Nevruz gecesi bir ksm suya braklr. Kosa trenlerinin bir ksmnda rtl cinsel armlar bulunur, rnein kadnn oulduruunu (dlyatan) simgeleyen bir kemik bunun en bariz gstergesidir. Bazen kadnlar erkek klna girerler ve yaplan korkulua Kosa Gelin ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kosa: (Kos/Ko). Heybetlilik, ko katm, ko, trpan gibi anlamlar vardr. Farsa Kse ile balantlandrlmas yanltr. Ksemen ko anlamna gelir. Tunguzcadaki Koso/Kosa szc halka, zincir demektir ve bu balamda dngy, sreklilii ifade eder. (Baknz: KOA HAN, BAKTI HAN) KOTAZ: Nazarlk. Gzn (nazarn) gcnden koruyan nesne. Gzn dikkatini baka yne ekmesi nedeniyle korunduu mant ne srlr. ok kuvvetli nazarlarn kotazlar (nazar boncuklarn) atlatt hatta para para ettii anlatlr. om szc de nazarlk anlamna gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kotaz: (Kut/Kot). Kutlu nesne anlamna gelir. KOVAK ANA: Gkyz Tanras. Eanlam: 1. GK (KK, KK) ENE, 2. TPE ENE Moolca: TENGER ECE nsan ve hayvanlara st verir. Yakutlara gre bu Gk Ana, herkesin eini bularak onlar birletiren bir ruhtur. Ayrca yeni evlileri de korumaktadr. Trklerde Smerlerden bu yana gk eril olarak alglanr.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 139 Bu nedenle Gk Ana tabiri pek yaygn deildir. Fakat Yer ve Gk birbirinden ayrmadan nce birlikteyken herey zttnda ihtiva ettii iin Gk Anann da orada var olduu sylenir. Smerlerde Inanna, Gk Ana kavramn karlar. Inannann dier ad Itardr ve bu Smer Ay ve Gzellik Tanrasnn ad da Imak kk ile balantl grnmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kovak: (G/Gk/Kk/Kv/Kov). Mavi renk, ykseklik, sonsuzluk, gzellik, genilik, enginlik gibi anlamlar ierir. Tanrsallk ifade eder. (Yans: GK ATA) KOVAK ATA: Gkyz Tanrs. Eanlam: 1. GK (KK, KK) EDE, 2. TPE EDE Moolca: TENGER ECEGE (TENGR EEG) Daha sonra Gk Tanr anlayna ulaan bir yaratc anlaydr. Moollarda Tenger Etzeg (Gk Baba) olarak anlr. Smerlerden itibaren Gk eril olarak alglanmtr. (Sami Arap-brani anlaynda ise tam tersidir, onlarda toprak eril olarak yer alr.) ze kk tenri asra yagz yer klntukda ekin ara kii ogl klnm. stte mavi gk altta yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda kii oullar yaratlm. (Orhon Yaztlar) Tunguzlardaki Kovak (dier ad veya ikizi Savak) adl yaratc Tanry anmsatmaktadr. Gk Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kovak: (G/Gk/Kk/Kv/Kov).). Mavi renk, ykseklik, sonsuzluk, gzellik, genilik, enginlik gibi anlamlar ierir. Tanrsallk ifade eder. (Yans: GK ANA) (Kartrlan: GK HAN) KOVU: eytan karma. Cin kovma. eytan kovalama, eksorsizm. Kt ruhlarn uzaklatrlmas ilemidir. Bat Hristiyanlnda aytan karma ilemi ikence de dahil her tr yntemi mbah kabul etmitir ve Ortaa bu tip uygulamalara sahne olmutur. amanist gelenekte ise bylesi vakalar grlmez. Ruhlar grp insanlardan uzaklatrabilen kiiler Kovuu (Kuvuu/Kuuu/Kuunu) denir. Kt ruhu bir kez yakalayan kii Kovuu olmaya hak kazanm demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kovu: (Kov/Ko). Kovmak demektir. Dedikodu yapmak, arkadan konumak anlamna gelen Kov szyle de ilgilidir. KOYUN: Kutlu Hayvan. Edeer: KOY, GOY, GOYUN, HOY, KUYIN Moolca: KONI, KONIN Dii davar. Trklerde gcn simgesidir. Ak Koyun ve Kara Koyun olmak zere iki ztl temsil eder. Akkoyunlu Devleti, Karakoyunlu Devleti, Ak Kun (Ak Hun) gibi devlet adlar bir hanedan ad olmaktan ziyade bu anlayn bir sonucudur. Erkek ve Dii (Ko ve Koy) olarak geer. Aslnda sakin ve uysal bir hayvan olan koyunun bu ekilde alglanmas birka sebebe dayal olabilir. ncelikle erkeinin (koun) boynuzlar olmas. nk boynuz g semboldr. kinci olarak ne kadar ok koyuna sahip olunursa o kadar zengin olunduunun, dolaysyla o kadar ok nfuzlu olunduunun anlalmas. Bir baka gre gre de koyunun renginin ounlukla beyaz olup (nadiren de siyah), bu nedenle bu renklerin iktidar ve otoriteyi vurgulamas ve bu yndeki bir algsal armn olumas. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 140 Koyun: (Koy). Savalk ve g gibi anlamlar ierir. Ayrca Kun kelimesiyle de balantldr. (Yans: KO) KT: Can Deitirme. Edeer: KT z Yerine z anlay ise bir kiinin bakasnn yerine lmeyi kabul etmesidir ve en gzel ve en yetkin rnei Deli Dumrul yksnde yer alr. Alda (slam sonras Azrail) ile karlaan Deli Dumrulun ana babas onun yerine lmeyi kabul etmezler. Yalnz kars kabul eder. Bunun zerine Alda Dumrul ve karsn balar, ana babasn ceza olarak ldrr. Ting (reenkarnasyon) ile kartrlmamaldr. ok farkl bir olgudur. Burada bir deitoku szkonusudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kt: (K/G) kknden tremitir. Gmek, deimek anlamlarn ierir. Kilit anlam da bulunmaktadr. (Eanlam: AYLANU) KMR HAN: Kmr Tanrs. Edeer: KMR (KMR, KMR) HAN Kapkara bir grnm vardr. Erlik Hann oludur. Gmlei kara dumandandr. Yeraltnda yaar. Kt ruhlarn ve eytanlarn ba ve yneticisi olarak grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kmr: (Km). Kara veya yanm demektir. Kmr oluumunun doal koullarda yeraltnda gereklemesi ile ad arasndaki balant nemlidir. KRMS: Hayalet. Edeer: KRMZ, KRMES, KRMS, KRBS Ruh. yilik ve ktlk yapan ruhlarn tamam. Genelde l bir snflandrmayla ele almak doru olacaktr. 1. Yer stnde yaayan yaratklar, 2. Su ve toprak altnda yaayan yaratklar. 3. Gkyznde yaayan yaratklar. Tanrnn grevlendirdii varlklar. eytani varlklara Sokor Krms (Kr Melek) ad verilirdi. slam inancna gre de eytan da aslnda meleklerin ierisindedir fakat sonradan isyan etmitir. Krmsler en ok gnbatmnda ve gndoumunda ortaya kar ve etkin olurlar. Bu yzden bu vakitler tehlikeli saylr. Bu vakitlerde uyunulmas uygun grlmezdi. nsanlarn ruhlarn ele geirebilirler. Krmsl kavram deli veya ruhsal hastalkl anlamnda kullanlr. Yakutlarda llerin babo dolaan ruhlarna r ad verilir. len insanlarn ruhlarnn Krmse dnt inanc yaygndr. Kaza sonucu lm olan insanlarn ruhlarna Obun, intihar edenlerinkine Alban denilir. Atalarn ruhlar ise Ozor olarak anlr. nderleri Krmez Han olarak bilinir. Krmsler ikiye ayrlr. 1. Aru (Ar) Krms: yicil ruhlardr. nsanlar ve ailelerini korurlar. lgenin emrindedirler. Yeryznde iyilik yaparlar. 2. Caman (Yaman) Krms: Ktcl ruhlardr. Yer alt dnyasnda Erlikin hizmetkardrlar. nsanlarn cann alp gtrebilirler. 3. Kal (Gal) Krms: Ackl ruhlardr. Eziyet ekerler. Ktlk veya iyilik yapamazlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 141 Krms: (Gr/Kr). Grmeyen demektir. Grmezlik ayn zamanda grnmezlik demektir. Maniheizm sonras yilik Tanrs Hrmz ile balantl olarak grlmlerdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) (Eanlam: TNKR) (Baknz: KRMEZ HAN) KUDAY: Hda. Edeer: GUDAY, KUTAY Tanr, Yaratc. Ktay Han ve Katay Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuday: (Kut/Kud). Temizlik anlamn ierir. Farsa Hda kelimesinin dnm biimi olduu ne srlse de asl Trke Kut (kutsallk, kutluluk) kknden tremitir. KUU ANA: Kuu Tanras. Edeer: KU (GU, KUV, KUBA) ENE Moolca: HUN (KUN, HUNG, KUNG) ECE Baz Trk boylar kuudan trediklerine inanrlar. rnein Kular (Lebedler). Hu Hanm ile kartrlmamaldr. Finlilerin Ku adl Ay Tanrsn da akla getirmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuu: (Ku). Zerafetin simgesi olan ku. Eski Moolcada Hun/Kun kelimesinin ayn zamanda insan anlamna gelmesi dikkat ekicidir. Tunguz-Manu dillerinde Kuk/Kuhu/Kukku eklinde yer alr. (Yans: KUU ATA) KUU ATA: Kuu Tanrs. Edeer: KU (GU, KUV, KUBA) ENE Moolca: HUN (KUN, HUNG, KUNG) ECE Baz Trk boylar kuudan trediklerine inanrlar. rnein Kular (Lebedler). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuu: (Ku). Zerafetin simgesi olan ku. (Yans: KUU ANA) KULBASTI: Halsinasyon. Gulyabani ile balantldr. Aleyban (Alyabani) ve Kuleyban (Kulyabani) bir ikili olutururlar. Ortadou kltrlerinde Gul insanlar aldatan ve sonra da ldren kt ruh veya canavar olarak yer alr. Issz yerlerde ve llerde insanlarn zerine binerek ldrd dnlr. Smer, Trk, Fars, Arap ve Mezopotamya kltrlerinin tamamnda ortak bir motif haline gelmitir. Kkeninin tam olarak nerde olduunu tespit etmek ok zordur. Smercede yer alan tabirler ile balants olduu aktr. Ala Hul: eytani Tanr. Dingir Hul: eytani Tanr. Mulla Hul: eytani blis. Utuk Hul: eytani Ruh. Gigim Hul: eytani Ruh. Gidim Hul: eytani Hayalet. Maskm Hul: eytani Cin. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 142 Kul: (Kul/Gul). Kullanmak fiili ile ayn kkten gelir. Gul szc vahi hayvan anlamna da gelir. Moolca Gal ate ve Trke Al/Hal/Hul kkyle de ilgili olma ihtimali vardr.

KUMAYIK: Kpek Reisi. Edeer: HUMAYIK Kpeklerin nderi olan efsanevi hayvan. Kularn atas olan Budayk ile birlikte anlrlar.Ku trs (reisi) Budayk, it trs (reisi) Kumayk. (Krgz Atasz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kumayk: (Kum). alkalanma, dalgalanma anlamlar vardr. Kumlar ayklayan anlamna gelir. (Baknz: BUDAYIK) KURGAN: Trbe. Edeer: KORGAN Eanlam: KMBET Kutsal mezar. inde ulu ve kutlu kiilerin yatt dikkat ekici gmt. Eski Trk geleneklerinde genellikle yma tepeler ve hykler eklindedir. Genelde devlet yneticisi olanlar iin yaplmlardr. Ceset odasnn demesi genelde aa ktkleri ve kalastan yaplr. Cesetlerin ba douya evrilmi olur ve eyalar ile birlikte gmlrler. Kurganlarn farkl blgelerinde at cesetlerine de rastlanabilir. rnein Esik kurgan M.. 5 Yzyla ait olup Kazakistann bakenti Almatnn yaklak 50 kilometre dousunda yer alr. Esik Kurgan dnyada ierisinde en ok altn bulunan ikinci mezardr. Yaznn Gktrk kitabelerinin alfabesine benzerlii ve eserlerin zelliklerinin Hun sanatna ok uygun oluu nedeniyle Hun eseri olarak nitelendirmilerdir. Ancak eldeki veriler Trklerle i ie yaayan ve Trklemi bir kavim olan skitlere de ait olabileceini gstermektedir. Esik Kurganda 18-25 yalar arasnda bir Tekin/Tigin (Prens)in mezar ve ona ait ait elbise bulunduu iin bu prense Altn Tigin ad verilmitir. Kurgan yesi veya Kmbet yesi trbenin koruyucu ruhunu ifade eder. Orada yatan kiinin ruhu deildir. Oray koruyan baka bir varlktr. Kurganlar soyanlarn bana bu iyenin felaket getireceine inanlr. Kurgan szc komu kltrlere de gemi ve baz slav dillerinde Ant anlam kazanmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kurgan: (Kur/Kor). Kurulmu yap demektir. Korumak anlam vardr. Korugan (kale) szc ile de balantldr. KUR HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KR (GR) HAN Kurdada yaayan bir hakan. Ouz Kaann amcasdr. Smerlerde yer alt tanrsnn ad Kr olarak geer ve onun koruduu rman ad da Kurdur. Yer alt dnyasna da bu ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kur: (Kur/Gur/Kr). G, kuvvet, dayankllk, bamszlk anlamlarna gelir. Kurtarmak fiili ile de balantldr. Moolcada Gr/Gr, Tunguzcada Gre szckleri ayn manalar ifade eder. KURMACA: Hayali Hikaye. Gerekd, kurgusal yk ve anlat. Bu ynde gerekletirilen anlatm teknii. Bilimkurgu gnmzde bu yndeki en yaygn uygulamadr. Sylenceler, kurmaca yklerin gemie alan kaplar, bilimkurgu ise gelecee alan pencereleridir. Baz kurmaca ykler zamanla bir eit sylenceye dnebilir. rnein Tarzan adl, ormanda kaybolup hayvanlar tarafndan bytlen ocuk motifi, Drakula adl insanlarn kann ien vampir veya devler lkesi ile cceler lkesine yolculuklar yapan Gliver, devasa
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 143 bir goril olan Kong artk tm dnyada kabul grm ve ortak bilincin unsurlar haline gelmitir. Bu ykler daima da ilgi ekmektedir, nk insanolunun ilkel toplumlardan bu yana sregelen sylencesel yapya uygun anlayna ve algsna hitap etmektedir. Ayrca aslnda bir l gmme tekniinin sonucu olarak ortaya kan Mumya kavram da sihir, yeniden dirilme, hortlama gibi kavramlarla birletirilerek bir kurmaca esi durumuna getirilmitir. Yaygnlaan sinema ve televizyon olanaklar bu tr eitliliklerin tm dnyada hzla yaylmasna olanak tanmakta fakat bu sektrleri ellerinde tutan byk glerin egemenlii nedeniyle maalesef yerel ve daha zayf kltrler gittike yokolmaktadr. Sper Kahraman kavram ise, mitolojisi olmayan smrgeci beyaz Amerikan toplumunun kendisine sylence kahramanlar oluturma giriimleri olarak deerlendirilebilir. Sylencesel unsurlar tamakla birlikte bu tr stn kiilikler (sper kahramanlar) gnmzde birka tane ok yaygn motif dnda ortak kabul grm deildir. Zaman ierisinde unutulup gitmeleri muhtemeldir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kurmaca: (Kur). Kurulmu (sonradan uydurulmu) anlam vardr. Kurgu szc ile kktetir. KURT ANA: Kurt Tanra. Edeer: KORT (KURD, GRT, KIRT) ENE Eanlam: BR (BR, PER, BER, BR) ANA Moolca: 1. INA (ONO, INA, UNNU) ECE Kurtlar korur. nk Trkler kurttan tremitir. Hemen hemen tm Trk boylar ortak bir inan olarak dii kurttan trediklerine inanrlar. lk defa Hun ve Vusun (Wu-Sun) ortak sylencesinde yer alan bir ykye gre Hun hkmdar tarafndan ldrlen Vusun kaannn kk olu le braklm ve onu da dii bir kurt emzirmitir. Bunu gren Hun kaan ocuu yanna alarak yetitirmi kralln ona geri vermitir. Dii kurttan treme efsanesi Ana (E-ine) adl dii kurt efsanesinde en yetkin biimine ulamtr. Gktrklerin treyi efsanesine gre atalar olan kii henz bir ocukken dmanlar tarafndan ailesi ldrldkten sonra bir batakla atlr ve burada dii bir kurt tarafndan bulunup emzirilir. Daha sonra da onunla evlenir. Doan on ocuk, Gktrklerin on boyunu oluturur. Ana ailesi bu ocuklardan birinin soyundan gelmektedir ve Gktrk Devletini de bu aile kurmutur. Br szc Uygurcada Peri eklinde sylenmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kurt: (Kur/Gur/Kr). G, kuvvet, dayankllk anlamlarna gelir. Kurtarmak fiili ile de balantldr. Br: (Br). Kurt demektir. (Yans: KURT ATA) KURT ATA: Kurt Tanrs. Edeer: KORT (KURD, GRT, KIRT) EDE Eanlam: BR (BR, PER, BER, BR) ATA Moolca: INA (ONO, INA, UNNU) ECEGE Kurtlar koruyan ve ayn zamanda kurt klna girebilen tanrdr. Hemen hemen tm Trk boylar ortak bir inan olarak kurttan trediklerine inanrlar. Kao (Kao-) Trklerinin sylencelerine gre ilk kaanlarnn kzlar babalar tarafndan bir tepeye braklm. Sonrasnda kk kz bir kurt klnda gelen Kurt Tanr ile birlemi ve Kao halk onlarn ocuklarndan meydana gelmitir. Gktrk bayraklarnn tepesinde daima bir kurt ba bulunurdu. Tardu Trklerinin atas kurt bal bir insandr. Kurt daima yol gsterici olarak kabul edilir ve peinde farkl lkelere gidilir. Onun uyarsyla tehlikeler klpay atlatlr. Kutsal ruhlarn dokuz oullarnn hepside kurda benzer. Gk yeleli, gk kuyruklu tabirleri kullanlr. Bakurtlar kurttan trediklerine inanrlar ve isimleri de bu yzden Ba-Kurt
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 144 eklindedir. Kurt Ataya Avrupa efsanelerinde rnein Romann kuruluuyla ilgili olarak Romus ve Romulus Efsanesinde rastlamak mmkndr. Bu motifin Trklerle balantl bir kavim olduu tahmin edilen Etrskler araclyla talyaya ulam olmas muhtemeldir. Kurtlar Trklerce kutsal sayld iin toplumsal hayatn her aamasnda hatta ada toplumda bile etkilerini gsterir. rnein Cumhuriyet dneminde retilen ilk yerli lokomotife Karakurt ad verilmitir. Ayrca Cengiz Aytmatovun, bozulan ve yokolan doal dengeyi bir kurdun gznden anlatt Dii Kurdun Ryalar adl eseri de Trklerde kurdun doa, yurt ve yaam simgelemesi asndan deerlendirmek de yerinde olacaktr. Tardularn atalar kurt bal bir insandr. aman dualarnda alt azl kurttan sk sk bahsedilir. Oset efsanelerinde Kurdalagon adl bir demirciden bahsedilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kurt: (Kur/Gur/Kr). G, kuvvet, dayankllk anlamlarna gelir. Kurtarmak fiili ile de balantldr. Br: Kurt demektir. (Yans: KURT ANA) KURUMSAK: Kanl Kurban. Tanrsal veya dini bir ala kesilecek hayvan. Ayn zamanda kurban trenini de ifade eder. Moolcada Kurm szc len, enlik anlamlarna gelmektedir. Kurum ekliyle Tunguz ve Macar dillerine de gemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kurumsak: (Kur). Byklk ve grkem anlam olduu kadar, kurum szc is, kl demektir. Ve eski alarda kurbann yaklmas ile de balantldr. Moolcada Hurm/Kurm szc dn demektir. KUT: Kutsal Enerji. Edeer: KIT, HUT, GUT, KUD Moolca: KUTAG, HUTAG, KUTUG Kutsal yaam gc. Bereket. Hayat verici, mbarek, canllk gibi anlamlar vardr. Yiitler kut sayesinde lmden kurtulur veya yaama dner. Bu g Tanrdan kaynaklanr. Tanr bu gc geri ekerse kaanlar taht ve yaamlarn yitirirler. Padiahlarn ve soylarnn kan kutlu sayldndan, hanedandan birisi idam edilecei zaman boynu klla vurulmaz, yay kiriiyle boularak ldrlr. nsann kutu domadan nce gkyznde yer alr. arap gibi akc, su gibi durudur. Kutun deiik trleri de mevcuttur. Kutu eklinde Tunguzcaya ve Hutu eklinde Manucaya gemitir. Smercede de ayen Kut biimiyle yer ald grlmektedir. Kudaga: Byc, aman anlamna gelir. telmenlerin (Kamadallarn) Kuth veya Kutka (Kutku) adl dnyay ve canllar yaratan bir Tanrlar vardr. 1. Bor Kut: Cisimlemi kuttur. Bir nesneyi temsil eden onun kk bir modeli gibidir. 2. ye Kut: Bir varl koruyan ruhsal enerjidir ve tamamen soyuttur. 3. Sal Kut: Hareketli kuttur. Rzgar gibi esebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kut: (Kut/Kud). Temizlik anlamn ierir. Farsa Hda kelimesinin dnm biimi olduu ne srlse de asl Trke Kut (kutsallk, kutluluk) kknden tremitir. Bereket, yaam gibi anlamlar ierir. Kutan, dua, yakar demektir. Evenk dilinde Khutu szc kutsallk manas ierir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 145 KUYA ANA: Gne Tanra. Edeer: KOYA ENE Eanlam: 1. GN (KN) ANA 2. GNE (KNE) ANA, 3. YAIK ANA, 4. HEVEL ANA Moolca: NAR (NARA) ECE Gn yedinci katnda oturur. Trklerle de balantl baz n Asya kltrlerinde diil olarak alglanmtr. Gnmzde kzlara Gne adnn verilmesinin nedenlerinden birisi de budur. Trklerde gne scan ay ise souun semboldr. Ural Batr (Ural Han) sylencesinde Gk Tanrs Samravn iki kars vardr birisinin ad Kuya Anadr. (Dieri de Ay Anadr.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuya: (Gn). Gne demektir. Gn: (Gn/Kn). Gndz. Ayrca Gne demektir. (Yans: KUYA ATA) KUYA ATA: Gne Tanr. Edeer: KOYA EDE Eanlam: 1. GN (KN) ATA 2. GNE (KNE) ATA, 3. YAIK ATA, 4. HEVEL ATA Moolca: NAR (NARA) ECEGE Yeryzne gnderdii yaam enerjisi nedeniyle Trk kltrnde Gnee sayg duyulur ve Yaam verici bir unsur olarak kabul edilir. Gnein doduu yn saygy hak eder. Avrupa ve Bat medeniyeti Eks Oriente Luks (Ik Doudan Ykselir yani uygarln kkeni doudadr,) diyerek ayn anlay farkl bir biimde vurgulamlardr. Anadolu szc Gnein doduu yer demektir eski Yunan dilinde. Trkler doan Gnei veya dokuz kez selamlarlar. Hakann adrn kaps douya bakar. Evlerin kaplar hep douya alr. Moolca syleyii Macarlarn Gne Tanrs Napkiralyyi anmsatmaktadr. Tm kltrlerde gne dnyaya gnderdii klar, yani yaam enerjisi nedeniyle sayg duyulmutur. Verdii s onun gc olarak grlmtr. Bu nedenle de neredeyse tm uygarlklarda ve tm topluluklarda eril olarak alglanarak Ba Tanr konumuna getirilmitir. Gn Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuya: (Gn). Gne demektir. Gn: (Gn/Kn). Gndz. Ayrca Gne demektir. (Yans: KUYA ANA) (Kartrlan: GN HAN) KUYU YES: Kuyu Ruhu. Edeer: GUYU (KOYO, KUDUK, KUDIK, KOYI, GUYI) ISI Kuyunun koruyucu ruhu. Her kuyu iin farkl bir ye vardr. Kuyular baka alemlere alan kaplar olarak kabul edilir. Gizemli yerlerdir. Su kartld iin de sayg duyulur. Baz masallarda Altn Kuyudan bahsedilir. Masallarda kuyularn derinlii 40 kula olarak sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuyu: (Kuy). inden su kartlan doal veya yapay, derin ukur. (Baknz: YE) KUZ HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KZ (GUZ) HAN Kuzdada yaayan bir hakan. Yaad daa varmak isteyenler souktan ve rzgardan dolay ulaamazlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 146 Kuz: (Kuz). Souk, kuytu, karanlk demektir. Kuzey kelimesiyle ayn kkten gelir.

KUZAR HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: KOZAR (HAZAR) HAN Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin atas. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kuzar: (Kuz). Soukluk, kuytuluk anlamlarn ierir. KBEY HANIM: Doum Tanras. Edeer: KUBAY HANIM Doum yapan kadnlar korur. Diiliin simgeselletii tanradr. St glnden yanndaki tulumlarla getirdii st doacak ocuun azna damlatr. Bylece daha fazla st isteyen ocuk darya kmak ister. ocua ruh verir. Yaam aac Ulu Kaynn iinde yaar. Bu aacn kknden Bengisu (Yaam Suyu)akar. Yar beline kadar plaktr. Ayaklar ve bacaklar aa kkn andrr. Gsnden saaltc zellii olan bir st verir. Orta yal bir grnm vardr. Bedeni iman deildir. Ciddi bakldr. Uzun salar vardr. ocuklarn ve kadnlarn koruyucusudur. Yaam Aac ve Kbey k saarlar. Hamile kadn doum yaparken gkten inip onun yannda durur. Fakat kadn onu gremez. Kadnn arlarn hafifletir. ocuk doduktan gn sonra gider. Yeryznde saf ve temiz olan eyleri korur. Temizlik Tanras olarak da grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kbey: (Kb/Kp). Ayn kkten geldii kpeyi (kadn ss) artrr, kp (byk mlek) ise ikinlik anlam bildirir ki, topraktan olmas itibariyle de bir eit ana rahmini simgeler. Trke, Moolca ve Tunguzcada Kb/Kub/Kuv/Kv kk ikin, kabark olay belirtir. Temizlik anlamn ierir. Kubamak, yardmlamak anlamna gelir. Trkede Kb kk (Tatarcada Kye) ve Tunguzcada vurmak anlam ierir ki, doacak ocuun tekmeleriyle alakal olabilir. Krgzcada Kb, Trkmencede Gbe yine vurmay belirtir. Eski Trke Kuva/Kuba, Moolca Gova/Guva szckleri gzellik ve aydnlk manas da tar. Eski Altay, Mool ve Tunguz dillerinde K/Kb/H/Hb/Hv kk bilgelik ve n gibi manalar da barndrr. K: iir. Edeer: K, KY Uyakl ve dizi halindeki cmlelerden oluan sz ve ifadeler. Halk ozanlar tarafndan ezgiyle sylenen Kouk/Gou (Halk iiri) ad verilen biimi ile Koma ad verilen tr yaygndr. Goa (Mani), Tuyu (Rubai), Tapu (lahi) Kk ise msra demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) K (Kk/Kk/K). Asl olmay ifade eder. Szn asldr. KLDRG: Gldr Cini. Edeer: KULTARKA Ormanlar ve llerde yaarlar. ok byk gsleri olan kzlardr. nsanlar yakalaynca onlar gldrecek davranlar sergilerler. nsanlarn yollarn kesip gdklarlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Kldrgi: (Kl/Gl). Glmek ve gldrmek anlam tar. KRMEZ HAN: Ruhlar Tanrs. Edeer: KRMEN HAN, KRMZ HAN Yeraltndaki ruhlarn (Krmslerin) nderidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 147 Krmez: (Gr/Kr). Grmeyen demektir. Grmezlik ayn zamanda grnmezlik demektir. Maniheizm sonras Hrmz ile balantl olarak grlmlerdir. (Baknz: KRMS)

M Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 148

-MMAGOR HAN: Sylencesel Hakan. Hunlarn ve Macarlarn atas olarak kabul edilir. Macar kolunu temsil eder. Macarlara gnmzde verilen iki isimden birisi (Magyar) yine buradan kaynaklanr (dieri Hungar). Kimi grlere gre aslnda kkeni ok daha eskilere kadar uzanmaktadr ve skit (Saka) kkenli bir sylencenin gelimesiyle olumutur. Kardei Hunor ile birlikte kutlu bir geyiin peinde denizi geerek Macaristan topraklarna ularlar. Soyundan Almos Hann geldii sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Magor: (Mag/Ba). Balamak fiili ve by anlam ieren Mag kkyle balantldr. (Yans: HUNOR HAN) MAL YES: Hayvan yesi. Eanlam: 1. SIIR (SIYIR) 2. DAVAR (TAVAR) 3. DEVE (TEVE) 4. AT (YUNT) yeleri. Atlarn ve srlarn koruyucu ruhudur. Trkler hayvanlar genelde drt snfa ayrrlar. Atlar, inekler, koyunlar ve develer. Mal kavram bunlarn tamamn kapsar. Ancak kimi yrelerde yalnzca bykba hayvanlar (at ve inek) veya srf inekler iin kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mal: (Mal). Moolca kkenli bir kelime olup, bykba hayvan demektir. Arapa eya, rn anlamna gelen Mal ile hibir ilgisi yoktur. (Baknz: YE) MALAHAY HAN: Ceza Tanrs. Edeer: MANKALAY (MANGALAY) HAN Sulu insanlarn cezalarn verir. Yeraltnda yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Malahay: (Mal/Bal). Aln, nyz demektir. Svari, atl anlamlarn da tar. Moolcada balk, kalpak, rtmek gibi anlamlar da vardr. MAMUT: Fillerin Atas. Fillerin atas olan nesli tkenmi iri bir hayvan. Gnmzde yaayan fillerden 3 ve 5 kat daha byktr. Sylenceye gre Erlik Han bu hayvanlara kzarak cezalandrm ve yeraltna ekmitir. Fosilleri ilk kez Yakutya blgesinde bulunmu ve ne ad verilecei dnlrken blgede yaayan Yakut (Saha) Trkleri, bilim adamlarna ok alkn bir biimde bunlarn adnn Mamut olduunu sylemilerdir. Bylece kelime bilim literatrne Yakut Trkesinden gemitir. Bir baka gre gre yine Sibirya blgesinde yaayan Nenets dilinden gelmedir. Sibirya'da doaya bal yaam ekli srdren Dolganlar ve Yakutlar gibi baz Trk halklar'nda mamutlarn yeralt aleminde yaayp Erlik Han'a hizmetilik ettikleri anlatlr. Yeralt aleminin efendisi Erlik Han mamutlar ceza olarak yeraltna almtr. Eer mamutlar oradan kap yeryzne kmaya alrlarsa derhal buz kesilip lrler.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 149 Sibirya'nn doal yerlileri Tundra ikliminin binyldr zlmemi toprandan darya dikilir ekilde bulduklar bu garip dev hayvanlarn dileri ile adrlarn sslemi, postlarn snmak iin kullanm ve hatta donmu etini eritip yemilerdir. Gnmze kadar Dolganlar'da hl mamutlarn fildiiyle yaplm ev eyalar ve ssler bulunmaktadr. Evenklerde eli adl Mamut grnml bir Tanr mevcuttur. Trkede Yaan/Yana, Tuva Trkesinde aan, Moolcada Zaan/Dgan kelimeleri fil demektir ve baz masallarda bu szcklerle rastlanan unsurlardan birisidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mamut: (Mam/Bam). Yakutada Byk Fil demektir. Maymut (Baymut) szcnn deimi biimi olabilir. MANAS HAN: Sylencesel Hakan. Krgz sylence kahraman. Krgzlarn bir Ulus haline gelmelerinde byk bir etkisi olmutur. Hatta destann kendisi bile Krgzlar bir araya getiren ortak bilin alayan bir etkendir. Krk yiidi vardr ve bu yiitlerin kendi aralarnda da bir hiyerari vardr. Manasn kars Kankay Hanmn da sava Krk Kz (yardmclar) vardr. Doarken elinde bir kan phts vardr. Anasnn karnnda on ay kalmtr. Anadoluda sylenen ve karsndakinin kendisini stn grmesini vurgulayan Sen on aylk msn? sorusu ile bu durum ilgin bir benzerlie sahiptir. Pek ok sylence kahraman gibi o da bir gnde bir yana yedi gnde yedi yana gelir. Alt yandayken gremeye balar. lerleyen yllarda byk bir sava olur. ldkten sonra tekrar dirilir. Manaslar tarafndan destan ezberlenir ve nesilden nesile aktarlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Manas: (Ban/Man/Yan). Heybetli, grkemli anlamna gelir. Ayrca bu szck huy, miza karakter demektir. Trkede Yaan/Yana, Moolca Zaan, Tuvaca aan szckleri ile ayn kkten gelir ve bunlarn tamam fil demektir. Eski Altaycada renmek anlam da kkn iinde mevcuttur. MANGUS: Canavar. Edeer: MANGIS, MONGUS, MOGUS Moolca: MONGAS, MANGAS Hortlak, dev, ejderha gibi ieriklerin tamamn kapsar. Amrga Mongus korkun bir devin addr. Andalma Mous ise Erlik tarafndan yaratlm bir canavar olup denizden dilini kararak insanlar yakalayp yutar. Mool mitolojisinde Karamangs adl bir ejderha bulunur. Tunguz ve Manu dillerinde de benzer anlamlarla yer alr. Buryatlarda geen Mangaday (Mangatka) ise ok bal ejderhadr. Dnyann sonunda yaarlar ve ok iri csselidirler. ou zaman siyah ve sar renktedirler. randaki ateperest byc/rahipleri ifade eden Magular (Mecusiler) ile ilgili olduu ne srlmektedir, fakat aradaki kavramsal balant yeterli deildir. Olas bir aklama benzer szckler nedeniyle anlam kaymas gerekletiidir. Etrsk Mitolojisindeki Mantus adl eytani varlk ile de balants olama ihtimali vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mangus: (Man/Ban) ve (Mo/Bo). Boaz, bomak fiilleriyle balantl olabilir. Ayrca Man kk heybetlilik ve byklk ifade eder. Trkede Yaan/Yana, Moolca Zaan, Tuvaca aan szckleri ile ayn kkten gelir ve bunlarn tamam fil demektir. (Baknz: ULBUS) Aklama: Magular ateperest rahip snfdr. Sihir yapabilme, ryalar yorumlayabilme ve ge bakarak ngrlerde bulunabilmeleriyle tannmaktaydlar. Magularn bu gleri nedeniyle Mazdek

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 150 ve Zerdt dini zerinde etkili olduklar sylenir. Zerdtln Ateperestlik olarak alglanmasyla birlikte Ategede (Ate Tapna) rahiplii yapmlardr. MANKURT: Bilinsiz Kle. Mankurt haline getirilmek istenen kiinin ba kaznr, slak deve derisi sarlr ve bylece elleri kollar bal olarak Gne altnda braklr. Deve derisi kuruduka gerilir. Gerilen deri ba mengene gibi skar ve inanlmaz aclar vererek akln yitirmesine neden olur. Byle bir kii bilinsiz ve her istenen eyi sorgusuzca yapan bir kleye dnr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mankurt: (Bun/Ban/Man). Bun szc akl yoksunluunu ifade eder. Moolca Munu/Mung (Trke Bunu/Bung) fiilleri akln yitirmeyi, Munah (Trke Bunak) szckleri yallk nedeniyle akln yitirmi olan kiileri anlatr. Eski Altaycada Manu, Tunguz ve Manu dillerinde Mana szc akl yitimini ve kullanlmaz hale gelmeyi belirtir. MATIR HAN: Cesaret Tanrs. Edeer: MATUR (PATIR, PATUR, BATUR) HAN Korkusuz bir sava tanrsdr. Erlik Hann oludur. Ta bilekli olarak betimlenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Matr: (Bat/Mat). Batur demektir. Bahadr, korkusuz, kahraman anlamlarna gelir. Batrmak ve bomak fiili ile balantldr. (Baknz: BATUR) MAY ANA: Varlk Tanras. Edeer: PAY (BAY) ANA nsanlarn koruyucusu, kollaycs ve gzeticisidir. Gn nc katnda oturur. Budizmin etkisiyle Maitreya adl Tanr ile zdelemitir. Bayanay ile ayn kiilik olduu ne srlr. Krk bal bir kadndr. Kimi yerlerde gm sal sar bir kadn olarak betimlenir. Evini havada kurar ve ocuklarn orada dourur. ocuklar korur. Yay ve oku ile ac veren ruhlar ocuklardan uzak tutar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) May: (May/Bay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Baymak fiili, bymek ve gelimek anlamna da gelir. (Yans: MAY ATA) (Baknz: BAYANAY) MAY ATA: Varlk Tanrs. Edeer: PAY (BAY) ATA nsanlarn koruyucusu, kollaycs ve gzeticisidir. Gn nc katnda oturur. Budizmin etkisiyle Maitreya adl Tanr ile zdelemitir. Tunguzlarda Mayn ad verilen bir Ruhlar Tanrs vardr ve evreni yarattna inanlr. Bu Tungus Tanrs yeni doan bebeklere ruh verir. Tunguzlarn Mayn adl ltfkar ve yaratc tanrlarn da akla getirmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) May: (May/Bay). Varlk, zenginlik, ululuk anlamlarn ierir. Moolcada May ayn zamanda enlik Atei anlamna da gelir. (Yans: MAY ANA) MAYGIL HANIM: Su Tanras. Yeryzndeki sulardan sorumludur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 151 Maygl: (May/Bay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Baymak fiili, bymek ve gelimek anlamna da gelir.

MEKEY: Vampir. Edeer: MEK nsanlarn kann emer, ilerinde byr. lm saan kambur bir yal kadn eklinde dnlr. Taun yani veba hastal tadna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mekey: (Me/Bi). Bimek (kesmek) fiili ile alakaldr. Me Moolcada maymun, Mes ise silah demektir. Trklerde masal ve sylencelerde maymuna benzer varlklara rastlanr. MEHMED: Hz. Muhammed. slam dininin kurucusu. Son Peygamber. Muhammed isminin Trkelemi biimidir. Hz. Muhammed kutlu bir maarada dnceye dalm ve kendisine gelen Melek ona Tanrnn Oku emrini iletmitir. Bundan sonra Peygamber olarak insanlk tarihinin seyrini deitirmitir. Bilime ve akla verdii byk nem slam medeniyetinin ekirdeini oluturmutur. rnein o dnemdeki pek ok toplumda grld zere Ay ve Gnee farkl anlamlar yklenmesine kar karak yle demitir: phesiz Ay ve Gne asla kimsenin lm veya doumu iin tutulmazlar. Ancak bunlar Allah'n iki ayetidir." (Hz. Muhammed, Hadis-i erif) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mehmed: Arapa Hamd kknden gelir. vlen, vlm demektir. Aklama: Azeri Trkesindeki Mehemmed ve Mehemed okunularndan sonra Trke olarak ald en yaln biimdir. Kelime ierisindeki sessiz harfler kaybedilmedii iin Arapa ekim kurallarna gre de isim kk olduu gibi durmakta ve aslnda anlamn korumaya devam etmektedir. Fakat o kadar Trkelemitir ki, Mehmed ismiyle anldnda bu konuda nbilgiye sahip olmakszn baka bir kltrde hibir biimde Hz.Muhammedin kastedildiinin anlalmas mmkn deildir. Bu ad yalnzca Trklere zgdr. MENG: Mani. Manicilik dininin kurucusu. nc Yzylda Pers (ran) mparatorluu iinde kurulan Mani dini en parlak dnemini sekizinci yzylda yaamtr. nk Uygur devletinin milli dini olarak ilan edilmesi ok byk bir itibar kazandrmtr. Mani adnn eski Trke "Meng" szcyle balantl olduu ne srlr. Meng, sonsuz demektir. Manicilikte aydnlk ile karanlk iki rakip olarak kar karya durur. Bu ikisinin birbirleri ile mcadelesi ezelden ebede kadar devam edecektir. Aydnln bir ksm karanln iinde tutsak kalmdr. Bulun (vicdan) kavram nemli bir yere sahiptir. Mani, vicdann nemini yle vurgulamtr. nsan sadece kendi sesini dinler. (Mani Nakka) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Meng: (Ben/Men). Dizi, dzen, zlk, sonsuzluk bildirir. Moolca Manah szc korumak anlam ierir. MERDE HAN: Sylencesel Hakan. Altay Trklerinin atas ve koruyucusu olduuna inanlr. Yamur yadrma gc vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 152 Merde: (Mer/Ber). Bilgelik ve deha anlamlar ieren bir kktr. Mergen szc ile ayn kkten gelir.

MERGEN HAN: Akl Tanrs. Edeer: PERGEN (MEREGEN) HAN Hereyi bilir. Akl ve zekay temsil eder. Gn yedinci katnda oturur. Bilgelik sahibidir. Hereyi bildii iin her eye gc yeter. Oku ve yay vardr. Bilgeliiyle att ok hedefini armaz. nsanlara bilgelik verir. Bilimi ve felsefeyi simgeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mergen: (Ber/Per/Mer). Oku, Nianc, Kahraman demektir. Moolcada bilge, deha demektir. Manu dilinde de birebir ayn biimde Mergen olarak yer alr. MILAHSIN HANIM: Hayvan Tanras. Edeer: MALAHSIN HANIM Ahr hayvanlarn korur. Trk ve Mool kltrnde ahr hayvanlar toplumsal yaamn srdrlmesindeki en nemli unsurdur. Ahr hayvanlar bykba ve kkba olarak ikiye ayrlr. Buna gre de bu hayvanlar gden kiilere farkl adlar verilir. - Gder: oban - Srtma: Sr oban - Tavartma: Koyun oban (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mlahsn: (Mal). Bykba hayvan anlam tar. Arapa eya, rn anlamna gelen Mal ile hibir ilgisi yoktur. MISTAN: Cad. Edeer: MASTAN, MUSTAN, MSTEN irkin suratl yal bir kadndr. nasanlarn kann emer veya karp yer. Mastan (Mstan) Kempir adl bir dev anasndan bahsedilir, dev cad olarak analamak mmkndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mstan: (Mas/Bas). Basmak, bastrmak fiili ile balantl olmas muhtemeldir. (Baknz, Benzer: PSTEN) MTE: Bit Cads. Edeer: BTE, PTE st ba pislik iindedir. htiyar bir kadn klndadr. Bazen 12-13 yalarnda bir ocua dnverir. nsanlarn arasnda dolaarak gen ve saf kzlar kandrp evine gtrr ve onlara bandaki bitleri ve pireleri temizletir. nsan aya dememi ormanlarda ve dalarda yaar. Kzlarn dizkapaklarndan kanlarn emer ve birka gn sonra ldklerinde onlar yer. Etrafna uyuz hastal ile bit ve pire saar. nsanlar tarafndan kandrlarak bilmedii yerlere gitmemeyi vurgulayan bir karakterdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mite: (Bit). Bitmek, yokolmak anlamlarn da ierir. Bit szcnden tremitir, bitli demek olabilir. MORDOK HAN: Bereket Tanrs. Edeer: MORDO HAN Teletlerin Tanrlarndan birisidir. Fakirlere yardm eder, ktleri cezalandrr.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 153 Mordok: (Bor/Bur). Bora, boran, boraan szckleriyle ayn kkten gelir. Moolca Mordoh ayrmak, blmek demektir.

MUGAL HAN: Moollarn Atas. Edeer: MOOL (MUNGAL, MONGOL) HAN Bulca Hann oludur. Ouz Hann amcas ve kaynatas olarak anlatlr. Sknt verici, i karatc bir blgede yaadklar iin bu ad aldklar sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mugal: (Mun/Bun). Sknt vermek anlamlarn ierir. Moolca Munu/Mung (Trke Bunu/Bung) fiilleri akln yitirmek manas tar. Moolca Munah (Trke Bunak) szckleri sersemlik belirtir ve yallk nedeniyle akln yitirmi olan kiileri ifade eder. Evenk dilinde Mongnon eklinde ayn anlama gelen bir szck vardr. MUNUK: Nazarboncuu. Edeer: MONCUK, MUNCUG, MONAK, MONAK, MONOK, MUYINSA, MUYINA Kiinin veya atn boynuna taklan deerli ta; arslan trna, muska gibi eyler. Kgk tabiri de kullanlr. Atla Hann babasnn ad da Muncuktur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Munuk: (Bun/Bon). Boncuk demektir. MUS HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: BUZ (MUZ, BS, MS, MSN, PR, MUR) HAN Moolca: MS KAN Musdada yaayan bir hakan. Buzullar nedeniyle ulalamaz. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Mus: (Buz). Buz demektir. Donmak, donmu su anlamlarna gelir.

N Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI FORUMLARDA VE BLOGLARDA PAYLAIN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 154

-NNAMA: Nuh Peygamber. Hz. Huh veya benzer zellikler tayan bir kii. zellikle kularla olan yk ok zgndr. Sular ekilmeye, denizler alalmaya balayp gemisi bir daa oturduunda ilk nce bir kuzgunu pencereden serbest brakr ama geri dnmez. kinci gn alakargay darya gnderirler, gelmeyince nc gn saksaan salar fakat o da geri gelmez. Drdnc gnn akamnda gvercini uurur pencereden; hava kararmadan aznda bir zeytin dalyla gemiye girince, Nama bu kuu kutlu klmas iin Tanrya yakarr. O gnden sonra gvercinler insanlarn evlerine girdi, ulak olarak haberlerini gtrd getirdi. Kuzgunun ve alakargayla saksaann ne yaptklarn sorduunda; birinin lm hayvanlarn lelerini yediini, dierinin saa sola birikmi pleri kartrdn tekinin de su yzne kan mallar aldn rendi gvercinden Nama. O ne kargta bulunarak, gvercine ise alkyarak, o anda ne yapyorlarsa Dnya durduka ayn eyi yapmalarn diledi; kuzgunlar le yemeye, alakargalar p kartrmaya ve saksaanlar da hrszla mahkm edildiler. Gvercin ise insanlara habercilik yapmaya, evlerde yaamaya hak kazanmt. O yzden o gnden beri de yle yapar dururlard. Gvercinin tm Dnyada pek ok toplumda Talih ile ilgili saylmas belki de bu nedenledir. Hz. Nuh insanlarn ikinci atas kabul edilir. nk Byk Tufandan sonra insanlar onun soyundan tremitir. Yeryznde benzer biimlerde varolan tufan sylencelerinin bakiisi olarak Hristiyanlk ve slamiyetin de yaylmas sonucu hemen her kltrde bilinmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Nama: (Nam/Yam). Yapmak ve yaymak fiili ile balantl grnmektedir. Eski Altay dilinde Nemeh, Moolca Nmayan, Manu ve Tunguz dillerinde Nam, Buryata Nama, Eski Trke Yma/Cma/Imya/Ima/me szckleri Geyik anlamna gelir ve Trk kltrnde Geyik kutsal saylp, su ve deniz ile ilikilendirilir. Eski Moolcada Nam/Namug (gnmzde Namag), Tibet dilinde Nem szckleri de dalga ve bataklk anlamlarn da ierirler. NAYMAN ANA: Sylence Kiisi. Mankurt destannda olunu kurtarmaya alrken len kadn. Mankurt haline dnen olu tarafndan ldrlmtr. Ruhu Dnenbey (Dnenbay) adl bir kua dnmtr. Mezar kutsallk kazanmtr. Naymanlar adl bir Trk-Mool boyu ile ilikilidir. Moollarn sekiz boyunun anas saylr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Nayman: (Nay/Yay). Yayan, douran demektir. Moolca sekiz rakam ile ilikilidir. NEME: Cin. yi veya kt Ruh. Soyut varlk. Karaneme adl bir tr ok tehlikeli olarak grlr. - Aru Neme: yicil Cinler. - Kara Neme: Ktcl Cinler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 155 Neme: (Ne/Na). Moolcada kartrmak, eklemek anlamlar ierir. Ne, ney gibi bir varl soru yoluyla iaret eden szcklerle ayn kkten gelir. Eski Moolcada Nama/Neme/Nomu, Eski Trkede Cumsa/Yomsa, Buryatada Nomo, Mogur dilinde Nomu szckleri ile Tunguzcada Nume, Manuca Nem scaklk, sessizlik, hafiflik bildirir. Nime ise Tungua dilinde boynuz kavram ile de alakaldr. Moolca Neme (Trke Yeme/Ceme) artmak, oalmak anlamlar tar. Tunguz-Manu dillerinde Nime ziyaret etmek manas tar. (Eanlam: OR) NOYON HAN: Asker Tanrs. Edeer: NOYAN HAN Askerleri ve orduyu korur. Ordu (Moolca: Ord) Askeriye ve eri (Moolca: ereg) Asker kavramlar gebe Trk ve Mool toplumlarnn toplumsal rgtlenmesinde byk rol oynamtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Noyon: Moolca kkenlidir. Moolca efendi, general gibi anlamlar tar.

O Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU E-KTABI SOSYAL STELERDE PAYLAIN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 156

-OOBA YES: Oba Ruhu. Obann koruyucu ruhu. Her obann kendi koruyucu ruhu olduuna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oba: (Ob/Ov). Gemelerin konak yeri ve burada konaklayan airet. Genilik, birlik, yaygnlk ifade eder. (Baknz: YE) OBOT: Doyumsuzluk Cini. Grnleri son derece irkindir. Dileri ok byk ve korkuntur. ri kemikleri vardr. Srekli yer ama doymazlar nk, yediklerini annda geri karrlar. Ateli gzleri vardr. Aileleri ve evleri bulunur. nsanlarn iine girerek veya musallat olarak tm servetini harcamasna neden olurlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Obot: (Ob). Kelime kknde yemek, yutmak, yok etmek anlamlar bulunur. Obur szcyle kktetir. OCAK: Kutlu Nesne. Edeer: OAK, OIR, OCAG, OAK, OOK, USAK, CEK, VUAH, Moolca: GULAMTA, GOLUMTA, HULUMTA, KOLOMTA inde ate yaklan yer. Evin veya adrn stlmasn ve besinlerin piirilmesini salar. Trklerde ate ve ocak maddi ve manevi pek ok ilevi yerine getirir. Ate ruhunun koruyucu ve yardm edici zellii vardr. Cezalandrc, temizleyici, tedavi edici, bereket verici olarak da grlr. Pek ok slav diline ve Makedoncaya, Romenceye, Arnavutaya aynen bu ekliyle veya deiik balantl anlamlarla gemitir. Bunun yansra ifa bulunan yerlere de Ocak denir. Bu olgunun ada yansmas Salk Ocadr. Fakat doast glerle balantl olarak u ocaklara rastlanr ve buralarda baz rahatszlk ve skntlardan kurtulunabileceine inanlr: Al Oca, Kl Oca, Uuk Oca, Alaz Oca, Sarlk Oca, Arpa Oca, Ba Oca, Gz Oca, Alaca Oca, Kurun Oca, nme Oca, Kumru Oca, Karnca Oca, Siil Oca, Ksr Oca, Mum Oca, Yel Oca, Kzl Oca(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ocak: (Oc/Od). Ate yaklan yer. Piirme, stma gibi amalarla kullanlr. Mecazen ev, aile demektir. Ocamak ate yakmak demektir. Ocumak/Ocunmak/Ocutmak ise korkutmak demektir ki, atein korku verici olmasyla balantldr. Moolca O kvlcm anlamna gelir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 157 OCAK YES: Ocak Ruhu. Edeer: OAK (OIR, OCAG, OAK, OOK, USAK, CEK) ISI Moolca: GULAMTA (GOLUMTA, HULUMTA, KOLOMTA) EZEN Ocan koruyucu ruhu. Her ocak iin farkl bir ye vardr. Trk kltrnde ocak ok nemli bir yere sahiptir. Ocak evin en nemli unsuru olduu gibi mecazen ev anlamna da gelir. Atee sayg gsterilmesi gerekir. Ocak ve atei kutlu kabul edilir. Ayn ekilde ocan zerine koyulan ayakl kazanlar da nemli bir yere sahiptir. Korkma, snmez bu afaklarda tten en son ocak. (stiklal Mar - M. Akif ERSOY) Ocak farkl anlamlarda kullanlabilir; Salk Oca, Trk Oca, Kmr Oca, Ergene Oca, eri Oca Azeriler ocaa su dkmeyip kendiliinden snmesini beklerler. nk bu ocan ruhunu kzdrabilir. Eski Trkler evdeki yemekten bir paray ocaa atarak ona verirler. Bazen beyaz bazen kzl sal bir kadn olarak belirir. Atein yakld yer kutsaldr. Ancak bu Eski Fars lkesindeki gibi atee tapma eklindeki bir putperestlik deildir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ocak: (Oc/Od). Ate yaklan yer. Piirme, stma gibi amalarla kullanlr. Mecazen ev, aile demektir. cermek, atei sndrmemek iin kartrmak manalarn ihtiva eder. Moocada O szc kvlcm anlamna gelir. (Baknz: YE) OD ANA: Ate Tanras. Edeer: VOT (VUT, UOT) ENE Eanlam: TEP (TIP) ANA Moolca: GAL ECE Oca ve iindeki atei korur. Krmzlar giymi yal bir kadndr. Atein yalmyla dalgalanan krmz ipekten bir kaftan vardr. Gen al bir ksrak zerinde gezinir. Uzun krmz salar vardr, salar rldr ve atein yalmlarn simgeler. Krk Batu Ks Ene, Odus Batu Ot Ene olarak tanmlanr. Gsleri ok byktr. Ocak evin tam ortas ve kalbidir. Od Ana, genel olarak evlerdeki ve adrlardaki ocaklar ve ateini korur. Her ocaa bir ye (koruyucu ruh) gnderir. Yedi olu vardr ve yedisi de Ate Tanrsdr. Yeryzndeki ilk oca lgenin kzlar yakmtr. Sonra da Od Anaya emanet etmitir. Od Ana herbir atee ve ocaa birer tane ye (koruyucu ruh) gnderir. Dokuz ate rmann kavanda dokuz keli bakr bir evde yaar. Evin, lkenin koruyuculuunu da simgeler. Kendi ocuunu yedii sylenir. Bu durum atein alalp azalan yalml tabiatn artrr. Gk yerden ayrlrken yaratlmtr. Moollarda evlilii simgeler. Karaaylarda Teb Ana biimi kullanlmaktadr ve Tabt adl skit Ocak Tanrs ile balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Od: (Od). Ate demektir. Moolcada Od szcnn yldz anlamna gelmesi ise dikkat ekicidir. Dagur dilinde Hod szc de yine yldz demektir. (Yans: OD ATA) OD ATA: Ate Tanrs. Edeer: VOT (VUT, UOT) EDE Eanlam: TEP (TIP) ATA Moolca: GAL ECEGE Odkan biimiyle Moolcada yer alr. Trkler Odhan da derler. Ocak ve atei kutlu kabul edilir. Ayn ekilde ocan zerine koyulan ayakl kazanlar da nemli bir yere sahiptir. Od Ana, genel olarak evlerdeki ve adrlardaki ocaklar ve ateini korur. Her ocaa bir ye (koruyucu ruh) gnderir. Od Ana herbir atee ve ocaa birer tane ye (koruyucu ruh) gnderir. Ate kurban ge iletir. Al renk atei

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 158 simgeler ve albayrak kavramyla da balantldr. Ate temizleyici bir unsur olarak grlr. Halay kelimesinin Ate treniyle balantl olarak Ate Dans anlamn ierdiini ne sren grler vardr. Sonralar vatan koruyucusu imgesini de iermeye balamtr. Atein ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde olarak alglamaktan ziyade kut kavram ile ilikilendirilmesine sebep olmutur. Ayn ekilsizlik ve enerji olarak alglama durumu su iin de geerlidir. t Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Od: Ate demektir. Odak, Oda, Odun gibi kelimeler bu kkten gelir. (Yans: OD ANA) ODDENZ: Ate Denizi. Edeer: ODTENGZ Eanlam: ODTALAY Dnyann evresinde yer alan Akdenizin tesinde yer alr. Ateten bir deniz eklindedir. Ate rmaklar buraya dklr. lgin bir biimde yeraltndaki Mama Katmann anmsatr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oddeniz: Ate + Deniz. OD YES: Ate Ruhu. Edeer: VOT (VUT, UOT) ISI Eanlam: 1. ULAM, 2. YALKIN (YALGIN, YALIN) 3. ALAV yeleri. Moolca: GAL EZEN Atein koruyucu ruhu. Her ate iin farkl bir ye vardr. Trk kltrnde ate ok nemli bir yere sahiptir. Atee sayg gsterilmesi gerekir. Onun yata yal kurum ve kara istir; soluu dumandr, a kuru odundur. Kz yast, kl yorgandr. Atele balantl olarak Duman ve Kor, Kz, Kl, Alav, Kvlcm iin dahi ayr yeleri olduuna inanlr. Atee koyulan Sac ayakldr bunlar: gemii bugn ve gelecei simgelerler. Atei insanlara Tanr vermitir. lk oca lgen Han kurup insanlara brakmtr. Baz sylencelerde Gne, Ay ve Od kardetirler. Ve hepsi de Yldrmn oludurlar. Ate yldrmdan yaratlmtr. Ate mecazen farkl ierikleri barndrr, rnein Ak Atei kavram, ak ile insann vcudunda meydana gelen enerjiyi ve yeniden douu ifade eder. Eski Trk inanlarna gre lgen tarafndan gkten indirilen biri kara, biri ak iki ta arasna kuru otlar konmas ve talar birbirine vurmas sonucu otlarn yanmasyla elde edilmitir. Bu ruhun dnyann yaratlmasndan beri var olduuna inanlr. O, kiri, kini, pislii, ktl sevmez. Yer stndeki btn ruhlara dua edebilmek iin ilkin atein ruhuna adak vermek gerekir. nanca gre ate insanoluna her eyi syleyebilir, onlar uyarabilir, onlara retebilir. yilik isteyen insanlar korumas, onlara yardmc olmas, mmkndr. Krgzistann bakenti Bikekte hi snmeden yanan bir atein bulunduu Snmez Od Ant yer alr. Snmez Ate kavramnn Pers Ateperestliiyle balantl olduu ne srlr. Geri bu tr antlar dnyann pek ok yerinde bulunmakla beraber Trklerde ate zel bir neme sahiptir. Ancak ran atee tapma anlay (Mecusilik) ile ilikilendirme mant ou zaman yanl bir yaklamdr. Mecusiler, atei yilik Tanrs Hrmzn bir sembol kabul ettiklerinden, her tapnakta Ategede denilen ve devaml ate yanan bir yer yapmlardr. Bu ate hi snmemek zere yanard. Mecusilik aslnda hem tektanrc hem de dalist bir inan sistemidir ancak ate klt o kadar n plana kmtr ki bir snre sonra atee tapma ekline dnmtr. Ate e ayrlr: - Ayh Od: yi ruhlara aittir. Yldrm dmesiyle elde edilen ve tanrnn gnderdii kabul edilen atetir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 159 Abah Od: Kt ruhlara aittir. Scak vermeyen souk bir atetir. Souun yakc zellii ile de balantldr. Souk yakt tabiri ile bu anlatlr. - Ulu Od: Tanrsal atetir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Od: (Od). Ate demektir. (Baknz: YE) ODMAN: Kk Oul. Edeer: OTMAN, OTOMAN, UTMAN Ocan, ev ateinin devamlln salayan, evde kalan ocuk. Masallardaki daima baarl olan Kk Oul figrdr. Trk kltrnde byk kardeler kendilerine yeni ev aar fakat en kk oul evde kalr. Bylece ocak ateinin devamn salar. Osmanl mparatorluunun kurcusu Osman Beyin gerek adnn Otman olduunu ileri sren tarihiler vardr. slamiyeti kabul eden Trklerde benzeim yoluyla Osmana dnt sylenmektedir. Hatta mecazen Seluklu Devletinin varisi olduu ve dier beylikler iinde olduka kk olduu halde Anadoludaki Trk Devletinin ocan srdrd iin bu adla uyum iinde olduu da dnlebilir. Gerekten de bu ada Avrupa kaynaklarnda Ottoman olarak yer alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Od: (Od). Ate. Moolca Otgon kk erkek ocuk demektir ve Odkan/Odhan szcnden gelmektedir. (Baknz: ODTGN) ODTGN: Kk ehzade. Edeer: ODTEKN Moolca: ODIIN, ODN Ocan, ev ateinin devamlln salayan, evde kalan ocuk motifinin hanedan kltrne yansmasdr. Masallardaki daima baarl olan Kk ehzade figrdr. Trk kltrnde byk kardeler kendilerine yeni ev aar fakat en kk oul evde kalr. Bylece ocak ateinin devamn salar. Masallarda kardein en k iyi, drst ve baarl olur. Tanrsal bir g tarafndan korunur. Byk kardeler ya sradandr ya da olumsuz zellikleri vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Od: Ate + Tigin: Prens. Od: Ate + igin: Prens. (Baknz: ODMAN) OAN: Rab. Edeer: UAN, UGAN Yaratc. Evreni ve varlklar yaratan g. Oulduruk szc ana rahmini ifade eder ki, bir canlnn varoluuyla ilgili olarak ayn kkten gelen bir szcktr. Okan Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oan: (O/Og/U/Ug). Yaratmak, retmek anlamlar vardr. Kudret ve g anlamlarn da iermektedir. Oul, oulduruk (dlyata) gibi kelimeler bu kke aittir. Moolca Oktargay/Ogtorguy szc cennet demektir ve bu szckle alakal olmas muhtemeldir. (Baknz: TANRI) (Kartrlan: OKAN HAN) -

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 160 OUZ HAN: Trklerin Atas. Edeer: 1. UUZ (UZ) HAN 2. OUR (OGUR, UGUR) HAN Trklerin atas olan kahraman. lk Trk Devletinin kurucusu. Btn yaam boyunca Gkkurt (Brteine) kendisine klavuzluk etmitir. Yaam, daha doumundan balayarak olaanstl olaylarla doludur. Yznn rengi maviye alar. Gzleri al (kzl) renklidir. Az ate gibidir. ok abuk bymtr. Doar domaz yemek yemitir. Bir kez st emip sonra i et yemitir. Gc simgeleyen boynuzlu bir tac vardr. Babas Kara Han ldrr. Ormanda tek boynuzlu bir yaratkla vuruarak onu yenip ldrr. Gergedan olduu sylenen bu canl olaslkla aslnda bir eytandr. Pek ok boya adlarn o verir (Uygur, Kangl, Kpak, Kala, Karluk). ki einden toplam alt tane olu olmu ve bunlarn ocuklarndan da ouz boylar meydana gelmitir. Avlanrken, bir ortasnda yer alan bir ada bulur. Bu adann ortasndaki bir aacn kovuunda klar saan ok gzel bir kz oturmaktadr (Yarsub Yer-Su bu kzla sembolize edilir). Salar akarsular gibi mavidir ve dileri inci gibidir. Onunla evlenir ve olu olur. Aradan yllar geer, bir gn gkten gl mavi bir k der ve ortasnda gzel bir kz bulur (Gk-Kal Gk-Hava da bu kzla sembolize edilmitir). nanlmaz gzellikte olan bu kzn banda kutup yldz gibi ateten bir k demeti vardr. Bu kzla da evlenir ve ocuu olur. Ryasnda grd Gm Oku bulup getiren ilk oluna blerek paylatrr. Ayn ekilde ryasnda grd Altn Yay da ikinci karsndan olan ocuklarna paylatrr. nl tarihi Rstem Paaya gre Kuran- Kerimde ad geen Zlkarneyn (iftboynuz) adl kutlu kii Ouz Handr. nk iftboynuzlu tac ile tannmtr. Lak (Ilak), Rak (Irak), Zak (Izak) gibi efsanevi lkelerin kaanlarn yenerek buralar fetheder. OUZ BOYLARI BOZOKLAR UOKLAR BAOKLAR 1 KAYI BAYUNDUR SORKI 2 BAYAT BECENE LALA 3 ALKALI AVULDUR SAKLAB 4 KARALI EPN MURDAAY 5 YAZIR SALGUR TURUMI 6 YIPAR EYMR KARAIK 7 DODURGA ALAYUNT KAZIURT 8 DER RER KANGA 9 AVAR DR KALA 10 KIZIK BDZ TEKEN 11 BEKTL YIVA KARLUK 12 KARKIN KINIK KIPAK (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ouz: (O/Og/U/Ug). Mbarek, kutlu ayrca yetenekli, bilgili demektir. Ruh anlamna da gelir. yi huyluluk da belirtir. (Baknz: OKLAR, BOZOKLAR) OK: Kutlu Silah. Edeer: UK, UH, OH Trklerde byk nemi vardr. Boy topluluklarna ok anlamn ieren adlar verilir. Onok, Bozok, ok. Yine bu szckle balantl Ouz ve Our kelimeleri de benzer biimde kullanlr. On Our, Be Our, ar Our, Dokuz Ouz gibi Our ve r (Blk) kelimeleri de yakndan ilikilidir. Okruk szc devlet anlamnda kullanlr. Hungar (Macar) szcnn Onourdan geldii dnlmektedir. Soylu

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 161 kiilerin attklar oklar Gne Iklar tarafndan tutulur. Gnein nlar da ok olarak kabul edilir. Yakn dnemde Atatrkn Alt lkesi de Alt Ok olarak simgeselletirilmitir. Yay ise gkyznn bir simgesi olarak kabul edilir. Ayrca ok ve yay ile fal baklr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ok: (Ok). Yayla atlan ve ucunda sivri bir demir bulunan sava arac. Silah, sivrilik, renmek, reticilik, okul anlamlar ierir. Okruk hem Trkede hem de baz Sibirya zerk devletlerinde Devlet (gnmzde Cumhuriyet) demektir. OKAN HAN: Bar Tanrs. Edeer: UKAN (OKON, OKHON) HAN Kan davalarna kar kan, oba ve oymaklar arasndaki geimsizliklerde, arabuluculuk yapan tanr. Tanrnn kk oludur ve cezalandrlarak yeryzne gnderilmitir. Oan ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Okan: (O/Og/U/Ug). Yaratmak ve bar anlamlar tar. (Kartrlan: OAN) OKAY HAN: Sihirbaz Tanrs. Su altnda yaar. Su altnda yaayan, te dnya ile balantl bir byc. nsan kanndan meydana gelen denizler ile evrili bir evi olduu dnlr. Yaad kalenin etrafndaki denizler insan kanndan ve kpkrmzdr. Kalenin avlusu hayvan klndaki insanlarla doludur. Onlar bu kla Okay sokmutur. Taban denizde tavan gkyznde olan bu kale tamamen insan kafatasndan rlmtr. Bazen su ienleri sakallarndan tutarak suya eker. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Okay: (O/Og/Ok). Oku byc, falc anlamnda da kullanlr. OLONGO: Destan. Edeer: OLONHO, OLUNGU iir eklindeki sylence. Hemen her toplumda destanlar bulunur ve iir eklinde olmalar nedeniyle daha ok ilgi eker ve daha kolay ezberlenirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Olongo: (Ol). Olmak fiili ile ilikilidir. Olanlarn, olmularn yks demektir. Eski Trkede ln szc de destan demektir. (Bakn, Eanlam: KAY, YOMAK) ONGUN: Totem. Moolca: ONGON 1. Kutsal hayvan ve onun sembolize edilmi figr. Kendisinin soyundan gelindii dnlen ve sayg duyulan, kutsal kabul edilen hayvan, nesne veya varlk. Bazen rzgar bile bir ongun olabilir. Hayvan veya insan biimli heykelciklerdir. Daha sonra arma eklini alm ve bunlara da Ongan ad verilmitir. Her boyun farkl bir kutsal hayvan ve onu simgeleyen bir ongunu vardr. Bereket ve uur getirdiine inanlr. Ongun hayvanlarn yemek, yaralamak ve ldrmek yasaktr. Kabileler bu hayvandan trediklerine inanrlar. Yasaklara uymayann bana felaketler gelir ve toplumdan dlanr. Hatta bu hayvanlarn adlarn anmak dahi tabu (kutsal yasak) olarak kabul edilir. 2. Bolluk, bereket. Bir varln devamll, oalma yetenei. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 162 Ongun: (On). Bolluk, bereket, onarmak, iyilemek anlamlarn ierir. Onaylamak, onamak, onmak fiilleri ile ayn kkten gelir. Onsuk, onat szckleri tamlk, mkemmellik ifade eder. On rakam iki elin tm parmaklardr ve btnl simgeler. (Eanlam: TZ) ONGUN HAN: Bereket Tanrs. Bolluk ve bereketin kaynadr. Ktlklar giderir. Ekinlerin bereketli olmasn salar. Onun isteiyle baaklar bire dokuz verirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ongun: (On). Bolluk, bereket, onarmak, iyilemek anlamlarn ierir. ORDUYOLU: Samanyolu. Edeer: URDAZOL Gkyznde bir yol gibi grnen galaksi. Gne Sistemimiz bu gkada ierisindedir. Sylencesel ordularn bu yolda ilerledii dnlr. Macarlarda Hun ordularnn buradan yrdne dair bir inan vardr. Bazen Kuyolu olarak da ifade edilir. Ancak bu tabir pek yaygn deildir. Koun (Goun) ordu demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Orduyolu: Ordu + Yol. Moolca Ord szc ordu anlamna gelir. (Eanlam: GKYOLU) OR HAN: Sylencesel Hakan. Ordada yaayan bir hakan. Souktan ve rzgardan dolay ulalamaz. Ouz Hann amcasdr. Ordu (Ordo) eklinde askeri rgtlenmeyi ilk gerekletiren kii olarak kabul edilir. Ayrca belirtilmesi gereken bir dier husus da, Dnya tarihinde ilk defa 10lu sisteme dayal ordu rgtlenmesini yaplandran kiinin Hun Kaan Mete Han olduudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Or: (Or). G, kuvvet, ordu, yklmazlk anlamlarna gelir. Ordu (askeriye), orda (halk) bu kkten tremi szlerdir. Pakice (Pakistan Dili) Urdu olarak bilinir. Halkn dili demektir. TrkMool kkenli bir szcktr. Yerlemek, mevki, makam anlamlar vardr. Ycelik ifade eder. Mool Or szc z manas tar. ORMAN YES: Orman Ruhu. Edeer: URMAN (VERMEN) ISI Eanlam: 1. YI (YI ISI, HIS, SIS), 2. TOKOY (TOKAY) yeleri Moolca: 1. SEBER (SBR) EZEN 2. OY (OYIN) EZEN Ormann koruyucu ruhu. Her orman iin farkl bir ye vardr. Keyfi yerinde olduunda kaln sesle ark syler. Mee aac klndadr. Aalara her yl yeni bir halka ekleyerek onlar bytr.Kr sal, aksakall bir ihtiyardr. Uzun boyludur, elinde uzun bir sopa vardr. Tunguzlar Ura Amaka diye bahsederler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Orman: (Or). Byk ve geni aalk alan. Moolca Oron, Trke Orun szckleri yer, mevki anlamlarna gelirler. (Baknz: YE) OTAGAN: aman. Edeer: OTAAN Moolca: UTAGAN, UDAGAN
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 163 aman. Din adam. Trk-Mool kltrnde daha ok kadn amanlara verilen addr. - Ota: la. - Ota/Otaman: Eczac. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Otagan: (Ot/Od/Ud). Ota (ila), otamak (ilala tedavi etmek) gibi kelimelerle ayn kkten gelir. Utaan, Yataan kelimeleri Dlyata demektir. Od/Ot (ate), Utmak (kazanmak) szckleri ile ilgili olma ihtimali vardr. Otamak (Ota: Bitkisel la) sznden geldii kadar Od yani yani ate szyle de balantldr ki, ate ile tedavi etmek demektir. OTA : Hakan adr. Edeer: OTAK, OTU, OTUV, OTAV Moolca: MACAN, MAJKAN, MAYHAN, MAYIKAN Byk ve grkemli adr. adrdan fark, yuvarlak ve ssl olmasdr. Osmanlda Padiah adrlarna bu ad verilmitir. Yeryz byk bir otaa benzetilir. Yaam Aac ise onun ortasndaki direktir. Trk kltrnde adr nemli bir yere sahiptir. Krgzlar Bozuy derler. Farkl renklerdeki adrlar farkl anlamlara gelir. Ak Ota, Kara Ota, Kzl Ota, Sar Ota gibi Ouz Han lp de yerine olu Gn Han tahta knca kendi Altn Ota kurdurur. Kendi otann sa yanna alt, sol yanna da alt adr kurdurur. Sa tarafa 40 kulalk bir direk diktirip bana altn bir tavuk koydurur, dibine ak bir koyun balatr. Sol yanna da 40 kula bir direk diktirip onun zerine de gm bir tavuk koydurur, dibine kara bir koyun balatr. Koyun g simgesidir. Bu balamda Trk yurdu ve devleti boyutludur. Dou-Bat (Sa-Sol), Kuzey-Gney ve Gk-Yer. Aka Ota: Kaan (Hakan) adrdr. Korkut Ata yklerinde Hanlarn verdikleri lenlerde, erkek ocuu olanlarn oturduu adrdr. Gke Ota: Kam adrdr. amanlar, din adamlar veya bilge Kocalar ayr bir neme sahip olup mavi renkli adrda otururlar. Boz Ota: Han adrdr. Hanlarn seviyesi Hakana gre biraz daha dk olduu iin Gke Ota biraz daha dk bir staty ifade eder. Ayrca vezirlerin adr da boz renklidir. Kzl Ota: Yksek rtbeli ve saygn konumlu Devlet grevlilerinin otadr. Hanlarn verdikleri lenlerde, kz ocuu olanlarn oturduu adrdr. Sar Ota: Dk rtbeli Devlet grevlilerinin otadr. Hanlarn verdikleri lenlerde, kz ocuu olanlarn oturduu adrdr. Kara Ota: Soylu olmayan, sradan halkn iinden kan ama sonradan mevki edinen Hanlarn otadr. Ayrca Hanlarn verdikleri lenlerde, ocuu olmayanlarn oturduu adrdr. Yeil Ota: Din adamlarnn adrdr. slam dininin etkisiyle ortaya km olmas muhtemeldir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ota: (Ot/Od/Ud). Od (Ate) ile balantldr. inde ate yaklan barnak demektir. OTA YES: adr Ruhu. Edeer: OTAK ISI Eanlam: 1. ADIR (ADIR, ATIR, ATIR, EDR), 2. ERGE 3. TRME 4. ALAIK (ALASIK) yeleri Moolca: 1. MACAN (MAJKAN, MAYHAN, MAYIKAN) 2. ASAR (ASARI) Ezen adrn koruyucu ruhu. Her adr iin farkl bir ye vardr. Trk kltrnde ota nemli bir yere sahiptir. Trk ve Mool mparatorlarnn hi kapatlmayan ve krk kz tarafndan ekilen Otalarnn bulunduu tarihsel kaytlarda mevcuttur. Bu ota yerleik kltrdeki sarayn yerini tutmaktadr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 164 Macarca Sator olarak geer. Krgz bayranda yer alan kesien alt yol motifi, Krgz adrlarnn tepe penceresinde tahtadan yaplan bir desendir. Bu Geleneksel Krgz adrnn st blmnde bulunan ve bakldginda ieriden gnein grldg Tndk semboldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ota: (Ot/Od/Ud). Od (Ate) ile balantldr. inde ate yaklan barnak demektir. Oda kelimesi de yaklak ayn anlama sahiptir. adr: (ad/at). atmak kknden gelir. atk, at szckleri ile ayn kkene sahiptir. Farsaya Trkeden gemitir. erge: (er/Yer). Kurmak, sermek anlamlar tar. (Baknz: YE) OTUY: Ate Cini. Atein iinde oynar. Ksa boyludur. Sakal yedi kartr. Sakallar kirpi oku gibidir. Sar bir samura dnebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Otuy: (Ot/Od). Ate anlam ierir. Atein iinde olan demektir. OYMAK YES: Edeer: OYMAG (OYU, OYUV, UYIV) ISI Eanlam: URUK (URU, URIV, IRU) YES Moolca: AYMAG EZEN Oyman (airetin) koruyucu ruhu. Her airetin farkl bir koruyucu ruhu vardr. Trk-Mool boylarnn en nemlileri u ekilde rnek olarak verilebilir. Bu boy adlarnn Gk nesnelerine, zellikle de yldzlara isim olarak verilmesi nerilmektedir. Trklerde aile ve slale gibi alt birimleden sonra toplumsal rgtlenmenin ilk aamas oymaklardr. Aada Trk toplumsal hiterarisi verilmitir. 1. Ogu/Yuu: Aile 2) Urug/Uruk: Slale 3) Oymak/Aymag: Airet 3) Bod/Boy: Kabile, Kavim 4) Bodun/Budun: Federasyon 5) Ulus: Millet (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) nemli Boy Adlar: Abakan, Abay, Abdan, Aday, Ags, Ak, Akman, Aktaz, Ala, Alakn, Alan, Alaa, Aln, Alha, Almat, Altn, Anav, Andarcay, Ank, Appak, Ara, Arday, Argn, Ark, Arlat, As, Asak, Ask, Atgay, Ayan, Aydurgaz, Ayt, Aymak, Badann, Baday, Bagana, Bags, Baa, Bakal, Bakay, Bakt, Baraba, Barga, Barg, Barn, Barmak, Barlas, Basml, Batan, Bata, Batrak, Baybakt, Bayd, Bays, Bayra, Baysyk, Bakbulat, Bekler, Belek, Beltir, Berin, Beri, Bra, Biym, Boaca, Bonan, Burgn, Bort, Brkimek, Buay, Buanay, Bura, Burkaz, Busurman, Buman, Butbay, Bkeceme, Bkr, Bler, Brcen, Calman, Cans, Capalag, Cappas, Captu, Carud, Cekey, Celden, Cerid, Cirik, Culut, Cumart, Cumuk, Curu, Cuvu, Cuy, Cldek, abalak, aaldak, ahar, aka, al, albak, algar, alm, alman, altaz, ank, aplan, aprat, apt, avdur, avgat, avkak, avlay, eey, ekli, eky, elim, erke, etim, etti, al, mbr, tak, ibeney, iendik, iil, iken, ilbek, iltek, imbil, olm, oros, kr, mekey, uktay, ungar, unkara, unkay, uran, urtay, mekey, ret, Dahur, Danrk, Darkad, Dak, Daz, Dolgan, Doylat, Drbet, Dulat, Duvan, Ei, Edigene, Elteke, Ergenekti, Esetemir, Esti, Eyge, Gele, Geyne, Gklen, Hala, Harn, Hasar, Horzum, Hotam, Hoton,
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 165 Hotogot, Ilaman, Irgt, Ist, deger, ldet, lmen, ney, rge, rgir, rkit, rti, stek, temke, Ka, Kaan, Kaar, Kaay, Kan, Kakar, Kadra, Kaal, Kao, Kak, Kalkaman, Kalmak, Kamasm, Kama, Kan, Kanay, Kand, Kangalas, Kanld, Kank, Kanl, Kar, Karaba, Karaga, Karagas, Karaunas, Karak, Karaman, Karavul, Karay, Karaym, Karkas, Karpk, Kar, Kasar, Kasay, Ka, Kakay, Katso, Kayan, Kayduk, Kazay, Keldey, Kelesin, Keneges, Kengerme, Kere, Kerey, Kerderi, Kergil, Kergit, Kerler, Ketin, Ketsik, Kdk, Kr, Kra, Krk, Kak, Ktay, Kyak, Kyan, Kyat, Kineges, Kineki, Kirderi, Kireyit, Kisek, Kisey, Kite, Kolk, Koldkay, Kong, Kongur, Konrat, Koru, Kosay, Kout, Kot, Koy, Koybal, Kbk, Kdy, Kkim, Kkmrn, Kl, Klpe, Ksgl, Ksn, Ky, Ku, Kuba, Kuban, Kudagan, Kumand, Kumuk, Kun, Kunay, Kundur, Kuralas, Kurama, Kurk, Kurkan, Kuskal, Kuvakan, Kuvandk, Kuvuk, Kuyan, Kuydu, Kuzgan, Key, Kerik, Ks, Kldenen, Krme, Ksn, Ktkle, Kys, Lala, Lakay, Madr, Madyar, Manu, Mangt, Mangtay, Masak, Maskar, Maak, Matay, Mayma, Merket, Ml, Mr, Miltek, Mine, Mireke, Mirgek, Misit, Mier, Miter, Monak, Monguldar, Mongur, Mongu, Morun, Mundus, Mungal, Munak, Mlg, Mrkt, Myten, Nayhan, Nayman, Negs, Nogay, Ou, Ogutur, Ongrat, Ordos, Orus, Oakt, Oyrat, led, let, ndn, temi, Palan, Parat, Paylagas, Polu, Pr, Sabay, Sadr, Sagay, Sar, Sakar, Sakn, Salar, Salct, Saluk, Samadn, Samay, Sambat, Sangl, Sarar, Sarbas, Sart, Sartul, Satkay, Sayak, Sebe, Selmek, Senrik, Sbak, Sban, Sykm, Sirgeli, So, Sokulak, Soltu, Soyonk, Soyot, Syndk, Subak, Sumruk, Sunak, Suvan, Suvar, Snit, Ski, alkal, apak, araga, ekti, eley, or, u, ub, Taban, Tabn, Tabunay, Tagap, Tagay, Tama, Tamyan, Tana, Tangdu, Tanp, Taracak, Tarakt, Taralk, Tardu, Tarlk, Tartkn, Tatos, Taya, Tayt, Tazanay, Tazdar, Telenget, Telet, Teley, Teme, Tenet, Teney, Tepter, Terekeme, Teyni, Tilev, Tilik, Tobol, Tobus, Toda, Tofa, Toul, Toulbay, Tok, Tokabay, Toka, Tokalak, Tokay, Tokmak, Tokman, Tokpak, Toksara, Tokum, Tolkan, Tongon, Tordu, Torgul, Torgut, Toro, Tortkara, Tki, Tlek, Tles, Tls, Tntrt, Tugabay, Tulatay, Tuma, Tuman, Tunguz, Turan, Tuyak, Tbey, Tb, Tkey, Tmed, Trkt, Ur, Uran, Urad, Urgu, Urkt, Urus, Uryanhay, Uryankat, Ustu, Uvak, Uvan, Uysun, leki, sergen, zemin, Varsak, Vusun, Yabagu, Yama, Yalan, Yamanbay, Yangak, Yaplan, Yark, Yaramulu, Yarm, Yat, Yavmut, Yemti, Ydak, Yltas, Yttas, Yobr, Yomut, Yudak, Yurmat, Yurtas, Yei, Ys, Yt, Zak, Zarubay, Zunga (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oymak: (Oy). Moolca Aymag, Manu dilinde Ayman olarak geer. Genilik ve okluk bildiren Oy kknden tremitir. Dil, kltr ve akrabalk bakmndan trdelik gsteren, yapsndaki aileler arasnda din, kan, evlilik, soy ba bulunan topluluklardr. Moolca Oyoh balamak anlam tar. OYOR HAN: Ced Tanrs. Edeer: OZOR HAN Ata Ruhlarnn nderidir. Ozor ruhlar ile balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oyor: (Oy/Oz).nde gitmek, gr bildirmek anlam vardr. Oy kelimesi bu kktendir. OYRAT HAN: Sylencesel Hakan. Oyrat/Kalmuk boylarnn atas olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Oyrat: (Oy). Ele avuca smaz demektir. Hoyrat kelimesiyle ilikilidir. Moolca Oyr sc yaknlk ifade eder.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 166 OZAN: Halk airi. Doalama saz alp trk syleme yetenekleri vardr. Genellikle bu yetenek Tanrsal bir g tarafndan kendilerine bahedilmitir. ou zaman bir ryada bade ierler ve bu ryadan uyandklarnda bu yeteneklerini kazanm olurlar. Gelenein koruyucusu ve aktarcsdr. Smerlerdeki gelecekten haber veren kii anlamna gelen Uzu ile de yakndan balantldr. Akn veya een (Sesen) olarak da anlr. Kadn ozanlara ise Aknay denir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ozan: (Oz). Ozmak (nde gitmek, ark sylemek) fiilini ierir. Kendilerine sayg duyulduu iin hep nde otururlar. Uzmanlk bildiren Uz szcyle de yakndan ilgilidir. (Baknz: 1. AYDIN ATA, 2. KORKUT ATA, 3. TRK HAN, 4. IRKIL HAN) OZOR: Ata Ruhu. Atalarn ruhlarn ifade eder. Gelip insanlara yardm edebilirler. Moollardaki Ced Tanrs Oyor Han ile balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ozor: (Oz). Ozmak (nde gitmek) fiilini ierir. Ozan szcyle ayn kkten gelir.

Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, EKSKLK VE YANLILIKLARIN GDERLMESNE YARDIMCI OLUN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 167

-DGET HAN: Akarsu Tanrs. Akarsulardan sorumludur. Su kenarlarnda yaamakta ve gezmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) dget: (t/d/z). Ses karmak, gemek anlamlar vardr. tmek bu kkten gelir. z ise dere, ay demektir. Rica etmek, yalvarmak gibi anlamlara da gelir. Z YES: Akarsu Ruhu. Edeer: Z ISI Eanlam: 1. AKARSU (AKAR, AHAR, AHIN), 2. DERE YES, 3. CILGA yeleri Akarsuyun koruyucu ruhu. Her akarsu iin farkl bir ye vardr. Yal kadn klndadr. aylarda, derelerde yaar. Kprden geerken suya bakanlara kzar ve ban dndrr. O kii de suya der ve bazen boulur. Sularn kirletilmesi onu ok zer. Suya kirli eyler dkenlerin bana belalar getirir. Su kenarlarnda yaar. Bazen kuraklk ve hastalk getirir. lk defa su doldurmaya giden bir gelin kendisine sa verir. Bozuk para atlabilir. Veya sudaki canllar beslemesi iin peynir, kelek, ekmek dklebilir. nsanlar ayaklarndan tutup suya eker. Bazen aslnda ok s olan bir yerde insanlar onlarca kula derinlie batarlar. Dank salar vardr. ay (Say) yesi kk akarsularn koruyucu ruhudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) z: () ve (z). Akarsu demektir. Baz ive ve lehelerde z olarak kullanlr. z sz ayn zamanda bir varln temel unsuru demektir ki, su tm canl organizmalardaki temel unsurlardan belki de en nemlisidir. Moolcada yer, Tunguzcada ge/ve akarsu anlamna gelir. (Baknz: YE) KSK: iftbal Kartal. Trklerde nemli bir mitolojik edir. Bakr trnakldr. Sa kanad ile Gnei, sol kanad ile Ay kaplar. Yaam Aacnn tepesinde yaar. Tanr lgenin semboldr. Gkten yldrmlar indirir. Altn (renkli) kanatlar vardr. Peneleriyle Ay ve Gnei tutar. Gn kapsn bekler. Gece ve gndz, ak ve karay, aydnlk ve karanl (yaruk ve karuk), evrendeki iftli ztl simgeler. ki kartal Yer ve Gn tam ortasnda evrenin dnne uyarak birbirlerinin etrafnda dnmeye balamlar ve sonra da birbirleriyle kaynap tek varlk olmulardr. Tanrnn gl bir bekisidir. iftbal kartal Seluklu Devletinin bayranda ve armalarnda yer almtr. Gnmzde Arnavutluk bayranda da bu simge vardr. lmszlk suyunu itii sylenir. Farsa Simurg (Ku) szcnn Semrk olarak deierek eanlaml kullanld da grlr. ift bal kartal motifine; eskialarda Smerler ve Hititlilerde rastlanr. Smerlerde Laga kentinin simgesi ift bal kartaldr. Onlardan; Akadlara, Asurlulara, Sasanilere ve Bizanslara geer. Ayn zamanda Hititlilerde, Byk krallk dneminde Hattua,

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 168 Alacahyk ve Yazlkayada ki kabartmalarda, yine ift bal kartal grlr. Anadoluda durum byle iken; Orta Asyada amanizme gre yer ile gn arasndaki elik kapy kartal tutar. nsanlara gkyz ve yeryz yolculuklarnda; refaket eden varlklar, ku eklindedir. Kartal kular arasnda, ululuk ve ykseklik timsalidir. Bu yzden; Trkler; kl kabzalarnda, ift bal kartal figr kullanmlardr. Gnmzde Trk Polis tekilatnn armasnda yer alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ksk: k Ana, Yaratc + Sk Sken veya Sk/Sk Kemik, Soy. Moolca gsh szc trmanmak ve yksee kmak anlamlar tar. LM: Vefat. Edeer: LM Bir varln canlln yitirmesi. Ruhun, bulunduu bedeni dnmemek zere terketmesi eklinde aklanr. Trklerde ruhun insan bedenini uyku halindeyken ya da hastayken de terkettii dnlrd. Eski Trkler lmn bir son olmadna, lmden sonra yaama ve ahirete inanrlard. Sonbahar ise doann lm demektir. lm bilinmezlik ve gizemdir. teki dnya insan zihnini daima megul eden soru iaretleri ierir. Trklerde lmle ilgili pek ok gelenek vardr. rnein len birinin ardndan yas tutulurken, lnn kyafetleri ortaya ylr ve fakir fukara bunlardan istediini alr. Bu kyafet ynna soyha ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lm: (l/l). Canszlk anlam ierir. Herhangi bir varlkta canlln sona ermesi demektir. REK: Zombi. nsanlarn ldrld ya da insan kannn aktld yerde ortaya kt sylenir. Daha ok, ldrlen insanlarn mezar stnde rastlanr. rek insanlara zarar vermez, ancak onun gezindii grlr ya da ackl seslerle inledii iitilir. Bu adan hortlaktan farkldr, nk hortlak insanlara zarar verebilir. ldrlm insanlarn ruhu huzur bulamaz ve katilin ya kapsn alar ya da penceresini tklar. Katil be nedenle akln yitirebilir. Uzun boylu ve zayf olup, kefenini karmadan sadece yzn aar. Macarcadaki rdg ile ilgilidir. nsan ldrmenin eninde sonunda cezasz kalmayacan anlatmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rek: (r). Baboluk anlam vardr. Babo gezen hayvan srlerine de rek denir. Yn eirme aracna da reke denir ki, sivrilii ile alakal olabilir. (Baknz: HORTLAK) REN YES: Harabe Ruhu. Edeer: REN ISI Eanlam: 1. PEG 2. ALDIBAR yeleri Harabenin koruyucu ruhu. Uygarln bozulma snrlar olarak grlr. lmle i iedir. Korkulan yerlerdir. Sabaha kadar bilinmeyen klar yanar ve mzik sesleri gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ren: (r). Eski yap veya kent kalnts, virane, harabe.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 169 RGL: Hayrdua. Edeer: ERGL Moolca: RGL Bir insan iin iyi temennilerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. Szn etkileyici gcne olan inanc ierir. Eski Trk anlayna gre sz pek ok eyi deitirmeye yetebilecek gce sahiptir. yi dilekte bulunmak. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rgl: (r). rmek (balamak) fiili ile balantldr. Moolca kkenlidir. Mool dilinde rg/Erg/rg/rge szc ykselmek, yukar kmak manas tar. RZMEK HAN: Sylecesel Hakan. Edeer: URIZMAG (VURZAMAK, VRZEMEK, VERZMEG, ORAZMAK) HAN Karaay ve Malkarlar (Alanlar ve Tavlular) ile i ie gemi olan Nart destanlarnda Nartlarn lideri olarak karmza kan karakter rzmek adn tar ve onun yeryzne den bir meteor parasnn iinden doduu ve kurt st ierek byd anlatlr. Kars Satanay Hanmdr. rzmekin yaad olaylar Basat Hann yaad servenlerle birebir rtr. Tepegzle karlar ve onu ldrr. Trk destanlarnda Uruz Bey, Basatn babasdr. rzmekin Kolan adnda bir at vardr ve Trke Kulan (yaban at) ile rtmektedir, bu kelimenin alaca renk ifade ettii sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rzmek: (r). Uruz Beg ismine benzemektedir. rmek fiili kavga etmek demektir. (Baknz: SATANAY HANIM) Aklama: Nartlar, ayn adl destanlarda bahsedilen bir halktr ve gerekte bu ada sahip bir toplumun gemite yaayp yaamad bilinmemektedir, fakat yaygn gre gre tek bir toplum olmayp binlerce yldr birlikte yaayan ve deiik rklardan gelen kavimlerin kaynat bir Kafkas halkdr. Daha dorusu bugn de var olan bir halklar btndr. Karaay-Balkar (Alan ve Tavlu), een-ngu (Noh ve Galgay), Oset (ron ve Digor), Abhaz, Adige, Avar ve baka pek ok kk nfuslu toplumlarnn kltrel olarak kaynamasyla ortaya kmtr, ancak her biri kendi dillerini konuur. Buna karn ortak kltrel unsurlarn kime ait olduu ve hangisinden geldiini belirlemek bazen ok zor bazen de imkanszdr. Bu nedenle bir iki rnek vermekle yetinilecektir. Nart mitolojisinin ierisindeki Trk unsurlar bulmaya almak da ayn glkleri ierir. Baz kavram, isim ve olaylar birebir Trk sylencelerini andrrken bazen de baka uluslara ait olduu apak belli olan olgular srer gider. Fakat tutarl ve uyumlu bir rnt ierisindedir hepsi de. Nart kelimesi ise kahraman, yiit, alp gibi anlamlar tar. S: Can. Edeer: Z (ZT, ZT) 1. Bir varln yaam gc. Kiinin hayatta oluunun gstergesi. En ok ku, ylan ve balk olarak temsil edilir. Ruh kavramyla yakndan balantldr. z Kuu (Can Kuu) deyimi bu inann en belirgin rneidir. Drt kanatl Brkt kuu ordular savarken zerlerinde dolar, nk bu ku btn bir ordunun ruhudur. z Yerine z anlay ise bir kiinin bakasnn yerine lmeyi kabul etmesidir ve en gzel ve en yetkin rnei Deli Dumrul yksnde yer alr. ztlerin ldkten sonra topland yere giden iki rmaktan bahsedilir. Bu rmak yeni lenlerin ruhlarn oraya gtrr. lm sonras kasrgaya dnerek daha nce yaadklar yerleri ziyaret ederler. Kt olanlar Erlik Hann hizmetine girerler. zt A szc de lnn arkasndan verilen yemek olan l A anlamnda kullanlr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 170 2. Bir eyin temel ierii, esas. Merkezinde yer alan unsuru. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) s: (s/z). z demektir. Bir varln ierii, temel niteliidir. smek fiili, ykselmek, yukar kmak anlamna gelir. Gereklik anlam da bulunur. T HAN: Zaman Tanrs. Edeer: T HAN Zamann akndan sorumludur. Zamann akn bazen hzlandrr, bazen yavalatr. Kltigin antlarnda u muhteem ifade yer almaktadr. d tengri aysar, kii ogl kop lgeli trimi. Talat Tekine gre Zaman tanrs yle buyurunca insanolu hep lml yaratlm," anlamna gelmektedir. Muharrem Ergin ise "Zaman tanr yaar, insanolu hep lml yaratlm," eklinde evirmektedir. Gndz ve gece, ak ve kara iki ip yumadr. Bu yumaklarn sarlmasndan sorumlu yardmclar vardr. Yumaklar hzl sarlrsa zaman hzl geer. Yava sarlrsa, zaman da yavalar. Trklerde zaman lmeye yarayan asygta, gne saati kavramyla ve gn szcyle ilgili olarak Gngen denilmitir. Yine zaman lmek anlamna gelen tek/dek szc de saat (zaman lme arac) demektir ve bu Tanrnn adyla balantldr. Zaman l birimleri aadaki gibidir. - O: An. - Our: Saat. - Orak: Dakika. - Ourdak: Saniye. - Ourak: Salise. Trkler gn farkl zaman dilimlerine blmlerdir. GN yn Trke-1 Trke-2 Sabah ERTE/RTE KNE TAN Kuluk BRND (BRN) KALKSI K le LE/VLE T kindi KND (KN) S Akam BTE/PTE TNE / Yats ND (N) YATSI SN Leyl GECE/KEE Teheccd DRDND (DRTN) Ynler: GNEY, TNEY, DOU, BATU (Gnein durumuyla balantl olarak.) Gn, AK ad verilen 12 blme ayrlmtr. (1 AK = 2 Saat) Her ak ise KEH ad verilen sekiz paradan oluur.

Our 06.00 12.00 18.00 24.00

Blm (GNDZ) KN (DNDZ) TN

(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) t: (t/d). Zaman demektir. demek, dn kelimeleri bu kkle ilgilidir. Moolca tlh (Eski Moolca) tel yalanmak demektir ve bu fiil zamann geiiyle alakaldr. te ise yal adam demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 171 T: Dua. Yakarma. Tanrya yalvarma. Dilemek, istemek. En yaln olarak, bir eyin gereklemesini ve kt durumlardan korunmay Tanrdan istemek olarak tanmlanabilir. Kuman Trkesiyle Macaristana kadar ulam olan ve Gktanrya yakar ieren bir kam t yledir. Bizim atamz kimsing kkte (Bizim atamz kimdir gkte) Sentlensing sening adng (Ycelsin senin adn) Dsn senin knglgng (Ho olsun senin gnln) Neik kim cerde alay kkte (Nice hem yerde tm gkte) Bizing ekmeimizni ber (Bize ekmeimizi ver) Bizge bt btn knde (Bize btn gnlerde) let bizing minimizni (let bizim benliimizi) Neik kim biz iyermiz (Nice biz boyun eeriz) Bizge tr kelgenge (Bize emir geldiinde) litme bizi ol camanga (letme bizi hi ktle) Kutkar bizi ol camannan (Kurtar bizi her ktlkten) Sen barsng bu kli (Sen varsn bu gte) Bu in iygi Tengri (Bu gereklikte yce Tanr) t: (t/d). Zaman ve yakarma anlamlar ierir. (Eanlam: AAN) TKEN: Kutsal Bakent. Edeer: TGEN tgen (tken) Trklerin yeryznde ilk var olduu ve oradan Dnyaya dald yerin ad olarak da kabul edilmektedir. Orhun nehri kaynaklarn bu blgeden alr ve Gktrk Devletinin de bakenti yine bu yrede kurulmutur. nanca gre btn byk devletlerin bakenti burada kurulmal idi. Gerekten de pek ok Trk ve Mool Devleti biraz geniledikten sonra bakentlerini bu blgeye tamlardr. tken dann Nam (olaslkla Nama) adnda bir koruyucu ruhu vardr. Ve bu ruh yine byk olaslkla Nuh Peygamberi temsil eden Namadr. Nuhun gemisi ve tken arasnda bir balant kurulmu olabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) tken: (t/d) ve (Ed/Et). tmek (dua etmek), etmek (gc yetmek) ve utaan (dl yata) anlamlarn ierir. Etmek (yapmak) fiili ile de balantldr. tg Moolcada ay demektir ve aynn yuvas topran iinde olup ayn zamanda kutlu saylan bir hayvandr. (Baknz: ETGEN HANIM) TMEK: Dua Etmek. Edeer: T-, TKYakarmak. Tanrya yalvarmak. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) t: (t/d). Ahenkli ses karmak anlam vardr. Zaman ve yakarma anlamlar ierir. (Baknz: TG)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 172 ZEN HAN: Ruh Tanrs. Edeer: SEN HAN nsanlarn ruhlarn alan tanrdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) zen: (s/z). z, s szckleri ruh, can anlamna gelir. s Moolcada intikam demektir (Trke ). lmn yaamdan intikam almas da uzak bir anlamsal balanty artrr.

P Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITIN DAITILMASINA YARDIMCI OLUN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 173

-PPAPAY HAN: Yldrm Tanrs. skitlerdeki Papayos ile ilkilidir. Kars Apay olarak bilinir. skit mitolojisindeki yedi ilahi yaratktan biri. Ykseklik anlam veren bir szck olarak kullanlmas bakmndan gk ruhlar ile ilgilidir. Moollarn en yksek derceli Tanrlarndan birisi olan Esege Malan iin ayn zamanda Babay (Ata) sfatn kullanmalar bu Tanrnn izlerini tamaktadr. Trkede yer alan Baba szcnn Arapa Ebu ile balantl olma ihtimali iddia edildiinin aksine ok dktr ve asl kkeni burada aramak gerekir. Hristiyanln ruhani nderini tanmlamakta kullanlan Papa terimi de yine bu szckle ilikilidir. Trklerde, Hristiyanln ve Rus kltrnn de etkilerinin hissedildii baz boylarda Babay ve Mamay szckleri ana ve baba anlamnda kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Papay: (Pap/Pab/Pay/Bay). Zenginlik ve kutsallk ierir. Eski Tunguz-Manu dilinde bu kk almak anlam tar ve yine bu dillerde aman manas ile balantldr. skit ve Sogd kkenlidir. Aklama: skitler, eskialarda yaam bir halktr. Kkenleri ve dilleri tartmaldr. Sogd (Fars) ve Turan (Trk) kavimlerinin karmndan olutuu zerinde aratrmaclar hemfikirdir. Ynetici snfn da Trklerden olutuu gr ar basmaktadr. Sodca, Sodlarn/Sodaklarn gitgide daha ok Trklerin arasnda kalmalar ve Trke konumaya balamalar ile nemini kaybetmi ve hatta sonunda tamamen kaybolmutur. Trke konuan Sodlar Trklere karp bunlarn arasnda eriyip gitmilerdir. PAYNA: Bereket Treni. Bu bayramn koruyucu ruhuna (Bayanay / Payana / Payna) at kurban edilirdi. Bu ruh her boyu kaza ve beladan korur. Bu bayrama zellikle yallar katlr. Ayrca gen erkek ve kzlar burada birbirlerini beenip iek vererek gnllerini almaya alrlar. Bylece evlenecekleri kiiyi seerler. Payna Bayram ad verilen bu trende boyun nfusunun artmas iin dua edilir nk boy ne kadar ok nfuslu olursa Payna da o kadar gl olur. Treni yrten amann doast yolculuunda kullanaca klc yannda bulunur. Kosa, Saya, Payna, Pakta drtl bir tren silsilesi olutururlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Payna: (May/Bay/Pay). Varlk, zenginlik, ululuk, bilgelik, ynetmek anlamlarn ierir. Baymak fiili, bymek ve gelimek anlamna da gelir. PSTEN: Maymun Ruh. Edeer: PSTEN, PSTN, MSTEN, MISTAN Moolca: MESEN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 174 irkin yzl kr sal kadna benzeyen maymun klndaki orman yaratna Matsn veya Mitin derler. Kambur, uzun boylu, tyl maymun klndaki bu orman ruhu genelde avclarn evinde yaar. ve Ormana yalnz gelen insanlar orman iindeki uuruma gtrp orada ldrrm. ocuklar anne babalarndan alp, onlar strap iinde ldrr. Gen kza dnr ve insanla ilikiye girer. vAnlatldna gre bir avc, ormann iinde gzel bir gen kz bulur ve onunla evlenir. Birden zengin olurlar. Bir keresinde eve geldiinde onu kertenkeleler yerken, uzun dili bir canavar olarak grr. Korkuyla barnca ei ve serveti ortadan kaybolur. Krgz kltrndeki Mstan ile de balantl olabilir. Mstan Kempir irkin bir kocakary veya bir dev anasn ifade eder. Ormanda yalnz gezilmemesi gerektiini vurgular. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Miin: (Bi/Mi). Biin/Mein/Pisin/Pistin kelimeleri maymun anlamna gelir. (Baknz: MISTAN) PORHAN: aman. Edeer: PORKAN Ruhlar alemiyle iletiime geebilen kii. lkel din adam. Kara or, Sar or, Ak or gibi deiik trlerdeki cinlerle iletiime geebilirler. Hatta onlarn hanlaryla konuurlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Porhan: (Bur/Pur). Farsa Peri kelimesinden treyen Perihan ile balantl gsterilse de, aslnda Bur Han, Bura Han gibi Trke kkenli bir kkten gelmektedir. Bura / burn (geyik), burcu (parfm) szleriyle kktetir. Tunguz ve Manu dillerinde Borkan renklilik ifade eder ki, amanlarn rengarenk giysilerini artrmaktadr. PURA HAN: At Tanrs. Edeer: BURA (BUOR) HAN amanlarn ge kmak iin kullandklar atlara Pura (Bura) ad verilir. Sonralar slamdaki Burak adl binek ile zdelemitir. Bu hayvanlar kurt bal olarak betimlenirler. Bu atlar kendilerine Pura Han getirir. Pura Han ve Puralar aman kt ruhlardan korurlar. lgen Hann oludur. amanlarn gkyzne kmak iin kullandklar, kurt bal atlarn ad. Bu atlar amanlar kt ruhlardan korurdu. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Bura: (Bur/Pur). Bu kk, at, geyik, deve gibi anlamlar ierir. Bura / burn (geyik), burcu (parfm) szleriyle kktetir. Bura szcyle ayn kkten gelir. Bura, erkek deve demektir. Porhan (aman) szc ile de balantldr.

R Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITIN GELTRLMESN N KATKIDA BULUNUN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 175

-RROM ANA: Yaban Ruhu. Karadeniz blgesinde vahi hayvanlar koruduuna inanlan bir varlktr. Dada kalmlara da yardm eder. evredeki Kafkas inanlaryla da balantl grnmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Rom: Etimoloji tam olarak tespit edilememetir. Yresel kltrlerle (Laz, Ubh vs.) balantl olabilir. ROMUS ve ROMULUS: Kurt Atalar. Edeer: REMUS ve REMULUS talyan mitolojisine Etrskler (Tuskiler) araclyla gemi olan bir sylence. Trklerin maarada kurt tarafndan beslenen ocuk motifi ile birebir ayndr. Romus ve Romulus iki (veya ikiz) kardetirler ve Roma ehrini kurmulardr. Bir rmaa braklrlar ve dii bir kurt onlar sudan kararak bir maarada emzirir. Daha sonra ifti bir aile tarafndan bulunarak evlat edinilirler. Roma ehrini kurmak iin de kurt tarafndan emzirildikleri yeri seerler. Bu yerin etrafn evirirken tartmaya balar ve kavga ederler bunun zerine Romulus kardei Romusu ldrr. Bylece kurduu kent devletinin ilk hakan kendisi olur. Kardeleri besleyen kurt kara renkli olarak betimlenir. Karadenizde vahi hayvanlar koruyan Rom ana adnda bir doa ruhunun varlna inanlmaktadr. Ne kadar balantl olduunu kestirmek ok gtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aklama: Etrskler veya dier adlaryla Tirhene (Turhene)ler eski alarda talyaya Doudan gelmi olan bir halktr. Kendilerine Rasna (Rasana) derler. Kkenleri henz tam olarak tespit edilememitir fakat Trkler ile benzer kltrel yapya sahip olduklar anlalmaktadr. O dnemki Avrupa klanlarna gre ileri bir uygarlk dzeyindedirler ve bu anlamda Roma ve Avrupa toplumlarnn uygarlklarnn gelimesine byk katklar olmutur. rnein bugn kullanlan Latin kkenli Alfabelerin kkeni Turhenelere dayanmaktadr. Bu alfabe Gktrk yaztlarndakine benzemektedir. Daha sonra talyan kavimleri ierisinde eriyip kaybolmulardr.

S Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITI TM TANIDIKLARINIZA E-MAL LE GNDERN.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 176

-SSABANTOY: Gz Bayram. Sabantoy gz gndnmnde (gndzle gecenin eitlendii gnde) yaplan bir bayramdr. Kazaklarda gzn son scak gnlerinde Alt Ala (ulusu) ve temsilcilerini toplayp, onlara yemek verme gelenei vardr. Bu yemekte ozanlar atr, at yar, gre ve kokpar dzenlenir. Yln en iyi ve en verimli i yapan iftilerine de hediyeler verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sabantoy: Saban + Toy. SAI: Kansz Kurban. Edeer: SAU, SAIL, AIG Moolca: SAULI 1. Doaya dklerek verilen yiyecek ve iecek eklindeki kurban. 2. Gelinin bandan dklen hediyeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sa: (Sac/Sa). Samak fiilinden gelir. Salan ey demektir. (Baknz: IDIK) SAGAN HAN: Sylencesel Hakan. Saan Han'n bir kz ve otuz dokuz hizmetisi bir gln kenarna giderek sudan hamile kalrlar ve bunlardan Krgz Boyu trer. Buyan Han efsanesine benzer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sagan: (Sa/Sak). Salamlk, salk anlamlaryla balantldr. (Baknz: BUYAN HAN) SAH: Amin. Edeer: SAK, SAG Eski Trkede ve Yakutada Tanr anlamnda kullanlm. Daha sonra ise dualarn sonunda Tanr Kabul Etsin anlamnda yinelenen bir szck haline dnmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sah: (Sa/Sag/Sah/Sak). Dikkatlilik, tedbir, salamlk ve salk anlamlar bulunur. Moolca Sahh szc korumak anlam tar. Trkedeki Saklamak fiili ile ayn kkten gelir. SAHILGAAN HAN: imek Tanrs. Edeer: AKILGAAN (AHILGAN) HAN imekler aktrr. Frlatt imekler onun mzraklardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 177 Sahlgaan: (Sah/ah/ak). akmak fiili ile ayn kkten gelir. akan (yanp snen) k demektir. Moolcada bu szck gnmzde elektrik anlam tar. Eski biimi Tyaklgan ise imek manas tar.

SAKLAB HAN: Sylencesel Hakan. Saklab boyunun atas. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Saklab: (Sak). Saklamak ve saknmak anlamlar ierir. SAMRAV HAN: Gk Tanrs. Gklerin egemenliini elinde bulundurduu sylenir. ki ei vardr; Kuya ve Yaluk (Gne ve Ay). Bu elerinden bire kz olmutur. Kuyatan Umay (Huma), ki bu kz Buzat (Boz At)a biner. Yaluktan ise Ayhulu (Ayluh) adl kz domutur. Bu kz da Sarat (Sar At)a biner. Bengs (lmszlk pnar) Samrav Hann lkesinde yer alr ve onun tarafndan korunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Samrav: (Sam). Eski Altay, Mool ve Tunguz-Manu dillerinin tamamnda aman ierii ile balantl bir kktr. SARIK HAN: Ejderha Tanrs. Edeer: SARI (ARU) HAN Ejderhalar ynetir. Elinde bakr bir denekle yeraltnn dokuzuncu katnda yaar. Mascar mitolojisindeki ejderhann ad Sarkany (Sarkan)dr. Orta Asya amanizminde bir aya dierinden ksa olarak tasvir edilen bir putun addr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sark: (Sar). Sar szcyle ve sarlmak (bklmek, kvrlmak anlamnda) fiili ile ayn kkten gelir. Sar renk yeil ile birlikte ejderhalar sembolize eder. Baz Trk lehelerinde Avrupallarn Ejdersinei ad verdikleri Yusufuk bceine Sarska/Sarnka/Sarnskan, Mool dillerinde ise Sarsa/Carca/Carcaha denilmesi yine bu canlnn ejderhaya benzetilmesiyle de ilgilidir. SARI ANA: Sylencesel Evliya. Edeer: SARI (HARI) ANA Sarkz olarak da bilinir. Aslnda ok daha eski bir inann slam ile yeniden biimlenmi bir versiyonudur. Bazen bir ku eklinde utuuna inanlr. Bazen bulunduu yredeki orman koruduu sylenir. Ia dnerek her kalpte yaad anlatlr. Bazen de oul olarak Sar Kzlar eklinde bahsedilir ve dokuz tane Sar Kz olduu belirtilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sar: (Sar). Gne nn grnr rengi olarak alglanr. Ayrca altnn rengidir ve altn soyluluu simgeler. Sar/Sara Moolcada ay demektir. SATANAY HANIM: Sylencesel Hanm. Edeer: SETENEY HANIM Karaay-Malkar halkyla i ie gemi olan Nartlarn destanlarnda bu halkn analar olarak kabul edilir. Gzelliin ve bilgeliin semboldr. O, Nartlarn lideri rzmekin karsdr. Babas Gnetir ve annesi Aydr. Doast glere ve sihirlere sahiptir. Prenses anlamna gelen Biye unvann tamaktadr. Satanay Biye gelecekten haber verir, istedii insann veya hayvann ekline girebilir. Nart destanlarnda Satanay Biye ile rzmekin mutlu bir hayat yaadklar anlatlr. Nartlar dtkleri skntl durumlardan keskin zeksyla kurtarmay baaran Satanay, kocas rzmeke de zor anlarnda
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 178 yardmc olur. Nartlar Satanaya danmadan hi bir ie kalkmazlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Satanay: (Sat). Satmak fiili ile balantldr. Trklerde Sat gelenei ile alakal grnmektedir. Nart dillerinde hanmefendi, kralie anlamna gelir. Aklama: Nartlar tek bir toplum olmayp binlerce yldr Trk, een, Oset, Abhaz, Avar kkenli topluluklarn birlikte yaad Kafkas halkdr. Her biri kendi dillerini konuur. Ortak kltrel unsurlarnn bunlarn hangisinden geldiini belirlemek neredeyse imkanszdr. Bazen sadece dilbilimsel zmlemeler ipucu vermekte fakat bu da her zaman yeterli olmamaktadr. (Baknz: RZMEK HAN, SATI) SATI: Can Satma. Edeer: SATI Eski Trk geleneklerine gre, ocuklar sk len ya da olmayan ailelerin ocuklar olduunda, yaamas ve uzun mrl olmas iin, onu Tanrnn sevdii bir ulu kiiye emanet etmesidir. Onun ruhuna, ocuu korumas, destek vermesi bakmndan manevi anlamda satlmas eylemine satma veya satlma ad verilir. ocuk erkekse Satlm, kz ise Sat ad koyulurdu. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sat: (Sat). Satmak fiilinden gelir. Ayrca sa (cansz kurban) anlam da bulunur. SATILAY HANIM: Fesat Tanras. Ruh hastalklarna ve intiharlara sebebiyet verir. aresiz, umutsuz insanlar intihar etmeleri iin kandrr. Ktlklere neden olur. Uzun ve dank salar vardr. Grnts rperticidir. plak ayaklar ile sessizce gezer. Gnderdii kt ruhlarn musallat olduu kiiler aymazla ve kendini bilmezlie derler. Uslarn doru kullanamazlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Satlay: (Sat). Satmak fiili ile ayn kkene sahiptir. Olumsuz anlamlar ierir. SAVACI: Nebi. Peygamber. Tanrnn elisi, habercisi. Kitap getirmemi peygamber, nebi. Sevindirici bir haber veren kii demektir. Tasavvufa dayal bir meslek rgtlenmesi olan ahilikte pir, belli bir meslein kurucusu olduu kabul edilen peygamberdir. Hemen her peygamber bir meslein piri saylr. Buna gre aadaki peygamberler baz ilerin piri kabul edilir; - Hz. Adem: iftilerin, - Hz. sa: Marangozlarn, - Hz. it: Pamukularn, - Hz. dris: Terzilerin, - Hz. Salih: Devecilerin, - Hz. brahim: Stlerin, - Hz. smail: Avclarn, - Hz. shak: obanlarn, - Hz. Zlkifl: Frnclarn, - Hz. zeyr: Baclarn, - Hz. lyas: Dokumaclarn, - Hz. Davud: Demircilerin, - Hz. Yunus: Balklarn,
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 179 - Hz. Yusuf: Yorumcularn. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Savac: (Sab/Sav). Sava; haber, mesaj demektir. Sav kk Trkede haber, iddia, fikir, gr anlamlar tar. (Baknz: YALVA) SAYA: Bereket Treni. Hayvanclkla uraan toplumlarn bereketi artrmak iin dzenledikleri bir trendir. Oyunu yrten kiiye Sayac denir. Koyunlar dourmaya baladnda obanlar ky ky ev ev gezip saya toplarlar. Sayaclar kei derisine brnrler. Saya ad verilen goalar (maniler) okurlar. Saya Han ile ilikili bir trendir. Ayrca otlak, mera gibi anlamlar da bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Saya: (Say). Saymak, hesaplamak, saygnlk anlamlar vardr. Haber ieriine de sahiptir. (Baknz: SAYA HAN) SAYA HAN: Sr Tanrs. Edeer: AYA (TAYA) HAN Moolca: ZAYA (YAYA) HAN Sry her tr beladan ve ktlkten korur. Mal ve bykba hayvanlar kollayp, gzetir. Bu tanrya bal Zayalar (Zayaglar / ayalar / ayaklar / Tayalar) adl ruhlar bulunur ve yeryzne bereket gtrr. Altayllar ve Yakutlar (bu gn bile) kurban olarak kestikleri atn derisini uzun bir sra geirip tpk at ekline sokarak asarlar. Bu kurban trenine Taylga/Haylga (Tayg/Tay/Tayalga/Taylagan) ad verilir. Treni yneten yaly ise Tay denir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Saya: (Say/Tay). Glge, koruma, yaratma anlamlarn tar. Saymak, hesaplamak, saygnlk anlamlar da vardr. Haber ieriine de sahiptir. Tibet dilinde Saya szc milyon saysn ifade etmekte kullanlr. Moolcada ise hemen, imdi, u anda demektir. Tay/Day anayanl ancak erkek grnml bir soy anlaynn da yansmasdr. Day (annenin erkek kardei) szc ile bu balamda ilikilidir. (Baknz: SAYA) SAZAKAN: Kasrga Cini. Yaz mevsiminde bulutlarn arasnda dolar. Baharda yamurdan nce ortaya kar. Ejderhaya benzeyen kocaman bir varlktr. Budakl boynuzlar vardr. Hi beklenmedik bir kar frtnas ve tipi bastrrsa veya aniden saanak yamur balarsa Sazakan Oynuyor denilir. Yamuru glendirir, imein daha iddetli akmasna neden olur. ok fazla oynarsa aalar kknden sklr, evler yklr. Sonra yerin altna girip kaybolur. Girdii yerde derin bir ukur oluur. Sazakan: (Say/Saz/Yaz). akmak ve yaymak fiilleri ile balantldr. SEHEN HAN: Bilgelik Tanrs. Moolca: SEHEN HAN Bilgelii ve reticilii temsil eder. nsanlara tler verir ve gemite yaanan olaylar anlatr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 180 Sehen: (e/es/Seh/Ses). Yakutada anlatc demektir. een kelimesi dier Trk lehelerinde hatip anlamna gelir. Moolcada Sehe (Eski Moolca Sekege) szc zeka, anlay, een/Sesen/Sisen/Titen ise bilge manas tar.

SEMEN: Yaam Otu. Kosann son gnnde Semeni (Sem/Som) ad verilen bir tren yaplr. Som ayn zamanda Yula denilen ruhun koruyucusudur. Semeni baz yrelerde ayn zamanda bir eit helva olup, piirildikten sonra Nevruz gecesi bir ksm suya braklr. Piirilmesi ve toplu olarak yaplmasna ocuklu bir kadn nderlik eder. Kadnlar kazan banda ark syleyip dans ederler. Ayrca l trenlerinde de misafirlere datlmas, aslnda yeniden dirilile olan balantsn ortaya koymaktadr. Smerlerdeki lmszlk otu bu kavramla ilintilidir. Bir kaba konularak slatlan budaylarn yeermesi sonucu oluan ve etrafna krmz kurdele balanan bir demettir. Topran yeermesinin semboldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Semeni: (Sem/Som). Doluluk, saflk bildirir. Sme/Suma szc eski Altayca ve Moolcada aman anlam tar. Halha lehesinde Sm, Buryatada Hum, Dagur dilinde Sum olarak yer alr. Mongur dilinde ise Semen eklinde ifade edilir. Moolca Sem gizlilik, sr anlamlar tar. Som/Soma kelimesi Trkede onur, eref ve iz, iaret gibi anlamlar da ierir. Bu mana Tunguzcada Sama szcyle karlanr. Moolca Sem, Tunguzca Sme kk gizlemek manasn da bnyesinde barndrr. SEMETEY HAN: Sylencesel Hakan. Manas Hann olu. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Semetey: (Sem/Som). Doluluk, saflk bildirir. Sme/Suma szc eski Altayca ve Moolcada aman anlam tar. SERGE: Kutlu Direk. Edeer: SERGEY At balamak iin kurulan direk. Bu direin koruyucu ruhunun (yesinin) bulunduuna inanlr. Genel sergenlerin dnda avluya dikilen zel At Sergenleri vardr. Kiyi Serge/Gelin Sergenine sadece gelinin at balanabilir. Ayrca ulu bayramlarda dikilen zel sergenler olur. Yerin, suyun ruhlarnn manevi desteini, alabilmek iin saylar veya dokuz olan sergenler de mevcuttur. nekler iin dikilen serge de vardr ve buna at balanlmaz. Sergeler aalarla, yeleden yaplan sslerle donatlr. Sergenin bana tahtadan atba simgesi konur. Baz masalarda yer alt, yeryz ve gkyzn birbirine balayan Altn Direk ile edeer grlr. Zenginlii, saygnl ve gc temsil eder. Yeryzndeki ksmna kahramanlar, yeraltndaki blmne Erlik, gkyzndeki parasna ise lgen atn balar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Serge: (Ser). Srk szc ile balantldr. Sermek fiilinden gelir. SINAKA: Atasz. Bir cmle halinde yarg bildiren ve genelde neden sonu ilikisine dayal olarak, toplumsal bir t vermeyia amalayan sz dizisi. En eski Trk Ataszlerinden bir rnek yledir: Yazmas atm bolmas, yanlmas bilge bolmas. (amaz at olmaz, yanlmaz bilgin olmaz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Snaka: (Sn). Snanm ve dorulanm olan demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 181 SIRMA HANIM: Sylencesel Kadn. Gzel kadn motifini simgeler. Krk kz dilberi vardr yannda. Boyu Uzun Burla Hatun ve Sa Uzun Srma Hatun eklinde baka bir karakterle birlikte sylencelerde ad geer. Gzel kadn anlay Trk sylencelerinde yle ifade edilir: Rzgarda saz gibi sallanan, ipek sal, samur sal, sa rgl, salar belik belik, al yanakl, su gibi duru yzl, kuu gibi uzun boyunlu, ince belli, selvi boylu(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Srma: (Sr).Yaldzl gm tel demektir. Sr cam anlamna gelir. (Baknz: BURLA HANIM) SMGE: Sembol. Mitolojinin vazgeilmez unsurlar simgelerdir. En nemli simgeler saylar, renkler, hayvanlar olarak ele alnabilir. Saylar: Trk kltrnde deiik saylara ok fazla ve eitli anlamlar yklemek yerine, birka rakam veya say dizisi zerinde odaklanlmtr. - Trklerde kutsal rakam Dokuzdur. Dokuz boylar vardr. 9, 19, 90, 99, 900 eklinde bir sralama nem kazanr. Trkler Tanry/G dokuz defa selamlarlar. Trklerin yer alt Tanrlar dokuz tanedir. slam dininde Allah(c.c)n 99 ismi olduu anlay bu yaklamla byk bir uyum gstermitir. - Moollarada ise Sekiz rakam kutsaldr ve sekiz boylar vardr. 8, 18, 80, 88, 800 eklinde bir sralamaya nem verirler. Moollar Tanry/G sekiz defa selamlarlar. Moollarn yer alt tanrlar sekiz tanedir. Yaam Aacnn sekiz glgesi vardr. Sargay Hann kendisine bal 88 Tanrs vardr. - Yedi rakam slamiyetin kutsal rakamdr. slamn etkisiyle Trk kltrne gelmi ve kutsallamtr. Bu nedenle 7, 17, 70, 77, 700 eklindeki bir sralama da zaman zaman n plana kmtr. slam inancnda gk 7 katldr. rnein Trkiye Cumhuriyetinin Cumhurbakanl sancanda yer alan fors simgesinde 16 eski devleti simgeleyen kk ve ortadaki byk yldzla (gnele) birlikte toplam 17 yldz vardr. - Moollarda gneyde 99, kuzeyde 77 tanr vardr. Ayrca batda 55, douda 44 Tanr olduu kabul edilir. Renkler: Trk kltrnde renkler deiik ieriklerle balantlandrlmtr. Ynler, adrlar, bartleri hep deiik renklerle ilikili olarak grlmtr. adrlar ve bartleri farkl renklerde farkl anlamlara gelir. Ala veya Alaca kavram kark renkleri fade ettii gibi kt alkanl olan insanlar, kt huylar ve kt hastalklar da anlatmak iin mecazen kullanlr. Balca renkler yle sralanabilir: KARA: Siyah SARA/SURA: Sar ARGIL: Turuncu KOVAK/KEVEK: Lacivert GVEM/GVEM: Macenta KONUR: Kestane BUVALDUR: Eflatun OYAN: Bronz BORO: Ak Gri KIR: Kirli Beyaz AK/AKA: Beyaz KULA: Kahverengi YAIL/YEL: Yeil KKEK/GKEK: Mavi GVEL/GEL: Zeytuni SANKUR: Turkuaz, Cyan EKR: Ela YAGAN: Pembe HORO: Koyu Gri BOZ: Klrengi AL/ALKA: Krmz KUBA: Ak Sar KIZIL: Koyu Krmz GVEK/GEK: Haki GEZ/GVEZ: Mor KALTUR: Koyu Kahverengi ALAYGAN: Gri HREN/KREN: Bordo AL: Gmi SUR: Kuruni

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 182

1. Aka Renk: Soyluluk, temizlik, safl, devleti ve merkezi simgeler. I ve yaam artrr. Saltanat ve ycelii vurgular. Yn: DOU 2. Gke Renk: Kutsall, zgrl, huzuru, enginlii simgeler. Gveni ve inanc artrr. Bamszl ve sonsuzluu vurgular. Yn: BATI 3. Kzl Renk: Deiimi, iddeti, kan, fkeyi simgeler. Kzgnl ve intikam artrr. Ergenlii ve bayra vurgular. Yn: GNEY 4. Kara Renk: Ktl, felaketi, kederi, gc, yalnzl simgeler. Karanl ve lm artrr. Otoriteyi ve basky vurgular. Yn: KUZEY 5. Sar Renk: Hastal, zayfl, gszl, baml simgeler. kiyzll ve ihaneti artrr. Merkezi ve birliktelii vurgular. Yn: ORTA 6. Yeil Renk: Doumu, doay, genlii, dirilii simgeler. lmszl ve dirilii artrr. Dini ve Cenneti vurgular. slam ile birlikte nemi artmtr. 7. Boz Renk: Grevi, ball, doruluu, yall simgeler. Dzen ve huzuru artrr. Deneyimi ve olgunluu vurgular. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) SO HAN: Karanlk Tanrs. Yeraltnda yaar, Yo Hann oludur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) So: (So/So). Soukluk, grmezlik bildiren bir kktr. Somak fiili, yenmek ve zmek anlamlar ierir. Souk szyle de ilgilidir. Sohor/Sokor gr demektir. SOGOTOH HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: SOKOTOH (SOOTO) HAN Sahalarn (Yakutlarn) atasdr. Bazen yeryzndeki ilk insan olarak da anlr. Kimi ynleri Ouz Han ile benzerlikler tar. Sogotohunn kaynbabasnn ad Omogoy Handr. Sogotohun karsnn ad Tunalkandr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sogotoh: Tek, yalnz, yaln. Saf, beyaz. Yakutada Soho kil demektir. SOGTO HAN: Kuzey Tanrs. 77 Kuzey Tanrsnn badr. Budizmin etkisiyle ikincil yn Dou olarak deil Gney olarak yer alm olmaldr. Hherdey Han ve Hltey Hanm adl iki frtna tanrsnn da babasdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sogto: (So/So/Sok). Soukluk, grmezlik bildiren bir kktr. Somak fiili, yenmek ve zmek anlamlar ierir. Souk szyle de ilgilidir. Sog kk eski Trke ve Moolcada aramak ve soluk anlamalrn da iermektedir. SK YES: Mezarlk Ruhu. Eanlam: 1. GMT 2. GR yeleri Mezarln koruyucu ruhudur. lenlerin ruhlarn cinlerden korurlar. Onlarn nasl bir klkta olduunu genelde kimse bilemez. Mezarlara saygszlk gsteren insanlara musallat olu, balarna felaket getirirler ve bu insanlarn yataa dtkten sonra leceklerine inanlr. Mezarlkta yaayan iyelerin huzurunu bozmamak iin, mezarlklarda saygl olunmaldr. Ayrca mezarlkta uyumak ve yemek yemek iyi deildir, ve Gne batt zaman da mezarla girilmemelidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 183 Sk: (S/Sk). Mezarlk. Yakmak, ocak anlamlaryla da balantldr. Gmt: (Gm). lnn gmld yer demektir. Yine yanmak anlamn da ierir.

SYLEN: Efsane. Edeer: SYLEN, SYLENCE Nesilden nesile aktarlan ve insanst varlklarn yklerinin doayla btnleik ve gereki bir yap ierisinde anlatlmasyla oluan anlatlar toplam. Eskialardan bu yana anlatlageleni olaanst olay ve varlklar konu edinen imgesel yklerdir. nemli Masal ve Sylence Kiileri: Aduak Hanm, Agay Han, Akbk Hanm, Akkbek Han, Akenem Hanm, Alamc Han, Alday Han, Algazar Han, Alp Han, Altnak Han, Anbay Han, Araln Han, Aranay Han, Arga Hanm, Argo Hanm, Aybke Hanm, Aydar Han, Aytana Hanm, Baar Han, Babsak Han, Ban Hanm, Barn Han, Basat Han, Begil Han, Begis Han, Byansu Hanm, Boa Han, Bolot Han, Buuay Han, Buhan Han, Burla Hanm, Cantar Han, Clama Hanm, Coonoy Han, Contay Han, Cstkey Hanm, ekpergen Han, aga Han, Dirse Han, Dotan Han, Dudar Hanm, Dlek Han, Emren Han, Enge Han, Erke Han, Erkin Han, Gne Han, Inal Han, Kad Han, Kapkay Han, Karalday Hanm, Karamay Hanm, Karapar Han, Kartaga Han, Kartkocak Han, Kaspak Hanm, Katan Han, Kazan Han, Keneke Hanm, Kerede Han, Kernek Han, Kl Han, Kpakay Han, Krktay Han, Krm Han, Kiden Han, Kobland Han, Koay Han, Kdn Han, Kgdey Han, Kkem Han, Kkin Han, Klmbet Han, Krp Han, Kst Han, Kzyke Han, Kubayko Hanm, Kurgulday Han, Kurtka Han, Kuskun Han, Kuyuk Han, Kbr Han, Kkl Han, Knker Han, Kzenk Han, Maday Han, Mal Han, Mamay Han, Mengli Han, Miek Han, Monay Han, Obala Hanm, Orak Han, Oturg Hanm, tken Han, Pdey Han, Samr Han, Salur Han, Sayn Han, Selcen Hanm, Serek Han, Sokor Han, Sulutay Han, Suluv Hanm, agay Han, aranay Han, entey Han, ulgan Han, Tangz Han, Tapdk Han, Tarakay Han, Targn Han, Tayk Han, Teben Hanm, Temeliken Hanm, Toksurmu Han, Torgoyok Hanm, Ttk Han, Uhr Han, Ula Han, Uruz Han, Uun Han, lgeri Hanm, Yeenek Han, Yegey Han, Yestey Han. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sylen: (Sy/Sz). Konumak, anlatmak, sz vermek, kelime anlamlar ieren kkten tremitir. SYLENT: Rivayet. Herhangi bir olayn olduuna dair, toplumda anlatlagelen ama kesin olarak dorulanmam haber. Yazl olmayan alara ait anlatlarn korunma ve aktarlma biimidir. Toplumun ortak hafzasnda kulaktan kulaa, azdan aza anlatlan hikaye, destan ve efsaneler yeterli sayda insann belleinde korunur. Elbetteki bu arada ekleme ve karmalar ile farkllamalar meydana gelir. ykde eksilmeler ortaya kabilir nk anlatc unutabilir veya fazlalklar oluabilir nk anlatcnn hayalgc devreye girebilir veya baka hikayelerle veya paralarla birletirilebilir. Sylentilerin aktarl biimleri ise farkl farkldr. Ertei (Masal), Olongu (Destan), Sylence (Efsane), yk (Hikaye) gibi Trk kltrnde bu anlatlar daha ok ky odalarnda veya otalarda insanlarn toplanp zellikle kn gl bellee sahip kimselerin gnlerce, haftalarca hatta aylarca sren topluma ve kuaktan kuaa aktarlr. Gnmzde dahi devam eden bu gelenek maalesef yok olmaya yz tutmaktadr. Sylentiler ikiye ayrlabilir. 1. Ortak Sylentiler: Bunlar bir ulusun veya ok daha geni bir corafyann rnein tm Trk Dnyasnn ortak hafzasnda yer. Sylenceler olarak nesilden nesile aktarlr. rnein Ouz Kaan, Beyrek Han, Deli Dumrul gibi 2. Yresel Sylentiler: Daha ok belirli yreye, kye veya ehre ait rivayetlerdir. Gemiteki gerek olaylarla balantl olabilirler. rnein; Sivasn arkla lesine bal Akakla
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 184 (Acakla) Bucann kurulu sylentisinde Aca Bey adl bir kiinin A Kayalar (Aca Dalar) evresinde nasl yerletii, bu dalarn kendisini nasl ektii, daha sonra kznn ana kavumak iin abalarken bu kayalardan aaya nasl dt anlatlr. Bu olayn gerek bir olayla balants olma ihtimali olduu kadar genel motiflerden kurulmu olmas da muhtemeldir. Fakat arka fonda daima geleneksel unsurlar sylentinin iine ilemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sylenti: (Sy/Sz). Konumak, anlatmak, sz vermek, kelime anlamlar ieren kkten tremitir.

SU ANA: Su Tanra. Edeer: SUV (SUB, SU, SIV, SV, HIV) ENE Moolca: US (OSUN, USAN, UHAN) ECE Su Atann kars olduu sylenir. Su Ata ve Su yesinden farkl olarak kyya kmay ok sever. Uzun kara (bazen sar) salar neredeyse yere demektedir. Gsleri iri, gzleri kasz, siyah ve iridir. Hatta gzlerinin prtlek olduu bile sylenir. Teni kzlmsdr. Genelde su kenarnda, iskelede, salarn altn (gm) tara ile tarad zaman gzkr. nsanlardan korkup kendini suya atar. Altn (gm) taran da su kenarnda unutabilir, ancak onu alan insanlar ise asla rahat brakmaz. Su Anasna benzer bir yaratk Tatarlara komu olan Mordva halknn inanlarnda da vardr ve onun ad Vedyavadr. Tatar mitolojisinde Su Atas, Su yesi ve Su Anas bazen tek bir yarata verilen eitli adlar olarak da grlmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Su: (Su/Suv/Sub). Normal artlarda sv durumda bulunan, iilebilen akkan madde. Su mecazen yaradl ve huy anlam da ierir. Bu adamn suyuna git, sznde olduu gibi. SU ATA: Su Tanr. Edeer: SUV (SUB, SU, SIV, SV, HIV) EDE Moolca: US (OSUN, USAN, UHAN) ECEGE Genelde nehirlerin, gllerin, sazlklarn en derin kesinde yaar. Kyya kmay sevmez ve insanlarn gzne de grnmezmi. Kendisini huzursuz eden insanlar hi sevmez. Irman en derin yerlerine giren insanlara kzarak onlar dibe eker. Bu yzden eskiden suda boulup len insanlar hakknda Su Atas ald derlermi. Suyu pisleten insanlardan ve o insanlarn yaad kylerden nefret eder. Sakin bir gnde birden nehrin veya gln dalgalanmas, balalarn (barajlarn), betlerin (bentlerin) veya su deirmenlerinin yklmas kzgnlnn iaretleridir. Onu honut etmek iin btn bir ekmei piirip suya brakrlar. Baz yrelerde gnmze dek korunan bir gelenek vardr. Yeni evlenen kzlar gelin geldii kyn suyunda yaayan Su Atasna tantmak amacyla suya atarlar. Gelinlerin suya atlma greneinin asl sebebinin unutularak devam edildii kylerde vardr. Usan Han ile edeer oldu ileri srlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Su: (Su). Normal artlarda sv durumda bulunan, iilebilen akkan madde. Su mecazen yaradl ve huy anlam da ierir. Bu adamn suyuna git, sznde olduu gibi. SU YES: Su Ruhu. Edeer: SUV (SUB, SU, SIV, SV, HIV) ISI Moolca: US (OSUN, USAN, UHAN) EZEN Suyun koruyucu ruhu. Her suyun bir yesi vardr. Hepsi sularda yaarlar. nsanlara zarar vermezler. Cisimsiz varlklardr. Ak giysiler giyinirler. Sular korurlar. Ku ve ylan klna girebilirler. Yaadklar suyun derinliklerindeki byk bir kayann altnda bulunan geitten girilen bir sarayda yaarlar. Bazlar
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 185 denizkz gibi balk kuyrukludurlar. Maviye alan bir renkleri vardr. Etraflarnda yzen ve ldayan mavi renkli balklarla tasvir edilirler. Kimi zaman boynuzlu olarak betimlenir. Sasz, sakalsz, kasz bir varlktr. Burada kastedilen daha ok su kaynaklarnn koruyucu ruhudur. Onun huyunu anlayabilmek neredeyse imknszm. Hi beklenmeyen bir anda suyu dalgalandrp barajlar ykabilir, hayvanlarn, insanlarn boulup lmesine neden olabilirmi. Su Sonas/Sunas olarak bilinen yar balk yar kz olan bir canlnn ta zerinde oturduunu grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Su: (Su). Normal artlarda sv durumda bulunan, iilebilen akkan madde. Su mecazen yaradl ve huy anlam da ierir. Bu adamn suyuna git, sznde olduu gibi. Yaamn temel elerindendir. (Baknz: YE) SUDAN IKMA: Sudan Doma. Kendisi veya atas sudan(glden) kp gelen bir atn / hayvann olaandl. Bylesi bir canl srad ve olaanst niteliklere sahiptir. rnein Krolunun at sudan kmadr. Bazen sudan kmann yansmas (soyun dier taraf) lden Gelme olarak ifade edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Su: (Su/Suv). Yaamn temel elerinden olan akkan berrak sv. (Yans: LDEN GELME) SULUKUN HAN: Yeralt Kral. Edeer: SLKN HAN lk insann olu olarak kabul edilir. Ruhu yeraltna gidip oradaki Denizi ynetmeye balamtr. Sular altndaki saltanata hkmeder. Saysz srs vardr. Yeniylda (Nevruzda) yeryzne kar. Gelecek ylda neler olacan bilir. nsana benzer, ksa boylu ve kaszdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sulukun: (Su/Suv). Suluk sz ayn zamanda haner demektir. SUS HANIM: Yamur Tanras. Edeer: SUT HANIM Geceleri kylerin etrafnda dolanp kontrol eder. Kendisinden yamur istenilir. Syt (St) Kazan adl yamur dileme merasimi onun adna gerekletirilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sus: (Su/Suv/Sud/Sut) ve (Sus). Su kk ile balantldr. Slk denen varlk ise sularda yaar. Susamak fiili ile ilgilidir. SUSULU: Deniz Kz. Edeer: SUSILI Eanlam: 1. SUSUNA, SUSONA 2. SUKIZI, SUVKIS Denizde yaayan ok gzel dii varlk. Kuyruu balnki gibidir. Nerdeyse tm Dnya mitolojilerinin ortak figrlerinden biridir. ok gzel bir kz grnmndedir. Cinsel armlar bulunur. Deniz kylarndaki kayalklarda ark syler. Balnki gibi bir kuyruu vardr. Sudan dar knca ya lr ya da kuyruu ayaklara dnr ve insan olur. Macarlar Sell ad verirler ve Sel kkyle balantl olabilir. Susulu veya Susuna olarak da adlandrlrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Susulu: (Su/Suv) ve (Sus). Su kk ile balantldr. Susamak fiili ile ilgilidir. Ayn kten tretilen Susur ise Manda (Su Sr) demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 186 SUORUN HAN: aman Tanrs. Edeer: SUVORUN HAN Gelecekte kimlerin aman/kam olacan nceden bilir. yi veya kt deildir. Trk mitolojisinde ntr ierie sahip olan belki de tek varlktr. Tanha Han Toyon ve Clha Han Toyon ile birlikte aman olacak kiiyi nceden tespit eder, aman olarak bymesine hkmeder. Kzd zaman deheti ok kt olur. Baz metinlerde Deniz Ruhu olarak anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Suorun: Suoruna szc baz lehelerde Deirmen Ta anlamna gelir. SUYLA HAN: Yazg Tanrs. Su ile Gne ve Ayn ndan yaratlmtr. At gzl, kartal gagal, eek kulakl ve ylan saldr. Tourtka (aakakan) kuu ongunudur. Tomurta (tourtka) kuu Tanrnn elisi olarak kabul edilir. lgene kurbanlarn ruhunu ulatrr. nsanlarn yaamlarn denetler, bir deiiklik olduunda lgene bildirir. ki dili vardr. Genelde Karlk Han ile birlikte grlr. amann lgene kurban gtrme yolculuunda yardmc olur ve onu kt ruhlarn saldrsndan korur. Otuz gnlk uzakl grebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Suyla: (Su/Suv/Suy). Soy, soyluluk, soyutluk anlamlarn tar. SUVOLTA HANIM: Yaam Tanras. Edeer: SUOLTA HANIM Yaam aacnn koruyucusu olan tanradr. Ay Hann karsdr. Yaam aacnn yannda yaar, onu gzetir. ocuklar Yaam Aacnn dallar arasnda oynarlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Suvolta: (Su/Suv). Su kk ile balantldr. Susamak fiili ile ilgilidir. Su veren (veya alan) demektir. Yaam aacn sular. Yol anlamn da barndrr. Su ayn zamanda yaradl ve huy demektir. Suvarmak fiili sulamak demektir. Kutsallk, iyilik gibi anlamlar kkn en eski ieriklerinde mevcuttur. SUYLAMAN HANIM: Su Tanras. Glleri, rmaklar ve su kaynaklarn korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Suyla: (Su/Suv/Suy). Su szcyle ve suylamak/sulamak fiiliyle balantldr. Soy, soyluluk, soyutluk anlamlarn tar. SMER DAI: lahlar Da. Moolca: SUMBUR (SUMUR) DAI Tanrlarn yaad bir da. Yedi byk Tanrnn yaad yer olarak kabul edilir. Yedi Kuday emirlerinde bulunan Yayu larla berber bu dada yaarlar. Altanda ile zde olarak da kullanlr. Kelimeye bakarak Smer kavmi ile ilgili olduu ne srlebilir. Bir Altaylnn duasnda u ifadeler yer almaktadr. Smer Ulan taykam! (Smer Kzl Dam!) St klm, Smer taykam, (St glm, Smer Dam,) Altn yarg perzin, (Altn yargsn versin,) Agar pajm amr etkey! (Ak bam esen eylesin!) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Smer: (Sm). Sme/Suma szc eski Altayca ve Moolcada aman anlam tar. Halha lehesinde Sm, Buryatada Hum, Dagur dilinde Sum olarak yer alr. Mongur dilinde ise
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 187 Semen eklinde ifade edilir. Sm/Sim kk Trke, Moolca ve Tunguzcada ayn zamanda glge, belirsizlik, bulanklk ifade eder. (Eanlam: SRO DAI) SN HAN: Aile Tanrs. Edeer: SNKEN HAN Ailenin ve soyun koruyucu iyesidir. Onlar baka dman soylarn zararlarna kar korur. Onun tarafndan korunan insanlar gl, dnceli ve cesur olurlar. Dnyay k yayarak kirden, pislikten, kt ilerden temizler. ok kuvvetli, rktc tanrdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sn: (Sn). Kemik ve soy demektir. Sn szcnn eski Altay ve Mool dillerinde tohum anlam vardr. Ayrca Sns Moolcada ruh manasna gelir. SNE: Ruh (Hareketli). Edeer: SN, SN Moolca: SNESN, HNEHE Ruh. Hayalet. nsan ruhunun hareketli ksm. Bedeni terketse bile geri dnebilir. Geceleri gezip geri gelebilir. Sulara girip kabilir. amann bedenden kp, trans halinde baka alemlere gidip geri gelebilen ruhuna Bur veya Bura denir. Yogur dilinde Snesen olarak geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sne: (Sn). Esneklik, oynaklk anlamlarn barndrr. Yamur sularnn biriktirildii kura Snne ad verilir. Snmek fiili ile ayn kktendir. Snk ise kemik demektir. Sn szcnn eski Altay ve Mool dillerinde tohum anlam vardr ve ayn zamanda biim, grnm demektir. Ayrca aarmak (beyazlamak) manasn da ifade eder. (Baknz: TN, SR) SR: Ruh (Sabit). Moolca: SLDE, ZULDA Ruh. nsan ruhunun sabit, hareketsiz ksm. Bedeni terk ettiinde insan lr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Sr: (Sr). Srmek, devam etmek kknden gelir. Ayn zamanda iz, iaret demektir. Zaman ve devamllk anlamlar bulunur. Mool ve Tunguz dillerinde yakclk ifade eder. Eski Trkede akclk manas vardr. Sld szc Moolcada iaret ve bayrak/tu anlamlar tar. Sr ise yine bu dilde efendi manas tar ve Srdeh ise korku bildirir. Moolca ve Tunguzcada Sr/Sir akmak, damlamak gibi manalar da ifade eder. (Baknz: TN, SNE) SRENGE: Takvim. Edeer: SRELGE Trklerin 21 Mart balangl takvimini bilimsel olarak tespit eden ilk kii nl matematiki ve gkbilimci Ulu Beydir. Trk Takvimi gndnm esasna gre oluturulur. - 21 Mart: Bahar gndnm - 21 Haziran: Yaz gndenklii - 23 Eyll: Gz gndnm - 21 Aralk: K gndenklii.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 188 Trk Takviminin balang tarihi olarak M.. 209 yl, yani Mete Hann tahta k kabul edilir. Anadoluda yaplm olan derleme almalarna gre ay adlar aadaki gibidir. SRENGE klimsel Aral Krsal Hayvanl Nisan AAR AAN KTEN DKM KKEK: Guguk Kuu Mays KIRAN KANDIK SABAN SAIM KORAN: Karaca Haziran URA ISIK KOSAK KIRKIM BURA: Erkek Deve Temmuz BEN TOZARAN ORAK BM KULCA: Da Kou Austos BOZAR BOZARAN DREN DERM TEKE: Erkek Kei Eyll SKEN KISIK DVEN VERM ONA: Bozkr Keisi Terin-i BUDAN KOAN TAPAN EKM SIIN: Erkek Deve Terin-i KARA BALAAN DBEK SKM KOKAR: Ko E. Kanun-i KIRLA ARALIK KAZAN KATIM ELK: Da Keisi S. Kanun-i BUAN AAN OCAK SAIM MARAL: Dii Geyik E. ubat AKPAN GCK KRMEN SM ARKAR: Da Koyunu S. Mart YELEN TULUAN KLEK SRM TOYGAR: Tarla Kuu *: Drt ylda bir 31 gn srer. Birinci ayn birinci gn, gnmz takvimiyle 21 Marttr. Aylarn sreleri mevsimlerin bilimsel toplam srelerine gre dzenlenmitir. Kazak Birtin Kkek Mamr Otamal ilde Tamz Krkyek Kazan Karaa Caltoksan Kantar Akpan Hakas Krk An Pes len Pien Orgak rtn Kurtuyak Krla Kiig Cel Azg Sagay Krik Nams Tartan Par Tos Ot Alan ars Hrlas Alay il Hra Kumand Kerek rteng Kezel Olan Toz zg Tayga Kkerek Sok Kitig Kzer Argan or Koruk n abn Oda Pien Orgak Urtun Kus Krla Kiik el ask Altay Kank Koskar Silker ulug Toz Kisen rten Kikerek Soh Alay Krgen Pozug

No. Ay (Sara)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Gnler 31 30* 31 31 31 31 31 31 31 31 30 31 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30* 30

Srem KK, KKEY, KKLEM YAZ GZ, GZEY, GZLEM KI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Ay Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Terin-i E. Terin-i S. Kanun-i E. Kanun-i S. ubat Mart

Balkar Toturnu Havban Lukur Yayn Krkar Krkavuz Gzn Kan Endirevk Bal Baya Avuznu

Yakut Tutar Ustar Iyam Ihyah Vot Atrdah Balaan Altnn Ahsnn Bilide Tohsunnu Olunnu

Karaay ve Balkarlar her ay blme ayrrlar: 1. TOTURNU: a) Toruk (Aguz) b) Kmmy (Totur) 2. HIAVBAN: a) Konta b) olpan (Krldevk) 3. LUKUR: a) amay b) Knl 4. YAYNI: a) Eliye b) Kdger 5. KIRKAR: a) tgr (Tommay) b) Ksmm (Taldrk) 6. KIRKAVUZ: a) Snma b) Atak 7. KZN: a) Yanakk (Etiyik) b) Ban (kl) 8. KANI: a) Batk b) Krtl 9. ENDREVK: a) Uslu (Amstol) b) Kutas 10. BAIL: a) Tutar b) Beel 11. BAYRAM: a) Balavuz b) Yantay 12. AVUZNU: a) Snegey b) Yankan (apalak)
Deniz KARAKURT

c) Kuttus (rl) c) Klkl c) Kumu c) Kondaray c) Kyl (Aymu) c) Kl (Arklk) c) Yemi (Crm) c) Tutam (Snark) c) Tusanak c) Prsvay (Kyamt) c) Ergr (Baykn) c) atk (Yankoz)

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 189 GNE (YEDE) No. Gn Yresel-1 Yresel-2 Yresel-3 Balkarca Moolca 1 Cumartesi GRE BAGN GREGN KIYAVGN NAR (NARA): Gne. 2 Pazar DRE DERGN DREGN IYIKGN SAR (SARA): Ay. 3 Pazartesi GEE ODGN GRGEGN BAGN GAL (GULUVUN): Ate. 4 Sal ORTAI ORGN NEGN KRGEGN (UHA) USUN: Su. 5 aramba URAI YEYGN BARASGN BARASGN (MOD) MODUN: Odun. 6 Perembe GDE ARAGN TOZAGN ORTAGN (ALT) ALTAN: Altn. 7 Cuma TOPLAI ELGN BAYRIGN BAYRIMGN (OR) ORON: Toprak. Not: Yalnzca halk kltrndeki mantn anlalabilmesi iin gnler bu srayla dizilmitir. slami gelenee gre hafta tatili aramba leden sonra balar, Cuma leden sonra biter (Toplamda yine 2 gn eder). Zannedildiinin aksine slam geleneinde Cuma tam gn tatil deildir. Ancak tam gn tatil yalnzca Perembedir. Bu nedenle Perembe iin gemite halk aznda Aragn veya Gidei denilmitir. Yine ayn ekilde Cumartesi iin Girei veya Bagn denilmesi de bu nedenledir.

YIL SRENGES (12 ANDIKLI SRENGE) No. Eski-1 (Anlam) Eski-2 (Anlam) Hakas (Anlam) Yeni zellik 1 Skan (Fare) San (Fare) KSKE (Fare) KSKE Hareket, sezgi. 2 Ut (kz) Bua (Boa) NEK (Sr) BOA Sakinlik, akl, bilin. 3 Pars (Leopar) Bars (Leopar) TLG (Tilki) PARS Atlganlk, kavga. 4 Tavkan (Tavan) Koyan (Tavan) HOZAN (Tavan) TAVAN Merhamet, korkaklk. 5 Lu* (Ejder) Bal (Balk) KLESK (Ejder) BALIK Talih, zenginlik. 6 lan (Ylan) Ylan (Ylan) ILAN (Ylan) YILAN Sayg, hrmet, korku. 7 At (At) Yunt (At) LG (At) AT Acele, tela, srat. 8 Koy (Koyun) Kokar (Ko) HOY (Koyun) KOYUN Sevgi, drstlk,okluk. 9 Biin (Maymun) Mein (Maymun) KZ (Kii) BN Elence, kurnazlk. 10 Tagaku (Tavuk) To (Tavuk) TANAH (Tavuk) TAVUK syan, cimrilik. 11 t (Kpek) Kpek (Kpek) TORNA (Turna) KPEK Sadakat, hissiyat. 12 Tonguz (Domuz) Tonuz (Domuz) SK (Kei) DOMUZ Karmaa ve skunet. *Lu: Ejder yerine Nek (Timsah) kullanld da olur. Her hayvan bir yl gsterir. rnein; Pars Yl gibi. Her yln o hayvann zelliklerine gre ekillendiine inanlr. rnein Maymun ylnda elence ve hilenin artaca inan vardr. (A: 12x5=60) eklindeki dnemler halindedir. Bu rakam ortalama insan mrdr. Trk Takvimi Mete Hann tahta k tarihi olan M.. 209da balar. Yakut Yl Takvimi ise Tanr adlaryla oluturulmutur: 1. CHGY 2. AYISIT 3. YEHST 4. AYI 5. BUOR 6. CAHIN 7. SUORUN 8. HOTOY 9. BAYANAY 10. SEHEN 11. TANHA 12. OTUN (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) SR DAI: lahlar Da. Tanrlarn yaad bir da. Yedi byk Tanrnn yaad yer olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 190 Sr: (Sr). Srmek, devam etmek kknden gelir. Ayn zamanda iz, iaret demektir. Zaman ve devamllk anlamlar bulunur. Mool ve Tunguz dillerinde yakclk ifade eder. Heybet, yneticilik, komutanlk anlamlar bulunduu da belirtilir. Sr ise yine Moolcada Efendi manas tar ve Srdeh ise korku bildirir. (Eanlam: SMER DAI) SYMESEN HAN: Deniz Tanrs. Denizlerin koruyucu ruhudur. Deniz canllarn ve balklar da korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Symesen: (Su/Suv/Suy/Sy). Su szcnden tremitr.

Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU KTAPTAN YAPTIINIZ ALINTILARDA KAYNAK GSTERNZ.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 191

-ALIK HAN: Av Tanrs. Edeer: SALIK (ALIK) HAN lk nceleri bir insandr. Ormanlarda avlanr. Haddinden fazla gl, byk ve boyunemezdir. Hibir tanrsal gc tanmaz. Kendini beenmilii o kadar ileri dzeye varm ki, bileinin gcne o kadar gvenmi ki, yeraltna inip Erlikin saraynn kaplarndan birkan krm. Buna kzan Erlik onu okuyla ayandan ve dilinden yaralam, bylece peltek ve topal bir ruha dnp ge km. Avlarnn uurlu gemesini isteyenler ona yalvarrlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) alk: (al/al/Sal). almak fiili ile ayn kkten gelir. alk szc bedensel olarak yarmlk ifade eder. AMAN: lkel Rahip. lkel topluluklarda hekimlik, byclk, din adaml, airlik gibi deiik zellikleri bnyesinde barndran kiidir. amanizm, ata ruhlarna, doa varlklarna tapnmaya dayanan eski bir Asya dinidir. Aslnda bir dinden ziyade, temel ilkesi ruhlara, cinlere, perilere emir vermek, gelecekten haber almak dncesi olan bir eit sihirdir. Eskia ve Ortaadaki ok yaygn olan sihirlerden fark, onlarn kiisel olmalarna karlk, amanln temel ilkeler deimemek kouluyla az ya da ok kalabalk cemaatn bulunmasdr. Her ne kadar Trkeye akraba bir szck olsa da asl Trke karl Kam veya Bahdr. Trk Mool tarihinde bu kavramlar kullanlmtr. Azar denilen bir ruh setii bir kiiyi aman olmaya zorlar. Ona eziyet eder ve peini brakmaz, hastalandrr. ile 12 yl aras srebilir. Azarlanan aman aday yere ylr, saatlerce yle kalr ve azndan kpk gelir. Ayldktan sonra kopuz alma yetenei kazanr. Dolganlar amanizme Kustur ad verirler. Trk kltrnde amanlara Camanbay (Caman-Bay) denildii yerler vardr ve Caman/Yaman kelimesi de komu kavimlerdeki aman/Saman szcnden etkilenmi olabilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) aman: Trklerle komu ve Ural kolundan akraba bir kavmin dili olan Tunguzcadan tm Dnya literatrne getii dnlmektedir. Bu dildeki anlam byc ve dansdr. Yine Tunguzlarla akraba olan Manu dilinde oynayan zplayan, hareket eden anlamna gelen Saman sz ile de balantldr. Hintenin kkeni olan Sanskritede Samana, rahip anlamna gelir. Hindistandaki yerel dillerden biri olan Pali dilinde ise ruhlardan esinlenen, ruhlardan haber alan demektir. Bylece bu szck kresel olarak tm insanln ortak bir unsuru haline gelmi ve hemen hemen tm dnya dillerine, bilimsel bir terim olarak gemitir. Moolcada amlah fiili dndermek, evirmek, bkmek, drmek demektir ve amann dnerek yapt treni akla getirir. (Baknz: KAM, BAHI)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 192 ATI ATA: Sylencesel Evliya. Destanlarda adna rastlanr. Nogaylarn atas saylr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) at: (a). Hayret etmek anlam bulunur. armak fiili ile akrabadr. EE: Haydut Ku. Geceleri bilinmezlik aleminden gelip erkek ocuklar vurarak ldrr veya karr. Girdii evdeki ocuk lr. Krk kmam ocuun zerinden getiinde bebek kapkara kesilip lr. Alt aylk olmam ocuu ise gagalaryla ldrr. ocuklara boazlarndan vurur. Onu yakalayan kii ee Anas veya ee Atas olur. Bylece dier ee Kularnn zarar verdii ocuklar iyiletirebilir. Yarasa, ee Kuu olarak bilinir ve ondan saknlr. Ondan korunmak iin d kapnn zerine ldrlm Yarasa aslr, Yarasa Kanad ile hamile kadna su verilir. Yarasay ldren kimse ee Anas olarak bilinir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ee: (e/e). Eski Trkede Soca/Soyav/Sc (Moolca Sojo/Soco), Tunguzcada Sce szckleri ine, gaga, boynuz gibi anlamlara gelir. Ske ve ke szckleri ise keskin aletleri ifade etmekte kullanlr. MLTEY HANIM: Yeralt Tanras. Edeer: EBELDEY (SBLDEY) HANIM Cehennem ve yeraltndaki tm olaand varlklar onun hkm altndadr. Yer alt alemiyle balantl olan tm kadn amanlara nderlik eder. ok uzun bakr bir gagas vardr. stediinde bulutlarn arkasna uabilir. Altay efsanelerine gre yeraltnn sahibi, yer alt alemine bal tm kadn amanlarn lideridir. lp dirilmeler halindeki zaman dngsn evrenin dzenini simgeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) imiltey: (im/im). Moolca im szc herhangi bir eyin zn, ime ise grlty ifade eder. Kelimenin sonundaki -tay/-tey ekinden toplayclk, kapsayclk yn olduu da anlalmaktadr. INGAY HAN: Kargaa Tanrs. Edeer: INGAY (INAY) HAN Yeryznde kargaa karr. Karkla sebebiyet verir. Erlik Hann oludur. Her yeri alt st eden olarak tanmlanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ngay: (n/n). ngar (grlt) kelimesiyle ayn kkten gelir. n gereklik anlam da tar. UBAR: Sylencesel At. Edeer: UBAR Bayubar veya Kkubar olarak da bilinir. Alpam Hann atdr. Srad zellikleri vardr. Trk sylencelerindeki olaanst atlarn zelliklerinin tamamn tar. Uabilir, konuur, sahibini nceden uyarr, yaralyken yalnz brakmaz, bir aylk yolu bir gnde gider, sahibinin ne durumda olduunu hissederek ona gre davranr. Altn yeleli, gm zengili, kuyruu dokuz rgl, dokuz kolanl olarak betimlenir. Atas sudan kmadr. ok renkli. stnde kk lekecikler eklinde yuvarlak noktalar bulunan eyaya yapta, hayvana "ubar" denir. illi insanlara aka olsun diye sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ubar: (ap/up/ub). Hzl gitmek anlam ierir. apmak (hzl gitmek, at srmek) fiili ile ayn kkten gelir. Trke ubar, Moolca abdar, Buryata Sabdar szc boz renk ifade eder.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 193

ULBUS: Cad. Edeer: ULBIS, ULMUS, ULBUS, ULBIS Moolca: ULMUS, ULMAS, ULMA, ULMO, SOLMOS, SILMUS, SULMI Ne yalanan, ne oalan, ne len yal bir kadndr. Tm gc kzl salarndadr. Adlar bazen Mangus ile birlikte anlr. Bazen de Mangusun annesi olarak gsterilir. Derin maaralarda yaarlar. Klktan kla brnrler. Erkek olanlarna da rastlanabilir. Erkek ve kadn ulbuslar birbirlerini ldrrler. ul, ul kk Trkedeki ol kk ile balantldr. olak kelimesi eksiklik ifade eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ulmus: (ol/ul/ul). Yarmlk, eksiklik ve hastalk bildirir. Eski Moolca eytan anlamna gelen mnus/mnu/umnu szckleriyle de alakal grnmektedir. (Baknz: MONGUS) LGEN HAN: Sylencesel Hakan. Sular Diyarnn hakandr. Bazen Ural Hann kardei olarak gsterilir. Agzl ve hrsldr. Kardei ise tokgzl ve yardmseverdir. Kznn ad ise Nerkezdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lgen: (l/l). Moolca lt ve Slkey szckleri, sv ve akkanlk ifade eder. Kalmukada lke ve Kgzca ilekey de benzer anlamlara sahiptir. RELE: Yarm Cin. Edeer: REL, URALA, URALA, RELE Tek gzl, tek kollu, tek bacakldr. Ormanlarda dolanr. Vcudu kll ve her yan trnaklarla kapldr. Eski Bulgarlarda reli Han adyla lm Tanrs konumundadr. Alnnn ortasnda tek boynuzu olduu sylenir. Ouz Kaan destannda gergedan (Kyat, Kanda) olarak geen canl daha ilkel dnemlerde olaslkla bu varlktr. Kadn veya erkek olabilir, ormanlarda sr sr ve ailecek otururlar. nsan gibi konuurlar, biraz eilerek yrrler. Ormanda yolunu kaybedenleri iyice artp en kuytu kelere gtrrler. Gne doarken veya batarken grnebilir. O, orman yolunda insann karsna kar ve yolu ardn syleyip alar, yardm ister. Yardm etmeye alan insanolunu da ormann hi bilinmeyen kesine gtrr, fakat ormana yalnz gelmeyen veya yannda kpek olan birinin yolunu asla kesmez. Bu yaratn ilgin bir alkanl vardr: Kendisi soru sormay sevse de hibir zaman ona sorulan sorular yantlamaz. Parmaklar, aa budaklar gibi eri br ve tyszdr ve yaad srece parmaklarn birka kere deitirir. ok hzl koar ve gvdesi de aaca benzedii iin aalar arasndan fark edilmez. Giysileri ve ayakkablar ters giymek ya da gidilen yolu gizlemek iin geriye yrmek gerekir, nk yle yapnca rele ters tarafa koar. Sudan ok korktuu iin ondan kurtulmak isteyen bir insann akarsuya doru komas gerekir. rele Suyun ba ne tarafta? diye sorarsa, ona suyun akt taraf gsterilmelidir. Tatar Trklerince kullanlan releye suyun ban gstermek deyimi, en kurnaz insanlar bile aldatmay anlatr. Anadoludaki eytana papucunu ters giydirmek sz ile de balantl ve benzerdir. Bu cinin bir zellii de ata binmeyi ok sevmesidir. At srsnn iinden en iyi at seer ve onun zerine binip gn boyu koturup oynar. Ormanda yalnz gezmenin sakncalarn ieren bir varlktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rele: (or/or/r). Eksik yarm demektir. Korkmak anlam ierir. uvaada beyazlk ve yarmlk anlamlar olan re/re szc vardr. Baz lehelerde Sura/ura szc beyaz veya sar renk belirtir ki bu varln bu renklerde olduunun dnlmesiyle de ilgilidir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 194

T Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITIN DAITILMASINA YARDIMCI OLUN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 195

-TTALAY HAN: Okyanus Tanrs. Edeer: DALAY HAN Okyanuslar ve denizler onun sorumluluundadr. 19 denizin birletii yerde yaar. Denizleri ve okyanuslar ynetir. indeki canllar korur. Yal ve uzun beyaz byklar olan bir adam grnmndedir. stedii zaman devasa bir balk (balina) biimine girebilir. Denizlerin ykselip alalmasna (gel-git) karar verir. Mool Budizmi ile yakn iliki iinde bulunan Tibet Budizminin (Lamaizm) manevi nderi olan kiilere verilen Dalai Blama (Dalay Lama) nvannn ilk szc Moolcadan Tibeteye gemitir ve Okyanus anlam tar. Okyanus kadar engin bir bilgelii ve afkati anlatmak iin kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Talay: (Tal/Dal). Talmak, Dalmak fiilinden gelir. Enginlik, derinlik, sonsuzluk anlamlar vardr. Talaz kelimesi dalga demektir. Taluy veya Daluy ise okyanus anlamna gelir. TAMA: Cehennem. Edeer: TAMU, TAMUK Moolca: TAM ldkten sonra sulularn cezalandrlmak zere gittii yer. slam inancyla birlikte geni betimlemeler yaplm ve nasl bir yer olduu hakknda deiik fikirler ileri srlmtr. Fakat tm grlerdeki ortak nokta Ate ile ilgili olduudur. Hakaslarda Cehennemi yneten Tam Han adl bir Tanrnn varlndan sz edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tama: (Tam/Dam). Kapal yer demektir. Karanlk anlam vardr. Sanskrite (Eski Hinte) Tamas (karanlk) szc ile de balantl olduu sylenir. Moolca ve Tunguzca Tama szc toplanmak, bir araya gelmek manalar ierir. Trkede Tam kk yakmak anlam da tar ve Tamz, Tamur gibi szckler bu anlam ihtiva eder. Kuyu biimindeki frn ifade eden Arapa Tandr/Tandur szcnn aslnda Trkede Tamdur biimiyle zaten varolduu ve benzeim yoluyla dnt de bu balamda ne srlebilir. (Kart: UMA) (Baknz: KAZIRGAN) TAMMUZ HAN: Bereket Tanrs. Edeer: TAMIZ (TAMUS, TAMMUS, TAMIS, DUMUZ, DUMIS) HAN Smer kkenlidir. Trk corafyasnn byk ksmnda ad yaz aylarndan birisine verilir; Temmuz, Tamz, Tams gibi ou zaman Ahr hayvanlarnn ve/veya obanlarn ya da krsal hayatn, ekinlerin ve hasadn koruyucusu olarak grlr. Damzlk szc, Damz (ahr) szcyle olduu kadar bu isimle de balantldr ve Tamz Han iin ayrlan hayvan demektir. Smer mitolojisinde oban grnml olarak betimlenir. Smerce ad Dumuzi, 12 Hayvanl takvimde de yer alan Domuz ile

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 196 balantl olabilir ve bu konuda net bir ey sylemek mmkn deildir. n tm Ortadouya yaylmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tammuz: (Tam/Dam). Smerlerde Dumuz veya Damuz olarak yer alr ve anlam gvenilir veya oul demektir. Trke de Dam/Tam yani ahr ile balantl bir anlam kazanmtr. TANULPAN HANIM: Orman Tanras. Orman Tanrsnn kz veya torunu olarak bilinir. Omzuna yeil al rter. Rzgardan daha hafif bir elbisesi vardr ve tm vcudu grnr. Banda ieklerden bir elenk vardr. Neeli bir gen kzdr. afak skerken gezer ve olpan ile de akrabadr. Macarlarn afak Tanras Hajnal Anycskay akla getirmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanulpan: Tan + olpan TANHA HAN: Kader Tanrs. Kiiolunun doumundan itibaren onun kaderine hkmeder ve davranlarn kayt altna alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanha: (Dan/Tan). armak, hayret etmek anlamlar vardr. Tanmak (Moolca Tanh) fiilleriyle de ilgilidir. Eski Trke, Moolca ve hatta Tunguz-Manu dillerinde saymak, hesaplamak, bilmek, bilgi sahibi olmak anlamlar ieren bir kktr. TANLA: Mucize. Edeer: TANLAI Akl almaz, mantkla aklanamayan olay. rnein; Hz. Muhammedin ay ortadan ikiye yarmas. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanla: (Dan/Tan). armak, hayret etmek anlamlar vardr. (Eanlam: TANSIK) TANRI: lah. Edeer: TENR, TENGR Moolca: TENGR, TENGER nsanst ve insanlar zerinde egemenlii olan varlk. Yaratc. Deiik Trk topluluklarnda, Tangr, Tengri, Tengere, Tangara, Tenegere, Tengir eklinde kullanlr. Tar, Teyri gibi syleyiler de mevcuttur. slamiyetle birlikte tek Tanry nitelemekte de kullanlmaya balanmtr. Ulu Teyri, Han Tengri gibi ifadeler sklkla geer. Baz Trk boylarnda yeler (koruyucu ruhlar) iin de kullanlr; Su Teyrisi, Yer Teyrisi gibi. Aslnda evrenin her yanndaki bu ruhlar bir btndr ve birbirine baldr. Verilen isimler bir sembolden ibarettir. slam ncesi Tanrclk (Tengricilik) biiminde sistematik bir yapya sahip olarak tm toplumsal hayata ilemitir. slamiyetle birlikte tek ve mutlak yaratc g olarak ve baka hibir varla zglenemeyecek ve paylalamayacak bir adla Allah szc kabul grmtr. Trkler Tanrlarn isimlerinin sonuna Toyun veya Batr sfatlarn getirirken, Moollar daha ok Sagan (Sagaan) Beyaz, Ulan (Ulaan) Kzl sfatn kullanrlar. slamda Allah(c.c)n 99 isimi vardr. Trklerin kutsal rakam olan 9 ile balantl olduu iin Trklerde ok byk ilgi grmtr. Etrsklerde Thanr adl dier tanrlarn doumunda rol oynayan stn bir Tanr vardr. Moollarn Hhe Mnhe Tengeri, Trklerin ise Kke Mngke Tengri yani Sonsuz Gk Tanr eklindeki tanmlamalar Tanr anlaylarn zet olarak ortaya koymaktadr. Trklerdeki halk kltrnde nemli bir yer tutan Tanrlar zaten ayrntl olarak verilmitir, ikinci derece denebilecek baz Tanrlar ise unlardr:
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 197 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. Abya Han: Yaam Tanrs. nsanlar ve canllar ynetip ynlendirir. Adagal (Adagalah) Han: Fitne Tanrs. Yeryznde bozgunculuk yapar. Adan Han: yilik Tanrs. nsanlara iyilikler yapar. Albotay Han: Gezgin Tanrs. Yolculara yardm eder. Ancasn Han: Yldrm Tanrs. imekler ve yldrmlar aktrr. Apsat Han: Av Tanrs. Vahi hayvanlarn da koruyucusudur. Artk Han: Yol Tanrs. Yolculara yardm eder. Atotur Han: oban Tanrs. obanlar vahi hatvanlardan korur. Aymu Han: oban Tanrs. obanlar korur. Avl Han: Da Tanrs. Avl Barkan olarak da sylenir. Babray Han: yilik Tanrs. yi insanlar koruyup kollar. Barula (Barallak) Han: Orman Tanrs. Avclar ate yakar ona sa yaparlar. Basan Han: yilik Tanrs. Su ruhlaryla balantldr. Buoma Hanm: Yol Tanras. Uzaklara giden yollarn koruyucu ruhudur. Cabaan (Cabaha) Han: Hastalk Tanrs. Onmaz dertlere ve marazlara neden olur. Canday Han: Sakatlk Tanrs. Kol, bacak hastalklar verir. Cebelek Hanm: Ktlk Tanras. nsanlar yolundan evirir. Yer Kulakl olarak anlr. Cerde Han: Ev Tanrs. Evi ve aileyi korur. Cns (ns) Han: Yasa Tanrs. Dnyann ynetilmesi iin gerekli yasalar koyar Chgy (Cy) Han: At Tanrs. Atlarn koruyucusudur. Cllr Han: Yeralt Tanrs. Eline denler bir daha geri dnemezler. al Hanm: Ev Tanras. Evi ve aileyi korur. ayan (ayan) Han: Gkyz Tanrs. Yeryznn dzenini salar. oonah (uonah) Hanm: Hastalk Tanras. nsanlar hasta eder. ompara (amparas) Hanm: Uyku Tanras. Uyuyamayanlar kendisinden yardm ister. okku Hanm: Dilek Tanrs. Kendisinden dilek dilenir. oppa Han: Ekin Tanrs. Ekinlerin bol olmasn salar. uoran (uoraan) Han: eytanlarn yneticisidir. nsanlar eytan klna sokabilir. uppakan Hanm: Gk Tanras. Gklerin dzenini salar. Duguy Han: Haberci Tanrs. Tanrlarn haberlerini insanlara getirir. Eder Han: yilik Tanrs. yi ve gzel ilerin yaplmasn salar. Elez Hanm: Bekaret Tanras. Bekaretini ve iffetini koruyan kzlara yardmc olur. Erirey Han: rn Tanrs. Tarladaki hasad korur. Eyke (yke) Hanm: Kadn Tanras. Gnlk ev ilerinde kazalardan korur. Glpn Han: Koyun Tanrs. Koyunlar korur. Hagdan Han: Kamburluk Tanrs. Bel bklmesi ve kamburluk gnderir. Harabl Han: Yeralt Tanrs. Yeraltndaki baz kt ruhlarn nderidir. ndirbey Han: Av Tanrs. Av hayvanlarn korur. Kagr (Kaar) Han: Eli Tanrs. lgen ve Erlik arasnda elilik yapar. Karak Han: Cehennem Tanrs. Matman Karak olarak anlr. Kayadan (Keyden) Han: Kuvvet Tanrs. Kuvveti sembolize eder. Kayrnar (Kaynar) Han: Gne Tanrs. Gnein klarnn oalmasn salar. Kemisken Hanm: Gl Tanras. Gllerin koruyuculuunu yapar. Kskydana Hanm: Ktlk Tanras. Abaslarn kzdr. Kollu Han: At Tanrs. skit kkenlidir. Balkarlarda bu adda bir bayram vardr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 198 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. Kor (Kory) Han: Rzgar Tanrs. Rzgarlara yn verir. Koylusan Hanm: Gk Tanras. Gkleri ynetir. Kblk Han: lm Tanrs. nsanlarn cann alr. Bakr burunludur. Kzl bir at vardr. Kudustay Han: Rehin Tanrs. Bu adda kardetirler (Bur, Tas, Vot). nsanlar karrlar. Krm Han: Ev Tanrs. Evi ve iindeki aileyi korur. Ailenin devamn salar. Lovun Han: Yeralt Tanrs. Yeryzne kt ruhlar gnderir. Mansar Han: yilik Tanrs. yi iler yapanlar dllendirir. Matmas Han: Kainat Tanrs. lgen tarafndan evrenden sorumlu klnmtr. Mohol Han: Yol Tanrs. Yola kanlar kendisine dua ederler. Mucara Han: Yoksullar Tanrs. Yoksul insanlar korur. Nalban Hanm: Gkyz Tanras. Gkyznn dzgn ilemesini salar. Odn (Odon) Han: Yasa Tanrs. Dnyann ynetilmesinde gerekli yasalar dzenler. Ohol Han: Vahet Tanrs. Yeryznde byk krmlara sebebiyet verir. Okto Han: Da Tanrs. Dalarn ve dalarda yaayan canllarn koruyuculuunu yapar. Orangay Han: Yaratc Tanr. Canllar yaratr ve doadaki yerlerini belirler. Ovcay Han: Bereket Tanrs. rnlerin bol olmasn salar. Ovsal Han: Hastalk Tanrs. Hayvanlar hastalandrr. Yalnz kadnlara musallat olur. Oymon Hanm: Bitki Tanras. Bitkileri korur ve onlara can verir. Oysul Han: Deve Tanrs. Develeri korur. Ozay Han: Bereket Tanrs. Her tarafta bolluk olmasn salar. Perbi Han: yilik Tanrs. Hakknda ok fazla bilgi yoktur. Pnu Han: yilik Tanrs. yilikler yapt sylenir. Puysa Han: yilik Tanrs. Herkesin iyiliini ister. Sabray Han: Yazg Tanrs. nsanlarn gelecei hakknda karar verir. Yeraltnda yaar. Sangr Han: Av Tanrs. Kzdnda ormanlar yakp, av hayvanlarn kard sylenir. Saradman Hanm: yilik Tanras. Demirci Tanras olarak da grlr. Sarasan Han: Souk Tanrs. Kn souklara neden olur. Tabt (Tab) Han: Koruyucu Tanr. nsanlarn ve evin koruyuculuunu yapar. Tagat Han: Ksmet Tanrs. nsanlarn ksmetini belirler. ok gl ve keldir. Tayu (Tay) Han: At yavrularn (veya boalar) koruduu sylenir. Tday (Dday Han): Gven Tanrs. Korku annda ad sylenir. Tmml (Dmml) Han: Tahl Tanrs. Ayn ad tayan bir ekmek tr vardr. Tiribel Han: Tahl Tanrs. Ekinleri ve ziraatileri korur. Toktur Han: Avc Tanrs. Avclar korur. Tukba Hanm: Kadn Tanras. Kadnlar ve evi korur. Tuulbay (Tukulbay Han): Av Tanrs. Avclar korur. Turay Han: Ktlk Tanrs. Abaslar arasnda saylr. Tukun Han: Korku Tanrs. nsanlara korku ve panik verir. Tnbri (Tunbur) Han: Yeralt Tanrs. Yeraltndaki karanlk sularn tanrsdr. Trn Han: Cehennem Tanrs. Cehennemi ynetir. Tsmel Han: Yeralt Tanrs. Ktlkler yapt sylenir. Tl Han: Ktlk Tanrs. nsanlar ktlk yapmaya iter. Ubahalah Hanm: Hastalk Tanras. nsanlarda ve hayvanlarda hastalklara neden olur. Uhhan Han: Ate Tanrs. Ev ateini ve oca korur. Urbalcn Han: Kavga Tanrs. Yeraltndaki baz kt ruhlarn nderidir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 199 91. Uslo Han: Doa Tanrs. Dalar ve doadaki canllar korur. 92. Uya Han: Ktlk Tanrs. orak Uya adyla anlr. 93. ygl Han: yilik Tanrs. Ycelii, stnl ve bykl sembolize eder. 94. ygen Hanm: ffet Tanras. Namuslu insanlar zellikle iffetli kadnlar korur. 95. Yabr Han: yilik Tanrs. iin onun z olduu sylenir. 96. Yalana Han: Esinti Tanrs. Harman savuranlar ona dua ederler ve ark ile arrlar. 97. Yapkara Han: Hizmet Tanrs. lgenin yardmcsdr ve onun emirlerini yerine getirir. 98. Yatman Han: Rzgar Tanrs. Rzgarlar estiren koruyucu ruhtur. 99. Yezim Han: Souk Tanrs. Yeryzne souk getirir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Trke ile balantl olabilecek Moollardaki belli bal Tanrlar ise u ekildedir: 1. Yurul Han: Dier byk Tanrlarn atasdr. yilik Tanrs olarak geer. 2. Ekhe Hatun: Yurul Hann eidir. Dier byk Tanrlarn anasdr. 3. Golto Han: 1000 Burhan Tanrs. Bu iyi ruhlar ynetir. 4. Manzan Hatun: 55 Bat Tanrsnn anasdr. 5. Mayas Hatun: 44 Dou Tanrsnn anasdr. 6. Sargay (argay) Han: Da Tanrs. Dalarda yaar. 7. Ugal Han: Gkua Tanrs. amanlarn gkkuandan geiine yardm eder. 8. Bulur Han: Yallar Tanrs. Yallar korur. 9. Udaga Han: Su Tanrs. Su kaynaklarn korur. 10. Gutar Han: Kader Tanrs. Kut kelimesi ile ilgilidir. 11. Gerel Han: elale Tanrs. elalerin suyunun ok olmasn salar. 12. Bontoy Han: Demirci Tanrs. Demircilere yardmc olur, kuvvet verir. 13. Sahaday Han: Yangn Tanrs. akmakta, elik ve ray korur. 14. Urag Han: Kuu Tanrs. Kuular korur ve kuu klna girer. 15. Hun Han: Glgeler Tanrs. nsan glgelerinin olumasn o salar. 16. Oyodol Han: Ayna Tanrs. Aynalara koruyucu ruhlar gnderir. 17. Somol Han: Yanarda Tanrs. Yanardalar o patlatr. 18. Boomo Han: Salgn Tanrs. Salgn hastalklar yeryzne yayar. 19. rgese Han: Hile Tanrs. nsanlarn hile yapp birbirlerini aldatmalarn salar. 20. Yogotor Hatun: ifti Tanras. iftileri ve rnlerini korur. 21. Sahal Hatun: Ate Tanras. Yeryznde yangnlara neden olur. 22. Sahaday Han: Ate Tanrs. Sahal Hatunun eidir. 23. Hherdey (Hohoday) Han: imek Tanrs. Hherdeyin abisidir. 24. Hltey Hatun: Yldrm Tanras. Hlteyin kzkardeidir. 25. Helin Han: Enerji Tanrs. nsan ruhuna enerji salar. 26. Manhan (Mana) Han: Hayvanlar Tanrs. Ahr hayvanlarn korur. 27. Daban Hatun: Demirci Tanras. Demirci Ocaklarn korur. 28. Sesegen Hatun: Gz Tanras. Sebdegin kzdr. 29. Sebdeg Han: K Tanrs. Buz ile temsil edilir. Sesegenin babasdr. 30. Golomto Han: Ocak Tanrs. Oca ve atei korur. 31. Gcer Han: Yalan ve ftira Tanrs. nsanlarn yalan ve aslsz szler sylemesini salar. 32. Dayan Han: Maara Tanrs. Kainat anlamnda da kullanlr. 33. Hangay Han: Geyik Tanrs. Ak bir geyik olarak betimlenir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 200 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. Manan Han: Sis Tanrs. Yeryzne sisleri o gnderir. Aslnda ayn adl kiidirler. Uran Han: Oyun Tanrs. Oyuncularn koruyucusudur. Homon Han: Yaratc Tanr. Yeryznde yaanan olaylar onun denetimindedir. Budargu Han: Kar Tanrs. Kn kar yamasn salar. Hrey Han: Soy Tanrs. Oymaklar korur. Bumal Han: Gkta Tanrs. Gktalarndan sorumludur. Nercer Han: imek Tanrs. imekler aktrr. Zayan Han: Baar Tanrs. alan insanlarn baarl olmasn salar. Dun Han: Ya Tanrs. Tereyan insanlara o armaan etmitir. Amtay Han: Kurul Tanrs. Yallar kurulunu korur ve doru kararlar almalarn salar. sihi Han: Bereket Tanrs. Yeryzne bolluk ve bereket gnderir. Loson Han: Su Tanrs. Lus adl su ruhlar kendisine baldr. Hundar Han: Evlilik Tanrs. Evlenen iftleri korur ve imkanlarnn artmasn salar. Tarla Han: Alnyazs Tanrs. nsanlarn yazglarn belirler. ibengeni Han: Canllar Tanrs. Yeryzndeki canllar yaratr. Ang Han: Varlk Tanrs. Yeryzndeki tm varln dzenini temsil eder. Sombov Han: Yeryz Tanrs. Angr adl kuun getirdii toprakla karalar yaratmtr. Zayahung Han: Bilgelik Tanrs. Kirpi eklinde betimlenir. Soldong Han: Tan Tanrs. Doru at eklinde olduu sylenir. Maylgan Hatun: Cennet Tanras. Cennetteki canllara her tr imkan salar. Budung Hatun: Sis Tanras. Sislerin ierisinde yaar. Tungak Han: Kabile Tanrs. Mool kabilelerinin beylerinin banda bulunur. Manha Han: Keiler Tanrs. Keilerin koruyucusu olarak grlr. erem Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir. Abarga Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir. Lobsogoldoy Han: Hastalk Tanrs. nsanlara hastalk verir. Gohon Hatun: Gzellik Tanras. Naran Gohon yani Gne gzeli olarak anlr. Yonhoboy Hatun: Hastalk Tanras. Bu ada sahip birka kzkardetirler. Maha Han: Et Tanrs. Kurban Tanrs olabilir. Arban Han: Tp Tanrs. Ayn adda dokuz kiidirler. Suhan Han: Kan Tanrs. Ayn ada sahip 13 kiidirler. Zlhe Han: Sava Tanrs. Savalara yardm eder. Bsalgan Han: Nehir Tanrs. Irmaklarda yaar. Mender Han: Dolu Tanrs. Dolu yamasn salar. Oyr (Uyr) Han: Meyve Tanrs. Meyveleri olgunlatrr. Zala Han: Bitki Tanrs. Bitki rtsn yeertir. Hacr Han: Kemik Tanrs. nsanlarn soylarn belirler. Halhn Han: Rzgar Tanrs. Bu adda drt Tanr vardr, drt byk rzgar ynetirler. Emerse Han: Meltem Tanrs. Bu adda drt Tanr vardr, drt meltem rzgarn ynetirler. Ohru Han: Giysi Tanrs. nsanlara ve amanlar giysi verir. den Han: Kap Tanrs. Evlerin kaplarn ve yeraltna giden geidi korur. Bolngud Han: Ozan Tanrs. airlerin ve ozanlarn koruyucusudur. Godl Han: Hayvan Tanrs. Evcil hayvanlar korur. Uhn Hatun: Hastalk Tanras. Kadn hastalklarn verir. Gug Han: Zaman Tanrs. Zaman ynetir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 201 79. Tad Han: Geyik Tanrs. Rengeyiklerini korur. 80. Dlen Han: Ik Tanrs. Gkyz klarn aurora ortaya karr. 81. Erin Han: Ak Tanrs. Erkeklerin gnlne sevgi verir. Han Hatun ile birlikte anlr. 82. Han Hatun: Ak Tanras. Kadnlarn gnlne sevgi verir. Erin Han ile birlikte anlr. 83. Gere Hatun: Ev Tanras. Bilgelik sahibidir. Bazen lgenin kars olduu sylenir. 84. Habata Han: Ik Tanrs. Habata Gerel (Aydnlk Habata) olarak anlr. 85. Gurusa Han: Balk Tanrs. Karsnn ad da ayndr. 86. Gurusa Hatun: Balk Tanras. Kocasnn ad da ayndr. 87. Zala Han: ocuk Tanrs. ocuklar korumak iin yeryzne iner. 88. Elbite Han: Kskanlk Tanrs. Dier Tanrlar kskand sylenir. 89. Kurkl Han: Yaratc Tanr. Yeryzndeki canllar yaratr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanr: (Dan/Tan). armak, hayret etmek anlamlar vardr. Smerce kkenlidir. Smercede Dingir veya Tingir olarak yer alr. Tanmak, tan gibi szcklerle balantldr. Eski Trke, Moolca ve hatta Tunguz-Manu dillerinde saymak, hesaplamak, bilmek, bilgi sahibi olmak anlamlar ieren bir kktr. Moolca Tenreh fiili glendirmek manas tar. (Baknz: BAR, OAN, KUDAY, TURA) TANRIDAI : Kutlu Da. Edeer: TENGRTAV, TANGARATA veya TANRIDALARI, TANGRITAVLAR ok eski dnemlerden beri, kutsanarak, Tanr tarafndan yalnzca Trklere tahsis edildiine inanlan ve halen kutlu kabul edilen sradalarn genel ad. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanrda: Tanr + Da TANRIA: lahe. oktanrl inanlarda Dii Tanr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tanra: (Dan/Tan). armak, hayret etmek anlamlar vardr. Smerce kkenlidir. Smercede Dingir veya Tingir olarak yer alr. Tanmak, tan gibi szcklerle balantldr. Eski Trke, Moolca ve hatta Tunguz-Manu dillerinde saymak, hesaplamak, bilmek, bilgi sahibi olmak anlamlar ieren bir kktr. Aklama: Trk dilinde -a ve -e eki ile diil szckler retilmesi pek yaygn deildir. Bu ek aslnda kltme eki olarak kullanlr. l ve le gibi Trkede asl cinsiyet eki -an ve en ekidir. Ve bu ek tamamen yansz olarak cinsiyeti tersine evirir. rnein: - Bay ve Bayan: Efendi ve Hanmefendi - Kz ve Kzan: Kz Evlat ve Erkek Evlat - av ve avan: Eril Organ ve Diil Organ - k ve ken: Anne ve Baba Trkede diil szckler tretmek iin kullanlan bir yol (ok sk olmasa da) m im ekidir. - Han ve Hanm: Kral ve Kralie - Be ve Begm: Aa ve Hanmaa Yine de Tanra szcnn tretili biiminin aadaki rneklere de uygun olduu sylenebilir. - Kral (Kral) ve Krala (Kralie): Melik ve Melike - Tigin ve Tigine: Prens ve Prenses (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 202 TANSIK: Mucize. Edeer: TANSI, DANSI, DANSIK Akl almaz, mantkla aklanamayan olay. Akln alamayaca, artc, olaanst olay. Genelde Peygamberler tarafndan, ancak Tanrnn izniyle gerekletirildiine inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tansk: (Dan/Tan.) armak, hayret etmek anlamlar vardr. (Eanlam: TANLA) TAPDUK HAN: Sylencesel Kahraman. Edeer: TAPDIK (TAPTIK, TAPTUK) HAN Ktcl varlklar temizlemek iin gkten yere indiine inanlan efsane kahramandr. Yunus Emrenin eyhi olan Tapduk Emrenin adnn buradan geliyor olmas muhtemeldir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tapdk: (Tap). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir. TAPINAK: Mabet. erisinde ibadet edilen yer. Cami, kilise, havra, manastr, katedral, mescit, sinagog gibi yerlerin tamam tapnak olarak genel bir snflandrmann iine dahil edilebilir. Moollarda Kicid, Kecid, Hid olarak yer alr. nsanolunun var olduu her yerde tapnaklar da mevcut olmutur ve buralara Tanrsal glerle balant kurulan yerler olarak baklm ve temizliine, dzenine nem verilmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tapmak: (Tap). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir. (Baknz: TAPMAK, TAPINMAK) TAPINMAK: badet Etmek. Edeer: TABINMAK Tanrya kar, onun istedii boyun eme davranlarn sergilemek. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tapnmak: (Tap). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir. (Baknz: TAPMAK) TAPMAK: man Etmek. Tanrya kulluk etmek. Bir yaratcya inanp varln kabul etmek. nan ve ballk ierir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tapmak: (Tap). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Azericedeki tapmak szcnn bulmak anlamda, inancn bulun (vicdan) ile alakasn ortaya koymas asndan nemlidir. (Baknz: TAPINMAK) TAPU: lahi. Edeer: TAPUK, TAPZU
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 203 Dinsel Musiki. erii dini konulara dair olan ve zel ezgileri bulunan iir ve mzik. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tapmak: (Tap). nanmak, kulluk etmek anlamlar vardr. Bu kelimeyle ayn kkten gelen Tapu szc, gven ve belirli bir hakk gstermesi bakmndan dikkate deerdir. TARKAN: Demirci Ustas. Edeer: TARHAN, TARGAN, DARGAN Trklerde ve Moollarda demirci demektir. Toplumda saygn bir konumu vardr. Sezgin Burak tarafndan oluturulmu Tarkan adl bir Hun savasnn izgi ykleri 1967 ylnda yaynlanmaya balam ve zgn bir karakter haline gelmi, daha sonra da filmleri evrilmitir. Bu ykler pek ok kltrel unsuru bnyesinde barndrmtr. rnein kahramann yannda dolaan bir kurdu vardr ve onun ayrlmaz bir arkadadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tarkan: (Tar/Dar). Eski Altaycada ve Eski Moolcada yaymak, germek anlamlar ieren bir kktr. Ayn zamanda saldrmak anlamn da ierir. Tarkan/Tarhan Trk-Mool devletlerinde ayrcalk tannm kiileri de ifade etmek iin kullanlr. Moolcada Usta eklinde bir anlam genilemesine uramtr. Trk kelimesiyle de balantl olduu ne srlr. TARLA YES : Tarla Ruhu. Edeer: TARIG (TALA, DELE) ISI Eanlam: 1. BASU, 2. ETZ, 3. TANAP yeleri Tarla Bekisi olarak da adlandrlr. Tarlann koruyucu ruhu. Krsal bir kocakardr ve Uruk adl bir aata oturur. Uzun kollu olduklar iin Ge uzanp bulutlar skarak yamur yadrr. Bu yzden komu tarlalarn iyeleri arasnda kavga karm. Taran/Taraman: ifti demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tarla: (Tar). stnde ziraat yaplan belirli bir toprak paras. Ekin ekmek anlamn barndrr. Tarm sz ile ayn kkten gelir. (Baknz: YE) TA HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: DA HAN Tadada yaayan bir hakan. Kayalk blge kendisini korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ta: (Ta). Kaya paras. Sert nesne. TAKAPI: Yeralt Geidi. Edeer: DAGAPI Yeralt Dnyasna giden geidin kapsdr. Bir maarann iinde bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Takaps: Ta + Kap. Ta/Da/D kknde darda olma ierii dikkate alndnda D Kap anlamna dahi gelir ki, bu evrenin darya alan son kaps demektir. (Eanlam: KAYAKAPISI)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 204 TAKIN: Tufan. Nuh Tufan Trklerde Takn olarak anlr. Takn kavram Dnyadaki pek ok kltrde yer alr. Benzerlikleri ve farkllklar mevcuttur. Smerlerde ilk defa bahsi geer. Hristiyanlk, Musevilik ve slam ile birlikte tm Dnyann ortak bir inanc haline dnm ve zaten pek ok toplumda var olan tufan inanlaryla da birlemitir. Trk kltrndeki nemi yeryznn yeniden ilk balangtaki sularla kapl haline dnmesidir. Yenilenmenin semboldr fakat yenilenme bir eit devrim ile ortaya kmaktadr. nk tufan ile eskimi olan her eyin sonu gelir ancak dnlen yer ise balang yani zdr. Bu balamda yaamn bir ember olduu inancn benimseyen ilkel toplumlarn dnce sisteminin en gzel rneidir. Ktlk yznden kaos ortaya kar ancak sonradan yeniden dinginleir. Hz. Nuh (Trklerde Nama adyla bilinir) bir gemi yapar ve btn canllardan bir ift alarak takndan korunur. Tufan olacan "demir boynuzlu kk teke" nceden haber vermitir. Bu teke yedi gn dnya evresinde dolam, ac ac melemi, yedi gn deprem olmu, yedi gn dalardan ate fkrmtr. Tufan yle Altay sylencelerinde anlatlr. Gk teke yedi gn yeryzn dolat ve bard. Yedi gn zelzele oldu. Yedi gn dalar ate pskrd. Yedi gn yamur yad Yedi gn frtna oldu ve dolu yad. Yedi gn kar yad. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Takn: (Ta). Tamak fiilinden tremitir. Ayrca tamak fiili ile kkensel balants da dikkate deer bir ayrntdr, nk byk tufandan kurtulanlar gemi ile tanmlardr. (Baknz: NAMA) TATAR HAN: Trklerin Atas. Bulca Hann oludur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tatar: (Tat). At srmek, hzl gitmek anlamlarn ierisinde barndrr. Tatar szc ayn zamanda posta srcs demektir. TATAY HAN: Kasrga Tanrs. Edeer: TATA HAN Kasrgalara, frtnalara, tayfunlara ve burgalara sebep olur. At yldrma dnr. Ulu Kaynn dibindeki Yaam Suyuna bekilik yapar. 77 Kuzey Tanrsnn temsilcisidir. Sembol rengi Karadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tatay: (Tat). Tatar kelimesiyle ayn kktendir. At srmek, hzl gitmek anlamlarn ierisinde barndrr. Trke Tata, Tunguzca Tagta szckleri korkmak ve armak bildirir. TAYGA YES: Tayga Ruhu. Altaylara zg bir bitki rts ve ova tr olan Taygann koruyucu ruhudur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tayga: (Tay/Yay). Yaylm yer, darda bulunan alan anlam vardr. Da szc ile de balantl olduu da sylenir. Yakut dilinde ormanlk arazi demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 205 TAZ HANIM: Gk Tanras. Edeer: TEZ HANIM lgenin kars olarak geer. En nemli zellii kel olmasdr. Tuvalarda kartala Tas ad verilir ve Taz Hanm ile balantldr. Tazlk (kellik) tamamen Trk kltrne ait olan belirgin biimde ortaya kan bir g simgesidir. Taa ve Kelolan da konuyla balantl olarak ele alnabilir. Taskl, Tazagan gibi da adlar yine bu konuyla ilintilidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Taz: (Tas/Taz/Ta/Da). Kel demektir. Dazlak szc ile ayn anlam tar. Moolcada akbaba kuuna Tas/Tasu denmesi de bu kuun kel bir grnmnn olmasyla alakaldr. TAZA: Kel Kahraman. Edeer: TAA, TASA Daz (kel) bal yiit. Gcn kelliinden alr. Trk sylencelerinde kellik bir g ve zeka simgesidir. Ayn zamanda dolayl olarak ve kendiliinden ortaya kan kurnazlk ve yenilmezlik gibi zellikleri barndrr. Daz (kel) bal yiit asla yenilmez. Baz durumlarda normal, sradan bir insan olan kahraman silkinerek ton (don, biim) deitirerek birdenbire Taaya dnr. Hatta onunla birlikte at da silkinir ve daz bal olur. Bylece ikisi de yenilmez hale gelirler. Taa, Kelolann nsel ve ilkel biimidir. Ancak Kelolan gibi gln deildir. Aksine kellikle birlikte yiitlii ve ciddiyeti, ayrca fiziksel zelliklerinin gelimilii ile gc de artar. Avarlarn sylencelerinde, soyundan tredikleri dazbal (kel) atalar vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Taa: (Tas/Taz/Ta/Da). Kellik, dazlaklk anlamlarn ierir. Moolcada Tar olarak ifade edilir. (Baknz: KELOLAN) (Eanlam: KELE) TELEKEY HANIM: Evren Tanras. Edeer: TELGEY HANIM Tm kainat kuatr ve denge iinde olmasn salar. Nerede yaad bilinemez. Aslnda her ey Odur. Bir anlamda Vahdet-i Vcud kavramnn biimlenmi halidir. Uryanhay Moolcasnda yer alan bir kavramdr. Toprak Tanras olarak da grnr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Telekey: (Tel/Til). Dilemek fiili ile ayn kkten gelir. Moolcada Telek/Teleh, yaymak, genilemek, almak, yaratmak, Tleh ise s, scaklk anlamlarn tar. Baz Mool lehelerinde Delhe szc kainat demektir. Evenkede Dlee szc Gne demektir. Baz Trk lehelerinde Tilekey dnya manas tar. TEMR HAN: Demir Tanrs. Edeer: TEMR (TMR) HAN Moolca: TMR HAN Akacak kan yok, kacak can yok diye anlatlr. Yuvarlak sa rgs vardr. Yarn (krek kemii) demirdendir. Demir madenlerini, demirci ocaklarn ve demircileri korur. Pek ok boylarn halk and itiklerinde, demiri ululamak iin klc kararak yanlamasna ne korlar. "Bu gk girsin kzl ksn" derler ki "sznde durmasan kl kanna bulansn, demir senden cn alsn" demektir. Yakutlarn ilk demirci atalarnn ad Als, Buryatlarn ilk demirci atalarnn ad da Boyontoydur. Temr Han onlar insanlara hizmet etsin diye gndermitir. Trk mitolojisinde altn kapl, gm pencereli demir evlere sklkla rastlanr. Bazen de evin ats demir olarak betimlenir. Ak Demirci ve Kara Demirci denen iki tr vardr. Ak Demirciler iyi ruhlarn, Kara Demirciler kt ruhlarn yardmn alrlar. Ak Demirci
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 206 doudaki iyilik veren tanrya Kara Demirci ise batdaki ktlk veren tanrya baldr. Demirci Debek (Debe/Debet), Karaay ve Malkarlar (Alanlar ve Tavlular) ile i ie gemi olan Nart destanlarnda mitolojik bir kahraman olarak tasvir edilir. O plak elleriyle kzgn demiri dvebilir, ona istedii ekli verebilir. Kularn ve btn hayvanlarn dillerini bilir ve onlarla konuabilir. Nart kahramanlar iin demirden kllar, kalkanlar ve zrhlar ilk defa o yapmtr. lk at naln o icat etmitir, bylece Nart savalar atlar ile uzak lkeleri fethe gidebilmilerdir. Demircilik sanatn insanlara bu Tanr retmitir. Erlik Hann oludur. Sokor (tek gzl) olarak anlr. Tolga/Tulga: Mifer, ukal/okal: Zrh gibi aralar nemli bir yere sahiptir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Temr: (Tem/Tm). Demir demektir. Moolcada Tmr szc de ayn anlama gelir. Salamlk, dayankllk bildiren bir kkten tremitir. TEPEGZ: Tekgzl Dev. Edeer: TPEKS, TBEGZ, TBKZ Kaf danda yaar. Annesi alageyik donuna girebilen bir peridir. Bu perinin bir obanla birlemesinden domutur. Bazen dii, bazen de erkek Tepegzlere rastlanabilir. Parmanda byl bir yzk takldr. Yalnzca gznden vurularak ldrlebilir. Bedeninin dier ksmlarna silah ilemez. Kaf Danda yaar. Trklerle i ie gemi olan Nart mitolojisinde olaylarda dahil birebir ayn zellikleri tayan bu deve rastlanr. Ayrca Sokur (Sokor) Kr adyla biten dev adlar da mevcuttur. Sokur szc Anadolu da Kstebek anlamnda da kullanlr. Yaztrnak bazen onun kars olarak gsterilir. nsan eti yer. nsan kemiklerinden rlm bir kalede yaar. obanlk yapar ve bir tlsml nesnesi vardr. Bazen batan aa demir giyimli olarak anlatlr. Bir tas byklnde gz vardr. Kayalk dalardaki dzlklerde yaarlar. Bazen aileleri olduu sylenir. Bazlar karn ien dalardan doar. Kirgis adn tayan bir Tepegz ok tehlikelidir. ok bilinen iki tr vardr. 1. Eegz 2. Yalgzgz (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tepegz: Tepe + Gz (Baknz: EEGZ, YALGIZGZ) TEYREN: blis. Edeer: TAYRAN Tek ayakl, tek kollu, tek elli, tek bacakl ve tek ayakldr. Tek gzldr ve o gzn de uzun kirpikler rter. Gzne grnd kiinin sahibi olur ve o ne istiyorsa yapar fakat karlnda onun ruhuna sahip olur. Bu ynyle Fausttaki Mefistoyu (blisi) andrr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Teyren: Tanr szyle balantl olduu iddia edilir. Fakat Tey/Tez veya Tay/Day kkleriyle balantl olmas daha muhtemeldir. Arapa Tayran (Kular) ile hibir ilgisi yoktur. nk bu varln yer ald Vugur Trklerinin slam veya Arap Dnyas ile hibir ba olmamtr. (Baknz: AK, YEK) TK: Gizemli Ses. Geceleri iitilen ve kayna bilinmeyen ses. Ruhlar sa iken yaadklar illerde her yl bir kez toplanrlar ve halk ziyaret ederler. te bu ses onlara aittir. Geceleyin bu sesi kim iitirse lr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tiki: (Tik/Tk). Yansma sestir. Tkrt demektir.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 207

TLEG HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: DLEK HAN Telet Trklerinin ilk atas olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tileg: (Til/Dil). Dilemek fiili ile balantldr. Tilek (Merkr) adl gezegen ile balantl olmas muhtemeldir. Telet ismi ile de ilgilidir. TN: Ruh. Edeer: TIN, DN, IN, UN nsan varlnn somutd ve nesnesel olmayan ksm. Soyut varlk. Dnsel ve duygusal ksm. Sabit ve hareketli iki ksm vardr. Sabit ksmna Sr, hareketli ksmna da Sne ad verilir. nsan doarken bir ku eklinde gelip azndan girer ve lrken de yine ku klnda kp gider. nsan ldnde hareketli ruhu (Sr) krk gn nce, sabit ruhu (Sne) ise lm annda Ulukaynn yapraklar arasna gider. Baz varlklarn ruhlar baka biryerde sakldr. rnein oun Kulak (ok Kulakl) Yelbeenin ruhu bir pnarda yzen sar baln karnndaki gm sandkta sakldr. Bir baka devin ruhu bir aynn karnndaki kutadr. Demirbke adl ejderhann yedi canndan biri yedi rman tesindeki, yedi ovann ilersinde bulunan yedi boynuzlu bir geyiktedir. Tin Gne gibi parlar ve bir ip gibi ge uzar. Ayrca nefes, rzgar gibi anlamlar ierir. lm soluk alp vermenin kesilmesidir. Ve ruh bedeni terk edince lm gerekleir. Bu yzden lm iin ruhun umas veya ku olmas, ahin olmas tabirleri kullanlr. rnein Yunus Emrenin aadaki dizeleri bu mantn bir uzantsdr. bu sze Hak tanktr Bu can gvdeye konuktur Bir gn ola ka gide Kafesten ku umu gibi Nefes bedenin tm organ ve eklemlerini birbirine balar. O gidince bunlar dalr. Ruh daha ana karnndayken ortaya kar. Bebek kmldyorsa artk ruhu gelmi demektir. Kam tarafndan ocuk ayinin yapld esnada adrn tepesinde bulunan duman deliinden ieri girerek doacak ocua hayat veren gnein n biimindeki sus kutun farkl bir biimidir. Canllarn gzlerinde yaayan, oradan lmle giden ve gz atei anlamna gelen horah da yine kutun bir trdr. Trk yaztlarnda can hayatn kayna iken lmden sonrada devam edip hesaplamasna dair bilgi verildii de bilinmektedir. n szc Trkede hakikat demektir. Etrsklerde Tn veya Tna eklinde sylenen bir Gk Tanrs bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tin: (Tin/Tn). Rzgar, esinti, can, dinlenmek anlamlarn ierir. (Baknz: SR, SNE) TOBADI: Yemin. Edeer: TUPATA Bir yemin szdr. Vallahi, Billahi gibi anlamlarda kullanlr. Tobad doru sylyorum gibi. Tob/Tup evin ortas demektir. skit ocak tanrs Tabtnn adyla da balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tobad: (Top/Tob/Tab/Tap). Kk, Eski Trke ve Moolcada diz, diz kmek anlam ierir. Hatta ayn anlam Tunguz ve Manu dillerinde de vardr. Kkeni tam olarak tespit etmek u an iin zor gzkmektedir. Toba (Tabga) eklinde bilinen eski Trk kavminin adn da artrmaktadr. Tapmak fiili ile de alakaldr. uvaada Tob/Tup szc evin ortas demektir.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 208 TOGUN HAN: Sslemeci Tanrs. Bezeki ve Gmlerin Tanrsdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Togun: (Tog/Tok). Toka szc ile balantldr. Tokmak (demir dvmek ve dvme aleti) szc ile ayn kkten gelir. Moolcada Togo/Togu szc, ierisinde maden eritilen kap (eritme potas) anlam tar. TORUL: Anka Kuu. Edeer: TURUL (DORUL) Macarca: TURUL Doast nitelikleri olan kzl renkli devasa ku. lmszl ve yeniden dirilii simgeler. Hergn yeniden doar. Dier pek ok Dnya uluslarnn mitolojilerinde de deiik adlarla mevcuttur. Ancak Trk mitolojisindeki bu kuun dier mitolojilerdeki benzerlerinden en nemli fark tek bana olmayp bir benzerinin hatta ikizinin bulunmasdr. Kongrul Kuu, Torul Kuu ile birlikte anlr. Her ikisi de Anka kuunun tm niteliklerini barndrrlar. Torul Kuu yeraltna da inebilir. Atilla Hann ve baz Ouz boylarnn bayraklarnda yer almtr. Ouz Kaan ilk eini banda Turul Kuu olan bir aacn kovuunda bulmutur. Macarlar armalarnda yer alan bu kua Turul derler. Bir efsaneye gre Torul Kuu Moollar, Konrul Kuu ise Trkleri simgeler. Yiitleri kanatlarnn altna alp yardm eder, ne isterse yapacan syler. Tyleri sihirlidir, iki tyn birbirine srtnce zenci bir cin gelir ve dilei yerine getirir. Ufuk noktasnn tesindeki sonsuz denizde bulunan kafdann ardndaki karanlkta yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Torul: (To/Do). Doan, yeniden doan anlamlarn tar. Doan adl bir kuun bulunmas da bu szcn kularla olan balantsn aka ortaya koyar. Ayrca doa, dourmak szckleri ile de kkendetir. (Yans: KONGRUL KUU) TOMI HAN: Tp Tanrs. Hekimleri ve eczaclar korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tom: (Yom/Dom/Com). Yom kknden gelir, kutsallk ve g anlamlar ierir. TONGA HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: TUNGA HAN Efsanevi bir Trk kaan. Tonga szc aslnda leopar cinsinden yrtc bir hayvann addr. Bir yiitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun sal olmak Tongay artrd iin alplar sa uzatrlar. Ayrca cengaverler yrtc hayvanlarn zellikle de aslan, kaplan, pars, tonga gibi hayvanlarn postlarn giyerler. Bu postlar savaln semboldr. Alpar Tonga Han, yannda iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, srtnda da bir post vardr, postun dileri bann zerinden grnr. Alpar veya Alper sfatyla tanmlanr. Tm Trk Dnyasnda olduu kadar, ran ve Ortadou haklarnn pek ou tarafndan tannr. Seluklularn 33 atasndan biri olarak saylr. Yeraltndaki 100 stunlu demir saraynda yaar. Alpar (Alper) sfatyla anlr. ran mitolojisinde ad Afrasyab olarak geer. Trklerde dikkat eken dier yrtc hayvanlar unlardr: Arslan/Arstan, Kaplan/Kaplaz, ek/ek (Vaak), Bars/Pars (Leopar), rves/rbis (Kar Kaplan), Yolvas/Colbas (Bozkr Pars) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tonga: (Ton/Tun). Moolcada Ton sessizlik ve Tonoh yamalamak, Krgzcada Tono yolkesmek anlamlarna gelir. Leopar, Panter demektir. Ayrca Trkede Ton/Tong szckleri donanml olmay ifade eder.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 209 TOPLAK YES: Cami Ruhu. Edeer: TOPLA ISI slam inancyla birlikte yerlemitir. Daha sonra slama aykr olduu dncesiyle her caminin bir melei olduu sylenip ye kavram yerine melek tercih edilmi. Daha sonra da btnyle terkedilmitir bu inan. Ancak snrl da olsa baz yrelerde geerliliini srdrmektedir. Bu yaratk daha ok akac biri olarak anlr; cami kaplarn aar kapatr, ayakkablar gizler, namaz klan kimsenin seccade ucundan eker fakat insanlara zarar vermez. Tersine camiyi kt ruhlardan korur. Onun yaknda olduunun farkna varnca, sadece bildiin dualar okumak gerekir. Baz insanlar bu mitolojik varl, eline denek alan, banda sar olan beyaz giysili bir cami ihtiyar olarak grdklerini sylerler. Arapa toplanmak kknden gelen Cami kelimesi karlnda Toplak szc kullanlmtr. Trk kltrnde slamn ilk yllarnda slami terminolojiyi halk anlay Trkeletirmitir. rnein aadaki tabirler tamamen halk kltr ierisinde kendiliinden tremitir. - Toplak: Cami. Toplanlan yer anlamnda. - Anak: Mescid. Allah(c.c)n adnn anld yer anlamnda. - Komalt: Namaz. Koymak, ba yere koymak anlamnda. - Komaltmak: Namaz Klmak. Koymak, ba yere koymak anlamnda. - Baa: Oru. - Yunup: Abdest. Yunmak kknden gelir. - nlen: Mezzin. nlemek kknden gelir. - Kmbet: Trbe. Km kknden, gmlen ve yuvarlak yer anlamnda. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Toplak: (Top). Toplanmak fiilinden tremitir. Toplanlan yer demektir. TOPRAK ANA: Toprak Tanra. Edeer: TOPRA (TOVURA, TOBURA, TOBURAH, TUPRAK, TUFRAK) ENE Eanlam: YER (CER) ANA Moolca: 1. TUS ECE 2. GAZAR ECE Besleyici, barndrc ve yaam vericidir. Gn nc katnda oturur. Anavatan kavram ile balantldr. Evi sekiz kelidir. Kutlu, gl bir kadndr. Evrenin ruhudur. Yaratl inancna gre, yeryz bir yrek gibi arpan, bir alp bir kapanan, bir genileyip bir daralan yapya sahiptir. Btn ve paralarn birbiriyle bal olduu canl bir varlktr. Yer, yaratln ekirdeidir. Bitip tkenmeyen bir hayat gcne sahiptir. nsanlara iyilik yapmak istediinde bol bol tahl verir. Kainat ruhunun en geni ve en yaygn biimlerinden biridir. Baz yrelerde Nevruz Bayramnda toprak altna ksa ve basit bir tnel kazlarak iinden geilir. Bu basit oyun, yeniden douu ve topraktan doumu temsil eder. Ksr kadnlar kutlu bir aacn altnda Yer Anaya dua ederler. Yer Ana masallarda sa gsnden iki sol gsnden bir kez emzirir ve yiit inanlmaz bir gce kavuur. Bu yiitlere en bilgece tleri o verir. Onlara gelecekten haber verir. Doum, lm, yaam, cinsellik gibi kavramlar hep ona balanr. Cengiz Aytmatov Toprak Ana adl romannda bu motifi ada bir yaklamla yeniden ilemektedir. Toprak ve Tolunay (kitabn bakiisi yal kadn) arasndaki isel konuma ise muhteemdir. Merhaba toprak diye sesleniyor usulca. Merhaba tolunay demek geldin Ne kadar kocamsn. Salarn arm, denekle yryorsun stelik. Evet yalanyorum, bir yl daha geti, sende, toprak sende bir hasat geirdin. Bugn lleri anma gn. nsan doruyu renmeli, tolunay. Toprak Ana her bir arazi parasna Yer yelerini gnderir. Masallarda mezarda doma motifi de yine bu Tanr ile balantldr. Toprak Anaya beyaz tavuk kurban edilir. Bazen de balk, koyun veya kz

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 210 kurban verilir. zellikle ba topraa gmlr. Baz masallarda ise zayf ve elimsiz ocuklar ana babalar tarafndan topraa gmlrler, ocuk orada glenir ve gn sonra bir yiit olarak kar. Ak Veysel topra insan biimli olarak ele alp yle der. Karnn yardm kazmaynan bel ilen, Yzn yrttm trnanan el ilen, Gine beni kar karlad gl ilen, Benim sadk yarim kara topraktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Toprak: Her tr bitkinin yetitii ve zerinde yaanlan Yeryz katman. Yaamn en nemli unsurlarndan birisidir. (Yans: TOPRAK ATA) (Kart: GK ANA) TOPRAK ATA: Toprak Tanr. Edeer: TOPRA (TOVURA, TOBURA, TOBURAH, TUPRAK, TUFRAK) EDEE Eanlam: YER (CER) ATA Moolca: 1. TUS ECEGE 2. GAZAR ECEGE Besleyici, barndrc ve yaam vericidir. Gn nc katnda oturur. Baz Trk uluslarnda Atayurt kavram kullanlmaktadr. Topraa tohumu eken erkektir. Ancak burada Trk Evren ve Dnya anlayna gre eril olan varln Gk olduu ve yamurun da bir tr ilahi tohum olduu anlalr. Fakat yine de Toprak Ana yannda hep geri planda kalan bir de Toprak Ata vardr. Gk de ise bunun tam tersidir ve Gk Ata ne kar. Gk Ana ou zaman geride kalr. Yer ise dourgan olarak hasat verir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Toprak: (Top). Her tr bitkinin yetitii ve zerinde yaanlan Yeryz katman. Yaamn en nemli unsurlarndan birisidir. Topramak fiili katlamak anlamna gelir. (Yans: TOPRAK ANA) (Kart: GK ATA) TOYBODIM: Yeralt Nehri. Edeer: TOYBADIM, TOYMADIM, DOYMADIM Agzllk ve Hrs Irmadr. nsann gz doymazln simgeler. nsann dokuz hrsn simgeleyen dokuz yer alt nehrinin kavuarak Toybodm Irmana dnt yerde Erlik Hann Demir Saray vardr. Bu rmak insanlarn gzyalarndan olumutur. zerinde at klndan yaplm bir kpr vardr. Bu rman iinde su ejderleri yaar ve kamak isteyen ruhlar tekrar yeraltna gnderir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Toybodm: (Toy/Doy). Doymadm demektir. TOYUN: Efendi. Edeer: TOYON Sahip. aman anlamnda kullanlr. Bazen de tanrlarn sfat olarak geer. Kadn amanlar veya Tanrar iin ise Hoton (Hatun) tabiri tercih edilir. Bylece Toyon/Toyun ve Hotun/Hatun bir ikili oluturur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Toyun: (Toy). Saygnlk ifade eder. Toy (kutsal len) ile ayn kkten gelir. Toy kelimesi Anadolu Trkesinde Dn ekline dnmtr ki Toyun ile de benzerlik gsterir, gemite dnleri amanlarn ynetmesiyle balantl olabilir. (Baknz: BAHI, KAM)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 211 TZ: Totem. Edeer: TS 1. Bir topluluu simgeleyen hayvann sembolize edilmi heykeli veya ikonu. Her oyma koruyan bir hayvan vardr. Gul yesi ile balantl bir kavramdr. O soyun ulu atas saylan bir varl sembolize eder. Bu varlklarn ruhlar ezelden beri vardrlar. Kimi zaman dalar da tz olarak kabul edilir. 2. Cevher. Deimeden kalan, aslnda deikenlerin bile iinde sabit olan ksm. Esas, temel, asl. Moolca Tv, merkez demektir. Felsefede bir varln gerek mahiyetinin onun grntsnden farkl olup olmad tartmalar daima varolmutur. Tzler ikiye ayrlr: 1. Aru (Ar) Tz: yi ruhlarn temsil edildii tzler. 2. Karu (Kara) Tz: Kt ruhlarn temsil edildii tzler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tz: (Tz/Ts). z, cevher gibi anlamlar tar. Kken, balang manalarn barndrr. Tze kelimesi yasa anlam da ierir. Ts kk Moolcada ekil ve grnm anlamlar da ierir. (Baknz: ONGUN) TZ HAN: Ced Tanrs. Edeer: TS HAN nsanln ata ve analarn temsil eder. Gklerde yaar. Tz Ruhlarnn nderi olarak kabul edilir. Elinde oku ve yay olan bir avc grnmndedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tz: (Tz/Ts). z, cevher gibi anlamlar tar. Kken, balang manalarn barndrr. TU: Hkmranlk Sembol. Edeer: TO, TUK Moolca: TUG Sancan tepesine taklan at kuyruu, kldan yaplan flama. Uur ve Kut iareti olarak kullanlr. Bazen sava istei, bakaldr ve isyan sembol olarak kullanlmtr. Daha sonralar dokuz kollu bir denek eklinde zel olarak tasarlanm ve ularna dokuz kutlu hayvann kuyruu aslmtr. lerleyen zaman iinde ise bu kuyruklarn yerine renkli pskller gemitir. To/Tok tavuk demektir ve hakanlarn direin zerine diktirdii Altn Tavuk ile ilgili grnmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tu: (Tu/Do). aret, alamet anlamlar tar. Tura (padiah mhr) szc de bu kkten tremedir. TULPAR: Kanatl At. Uan At. Kanatlar vardr. Genelde beyaz veya kara (tek renk) bir at olarak betimlenir. Beyaz kanatlar vardr ve Kuday (Tanr) tarafndan yiitlere yardmc olmas iin yaratlmtr. dnyann en uzun destan olan krgzlarn manas destannda, manas'n nl savalarnn srd kanatlaryla rzgardan hzl kotuu sylenen efsanevi atlar. Bakurt nanlarna gre kanatlarn hi kimse gremez. Tulpar kanatlarn yalnz karanlkta, byk engelleri ve mesafeleri aarken aar. Eer birisi tarafndan tulparn kanatlar grlrse, Tulparn kaybolacana inanlr. Tulpar ad yalnzca Trklerde deil komu Avar, Lak, And, Darg ve Tabasaran dillerinde de yaamaktadr. Osetlerde Tolpar, eemlerde Turpal olarak yer alr. Bir Kumuk atasznde yle der. Tulpar yern birev buaunda bulsa da, z ylksn tabar. (Tulpar dnyann bibaka kesinde olsa da, kendi srsn bulur.)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 212 (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tulpar: (Tul/Yul). Moolca Zulbah (kel, sasz) szcyle alakal olabilir. nk Trk mitolojisinde kel atlara sk rastlanr ve kellik kahramanlarda olduu gibi atlarda da gc simgeler. Yol szc ile de ayn kkten gelme ihtimali vardr. Tulu szc eski Altyacada kra rengi ifade eder. (Eanlam: YILMAYA) TUMAR: Muska. Edeer: TOMAR Baz hastalklar, ktlkleri ve nazar uzaklatrmak iin boyna aslan veya stte tanan yazl kat. Genellikle olas bir hastalktan korunmak amacyla veya tedavi iin tanr ounlukla gen biimindedir. Deri, mein, gm ve altn klflar iine konarak boyuna aslr ya da kola taklr Drt keli olan ve hamayl (hamail) adyla bilinen tr btn slm dnyasnda yaygn biimde kullanlmaktadr Muskalara sure, ayet, hadis veya bir dua yahut da Allahn isimleri yazlabilir. Bunun dnda meleklerin, peygamberlerin, hatta efsanevi kiilerin adlar ve anlalmaz tlsml szler, simgeler, yldz iaretleri, rakamlar, iaretler, insan ve hayvan resimleri ile garip harf ekilleri dahi yazlp izilmitir slam inanc ise yardmn yalnzca Allahtan dilenmesini vurgulamtr ve muskalara ok da fazla izin verilmemitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tumar: (Tom/Tum). Kvrlm kat demektir. Yuvarlamak, kvrmak anlamlar Moolca, Trke ve Tunguzcann tm lehelerinde mevcuttur. Ayrca Tom/Yom szc kutsallk ve talih ifade eder. Tunguzcada Tomka/Tomko, Moolcada Tom/Tomu/Tomo szckleri yuvarlamak, bkmek manalarn ihtiva eder. TURA: Rab. Edeer: TRE, TURI slamdaki Allah(c.c) inanc ile byk oranda rten bir kavramdr. Tektir. Herey ona baldr. Hereye hkmeder. Orta yoktur. uvaada yer alr. Dier Trk-Mool lehe ve ivelerindeki Tanr kavram hibir zaman tekillik iermez. rnein en stn ve baat g durumunda bulunan Gktanr karsnda bile bir Yertanr vardr. Fakat Tura szc bu konudaki yegane rnek olarak tek ve mutlak Yaratcy anlatmaktadr. Burada ilgin ve dikkate deer olan ey, uvalarn slam inancna corafi olarak en uzak ve en yaltk toplumlardan birisi olmasdr. Dolaysyla d tesirlerle veya etkileimle deil, tamamen kendiliinden ortaya km gibi grnmektedir. Ailelerin ocuklar olduunda kalp uzun yaamas ve salkl olmas dileini ieren ve cok eskilere dayanan bir gelenek bu gn de srdrlmektedir. Durak, Dursun, Durmu, Durdu, Duran, Turan vb. adlar da hep ayn psikoloji ve gelenein rndr. Tanrnn deiik zellikleri nitelenir: Balayan, Acyan, Yarlgayan, Esirgeyen, Gzeten, Bilen... slamiyet ncesinde Tanr deiik isim ve sfatlarla anlmtr. En nemlileri aadaki gibi sralanabilir. 1. Bar: Var olan demektir. 2. Oan: Rab, Var eden, yaratan demektir. 3. Kuday: Hda, yaratc demektir. 4. alap: Kudretli demektir. 5. Yalap: Nur demektir. 6. Yaradan: Yoktan var eden demektir. 7. Bayar: Zengin, ulu demektir. 8. Bayat: Ezeli demektir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 213 9. Buyan: Aziz, cmert demektir. 10. Olcay: Hereyi yapabilen, gc yeten demektir. 11. Yazgan: Kaderi tayin eden demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tura: (Tur/Dur). Daim olan, kalc olan demektir. (Baknz: OAN, TANRI, BAR, KUDAY) TURAN HAN: Sylencesel Hakan. Trklerin atas olan hakan. ran tarihinin sylencelerinde rann ba dmandr. Gktrk anda ranllar Turan adn Gktrklerle ilikilendirir. Trk kavimleri ran efsaneleri ile tantklarnda, bizzat kendileri de kendilerini Turann kavmi olarak grmeye balamlar ve kendilerini gururla Turann kral Afrasyabn uyruu saymlardr. Etrsklerde Turan adl bir sevgi ve yaam Tanras vardr ve Etrsk dilinde kural koymak anlam ierir. lgin bir biimde Moolcada Dur/Dura ve Tuvaca Tura szc sevgi, istek ve arzu anlamlar tarken, Manucadaki Doron szc kanun (yasa) demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Turan: (Tur/Dur). Dayankl, yerinde duran, lmsz demektir. TURU: aman Aac. Moolca: TORU Tanr ilk aman yarattnda onun evinin nne sekiz dall bir aa dikmitir. Bu nedenle her aman kendisini temsil eden bir aa diker. Bu aaca Turu ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Turu: Tur/Dur kknden gelir. Dayankl, yerinde duran, lmsz demektir. Moolcada Turay szc toynakl hayvanlar ifade etmekte kullanlr, bu balamda at ile de balantldr. Tr/Tr/Tre/Tr/Turo/Turu szckleri Moolcada da emir, dzen ve bunun yannda evlilik ve doum anlamlarn bnyesinde barndrr. TNKR: Melek. Tanrnn eliliini yapan kutsal varlk. Iktan yaratlmtr. Herbirinin ayr bir grevi vardr, rnein slam inancnda Mnkir ve Nekir adl iki melek lmden sonra kabirde insann ilk sorgusunu yaparlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tnkr: (Tn/Tun). Hz ve kaybolmak anlamlar ierir. Tngmek, sramak, yukar gitmek demektir. Eski Moolcada ve Eski Altay dilinde bu kk haber vermek, bilgilendirmek, armak anlam tar. (Eanlam: KRMS) TKEL: Aa Evlad. Aatan doduuna inanlan kii. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tkel: (Tk/Dik). Dikilmek anlam ierir. Tamlk ve btnlk belirtir. TRGE HAN: Sylencesel Hakan. Edeer: DRKE (TRKE) HAN Trke boyunun kurucusu olan hakan. Soyundan on boy tremitir. Bu on boyun bei batda bei ise doudadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Trge: (Tr/Tr). Tremek kknden gelir. Trk kelimesiyle ortak anlamlara sahiptir.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 214 TRK HAN: Trklerin Atas. Edeer: TRK HAN Ayn zamanda kutlu ve aksal bir bahdr. Bilge ve rya yorumcusudur. Ulu Trk olarak anlr. Koruyucu ruhunu arrken Uzganmas Ulu Trk! (Uyumaz Ulu Trk) diye seslenir. Atei Tanrdan alarak insanlar donmaktan kurtarmtr. Tanrnn ona verdii boynunda tad Yada Ta ile doaya etki edebilir. Adn ona Tanr vermitir. Bozkurt zor anlarnda ona yardm eder. Ota (adr) o bulmutur. Aa (yemee) ilk kez tuzu o katmtr. Bu balamda insann ihtiyacna dayanan bulular yapan bir kiilii temsil eder. Trkan adl bir kzkardei olduu ileri srlr ve Krtlerle de balantl olan Trkan adl bir boy buna rnek gsterilir. Tarihteki Targta, Tyrkae, Togharma, Turukha gibi topluluklarn Trklerle balantl olabilecei ileri srlmtr. Ayrca Torkl adl bir kivimden bahsedilir. Trkti (Trkt) Ata adl bir eren ile balantl olma ihtimali yksektir. Trk Devletleri: Smer (Kenger), Urartu, Hungnu, Vey, Vusun, skit (Saka), Kuhan (Tohar) Hun, Etrsk (Tirhene), Akhun, Onogur (Ungar), Tabga, Gktrk, Uygur, Trge, Uz (Ouz), Avar, Karluk, Sabar (Sibir), Hazar, Peenek, Kuman (Kpak), Bulgar (Our), Katay (Htay), Gurkan, Karahan (Hakan), Saluk, Cengiz, Kublay (Yuan), aatay, lhan, Klemen, Saltuk, Karaman, Akkun (Akkoyun), Karakun (Karakoyun), Altnorda, Nogay, ldeniz, Salgur, Mengcek, Artuk, Avar, Kaar, Saruhan, Aydnolu, Otman, Krm, Tuva, Trk, Trkmen, Krgz, Kazak, zbek, Mool, Tatar, Bonak, Macar, Azer, Gagavuz, Buryat, Kalmuk (Oyrat), Uygur, Halha, Karaay (Alan), Karakalpak, Balkar (Tavlu), Yakut (Saha), uva (avala), Hakas, Altay, Dolgan (Ta). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Trk: (Tr/Tr). Tremek ve Tre kknden gelir. Trk kelimesi, tre, tre, olgunluk, devlet, mifer, g, kuvvet, tremek gibi anlamlar ierir. Trk szc de Trk kelimesinden tremitir. Moolca ve Manucada TGrgen hzl, abuk demektir. TMEL: Rya Tabircisi. Ryalar yorumlayan kii. Rya yorumlayanlarn en nde geleni Hz. Yusuftur. Ryalardaki baz iaretlere dayanarak gelecee dair karmlarda bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Timel: (T/D). T (d) rya demektir. Eski Trke Tus, Eski Moolca Ts, Eski Tunguzca Tis kk yardm etmek manasn barndrr. TYEN HANIM: elale Tanras. alayanlar korur. alayanlarn sularnn bol olmasn salar. alayanlarn dkld yerde at derin oyuklara Obruk denir. Obruklarda da Obruk yesi adl bir ruhun var olduuna inanlr. Obruk yeleri bu Tanra tarafndan gnderilirler. alayan, alayk, avlan, avlak, alar gibi kelimeler elale demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Tyen: (Ty/T). alayan demektir. Tymek fiili de suyun fkrmasn ifade eder.

U Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, DZELTME VE EKLEMELER N AAIDAK LETM ADRESNE E-MAL ATIN: karakurtdeniz@hotmail.com.tr
Deniz KARAKURT
TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 215

-UUBIR: Vampir. Edeer: OBUR, HOBUR, VUPAR, OPKUR, OPKAN Gnahkar kimseler mezarda bir hayvan ekline brnr. ri bal, uzun kuyruklu bir varlktr. Genellikle len bycler Ubra dnr. Azndan ate pskrr. Gnlerce hatta aylarca hareketsiz kalabilecei gibi istediinde uabilir de. Hikimseden korkmaz. Etrafna bulac hastalk yayar. Ne bulursa yer. Obur olduu anlalan bir lnn mezar alp ivi aklr. stediinde istedii ekle girebilir. Kurt veya yaban kpei klna girip koyunlar paralar. Bir dan banda toplanp, kardklar insanlar yerler. Bir lnn obur olmamas iin atein altndan geirilmesi gerekir. Daha ok Romanya ve Moldovada yaayan Trk topluluklarnca Vampir anlamnda kullanlr. Fin Ugor kavimlerinde de benzer syleyilerle yer alr. Ele geirdii insann iinde yaayan korkun bir yaratktr. inde Ubr bulunan kimse ona benzemeye balar, yemeye doymaz. Ama yese de zayf kalr. nk onun yedii yemek kendi vcuduna deil, Ubra sinermi. Tatar halknda Ubr kendisi doysa da gz doymaz gibi bir deyim de vardr. Ubrl insanlar gece kalkp yemek ararlar, bulamaynca da alev yumana dnp bacadan karlar ve baka insanlarn yemeini alarlar. Ubr da tpk alev gibi doymak bilmez, azgn, agzl, her eyi yutan bir yaratktr. Ayrca lele beslenir. stedii an kedi, kpek veya gzel bir kz klna girebilir. Ubr kadnlar ve hayvanlar emmeyi de sever. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ubr: (Ub/Ob). Agzllk anlam ierir. Obruk sz de ayn kkten gelir ve girdap demektir. UANHALI: Sihirli Hal. Edeer: UARKALI Uabilen ve zerinde insanlar gtrebilen bir masal motifidir. Trk masallarna dsal tesirlerle girmitir. Ancak hal Trklerde nemli bir kltrel edir. Bazen Uan Kilim (Uar Kilem) olarak adlandrlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uanhal: Uan + Hal. Moolcada Halh, Krgzcada Kalk fiili akkanlk ve uma anlamlarna gelir. UAR HAN: Haber Tanrs. Kt haberleri getiren tanrdr. Erlik Hann oludur. Bazen casuslarn Tanrs olarak grlr. Trklerde at, casus demektir. amak/atlamak ise casusluk yapmak anlamna gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uar: (U). Uan, uarak gelen demektir. Uar szc haber anlam da tar. UMA: Cennet. Edeer: UMAK, OCMAH, CUMAK

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 216 lmden sonra iyi insanlarn mkafat olarak gidecei yer. Yeilliklerle ve nimetlerle doludur. Ik dolu bir mekandr. Hemen her inanta lmden sonra iyi insanlarn gidecei gzel bir dnya veya mekan vaat edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uma: (U). Umak sznden gelir. Uulan yer demektir. Ykselmek anlam ierir. (Kart: TAMA) UUH: Tedavi Kurban. Edeer: UU, UGUK Bir hastay tedavi etmek isteyen aman, bu i iin nasl bir kurban kesilmesi gerektiini tarif eder, hasta kii veya bir yakn da bu tanma uygun bir hayvan bulup kurban eder. Baz basit hastalklarda cansz kurban (sa) verilir. Bazen de azat kurban (dk) salnr. Anadoluda Uuk ve Siil tedavisinde topraa okunmu buday gmlmesi bu gelenein bir devamdr. Bazen ruh bayram olarak tanmlanabilecek bir enlik de bu adla anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uuh: (U). Uunmak, korkmak, ekinmek demektir. U kk herhangi bir eyin snrnda olmay ifade eder ki, bu alemle te dnya arasndaki snr her zaman bir korkuya sebebiyet verir. Umak mecazen akln snrlarn zorlamak ve bazen de delirmek anlamna gelir. (Baknz: UUK) UUK: Hastalk Cini. Edeer: UUG, UIG, UIK nsanlara hastalk veren bir kt ruh. Daha ok uykudan uyanldnda dudak ve az kenarnda grlen kabarklklar ve bazen de vcutta kzarklklar ve kabarmalar eklinde ortaya kan hastalklara sebep olduuna inanlr. Uuk szc gnmzde de dudak kabar olarak kullanlmaya devam eder. Uuh tedavisiyle saaltm (tedavi) yoluna gidilir. Uuk Yalad diyerek, gece insann azn veya bedenini bu ruhun yalad ve bu nedenle uuk, kzamk, kzl, siil gibi hastalklara yakaland anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uuk: (U). Uunmak, korkmak, ekinmek demektir. Uukmak ise grnmek demektir ve deiik varlklarn grnmesini anlatr. (Baknz: UUH) UD ANA: nek Tanra. Edeer: UY (UT) ENE Eanlam: NEK ANA Moolca: NE (NEE) ECE Srlar korur. Gc temsil eder. Baz Trk boylar, soylarnn inekten trediine inanr. rnein Krgzlar ilk analarnn bir inek olduuna ve bir maarada yaadna inanrlar. Kahramanlarda bulunan boynuz kavram boadan esinlenmitir. Bu boynuzlar gc simgeler ve Ay artrrlar. Gerekten de boynuz unsuru pek ok dier Tanraya da gemitir. Mesela Umay Ana boynuzlu olarak betimlenir. Ayrca ksr kadnlar kutsal maaralardaki boynuzlara ip balayarak ocuk dilerler. Modern ekonomi/borsa teorilerinde Boa Eilimi aadan yukarya doru vurulan boynuzu, yani deeri ykselen kymetlerden kar elde etmeyi anlatr, fakat benzetmenin yaplm olmas insann ne kadar ada olursa olsun daima iinde ilkel bir yn bulunduunu aka ortaya koyar. Geri bu durumun dorudan Trk sylenceleriyle balantl olduunu sylemek mmkn deildir fakat pek ok kltrn de ortak alglayalarnn olduu muhakkaktr. Yani sylencelerin de kendine zg ynleri olduu kadar

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 217 dier toplumlarla benzer ve ayn zihinsel srelerle ortaya km olan taraflarn da gz ard etmemek gerekir. (Kart: Ay Eilimi). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ud: (Ud). Sr demektir. (Yans: UD ATA) UD ATA (UY ATA): Boa Tanr. Edeer: UY (UT) EDE Eanlam: 1. BOA (BUA , BUKA) ATA, 2. VAKAR ATA Moolca: BUH (BUK) ECEGE Boalar korur. Gc temsil eder. Baz Trk boylar, soylarn boadan trediine inanr. Ouz Kaana adn veren de Boa Atadr. Kutsal Ay Boas olarak tanmlanr. Kahramanlarda bulunan boynuz kavram boadan esinlenmitir. Bu boynuzlar gc simgeler ve Ay artrrlar. Krgzlar Dnyann bir kzn boynuzlar zerinde durduuna inanrlard. Yamurlar sonucu dalardan inen seller bren boalara benzetilir. Boa Ata boz boa klna brnerek Tay Hann boalaryla greir ve daha sonra da Hann kzyla seviir. Ondan bir olu olur. Bu ocuk Buryat kavminin atasdr. O yzden kendisine boz boa kurban edilir. Buga Moolcada geyik demektir ve kutsal bir hayvandr. Tunguzlarda Boa veya Buga ad verilen her eye gc yeten, tm yaam kontrol eden, bilge bir Tanr vardr. Ayn ekilde Tunguzlarla akraba bir kavim olan Evenklerde Buga cennet tanrsdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ud: (Ud). Sr demektir. Boa: (Bo/B/Bk). Boa szcnn Be (Bge) aman szcyle olan kkensel balants dikkat ekicidir. Moolca Mohotor erkek geyik demektir. (Yans: UD ANA) UGUR: Yol Cini. Edeer: UHUR, UUR Yollarda gezen bir varlk. Grenlere talih ve baht getirir. Uur kelimesi buradan tremitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ugur: (Ug/U). Uramak szcyle balantldr. Uunmak ise hastalanp kendinden gemek, baylmak demektir. Uru ise yol kesen haydut anlamndadr. Ugu bayku anlamna gelir ki, olumsuz anlamlar yklenen bir canldr. UKULAAN HAN: Su Tanrs. Edeer: UKULAN (UKULA, UKULO, UKUN) HAN Suyun temizliini ve balklar korur. Balklar oaltr. Balk tutmadan nce kendisinden izin istenir ve balk avnn uurlu gemesi dilenir. Suyu kirletenleri ve glleri kurutanlar cezalandrr. Kn rman buz tutmu ksm zerinde ate yaklmasn ho karlamaz ve byle yapanlara kin besler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ukulaan: (Uk/U). Moolca Ukaah fiili ykamak demektir, Uha ise Buryatada su anlamna gelir. Ug/Uk ise Moolca ve Trkede bir eyin kkeni, kayna demektir ve su da her eyin kkeni olarak grlr. ULU ANA: Yaratc Tanra. Edeer: ULU (OLI, OLU, OLO, ULI) ENE

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 218 Byk Yaratc gc ifade eder. Yaratc gcn eril ynn simgeler. Soyut bir varlktr. Ancak zaman zaman Ak Ana yerine kullanld gibi, bazen de Ak Ana, Od Ana, Kn Ana, Toprak Ana, Gk Ana gibi yaratc glerin tamamn da ifade eder. Avrupa ve Hint-ran kltrnde doann unsurlar drt tane olduu halde Trk kltrnde bu say be olarak ortaya kar: 1.Su, 2.Od (Ate), 3.Gk(Hava), 4.Toprak, 5.Gn (Ik). Pek ok sylencesel varln ayrmadan nceki biimidir. Ezeli (nsel) bir bant olarak ondan kopan ve ayrlan ruhlarn ve varlklarn yeniden birletiricisi olarak dnlebilir. Bu varlklar tekrar birbirine yaknlatrr. Bu balamda Tmtanrc bir yaklama kaynaklk eder. Bolluk ve bereketin koruyucusu ve yaratcsdr. Hayat verici gcn ve lmszln en st noktasdr. O yalanmazdr. Hem dzenleyici balang, hem de karmak datc sonlanm onda bir araya gelir. Ztlklar iinde barndrr. Bu nedenle ztlar onda birbirleriyle yer deitirebilir. Ters ilevli varlklar ortaya kabilir. Kendi iinde eytani unsurlar da barndrr. nsani olduu kadar hayvani bir yn de bulunur. Hem yer alt dnyasnn hem de gn sahibidir. ri ve sallanan gsler olan bir kadn olarak betimlenir. Hereyi bilir. Bahlara ihtiyar ve bilge bir kadn grnmnde uykularnda grnr. Hem saf ve eldememitir, hem de dourgandr ve cinsellii varlnda barndrr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ulu: (Ul). Yce, byk, akn, grkemli demektir. Ululamak, saygyla anmak demektir. Ayrca ulumak szc de kurdun kutsall ile alakaldr. Tunguz ve Manu dillerinde Ula eklinde yer alr ve iyilik ifade eder. Baz Trk lehelerinde ince kkenli Lu (ejderha) szcnn Ulu/Ulu eklinde sylenmesi ise tesadfi olsa bile ayn zamanda bu varla ynelik algyla da balantl grnmektedir. (Yans: ULU ATA) ULU ATA: Yaratc Tanr. Edeer: ULU (OLI, OLU, OLO, ULI) EDE Ulu Toyun veya Ulu Tyer olarak da anlr. Byk Yaratc gc ifade eder. Yaratc gcn eril ynn simgeler. Soyut bir varlktr. Ancak zaman zaman Ak Ata yerine kullanld gibi, bazen de Ak Ana, Od Ana, Kn Ana, Toprak Ana, Gk Ana (veya Yel Ana) gibi yaratc glerin tamamn da ifade eder. Avrupa ve Hint-ran kltrnde doann unsurlar drt tane olduu halde Trk kltrnde bu say be olarak ortaya kar: 1.Su, 2.Od (Ate), 3.Gk(Hava), 4.Toprak, 5.Gn (Ik). Sr olarak bilinen ruhu ve amanlar yeryzne o gndermitir. Ulu szc Smerce de benzer anlamlar tamaktadr. Trkede Ulu ile balayan ve masallarda geen pek ok kavram vardr. - Uluar: ehir Merkezi. ehir meydannn bulunduu yer. - Uluyol: Bulvar. Pek ok yolun kavutuu ana cadde. - Ulurmak: Byk Nehir. Birka nehrin birlemesiyle oluur. - Uluda: ok yksek ve tehlikeli dalar. - Ulukant: Byk ehir. Birka ehrin birlemesiyle oluur. - Ulukonak: Saray. Hkmdar kona. - Uluaa: Byk ve grkemli aa. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ulu: (Ul). Yce, byk, akn, grkemli demektir. Ululamak, saygyla anmak demektir. Ayrca ulumak szc de kurdun kutsall ile alakaldr. Moolcada Olon okluk ve fazlalk bildirir. TYunguz dillerinde len ise iyilik manas tar. (Yans: ULU ANA) ULUKAYIN: Yaam Aac.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 219 Edeer: ULUKAYIN, ULIKADHIN, OLOKAYGIN Eanlam: 1. BAYKAYIN, 2. BAYTEREK (BEYTEREK, BEGTEREK) 3. ULUBUK (OLOBUK, OLIBUK) Yerle g birbirine balayan yaam aacdr. Kayra Han tarafndan dikilmitir. Dnya ile birlikte yaratlmtr. Dnyann, yeraltnn ve gkyznn tam merkezindedir. Dallar gkyzn ayakta tutar. Kkleri topran tm katlarn delip yeralt okyanusuna kadar uzanr. ksk kuu etrafnda dnerek uar ve bazen de tepesine konar. Dokuz boy (Trklerin dokuz kavmi veya yeryzndeki dokuz byk insan rk) bu aacn dokuz dalndan tremitir. Umay Ana Yaam Aacnn sahibidir ve yeryzne inerken bu aac kullanr. Kbey Hanm bu aacn iinde yaar. Kkleri yeraltna, dallar gkyzne uzar. Kklerinden yaam suyu (Bengsu) akar. Her dal, altndan yetmi yaprakl olarak tanmlanr. Yapraklarnn bykl birer at derisi kadardr. Trk mitolojisinde ok nemli bir yere sahiptir. Gkleri delip bilinmez yksekliklere kar. Ulu Kaynn dallarndan biri Gnee biri de Aya uzanr. Tepesinde lgen oturur. Bazen bir am aac olarak kabul edilir. Aacn bir yannda ay bir yannda ise Gne bulunur. Bazen Demir Dan zerinde durduu kabul edilir. Sekiz glgeli, dokuz kkl olarak anlr. nsanlarn ruhlar bu aacn dallar arasnda uuur durur. Bu ruhlar kk kulara benzerler. Osmanl Devletnin kurucusu Osman Bey (Otman) Beyin ryasnda grd, byyp tm Dnyay kaplaya aa da Ulu Kayna benzemektedir. Aaca bez (aput) balayarak dilekte bulunma da yine Ulu Kayn ile balantl grnmektedir. lge denilen reinesi, onu yiyenlere mthi bir g verir. uva bayranda sembolize edilmi bir hayat aac vardr. Maniheizmin etkisiyle Yaam Aacnn kart olan lm Aac da Trk kltrne girmitir fakat ok fazla yaygnlamamtr. Bazen ayn kkten kan iki aa olarak adlandrlr ki, bu durum iki zirvesi olan Dnya Da ile de uygun der. Mani dini ile bu ikiz aalardan birine lm ilevi yklenmitir. Hayat Aacna hemen hemen ayn zelliklerle ama biraz daha ayrntsz ve basit olarak Macar mitolojisinde de Vilagfa veya Eletfa adyla rastlanr. sim Macarcadr ama motif Ural-Altay dnne aittir. Macarlara gre aman trans halindeki yolculuunda bu aaca trmanarak ge kar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ulukayn: Ulu Ulu + Kayn. Trkede Kayn/Katn/Kadun/Gayn/Kazn/Gacn/Hazn, Moolcada ise Kadun/Hadun/Kada/Hadan biimleriyle deiik lehe ve ivelerde yer alr. Bayterek: Bay Varsl, Ulu, Kutlu + Terek Aa, am (Baknz: DEMRDREK) ULUKONAK: Saray. Yerleik kltre gei sonras ortaya km bir edir. htiam, saltanat ve gz alcl simgeler. Sra (camdan) saraylar masallarda yer alr. Byk stunlar, ok fazla sayda oda, karmak bir btn oluturan yaplar topluluu belirleyici zellikleri arasnda saylabilir. ok fazla sayda insan barndrd iin etkileim fazladr. rnein bir ehzade veya bir Vezir, mutfakta alan bir Abandan veya ahrdaki bir Seyisten ya da dardaki bir Bahvandan gizemli bilgiler edinebilir. Yeryzndeki tm byk uygarlklarda hkmdar konaklarnn ve saraylarnn grkemli olmas esastr, bu saltanatn gcn ve otoriteyi sembolize eden bir anlaytr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ulukonak: Ulu + Konak ULUKUN: Ik Tanrs. Edeer: ULUKOYUN Yeryzne aydnlk salar. Ulukun/Ulugun (Ulu Gn) ayn zamanda nevruz bayram demektir ve k, ate ile de balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ulukun: Ulu + Kun Koyun
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 220 UMAY HANIM: yilik Tanras. Edeer: OMAY (IMAY, UBAY, HUMAY) HANIM Ana Tanra. Yaam Tanrasdr. yilikler yapar. Doacak ocuklar belirler. boynuzu vardr. Beyaz elbiselidir. Yere kadar uzanan beyaz, gmten salar vardr. Grnm yal deildir, orta yaldr. Ku klna brnebilir ve kanatldr. Yaam aacnn sahibidir. ocuklar korur. Yeryzne bereket datr. Etrafna k saar. Kimi zaman kzarak insanlar korkutabilir. ocuu olmayanlar kendisine kurban adarlar. Gkyznde yaar. Bazen yeryzne iner. Yannda bir buu (ceylan) veya zarif bir geyik ile betimlenir. Hamile kadnlar ve yavru hayvanlar korur. Umac (Omac, Hommu, Humu, Umu, Im veya Moollarda Oms) gibi dsel varlklar kendisi tarafndan gnderilir. Fakat bunlara korkutucu anlamlar yklenir. ocuklar korumad evlerde sklkla ocuk lmleri yaanr ve bu takdirde kendisine Kara Umay diye hitap edilir. Bazen Humay olarak da adlandrlr ve Hma Kuu ile btnleik anlamlar ierir. Taskl Umay (Kel Umay) olarak adlandrld da olur. Ancak uzun salar olduu dikkate alndnda bu durumun zaman zaman brnd bir grnt olduu sylenebilir. Ayrca kendisine ithafen verilen Taskl Umay eklindeki bir dan varl da bilinmektedir. Mavi ve beyaz ku klna girebilir. Ama Hanm adl yaratc ruh ile de balantldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Umay: (Um/Om). Ummak, Dilemek, Korkutmak kknden gelir. Etene(plasenta) anlamn da barndrr. Koruyucu, efkatli demektir. Uma, hedef demektir. Omay szc sekin, gzide anlamna da gelir. Umay Moolcada rahim anlam da tar. Tunguzcada Omo/Umu kk yumurta brakma manas tar. Eski Trkede Uma/Umat/Ubat yakmak, Tunguzcada Omah/Umah ve Yakuta Umay ocak anlam tar ve atele olan balantsn da ortaya koyar. URAL HAN: Sylencesel Hakan. Bakurtlarn sylencelerinde ad geer. Annesinin ad Yanbike (Yenbike) ve babasnn ad da Yanbirte (Yenbirze) olarak geer. Akbut adl uan ata biner. Kars Humay Hanm ku klna girebilir. Eceli yenip Bengsuyu bulmak iin mcadele eder. Bir anlamda Smerlerden beri var olan Glgamn lmszlk araynn bir uzantsdr bu yolculuklar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ural: (Ur/Vur). Yiitlik ve savalk anlamlar vardr. Ayrca Ural dalaryla da balantl grnmektedir. URASA: Nefes Tedavisi. Gnmzde biraz da farkl kavramlarla kartrlarak frklk ad verilen doast glerle iletiime geilerek uygulanan tedavi yntemi. Uraz ile balantldr. Urasalamak; bu ilemi yapmay ifade eder. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Urasa: (Ur). lemek, retmek anlamlar vardr. Rya yorumu demek olan Yor tabiri ile de balantl grnmektedir. URAZ: Talih. Edeer: URAS, ORAZ, IRAZ, ORUS Talih, baht, ans. Rastlantlar dzenlidiine inanlan, iyi veya kt durumlar belirleyen soyut g. Urasa ile balantldr. Namus, eref haysiyet gibi anlamlar da bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uraz: (Ur). lemek, yorumlamak anlamlar vardr. Moolca Urh, davet etmek demektir ve balantl olmas muhtemeldir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 221 URGUN: Cin. Edeer: ORGUN, VURGUN Ateten yaratlmtr. Tek aalarn altnda, su kylarnda yaar. Hem iyisi hem kts (Eseni Mslman ve Sveni Kafiri) vardr. Karanlktan sonra karlar ortaya. nsan karanlk yerde veya sudan geerken vurur. Vurgun yeme denilen bu cin arpmasna yakalan kii bir sre l gibi yatar. Veya uzunca bir zaman sar ve dilsiz dolar. Vurgun vurma olarak da adlandrlan bu rahatszlk ok tehlikelidir. Bir Vurgun Ocana gtrlr. Vcudu kararm veya bir tokat izi kadar bir yer kapkara olmutur. Bazen byyerek bir kadn klna brnrler. Ksa boyludur. Tersine ayakldr. Dalglarn su altundaki basn farkn doru ayarlayamayp hzl ktklarnda vcutlarnda meydana gelen hasara da vurgun denir ki, aslnda sualt ruhlarnn verdii zarar olarak dnld iin byle denmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Urgun: (Ur/Vur). Vurmak anlam tar. (Eanlam: OR) USAN HAN: Su Tanrs. Edeer: UHAN (USUN) HAN Yeryzndeki sular ve su kaynaklarn, bulaklar, pnarlar korur. Sularn bollamasn salar. Kalkan sudan yaplmtr. Yrd yerlerden sular fkrr. Rengi krmzdr. Moollarn 99 gney tanrsnn temsilcisidir. Tatay Han ise 77 Kuzey tanrsnn temsilcisidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Usan: (Us). Akl ve genilik, bilgelik, enginlik anlamlar vardr. Moolcada Us/Usan/Usun, Buryatada Uha szckleri su anlamna gelir. (Kartrlan: USUN HAN) UTA: Ruh Enerjisi. Koruyucu ruh ve (daha dorusu ruh eklinde dnlen) koruyucu enerji. Bazen iyicil ruhlar tanmlamakta da kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uta: Moolca kkenlidir. Dagur dilinde Huta, Moolcada Utaga duman anlamna gelir ve yar effaf (yar soyut) bir grnty ifade etmektedir. Utga ise Moolcada his demektir. UTKUI HAN: Kurban Tanrs. Edeer: UTKAI HAN Kurbanlar lgene iletir. Gkyznde yaar. lgene en yakn tanrdr. amanlar trans halindeyken getirdii kurban alarak lgene gtrr. nk aman en fazla Altnkazk (Kutup) Yldzna kadar ulaabilir. Geri dnen amana ise kaz (olaslkla dnsel ilham) hediye eder. aman bu kaza binerek geri dner. Gkyznde yaar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Utku: (Ut). Gleryzl, kazanan demektir. Utmak, utku szckleriyle ayn kkten gelir. Moolcada Uta/Utaga dumann ttmesi demektir ki, kurban yakan atein sonucunda kan dumanla alakaldr. Yine bu dilde Utga/Utka szc duygu, duyumsama gibi anlamlar ifade eder. UZUH: Dev Adam. Edeer: UZU, UUZ Ucugulu veya Uzunbuluk adyla da anlrlar. ok eski devirlerde yaam, iri csseli, azman varlk. Gne onlarn frn olacak kadar uzun ve byktrler. Yiyecekleri gnee kaldrp yle piirirler.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 222 Devasa hallar dokurlar. Bin yldan fazla yaarlar. nar kadar boylar olduu ve yz yl yaadklar da sylenir. Ba bulutlara kadar uzanr. Normal insan boyu ancak onun topuu kadardr. lm bir uzuhun bir tek kemiinden koca bir kpr yaplabilir. Bu betimlemelere uygun bir insan ancak Dinozorlar ana uygun olabilir. Irmaklar bir admda geer. Nuh tufannn sular ancak dizkapana gelir. Daha sonra yokolup gitmilerdir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Uzuh: (Uz). Uzamak fiilinden tremitir. (Baknz: KELEMTER)

Harfi in Aadaki Sayfann Bana Geiniz

LTFEN, BU YAPITIN DAITILMASINA YARDIMCI OLUN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 223

-MST HANIM: ocuk Tanras. ocuklar kt ruhlardan korur. boynuzu vardr. Burada tane, yani ktcl varlklara ait olan sayda (tek rakaml) boynuzu bulunmas ilgi ekicidir. Bu durumdan onun ktcl bir varlk olmas gerektii akla gelir fakat tam aksine ocuklar korumaktadr. Buna ynelik yaplabilecek bir aklama u olabilir: ocuklar kt ruhlardan koruduu iin en az bu kt varlklar kadar gl olmaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) mst: (). lenmi demektir. boynuz anlam tar. OKLAR: Yersel Kavimler. Edeer: UOKLAR Ouz Hann ilk (yersel) einden olan olu ve onlardan treyen boylardr. Yerle ilgili unsurlar temsil ederler. Burada dikkate deer olan husus Gk kavramnn yerin bir paras saylm olmasdr. Bu durum Yaratl alarnda Gk ve Yerin ayrmad bir btn olduu anlayn akla getirmektedir. Dier bir gre gre ise burada kastedilen Uzay deil Hava yani atmosferdir. Bu da Gk-Kal tabirini hatrlatmaktadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ok: + Ok veya U Snr + Ok (Baknz: GKHAN, DAHAN, DENZHAN) (Yans: BOZOKLAR) KEK: Bur. Edeer: GEH, KK Moolca: HKEG Gkyzn oniki blme ayran takmyldzlardan her biri. Trk kltrnde gn bir eksen etrafnda dnnn sonucu olarak yln her bir ayn temsil eden takmyldzlardr. Od kekleri (Ate Burlar); Ko, Aslan ve Yay'dr. Toprak kekleri (Arz Burlar); Boa, Baak ve Olak'tr. Kal kekleri (Hava Burlar); kizler, Tart ve Kova'dr. Su kekleri (Mai Burlar); Yenge, ayan ve Balk'tr. kek: (k/k). Ayn zamanda kalelerdeki burlar da ifade eden bir szcktr. Kelime kk ymak anlam tamaktadr. 1. SAKA (SEVE): Aquarius. Eanlam: KNEK (KNEK), KOVA (KOA), DOLA, ELEK (ELEK) Yakuta: TANHA

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 224 2. KO (KOAK, KOKAR): Aries. Eanlam: KUZU (KOZI, GUZU) Yakuta: ELBS 3. GRE (GRELER): Gemini. Eanlam: KZLER (Z, EGZ, EKZLER) Yakuta: CHGY 4. YENGE (YENNE): Cancer. Eanlam: KISALA (KISLA), SUVAYAN, PAKA Yakuta: YEHST 5. ARSLAN (ASLAN, ARSTAN): Leo. Eanlam: TONGA (TUNGA) Yakuta: AYI 6. BAAK (MAAK, MASAK): Virgo. Eanlam: BUDAY (BODAY, BUDA) Yakuta: ALAHIN 7. LG (LEV): Libra. Eanlam: KESL, TARTI Yakuta: ULU 8. AYAN (ADAN, AYAN, EYEN): Scorpius. Eanlam: KUYRUAN Yakuta: HOTOY 9. YAY (CAY): Sagittarius. Eanlam: OKU, OKTAR, BKEY Yakuta: SUORUN 10. OLAK (ULAK, OVLAK): Capricornus. Eanlam: SERKE, KE, EK (KE) Yakuta: CILHA/CILOHA 11. BOA (BUKA, BUA): Taurus. Eanlam: UD (UT), KZ (GZ, GZ) Yakuta: AYIHIT 12. BALIK (BELK, BALIKLAR): Pisces. Eanlam: ABAK, UULU Yakuta: AAR (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 225 LGEN HAN: yilik Tanrs. Edeer: LKEN (LGN) HAN Moolca: ULGAN HAN Gn 16. katnda yaar. Kayra Hann oludur. Altn Dada, altn kaps olan altn bir sarayda yaar. Altn bir taht zerinde oturur. Kayra Handan sonra ikinci derecede neme sahiptir. Gk cisimlerini ynetir. Gksel ve meteorolojik olaylarn ilk kaynadr. Biri ak, dieri kara iki tala gelerek (veya Korbolko Kuu ile bu talar gndererek) insanlara ate yakmay retmitir. yilik yapmay sever. Uzun salar vardr. Yannda byk bir kalkan bulunur. Elinde yldrmlar gnderen bir yay vardr. Yldrmlar ve imekler onun silahdr. Yldrmla vurduu yer kutsallk kazanr. Yedi olu ve yedi kz vardr. Gke (mavi) renk ile simgelenir. Gn hakimidir. Dnyay tamalar veya destek olmalar iin tane balk yaratmtr. Elindeki topuzu, yaam aacnn kklerine benzer ve ylesine dall budakldr. Bildiimiz Gne, Ay ve yldzlardan (tm gk nesnelerinden) ok uzakta yaar. Biri sanda ve dieri solunda iki ak Gne bulunur. Bu gk nesnelerinin her biri kendisine ulamak isteyen aman iin bir engeldir. En gl aman bile en fazla Altnkazk (Kutup) Yldzna kadar ulaabilir. Daha teye gidemez. Betimlenirken ak, parlak, grltc (knrti), yakc (kygeki), imeki (yalgn) gibi sfatlar kullanlr. Ezeli ve ebedi kabul edilir. Evrenin balangcnda yalnzca lgen ve Erlik vardr. Kaz ve kuu klna girerek sonsuz suyun zerinde uarlar. Tanr lgen Erlikden daha gldr. Erlikin yapt hileleri anlamakta ve onu cezalandrmaktadr. Kayra Han ise evrenden nce de mevcuttur. Yal ve bilge bir grnm ile tasvir edilir. , alt, dokuz ya da 12 ylda bir grkemli trenler yaplarak kendisine beyaz ksrak kurban edilir. brk (bal) vardr, uzun sakalldr. Aslnda ou zaman bir annesinden bahsedilmedii halde birka yerde annesinin ad Taz Hanm (Kel Hanm)dr. Bindii hayvan da Kelke adl kel bir kzdr. Moolcada pek ok Tanrnn adnn sonunda yer alan Ulaan (Ulagan) szyle de balantl grnmektedir. Vogullarda Ulgon olarak yer alr ve atein kayna olarak grlr. Yedi tane olu vardr, bunlar gn yedi katn simgeler. 1. Kart Han (Bkz.) 2. Pura Han (Bkz.) 3. Bura Han (Bkz.) 4. Yal Han (Bkz.) 5. Karagu Han (Bkz.) 6. Kanm Han (Bkz.) 7. Bakt Han (Bkz.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) lgen: (l/Ul). Gksellik, paylatrmak, yaratmak gibi anlamlar ierir. Ulu, zengin demektir. (Kart: ERLK HAN) LGER: Masal. Moolca: LGER Olaanst yk, masal demektir. Sylencelerden ve nesile nesile aktarlagelen yklerden oluur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) liger: (l). Trkede yaratclk anlam ieren bir kktr. Moolca bir szcktr. Moolca gl, Manuca g szckleri anlatmay ifade eder. Trkedeki lker takmyldznn adyla benzerlik gsterir. (Baknz: ERTE) REN HAN: Hasat Tanrs.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 226 rnlerin bereketli olmasn salar. Hasat mevsiminde ekinlerin harman edilmesinde iftilere kolaylk ve g verir. Harman aletlerinin yelerini (koruyucu ruhlarn) o gnderir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) ren: (r). remek fiilinden kaynaklanr. rn, retim kelimeleriyle kktetir. RGEL: Takmyldz. Gkyznde insanlarn hayalgc ile belirli ekillere benzetilen yldz topluluklar ve kmeleri. Dnyadaki hemen hemen tm topluluklarda takmyldzlara sylencelerle ilgili isimler verilmitir. Trklerde dikkati eken pek ok Takmyldz vardr ve bunlarla ilgili ykler anlatlr. rnein Yeteen takmyldznn yedi haydut (at hrsz) olduu sylenir. Bir obadan kardklar atlar ve pelerindeki kendilerini kovalayan atllar ile ge savrulmulardr. O yzden Urularn (haydutlarn) bu yldzlara bakarak yollarn bulduklar sylenir. Trkler bazen Yedi Kaan (Yedi Hakan) veya Yedi Uru (Yedi Hrsz), Yedi Karak (Yedi Haydut), kimi zaman da Yedi Arkar (Yedi Dakoyunu) ya da (Yedi Kr) ad verirler. Moollar ise ayn Takmyldza Yedi Bilge veya Yedi Yal derler. - Yeteen / Yediger: Ursa Major (Bykay) - Kmk / Kmk: Ursa Minor (Kkay) - lker / lger: Pleiades (Sreyya) - Kovan / Arkovan: Praesepe (Yemlik) - Kambar / Kempir: Leo Minor (Kkaslan) - Karakurt / Karagurd: Cassiopeia (Kralie) - Tayaktah / Tayahtah: Orion (Avc). (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) rgel: (r/Yr/Yr). Yrmek fiili ile alakaldr. Ayrca Moolcada rgel szc kalclk anlam tar.

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN!

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 227

-YYABA HAN: Bozgun Tanrs. Edeer: CABA HAN Yeryznde ktlklere ve bozgunculua sebebiyet verir. Karakam (ktcl aman) ile Erlik arasnda arabulucuk yapar. Erlik Hann oludur. Aygr yeleli olarak betimlenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaba: (Yab/Yap/Cab/ap). Yapan (bozgunculuk ve ktlk eden) demektir. Yaba (atal harman arac) szc ile ayn kkten gelir. Ayrca apmak (at srmek, yamalamak) szc ile de balants bulunur. YADA TAI: Simya Ta. Edeer: CADA (CATA, SATA, CAYA, CAY) TAI Trk mitolojisinde yamur yadran sihirli ta. By Ta. Tanr, byk kamlara bu ta armaan etmitir. Bylece istenildii gibi yamur ve kar yadrlabilir, hava olaylarna tesir edilebilir. Yamur, kar ve don getirebilir. Yumruk byklnde ve koyu renklidirler. zerleri damar damar izgilidir. Soukturlar. inden sesler gelir fakat ii bo deildir. Kullanldka zayflar ve gc geer. En iyileri kendiliinden kutlu hayvanlarn eklini almtr. zel bir yerde muhafaza edilir ve sk sk ele alnmaz. Sadece gerektiinde kullanlr. Kurdun karnndan kt sylenir. Koruyucu olduu da sylenir. in kaynaklarna gre Trk amanlar savalarda kar ve yamur yadrarak zaferler kazanmlardr. Bu ta ile by yapan kiilere Yada/Yat/Cadac/Yay ad verlir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yada: (Yad). Dsallk, uzaklk, eriilmezlik, gizem anlamlarn ierir. Moolca ve Manuca Yadah, Tuvaca Yad szckleri ihtiya halinde olmay ve gerek duymay ifade eder. Ayrca Yad/Yat/Yay/Zay kkyle balantl olarak yaratmak ve yaymak anlamlarn barndrr. (Baknz: ZADA HAN, YATLAMAK) YAI: Kurban. Tanrsal veya dini bir amala kesilecek hayvan. Eski devirlerde kurbanlar Tanrsal bir alevin yakt dnld iin Yaklan anlam vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ya: (Ya/Yak). Yakmak fiili ile ilglidir. Yaklan demektir. Moolca Yag szc tam ve eksiksiz anlamlarna gelir. (Baknz: KURUMSAK) YALAP: Nur. Edeer: YALABUK

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 228 Kutsal Ik. Yalap biimi eski kaytlarda Tanrnn bir sfat olarak da yer alr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalap: (Yal). Ik anlam vardr. Yalabmak fiili, parldamak, aydnlanmak demektir. (Baknz: YARUK) YALBUZ: Sylencesel Da. Edeer: ALVUZ Almaz ykseklie sahiptir. Etraf sularla evrilidir. Torul ve Kongrul Kuu burada yaar. Dsel canllarn yaad yerdir. Ortadou kltrlerinin etkisiyle Kaf Da daha fazla n plana kmtr. Bu da ran kltrnde Elbrz olarak geer. Peri kzlarnn yaad mekan olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalbuz: (Yal/Al). Ate anlam ierir. Yalazlanmak szc ile ayn kktendir. Yalabmak parldamak, ldamak demektir. Elbis, Yelbis gibi kavramlarla yakndan alakaldr. (Baknz: KAFDAI, YELBS) YALUK ANA: Ay Tanra. Eanlam: 1. AY ANA, 2. UCAH (UYAH, CEH) ENE Moolca: SAR (SARAN) ECE Gn altnc katnda oturur. Parlakl, ve gzellii sembolize eder. Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Ayn hilal ekli sembolize edilmi iki boa boynuzunu andrr ki, Ay ve Boa unsurlarnn birbirleriyle ilikilendirilmesinin farkl bir ynn ortaya koyar. Boa ilk defa Smerlerde kabul edilmitir, ayrca Aya adl Smer Tanras gnein kars olarak ifade edilir, yani bu Tanrann Trkedeki Ay olmas muhtemeldir. Ural Batr (Ural Han) sylencesinde Gk Tanrs Samravn iki kars vardr birisinin ad Ay Anadr. (Dieri de Gne Anadr.)Pek ok medeniyette ay diil olarak tasavvur edilmi ve gzelliin simgesi olarak alglanmtr. Trklerde Ay ile balantl pek ok kavram vardr. - Aya: Hilal, - Ayla: Hale, - Ayas: Mehtap, - Aybar: Dolunay - Aytolu: Doluay - Aydan: Yarmay - Ayl: Yakamoz. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaluk: (Yal). Ate anlam ierir. Yalazlanmak szc ile ayn kktendir. Ay: (Ay). Parlaklk, k, temizlik, ykselmek gibi anlamlar vardr. Aymak fiili ise kendinde olmay, bilinci, kendine gelmeyi ifade eder. 1. Dnyann uydusu olan gk nesnesi. 2. Gkcismi Ayn dnyle balantl olarak, yln belirli zaman dilimlerine ayrlm olan blmlerinden her biri. (Yans: YALUK ATA) YALUK ATA: Ay Tanr. Eanlam: 1. AY ATA, 2. UYAH (UCAH, CEH) EDE Moolca: SAR (SARAN) ECEGE

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 229 Bir maarada meydana gelmitir. Bu maara bir eit ana rahmi olarak simgesellemitir. Gn altnc katnda oturur. Baz Trk boylar aydan trediklerine inanrlar. Baz destanlarda Ouz Hann soyunun Ay Ataya kadar gittii anlatlr. Moollarn kutlu Anas Alankova da Ay Indan hamile kalmtr. Ouz Kaann atalarnn soyu Ay Ataya kadar uzanr. Sagaansar (Sagansar) veya Sagaalgan (Sagalgan) yani Ak Ay dedikleri trenin bu tanr ile balants olmas muhtemeledir. Masallarda anlatlan Ay Dede motifi de yine bu anlayn bir uzantsdr. Ay Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaluk: (Yal). Ate anlam ierir. Yalazlanmak szc ile ayn kktendir. Trkede Yal/Cal, Moolcada Zal kk ldamak, paraldamak manalarn ierir. Ay: (Ay). Parlaklk, k, temizlik, ykselmek gibi anlamlar vardr. Aymak fiili ise kendinde olmay, bilinci, kendine gelmeyi ifade eder. (Yans: YALUK ANA) (Kartrlan: AY HAN) YALGIZGZ: Tekgzl Dev. Edeer: CALGIZGZ Bann ortasnda tek bir gz vardr. Tepegzn bir tr olarak geer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalgzgz: Yal Tek + Gz. Moolcada Yalgah, fark etmek anlamna gelir. (Baknz: TEPEGZ) YALKIN HAN: Ate Tanrs. Ate Tanrsdr. Gn dokuzuncu katnda oturur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalkn: (Yal/Al). Ate anlam ierir. Yalazlanmak szc ile ayn kktendir. YALUN HANIM: Ate Tanras. Atein koruyucu ruhudur. Banda kzl renkli bir yazma (earp) bulunur. Veya srtnda al bir atks olduu sylenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalun: (Yal). Yaln alev demektir. Yalaz, Yalm szcyle de ilgilidir. YALMAVUZ: Dev. Edeer: CALMAUS, YELMEVES Yalmuz olarak da bilinir. ok byk masal yarat. nsan biimlidir. , yedi veya 12 ba vardr. Siyah yada sar renklidir. Gne ve ayn tutulmas Yelbeenin bu gkcisimlerini yemesi olarak anlatlr. Devler, atlara dmandr. Ayrca insanlar yerler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalmavuz: Yel Ruh, Canl + Moos Boaz, Boucu (Eanlam: YELBEEN) YALPAAN HAN: Ejderha Tanrs. Btn ejderhalar (Yelbeenler) onun emrindedir. Kendisi de istedii zaman yedi bal bir ejder klna brnr. Devlerin Tanrs olarak da grlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalbaan: Yal/Yel + Bke/Beken. Yelbeen dev demektir. Yal szc Moolcada cezalandrmak anlam ierir. (Baknz: YELBEEN)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 230

YALVA: Resul. Peygamber. Tanrnn habercisi. Kitap getirmi olan eli. Trkler tarih boyunca deiik dinlere ve bunlarn farkl mezheplerine tabi olmulardr. Ama balca; Budizm ve onun Lamaizm mezhebi, Maniheizm, Hristiyanlk, Musevilik ve slam (Snni ve Alevi mezhepleri) en fazla rabet grm dinler olarak saylabilir. Bunun sonucunda her birinden deiik unsurlar alnarak Trk kltrne katlm ve her dinin kurucusu / yalvac deiik anlatlarda yer almtr. Elbette ki, kltrel anlamda benzer kavramlar daha byk bir hzla yerlemi ve btnlemitir. rnein Mani dinindeki Aydnlk ve Karanln ezeli ve ebedi sava (Trkede Yaruk ve Karanuk adl iki g olarak yer bulmutur,) kltrmzn dier eleriyle hzla uyum salamtr. Trkler en son olarak slam dinini kabul etmiler ve bu din tm Trk Dnyasnn ortak deerlerinden birisi haline gelmitir. Elbette ki baka dinler de deiik younluklarda ve farkl Trk topluluklar ierisinde varln srdrmektedir. Ancak u an iin ortak kltrel payda olarak slam dininin varl yadsnamaz bir gerektir. slama gre Allahn varlna ve birliine inanmak birincil ve en nemli kouldur. Bundan sonra da Hz. Muhammedin onun elisi olduuna, ardndan da Tanrnn gnderdii (Kuran- Kerimde ad ister saylm olsun isterse olmasn) dier tm elilere iman etmek gerekir. Kelime-i ehadet Tanklk Sz u ekildedir: Tanklk ederim ki Allahtan baka tanr yoktur. Ve yine tanklk ederim ki Muhammed onun kulu ve yalvacdr. slam ile birlikte bu dinin youn bir biimde kltrmze etkisi olmu ve tm kavramlar yerlemeye dnce dnyasna hakim olmaya balamtr. Fakat gemiteki birikimlere uygun ve uyumlu olan her ey daha hzl kabul grmtr. Bu balamda slam dinindeki baz Peygamber kssalar dierlerine nazaran halk kltrn daha fazla etkilemitir. nk bu kssalardaki baz zellikler zaten gemiten beri var olan baka anlat elerini artrmaktadr. Ksaca deinilecek olursa, baz Peygamberlerin hayatlarnda yer alan halk kltrmzdeki anlatlarla btnleen olaylar unlardr. - Hz.Muhammed (Arapa Muhammad, ayrca Mahmud ismiyle de balantldr): zellikle Mira kavram halk ve tasavvuf edebiyatnda geni yer tutar. Mira, bazen yanl veya eksik olarak salt ge ykselme olarak ele alnmtr. Ykselirken kulland Burak adl binek nemli bir yer tutar halk edebiyatmzda. - Hz. Musa (branice, Mose; Arapa Musa): Denizi, asas ile yere vurarak ikiye yarmas. Ayrca asasnn bir ejderhaya dnmesi ilgi ekicidir. - Hz. sa (branice, Yeu; Arapa Isa): Krlerin gzlerini amas, daha beikteyken konumas, ayrca annesinin kendisine babasz hamile kalmas nemlidir. Anadoluda Ese olarak da sylenir. - Hz.Nuh (branice Noah): Tufan ve insanln atas olarak ortaya k. Byk Tufan, Anadolu, Mezopotamya ve Ortadouda Smerlerden beri yaygn ve ortak bir anlatdr. 950 yl yaad sylenir. Tufanda dev bir gemi ina etmitir. - Hz.brahim (Asurca ve Akkada Abraham, branice Avraham): Atee atlmas ve atein onu yakmamas. brahim Peygamber ayrca Smer kkenli olarak kabul edilir ve Trklerin atalar arasnda saylr. lk ad Avram (Abram)dr. Kabeyi ina etmitir. Ayrca einin ayan yere vurarak kutsal suyu (Zemzem) kartmas da yine Trk kltr asndan ok ilgi ekici bir konu olmutur. - Hz.Sleyman (branice alomo. Bat dillerine ise Salomon olarak gemitir): Kulara ve rzgarlara hkmetmesi. Hayvanlardan oluan ordular vardr. Hayvanlarla konumas da yine dier ilgi ekici bir kavram olarak yer alr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 231 Hz.Yusuf (branice Yosef): Kuyuya atlmas ve ryalar yorumlamas. Kuyular Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir. Ryasndaki gk cisimleri de dikkat eker. - Hz.Yunus (branice Yonas): Dev bir balk tarafndan yutulmas. Kavmini terk ederek bir gemiye binip ayrlm, ancak yolda dev bir balk kendisini yutmu fakat kurtulmutur. - Hz.Davud (branice David): Demircilik sanatn yapmas. Demircilii en yetkin biimiyle yapabilmektedir. Demiri eliyle ekillendirebildii sylenir. - Hz.Lokman (Arapa Lukman): slam inancnda bilge ve hikmet sahibi birisidir. lmszl arad sylenir. Hekimlerin piridir. Bilinmedik diyarlardaki otlardan ilalar yapar. - Hz.Eyb (branice Iyyob): Bir maarada, dermansz bir hastalk nedeniyle ile ekmi, daha sonra Tanr tarafndan bahedilen kutsal bir suyun sayesinde iyilemitir. Ayrca Ashab-Kehf kssas maaralarla ilgili olarak nemli bir yere sahiptir. Bir maarada ok uzun yllar uyuyarak daha sonra uyanan genler ve kpekleri anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalva: (Yal). Yalvamak fiilinden gelir. Yakarmak, haber vermek anlamlarn tar. Yal Moolcada cezalandrmak demektir. (Baknz: YALVAMAK) YALVAMAK: Risalet Etmek. Peygamberlik Etmek. Tanrdan haber getirmek. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yalvamak: (Yal). Yakarmak, haber vermek anlamlarn tar. Yalvarmak fiili ile ayn kktendir. (Baknz: YALVA) YAPANAY HAN: Kr Tanrs. Krsal blgeleri korur. Yabani evrenin ve yaban hayvanlarnn gzeticisidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yapanay: (Yap). Yapan/Yaban krsal alan demektir. Yaban sz ile balantldr. YARAN: Su Cini. Edeer: YEREN Sularda yaar. Genelde insanlara zarara dokunmaz. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaran: (Er/Yer/Ar/Yar). Eren (ren / Yiren) kelimeleri ile balantldr. Yaratk, Yararllk, Yardm kelimeleri ile ayn kk ierir. YARIMTIK: Yarm nsan. Tek bacakl, tek kollu, tek gzl, tek dili, tek boynuzlu canavardr. Tek dii kalm canavar tabirini artrmaktadr. eytani bir karakteri vardr. Ural ve Sibirya Tatarlar ormanda Yarmtk adl bir yaratn da yaadna inanrlar. Yarm vcutlu veya tek gzl, tek kollu, tek ayakl bir yaratktr. nsanlar ondan ok korkarlar ve ona beyaz horoz kurban ederler. ok merakldr; kye kadar gelip dolar, insanlar izler. Ondan kurtulmak iin de ayakkablar, giysileri ters giymek gerekir. Akl da yarm olan Yarmtk, ters giyinen ayakkabnn izini takip edip ters tarafa ynelirmi. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yarmtk: (Yar). Yar ve yarm szcklerinden gelir. Eksik demektir. Sakat veya feli kiilere de yarm denir. -

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 232 YARUK: Nur. Edeer: YARU, CARIK, CARUK, CORUK, CORU, ZARIK Kutsal Ik. Yaam simgeler. Yaam yaratan Tanrnn nurudur. Aslnda slamdaki Nur, Trklerdeki kut kavram ile de ksmen benzerlik gsterir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaruk: (Yar). Ik sama anlam tar. Modern fizikteki k demeti elde etmeye yarayan Yark kavram ile balants ilgi ekicidir. Yaratmak kavram ile de ilgisi bulunmaktadr. Moolca Yaru szc asalet anlamna gelir, ayn zamanda szcn ezgi anlam tamas da ilgi ekicidir. Yragu (eski Moolca Yara) ve eski Trke Yar parlamak demektir. (Kart: KARANUK) YAIL HAN: Doa Tanrs. Edeer: CECL (ECL, YEL) HAN Doay korur, bitkilere can verir. Yedi Altay boyundan birisinin koruyucusudur. Doann yeillenmesini ve doumunu (bahar) ynetir. Tanr lgenin oludur. Trk kltr doayla btnleik ve onu kendi paras gibi gren bir yaklama sahiptir. Doay tketmeyi ve onu cansz bir nesne grmeyi hibir zaman kabul etmemitir. Bunun en somut rnei Yal Handr. Bahar aylarnda derelere ve gllere dklen stler, kelekleri peynirler, ekmekler hem bir Sa (Kansz Kurban) hem de buralardaki canllar iin bir besin niteliindedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yal: (Ya/Ye). Yeil demektir. Yaam, yaamak szckleri ile ayn kktendir. Canllk bildirir. Ayn k anlamna gelen Yauk/Yak/Ya/Yau szckleriyle de balantldr. YATIR: Evliya Mezar. Kutlu kiilerin mezarlardr. Trklerde trbe ve evliya kavramlar zdetir. Burada yatan kiiden dorudan yardm istemekten veya onu arac klmaktan veya o kiinin ruhuna dua okumaya kadar pek ok uygulamann znesi konumundadr. slam inanc yalnzca sonuncusuna (ok dikkatli bir biimde yaplmasna, lm anmsamak amacyla) kstl olarak izin vermektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yatr: (Yat). Yunanca iatros kelimesinden geldii sylense de doru deildir. Trke Yatmak fiilinden tremitir. Ayrca Yada kelimesi ile de ba bulunabilir. YATLAMAK: Simyaclk Yapmak. Edeer: YADALAMAK Yada Ta ile sihir yapmak. Maddenin niteliklerine hkmetmek, meteorolojik olaylar ynetmek. Avrupadaki sradam madenleri altna evirme (veya daha genel bir tabirle maddeyi baka bir maddeye dntrme) giriimleri Simyann asl konusunu olutururken, Trklerde Yada ilemi doal olaylara mdahale etme abasdr. Yamur veya kar yadrmak bu abann en ok denenen ksmn oluturur. slam sonras Yamur Duas bu uygulamann ksmen yerini almtr. Marco Polo, Trkler'le karan Kemir halklarnda da Yada Ta ve yamur yadrma sanatnn bulunduunu yazar. Mool dneminde Farsaya geen Yadam/Cadam deyimleri sihirli glerle yamur yadrmak anlamna gelmektedir. Trkler'in Yada Ta'n kullanmalar zerine kaynaklarda ayrntl kaytlar vardr. rnein bir eserde yle denilmektedir: ''Trkler arasnda, trl renk ve cinsleri olan Yat Ta (Yada Ta) vardr ki onun madeni Htay ve Tavga Dalar'ndan kar. Bu ta aracl ile yamur, kar, dolu ekilir. Trkler, bu sanat bilip uygulayanlara ''Yat'' derler. Bu ite yetenekli olanlar, kyn bir yanna yamur ve kar getirdiklerinde, kyn br yannda Gne aar. Trkler bu ta yanlarnda tarlar ve

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 233 bu ta sayesinde dmanlarna stnlk salarlar. Trkistan'da bir tepeden kan bu talar kentlere gtrrler, suya asar ve yamur yadrrlar.''(Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yat: (Yad/Yat). Dsallk, uzaklk, eriilmezlik, gizem anlamlarn ierir. (Baknz: YADA TAI) YAY: Kutlu Silah. Edeer: YEY, YEYE, CA, CEYE, SA, SE Trklerde byk nemi vardr. Gkyzn sembolize eder. Ouz Kaan Bozoklar denen oullarna Altn Yay e blerek vermitir. (Dier oullarna da oklar e blmtr.) ise Alkm (Gkkua) Alt Yay veya Alt pli Yay olarak dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yay: (Yay/Yaz). Ok atmaya yarayan, iki ucu arasna kiri gerilmi, eri ara. Genilik anlam vardr. Yaz szc ile ayn kkten gelir. Yay/Cay ayn zamanda ilkbahar demektir. YAYAK: Yaratc Ruhlar. Yayaklar olarak oul ekilde kullanlr. Yayguya baldrlar. Trk kltrnde Yayn kutlu kabul edilmesi bu yaratc ruhlarla balantl olabilir. Yayn kvrk iki ucu tpk hilal gibi boann boynuzlarn simgeler. Bunlar da g demektir. Bu varlklarn tadklar yaylar bulunur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yayak: (Yay/Yaz). Yaymak, yaratmak anlamlarna gelir. (Baknz: YAYGUI) YAYUI HANIM: Yaratc Tanra. Edeer: YAYGUI (ZAYAI, ZAYUI, DAYUI) HANIM ocuk yapmalar iin insanlara kut (yaam enerjisi) gnderir. Gn drdnc katnda yaar. Yaygu szc ayn zamanda Yayu Hanma bal olan yaratc ruhlarn da addr. Bu ruhlara Yayaklar (Yayanlar / Yayaanlar) ad da verilir. Tatarlarda Car Cayan adl yaratc bir ruh vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yayu: (Yay/Yaz). Yaymak, yaratmak anlamlarna gelir. Yaygaru bahar mevsimi demektir. (Baknz: YAYAK) YAYGUI: Yaratl. Yaygu a da denilir. Canllarn yaratlp yeryzne yayld gndr. Ayrca yaratc tanrlar da ifade eder. Henz hibirey yokken, heryerde yalnzca usuz bucaksz bir su vardr. Bu durum kaosu (karmaay) ve karmak tekdzelii simgeler. Fakat bu durum hilik ve yokluk deildir. Sonra bu suyun iinden toprak karlr. Bu grev Erlike verilir. Ancak Erlik kendisi iin amur saklar. Bunu anlayan lgen kendisini cezalandrr. Baz efsanelerde ise Ak Ana amur getirmeleri iin Balkl ve rdei gnderir. Balkl topra kendisi iin saklar. Bunu anlayan Ak Ana onu cezalandrr. karlan balktan Dnya yaratlr, ikinci dalan rdek kk akl talar karr, bunlarda kylardaki dalar oluturur. Hibireyin olmad her eyin sonsuz bir su olduu bu ada, gk diye bir ey yokken her ey sar ve dilsizdir. Yani anlam ve ad yoktur hibireyin. Sayan sylencelerine gre bu sonsuzlukta nce ad verilerek yaratl balamtr. Ad ise anlam demektir. Yani nce maddenin deil fikrin olduu gr benimsenmitir. Trk inanna gre doal varlklarn ve nesnelerin tamam ilk yaratlta insandr; dalar, rmaklar, aalar... Gne eskiden bir erkek, ay da kz ocuuymu, k mevsimi de kocakarym. rnein kocakar souklar kavramnn bu sylenti ile bir balants olmas muhtemeldir. Dalar ise yenilmez yiitler olarak grlrler. Bunlarn hepsi daha sonradan bu
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 234 varlklara dnmtr fakat ruhlar yine de ilerindedir. Smer inanna gre balangta gk ile yer birdi. Daha sonra gk ile yer tanrlar tarafndan ayrlmtr. Smerlerde evrenin kkeni u ekilde aklanr ve Trk yaratl anlayna paraleldir: 1- Balangta sadece deniz vard. Kkeni veya douu konusunda bir ey sylenmemektedir. Smerliler onu her zaman varm gibi dnmlerdir. Altay ve Yakut yaratl destanlar da benzer ifadeler kullanr. 2- Bu denizden bir da da olutu. Bu da yeryz demektir. Ayn zamanda gk ve yer de henz ayrmamt. Yine Trk yaratl destanlar yeryznn suyun iinde karlan topraktan olutuunu sylerler. 3- Tanrlar insan biimli olarak kiilik kazandklarnda, An (Gk) eril, Ki (Yer) diildi. Onlarn birlemesinden hava tanrs Enlil domutur. Enki ise Su Tanrsdr. Trklerde de Gk Ata, Toprak Ana algs vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaygun: (Yay/Yaz). Yaratmak anlamn ierir. Yaymak fiili ile ilgilidir. (Kart: KALGANI) YAYIK HAN: Irmak Tanrs. Edeer: CAYIK (TAYIK, DAYIK) HAN Irmaklardan ve gllerden sorumludur. 17 rman kavutuu yerde yaar. Irmaklara, rzgarlara ve sulara hkmeder. Kams imektir. Byk Tufandan sonra gkyzne kmtr. Su Ylan veya Su Ejderi klna brnebilir. Yerlerden sular fkrtr. nsanlar ktlklerden korur. Dizgini gkkua, kams boz alevdir. Kendisine Yayk Kaldrma ad verilen sa (cansz nesne kurban etme) trenleri yaplr. lkbaharda davarlarn ve atlarn avuzlar (ilk stleri) ile bulgur kartrlarak yaplan lapalar rmaklara salr. Gn nc katnda oturur. amanlara dnsel yolculuklarnda yardm eder. Koru (Korucu / Koruyucu) olarak nitelenir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yayk: (Yay/Yaz). Engin, Yaygn veya Kurban Etmek kknden gelir. Ayrca bu kkn yaratmak anlamda bulunur. YAYLA YES: Yayla Ruhu. Edeer: YAZLA (YAYLAV, YEYLEV, CAYLA, CAYLAV, CEYLEV) ISI Yaylann koruyucu ruhu. Gebe toplumlarda ve yerleik hayata geildikten sonra ise dnemsel yerleiklik anlaynda yazn konaklanan ky veya obalara Yazla (Yayla) veya Yazdak (Yaylak) ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yayla: (Yay/Yaz). Yazn geirildii, hayvanlarn yayld yer demektir. Ortasnda akarsu bulunan yksek ve dzlk alan. Yaylamak fiili yazn yaylada oturmak, yaz yaylada geirmek demektir. Yaz szc otlak demektir. (Baknz: YE) YAZAGIL HAN: Devlet Tanrs. Devleti Korur. Yasalarn ve devlet otoritesinin nemini vurgular. Trk tarihi devlet geleneinin en kkl uygulamalarn Dnyaya yaymtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yazagl: (Yas). Yasa szc ile balantldr. YAZ HAN: Yaz Tanrs. Edeer: YAY (CAZ, YEY, CEY) HAN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 235 Yaz mevsiminin tanrsdr. Bu mevsimi dzenler ve zamannda balayp zamannda sona ermesini salar. Yazn gerekleecek olaylar belirler. Yayla (Yazla) kylerini korur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaz: (Yaz/Yay). Yaz Mevsimi. Yln en scak dnemidir. Scaklk ve yaratclk, otlak anlamlar vardr. lkbahar ise an kkten gelen Cay kelimesi ile ifade edilir. (Kart: KI HAN) YAZGI: Kader. Alnyazs olarak da sylenir. Yeryzndeki pek ok toplumda insann yaayacaklarnn nceden Tanrsal bir g tarafndan belirlendii ve baz kltrlerde ise bunun bir yere yazlm olduu inanc bulunur. Trk kltrnde bu yaznn insann alnnda olduu dnlrd. Kader anlay pek ok inanta mevcut olup, gnmzde bilimsel verilerle de insann bana geleceklerin byk bir ksmnn kendi elinde olmad kantlanm durumdadr. rnein insann dnyaya geldii a ve yer farkl olsayd ne olurdu gibi bir yaklamn gz nne alnmas bile insan yaamnn farkl biimlerde geliebilme olaslklarn ortaya koyar ve modern fizikteki Balang Durumuna Hassas Ballk ngrs de benzeri iddialar farkl alardan ileri srer. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yazg: (Yaz). Yaz kelimesiyle ve yazmak fiiliyle ayn kkten gelir. YAZTIRNAK: Peneli Canavar. Edeer: CEZTIRNAK, CASTIRNAK Eanlam: 1. YAZKIYNAK, CEZKIYNAK, CASKIYNAK 2. YAZKIRNAK, CEZKIRNAK, CASKIRNAK Demirtrnak veya Demirkynak olarak da bilinir. Dalk alanlarda veya ormanlarda yaar. Vcudu klldr. Bazen normal insan grnmne girer. Derisi koyu konur (kahverengi) olarak ifade edilir. Bazen kafas kpek ba gibi irkin olarak anlatlr, bazen de gzel bir kz klna girer. elik gibi trnaklar vardr. Atnda kartaln penelerine benzer. Anadolu da Pene szc ii Kynak, Cynak, ynak gibi tabirler kullanlr. Bu trnaklar kimi Yaztrnaklarda bakrdandr. Ayaktrnaklar ise kei trnana benzer. Aileleriyle birlikte yaarlar, birisi ailesine zarar verirse mr boyunca intikam alr. Bazen de demir burunlu Yaztumuk olarak ilave zellikler eklenir. Kadn klnda olduunda ok gzeldir fakat burnunu saklar. Demir kollu, demir gvdeli olduu da sylenir. Karakrnak adyla bilinen versiyonlarda vardr. Bu varlk insana suyun iindeyken zarar verir. Suda oynarken boulmasndan korkulan ocuklar byle korkutulur. nsanlarn delirmelerine neden olur. Bazen Castrnak, Caskynak ve Caskrnak birbirinin kardei olan farkl varlk olarak anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaztrnak: (Yaz/Yas/Ya/Cas/a). Ayn zamanda birer kelime olan bu kkler farkl lehelerde demir, tun, pirin ve metal anlamna gelir. (Baknz: YAZTUMUK) YAZTUMUK: Demir Burun. Edeer: CEZTUMUK, CASTUMUK Kadn klnda olduunda ok gzeldir fakat burnunu saklar. Demir kollu, demir gvdeli olduu da sylenir. Yaztrnak ile balantl dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yaztumuk: (Yaz/Yas/Ya/Cas/a). Ayn zamanda birer kelime olan bu kkler farkl lehelerde demir, tun, pirin ve metal anlamna gelir. (Baknz: YAZTIRNAK)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 236

YEK: blis. Edeer: YK, YEG, Y nsanolunu yoldan karan ve ktln simgesi olan varlk. Tanrya isyan etmitir. Ksa boylu ve gl bir varlktr. Alemin karanlk glerini temsil eder. Yerin altnda yaar. Yaka adl kt ruh ile de balantldr. ak veya ek denilen yine eytan anlamn ieren szck ile de ilikili grnmektedir. Yi: Verem, Yinik: Dizanteri demektir. Bulgar kltrnde Yaga adl bir cad figr vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yek: (/Yi) ve (ak/Cak/Yak). Hastalk, ktlk, fesatlk kavramlarn barndrr. ddia edildii gibi Arapa veya Farsa kkenli deildir. renmek fiili yine bu kkten gelir. (Eanlam: AK) YEL ANA: Rzgar Tanra. Edeer: CEL (EL, L, CL, ZEL, TIAL) ENE Moolca: SALHIN (HALHIN) ECE Macarca: SZEL ANYA Macar mitolojisinde Zel Ene (Szelanya) olarak bilinir. Eskiden yaamsal unsurlardan birisi saylan havann hareketli hali olan yel iin alglanan canllk ierii daha sonra ruh, cin gibi kavramlar da artrmaya balamtr. Macarlara gre dnyann sonundaki byk bir dada bulunan bir maarada yaar ve bu maarann etrafnda gl frtnalar dner. Bu maaray koruyan Yel Ana kendisi gl bir kasrga olup eser. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yel: (Yel/Yil/l). Esinti anlam vardr. Havann yer deitirmesi nedeniyle meydana gelen akm. Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. Rzgar, esinti demektir. (Yans: YEL ANA) YEL ATA: Rzgar Tanr. Edeer: CEL (EL, L, CL, ZEL, TIAL) EDE Moolca: SALHIN (HALHIN) EEGE Macarca: SZEL ATYA Macarlar Zel Kral (Szelkraly) ad da verirler. Dnyadaki tm frtnalarn, rzgarlarn, kasrgalarn, hortumlarn, tayfunlarn yneticisi olan Tanr. Harman savurmak isteyen kyller Yel Atay yardma arrlar. O da samandan bir avu alarak atna yem alarak gtrrm. At rzgara dnr ve bir anda istedii yere ular. Yel Ataya bal iyeler unlardr. Etrsklerde Cel adl bir yer alt Tanrs vardr. - Holoruk/Holloruk yesi: Hortum Ruhu. - Kasrga/Gasrga yesi: Tayfun Ruhu. - Boraan/Buraan/Boran yesi: Frtna Ruhu. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yel: (Yel/Yil/l). Esinti anlam vardr. Havann yer deitirmesi nedeniyle meydana gelen akm. Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. Rzgar, esinti demektir. (Yans: YEL ANA) YEL YES: Rzgar Ruhu. Edeer: CEL (EL, L, CL, ZEL, TIAL) ISI Moolca: SALHIN (HALHIN) EZEN

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 237 Rzgarn koruyucu ruhu. Her rzgar iin farkl bir ye vardr. Rzgarla balantl olarak u iyeler de yer almaktadr. Trklerde rzgar hz ve doast gleri anmsatt iin daima ilgi ekici bir konu olmutur. Belli bal rzgar adlar u ekildedir. 1. Akyel (Akayel): Doudan eser. 2. Bozyel (Bozcayel): Doudan eser. 3. Gkyel (Gkeyel): Batdan eser. 4. Kryel (Krcayel): Batdan eser. 5. Kzlyel: Gneyden eser. 6. Alyel: Gneyden eser. 7. Karayel: Kuzeyden eser. 8. Kuzyel: Kuzeyden eser. 9. Gnyeli (Knyeli): Gneyden / Gndz eser. 10.Tnyeli (Dnyeli): Kuzeyden / Gece eser. 11.Alakyel: Kuzeydoudan eser. 12.Azakyel: Kuzeydoudan eser. 13.Korumyel: Gneydoudan eser. 14.akmakyel: Gneydoudan eser. 15.Tersyel: Scak eser. 16.lyeli: Samyeli. llerden eser. 17.Uluyel: Frtna demektir. 18.Ilyel: Denizden eser. 19.Isyel: Denizden eser. 20.Tanyeli: Sabah eser. 21.Yaaryel: Yamur rzgardr. 22.Kanyel: Kasrga demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yel: (Yel/Yil/l). Esinti anlam vardr. Havann yer deitirmesi nedeniyle meydana gelen akm. Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. Rzgar, esinti demektir. Ayrca, can, ruh, cin gibi anlamlar kk iinde tar. Yel girmesi kavram bu anlayn en belirgin gstergesidir. rnein amann, trans halindeki ruhuna Yelgen ad verilir. Yeleen ise yel gibi hzl, sratli anlamna gelir. (Baknz: YE) YELBEEN: Dev. Edeer: CELBEEN, YEGEN Yeken biimiyle ksaltlm olarak da kullanlr. ok byk masal yarat. nsan biimlidir. , yedi veya 12 ba vardr. Siyah yada sar renklidir. Gne ve ayn tutulmas Yelbeenin bu gkcisimlerini yemesi olarak anlatlr. Devler, atlara dmandr. Ayrca insanlar yerler. Byk kulakl, byk dili, byk azl deiik trleri vardr. Byk kulakl devler yeraltnda yaarlar. Temir Kulak, Ay Kulak, Kan Kulak, Kn Kulak, on Kulak gibi isimler mevcuttur. Ana Yelbeen denilen dii devler de bulunur. Kimi zaman alt duda yerde, st duda gkte bir zenci olarak tanmlanrlar. Demir, Bakr gibi deiik madenlerle nitelenen trleri olabilir. rnein Demir Yalmavuz, karaam boylu, kara atl, kara okmarldr. Elinde ou zaman hayvan bal bir sopas veya topuzu bulunur. Bu topuza okmar denir. Ayrca renklerine gre de deiik Yelbeenler vardr. rnein Sar Yelbeen. Macar efsanelerine Morout adl dev ile onun soyundan gelen Manumorout adl deve rastlanr. Yelbeen, ormanda

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 238 veya doksandokuz keli yurdunda (lkesinde veya adrnda) yaar. Yelbeen gelirken nce gk grler, sonra imekler akar, yer sarslr sonra da kara bir bulut grnr. Bazen yelbeen bunun iinden kar. Yeraltnda karanlklar iinde, dalardaki byk maaralarda ve sularda otururlar. Dev analar bir gslerini omuzlarna atarlar. nsan ve koyun yemeyi severler. Ruhlar baka bir yerdeki bir iede veya sandkta sakldr. Bulgar kltrnde elen adl bir ejderha vardr. Macarlarda ise Sarkan (Sarkany) adnda bir ejderha yer alr. Bazen Yalpagan adl bir ejderha Tanrsndan bahsedilir ki, szcn Yelbeen ile balants, hatta farkl bir syleyii olduu aktr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yelbeen: Yel Ruh, Canl + Bke Gl, Kuvvetli, (Eanlam: YALMAVUZ) (Baknz: MONGUS) YELBS: Da Kzlar. Edeer: YELBZ Kutsal dan iki kzna verilen ad. Bu dan ad ise Yalbuz veya Albuzdur. ran Mitolojisinde Elbrz da denilir. Yelbiz szc ayn zamanda ruh, cin gibi anlamlara gelir. Yelbi ad verilen kutsal gce sahiptirler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yelbis: (Yel/Yil/l). Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. Yaluy szc by, tlsm demektir. YELV: Sihir. Edeer: LV, CLB, SLBE Moolca: LB, JLB, JLV By, efsun demektir. Yelvii veya Yelviin sihirbaz anlamna gelir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yelvi: (Yel/Yil/l). Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. (Eanlam: BAI, BY) (Baknz: ARPA) YELPN: Cin. Edeer: YELBN Ateten yaratlm, grnmeyen soyut varlk. yicil veya ktcl olabilirler. Yelbi ad verilen g, amann bedenine yerleerek ona sra d gler verir. Yelpinler de bu gce sahiptirler. Bu gc datan lgen Hann kzlardr. Yel kelimesi bazen bu anlamda il syleyiiyle de karlanr. il ile balayan kt ruh adlar bulunur. Smerlerde ekil deitiren Vilin adl dii ktcl ruhlar vardr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yelpin: (Yel/Yil/l). Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. lenmek sz ile de balantldr. Hastalk bildiren baz szler bu kkten gelir. rnein; Yelpik astm demektir. (Baknz: YELPNMEK) (Eanlam: OR) YELPNMEK: Cin arpmak. Edeer: YELBNMEK Cinlerin musallat olmas sonucu ortaya kan bedensel veya ruhsal hastala yakalanmak. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 239 Yelpin: (Yel/Yil/l). Ruh, can, gizem gibi anlamlarla ayn kkten kaynaklanr. (Baknz: YELPN) YER: Arz. Edeer: CER, ER, CR Moolca: GAZAR Yeryz de denir. Trk-Mool ve Smer sylencelerinde Diil gc simgeler. Dourgandr. Sami (gnmzde brani-Arap) kltrnde ise tam tersidir. Havva szc g ve havay artrr (Ava: Hava demektir. Adem szc ise yeri ve topra ierir (Adama: Balk, amur demektir.) (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yer: (Yer). zerinde yerleilen (ikamet edilen, yaanlan) anlam vardr. Dnya, toprak gibi yan anlamlar da bulunur. Moolcada Dnyaya Yertnt denilir. (Kart: GK) YERALTI: Aa Dnya. Yeraltna atlama yoluyla gidilir. Atlamada bu dnya ile dier dnya arasndaki snrlar ortadan kalkar. Aslnda yerin bir paras olarak da dnlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yeralt: Yer + Alt (Baknz: YER) YEREH HAN: Aile Tanrs. Aileyi ve evi korur. Soan sevdii iin soanlarn yanna kendisine kurban a braklr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yereh: (Yer). Yerlemek fiili ile ayn kktendir. Moolcada Yerh dilek anlamna gelir. YER YES: Arazi Ruhu. Edeer: CER (ER, CR) ISI Eanlam: 1. ORUN (ORIN, URUN, URIN) YES 2. DOYDU YES Moolca: GAZAR EZEN Topran koruyucu ruhu. Her arazinin, her tarlann farkl bir yesi vardr. Olduka iri csseli, uzun boylu ve geni admlar atan orta yal bir kadn olarak betimlenir. Ekili tarlalar korur. Tarla yesi adl baka bir iye de benzer niteliklere sahiptir. Her yl hasattan nce kurban verilir. Topran her karnda yaar. Ylan klnda topra korur. nanca gre ay isminin sylendiini topraktan iitir. nk Er Kulaktu/ir Kulakt (Yer Kula) onu duyar. Anadoluda yerin kula vardr deyimi de bunu ifade eder. Aynn yaad yer de toprak ve yeraltdr. Yer sadece ay ile deil, kurt, ylan ve benzeri tabu oluturmu canllar hatta insan ile de iletiim kurabilir. Bu inan ylan, kurt ve benzerleri iin de geerlidir. Smerlerde de fsldanan sz rzgarn ittii ve alp gtrd inanc vardr. Topran iinde hibireyi gizli tutmayaca ynnde bir and bulunduu sylenir, bu nedenle gizlice ldrlp topraa gmlen herkesin bir biimde yerinin bulunmasn salayaca da ifade edilir. Bosna Hersekde 20. Yzylda Avrupann gbeinde yaanan soykrmda saklanan toplu mezarlar, mavi kelebekler sayesinde bulunmutur. Mavi kelebeklerin beklenmedik sayda ok grld yerlerde kaz yapldnda mutlaka mezarlar kmtr. nk bu kelebekler Yavan otu zerine konmakta ve ondan beslenmekte, Yavan ise mezarlarn topraa sald organik maddelerin bol bulunduu yerlerde bymektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 240 Yer: (Yer). Toprak. Yeryz, dnya. Yerlemek fiili ile dnldnde, zerinde yaanan alan demektir. Yeri/Yiri rehber anlamna gelir. (Baknz: YE) YER-SU: Doa Katman. Edeer: YARSUB, YARSUV Yer ve su ruhlarn da ieren doal varlklarn tamamndan oluan bir klttr. Bu anlamda kutsal bir g ve yaam enerjisidir fakat maddi varlklardan da soyutlanm deildir. nsanlar bu enerji ile ve bu enerjiyi tayan soyut varlklarla dorudan irtibat ve iletiim kurabilirler. nk insana en yakn olan soyut katman burasdr. Mool Bayranda simgesel olarak yer alan unsurlardan birisidir. Yer Su ruhlar ise kendi ilerinde birka byk alt kategoriye ayrlabilir fakat bu kesin bir snflandrma deildir. nk alt kategorilerden ziyade bu ruhlarn hemen her nesne, canl veya doal varlk ile ilikili olarak yzlercesinin tespit edilebilecei gerei daha byk nem tamaktadr. Yine de kabaca yle genel bir snflandrma yaplabilir. Da Ruhlar, Orman Ruhlar, Ev Ruhlar ve Su Ruhlar en ok neme sahip olarak ortaya karlar. Dier ruhlar bunlarn iinde veya bunlara bal olarak yer alan soyut varlklar olarak dnmek mmkndr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yarsuv: Yer + Su (Kart: GK-KALI) YERTANRI: Arz lah. Edeer: YERTENGR, CERTENGER Yeryz Tanrsdr. Bazen ktlkleri ve insani, ve nefsani oluumlar temsil eder. Gktanr yannda ikinci planda kalr. Soyuttur. nsan biimli olarak tasvir edilmemitir. Yeryz veya Dnya Yertin / Yerdin olarak ifade edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yertanr: Yer + Tanr (Kart: GKTANRI) YILAN ATA: Ylan Tanr. Edeer: ILAN (ZILAN, CILAN, ILAN, YIL, ZILANGA) EDE Ylanlarn kendisinden tredii efsanevi yaratk. Kara Ylan olarak betimlenir. Belinden aas ylan, st ksm insan olarak betimlenir. Fars kltrnn etkisiyle ahmaran tabiriyle zdelemitir. Yerin yedi kat altnda yaar. Her tr derde deva bulabilir. Ylan bu nedenle tbbn semboldr. Pek ok dinde insanolunu kandrarak cennetten kovulmasna neden olan varlk, ylan klna girmi eytandr. Bazen boynuzlu olarak betimlenir. Tek boynuzu vardr. ift boynuz nasl evrensel dzeni (kartlarn birliini) simgeliyorsa tek boynuzda dzensizlii, eksiklii, eytani varl temsil eder. Karanlk dnyadaki varlklar hep tek boynuzlu, tek kollu, tek bacakl varlklardr. (Veya tek saylar; bacakl at gibi) Smerlerde Azag adl byk bir ylan vardr ve Trk kltrndeki Aza adl ktcl varlklarla da balantl grnmektedir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ylan: (Yl). Ylmak fiilinden gelir. Ylmak korkmak, ekinmek demektir demektir. Moolcada ayn kkten gelen aldan (eski Moolca Sldang) ve eski Trke Yalang ise plak demektir. Ylann tysz olmasyla balantldr. (Yans: YILAN ANA) YILAN ANA: Ylan Tanra. Edeer: ILAN (ZILAN, CILAN, ILAN, YIL, ZILANGA) ENE
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 241 Ylanlarn kendisinden tredii efsanevi yaratk. ahmaran ou zaman dii olarak tanmlanr. Ylanlara hkmeder. Ylan ordusunun banda birgn dnyay istila edeceinden korkulur. Ak Ylan olarak betimlenir. Yer alt glerini temsil eder. Ylan Anann karnnn altn eliyle svazlayan birinin hereyin srrna vakf olacana inanlr. Ylan (Zlan adyla) tatarlarn ve bakentleri Kazann simgesi olarak kabul edilmitir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ylan: (Yl). Ylmak fiilinden gelir. Ylmak korkmak, ekinmek demektir. ine olduu sylenir fakat Trkeden inceye gemi olma ihtimali olduu gibi, benzer kelimelerin birbirine uyarlanm olmas da mmkndr. (Yans: YILAN ATA) YILDIZ HAN: Yldz Kaan. Edeer: ULDIZ (ULDUZ, YULDUZ, YOLDUZ, YONDOZ) HAN Ouz Hann gksel einden olan oullarndan birisidir. Yol gsterici, yn buldurucu nitelikleri bulunan ve parlaklklar nedeniyle daima dikkat ekmi olan yldzlarn simgesel olarak kiilie brndrlmesidir. Ayrca yldzlar yaratln balangcn temsil eder. Ongunu Atmacadr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yldz: (Yl). Kendiliinden k yayan gk cismi. Ik yaymak anlam vardr. Yldrm sz de ayn kkten gelir. YILGAYAK: Nevruz. Edeer: CILGAYAK Yln ilk gndr. Bahar bayram olarak kutlanr. 21 Mart 22 Marta balayan gece gndnmdr. Gece ve Gndz eitlenmitir. Dnyann yeniden doumu olarak alglanabilir. O gece tam o anda btn doa ve tm kainat bir anlk bir uykuya dalar. Irmaklar bir an iin durur sonra yeniden akmaya balar. Evrenin Uyuduu Bille (Alemin Yatt Zaman) ad verilen bu anda canl cansz tm varlklar bir anlk bir uykuya dalarlar. Baka bir deyile bir an iin lp geri dirilirler. O bir anlk vakit aslnda yaradltan bu yana o anda geen tm zamanlar iinde barndran bir andr. Dnya sanki yeni batan yaratlr. Yaratltaki kaosun bitip dzenin balad iin bir anlamda mutluluk duyulur. Dnyann soluu snr, yeryzne yemyeil ipek bir hal serilir. Nevruz szc Farsada Yenign demektir. Ulu Bey takviminde de yln ilk gndr. Dier ad Ulugn (Ulu Gn)dr. Gndz ve Gece eitlenir. O gece evdeki tm kap kacak taze su ile ykanr. Gn doarken insanlar gidip akarsuda veya pnarlarda ellerini yzlerini ykarlar veya slam inancyla balantlandrarak yunup klarlar (abdest alrlar). nana gre Tanr insan bu gnde yaratmtr. Adem ile Havva bugnde yeryznde kavumutur. Hazreti Alinin bugn doduu varsaylr. Ergenekondan Bozkurtun nderliinde bugn klmtr. Yeni yln ilk ayna Olak Ay ad verilir. Daha baka pek ok isim kullanlr: Ekin Bayram, Gollu, Gutan, Tagrtoy, Ulus Gn, Yazba, Ylsrt, Yak, Ihyah, Isyah, Bozkurt Bayram, ller Bayram gibi Trk tarihinde ve kltrnde kkl bir gemii bulunmaktadr. Trklerin Ergenekondan k gnnn yirmi bir marta rastlad kabul edilmektedir. On ki Hayvanl Trk Takviminde ylba da ayn gne rastlamaktadr. Ouz Kaann bu gn kutsal saydn ve bayram gibi trenlerle karlad bilinmektedir. Seluklu Sultan Celaleddin Melikah, devrin uzay bilimcilerini bakenti sfahanda toplam, kendi adyla anlan Celali Takvimini yaptrmtr. Bu takvime gre ylba yirmi bir marttr. Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan, Nevruz gnn ylba kabul etmi, vergileri buna gre dzenlemitir. skitlerin lk nsan olarak kabul ettikleri Targutayn olu olan Kolaksayn dn gnnn yani yeryznn ilk toyunun (enliinin) nevruzda yapldna inandklar ve bu yzden bugn kutladklar bilinmektedir. Trkler gre Navruz gnnde u olaylar gereklemitir.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 242 1. Dnya bugnde yaratlmtr. 2. lk insan bugn yaratlmtr. 3. Hz. Nuhun gemisi bugn karaya oturmutur. 4. Hz. Muhammede bugn peygamberlik verilmitir. 5. ii ve Alevi inancna gre Hz. Ali bugn domutur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ylgayak: (Yl). Yl szcnden gelmektedir. Yln geii demektir. Yl ve kaymak szcklerinin bileimi de olabilir. (Baknz: KOSA) YILMAYA: Kanatl At. Edeer: CILMAYA Uan At. Kanatlar vardr. Genelde beyaz veya kara (tek renk) bir at olarak betimlenir. Beyaz kanatlar vardr ve Kuday (Tanr) tarafndan yiitlere yardmc olmas iin yaratlmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ylmaya: (Yl). Hzll ifade eder. Yldrm kelimesiyle ayn kke sahiptir. Ylmank, parlak demektir. Ylmak ise korku bildirir. (Baknz: TULPAR) YO HAN: Yeralt Tanrs. Edeer: YO HAN Yeraltn korur. Yokoluu simgeler. Dokuz kat olan yeraltn (cehennemi) ynetir. Karanlklar iindedir. Kimseye grnmez. Yaad yer Ulu Kaynn kklerinin altndadr. Olunun ad ise So Handr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yo: (Yo/Yok). Yokluu artrr. YOL YES: Yol Ruhu. Edeer: YUL (COL, ZOL, YOLAK) ISI Eanlam: RE YES Moolca: COL (ZOL) EZEN Yollarn koruyucu ruhu. Her yol iin farkl bir ye vardr. Yol ayn zamanda yasa ve dzeni, mutluluk ve huzuru temsil eder. Talih ve doruluk gibi kavramlar ierisinde barndrr. Yol doru bilineni yapmak demektir. Yol yesi, kt niyetli insanlar her gn yrdkleri yoldan artabilirmi. Hi beklenmedik bir anda bu tr insanlar bildik bir yoldan giderken kendilerini karanlk orman iinde bulurlarm. Bazen de kar frtnasnda insanlar evleri etrafnda dolanp dururlar, eve girecek yolu bulamadan donup lebilirlermi. Sabah olunca kyller yolunu arm ve donmu insan evin etrafnda bulurlarm. eri szc ky ky gezen seyyar satc demektir ve masallarda yollarda hep onlara rastlanr. eri/Car Moollarda da ayn anlama gelir. Eskiden eek veya katrlarla gezen erilere 1900l yllarn sonrasnda dahi rastlamak mmknd, bir ksm ise kk kamyonetlerle bu ii yapmaktaydlar. Yollarn dier vazgeilmezleri ise Haydutlar (Urular) ve ingenelerdir. Yolak yesi ise patikann koruyucu ruhudur. Geitlerin de yeleri vardr, mesela Yakutlarda Attuk i, geitleri ve aaklar koruyan ruhlar ifade etmekte kullanlan bir kavramdr. Yollar Trk kltrnde ynler ile balantldr ve kalelerde ve ehirlerde k kaplar da ynlerle belirtilir, bu kaplardan yollar belirtilen ynlere doru gider. Balca ynler deiik ive ve lehelerde yle adlandrlr: - DOU/DOI: , s. Kn, Kns. Gndousu.
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 243 - BATU/BATI: Bats, Bay. Knbats, Knbay. Gnbats. - KUZAY/KZEY: Tndk, Tnyek, Gntndk. Tney. - GNEY/KNEY: Ttk, Knyek, Gnttk. Tey. Moollarda Zol Zaya (Yol Yaratan) yani kaderi tayin eden eklinde tanmlanan bir ongun vardr ve Zar Zarga (Yar Yargc) yani adalet salayan ile bir ikli tekil ederler. Moolca zol, talih demektir. Yol Yaya 19 yolun birletii yerde yaar. Yar, yarm anlamnda olabilir nk tek kolludur. rnein, bu anlay ve yaklam Pir Sultan Abdalda en keskin biimde aadaki ekilde ifadesini bulmaktadr. Kadlar mftler fetva yazarsa te kement ite boynum asarsa te haner ite bam keserse Dnen dnsn ben dnmezem yolumdan (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yol: (Yol/Yul). Ulamda kullanlan dzenlenmi, uzayp giden arazi paras. Yerleim alanlarn birbirine balayan dzlenmi toprak paras. Ayrca yntem, slup, dinsel uygulama ve yaam anlamlarn da mecazen ierir. Yol kavram dou toplumlarnda ve Trklerde nemli bir yere sahiptir. Moolcada Col, Buryatada Zol olarak geer. Colay, aya uurlu demektir. Yolu szcnn peygamber anlam da bulunur. Yula szc de ayn kkten gelir ve meale, pnar, ruh demektir. (Baknz: YE) YOM: Baht. Edeer: YUM Uur, ans, Talih, Baht. Uurlu nesne (Yom Ta gibi). Ayn zamanda mutluluk, nee demektir. Ural dillerinde ise Tanr anlam tar. Tuvalarda yer alan ve kt ruhlarn kovulmasn ve bycl ieren merasimin ad Dom eklinde geer ve d/y dnmesi ile birebir Yom szcdr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yom: (Yum/Yom/Com). yilik, kader gibi anlamlar ierir. By, byl sz, dua gibi anlamlar da bulunmaktadr. Yomak (Bilmece) ve Comog (Destan) szcklerinin de bu kavram ile balantl olduu sylenebilir. Yomya (Comya, Yomza, Yumza, Cumza) eklinde ifade edilen ve aman anlamna gelen szck yine bu kkle ilgilidir. Moolca Dom, Domog kelimeleri ise by demektir. Moolcada Yum, nesne demektir. uvalarda ise Yum aman manas tar. YOMAK: Destan. Edeer: YOMOK, COMOK, COMOG, YUMAH, NOMOK, NIMAK, NIBAK, ZOMOK, ZUMAK, ZUMBAK Moolca: DOMOG Dizeli ve uyakl olarak uzun iirler eklinde anlatlan ykler. Sylencelerin en dikkat ekici ve aklda kalc, en ok ilgi eken anlatm yollarndan biridir. Yomaklar (destan okuyucular) en az yllk bir eitim ve deneyim sreci yaarlar. Manas ad verilen Manas destan okuyucular en ok bilinenleridir. Krgz destan okuyucusu Sayakbay Karalayav gelmi gemi en iyi Manas olarak kabul edilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yomak: (Yum/Yom/Com). Anlatmak, sylemek anlamlar vardr. Yom (baht, talih) ile de balantldr. Eskilerin yklerinin kiilere olumlu etki yapaca veya onlardan g alnaca inancn akla getirmektedir. Tungus Manu dillerinde Nmka/Nma olarak yer alr. amanlk yapmak, amann hikaye anlatmas, gemiten haber vermesi gibi manalar tar. (Eanlam: KAY, OLONGU)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 244

YORU: Kehanet. Edeer: YUR Moolca: YOR zellikle ryalardan sonu karmak. Yormak fiili bu anlamda kullanlr. Yoru ve Yoruu kahin anlamna gelmektedir. Rya yorumlar pek ok kltrde olduu gibi Trklerde de her zaman ilgi oda olmutur. Gnmzde modern psikoloji dahi insan bilinaltna inmenin yollarndan birisi olarak rya zmlemelerine bavurur. Ancak rya yorumculuu ile bu psikanaliz teknii elbetteki birbirinden farkl eylerdir. slamiyette rya yorumlamann Allah vergisi bir yetenek olduuna ve bunun en yetkin rneklerinin de Hz. Yusufda grldne inanlr. Rya yorumlama ve kehanet yeryzndeki ister ilkel, ister ada tm toplumlarda bir biimde mevcuttur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yoru: (Yor/Yur). Yormak, yorumlamak fiillerinden tremitir. Yorulmak (bitkinlemek) anlamyla da mecazen veya uzaktan balantldr, bu anlam kehanetin yoruculuunu ve zorluunu vurgular. YU: Cenaze Treni. Edeer: YO, YI Cenaze treni, cenaze yemei gibi anlamlar vardr. l bir adra koyulup, etrafnda dokuz kere dolanlr. Bylece ruhunun ge kacana inanlr. Cenaze merasimlerinde Au, Sagu veya Yuu ad verilen ezgili kouklar okunur. Bunlarn hepside lnn arkasndan yaanan yas srecindeki acy davurma ile ilgilidir ve benzer anlamlar ierir. slam dini yas srecinin uzatlmasn ve kendine zarar verecek ekilde dvnmeyi yasaklamtr. Cenaze merasimleri yeryzndeki tm kltrlerde byk neme sahiptir, nk bilinmeyen bir diyara yaplan bu yolculuk her zaman gizemini korumutur. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) 1. At (Au), 2. St (Sagu), 3. Yut (Yuu): Mersiye. lnn arkasndan okunan yas iiri. Yu: (Yu/Y/A). Alamak anlamn tar. At, au, alamak, ylamak, yut gibi szckler hep birbiriyle balantldr. Ylamak/Yulamak szc alamak demektir. Ayrca Yo/Yo/Yok kknden yokoluu da artrr. YUVHA: ahmaran. Edeer: YUHA Sylencesel srngen. Ylan krk yl yaarsa Bkeye (ejdere) dnrm. Bke de krk yl yaaynca Yuvha olurmu. Baz sylencelerde bin yl yaayan ejderhann Yuvhaya dnt anlatlr. Gzel bir kz klna girebilir ancak bu kzn gbek delii yoktur ve bylece onun Yuvha olduu anlalabilir. Doyacak kadar su imezse lr. Irmaklarn nn keser ve kurban ister. Yoksa suyu brakmaz. Moollar, Olgoy Korkoy (Barsak Solucan) dedikleri ve dev bir ylana benzeyen yaratn lde yaadna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yuvha: (Yuv). Yuvanmak, kvrlmak, dnmek, dndermek anlam tar. Yuvarlak szyle ayn kktendir. Moolca Zuha/Zuvha kelimesi ate ve ocak manas tar. (Baknz: BKE, EBREN, YILAN ATA, YILAN ANA) YULA: Rya Ruhu. Edeer: ULA, YOLA

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 245 nsan ruhunun hareketli ksm. Hayalgc. lham ve vahiy kavramlar ile balantldr. nsan vcudunu geici olarak terk edebilir. Bazen bu durumu hissetmek bile mmkn olmayabilir. Ayn zamanda meale demektir ve ruhun bir eit ate veya k (enerji) olarak grldnn en gzel rneidir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yula: (Yol/Yul). Soyutlanmak, rya grmek anlamlarn ierir. Su kayna ve meale gibi anlamlar da ierir. Kral ve ululuk anlamna da sahiptir. Yular (dizgin) szc ile ayn kkten gelir. Yol (talih) kelimesiyle de balantldr. (Baknz: YULAMAK) YULAMAK: Rya Grmek. Ruhun hareketli ksmnn bedenden ayrlarak soyut diyarlara yolculuk yapmas. Ayrca srad, esin kayna ryalarn grlmesi iin de Yulamak tabiri kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yulamak: (Yul). Yula fiilinden gelir. Soyutlanmak, rya grmek anlamlarn ierir. Yula szcnn su kayna ve meale anlamlar da vardr. (Baknz: YULA) YUMUU: Melek. Tanrnn hizmetinde bulunan, nurdan yaratlm, kutsal varlklardr. Kendilerine verilen emirleri yerine getirirler. Anadoluda Yumu Buyurmak, i yapmasn iin grev veya emir vermek demektir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yumuu: (Yum). Yumu kelimesi hizmet anlamna gelir. Yum/Yom (kutsallk) kavramyla da balantldr. (Eanlam: TNKR) YUNAK YES: Hamam Ruhu. Edeer: MUNSA, (MUNA, MONO, MUNA, YUNA, YONAK) ISI Eanlam: 1. CA (CALIK) YES 2. MEK YES Hamamn koruyucu ruhu. Ksa boylu bir ihtiyar klnda olduuna inanlr. nsanlara temizlii retir. Gne batt zaman ve gece yars hamama girilmez, nk bu saatte ye kendisi ykanr. Hamamda ykanrken kii yzn sabunladktan sonra temiz su dolu leeni bulamazsa ya da hamamdan gitmek zereyken ayakkablarnn kaybolduunu grrse, bunlar onun akalardr. Tatar Trkleri, hamamda ykandktan sonra her eyi temizleyip, eyalar yerine kaldrrlar ve Yunan ss sana, huzuru bana!diyerek karlar. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yunak: (Mun/Yun). Yunak hamam demektir. Yunmak szc ykanmak temizlenmek anlamlarna gelir. Yunup szc eski Trkede abdest demektir. YURT YES: Memleket Ruhu. Edeer: YORT (CURT) ISI Aslnda Ev yesi ile de balantldr. nk yurt ayn zamanda adr demektir. Anlam genilemesiyle vatann koruyucu ruhu anlamna da geldii de sylenebilir. Kimi kltrlerde adrdaki ocakta yaadna inanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yurt: (Yur/Yor/Yr). Moolcada adr demektir. Trkede anlam kaymasna urayarak vatan, memleket anlamlarn ierir hale gelmitir. (Baknz: YE)
Deniz KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 246

YUTPA: Yeralt Ylan. Edeer: YUTMA Yeraltnda yaayan ve ejdere benzeyen devasa iki ylandan birisidir. atal kuyruklu ve drt ayakldr. Yeil baldrl, ak gsl, kayk gibi yass enelidir. Erlikin sarayn korur. Dier ylan ise Abradr ve ikisinin ad birlikte anlr. Bir yanay (fili) tek lokmada yutabilir. Ker Yutpa, Ker Abra, Ker Arat birlikte anlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yutpa: (Yut). Yutmak, yemek anlamlarn ierir. (Baknz: ABRA, ARAT, DOYDU)

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN!

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 247

-ZZADA HAN: Rzgar Tanrs. Edeer: YADA HAN Moolca: ZASA HAN Rzgarlar ve frtnalar onun emrindedir. 13 rzgarn kesitii yerde yaar. Yamur yadrr, frtnalar estirir. Yada Tann sahibi ve hakimidir. Rzgarlarn zerine bir ata biner gibi binip yolculuklar yapar. stedii yere bylece bir anda ular. Kahverengi bir at vardr ver bu atn ahin kanatlar bulunur. Onunla birlikte rzgarlar srer. Moollara gre bu Tanr Boa klna girer. Yada ta doa olaylarn kontrol edebilen, zellikle de yamur yadrabilen byl bir tatr ve kamlarn kullanabilmesi iin yeryzne Zada Han tarafndan gnderilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Yada: (Yad). Dar anlam vardr. nsann gcnn dndaki olaylar ifade eder. Moolca Zad mzrak demektir. Zavar ise esinti anlam tar. Zasa/Dasa ise eski Moolcada cezalandrmak demektir. Manuca Dasa kelimesi de dzeltmek manas tar. (Baknz: YADA TAI) ZARLIK HANIM: Yarg Tanras. Edeer: YARLIG HANIM Yarglar korur. Zarlk Hanm 17 byk gkyz mahkemesinin en banda bulunur. Trk Mool kltrnde adalet ve yarg ok nemli bir yere sahiptir. Adaletli davranmayan yneticilere ilenilir (lanet edilir) ve balarna en kt felaketlerin geldiine inanlr. Moollarda Zar Zarga (Yar Yargc) yani adaleti salayan eklinde tanmlanan bir ongun (totem) vardr ve Zol Zaya (Yol Yaratan) yani kaderi tayin eden ongun (totem) ile bir ikili tekil ederler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Zarlk: (Yar/Zar). Yarglamak ve Yarlgamak (affetmek) fiili ile ayn kktendir. Kskanlk anlam da tamaktadr. Trklerde Yarg/Yargu, Moollarda Yargan szckleri hakim demektir ve bu kelime ile ayn kkene sahiptirler. ZAYAAN HAN: yilik Tanrs. Edeer: YAYAGAN (ZAYAGAN) HAN Kt ruhlara kar mcadele eder. Bar salamak iin mcadele eder. Bu balamda Bar Tanrs olarak da grlebilir. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Zayaan: (Yay/Zay). Yaymak (yaratmak) fiili ile balantldr.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 248 ZZL: Dev Ku. Edeer: ZUZULO Trk sylencelerinde ad geen devasa bir kutur. Kanadn vurunca rzgar eser. Smerlerde Zu adl bir frtna karan ku vardr. Smer mitolojisinde aslnda frtna Tanrs olan Zu yeraltnda yaar ve istediinde ku klna girerek kanadyla frtnalar karr. Zzl: (Zu/Z/S). Szlmek (umak) fiili ile alakal olabilir. Moolcada Zuh, srmak anlamna gelir.

LTFEN, BU E-KTABI TM TANIDIKLARINIZA HEDYE EDN!

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 249 KAYNAKA AIKLAMA: Aadaki yaptlarn sonundaki kendi kaynaka listelerinde gsterilen eserlerde tek tek incelenmi ve karlatrmalar yaplmtr. Bu nedenle mevcut liste aslnda bir refarans grubudur. Aada ad geen ve kaynaka listelerinde belirtilen eserlerde yer alan her tr bilgi alnt olup, ayrca bunlarn belirtilmelerine gerek duyulmamtr. Ancak yazarn kiisel derlemeleri ve grleri de bulunduu iin bunlarla ilgili olarak kaynak gsterilmesi zorunludur. 1. TRK MTOLOJS, Bahaeddin el. Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1971 2. TRK MTOLOJS ANSKLOPEDK SZLK, Celal Beydili (Memmedov). Yurt Kitap-Yayn, 2004 (lk Bask: Azebaycan) 3. TATAR TRKLERNDE MTLER VE NANILAR, ulpan Zaripova etin. Ahmet Yesevi niversitesi, Bilig, 2007 4. MAKALELER, Yaar Kalafat. (Baslm ve/veya Kiisel nternet Sitesinde Yaynlanan) 5. ELMA, Deniz Karakurt. Cinius Yaynevi Sosyal Yaynlar, 2009 6. TRK DL SZL, Orhan Hanerliolu. Remzi Kitabevi. 7. VKPED NTERNET ANSKLOPEDS, Anonim (ok Yazarl). Konuyla ilgili mevcut olan tm maddeler: Trke, ngilizice ve Almanca evirilerle, 2011 8. BYK LARAOUSSE, ok Yazarl. Milliyet Gazetesi Yaynlar. 9. TRK DL KURUMU TRK LEHELER SZL http://www.tdk.org.tr/lehceler/

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL

S a y f a | 250

DJTAL MATERYAL

ISBN:978-605-5618-03-2 no.lu, TRK SYLENCE SZL adl eserin e-Kitap srmdr. zinsiz baslamaz.

Deniz

KARAKURT

TRK SYLENCE SZL