GEOGRAFSKI INFORMACIONI SISTEMI

OVAJ MATERIJAL FORMIRAN JE NA OSNOVU STUDENTSKIH SEMINARSKIH RADOVA. VELIKI DIO TEKSTA ZASNOVAN JE NA PREVODIMA, SA ENGELSKOG JEZIKA, RADOVA KOJI TRETIRAJU PROBLEMATIKU GIS-A. POJEDINI DIJELOVI TEKSTA ODLIKUJU SE ZNATNO LOIM PREVODOM, TE MOE BITI POTEKOA U NJIHOVOM KORIENJU. CJELOKUPAN IZVORNI MATERIJAL NA ENGLESKOM JEZIKU, IJI SU DIJELOVI SADRANI U OVOM TEKSTU, MOE SE NAI NA www.pmfbl.org/bajic , POD NAZIVOM GIS-LITERATURA-ENG.

U TEKSTU SU NUMERISANI GLAVNI NASLOVI, KOJI ZAJEDNO SA PODNASLOVIMA KOJI IM PRIPADAJU, INE ISPITNA PITANJA ZA POLAGANJE USMENOG DIJELA ISPITA IZ PREDMETA: Uvod u GIS i GIS.

Davorin Bajic (davorinbajic@pmfbl.org)

INFORMACIONE TEHNOLOGIJE U GEOGRAFIJI GIS je jedna od mnogih informacionih tehnologija koje su transformisale naine na koje geografi sprovode istraivanja i doprinose drutvu. U poslednje dvije decenije, ove informacione tehnologije su imale ogroman uticaj na istraivake tehnike specifine za geografiju, kao i na opti nain na koji naunici komuniciraju i sarauju. 1. TA JE TO GIS?

GIS kao integrisana tehnologija Geografski informacioni sistemi ima vanu ulogu kao integrisana tehnologija. GIS se razvio povezivanjem odreenog broja odvojenih tehnologija u cjelinu koja je vea od zbira svojih dijelova. GIS se pojavio kao veoma mona tehnologija, jer on omoguava geografima da integriu podatke i metapodatke na nain da podravaju tradicionalne forme geografskih analiza, kao to su analiza preklapanja mapa, kao i nove tipove analiza i modelovanja koje su izvan mogunosti runih metoda. Sa GIS-om je mogue da se karta, model, upiti i analize velike koliine podataka uvaju zajedno u jedinstvenoj bazi podataka. Znaaj GIS-a kao integrisane tehnologije je takoe oigledan u njegovom porijeklu. Razvoj GIS-a se oslanjao na inovacije u mnogim razliitim disciplinama: geografiji, kartografiji, fotogrametriji, daljinskom oitavanju, mjernju, geodeziji, graevinarstvu, statistici, kompjuterskim naukama, opearcionim istraivanjima, vijetakoj inteligenciji, demografiji, a doprinijele su i mnoge druge grane drutvenih nauka, prirodnih nauka i tehnika. Geografski informacioni sistemi : opta definicija Sveobuhvatni GIS podrazumijeva: 1. unos podataka sa mape, fotografije iz vazduha, satelita, ankete i drugih izvora 2. skladitenje podataka, pretraivanje i upite 3. transformaciju podataka, analizu i modeliranje, ukljuujui i prostornu statistiku 4. izlazne dokumente, kao to su mape, izvjetaji i planovi. Vanije karakteristike GIS-a su: Prvo, GIS je povezan sa drugim aplikacijama - bazama podataka, ali sa jednom vanom razlikom. Sve informacije u GIS-u povezane su prostornom referencom. Ostale baze podataka mogu da sadre lokacijske informacije (kao to su adrese ulica, ili potanski brojevi), ali GIS baze podataka koriste geografsku referencu kao primarni nain skladitenja i pristupa informacijama. Drugo, GIS integrie tehnologiju. Dok se druge tehnologije mogu koristiti samo za npr. analiziranje aerofoto simaka i satelitskih simaka, da se stvore statistiki modeli ili za nacrt mape, ove mogunosti su sve zajedno ponuene u okviru sveobuhvatnog GIS-a. Tree, GIS sa mnotvom funkcija treba posmatrati kao proces, a ne samo kao softver ili hardver. GIS slui za donoenje odluka. Nain na koji se upisuju podaci, skladite i analiziraju
3

u okviru GIS-a mora odraavati nain na koji e se informacije koristiti za posebna istraivanja ili odluke izrada zadatka. Vidjeti GIS samo kao softver ili hardver je zanemarivanje kljune uloge koju on igra u sveobuhvatnom procesu odluivanja. GIS je izraen pojedinanim slovima G I S. To je skraenica za geografski informacioni sistem. Geoinformaciona nauka je nova interdiscipinarna oblast. Stvorena je na osnovu znanja iz geografije, kartografije, informatike, matematike itd. GIS moe da se definie kao '' sistem za snimanje, uvanje, provjeru, integraciju, manipulisanje, analizu i prikazivanje podataka koji imaju geoprostorni predznak. Obino se smatra da ukljuuje prostornu kompjutersku bazu podataka i ogovarajue softverske aplikacije.'' GIS treba prostorne podatke, to ga ini jedinsvenim. Ovde prostorno znai povezano sa prostorom lokacija u stvarnom svijetu. Zato je GIS zasnovan na osnovnom geografskom konceptu. Geografski informacioni sistem je integracija kompjuterskog hardvera i softvera koji moe da kreira, manipulie i analizira geografski referentnu bazu podataka za stvaranje novih mapa i tabela podataka. GIS obuhvata mogunosti koje nudi Computer Aided Design (CAD) i sistem za upravljanje bazom podataka (DBMS), ali je vie nego samo kombinacija tih sistema. U GIS- u, odnos izmeu grafikih podataka karte i tabelarnih podataka baze je takav da se promjene na mapi reflektuju u bazu podataka GIS-a, to omoguava automatsko odreivanje odnosa izmeu karata i kreiranja nove mape tih odnosa. Zajedniki reeno, geografski informacioni sistem ili GIS je konfiguracija raunarskog hardvera i softvera specijalno dizajniranog za prikupljanje, skladitenje i koritenje kartogarfskih podataka. GIS- je i sistem baze podataka sa specifinim mogunostima za skladitenje prostornoreferentnih podataka, kao i skup operacija za rad sa podacima. . .GIS se moe posmatrati kao karta vieg reda.'' GIS prua mone alate za rjeavanje geografskih, planerskih, ekolokih, tehnikih, socijalnih... pitanja. GIS nam omoguava organizovanje informacija o datom prostoru, kao skup mapa sa prikazivanjem informacija o jednoj karakteristici regiona. Svaka od ovih zasebnih tematskih karata predstavlja sloj (LAYER). Svaki sloj je paljivo naslonjen na druge tako da se svaka lokacija precizno podudara sa svojom odgovarajuom lokacijom na svim ostalim mapama. Donji sloj ovog dijagrama je najvaniji, jer predstavlja mreu lokacijski referentnog sistema (kao to geografska irina i duina), na koji su sve mape precizno registrovane.

Veliki potencijal GIS-a potie od njegove sposobnosti da integrie velike koliine informacija o geoprostoru, te da obezbedi snaan repertoar analitikih alata za istraivanje ovih podataka. Zamislite potencijal sistema u kome desetine ili stotine slojeva karata su rasporeene za prikaz informacija o transportnim mreama, hidrografiji, karakteristikama stanovnitva, ekonomskoj aktivnosti, politikiim nadlenostima, kao i drugim karakteristikama prirodne i drutvene sredine. Takav sistem e biti dragocen u raznim situacijama - za urbanizam, zatitu ivotne sredine, upravljanje resursima, upravljanje rizicima, planiranje za vanredne situacije, ili planiranjem saobraaja, i tako dalje. Sposobnost da se izdvoje informacije u slojevima, a zatim i meusobno kombinovanje slojeva je razlog zato GISsmatramo kao alat sa velikim potencijalom u istraivanju i donoenju odluka. GIS tehnologija je u geografskoj analizi ono to su mikroskop, teleskop raunari u drugim naukama... i

GIS integrie prostorne i druge vrste informacija unutar jednog sistema - on prua dosledan okvir za analizu geografskih podataka. Stavljanjem mapa i drugih vrsta prostornih informacija u digitalni obliku, GIS-a nam omoguava da manipuliemo i prikazujemo geografska znanja na nove i uzbudljive naine. GIS omoguava laki pristup administrativnim podacima- vlasnitvo nad imovinom, poreskim podacima, uvid u infrastrukturne sisteme. 2. VEZE GIS-a SA OSTALIM NAUNIM DISCIPLINAMA U GIS-u je integrisan veliki broj znanja iz razliitih naunih disciplina: Geografija: Geografija se bavi razumevanjem sveta i ovekovog mesta u njemu. Geografija ima dugu tradiciju u oblasti prostornih analiza. Geografska disciplina prua tehnike za sprovoenje prostornih analiza i prostornih perspektiva. Kartografija: Kompjuteri nude iste prednosti kartografima koje programi za obradu teksta nude piscima. Automatske tehnike su sada vie pravilo nego izuzetak u kartografskoj Kartografija se bavi prikazom prostornih informacija. Trenutno
5

glavni izvor za unos podataka za GIS su karte. Kartografija daje dugu tradiciju u dizajnu karata to je jako vano za izlazne forme GIS-a. Kompjuterska kartografija (takoe poznata kao 'digitalna kartografija', 'automatizovana kartografija') obezbeuje metode za digitalno predstavljanje i manipulaciju kartografskih karakteristika i metoda vizualizacije. Daljinska detekcija: Ova nadolazea tehnika koja belei slike iz svemira i iz vazduha je glavni izvor GIS podataka. Daljinska oitavanja obuhvataju tehnike za prikupljanje podataka i obradu bilo gde na svetu,sa odrivim potencijalom auriranja. Njegova glavna prednost je to to podatak iz sistema daljinskog oitavanja moe biti pridodat sa drugim slojevima podataka u GIS-u. Fotogrametrija: Koristei fotografije iz vazduha i tehnike za izradu preciznih merenja na osnovu njih, fotogrametrija je izvor veine podataka o topografiji (povrine zemljinih uzvienja) koji se koristi za unos u GIS. Geodezija: Geodezija se bavi merenjem lokacija objekata na Zemljinoj povrini, posebno imovinskih granica. Geodezija nudi visoko kvalitetne podatke o poziciji kopnenih granica, zgrada, itd. Statistika: Mnogi modeli izgraeni korienjem GIS-a su statistiki po prirodi, mnoge statistike tehnike se koriste za analize u GIS-u. Statistika je vana za razumevanje pitanja greke i nesigurnosti GIS podataka. Raunarske nauke: Informatika je jedan od glavnih motora za razvoj GIS-a. Vetaka inteligencija (VI) koristi raunar da napravi izbor na osnovu raspoloivih podataka oponaajui ljudsku inteligenciju i donoenje odluka - raunar moe da deluje kao "strunjak" za funkcije kao to su projektovanje mapa, generalizacija funkcija karata. Kompijuterizovano projektovanje (CAD) prua softver i tehnike za unos podataka, prikaz i vizualizaciju, reprezentacije, posebno u 3 dimenzije. Napredak u kompjuterskoj grafici pruaju hardveri, softveri za upravljanje i prikaz grafikih objekata, tehnike vizualizacije. Slino tome, sistem za upravljanje bazama podataka (DBMS) doprinosi metodi za predstavljanje podataka u digitalnoj formi, proceduri za projektovanje sistema i rukovanje velikim koliinama podataka, posebno pristup i auriranje. Matematika: nekoliko grana matematike, posebno koriste u GIS sistemu za dizajn i analizu prostornih podataka. geometrija i grafovi se

3. OSNOVNE KOMPONENTE GIS-A? : HARDWER: Sastoji se od raunarskog sistema na kome e se GIS softver pokrenuti. Softver: GIS softver obezbeuje funkcije i alate potrebne za uvanje, analizu i prikaz geografskih informacija. Podaci: Geografski podaci i tabelarni podaci su okosnica GIS. Mogu se prikupljati manuelno (skeniranje, digitalizacija, vektorizacija i sl.) ili kupiti od komercijalnih firmi. Digitalna karta
6

predstavlja osnovni oblik za unos podataka u GIS. Alati: GIS softver ima integrisane alate za obradu i manipulaciju prostornim bazama podataka, kao i alatima za analizu tih podataka. Ljudi: ljudski reusrsi su limitirajua komponenta u implementaciji geografskih informacionih sistema. GIS analitiari i GIS administratori kreiraju informacioni sistem, planiraju, implementiraju i donose zakljuke. Mrea: Bez informatikih mrea nema brzog obavetavanja i razmene digitalnih informacija. GIS-a e danas oslanja na Internet, prikupljanjem i deljenjem geografskih podataka.

.Hardver-softver funkcije GIS-a su: Kompilacije Skladitenje Auriranje i promena Upravljanje i razmena Manipulacija preuzimanje i prezentacija Sticanje i verifikacija Analiza i kombinacija Razmisliti o navedenim funkcijama! Podpitanje za veu ocjenu!
7

4. BAZE PODATAKA KAO INTEGRATIVNI DIO GIS-a? Opte napomene

GIS moe obraditi podatke iz velikog broja izvora, ukljuujui podatke prikupljene sa karti, slika Zemlje sa satelita, video zapisa Zemlje snimljenih iz aviona, statistike podatke iz objavljenih tabela, fotografija, podatke iz kompjuterskih sistema (CAD), I podatke prikupljene iz arhiva elektronskim prenosom putem interneta I drugih mrea. Povezanost podataka je jedna od najvanijih funkcija Gis-a. Tehniki, Gis organizuje i obradjuje digitalne geografske podatke sauvane u bazama podataka. Podaci ukljuuju informacije o lokaciji, atributima i vezama izmeu funkcija. Baze podataka su vazne u svim geografskim informativnim sistemima, jer nam dozvoljavaju da skladistimo geografske podatke, na struktuiran nacin, koji mogu sluziti raznim svrhama. Mnoge GIS aplikacije koriste sistem za upravljanje bazom podataka (DBMS). DBMS (sistem za upravljanje bazom podataka) je generalno namjenjen softver, i GIS koji koriste ovaj pristup su cesto u mogucnosti da rade povezivanje sa sirokim spektrom produkata DBMS-a. Baza podataka GIS-a ostvaruje vise ciljeva. Omogucava da su podaci: Smjesteni i odrzavani na jednom mjestu Skladisteni na strukturan i kontrolisan nacin koji moze biti dokumentovan Pristupacni za vise korisnika u isto vrijeme, od kojih svaki ima isto znacenje sadrzaja baze Lako osvjezeni novim podacima Ovo je u suprotnosti sa tradicionalnim nacinom organizacije i skladistenja podataka na papiru u kabinetima, u kojima su podaci cesto: Skladisteni na nacin koji je razumljiv samo jednoj osobi Lako osteceni upotrebom, ili izmjenjeni na nacin koji je razumljiv samo kreatoru Nepristupacni osim onome ko je napravio sistem
8

Skladisteni u formatima koji su toliko razliciti da se ne mogu uporediti Tesko se osvjezavaju novim podacima

DBMS rjesenje za GIS.

5. RAZNOVRSNOST GISa? Iako je opta definicija Gis-a koja je data ovdje vazea, u praksi razliitost Gis-a je izazvala razliite definicije. Prvo, korisnici imaju svoje definicije prilagoene njihovim nainima upotrebe. Tako mogu da se razlikuju prema tome da li su operateri planeri, vodoprivredni i komunalni inzinjeri, osoblje za servisnu podrsku, ili mozda profesionalci i javni administratori ili geografi. Drugo, oni sa vise teoretskim pristupom, kao sto su istrazivaci, softverski inzinjeri ili osoblje za obuku mogu koristiti definicije koje su razlicite od onih koje se koriste u prakticne svrhe. Sistem moze biti napravljen od polu-nezavisnih softverskih modela, odabranih hardverskih komponenata ili drugih interoperabilnih uredjaja. Mnoge aplikacije mogu da se rijese kupovinom jednog, generickog GIS-ovog proizvoda i standardne konfiguracije hardvera. Postoje mnogi tipovi GISs, ukljucujuci: Sistem za obradu podataka konstruisan za produkciju karata ili vizuelaciju Analiza podataka sistemom za ispitivanje sukoba oko planova ili optimizacija dizajna transportnog sistema Informacioni sistem za odgovore o pitanjima o vlasnistvu i tipu zemljista Sistem upravljanja za podrsku poslovanju komunalnog preduzeca, pomazuci im da odrze distribuciju svoje mreze cijevi i kablova Sistem planiranja za pomoc pri projektovanju sistema saobracajnica, iskopavanja, ili informacije o sjeci suma Elektronski navigacioni sistem za upotrebu u kopnenom i morskom transport

Gis je cesto odredjen na osnovu aplikacija. Kada se koristi za upravljanje katastrom zemljista onda se cesto naziva zemljisni informacioni sistem ILISs); u prirodnim resursima aplikacije se koriste kao informacioni sistem resursa (NRISs). Uslovi prostornog i geoplaniranja su cesto koristeni naizmjenicno sa geografskim, iako se prostorno takodje koristi da definise odnose izmedju bilo koje dvo ili trodimenzionalnih podatke, bez obzira da li su direktno povezani sa povrsinom Zemlje. Termin automatsko kartiranje/upravljanje objektima ( AM/FM ) se cesto koristi od strane komunalnih preduzeca, transportnih agencija, i lokalne vlade za sisteme posvecene operacijama i odrzavanju mreze. Ipak, GIS je sada prihvacen kao medjunarodni termin za sve digitalne sisteme konstruisane da obradjuju geografske podatke. Softverske sposobnosti potrebne za GIS cesto preklapaju one koje su potrebne za druge kompjuterske programe, posebno za obradu slika i racunarsko projektovanje ( CAD). Sistem za obradu slika je dizajniran da obavlja veliki broj operacija sa slikama snimljenim video kamerama, fotoaparatima, i daljinskom detekcijom. Danas, razlika izmedju obrade slika i GIS-a postaje sve vise zamagljena, kako slike postaju sve vazniji i vazniji izvor podataka za GIS. Uopsteno, bilo bi dobro da se razmislja o sistemima za obradu slika kao prvenstveno za dobijanje informacija sa slika, a da se GIS bavi analizom tih informacija. CAD sistemi su razvijeni da podrze dizajnerske aplikacije u inzinjerstvu, arhitekturi, i povezanim oblastima. Uopsteno, CAD sitemi naglasavaju dizajn iznad analize i cesto nemaju sposobnosti potrebne za obradu kompleksnih atributa i informacija georeferenciranih podataka ili da integrisu georeferencirane podatke iz vise izvora. Ipak, razlika izmedju CAD-a i GIS-a je postala sve vise zamagljena u poslednjih nekoliko godina; dodavanjem odgovarajucih karakteristika,mnogi bivsi prodavci CAD sistema su sada u mogucnosti da se efikasno takmice na trzistu GIS-a. Glavni izazovi za razvojne sisteme i korisnike su sada veoma razilciti, i povezani za komparativnu jednostavnu upotrebu tehnologije,problem nalazenja i pristupa podacima, i nedostatak obucenog osoblja koji su sposobni da iskoriste mogucnosti tehnologije do maksimuma. Nase slozeno drustvo, Moderno drustva su sada veoma kompleksna, i njihove aktivnosti se preplicu, tako da se nijedan problem ne moze razmatratiti izolovan ili bez obzira na njihovo povezivanje. Na primjer, novi razvoj stanovanja ce uticati na lokalni skolski sistem. Izmjenjene starosne distribucije u selima ce uticati na zdravlje i socijalna davanja. Obim gradskog saobracaja ce postaviti ogranicenja na odrzavanju mreze zakopanih cijevi, uticuci na zdravlje. Ulicna iskopavanja mogu drasticno smanjiti promet lokalnih maloprodajnih objekata. Buka saobracaja novih puteva ili autoputeva moze otjerati ljude iz njihovih domova. Akcije potrebne da rijese ove problem najbolje je uzeti na bazi standardizovanih informacija koje se mogu kombinovati na razne nacine da bi sluzile mnogim korisnicima. Gis ima ovu mogucnost. Populacije su sada izuzetno mobilne; mjenjanje poslova i kretanje na druge lokacije su postale uobicajne pojave. Kada kljucno osoblje napusti kompaniju, oni odnose svoju strucnost sa sobom; ako ta strucnost ukljucuje specificno znanje o,na primjer snadbjevanju vodom i komunalnim mreznim zajednicama, gubitak moze biti ozbiljan ako je informacija neadekvatno dokumentovana. Ovdje, takodje, GIS ima prednost u tome sto moze da djeluje kao efikasan sistem za razne sektore u kompleksnom drustvu.

6. Korisnici GIS-a? Rasprostranjena upotreba raunara od strane preduzea, univerziteta, istraivaa i domainstava, omoguila je tehnologijama kao to je GIS da prodre u mnoge aspekte
10

ljudskog ivota. Ipak, kompjuterska obrada geografskih podataka i dalje ostaje kompleksna jer je GIS dosta teak za upotrebu i snalaenje. Korisnike GIS-a obino razvrstavamo u dvije grupe. Prvoj pripadaju strunjaci iz oblasti GISa koji vei dio svog ivota provode usavravajui se na ovom sistemu. Oni su obueni za korienje odreenih softvera i svjesni su njihovih mogunosti. U veini sluajeva oni ne koriste proizvod svoga rada lino, ve ga prosljeuju krajnjim korisnicima. Proizvodi rada podrazumjevaju mape, proizvedene i dizajnirane od strane strznjaka, rezultate analiza koji mogu biti korieni u planiranju sjee drvea ili radnih naloga za odravanje osoblja u velikim komunalnim preduzeima. Druga grupa korisnika provodi relativno mali dio njihovog ivotnog vijeka sluei se GIS-om. Oni koriste svoje sposobnosti iz oblasti GIS-a na radnim mjestima, kako bi pronali park u nepoznatom gradu, plan vonje za godinji odmor ili kako bi izvrili analizu kartografskih podataka u istraivakim projektima. U ovim sluajevima mogunosti za duge obuke iz oblasti GIS-a su mnogo manje, stoga sistem mora biti jednostavan i lak za upotrebu. Ova druga grupa podrazumjeva i krajnje i primarne korisnike koji donose profesionalne odluke zasnovane na proizvodima GIS-a. Grupa obuhvata: Ininjere zaduene za projektovanje i odravanje; na primjer prilikom donoenja odluke da li zamjeniti ili popraviti oteene vodovode. Regionalne planere; tipini zadaci ukljuuju prezentaciju planova optinskim vlastima u realnom, raznovrsnijem vizuelnom svjetlu. Usavravanje dravnih funkcionera iji poslovi ukljuuju obradu graevinskih dozvola, regulacionih planova, vodovoda ili kanalizacije. Slubenike poreske uprave koji se bave procjenama poreza i adresama poreskih obaveznika. Saobraajne ininjere iji posao ukljuuje i lociranje novih saobraajnica kako bi se smanjili radovi usjecanja terena. Slubenike za informisanje; podaci o industrijskim oblastima, kolama i mogunostima prevoza bivaju uklopljeni u zavrne pakete koji slue kao osnova za novonastale kompanije. Lokalne zvaninike koji mogu da zahtjevaju aurirane procjene uticaja efluenata na kvalitet vode mjesnog vodovoda. Vatrogasne brigade kojima su brze i pouzdane informacije o lokacijama poara i moguim opasnostima kao to su eksplozivi od velike vanosti. Strunjaci iz oblasti umarstva koji se bave planiranjem berbe, proraunavanjem koliine godinjeg rasta, procjenom trokova puta i identifikacijom ugroenih stanita divljih ivotinja.

11

SPOZNAJA PROSTORA Uenje predstavlja relativno trajnu promjenu u saznanju ili ponaanju koja proizilazi iz prakse ili iskustva. Poimanje prostora je obino usvojeno preko jednog ili vie medija za sticanje. Najkrace sensimotorno iskustvo stie se preko karata, modela, slika i crtea, filmova i videa, verbalnog i pisanog jezika. Kognitivni razvoj je sistematska promena u sadraju i procesu saznavanja kroz vrijeme, ukljuujui uenje, sazrevanje i rast (dijeteta ili odrasle osobe). Djeiji psiholog Pijae, koji je poznat po svojoj ,,teoriji scene kongitivnog razvoja djece, predlae promjene od konkretnog sensimotornog prostora u djetinjstvu, do apstraktnog prostornog rasuivanja u adolesenciji. Referentni okvir se u ovom sluaju koristi kako bi se odredila promjena lokacije od egocentrinog (samostalnog) do alocentrinog (koriten od stane okoline), promjena konfiguracije prostorne svijesti od topolokih promjena do projektovanja i metrike. Sistem za obradu informacija obezbjeuje alternativnu teoriju kontinuiranog i kvantitativnog razvoja. Tradicionalna teorija razvojne sekvence u prostornom poimanju svijeta inspirisana je od strane Piegetine teorije, sastoji se od 3 faze i elemenata steenih tokom vremena: Prva jeste ,,poimanje znamenitosti; jedinstven uzorak percepticije dogaaja koji karakteriu mjesto. Druga jeste ,,put znanja; sensimotorne rutine koje povezuju odreene serije znamenitosti; malo ili nimalo metrine prostorne spoznaje. Tea je ,,poznavanje plana: dvodimenzionalna forma poznavanja istovremenih meusobnih lokacija; omoguava posmatranje po maruti, kretanje po preicama i konstrukciju navigacija. Pristup obrade informacija podstie alternativni niz kontinuiranog i kvantitativnog poveanja obima, tanosti i potpunosti ponekad turih metrinih poimanja prostora. Osnovna uloga karata je da povezuje geografske informacije i obezbjedi rjeavanje problema u oblasti geografije. Ljudi imaju sposobnost da za malo vremena oitaju veliki broj informacija sa prikazivaa prostora kao to su slike i grafikoni. ak i informacije koje nisu karakteristike prostora i nije ih lako uoiti mogu biti prikazane na ovaj nain. Karte koriste odgovarajue skale i perspective prikazivanja (moemo da opaamo sve iz jedne take gledita). Karte istiu i pojanjavaju znaajne osobine, izostavljajui ili umanjujui nebitne. Projekcije, generalizacije, preuveliavanje, izostavljanje mogu obmanuti ili iskriviti sadraj karte. Slino tome, promjena perspektive sa one vazdune, aero na onu na nivou terena moe biti konfuzna ili tumaenje simbola (boja, taaka, izohipsi) teko razumljivo. Meutim, obuka i iskustvo u korienju, znaajno utie na nain njihovog doivljavanja i tumaenja. Informacije o prostoru se esto izraavaju usmeno kroz verbalna upustva, prostorne opise u priama, saobraajne znakove i raunarske upite. Formulisanje prostornih termina esto zahtjeva prevoenje neverbalnih shvatanja o prostoru koji mogu znaajno promjeniti usvojena znanja. Usmenim govorom obino izraavamo nekvantitativne ili neprecizne kvantitativne informacije, povezanost i najvanije glavno mjesto. Na primjer, kaemo ,,skreni desno nakon eljeznike stanice, a ne ,,skreni za 80 nakon 1.4km vonje. Ovdje je kvantitativna preciznost obino nepotrebna ili ak djeluje zbunjujue u procesu verbalne komunikacije ali je

12

sadraj presudan u tumaenju prostornih termina. Sadraj obezbjeuje onaj koji govori, situacija, predhodni dogaaji itd.

Efektivno i efikasno korienje GIS-a, bez predhodnog poznavanja njegovih potencijala je gotovo nemogue. Ogranienja i problemi se mogu sprijeiti obraajui vie panje na kongitivne probleme u GIS-u. Kongitivni problemi se javljaju kroz sve tri osnovne funkcije GIS-a: memorisanje, prikazivanje i analiza referentnih zemljinih podataka. Neki primjeri spoznajnih problema GIS-a su: Kako strunjaci i laici percepiraju geografski prostor i kako dizajnirati GIS kako bi ga koristili i shvatili i jedni i drugi. Kako ljudi izraavaju informacije vezane za prostor koji ih okruuje na maternjem jeziku (kao to je Engleski) i kako ovo iskoriti kako bi razumjeli komunikaciju sa GIS-om na maternjem jeziku (kao to je navigacioni raunar u autu) Kako bi interakcija trebala da bude osmiljena da prozrokuje precizno i efikasno povezivanje prostornih i geografskih informacija kao to su razmjer, nepouzdanost i konstrukcija mree.

GIS predstavlja alatku koja potpomae ovjeku u odluivanju, u aplikacijama kao to su navigcijski sistemi ili elektronski atlasi, alatku koja omoguava ovjeku sticanje informacija o prostoru te uenje geografije. GIS i korisnika povezuje filter koji odreuje koliko uspjeno informacije mogu biti prenesene. Efikasan korisniki odnos zavisi od toga koliko ljudi poznaju i kako se odnose prema informacijama o prostoru.

Karte predstavljaju osnovni izvor podataka za GIS, naela kartografije su fundamentalno vana za GIS. GiS ima korjene u analizi informacija na kartama i prevazilazi mnoga od ogranienja manuelne analize.

7. GIS I KARTA? Karta danas ima etri znaajne uloge: Prikazivanje podataka pomou karte predstavlja smislen i koristan nain prikazivanja podataka. Memorisanje podataka - kao sredstvo skladitenja podataka. Pregled prostora - na karti se mogu prikazati granice oblasti (na primjer oblasti korienja zemljita ili vrste stijena) i mogue je oznaiti svaki prostor sa oznakom.

13

Sredstvo za analizu podataka - karte se koriste u analizi kako bi se formirale ili testirale hipotezei testirali odnosi izmeu dvije raspodjele koristei jednostavna i transparentna preklapanja.

Prelazak na kompjutersko kartiranje Potreba za promjenom potekla je iz dvije zajednice: 1. Strunjaka koji su eljeli brza kreiranja karata kako bi sagledali rezultate modelovanja ili kako bi prikazali podatke iz velikih arhiva koji su ve u digitalnoj formi, na primjer popisne tabele. 2. Kartografa koji su eljeli da smanje trokove proizvodnje i ureivanja karata.

GIS i kompjuterska kartografija Kompjuterska kartografija ima primarni cilj, to je produkcija karata. Sistem se odlikuje naprednim alatkama zaduenim za izgled karata, smjetanje etiketa, velikih simbola i izbora fonta. To nije analitiki alat. Za razliku od podatka za GIS, kartografski podaci ne treba da se uvaju na nain koje obezbjeuje na primjer, analizu odnosa izmeu razliitih tema kao to su gustina naseljenosti i cijene nekretnina ili usmjeravanje tokova du autoputa u izradi i dijelova rijeke.

GIS Prednost u odnosu na karte Skladitenje podataka Prostorni podaci upisani u digitalnom formatu u GIS-u omoguavaju brz pristup tradicionalnim kao i inovativnim svrhama Priroda karti stvara tekoe kada se koriste kao izvori za digitalne podatke Veina GIS-a ne uzima u obzir razlike izmeu skupova podataka izvedenih iz karti na razliitim skalama Indiosikrazije (uoptavanje procedure) u kartama postaju zakljuane u podatke izvedenje iz njih. Alati za analizu podataka GIS je moan alat za analizu karte Tradicionalne prepreke za precizno i brzo mjerenje povrine ili preklapanje karte vie ne postoje Elektronski displej prua znaajne prednosti u odnosu na kartu:
14

Sposobnost da pretraujete oblast po karti bez prekida granica Mogunost da zumirate i promijenite skalu Potencijal za animaciju vremena zavisnih podataka Displej u 3 dimenzije (perspektive pogleda) sa rotaciom realnog vremena uglova pogleda. Mogunost za kontuirane skale intenziteta i upotreba boja i senenja nezavisno od ogranienja procesa tampanja, mogunost promjene boje koje su potrebne za interpretaciju

Definisanje karti Prema podacima Meunarodnog Kartografskog Udruenja karta je reprodukcija normalnog na ravnu povinu, sa selekcijom materijala ili saetih karakteristika na, ili u odnosu na povrinu Zemlje. Pojam karta je esto koriena u matematici za prenoenje informacija iz jednog oblika u drugi, ba kao to se kartografski prenose informacije od povrine Zemlje na list papira. Pojam karta se odnosi na bilo koji vizuelni prikaz informacija naroito ako je apstraktno, generalizovano ili ematski prikazano. Kartografija je u velikoj mjeri proces apstrakcije u kojem karakteristike realnog svijeta su uoptene ili pojednostavljene da zadovolje zahtjeve teme i publike. Nemaju svi elementi ili detalji uticaja na model ili proces koji se ispituje, i tako neki su eliminisani da skrenu panju itaoca na one injenice koje su relativne. Previe detalja moe da sakrije ili maskira tanu poruku karte. Brojnost detalja koji mogu biti ukljueni u velikoj mjeri zavisi od razmjera karte, kako sljedei primjeri pokazuju: Karte male povrine, skoro neophodno, mora biti generalizovana. Karta prikazuje samo statine situacije i jednostavna je za korienje i odgovara na odreenje tipove pitanja, kao to su: Kako da tamo stignem odavde ili ta je u ovom trenutku?. Ali je teko ili je potrebno vremena da odgovori na druge vrste pitanja: kakva je okolina ovog jezera, ili ta to tematske karte prkazuju u trenutku kad sam zainteresovan? Proizvaodnja karti zahtjeva izbor nekoliko funkcija u realnom svijetu, da ukljui klasifikaciju izabranih funkcija u grupe (tj., puteve, kue, eljeznice), Pojednostavljivanje otrih linija, kao to su rijeni meandri. Karte daju korisne naine za prikazivanje informacija u smislenom nainu. U praksi, trokovi izrade i tampanja karte su visoki, tako da su njeni sadraji esto dovode u kompromis izmeu razliitih potreba. Vrste karata Generalno, u praksi postoje dvije vrsta karati: Topgrafske karte: Ove karte su referentni alat, prikazuju samo osnove odabranih prirodnih i vjeatkih karakteristika Zemlje, esto slui kao okvir za ostale informacije. Topografija se odnosi na oblik povrine, predstavlja konture i/ili senenja, ali topografske karte takoe prikazuju puteve i druge istaknute funkcije. Tematske karte: Ove karte su sredstvo za komunikaciju geografskih konepata, kao to su: raspodjela gustine naseljenosti stanovnitva, klime, korienja zemljita i sl. Tematske karte su vane u GIS-u. Karta pokazuje oblasti (zone) stalnih atributa, kao to su: vegetacija, tip zemljita ili vrste uma. Vrsta karte nije jedina njena karakteristika, ali moe se utvrditi uptrebom, npr. moete da pronaete odreene lokacije jedinica posmatranja (distrkta) na tematskoj kari. Klasifikacija karti moe biti napravljena na bazi sadraja karte (klimatske, socio-ekonomske), forma karte (taka, animiranje), tehnologija koja se koristi (elektronski, papir.) proizvodne tehnologije koja se koristi (runo, autpmatski) skala karte (velika, mala, srednja), rezolucija karte (zemlje, drave)

15

GIS i kompjuterska kartografija Kompjuterska kartografija ima primarni cilj, proizvodnju karti. Sistemi imaju napredne alate za raspored karte, postavljanje etiketa, simbola i velikih slova, visok kvalitet ureaja. Meutim to nije analitiko sredstvo, dakle, za razliku od podataka za GIS. Kartografski podaci ne trebaju da se uvaju na nain koji omoguava, na primjer, analizu odnosa izmeu razliitih tema, kao to su: gustina populacije i cijene nekretnina. U GIS-u prostorni podaci koji se nalaze u digitalnom formatu omoguava brz pristup za tradicionalne, kao i inovativne svrhe. Priroda karti stvara potekoe kada se koristi kao izvor za digitalne podatke ali veina GIS-a ne uzima u obzir razlike izmedju grupa podataka izvedenih iz karte na razliitim skalama. Idiosinkrazije (uoptavanje procedure) u kartama postaju zakljuane podacima izvedenim iz njih. Primjer razlike GIS-a i kompjuterske kartografije je u njenim funkcionalnim komponentama: GIS sadri sljedee etiri komponente: a.) Ulaz b.) Baza podataka c.)Analiza d.) Izlaz Nasuprot tome kartografski sistem se moe opisati u tri komponente: a) Ulaz b.) dizajn karte c.) izlaz Ova razlika se najbolje vidi u softveru koji navodi atribute elemanata:

Tabela 3.1 Uporedjivanje kompjuterske kartografija sa GIS-om

Mi ne moemo pitati kartu da prikae gdje je naseljeno mjesto ili kua sa povrinom 500 kvadratnih metara. Meutim, moemo GIS i on e nam pokazati.

8. OSNOVNA SVOJSTVA DIGITALNIH KARATA? Karta predstavlja geografske objekte ili druge prostorne fenomene, a dobija se grafikim prenosom informacija o mjestima i njihovim obiljejima. Informacije o mjestu opisuju poziciju svakog geografskog objekta na Zemljinoj povrini, kao i prostornu vezu izmeu objekata najkrai put od autobuske stanice do bolnice, srodstvo konkurentnih poslova, itd. Informacija o obiljejima opisuje karakteristike prikazanog geografskog objekta, odnosno vrstu objekta, njegovo ime ili broj i kvantitativnu vrijednost kao to su povrina ili duina. Prema tome, osnovni cilj kartiranja je da omogui: Opis geografskih fenomena; Prostorne i ne-prostorne informacije; Kartirane objekte kao take, linije i poligone.
16

KARTIRANI OBJEKTI: Objekti poput izvora i kola obino su predstavljeni takama, objekti kao to su tokovi, ulice i konturne linije linijama, a objekti poput jezera, kultivisanih zemljita i naseljenih podruja predstavljeni su zatvorenim krivim linijama, poligonima. RAZMJER DIGITALNIH KARATA: S pojavom digitalnih karata, tradicionalni pojam razmjera u granicama distance, prestaje se primjenjivati jer digitalne karte nemaju fiksnu veliinu. One mogu biti prikazane u cjelini ili kao parcele, u svakoj moguoj veliini. Ipak, jo uvijek govorimo o razmjeru digitalne karte. U digitalnom kartiranju, razmjer se koristi da naznai razmjer materijala od kog je karta sainjena. Naprimjer, ako digitalna karta ima razmjer 1:100 000, napravljena je od papirne karte razmjera 1:100 000. Meutim, razmjer digitalne karte jo uvijek nam dozvoljava da postavljamo neke naune pretpostavke o njenom pojmu jer, generalno, digitalne karte podupiru istu preciznost i karakteristike kao njihove izvorne karte. Stoga, jo uvijek je istina da e krupno-razmjerna digitalna karta obino biti preciznija i manje generalna od sitno-razmjerne karte. S obzirom na to da veliina karte koja je sauvana u kompjuteru nije fiksna, korisnici su esto u iskuenju da poveaju karte do raznih veliina. Naprimjer, karta razmjera 1:100 000 lako moe biti podijeljena na karte razmjera 1:25 000 ili ak 1:2000, ali obino to nije dobra ideja. Podaci prikupljani na karti specifinog razmjera su odgovarajui za kartiranje i analize samo na kartama istog razmjera: Na kartama manjih razmjera, podaci krupnih razmjera su suvie kompleksni (ali mogu biti generalizovani); Na kartama krupnih razmjera, podaci sitnijih razmjera su suvie generalizovani (detalji se ne mogu dodavati). Ako se razmjer svede na nekoliko elemenata, nekoliko detalja mogu biti prikazani. Povrinski objekti na kartama krupnih razmjera postaju take i linije na sitno-razmjernoj karti, kao to grad ili rijeka na krupno-razmjernoj karti, postaju taka i linija na sitno-razmjernim kartama. REZOLUCIJA KARTE: Rezolucija karte upuuje na to koliko precizno mjesto i oblik kartiranih objekata mogu biti prikazani za dati razmjer karte. Razmjer negativno utie na rezoluciju. Na krupno-razmjernoj karti, rezolucija objekata blisko ih povezuje sa stvarnim objektima, jer je veliina redukcije sa zemlje na kartu manja. Kako razmjer opada, rezolucija karte se smanjuje, jer objekti moraju biti poravnati i pojednostavljeni ili nee biti prikazani u cjelini. PRECIZNOST KARTE: Mnogi faktori pored rezolucije utiu na to koliko precizno objekti mogu biti prikazani, ukljuujui kvalitet izvornih podataka, razmjer karte, sposobnosti crtaa i irinu linija nacrtanih na zemlji. Odgovarajua olovka za crtanje moe nacrtati 1/100 linije irine jednog ina. Takva linija predstavlja ulicu na zemlji, koja je iroka skoro 53 stope. Kao posljedica ovoga, ljudske greke pri crtanju e se javljati, a mogu biti smanjene kvalitetom naih izvornih karata i materijala. Precizna jednonamjenska karta je esto neprecizna za druge namjene, otkad je preciznost odreena potrebama projekta mnogo vie nego samom kartom. Neka mjerenja preciznosti karte objanjena su u nastavku: Apsolutna preciznost karte upuuje na vezu izmeu pozicije na karti (npr: ugao ulice) i njegove stvarne pozicije izmjerene na povrini zemlje. Apsolutna preciznost je
17

od primarnog znaaja za kompleksne podatke kao to su oni za premjeravanje i primijenjene ininjerske osnove. Relativna preciznost upuuje na premijetanje izmeu dvije take na karti (udaljenost i ugao) koje je uporeeno sa premijetanjem te dvije iste take u stvarnom svijetu. Relativna preciznost je esto mnogo vanija i lake se postie nego apsolutna preciznost, jer korisnici rijetko imaju potrebu da znaju apsolutne pozicije. Mnogo ee, oni treba da pronau relativnu poziciju nekog poznatog orijentira, to omoguava relativna preciznost. Korisnici sa jednostavnim zahtjevima za podatke generalno trebaju samo relativnu preciznost. Preciznost svojstva upuuje na preciznost baze podataka o svojstvima koja je povezana sa objektima na karti. Naprimjer, ako karta prikazuje klasifikacije ulica, da li su one tane? Ako pokazuje adrese ulica, koliko su one precizne? Preciznost svojstva je najbitnija za korisnike sa kompleksnim zahtjevima za podatke. Valjanost karte upuuje na to koliko je ona savremena. Valjanost je obino izraena u granicama popravljenog izdanja podataka, ali ovu informaciju nije uvijek lako pronai. Karta je potpuna ako ukljuuje sve objekte koje korisnik oekuje da ona sadri. Naprimjer, da li karta ulica sadri sve ulice? Potpunost i valjanost su obino povezane jer karta vremenom postaje nepotpunija.

Najvanije izlaganje o preciznosti karte koje treba zapamtiti je to da to je vea preciznost karte ona je skuplja, a treba vie i vremena i novca da bi se razvila. Naprimjer, digitalne karte sa preciznim koordinatama od oko 100 stopa mogu se nainiti jeftino. Ako je potrebna preciznost od jedne stope, esto je jedini nain da se ona dobije obian pregled, koji povisuje cijenu sticanja podataka i moe znaajno odgoditi primjenu projekta mjesecima ili ak godinama.

18

Zbog toga, previe preciznosti moe biti isto toliko tetno za uspjeh GIS projekta koliko i mala preciznost. Prije nego to se fokusiraju na prednosti projekta, sponzori se fokusiraju na cijene koje proistiu iz nivoa preciznosti, to nije pravedno za projekat. Projekat trpi neizbjeno naruavanje kada su njegovi originalni ciljevi zaboravljeni, zbog uzbuenosti oko analize cijene. Znatno bolja strategija je da se projekat pone sa bilo kakvim podacima koji su pristupani i dovoljni da se zatite poetni ciljevi. Jednom kad se GIS pokrene, dajui korisne rezultate, svrha projekta se moe proiriti. Kvalitet njegovih podataka moe biti poboljan koliko je to potrebno. ak i da karte nisu potpuno precizne, one su idalje korisne za donoenje odluka i analize. Meutim, bitno je da se karta smatra preciznom kako bi se garantovalo da su nai podaci prikladno iskoriteni. . . . 10. VRSTE INFORMACIJA NA DIGITALNOJ KARTI Svaka digitalna karta ima sposobnost nagomilavanja mnogo vie informacija nego papirna karta iste oblasti, ali na prvi pogled nije jasno koju vrstu informacija karta sadri. Naprimjer, obino je vie informacija pristupano na digitalnoj karti nego to vidimo na ekranu. Procjena datog seta podataka jednostavno, gledanjem u ekran, moe biti teka: Koji dio slike je
19

obuhvaen u podacima i koji dio je kreiran pomou GIS prgramske interpretacije podataka? Moramo razumjeti tipove podataka na naoj karti da bismo ih mogli prikladno koristiti. Tri opta tipa informacija mogu biti ukljuena u digitalne karte: Geografska informacija, koja omoguava poziciju i oblik specifinih geografskih objekata, Atributivna informacija, koja omoguava dodatnu negrafiku informaciju o svakom objektu, Prikazna informacija, koja opisuje kako e se objekti pojavljivati na ekranu. Neke digitalne karte ne sadre sva tri tipa informacija. Naprimjer, raster-karte obino ne sadre atributivne informacije, i mnogi vektorski izvorni podaci ne sadre prikazne informacije. Osnovna karakteristika GIS-a je njihova sposobnost da obrauju prostorne podatke. GIS ne samo da analiziraju i prikazuju prostorne podatke, nego analiziraju i veze izmeu prostornih podataka. Analize prostornih podataka su mogue jedino kada transformiemo podatke o stvarnom svijetu u GIS, koristei precizno definisan koordinatni sistem i projekciju karte. OSNOVNI GEODETSKI ELEMENTI NEOPHODNI ZA KORIENJE GIS APLIKACIJA

REFERENTNI ELIPSOIDI U osnovi , svaki GIS i geografski podaci se temelje na referentnom elipsoidu, koji je definisan kao standardni ellipsoid sa dokazanim i izmjerenim parametrima. Referentni elipsoid omogucava GISu da definise tacke lokacije sa regularnom tacnoscu. Tokom godina, brojni referentni elipsoidi bili su razvijeni od strane raznih geodeticara uz pomoc dimenzija uzetih sa razlicitih izvora na Zemlji. Ovi referentni elipsoidu su tek neznatno razliciti. Zbog tih razlika u lokacijama izvora podataka, odredjeni referentni elipsoidi rade bolje od drugih za odredjene aplikacije ( programe) i za pojedine regije. Na primjer, referentni elipsoid Bessel 1841 je bolje prilagodjen za evropske GIS proizvode od americkih GIS proizvoda, te ce proizvoditi preciznije rezultate zbog svoje evropske bazirane mjerne stanice. Za razliku od Bessel-a 1841 i drugih velikih prostorom odredjenih elipsoida, WGS 84 je puno vise univerzalan, i kao rezultat toga, jedan od najcesce koristenih referentnih elipsoida. Moze se koristiti za bilo koje mjesto na Zemlji sa visokim stepenom preciznosti i fleksibilnosti, podrzan satelitskim mjerenjima. Dodatak A, pod nazivom "Referentni elipsoidni parametri" navodi mnoge od kljucnih referentnih elipsoida dostupnih za GIS korisnike. Dodatak pruza bolju povezanost ekvatorijalnog radijusa, polarnog radijusa i inverznih parametara ravnanja, koji su neophodni za pravilno planiranje u GIS-u. Posto su sve geografske informacije o proizvodima izradjene na referentnom elipsoidu, cesto cemo se upucivati na Dodatak A kroz ovu knjigu.

11. ta je geodetski datum i njegovi osnovni tipovi? Najtanije reeno, geodetski datum je bilo kakav skup brojanih i geometrijskih parametara koji se koriste da precizno izmjere ili definiu drugi kvantitet. Posebno vezan za GIS, geodetski datum je referentni model koji spaja geodetski referentni elipsoid (odnosno, parametre ) u koordinatni sistem (odnosno, drugi kvantitet ). Geodetski datumi definiu
20

referentne sisteme koji opisuju oblik i veliinu zemlje, kao i obiljeje i orijentaciju koordinatnih sistema koji se koriste za kartiranje zemlje. Geodetski datumi i referentni koordinatni sistemi bazirani na njima su razvijeni da opiu geografske pozicije za geodetsko mjerenje, kartiranje i navigaciju. Kroz istoriju, oblik Zemlje je definisan na razliite naine, od onog koji o Zemlji govori kao o ravnoj ploi sve do onog da je ona sferno tijelo sa dovoljnom preciznou koja je omoguila globalna istraivanja, navigaciju i kartiranje. Pravi geodetski datumi su upotrebljeni nakon 1700. godine, kada su mjerenja pokazala da je Zemlja elipsoidnog oblika. Kao to je prethodno diskutovano, geodetski referentni elipsoid je povezan sa odreenim karakteristinim parametrima, kao to je polugornja osovina a, poludonja osovina b, i opruena f, dok koordinatni sistem odredjuje geodetski prostor kroz orjentaciju, poloaj i razmjer. Oboje je sastavljeno u geodetski datum, to je, samo po sebi, isti matematiki model Zemlje. Geodetski datumi su obino klasifikovani ili kao geocentrini ili kao lokalni geodetski datum. Geocentrini datum je irom svijeta primjenjiv i adekvatno priblien Zemljinoj veliini i obliku u cjelini. Centar referentnog elipsoida se poklapa sa centrom Zemljine mase.

Lokalni geodetski datum se koristi da okarakterie odreenu regiju gdje se referentni elipsoid i oblik Zemlje poklapaju. Center elipsoida je esto smjeten dalje od centra Yemlje.
Geodetskim datumima se definie referentni sistem koji opisuje veliinu i oblik Zemlje na osnovu ovih razliitih metoda. Dok se kartografija, navigacija i astronomija koriste geodetskim datumima, oni predstavljaju osnovni zadatak nauke koja se naziva geodezija. Hiljade razliitih datuma su korieni za formulisanje opisa poloaja, od prve procjene o veliini Zemlje koju su izvrili stari Grci. datumi su evoluirali od onih koji opisuju sfernu Zemlju do elipsoidnog modela koji je proistekao iz dugogodinjih satelitskih mjerenja. Dananji geodetski datumi doseu od modela ravne zemlje koji se koristi za avionska premjeravanja do kompleksnih metoda koji se koriste za meunarodne namjenske programe a u potpunosti opisuju veliinu, oblik, orijentaciju, gravitaciono polje i ugaonu brzinu Zemlje. 21

Razliite zemlje i meunarodne organizacije koriste razliite datume kao osnove za koordinatne sisteme u geografskim informacionim sistemima, sisteme za precizno pozicioniranje i navigacione sisteme. Povezivanje geodetskih koordinata sa pogrenim datumom moe rezultirati grekama poloaja u stotinama metara. Raznolikost datuma koji su u upotrebi danas i tehnolokih unapreenja koja su omoguila globalna poziciona mjerenja sa tanou od pola metra, zahtijevaju paljiv izbor datuma i paljivu konverziju izmeu koordinata razliitih elipsoida. Za potrebe ove jedinice, referentni sistem se moe podijeliti u dvije grupe: Globalni sistemi koji mogu da se odnose na pozicije na itavoj Zemlji; Regionalni sistemi su definisani za mnoge specifine oblasti, esto pokrivaju nacionalne, dravne, odnosno pokrajinske oblasti.

Primarni tipovi geodetskih datuma Geodetski datum omoguava korisniku da korienjem referentno-baziranog geografskog koordinatnog sistemoma odredi tane take poloaja. U dvodimenzionalnom prostoru, take poloaja su odreene koordinatnim parom (x,y) na jednakoj ravni. Zamisli jednu taku na x-y mrei nacrtanoj na listu papira. Svaka x-y poziciona koordinata na tom papiru je na jednakoj visini (odnosno, jednakoj ravni). U stvarnom trodimenzionalnom svijetu, visina (z) je vaan faktor kao i x i y koordinate. Trodimenzionalna taka poloaja ukljuuje horizontalnu komponentu (x i y koordinate) i vertikalnu komponentu (z koordinate). Na bilo kojoj datoj taki Zemljine povrine postoji horizontalni nivo koji se protee paralelno sa povrinom (zemljitem) i vertikalni nivo koji se prua okomito sa povrinom (zemljitem).

Poto svaka taka na yemljinoj povrini ima horizontalni i vertikalni nivo, pozicione koordinate mogu biti definisane du ovih ravni. Ovo obiljeje ukazuje na 2 primarna oblika geodetskih datuma : horizontalni i vertikalni datumi. Horizontalni datum se koristi da upravlja i postavi poloaj u x i y smjerovima. Horizontalni datumi se esto odreuju referentnim elipsoidom i koordinatnim izvorom. Naizmjenino, vertikalni kontrolni datum (ili
22

vertikalni datum) se koristi da upravlja i da postavi pozicionu visinu u z smjeru. Vertikalni datumi odreuju nivo sa koga moemo utvrditi pozicionu visinu. Oba primarna tipa geodetskih datuma odreuju povoljan stepen pozicione kontrole.

Standardni horizontalni datumi Horizontalni datumi mogu imati geocentrinu ili lokalnu geodetske forme. Svaka vea provincija ili drava ima sopstveni standardni datum ili izborni datum. Standardni horizontalni datumi pokrivaju vea geografska podruja. Koriste se u itavom svijetu zbog jednostavnosti. WGS 1984 Svjetski Geodetski Sistem 1984 (WGS84) se smatra globalnim datumom koji definie uvren okvir globalnog referenta za Zemlju. WGS84 je baziran na elipsoidnim parametrima Geodetskog Referentnog Sistema iz 1980.godine. WGS84 se koristi za GPS satelite i odreen je gravitacionim modelom Zemlje. WGS je geocentrini datum koji se po prvi put pojavio 1960. Proizvod Agencije za kartografiju Ministarstva Odbrane SAD-a (DMA) za kartografiju i grafikon, WGA je nanizao od prvobitnih satelitskih mjerenja iz 1960. (WGS60) do osjetljivih podataka Dopler satelita i satelitskih podataka visinomjerno koritenih u zadnjem i krajnje preciznom WGS84. Sa svojom satelitski voenom preciznou, WGS84 se dokazao kao zadovoljavajui referentni datum za skoro svako mjesto na Zemlji. Zbog svoje opte preciznosti irom svijeta, WGS84 je najvie koriten datum irom svijeta (i referentni elipsoid). Ustvari, zbog svog globalnog poziva, mnogi zahtjevi trae lokalne datume da se promijene u WGS84. Transformisani parametri koji sadre svjetske geodetske datume u Dodatku B su faktori pretvaranja izmeu odreenog datuma i WGS84. Vertikalni datum Vertikalni datum zahtijeva kontinualnu, konzistentnu referencu od kojih se mjeri topografska nadmorska visina i batimetrijska dubina.Vertikalni datum se koristi za manipulaciju i definisanje pozicione visine koja je relativna na odreenu referencu. Postoje dve osnovne referentne povrine koje se koriste: nivo mora (plime i osjeke) i standardni ellipsoid (geodetski). Referenca za morski nivo varira od plime i osjeke, te prosjenog nivoa mora. Elipsoidi uglavnom upuuju na isti elipsoidni model za kao i za izraunavanje horizontalnih podataka. Po funkciji, GIS koristi iste te referentne povrine pri definisanju optih i specifinih taaka visine. Standardni Vertikalni datumi Visine ili dubine se odreuje kroz definisanu visinu terena uzimajui u obzir vertiklano rastojanje. Kao i horizontalni datumi, potreba za poloajnom tanou potakla je razvoj standardizovanih vertikalnih datum. Svaka od velikih pokrajina ili zemalja ima svoje sopstvene nacionalno standardizovane podatake o izboru ili dizajnu. Oni se koriste u cijelom svijetu za visinske reference i preciznosti du z ose. Neki od korienih modela su: Zemaljski gravitacioni model 1996, referentna porodica GEOID03, Nacionalni geodetski vertikalni datum od 1929, Severno Ameriki vertikalni datum od 1988, unuat WGS84 definisan je i vertikalni datum.
23

12. KOORDINATNI SISTEMI Koordinata je skup brojeva koji oznaava odreenu lokaciju u okviru referentnog sistema. Tipine koordinate su skup x y ([x, y]), koji se koristi u dvodimenzionalnom sistemu , a xy-z skup ([x, y, z]), koji se koristi u trodimenzionalnom sistemu . Koordinatni sistem je referentni sistem na kome su koordinate definisane . Koordinatni sistem je esto strukturiran u dvodimenzionalnoj ili trodimenzionalnoj ravni koja se sastoji od skupa referentnih taaka i pravila koja definiu prostorni poloaj taaka . Planarni sistemi imaju xy -ose, dok trodimenzionalni sistem ima dodatnu z-osu za visinu. Zemaljski koordinatni sistemi, kao to su oni na geografskim kartama, koriste sistem horizontalnih i vertikalnih koordinata . Polarni referentni sistem koristi pozicione koordinate koje se sastoje od udaljenosti od porekla R i ugla nagiba. Koordinatni referentni sistem moe biti kreiran za odreene regione ili odreene aplikacije. Na primer, Njujork se smatra strukturiran, planiran grad, pri emu ulice i puteve sijeku, formirajui definisanu mreu. U sutini, ovo je gradski referentni sistem na kojem se pozicija moe lako definisati i razumiti. Moete rei vaa pozicija je u 44. ulici i 6. aveniji i odmah va poloaj podrazumeva unutar granica grada. Ovaj ista premisa vai i za putne mape, koje obino imaju zonske mree definisane horizontalnim brojevima i vertikalno slovima . Ove zone ne definiu tane pozicije, ali je pravougaona mrea (podruje) u kome se nalazi meta i lokator moe pretraivati . Na primer, moete da pronaete odreeni grad pronalaenjem i traenjem njegove odreene zone (tj., A6). Matematika i fizika Zemlje zahteva korienje razliitih standardnih koordinatnih sistema . U odnosu na GIS i geodeziju, postoji nekoliko vanih referentnih sistema vrijednih diskusije i neophodnih za korisnike poetnike GIS-a da razumiju. Ovi sistemi ukljuuju koordinaciju Zemlje zasnovanu na geografskom koordinatnom sistemu i Univerzalni Popreni Merkator (UTM)

13. Geografski koordinatni sistem Geografski koordinatni sistem je trodimenzionalna poziciona referenca koja koristi geografsku irinu, duinu i elipsoidnu visinu. Ovaj pozicioni referentni sistem se najvie koristi danas za globalne lokacije i obino je povezana sa geodetskim elipsoidima. Geografski koordinatni sistem ini mrea meridijana i paralela. Kao to znamo, horizontalne linije se zovu paralele. Vertikalne linije se zovu geografske meridijani. Zemljine paralele sijeku svaki meridijan pod pravim uglom . Centralna paralela, koji se nalazi tano izmeu polova, zove se ekvator. Ovaj centralni, standardna paralela ima uzdunu vrednost od 0 stepeni. Preostalim paralelama su dodjeljene ugaone vrijednosti u odnosu na njihov pravac i udaljenost od ekvatora. Zemljini meridijani idu od pola do pola. Centralni meridijan se naziva glavni meridijan, to je linija geografske irine koja prelazi preko Grinia u Velikoj Britaniji. Glavni meridijan je primarna geografska irina referentne linije i dodeljuje vrednost 0 ugaonih stepeni. Preostalim meridijanima su dodeljene ugaone vrednosti u odnosu na njihov pravac i udaljenost od primarnog meridijana. Meridijanima koji napreduju istono od ovog centra meridijana su dodeljene ugaone vrednosti u rasponu od 1 do 180 stepeni istono. Slino tome, linija geografske irine koje napreduju zapadno od centra meridijana su dodeljene ugaone vrednosti u rasponu od 1 do 180 stepeni na zapad.
24

Geografski koordinatni sistem koristi geodetsku geografsku irinu i duinu da definie stav o elipsastoj povrini i, kao takva, da formira geografske koordinate. Geodetska geografska irina i duina su identine sa Zemljinim baznim sistemom . Pored toga, geografski koordinatni sistem obezbeuje podatke za geodetske visine. Geodetska visina kao taka je rastojanje od elipsoidne reference do take u pravcu normalnom na elipsoid. Geografski koordinatni sistem obezbeuje solidnu referencu preko koje mogu bilo koje lokacije na Zemlji biti istaknute i jedinstveno identifikovane.

25

14. Universal Transverse Mercator (UTM)

UTM obezbeuje georeferenciranje sa visokim nivoom preciznosti za ceo globus. Definisan 1936 od strane Meunarodne unije za geodeziju i geofiziku, on je prihvaena od strane brojnih nacionalnih i meunarodnih agencija za kartiranje. On se obino koristi kod topografskog i tematskog kartiranja, za referenciranje slike satelita i kao osnova za iroko distribuiranje prostorne baze podataka. Univerzalni Popreni Merkator (UTM) koordinatama definiu dvodimenzionalnu, horizontalnu poziciju. Svaka UTM zona je identifikovana brojem. UTM zona zahvata 6 geografske duine. Svaka zona ima centralni meridijan. Na primjer, 14. zona je centralni meridijan na 99 zapadne geografske duine. Zona se prostire od 96 do 102 zapadne geografske duine. Lokacije u zoni se mjere u metrima istono od centralnog meridijana i sjeverno od ekvatora. UTM sistem irom svjeta ima mnotvo razliitih modela, mada to nee uvjek biti isti sistem. Na primjer: u Evropi Gaus Krigerova projekcija je zasnovana na UTM i sistem je zbog toga nazvan Gaus Krigerova projekcija. U Sjedinjenim Dravama, vojska koristi modifikovan UTM sistem zvani Vojni Reetkasti Referendni sistem (MGRS-VRRS) to dalje djeli UTM zonu u 8 latidunalni podjela (zadnja podjela sa 12) odredjen je slovom. MGRS poinje na C na 80 june irine i napreduje do X gdje zavrava na 84 sjeverne irine. X podjela je samo za 12 vea. Dodatno, da bi se izbjega mogua graka slova od I i O se ne koriste zbog tog to podsjeaju na brojeve. UTM je irok korisnik planerskih koordinatnih sistema koje su sasvim u stanju da predstave Zemlju geografskim koordinatama i planom. UTM se koristi irom svjeta, i u puno zemalja slui kao osnova za njihovu nacionalnu mreu, posebno u Sjedinjenim dravama i Velikoj Britaniji. Priblina skala distorziji UTM sistema je samo 1 dio od 2,000, to dokazuje da je UTM najvei tani sistem. Ipak, ranije navedeno, UTM projekcija ne moe biti koritena za Zemljine polarne regije zbog svog pojaanog izoblienja. Sad da ispitamo UTM-e odgovarajue sisteme koje fokusiraju na polarne regijeUniverzalna Polarna Stereografija.

26

27

U OVOM MATERIJALU NISU RAZMATRANE KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE. PODRAZUMIJEVA SE DA SU STUDENTI OVU PROBLEMATIKU SAVLADALI KROZ MODULE IZ KARTOGRAFIJE. ZA KORIENJE GIS APLIKACIJA NEOPHODNO JE POSJEDOVATI OSNOVNA SAZNANJA O KARTOGRAFSKIM PROJEKCIJAMA. NA OVOME MJESTU NEOPHODNO JE PONOVITI I UTVRDITI ZNANJA O KARTOGRAFSKIM PROJEKCIJAMA. TAKOE, PODRAZUMIJEVAJU SE I ELEMENTARNA ZNANJA IZ TEMATSKE KARTOGRAFIJE.

28

15. Georeferenciranje Mnogim izvorima podataka nedostaje format spatial referencing.Neki CAD i GIS skupovi podataka su razvijeni u generic design space i imaju jedinstvene,esto vlasnike, tipove referenciranja koje jednostavno treba prevesti da bi bili spatially-prostorno integrisani u GIS.Ipak,mnogi od ovih izvora su scanned raster podaci (digitalna slikovita izdanja) koji imaju samo koordinate osnovne koordinatne mree piksela iz prvobitnog skeniranja.Dok su ovi (raster) izvori uglavnom jedinstveni i nepogodni za GIS,slike takoe treba (referencirati od poetka,spatially transformisati u definisane koordinate referentnog sistema,zatim integrisati i obloiti u GIS-u.Ovaj postupak je poznat kao georeferencing-georeferenciranje. Mogunost da se djeluje tano i pravovremeno spatial referencing-prostorno referenciranje dodaje mjeru prilagoavanja svakoj GIS operaciji ili projektu raster slikovita izdanja,kao to su mape u papirnoj formi i fotografije iz vazdune perspektive,su najpogodniji tipovi podataka koji se koriste.Skeniranje slike takoe ublaava potrebu za dugotrajnim djelovanjem i ponovnim naporima oko digitalizacije (npr. Pretvaranje papirne forme u elektronski,digitalni fajl).Georeferenciranje je vjetina biranja prostih taaka lokacije u stvarnom svijetu,koristei najmanje 2 izvora informacija:nereferentni izvor (kao to je raster mapa) i referentni izvor istog podruja pruajui informacije o poziciji. Osnovni postupci georeferenciranja ukljuuju biranje taaka i transformaciju npr. Kad je mapa u papirnoj formi skenirana u elektronski fajl,nema nikakve veze sa stvarnim koordinatnim sistemima. Postupak georeferenciranja uspostavlja (ili u nekim sluajevima ponovo uspostavlja) vezu izmeu slike pixel locations i lokacija u pravom svijetu.Georeferenciranje je zavreno prvim biranjem taaka na izvornoj slici (skenirana raster mapa) sa poznatim koordinatama povrine te lokacije u pravom svijetu.Ove stvarne koordinate su povezane sa odgovarajuim koordinatama mree piksela u raster izvornoj slici. Nakon to je slika georeferencirana,svakom pikselu se dodjeljuje vrijednost koordinata iz stvarnog svijeta.

16. ORGANIZACIJA INFORMACIJA I STRUKTURA PODATAKA Podatak i informacija: Termine podatak i informacija koristimo kao sinonime, ali ova dva termina ustvari predstavljaju razliite koncepte. Podatak se definie kao skup injenica, koju se sakupljene sistematino za jednu ili vie svrha. Tipovi podataka su: Jeziki izrazi (npr. ime, godite, adresa, datum, vlasnitvo) Simboliki izrazi (npr. Saobraajni znakovi) Matematiki izrazi (npr. E = mc2) Signali (npr. Elektromagnetni talasi) Informacija se definie kao podatak koji je obraen u obliku koji je smislen njenom primaocu i podatak koji ima stvarnu ili percepiranu vrijednost za njegove sadanje i budue odluke. Iako su podaci sastavni dio informacija, nisu svi podaci korisne informacije. Podaci koji nisu pravilno sakupljeni i organizirani nemaju znaaj za korisnika. Podaci koji su korisni jednoj osobi, korisni su i drugim osobama. Informacija je jedino korisna primaocu kada je: Relevantna Vjerodostojna, tana i pouzdana Aurna i blagovremena (zavisno od svrhe)
29

Potpuna (u smislu prostorne i vremenske pokrivenosti) Razumljiva ( razumljiva primaocima) Dosljedna (sa drugim izvorima informacija) Pogodna/ laka za rukovanje i adekvatno zatiena

Funkcija informacionog sistema je da obradi podatak u informaciju, koristei sledee procese: Konverzija transformacija podataka iz jednog formata u drugi, iz jedne mjerne jedinice u drugu, i iz jednog oblika klasifikacije u drugi Organizacija organizacija ili reorganizacija podataka prema pravilima i procedurama baze podataka menadmenta tako da im se moe efikasno pristupiti Struktuiranje formatiranje ili reformatiranje podataka tako da budu prihvatljivi za odreene sofverske aplikacije ili informacione sisteme Modeliranje ukljuuje statistiku analizu i vizuelizaciju podataka koje e poboljati znanje i inteligenciju korisnika pri donoenju odluka Koncepti organizacije i strukture su presudni u funkcionisanju informacionog sistema - bez organizacije i strukture je nemogue obraditi podatke u informacije.

17. GEOGRAFSKI PODACI I GEOGRAFSKE INFORMACIJE Geografski podaci su posebna vrsta podataka; pod geografskim se podrazumijeva da se podaci odnose na funkcije i resurse Zemlje, kao i ljudske aktivnosti bazirane na ili u vezi sa ovim funkcijama i resursima
30

podaci su prikupljeni i koriste se za rjeavanje problema i donoenje odluka povezanih sa geografijom, npr. lokacija, distribucija i prostorna povezanost u okviru pojedinih geografskih okvira geografski podaci su drugaiji od ostalih vrsta podataka zato to su geografski referencirani, npr. mogu se identifikovati i locirati prema koordinatama. Graeni su od opisnih elemenata (koji govore ta su) i grafikih elemenata (koji govore kako izgledaju, gdje se pronaeni i kako su prostorno povezani jedan s drugim). Opisni element se takoe esto naziva ne-prostorni podatak dok se grafiki element esto naziva prostorni podatak. Geografske informacije su dobijene obradom geografskih podataka, s ciljem da se unaprijedi znanje korisnika o geografiji funkcija i resursa Zemlje, kao i ljudske aktivnosti povezane sa ovim funkcijama i resursima. Omoguava korisnicima da razvijaju prostornu inteligenciju pri rjeavanju problema i donoenju odluka u vezi pojave, korienja i ouvanja funkcija i resursa Zemlje, kao i uticaja i posljedica ljudskih aktivnosti u vezi sa njima. S obzirom na prirodu i karakteristike geografskih podataka, generiki koncepti organizacije i struktuiranja informacija ne mogu se direktno primjeniti na njih Geografski podaci imaju 3 dimenzije: a) Vremenska npr. 26. Decembar 2004. b) Tematska npr. pojava cunamija u Indijskom okeanu, c) Prostorna npr. pogoena oblast je junoistona obala Indije.

GIS (geografski informacioni sistem) naglaava upotrebu prostornih dimenzija za pretvaranje podataka u informacije, koje pomau nae razumijevanje geografskih pojava. ORGANZACIJA INFORMACIJA Organizacija informacija moe biti shvaena sa etiri stanovita: Stanovite podataka Stanovie veza Stanovite operativnog sistema (OS) Stanovite arhitetkture aplikacija STANOVITE PODATAKA: Organizacija informacija geografskim podacima posmatra se u smislu njihovih opisnih elemenata i grafikih elemenata, jer ove dvije vrste elemenata podataka imaju izrazito razliite karakteristike, oni imaju razliite zahtjeve skladitenja i imaju razliite zahtjeve za obradu. 18. ORGANIZACIJA INFORMACIJA OPISNIH PODATAKA: Opisni podatak, podatak je najei osnovni element organizacije informacija. Podatak predstavlja pojavu ili instancu odreenih karakteristika koje se odnose na entitet (koji moe biti osoba, stvar, dogaaj ili fenomen). On je najmanja jedinica pohranjenih podataka u bazi, esto nazivan atribut. U terminologiji baze podataka, atribut se takoe naziva i polje podataka. Vrijednost atributa se moe izraziti numeriki (cijelim ili decimalnim brojevima), znakovima,
31

datumom ili logikim izrazom (npr. T za tano ili prisutan; F za netaan ili odsutan). Neki atributi imaju definisan skup vrijednosti poznat kao dozvoljene vrijednosti ili oblast vrijednosti (npr. starost ljudi od 1 do 70 godina; akademski departmani na univerzitetu). Niz povezanih podataka formira slog podatka (Slika 2). Slog podatka predstavlja niz polja podataka koja se logiki odnose na odreeni objekat (osobu, stvar, dogaaj ili fenomen) i u potpunosti ga opisuju (npr. zemljini registar, slog moe sadravati povezani podatak kao na primjer identifikacijski broj, vlasnika, veliinu zemljinog posjeda itd.). Slog moe sadravati kombinaciju polja podataka koji imaju razliite vrste vrijednosti (npr. u navedenom primjeru, slog podatka ima dva znaka koja predstavljaju identifikacijski broj i veliinu zemljta; cijeli broj koji predstavlja prosjenu veliinu zemljta zaokruenu na najmanji metar; i decimalni broj koji predstavlja identifikaciju). U terminologiji baze podataka, slog se formalno jo i naziva zapis podataka dok u relacionim bazama podataka upravljakih sistema, slogovi se nazivaju n-torke. Skup povezanih slogova podataka ini datoteku podataka. Povezani slogovi znae da slogovi predstavljaju razliite pojave iste vrste ili klase ljudi, stvari, dogaaja ili fenomena. Datoteka podataka koja se sastoji od jedne vrste sloga podatka sa slinom vrijednou se naziva ravna datoteka (Tabela 1). Ravne datoteke uvaju podatke samo u jednoj tabeli, a kod njih je esto ponavljanje podataka (redundancija). Datoteka podataka sastavljena od jedne vrste sloga podataka naziva se hijerarhijska datoteka.

32

Datoteka podataka je pojedinano definisana imenom datoteke. Datoteke mogu sadravati slogove koji imaju razliite tipove vrijednosti ili imaju jedan tip vrijednosti. Datoteka koja sadri slogove sastavljene od znakova se naziva tekst fajl ili ASCII fajl. Datoteka koja sadri slogove sastavljene od numerikih vrijednosti u binarnom formatu se naziva binarni fajl. U literaturi o obradi podataka, za kolekciju podataka ili slogova se esto koriste drugi termini, nego datoteka, s obzirom na karakteristike i funkcije. Niz je kolekcija podataka iste veliine i vrste (iako mogu imati razliite vrijednosti) Jednodimenzionalni niz se naziva vektor Dvodimenzionalni niz se naziva matrica Tabela je datoteka podataka u kojoj su podaci rasporeeni u redove i kolone. Datoteke u relacionim bazama podataka su organizovane po tabelama. Takve tabele se takoer nazivaju relacijama u terminologiji relacionih baza podataka. Lista je konaan, ureen niz podataka (poznatih kao elementi). Ovo ureen, podrazumijeva da svaki element ima svoje mjesto u listi. Ureena lista ima elemente rasporeene prema rastuem rasporedu vrijednosti; dok neureena lista nema trajnu vezu izmeu vrijednosti i pozicije elemenata. Svaki element ima tip podatka, u jednostavnom izvrenju liste, svi elementi moraju imati isti tip podatka. Stablo je datoteka podataka u kojoj je svaki podatak direktno vezan za jedan ili vie podataka ispod nje (ema 1). Veze izmeu podataka se zovu grane. Stabla se esto nazivaju okrenuta stabla zato to se crtaju sa korjenom na vrhu.

33

Podaci na dnu okrenutog stabla se nazivaju lie; ostali podaci se nazivaju vorovi. Binarno stablo je hijerarhijska struktura podataka u kojoj svaki nadreeni element moe imati njavie dva podreena elementa. Hrpa je posebna vrsta binarnog stabla u kojoj vrijednost svakog vora je vea od vrijednosti njegovog lia. Hrpa se moe primijeniti za sortiranje. Rezultirajui algoritam za sortiranje naziva se heap-sort. Algoritam se obino implementira tako da se hrpa pohrani u polju, te se u konanici svodi na manipuliranje s podacima u polju.

19. BAZE PODATAKA KAO OBLIK ORGANIZACIJE INFORMACIJA Koncept baza podataka je pristup organizaciji informacija na kompjuterski baziranoj obradi podataka danas. Baza podataka predstavlja skup meusobno povezanih podataka nekog podruja primjene; automatizovana, formalno odreena i centralno kontrolirana kolekcija podataka koju koristi i dijelii vei broj korisnika u organizaciji. Ova definicija iskljuuje neformalne, privatne i rune obrade podataka. Centralno kontrolirana podrazumijeva da se baze podatka danas fiziki distribuiraju u razliitim informacionim sistemima, na istim ili razliitim lokacijama. Baza podatka je podesna da slui informacionim potrebama neke organizacije i djeljenje podataka je klju koncepta baze podataka. Podaci u bazi podataka su opisani kao trajni u smislu da se razlikuju od prolaznih podataka kao to su ulaz i izlaz informacionog sistema. Podaci uglavnom ostaju u bazi podataka jedno odreeno vrijeme, takoer sadraj podatka se esto moe mijenjati. Koritenjem baze podataka se ne unitava sadraj datoteka; podaci u bazi podataka su i dalje organizovani i pohranjeni kao datoteke. Koritenje baze podataka predstavlja promjenu u percepciji
34

podataka, nain obrade podataka i svrhu korienja podataka, radije nego fiziko skladitenje podataka.

:
, . , , , . , ( ) ( )

Baze podataka mogu biti organizovane na razliite naine poznate kao baza modela. Konvencionalne baze modela mogu biti : relacione, mrene, hijerarhijske i objektnoorijentisane(slika4,4).
relacione-podaci su organizovani od strane zapisa u odnosima koji lie na tabelu mree podataka su organizovane po zapisima koji su klasifikovani u zapis tipa, sa 1: n sa pokazivaa koji povezuju povezane zapise hijerarhijske-podaci su u organizaciji evidencije o roditelj-dete jedan prema vie odnosa Objektno orijentisano-podaci su jedinstveno identifikuju kao pojedinani objekti koji su klasifikovani u objekat tipa ili klase u skladu sa karakteristikama (atributi i operacije) objekta.

35

20. Kod grafikih podataka osnovni element informacione organizacije se zove osnovnoi grafiki element. Postoje tri osnovna grafika elemenata (slika 4,5) taka linija, takoe nazvana as arc poligon, takoe naziva as area Ovi osnovni grafiki elemenati mogu se individualno koristiti za predstavljanje geografskih obiljeja ili entiteta na primjer, taka za resurs , liniju za put i poligon za jezero. Oni se takoe mogu koristiti za konstruisanje sloenih funkcija n primjer, geografski entitet 'Indija' na karti predstavlja grupu poligona razliitih veliina i oblika. ODLIKE TAKE : taka nema ni duinu, ni irinu i stoga se kae da je dimenzija take 0. Taka predstavlja slobodnu lokaciju. Taka je najjednostavniji grafiki prikz objekta. Take nemaju dimenzije, ali mogu biti oznaene na mapama, ili prikazane na ekranima pomou simbola. Ugao imovine granica je tipina taka, kao predstavnik koordinata zgrade. To je, naravno, obim pregleda koji utvruje da li se objekat definie kao taka ili oblast. U velikim
36

predstavljanjima zgrada moe biti prikazana kao oblast,obzirom da jedino moe biti taka (simbol) ako je skala je smanjena.

ODLIKE LINIJA: Linije imaju duine, ali ne i irinu pa je njihova dimenzija 1. One se koriste za predstavljanje linearnih entiteta, kao to su rijeke, glavni putevi, cijevovodi i kablovi itd. Linija je karakteristian povezan skup nadreenih koordinata predstavljeni linearnim oblikom na mapi, objekat moe npr. da bude previe uzak ili da se prikazuje kao oblast i kao to su put ili funkcije bez irine, kao to su izohipse. ODLIKE POVRINA : Povrine objekata imaju dvije dimenzije: duinu i irinu. Prostor funkcija je zatvorena figura ije granice zatvaraju homogeni pojmovi , kao to su dravne granice, tip zemljita ili jezero. Opet, fizike veliine u odnosu na skali utvruju da li je objekat predstavljen podrujem (poligonom) ili takom. Podruje je obeleeno sa najmanje tri linije koje povezuju , od kojih svaka obuhvata take . U baza podataka, oblasti se predstavljaju pomou mnogougaonika (tj. Ravni dijelovi su zatvoreni sa najmanje prave koje se sijeku pod kao to je broj bodova). Dakle, termin se esto koristi poligon umesto podruja.

....

.... ... 37

21. METODE PREDSTAVLJANJA GEOGRAFSKIH INFORMACIJA? Metoda predstavljanja geografskih karakteristika osnovnim grafikim elementima taakama, linijama i poligonima se naziva vektorski model ili vektorski model podataka a podaci se zovu vektorski podaaci . Srodni vektorski podaci uvijek su u organizovvani u teme, koje se takoe nazivaju i slojevi ili reportae, primeri tema: osnovna mapa zemljita, vegetacijskog pokrivaa , korienje zemljita, transport, odvodnjavanje , hidrologija, politike granice, parcele i drugi. Za teme koje pokrivaju velike geografske povrine, podaci su uvek podeljeni na ploice tako da se moe upravljati lake. Ploica (tiles) je digitalni ekvivalent pojedinane karte u mapi serije, to je jedinstveno identifikacije imena datoteke . Kolekciju teme vektorskih podataka pokrivaju isto geografsko podruje i slue za zajednike potrebe velikog broja korisnika te predstavlja prostornu komponentu geografske baze podataka.Vektorski nain predstavljanja geografskih karakteristika se zasniva na konceptu da ove funkcije mogu da se identifikuju kao diskretni entiteti ili objekati , ovaj metod je stoga baziran na osnovi pogled realnog sveta (Goodchild, 1992).

Pogled na objekat je metod organizacije informacija u konvencionalnim mapiranju i kartografiji. Grafiki podaci dobijeni su od strane ureaja za daljinsko oitavanje i digitalnu kartografiju (kao to su multi-spektralni skeneri, digitalni fotoaparati i skeneri slika) koji su graeni od matrice elemenata slike (piksela) veoma fine rezolucije. Geografske karakteristike u takvoj formi podataka se mogu vizuelno prepoznati, ali ne pojedinano identifikovani na isti nain na koji su geografska obiljeja identifikovana u vektorskom metodu. Oni su prepoznatljivi po razlikovanju spektralnih ili radiometrijskih karakteristika iz susjednih piksela funkcije, na primer, jezero se moe vizuelno prepoznati na satelitskog snimka zato to se pikseli fomriraju tamnije od okolnih funkcija, ali pikseli koji formiraju jezero nisu inedtifikovani kao diskretni geografski entitet, odnosno, oni ostaju pojedinani piksel koji se moe vizuelno prepoznati na istom satelitskom snimku , zbog svoje posebnosti oblika, pikseli formiranja ne predstavljaju diskretan geografski entitet kao to je sluaj vektorskih podataka. Metoda predstavljanja geografskih karakteristika pikselima se zove rasterski metod ili podaci rasterskih modela, a podaci su opisani kao rasterski podaci. Raster piksela predstavlja generalizovanu karakteristiku podruja, specifinu veliinu na povrine Zemlje.Stvarna veliina terenu prikazana pikselom zavisi od rezolucije podataka, koji variraju od veliina manjih od kvadratnog metra do nekoliko kvadratnih kilometara. Raster podataci su organizovani u teme, koje se takoe nazivaju i slojevi na primer; rasterska geografska baza podataka moe da sadri sledee teme: sastav stijena u okviru geologije, vegetacijski pokriva korienje zemljita, topografije, hidrologije, padavine, temperaturu. Rasterski podaci koji pokrivaju velika geografska podruja se organizacuju u scene (za daljinsku detekciju slike) od strane rasterskih podataka (za slike dobijene po mapi skeniranjem). Rasterski metod se zasniva na konceptu da geografska obiljeja su predstavljena kao povrine, regioni ili segmenati , ovaj metod se stoga zasniva na pogledu oblasti stvarnog sveta . (Goodchild, 1992).

38

39

Nivoi apstrakcije podataka Organizacija informacija se bavi unutranjom organizacijom podataka. Ona predstavlja pogled korisnika podataka, odnosno konceptualizaciju stvarnog u svetu. To je najnii nivo apstrakcije podataka, koji mogu biti sa ili bez namjere za primjenu raunara i izraava se u smislu modela podataka . (Peuquet, 1991). Razlika izmeu "modela podataka" i "baze modela" je: Vektor i raster metode predstavljaju koncept stvarnog sveta "modela podataka" Relaciona mrea hijerarhijskih i objektno-orijentisani baza podataka "baze modela "--- oni su softverska implementacija modela podataka Struktura podataka predstavlja vii nivo apstrakcije podataka od organizacije podataka u smislu da se bavi dizajnom i implementacijom. On predstavlja implementaciju orijentisanog prikaza podataka izraenu u pogledu baze modela, to podrazumjeva da struktura podataka je softver-hardver , ali jo uvek nije uzeto u razmatranje. Struktura podataka forme predstavlja osnovu za sledei nivo apstrakcije podataka u informacionom sistemu. Struktura fajlova je hardverska implementacija orijentisanog prikaza podataka, koji odraava fizike skladitenje podataka na nekim specifc kompjuterskih medija kao to su magnetna traka ili hard disku. To znai da struktura datoteka zavisi od hardvera. Opisne strukture podataka Opisni strukture podataka opisuju dizajn i implementaciju podataka kao i organizaciju informacija neprostornih podataka. Kao najkomercijalniji implementacijama informacionih sistema danas su zasnovane na relaciji objekta i baze modela. Relaciona struktura podataka: relacionia struktura podataka je tabela koja se formalno zove odnos. Objektno-orijentisana struktura podataka: Za razliku od relacione strukture podataka, nije formalizovana objektno orijentisana struktura podataka, to znai da razliite objektno-orijentisane implementacije imaju razliite strukture podataka. Strukture grafikih podataka Raster strukture podataka:Rasterska struktura podataka je podeljena u redovne reetke kvadratnih mrea elija ili drugih oblika poligonalne mrea poznata i kao slika elemenata (piksela). Postoji nekoliko varijanti za redovno ukrtavanje struktura, ukljuujui: nepravilna u mozaiku (na primer, da se ukrtaju u nepravilnu mreu (TIN ), hijerarhijski u mozaiku (na primer, drvo) i sken linije (Peuquet, 1991) Vektorska struktura podataka: Postoje mnoge implementacije vektorske struktura podataka,ukljuujui: direktna linija-za-linije nestrukturiranog prevoda papira kartu, hijerarhijske vektorsku strukturu razvijenu da omogui preuzimanje podataka od strane taaka, linija i povrina u logiki hijerarhijski nain i topoloko - vektorskih podataka koja ima za cilj da zadri prostorni odnos prema eksplicitnom uvanje susjednih informacija. 40

Geloki odnosi podataka Geoloka struktura podataka je razvijena da upravlja geografskim podacima . Ona omoguava vezu izmeu prostornih (grafikih), ne-prostornih (opisnih) podataka, prostornih i ne-prostornih podataka koji se uvaju u relacionim tabelama i entiteta u prostornim i ne-prostornim relacionim tabelama koje su povezane zajednikim entitetima.

. -

41

22. PERSPEKTIVNI ODNOS INFORMACIONE ORGANIZACIJE Odnosi prestavljaju zaajan concept informacione organizacije-ona opisuje logiko udruenje izmeu entiteta. Odnosi mogu da budu kategorini ili prostorni,zavisno od toga da li oni opisuju lokaciju ili neke druge karakteristike. Kategoriki odnosi: kategoriki odnosi opisuju udruivanje izmeu pojedinih funkcija u klasifikacionom sistemu. Klasifikacija podataka se bazira na konceptu skale mjerenja. Postoje etri skale mjerenja: Normalni-kvalitativni,ne-numeriki,ne-rangirana (bez ranga) skala koja klasifikuje karakteristike na unutranje karakreristike,npr.kada se na zemji koriste klasifikacione eme. Poligoni mogu da budu klasifikovani kao industrijski,komercijalni,stambeni,poljoprivredni,javni i institucijski. Redni-nominalna skala sa rangovima koja razlikuje karakteristike na partikularan(poseban) nain,npr.kada se na zemlji koriste klasifikacione eme,stambeno zemlite se moe oznaiti kao niske gustine,srednje gustine i visoke gustine. Intervalni-redna skala sa rankinzima baziranim na numerikim vrijednostima koje su snimljene sa referencama u odnosu na proizvoljni datum,npr. Oitavanje temperature u stepenima Celzijusa se mjere sa referencom na proizvoljnu nulu(temperatura od nula stepeni ne znai da nema temperature). Odnosi(odnos)-intervalna skala sa rakinzima baziranim na numerikim vrijednostima koje se mjere sa referencom u odnosu na apsolutni podatak(datum),npr.padajui podaci su snimljeni sa referencom u odnosu na apsolutnu nulu(nula mm padavina znai da nema padavina). Kategorini odnosi bazirani na rankingu su hijerarhiski i taksonomski u prirodi,sto znai da su podaci klasifikovani u razliitim nivoima detalja. Podaci na najviem nivou su predstavljeni ogranienim iroko-osnovnim kategorijama. Podaci u svakoj osnovnoj kategoriji se kasnije klasifikuju u razliite sub-kategorije(pod-kategorije),koje se dalje mogu klasifikovati do sledeih nivoa ako je to potrebno. Klasifikacija opisnih podataka je tipino bazirana na kategorikim odnosima.

2 1.1 1.2 1.3 1. 1.4 1.5 2.1 2.2 2. ,, 2.3 3.1 3. 3.2 3.3
42

4.

4.1 4.2 - 4.3

Prostorni odnosi-prostorni odnosi opisuju asocijaciju izmeu razliitih funkcija u prostoru. Prostorni odnosi su vizuelno oigledni kada se podaci prezentuju u grafikoj formi. Ipak,teko je graditi prostorne odnose unutar informacione organizacije i strukture podataka za bazu podataka. Postoje i numeriki tipovi prostornih odnosa koji su mogui izmeu funkcija. Snimanje prostornih odnosa zahtjeva znaajno mjesto za skladitenje. Prebrojavanje(raunanje) prostornih odnosa u letu usporava procesuiranje podataka,posebno ako se informacijski odnosi koriste. Postoje tri dva tipa prostornih odnosa: Topoloki-opisuju imovinu susjedstva,povezivanje i suzbijanje susjednih funkcija Proksimalni-opisuju imovinu bliskosti i ne-susjedne funkcije Prostorni odnosi su veoma znaajni u geografskom procesiranju i modeliranju podataka. Cilj informacione organizacije i strukture podataka jeste da se nadje put ili nain na koji e se prostorni odnosi pohraniti na minimum u skladite i minimum kompijuterske potronje

43

23. Persspektiva Aplikacione arhitekture informacione strukture Kompijuterske aplikacije ovih dana tee da budu konstantne kao klijent server sistemske strukture. Klijent server je primarna veza izmeu procesa pokrenutih na istom kompijuteru,ili ee,na razlliitim kompijuterima izmeu telekomonikacione veze. Kijent je proces koji trai servise,dijalog izmeu klijenta i servera se uvijek inicira od strane klijenta,i klijenti mogu traiti servise sa vise servera u isto vrijeme. Server je proces koji omoguava servis,server je primarni pasivni servisni provajler,i server moze servisirati vise klijenata u isto vrijeme. Postoji vie naina implementiranja klijent/server arhitekture,ali iz perspektive informacione organizacije,prati 5 najznaajnih: Server podataka-klijent trai specijalne stvari iz fajla,i server mu vraa sve stvari prebacujui ih preko mree Server baze podataka-klijen alje strukturni jezik(SQL)potrauje serveru;server nalazi potrebne podatke prolazei kroz njih,i prosleuje rezultate nazad klijentu Transakcioni serveri-server poziva popravnu proceduru koji izvrava transakciju na stvarni server,server vraa rezultate preko mree Web server-komunikacija interaktivno ide preko HTTP,preko interneta web server vraa dokumenta kada ih klijent trai preko imena Grupni server-oni omoguavaju set aplikacija koji omoguavaju klijentima da komuniciraju jedan sa drugim preko teksta,slika,videima i drugim formama medija. Iz persprktive aplikacione strukture,obkekat informacione organizacije i strukture podataka,koji omoguavaju razvijanje strategije dizajna koji poveavaju balans distribucije resursa izmeu klijenta i servera. Baze podataka se tipino nalaze na serveru da onemogui dijeljenje podataka. Podaci koji se najee koriste zajedno trbali bi biti smjeteni na istom serveru,kao i poznate bezbjednosne potrebe. Podaci namjenjeni za partikularnu korist servisni fajl,baza podataka,procesuiranje transakcija bi trebali biti smjeteni na odgovarajucem serveru.

24.Podaci - osnovni koncepti Podaci: Podaci su injenice. Neke injenice su vanije za nas od drugih. Neke injenice su dovoljno vane da garantuju njihovo praenje na formalni, organizovani nain. Vane podatke su kao knjige koje drimo u biblioteci. Oni su mali podskup od nae ukupne kolekcije, ali oni su toliko vani da ih titimo stavljajui ih na posebno, bezbedno mesto. "Podaci" su mnoina i irok koncept koji moe da sadri stvari kao to su slike (binarne slike), programe i pravila. Neformalno, podaci su stvari koje elimo uskladititi u bazu podataka.

Prostorni- neprostorni podaci Prostorni podatak ukljuuje lokaciju, oblik, veliinu i orijentaciju. Na primer, odreeni kvadrat: njegov centar (presek njegovih dijagonala) odreuje njegovu lokaciju, njegov oblik
44

je kvadrat, duina jedne od njegovih strana odreuje njegovu veliinu i ugao njegove dijagonale, recimo, x-osa odreuje njegovu orijentaciju. Prostorni podatak ukljuuje i prostorne odnose. Na primer, raspored tri panja u kriket igralitu je prostorni podatak. Neprostorni podatak (takoe nazivan atribut ili karakteristian podatak) je informacija koja je nezavisna od svih geometrijskih razmatranja. Na primer,visina,teina, i starost osobe su neprostorni podaci zato to su nezavisni od lokacije osobe. Mogue je zanemari razlike izmeu prostornih i neprostornih podataka. Meutim, postoje fundamentalne razlike izmeu njih: prostorni podaci su generalno multidimenzionalni i zavisni. neprostorni podaci su generalno jednodimenzionalani i nezavisni.

Sortiranje je moda najea i najvanija funkcija obrade neprostornih podataka koja se vri. Nije oito kako sortirati i lokacijske podatke tako da sve take zavavaju "u blizini" svojih najbliih suseda. Ove razlike opravdavaju odvojeno razmatranje prostornih i neprostornih modela podataka.

25. BAZE PODATAKA ZA PROSTORNE PODATKE Baza podataka je zbirka injenica, skup podataka. Informacije u telefonskom imeniku su primjer baze podataka. Sama knjiga nije baza podataka, ve bazu podataka ine informacije koji se nalaze na stranicama knjige, a ne listovi papira sa mastilom na njima. Mnogo razliitih tipova podataka su naili na geografske podatke, na primer, slike, rei, koordinate, sloeni objekti, ali vrlo malo podatkovnih sistema su bili u stanju da obrade tekstualne podatake, na primer, opis zemljita u legendi o zemljinoj karti moe naii na stotine rei. To je glavni razlog zato su neki GIS dizajneri odabrali da ne koriste reenja standardnih baza podataka za koordinaciju podataka, nego samo za tabele atributa. Budui da su promjenjive duine zapisa potrebne, esto nisu dobro rukovoene standardnim sistemima, npr., broj koordinata u liniji varira. Standardna baza podataka pretpostavlja da redoslijed zapisa nije smislen. U geografskim podacima pozicije objekata uspostavljaju implicitan red to je vano u mnogim operacijama i esto je potrebno raditi s objektima koji su u susjedstvu u prostoru, tako da pomae da se ovi predmeti u susjedstvu ili u neposrednoj blizini nalaze u bazi podataka. To je problem sa standardnim sistemima baza podataka, jer oni ne doputaju veze izmeu objekata u istom tipu zapisa (klase). Ima toliko moguih odnosa izmeu prostornih objekata, da ne mogu svi biti pohranjeni izriito, meutim, neki odnosi moraju biti pohranjeni izriito jer oni ne mogu biti izraunati iz geometrije objekata. Pravila integriteta geografskih podataka su previe sloena, npr., lukovi koji formiraju poligon moraju imati vezu kroz cijelu granicu. Baza podataka je vano pitanje u GIS-u, u poetku su se za pokuavanje izgradnje GIS-a poeli koristiti vrlo ogranieni alati poput operativnih sistema i kompajlera. U novije vrijeme, GIS je izgraen oko postojeeg sistema za upravljanje bazama podataka (DBMS). DBMS obrauje mnoge funkcije koje bi inae bile programirane u GIS-u. Svaki DBMS ini pretpostavke o podacima koje obrauje i da se uinkovito koristi DBMS potrebno je da se podese te pretpostavke. Odreene vrste DBMS-a su vie pogodne za GIS od drugih, jer njihove pretpostavke bolje spremaju prostorne podatke. Postoje dva naina za koritenje DBMS u GIS-u:
45

I -Ukupno DBMS rjeenje: Svim podacima se pristupa preko DBMS, tako da se moraju podesiti pretpostavke koje namee DBMS dizajner. II -Mjeovito rjeenje: Nekim podacima (obino atribut tablice i veze) se pristupa kroz DBMS, jer se oni uklapaju u model dobro, a nekim podacima (obino lokacijskim) se pristupa direktno, jer se oni ne uklapaju u DBMS model. Spremite podataka: Spremite je struktura koja uva i titi podatke. Obezbjeuju sledee funkcije: - dodati (upisati) podatke u skladite - spasiti (pronai, odabrati) podatake u skladitu - brisanje podataka iz skladita. Neka spremita podataka omoguavaju podacima da se promene, da budu aurirani. Ovo nije striktno neophodno jer se auriranje moe postii preuzimanjem kopija podataka iz spremita, auriranjem kopiranja, brisanjem starih podataka iz spremita, i umetanje auriranog podatka u skladite. Spremita su kao sefovi. Uglavnom postoje da bi zatitili svoje sadraje od krae i sluajnog unitenja. -Bezbednost : spremita su obino zatiena lozinkom, veina ima sloenije bezbednosne mehanizme. -Robusnost: Sluajni gubitak podataka je zatien preko transakcionog mehanizma. Transakcija je posljedica operacija manipulacije baze podataka. Transakcije imaju pravila koja, ako se prekidaju pre nego to se zavre, baze podataka e biti vraene u sebi dosledno stanje, obino ono prije pocetka transakcije. Ako se transakcija zavri, baza podataka e biti u svojstvenom stanju. Transakcije tite podatke od nestanka struje, pada sistema, i istovremenenog rada vie korisnika.

Prednosti pristupa bazi podataka: Prednosti ovog pristupa su: smanjenje opirnosti podataka zajednike, radije nego nezavisne baze podataka, koja smanjuje problem nedosljednosti u uskladitenim informacijama, na primer, razliite adrese u razliitim pregradama za potara odravanje cjelosti i kvaliteta podataka Podaci su samodokumentovani ili samodeskriptivni, gde informacije o znaenju ili tumaenju podataka mogu biti uskladiteni u bazu podataka, na primer, imena stavki,... izbegavanje nedoslednosti, to znai da podaci moraju slediti propisane modele, pravila, standarde
46

smanjenje trokova razvoja softvera bezbednosna ogranienja, to znai da baza podataka sadri bezbednosne alate za kontrolu pristupa, pogotovo za pisanje.

26. Sistem za upravljanje bazom podataka (DBMS) Sistem za upravljanje bazom podataka je spremite uz korisniki interfejs koji omoguava manipulaciju i administraciju baze podataka.Telefonski imenik je primer DBMS-a. DBMS je kao banka sa kompletnom uslugom, omoguava mnogo funkcija i usluga koje nedostaju relativno spartanskom spremitu. DBMS je softverski sistem, program (ili skup programa) koji se pokree na digitalnom raunaru. Nekoliko primera komercijalno dostupnih DBMS-ova ukljuuju Codasyl, Sybase, Oracle, DB2, Access i dBase. Upiti: Mnogi DBMSs obezbeuju korisniki interfejs koji sadri neke od vrsta formalnih jezika. Definisanje podataka jezika (DDL) se koristi da odredimo koji podaci e biti uskladiteni u bazu podataka i kako su oni povezani. Jezik za upravljanje podacima (DML) se koristi dodavanje,preuzimanje,auriranje i brisanje podataka u DBMS-u. za

Upit se esto uzima kao izjava ili grupa izvetaja u bilo DDL ili DML ili oba. Neki istraivai vide upite kao operacije samo za itanje, dok modifikacije podataka nisu dozvoljene. Upitni jezik je formalni jezik koji implementira DDL, DML, ili oba.Primjeri upita jezika ukljuuju SQL (Structured Query Language), QUEL, ISBL,i Query-by-Example.

Modeli podataka Model podataka je matematiki formalizam koji se sastoji od dva dela: notacija za opisivanje podataka, kao i skup operacija koji se koristi za manipulaciju tim podacima. Model podataka je nain organizovanja skupa injenica koje se odnose na sistem pod istragom. Modeli podataka obezbeuju nain razmiljanja o svetu, nain organizovanja pojava koji nas interesuju. Oni se mogu posmatrati kao apstraktan jezik, zbirka rei uz gramatiku kojom smo opisali nau temu. Izborom jezika, rei su ograniene na one u jeziku i ija struktura reenica je regulisana gramatikom tog jezika. Mi nismo slobodni da koristimo sluajne zbirke simbola za rei, niti moemo staviti rei zajedno u bilo kakav neplanirani nain. Glavnu korist primamo sledei model podataka koji potie iz teorijskih osnova modela. Iz teorije proizilazi mo analize, sposobnost da se izdvoje zakljuci
47

i da se stvore izvodi koji se javljaju iz neobraenih podataka. Razliiti modeli pruaju razliite konceptualizacije sveta, oni imaju razliite prognoze i razliite perspektive. DBMS-ovi se sastoje od tri nivoa apstrakcije: Fiziki: Ovo je implementacija baze podataka na digitalni raunar. Bavi se stvarima kao to su strukture skladita i naina pristupa strukturama podataka. Idejni: Ovo je izraz baze podataka dizajnerovog modela stvarnog svijeta na jeziku modela podataka. Pregledni : Razliitim grupama korisnika moe se dati pristup razliitim delovima baze podataka. Dio grupe korisnika baze podataka se naziva njihov pogled.

4 . 1 2 : .

Modelovanje podataka Modelovanje podataka je proces definisanja stvarnog svetskog fenomena ili geografske karakteristike interesa u pogledu njihovih karakteristika i njihove veze jednog sa drugim. Ona se bavi razliitim fazama rada koji sprovodi organizaciju informacija i strukturu podataka. Postoje tri koraka u procesu modelovanja podataka, koji rezultuju u serijama progresivno formalizovanih modela podataka kako oblik baze podataka postaje sve vie i vie rigorozno definisan: - Konceptualno modelovanje podataka -definisanje obima i podataka u irokim i optim terminima. zahtjeva baze

48

Logika modelovanja podataka - Odreivanje korisnikovog vienja baze podataka sa jasnom definicijom atributa i odnosa. Fiziko modelovanje podataka - Odreivanje interne strukture skladita i organizacije fajlova baze podataka.

Modelovanja podataka tesno je povezano sa tri nivoa apstrakcije podataka u dizajnu baze podataka: konceptualno modelovanje podataka model podataka logiko modelovanje podataka struktura podataka fiziko modelovanje podataka struktura fajlova

a. Konceptualno modelovanje podataka: Entitet-odnos (ER= Entity-relationship) modelovanje je verovatno najpopularniji metod konceptualnog modelovanja podataka. Ponekad se naziva metoda semantikog modelovanja podataka jer se koristio ljudski jezik-kao renik da se opiu informacije o organizaciji, ukljuujui etiri aspekta rada: identifikovanje entiteta - definisan kao osoba, mesto, dogaaj, stvar, itd identifikovanje atributa odreivanje odnosa crtanje entitet-odnos dijagram (E-R dijagram)

b. Logiko modelovanje podataka: Logiko modelovanje podataka je sveobuhvatan proces kojim je konceptualni model podataka konsolidovan i preraen. Predloena baza podataka je pregledana u celini, kako bi se identifikovali potencijalni problemi, kao to su: irelevantni podaci koji nee biti koriteni; izostavljeni ili podaci koji nedostaju, neodgovarajue zastupljenosti entiteta, nedostatak integracije izmeu razliitih delova baze podataka, nepodrane aplikacije i potencijalna dodatna cena da se promeni baza podataka. Krajnji proizvod logikog modeliranja podataka je logika ema koja je razvijena od mapiranja konceptualnog modela podataka (kao to je E-R dijagram) na softver - zavisi od dizajna dokumenta. c. Fiziko modelovanje podataka: Fiziko modelovanje podataka je proces dizajniranja baze podataka po kojem stvarne tabele koje e se koristiti za skladitenje podataka su definisane u smislu: format podataka - format koji je specifian za upravljanje sistemom baze podataka (DBMS).
49

zahtevi skladitenja - obim baze podataka. fizika lokacija podataka - optimizacija performansi sistema smanjivanjem potrebe za prenos podataka izmeu razliitih ureaja za skladitenje podataka ili servera.

Krajnji proizvod fizikog modelovanja podataka je fizika ema, koji je takoe varijabilno poznata kao renik podataka, stavka definicije tabele, podaci specifine tabele ili fizika definicija baza podataka. To je ujedno i softver i hardver posebno, to znai da fizike eme za razliite sisteme izgledaju drugaije jedna od druge. d. Modeliranje procesa: Modeliranje procesa je procesno-orijentisan pristup,za razliku od podatakovno-orijentisanog pristupa, dizajna informacionog sistema. Cilj je da se identifikuju procesi koji e informacioni sistem obavljati. Takoe ima za cilj da identifikuje kako se informacije transformiu iz jednog procesa u drugi. Krajnji proizvod procesa modeliranja je dijagram toka podataka (DTP= data flow diagram), to podrazumeva da se modeliranje procesa ni u kom sluaju ne bavi samo procesom, takoe se bavi organizacijom informacija i strukturama podataka. U kontekstu projektovanja informacionog sistema, modeliranje procesa je jedna od metoda strukturirane poslovne funkcije razlaganja koja se koristi za odreivanje korisnikih zahtjeva u konceptualnom modelovanju. Dijagram toka podataka je osnovni alat za modeliranje koji je konstruisan pomou etiri osnovna simbola za predstavljanje procesa, skladita podataka, entiteta i protok podataka u poslovnoj funkciji: proces - predstavlja transformaciju podataka pri protoku kroz sistem: podaci ulaze u proces, menjaju se, a onda teku do drugog procesa ili skladita podataka. entitet - osnovna definicija entiteta je slina onoj za ER modeliranje i predstavlja poetni izvor i krajnje odredite podataka u DFD. skladite podataka - privremeno ili trajno dranje prostora za podatke.

protok podataka - veza izmeu procesa i skladita podataka uz koje pojedinani entiteti ili zbirke entiteta protiu. 27. Rasterski i 28. Vektorski oblici interpretacije geografskih podataka Mnoge od GIS analiza i opisivanja sastoje se od istraga geografskih karakteristika i utvrivanja odnosa izmeu njih. Izabrani nain predstavljanja fenomena u GIS-u ne definise samo prividna priroda geografskih varijacija, nego i nain u kojoj geografskoj varijaciji moze biti analiziran. Neki objekti, kao to su agrokulturalna polja digitalnih modela terena, su predstavljena u svojim prirodnim oblicima. Drugi su transformisani iz jednog prostornog objekta u drugi, kao u transformaciji individualnog stanovnitva ukazuje na oblasti popisa trakta, iz razloga povjerljivosti, pogodnosti, ili konvencije. Klasifikacija prostornih fenomena u tipove objekata u osnovi zavisi od obima. Na primjer, na manje detaljnijim mapama svijeta, New Delhi je predstavljen sa nula
50

dimenzjonalnih poena. Na vie detaljnijoj mapi kao to je atlas puteva e biti predstavljena kao dvo dimenzjonalna oblast. Jo ako posjetimo gradove, je veoma mogue iskustvo tro dimenzjonalnog entiteta, i virtualno realni sistemi nastoje da ga predstave kao sto jeste. Ove karakteristike su predstavljene kroz koordinate, tako da su oblasti linije, take, koordinate.

Podatci raster formata: Raster podatci predstavljaju grafike objekte kao pixele, dok vektorski podatci predstavljaju objekte kao set linija nacrtanih izmeu specifinih taaka. Razmotrimo linije nacrtane dijagonalno na listu papira. Raster fajl ce predstavljati ovu sliku na listu papira u matrici malih slinih pravougaonika na list milimetarskog papira kada se pojave elije. Svaka elija je obiljeena podatkom u failu i data je vrijednost zasnovana na atributima te pozicije. Njihov red i kolona mogu koordinirati identifikacijom svakog pojedinanog piksela. Ovi reprezentativni podatci dozvoljavaju korisniku da jednostavno rekonstruie ili uoi originalnu sliku.

51

52

Rasteri se najee koriste:

Za digitalno predstavljanje fotografija, satelitskih slika, skeniranih papirnih mapa, i druge aplikacije sa veoma detaljnim slikama. Kada trokovi treba da budu smanjeni. Kada mapa ne podnosi analizu individualnih karakteristika mape.

Kada je zatrtaena pozadina mape.

53

54

55

Odnos izmeu veliine elija i broja elija je izraen kao rezolucija rastera. Vea rezolucija daje nam mnogo taniji i bolji kvalitet slike.

Podatci o vektorskom formatu: Vektorsko predstavljanje iste dijagonalne linije bi zabiljeilo poziciju linije jednostavnim snimanjem koordinate ili poinjanjem i ureivanjem poena. Svaki poen bi bio izraen kao dva ili tri broja(zavisno kakvo je predstavljanje 2D ili 3D), se esto naziva X,Y ili X,Y,Z koordinate. Prvi broj X, je razlika izmeu poena i lijeve strane papira; Y,je razlika izmeu poena i dna papira; Z, visina iznad ili ispod papira. Zdruuju se odmjerene forme poena vektori.

56

Model vektorskih podataka koristi poene usklaene sa njihovim realnim (zemaljskim)koordinatama. Ovdje linije i oblasti su izgraene od sekvenci pojena u redu. Linije imaju pravac pruanja prema pojenima. Poligon moe biti sagraen od poena ili linija. Vektori mogu uvati informacije o topologiji. Runo digitalizovanje je najbolji ulazni put vektorskog podatka. Vektorski fajlovi najee se koriste:
Visoko precizna aplikacija Kada je veliina faila bitna. Kada karakteristike individualne mape zahtjevaju analizu. Kada opisiva informacija mora biti usklaena.

Metod predstavljanja geografskih karakteristika pomocu osnovnih grafickih tacaka, linije i poligoni je receno da bude vektorski metod ili model vektorskih podataka, i podatci su zvani vektorski podatci. Srodnim vektorski modatcima su dozvoljene organizacije pomocu tema, koje su se takodje odnosile kao slojevi ili kao pokrica. Primjeri tema: geodetska kontrola, bazne mape,tlo, vegetacijski pokriva, upotreba zemlje, transport, drenaa i hidrologija, politike granice, zemljane parcele i drugo.
57

Za teme koje pokrivaju veoma velike geografske oblasti, podatcima je dozvoljena podjela na ploice tako da se sa njima moe upravljati mnogo lake. Ploice su digitalni ekvivalent od individualne mape u serijama mapa. Ploica je jedinstveno idetifikovana kao fail ime. Sakuplja tema vektorskih podataka pokriva iste geografske oblasti i slui zajednikim potrebama mnotva korisnika predstavlja prostornu komponentu geografske baze podataka.

Vektorski metod predstavljanja geografskih karakteristika je baziran na konceptu da ove katakteristike mogu biti identifikovane kao diskretni entiteti ili objekti. Ovaj metod je daklen zasnovan kao pogled objekta na stvaran svijet (Goodchild 1992). Pogled objekta je metod informacjone organizacije u konvencjonalnom mapiranju i kartiranju.
58

Grafiki podatci uhvaeni od strane zamiljenih ureaja u daljinskom oitavanju i digitalnoj kartografiji (kao to su multi specjalni skeneri, digitalne kamere i skeneri slika) su napravljeni od matrice slikovitih elemenata (piksela) veoma ljepe rezolucije. Geografske karakteristike u takvoj formi podataka mogu biti vizualno prepoznate ali ne individualno prepoznate ali ne kao geografske karakteristike koje su identifikovane pomou vektorskog metoda. One su prepoznatljive u razliitosti njihovog spektra ili radiometrijskih karakteristika od piksela susednih funkcija. Na primjer, jezero moe biti vizuelno prepoznato na satelitskim snimcima zato to se pikseli formiraju tu je sve mranije nego oko ostalih karakteristika; kada se pikseli formiraju jezero nije identifikovano kao odvojen geografski entitet, ono astaje individualni piksel. Slino, auto put moe biti prepoznat na istoj satelitskoj slici zato to je posebnog oblika; ali formirani pikseli autoputa ne predstavljaju diskretne geografske entitete kao to je sluaj sa vektorski podatcima. Metod predstavljanja geografskih karakteristika pomou piksela je nazvan rasterski metod ili podatci raster modela, a podatci su opisani kao rasterski podatci. Rasterski metod je takoe nazvan metod mozainog rada. Rasterski piksel je obino kvadratna mrea elija i rasterski piksel predstavlja generalizovanu karakteristiku oblasti specifine veliine blizu povrine Zemlje. Aktuelna veliina tla opisana pomou piksela zavisna je od rezolucije podataka, gdje moe imati opseg mani od kvadratnog metra do nekoliko kvadratnih kilometara. Rasterski podatci su organizovani pomocu tema, koji se takoe nazivaju slojevi, na primjer, raster geografske baze podataka mogu sadravati pratee teme: bed rock geologija, vegetacijski pokriva, korienje zemlje, topografija, hidrologija, padavine, temperatura. Rasterski podatci pokrivaju velike geografske prostore su organizovane po scenama ( za daljinsko oitavanje slika) od strane rasterske baze podataka ( za slike dobijene skeniranjem mape). Rasterski metod je baziran na konceptu da geografske karakteristike su predstavljene kao povrine, regioni ili segmenti. Ovaj metod je je dakle zasnovan na pregledu polja realnog svijeta. Pregled polja je metod informacione organizacije u analizi slikovitog sistema u daljinskom oitavanju i geografskom informacjonom sistemu za resurse i orijentisanu ivotnu sredinu

59

Rasterski podatci su organizovani pomocu tema, koji se takoe nazivaju slojevi, na primjer, raster geografske baze podataka mogu sadravati pratee teme: bed rock geologija, vegetacijski pokriva, korienje zemlje, topografija, hidrologija, padavine, temperatura. Rasterski podatci pokrivaju velike geografske prostore su organizovane po scenama ( za daljinsko oitavanje slika) od strane rasterske baze podataka ( za slike dobijene skeniranjem mape). Rasterski metod je baziran na konceptu da geografske karakteristike su predstavljene kao povrine, regioni ili segmenti. Ovaj metod je je dakle zasnovan na pregledu polja realnog svijeta. Pregled polja je metod informacione organizacije u analizi slikovitog sistema u daljinskom oitavanju i geografskom informacjonom sistemu za resurse i orijentisanu ivotnu sredinu.
60

61

62

Prikupljanje Primarnih Geografski Podaci Osnovna geografska prikupljanja podataka podrazumjevaju direktno mjerenje objekata. To moe biti i u rasterskim i vektorskim metodama prikupljanja. 29. Kreiranje primarnih rasterskih podataka Najpopularniji oblik kreiranja primarnih rasterskih podataka podataka je daljinsko oitavanje. Uopteno govorei, tehnika daljinskih istraivanja koristi se za dobivanje informacija o fizikim, hemijskim i biolokim svojstvima predmeta bez izravnog fizikog kontakta. Informacije potiu iz mjerenja koliine elektromagnetnog zraenja refleksije, emitovanja ili razbacivanja od objekta. Razliiti senzori, koji djeluju kroz elektromagnetni spektar od vidljivih mikrotalasnih duina, obino se koriste za dobijanje mjerenja (Lillesand i kiefer,2004.). Pasivni senzori se oslanjaju na reflektujue sunevo zraenje ili emitovanje zemaljskog zraenja; aktivni senzori (kao to su sintetiki radari sa otvorom) generiu sopstvene izvore elektromagnetnog zraenja. Platforme na kojima su ovi instrumenti montirani su raznolike. Iako su Zemljini kruei sateliti i fiksna krila aviona daleko od najeih ,helikoptera, balona itd.,takoe su zaposleni. Kao to se i ovdje koristi, daljinsko oitavanje ukljuuje polja satelitskih daljinskih istraivanja i snimanja iz vazduha. Iz perspektive GIS-a, rjeenje je klju karakteristika fiziki udaljenih oitavanja sistema. Postoje tri osnovna aspekta rezolucija: postorne, spektralne i vremenske. Svi senzori treba da koriste prostorne, vremenske i spektralne karakteristike, zbog skladitenja, obrade, te propusnosti razmatranja. Prostorna rezolucija se odnosi na veliinu objekta koji se moe rijeiti i najea mjera je veliina piksela. Satelitski daljinski istraivaki sistemi obino daju podatke u pikselima veliine u rasponu od 1m 1km. Kamere se koriste za snimanje fotografija iz vazduha obino u rasponu od 0.1m 5m. Veliina slika dosta varira izmeu senzora karakteristini rasponi ukljuuju 1000 x 1000 3000 od 3000 piksela. Ukupna pokrivenost daljinskog oitavanja slika obino je u rasponu 10 do 10 200 do 200 km. Spektralna rezolucija odnosi se na dijelove elektromagnetskog spektra koji se mjere. Budui da razliiti objekti emituju i odraavaju razliite vrste i koliine zraenja biranje dijela elektromagnetnog spektra za mjerenje je veoma vano za svako podruje primjene. Spektralni popisi vode, vegetacije i tla su razliiti. Sistemi daljinskih istraivanja mogu uhvatiti podatke jednog dijela spektra (u daljem tekstu jednog opsega) ili iz vie dijelova (vie opsega ili vie spektara). Vrijednosti zraenja se najee normalizuju i daju raspon od 0 do 255 za svako podruje, za svaki piksel, u svakoj slici.

63

Vremenska rezolucija. Ili ponavljanje procesa, opisuje uestalost s kojom su slike prikupljene za isto podruje. U osnovi postoje dvije vrste komercijalnih satelitskih istraivanja: Zemljine orbite i geostacionarna. Zemljini sateliti prikupljaju podatke o razliitim dijelovima Zemljine povrine u redovnim intervalima. Da bi se maksimalno poveala korisnost, putanje su obino polarne, uz fiksnu brzinu i visinu. Indijska Serija Satelita (IRS), na primjer, prolazi obino preko stubova na nadmorskoj visini od 904 sa ponavljanjem pokrivenosti od 22 dana. Satelit nosi tri senzora jedan je panhromatski senzor za mjerenje vidljivog dijela EMR u rezoluciji 5.8 metara. Drugi senzor je LISS III mjeri zelena, crvena i infra crvena zraenja na 23,5 metara i rezolucija WiFS za mjerenje crvenog i priblino infra crvenog zraenja na 188 metara. Fotografija iz vazduha je takoe vana, posebno u srednje velikim GIS projektima. Iako podaci koji proizilaze iz daljinskih istraivanja satelita i fotografija iz vazduha su tehniki veoma slini (tj.i jedno i drugo su slike), postoje neke znaajne razlike u nainu obuhvatanja podataka i nainu tumaenja. Najupeatljivija razlika je da fotografije iz
64

vazduha se obino prikupljaju pomou analognih optikih kamera (iako se digitalne kamere sve vie koriste), a kasnije se rasterizuju, obino skeniranjem negativa. Kvalitet optike kamere i mehanika procesa skeniranja utiu na prostorne i spektralne karakteristike i daju sliku. Veina zranih fotografija koristei kamere montirane na avionima koji lete na malim visinama (3000 10000 m), te su ili panhromatski (crna i bijela) ili u boji, iako multispektralne kamere/senzori rade u nevidljivim dijelovima elektromagnetskog spektra ipak su koriene. Aero snimci su vrlo pogodni za projekte mjerenja i kartiranja. Vana karakteristika sistema satelitskih aero fotografija je da oni mogu pruiti stereo slike iz preklapanja dijelova slika. Ove slike se koriste za stvaranje 3D analognih ili digitalnih modela iz kojih 3D koordinate, konture i digitalni modeli reljefa mogu biti kreirani. Satelitske i aero fotografije nude brojne prednodti za GIS projekte. Konzistentnost podataka i dostupnost sistema globalnoj pokrivenosti pravi satelitske podatke veoma korisnim za projekte velikih povrina (na primjer, mapiranje terena geologije na slivnom podruju rijeke) i za kartiranje nepristupanih predjela. Redovno ponavljanje ciklusa komercijalnih sistema i injenica da rekord zraenja u mnogim dijelovima spektra ini te podatke posebno pogodne za procjenu stanja vegetacije (npr., vlaga usjeva penice). Aero snimci posebno su korisni za detaljno mjerenje i kartiranje urbanih podruja i arheolokih nalazita i sline aplikacije koje zahtjevaju 3D podatke. S druge strane, prostorna rezolucija komercijalnog satelita je pregruba za projekte velikog podruja i mogunost prikupljanja podataka od strane senzora je ogranieno zaklonom oblaka. Koliine podataka iz oba satelita i zranih kamera moe biti velika i stvoriti skladitenje i obradu problema za sve, a posebno za savremene sisteme.Trokovi podataka mogu biti previsoki za jedan projekat ili organizaciju.

30. KREIRANJE PRIMARNIH VEKTORSKIH PODATAKA Prikupljanje primarnih vektorskih podataka je glavni izvor geografskih podataka. Dvije glavne grane prikupljanja vektorskih podataka su geodetske i GPS. Popis: Izmjere zemlje temelje se na naelu da 3D lokacija bilo koje take moe se odrediti mjerenjem uglova i udaljenosti od drugih poznatih taaka. Pogledi poinju iz take mjerenja. Ako je koordinatni sistem ove take poznat, sve naknadne take mogu biti prikupljene u ovom koordinatnom sistemu. Ako je to nepoznato onda e se za istraivanje koristiti lokalni ili relativni koordinatni sistem. Budui da su sva istraivanja taaka i istraivanja mjerenja njihova mjesta su uvjek u zavisnosti od drugih taaka. Sve greke u mjerenju moraju biti raspodjeljene izmeu vie taaka u istraivanju. Na primjer, kada izmjere granice polja, ako zadnja i prva taka nisu identine u istraivakom smislu (u okviru tolerancije zaposlenih u istraivanju), a zatim greke trebaju biti raspodjeljene izmeu svih taaka koje definiu granicu. Kao nova mjerenja dobivena su ova koja mjenjaju granice taaka. Iz tog razloga potrebno je sauvati oba mjerenja i take unutar GIS baze podataka dok se istraivanje ne zavri. Tradicionalno, geometri koriste opremu kao to su tranziti i teodoliti za mjerenje uglova, i trake i lance za mjerenje daljina. Danas je to zamjenjeno elektro-optikim ureajima pod nazivom mjerne stanice koje mogu mjeriti uglove i udaljenosti do preciznosti od 1 mm. Totalne stanice automatski loguju podatke i najsofisticiranije mogu da kreiraju vektore taaka, linija i poligone objekata u polju, ime se obezbjeuje direktna provjera valjanosti. Osnovni principi istraivanja su se malo mjenjala zadnjih 100 godina. Istraivanje tla i je veoma dugotrajna i skupa aktivnost, ali je uvijek najbolji nain da dobijete visoko tane
65

lokacije taaka. Mjerenje se obino koristi za prikazivanje objekata, zemljita i granica, i druge objekte koji trebaju tano biti smjeteni. Takoe se koristi za dobijanje referentne oznake za ostale podatke mjerenja. Na primjer, velike aero fotografije i satelitske slike se esto koriste geografskim informacijama o takama dobijenih od istraivanja sa zemlje. GPS: Globalni Pozicioni Sistem je grupa od 27 satelita u NAVSTAR orbiti Zemlje na visini od 12500 milja, 5 kontrolnih stanica i pojedinanih prijemnika. GPS prvobitno je finansiralo Ministarstvo odbrane SAD-a, i mnogo godina vojni korisnici su imali pristup samo najpreciznijim podacima. Sreom, ova selektivna dostupnost je uklonjena u maju 2000.godine tako da sada mogu i civilni i vojni korisnici popraviti x,y,z lokaciju objekata relativno lako sa tanosti boljom od 10 m nego sa standardnom opremom.

21 satellites with three operational spares, 6 orbital planes, 55 degree inclinations, 20,200 kilometer, 12 hour orbit. Figure 5.16: GPS.

GPS je mrea satelita, stanica za nadgledanje i jeftinih prijemnika koji se koriste za hvatanje primarnih GIS podataka. U mnogim pogledima GIS ima primarne podatke, pogotovo jer razvoj Diferencijalnog GPS-a (box 11), uklanja selektivnu dostupnost i stvara niske cijene i nisku snage prijemnika. Danas jedinica koja kota manje od 100 $ moe lako da obezbjedi lokacijske podatke sa tanosti veom od 10m. Jedan od nedostataka GPS-a je to to je neophodno da budu tri ili vie satelita usmjerena, u cilju prikupljanja mjerenja. Ovo posebno moe biti problem u umama i urbanim sredinama sa visokim zgradama. GPS je veoma koristan za snimanje tla, kontrolnih taaka i drugih podataka, za lociranje objekata koji se kreu i za snimanje lokacija mnogih vrsta objekata.
Principi GPS-a 66

GPS radi po jednostavnom principu duina vremena koja je potrebna signalu da putuje od satelita do prijemnika na zemlji. GPS sateliti stalno prenose kodirani radio signal koji ukazuje njihov taan poloaj u prostoru i vremenu. Prijemnik mjeri koliko dugo signal putuje sa satelita. Mjerenjem rastojanja od tri ili vie satelita, poloaj prijemnika se moe dobiti triangulacijom. Ako se signal moe dobiti od etvrtog satelita, onda se visina prijemnika takodje moe odrediti. Iako standardni GPS prijemnici mogu obezbjediti lokacije u tanosti od 5-10m, vano je razumijeti da postoji nekoliko moguih izvora grekaka svojsvenih ovim lokacijama. Neke greske su sluajne u prirodi, dok su druge sistematske i zbog toga mogu biti ispravljene. Greke nastaju zbog degradacije signala usled atmosferskih uticaja, male varijacije u lokaciji satelita, natanosti u vremenu satova, greke u prijemnicima, i varijacije u refleksiji signala sa lokalnih objekata. Brojne tehnike su na raspolaganju za poboljanje tanosti GPS mjerenja. Mnogi GPS prijemnici obavljaju prosjena mjerenja za poboljanje tanosti. Druga, fotografska mjerenja su karakteristika karata. Tako, na primjer, u auto-navigacionom sistemu, fotografija vozila na putu je centralna. Tanost mjerenja moe se poboljati korienjem Diferencijalnog GPS-a. Ova tehnika koristi dva prijemnika. Jedan je fiksan, a drugi se koristi za prikupljanje mjerenja. Ako je lokacija fiksnog(baznog) prijemnika tano poznata, u odnosu na tanu lokaciju sa lokalnim izvjetajem na GPS-u, to e omoguiti procjenu greke. Ova greka moe da se koristi za ispravljanje mjerenja dobijenih od prijemnika koji luta, pod uslovom da je u daljini oko 300 km. U nekim zemljama, diferencijalna korekcija informacija se slobofno emituju preko radio-talasa i mogu biti primljeni korienjem slobodnog radio-prijemnika. Diferencijalni GPS moe poboljati preciznost da bi se lokacija odredila u tanosti od 1 metar. Strogo govorei, izraz GPS odnosi se samo na US Department of Defence System. GLONASS je ruska verzija GPS-a, nude slinu pokrivenost i tanost, Galileo je ekvivalent koji je predloila Evropska Unija.

31. sekundarno (drugostepeno) prikupljanje podataka

Geografsko snimanje (uzimanje, kreiranje, unos) podataka iz sporenidh izvora je process nastajanja rasterskih i vektorskih fajlova i baze podatak iz karata i drugih papirnih dokumenata. Skeniranje se koristi za uzimanje raster podataka. Tabela digitalizacije, heads up digitalizacija (process praenja obrisa i rasterske slike na ekranu), stereo fotogrametrija )fotogrametrija je praksa odreivanja geometrijskih svojstava objekata iz fotografske slike= i COGO unos podataka se koriste za vektorske podatke. Postoje tri razliite vrske opteg skeniranja koji se koriste za unos podataka. Stoni skener (flatbed) jednostavan racunarski periferni, on je mali i netaan Rotacioni skener mali, spor ali i taan

67

Veliki skener (large format feed scanner) najpogodniji jza snimanje podataka u GIS-u, brz, jeftiniji i taan.

Svi skeneri rade na istom principu, gdje skener imaizvor svjetolosti, pozadinu (izvor dokumenata) i objektiv. Za vrijeme skeniranja odsustvo svjetlosti je otkriveno kao jedna od tri komponente koja prolazi pored druge dvije.

Mjere opreza za kartografsko skeniranje u GIS-u: KVALITET OTISKA: Kvalitet otiska karte j veoma presudan u GIS-u. Treba da bude otar i jasan. Postavljanje bistrine i nivoa kontrasta moe poveati kvalitet slika. U nekim sluajevima gama isravka (medota koja gleda na histograme slike i mjesta strateki ukazuje duinom histograma u cilju izolovanja vrste podataka) ili metode obrade podataka (selektivno uklonjive od bunih smetnji).

REZOLUCIJA: Ovo je gustina raster slike nastaka procesom skeniranja. Rezolucija skenera se obino mjeri u takama po inu (dpi) kao linearna mjera du skenirane linije. Obino 150 dpi za text, 300 dpi za linije karata i vie dpi skeniranje se koristi za visoko kvalitetne orto fotografije. PRECIZNOST: Preciznost skeniranih slika je vana ako liku treba upotrijebiti u GIS-u. Treba da odgovara svojoj namjeni u smislu fizikog i kartografkog kvaliteta. Zato je ienje skenirane slike sutinsko prije upotrebe u GIS-u, zato to mrlje i oznake mogu uticati na preciznost karte. GEOREFERENCIRANJE: Otisak karte sa skenera treba da bude tano primijenjen prema koordinatnom sistemu u GIS-u. Obino, ovaj proces je kontrolisan korienjem linearnih transformacija iz reda brojevne kolone. Distorzija preko skenirane slike moe stvoriti problem ako je skenirana slika loeg kvaliteta. VEKTORIZACIJA: Otisci skeniranih karata se esto koriste da se stvore vektorski podaci. Ovo podrazumijeva automatsko ili korisnoko kontrolisanje rasterskog u odnosu na vektorsko

68

pretvaranje (konverziju). Ovdje je rezolucija karte veoma vana zato to utie na generalizaciju karakteristika na karti.

32. KREIRANJE RASTERSKIH PODATAKA POMOU SKENERA Skener je ureaj koji pretvara analogi medij u papirnoj formi u digitalne fotografije sknirajuu uzastopne linije preko karte ili dokumenta i biljeenje koliine svjetlosti koju reflektuje lokalni izvor podataka. Razlike u reflektovanoj slici su obino prikazane u bi nivou, crnom i bijelom (1 bit po pikselu), ili viestrukim sivim nivoima(8, 16 ili 32 bita). Skeneri u boji proizvode podatke u 8 bita, crvenoj, zelenoj i plavoj boji. Prostorna rezolucija skenra varira iroko 100 dpi (4 take po milimetru) do 1800 dpi (72 take po milimetru) i iznad. Veina GIS skeniranja je u domenu od 400 1000 dpi (16 40 taaka po milimetru). U zavisnoti od vrske skenera i odgovarajue rezolucije, skeniranje karte moe trajati od 30 sekundi do 30 minuta, i vie. Skeniranje karte i dokumenti se intenzivno koriste u GIS-u kao pozadina karata i baza podataka.

Postoje 3 razloga za skeniranje papirnih medija za upotrebu u GIS-u:

69

Dokumenti, kao to su planovi zgrada, CAD crtei, imovinske radnje i fotografska oprema se skeniraju da bi smanjile habanje ili cijepanje, unaprijedili pristup, osigurali integraciju pohranjivanja podataka i poredali po geografskom redosledu (npr. Planovi zgrada mogu biti nadovezani na gradjevinske objekte u geografskom prostoru). Film, papirne karte, zrane fotografije su skenirane tako da obezbjeuju geografska objanjenja za druge podatke (tipino vektorske slojeve). Ova vrsta slika iligeografskih pozadina je veoma znaajna u sistemu koji rukovodi opremom i zemljinom svojinom. Karte, zrane fotografije i slike su takoe skenirane prije vektorizacije. Skener od 8 bita (256 sivih nivoa) 400 dpi (16 taaka po milimetru) je dobar izbor za skeniranje karata kao pozadine referentnog sloja GIS-a. Za zranu fotografiju u boji, koja e se koristiti kao sljedea foto obrada i analiza, skener u boji (8 bita sa svaku od tri duine) 100 dpi (40 taaka po milimetru je vie odgovarajui. Kvalitet izlaznih podataka iz skenera je uslovljen prirodom originalnog izvora materijala, kvalitet skenera i vrsta pripreme prije skeniranja (osnovni crte, ili uklanjanje neeljenih znakova e poboljati krajnji kvalitet).

33. SEKUNDARNO VEKTORSKOPRIKUPLJANJEE PODATAKA

Drugostepeno snjimanje vektorskih podataka obuhvata digitalizaciju vektorskih objekata sa karata i drugih geografskih izvora podataka. Najpopularnije metode su runa digitalizacija, heads-up digitalizacija i vektorizacija, fotogrametrija i COGO unos podataka.

RUCNA DIGITALIZACIJA: Runi ureaji za digitalizaciju su mnogo jednostavniji, jeftiniji i mnogo ee upotrijebljena sredstva za snimanje vektorskih objekata iz papirnih karata. Runi uredjaji za digitalizaciju dolaze u nekoliko dezena, velicina i oblika. Rade na principu otkrivanja mjesta kursora ili paka koji prelazi preko tabele obavijene sa mrezom od ice. Preciznost obicno varira od 0.003 inca (0.075 milimetara) do 0.010 inca (0.25 milimetara). Male digitalizovane ploe od 12 do 24 inca (30 do 60 centimetara) se koriste za male zadatke, ali vee (obicno 50 do 32 inca, 120 do 80 centimetara) samostojeci digitalni ureaji se vise

70

koriste za zahtjevnije zadatke. Obje vrste digitalizatora obicno imaju kursor i dugmad da kontrolisu snimanje. Vrhovi definisanih tacaka, linija i mnogougaonih predmeta su snimljeni pomocu runih ili pokretnih metoda digitalizacije. Rucna digitalizacija obuhvata postavljanje centralne take kursora krstica za svaku najvisu tacku predmeta a zatim pritiskanje dugmeta radi snimanja mjesta najvie take. Pokretni nain digitalizacije djelimino automatizuje ovaj proces usmjeravanjem digitalnog softvera za kontrolu automatski na sakupljanje tjemena svaki put kada je udaljenost ili poetno vrijeme preeno (npr., svaka 0.02 inca (0.5 milimetara) ili 0.25 sekundi). Pokretni nacin digitalizacije je mnogo bra metoda, ali obino proizvodi vee fajlove sa mnogo redundantnih koordinata.

HEADS-UP DIGITALIZACIJA I VEKTORIZACIJA: Jedan od glavnih razloga skeniranja karata je kao uvod u vektorizaciju (vektorizacija je proces pretvaranja raster podatak au vektorske podatke. Suprotno od toga je rasterizacija). Najjednostavniji nain stvaranja vektora iz raster slojeva je digitalizacija vektorskih objekata rucno nainjenih na monitoru racunara pomocu misa ili digitalizovanog kursora. Ova metoda se zove heads-up digitalizacija zato to je karta vertikalna i moze da se vidi bez savijanja vrha. iroko se koristi za selektivno snimanje, na primjer, zemljinih parcela, zgrada korisne imovine.

71

Bri i mnogo pouzdaniji pristup je upotreba softvera da izvrsi automatsku vektorizaciju u serijskom ili interaktivnom nacinu. Serijska vektorizacija koristi cijeli raster fajl i pretvara ga u vektorski objekt u jednom zahvatu. Vektorski predmeti nastaju pomou softverskih algoritama koji grade jednostavne limije (spagete) nastale od orginalnih vrijednosnih mjerila (slika10.10). U zavisnosti od velicine raster vektora. obicno treba 1-100 minuta da se zavrsi vektorizacija. Naalost, serijski vektorizacijski softver je daleko od savrsenog i post vektorizacijska izmjena je neophodna za ciscenje greaka. Da bi se izbjegla velika kolicina vektorskih izmjena prije vektorizacije korisno je preduzeti manju raster izmjenu originalnog raster fajla da bi se otklonila nezeljena buka koja moze naskoditi vektorizacijskom procesu. Na primjer, tekst kod koga se preklapaju linije treba izbrisati a isprekidane linije su pretvorene u jednobojne linije. Pratei vektorizaciju, topoloske veze se obicno stvaraju za vektorske predmete. Ovaj proces takodje moze istaci prethodno neprimijeene greke koje zahtijevaju dodatne izmjene. Serijska vektorizacija je najbolje prilagoena jednostavnim kartama sa dva nivoa, na primjer, konture, potoci, autoputevi. Za vie komlikovane karte gdje je selektivna vektorizacija neophodna, (na primjer, digitalizovana oprema za topografske karte)., interaktivna vektorizacija ( takoe nazvana poluautomatska vektorizacija putanja ili trag) je prioritetna. U interaktivnoj vektorizaciji, softver se koristi da automatizuje digitalizaciju. Operator povlai kursor preko piksela, naglasava pravac za sljedei red, a softver zatim automatizuje digitalizovane linije. Tipicno, mnogi parametri mogu biti podeseni da kontrolisu gustinu tacaka (nivo generalizacije), veliinu meuprostora (bijele piksele u liniji), koji ce biti preskoeni, i pauze na sastavima za intervencije operatora ili uvijek ui u trag posebnom smijeru (vecina sistema zahtijeva da su mnogouglovi (poligoni) odredjeni u smijeru ili kontra kazaljki na satu. Mada je rad prilino intenzivan, interaktivna vektorizacija generalno rezultira mnogo veom produktivnou nego manuelna ili heads-up digitalizacija. Takoe proizvodi podatke velikog kvaliteta, kao sto je softver u stanju da predstavi linije mnogo tanije i dosljednije nego sto mogu ljudi. Iz ovih razloga specijalizovano snimanje podata preferira vektorizaciju u odnosu na manuelnu digitalizaciju. 34. FOTOGRAMETRIJA

72

Fotogrametrija je nauka i tehnologija pravljenja mjera iz snimka, fotografija iz aviona i slika. Mada to u strogom smislu podrazumijeva 2D mjere uzete iz pojedinanih vazdunih snimaka. Danas u GIS-u se to radi iskljuivo snimanjem u 2.5D i 3D mjerama iz modela izvedenih stereo parova fotografija i slika. U sluaju fotografija iz aviona, obicno je da ima 60% preklapanja ali 30% se preklapa izmedju linija leta. Sateliti za udaljeno oitavanje koriste slicne projekte. Kolicina preklapanja definie prostor na kome 3D model moe biti napravljen. Da bi odrali georeferencirane koordinate iz sistema, potrebno je georeferencirati fotogtafije koristei kontrolne tacke. U dananje vrijeme kontrolne tacke mogu biti definisane mjeraem obino sa GIS-om. Mjere su uzete od fotografija koje se preklapaju i koriste stereoplotere. Ovi grade sistem i dozvoljavaju mjerama da budu snimljene, izmijenjene (ili montirane), uskljaditene i integrisane. Mehaniki analogni uredjaji se rijetko danas koriste, dok su analitki (kombinovani mehanicki i digitalni) i digitalni (u potpunosti kompijuterizovani) mnogo uobiajeniji. Vjerovatno e digitalna (elektronski primjerak) fotogrametrija u potpunosti zamijentit mehanike uredjaje. Opcije za vaenje vektorskih objekata iz 3D modela su direktno analogni ovim dostupnim za manualnu digitalizaciju kako je gore opisano, naime serijiski, interaktivno i manualno. Oigledna razlika je, meutim, da postoji zahtjev za snimanje (projekte) vrijednosti. U sluajevima interaktivnih i manualnih metoda, ovo zahtijeva 3D kursor. Fotogrametrijske tehnike su veinom pogodne za veoma istinito snimanje kontura. Digitalna elevacija modela, i skoro svaka vrsta objekta koji moze biti identifikovan na fotografiji iz vazduha ili slici. Jedna posebna vrsta fotogrametrije je ortofotografija. Ortofotografski rezultat koji koristi DEM da ispravi distorzije u fotografijama iz vazduha proizilazi iz zemljisne elevacije. Postali su popularni zbog njihovih relativno niskih trokova stvaranja (kada se porede sa topografskim kartama) a laki su za interpretaciju od osnovnih karata. Takodje mogu biti koristeni kao tani izvori podataka za heads-up digitalizaciju.

U rezimeu, fotogrametrija je veoma isplativa za prikupljenje podataka, koji je ponekad jedini praktini metod za dobijanje detaljnih topografskih podata kao podruju za koji postoji
73

odreeni interes. Naalost, kompleksnost i visoka cijena opreme su ograniili njenu upotrebu u velikom obimu prvobitno snimanje podataka projekata i posebne organizacije snimljenih podatka.

35. PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ SPOLJNIH IZVORA (PRENOS PODATAKA) Prva cinjenica sa kojom treba biti suocen na pocetku rada sa GIS projektom je da li graditi ili kupiti bazu podataka. Sve prethodne odluke su bile potkrijepljene tehnikama za gradjevinsku bazu podataka iz osnovnih i drugostepenih izvora. Ovaj dio se fokusira na to kako unijeti ili prenijeti snimljene podatke onim drugim. Neki od ovih podataka su dostupni, ali mnogi od njih su prodani po fabrickoj cijeni, ukljucujuci internet sajtove. Najbolji nain da se pronau geografski podaci na internetu je korienjem jednog od specijalizovanih geografskih pretraivaa kao to su US NSDI. Jedna od dobrih stvari o izvorima podataka je da su mnogobrojni, tako da se mogu birati. Zanimljiv novi trend pokrenut od strane, Geography Network Project je ideja on-line pruanja podataka, u formatu spremnom za koritenje u GIS-u. Geografska mrea je globalna kolekcija podataka korisnika i pruaoca informacija povezanih na internetu. Informacije o dostupnim izvorima podataka moemo nai na Geography Network veb sajtu (www.GeographyNetwork.com). Kada se koristan izvor podataka locira, podaci se mogu povezati direktno u pregledniku ili destopu GIS-a. Veliki dio sadraja u geografskoj mrei je dostupan bez naknade, kao i dodatni komercijalni sadraji. Ova informacija je dostupna na isti nain kao i slobodan sadraj, ali svaki put kada se pogleda on-line usluga (na primjer malo mjesto, prikladnost ili aplikacijsko mapiranje rizika od poplava), ili se podaci skinu, cijena je zabiljeena od e-commerce Sistema Geografske mree. Uprva Geografska mrena organizacija je odgovorna za odravanje e-commerce sistema, za naplatu od korisnika i plaanje usluga. Osnovni uslov za pruanje online geografskih podataka, indeksiranje, traenje, pristup i preuzimanje podataka je dobar kvalitet mete podataka. 36. Formati geografskih podataka Jedan od najveih problema sa podacima dobijenih od spoljnih izvora jeste da se mogu kodirati u razliitim formatima. Postoji toliko mnogo razliitih formata geografskih podataka, tako da nijedan format nije pogodan za sve zadatke i primjene. Nije mogue dizajnirati format koji ih podrava. Razliiti podaci su nastali da odgovore na razliite zahtjeve korisnika. Imajui u vidu visoku cijenu stvaranja baza podataka, mnogi ljudi su traili sredstva za premjetanje podataka izmeu sistema, i ponovno korienje podataka preko otvorenog interfejsa za programiranje aplikacija.U prvom sluaju, pristup je bio da se razvije softver koji je u stanju da prevede podatke bilo direktnim uitavanjem u memoriju, ili preko posrednog formatiranja datoteke.U drugom sluaju, programeri su stvorili otvorene interfejse da omogue pristup podacima. Mnogi GIS softveri su sada u mogunosti da direktno itaju Auto CAD DWG DXF,Microstation DGN, i Shapefile, VPF, i mnoge slikovne formate. Naalost, direktno
74

itanje moe lako da se obezbedi jedino za relativno jednostavne formate. Kompleksni formati, kao to su SDTS i UKNTF, su projektovani za razliite svrhe i zahtevaju vie obrade prije njihove upotrebe (na primer, vieprolazni itai i funkcija iz nekoliko dijelova). Vie od 25 organizacija su ukljueni u standardizaciji razliitih aspekata geografskih podataka i geoprocesinga. Neki od njih su zemlje sa specifinim domenima. Na globalnom nivou, ISO (Meunarodna organizacija za standarde) je odgovorna za koordiniranje kroz rad tehnikog komiteta TC 211 i 287. U Evropi, CEN (Komisija Evropske normalizacijom) je angaovana za geografske standardizacije. Poto se iskoriste potencijalni izvori geografskih informacija, sledei zadatak je unoenje tih podataka u GIS baze podataka. Ako su podaci ve u prirodnom GIS-ovom formatu ili softveru, tada softver ima sposobnost pretvaranja tih podataka to predstavlja relativno jednostavan zadatak. Ukoliko podaci nisu kompatibilni sa GIS-om, onda je alternativa da se pitaju dobavljai da preobrate podatake u kompatibilan format, ili da se koristi trea strana za pretvaranje softvera, kao to je Feature Manipulation Engine koji podrava preko 60 grafikih formata. Pretvaranjem Geografskih podataka softveri moraju da rijee i sintaksika i semantika pitanja. Sintaksiki prevod ukljuuje specifine konverzije digitalnih simbola (slova i brojeva) izmeu sistema. Semantiki prevod se bavi pretvaranjem znaenja inherentnih geografskih informacija. Dok je prvi relativno jednostavan za kodiranje i dekodiranje, drugi je mnogo tei i do sada nije napravljen sa veim uspjehom.

Vector Automated Mapping System (AMS) ESRI Coverage Computer Graphics Metafile (CGM) Digital Feature Analysis Data (DFAD) Encapsulated Postscript (EPS) Microstation drawing file format (DGN) Dual Independent Map Encoding (DIME) Digital line Graph (DLG) AutoCAD Drawing Exchange Format (DXF) AutoCAD Drawing (DWG) MapBase file (ETAK) ESRI Geodatabase Land Use and Land Cover Data (GlRAS) Interactive Graphic Design Software (IGDS) Initial Graphics Exchange Standard (IGES) Map Information Assembly Display System (MIADS) MOSS Export File (MOSS) TIGER/line file: Topologically Integrated Geographic Encoding and Referencing (TIGER) Spatial Data Transfer Standard/Topological Vector Profile (SDTS/TVP)

Raster (Image) Arc Digitized Raster Graphics (ADRG) Band Interleaved by line (BIL) Band Interleaved by Pixel (BIP) Band Sequential (BSQ) Windows Bitmap (BMP) Device-Independent Bitmap (DIB) Compressed Arc Digitized Raster Graphics (CADRG) Controlled Image Base (CIB) Digital Terrain Elevation Data (DTED) ERMapper Graphics Interchange Format (GIF) ERDAS IMAGINE (IMG) ERDAS 7.5 (GIS) ESRI GRID file (GRID) JPEG File Interchange Format (JFIF) Multi-resolution Seamless Image Database (MrSID) Tag Image File Format (TIFF; GeoTIFF) Portable Network Graphics (PNG)

75

37. Prikupljanje atributnih podataka Svi geografski objekti imaju obiljeja jednog ili drugog tipa. Iako obiljeja mogu biti prikupljena u isto vrijeme kao i geometrijski vektor, obino je isplativije da se evidentiraju odvojeno. Ovo iz razloga, to je odvojeno snimanje relativno jednostavan zadatak, koji mogu izvravati kancelarijski radnici. Takoe, atributi se mogu unositi direktno, manuelno sa tastature, optikim prepoznavanjem znakova ili, sve vie, prepoznavanjem glasa, koji ne zahtevaju skupe hardverske i softverske sisteme. Najei metod unoenja je preko tastaure u tabelu ili u bazu podataka. Za neke projekte, prilikom unoenja podataka poeljno je da postoji obrazac za provjeru tanosti podataka. Za male projekte podaci se unose jednom, a za sloenije dva puta, pa se vri validacija. Bitan uslov za odvojen unos podataka je zajedniki identifikator koji se moe koristiti za geometrijsko povezivanje objekta i atributa tokom evidentiranja. Metapodaci su posebna vrsta ne-geometrijskih podataka koji se sve vie prikupljaju. Neki metapodaci su automatski izvedeni iz GIS softverskog sistema (na primer, duina i povrina, rastojanje izmeu slojeva podataka, kao i njihove osobine), dok neki moraju da budu jasno prikupljeni (na primjer, vlasnik , kvalitet procjene, i originalni izvor). Izriito prikupljeni metapodaci mogu se unositi na isti nain kao i ostali atributi, kao to je opisano u prethodnom tekstu.

38. Reprojekcija,transformacija i generalizacija prikupljenih podataka Podaci koji su jednom snimljeni i editovani,bilo bi potrebno obraditi geometrijski tako da obezbjede uobiajen okvir refernce.Skala i rezolucija izvora podataka su takoe vani i treba da budu svrstani u raun, kada su kombinovani, podaci iz vrsta izvora u finalnu bazu podataka.Ovaj dio nakratko ukljuuje ulogu reprodukcije,transformacije i generalizacije u toku podataka. Podatci uzeti iz nacrtne mape od strane drugaijih projekcija, trebaju da budu pretvorene u uobiajen projekcioni sistem, prije nego to se kombinuju ili analiziraju.Ako nije reprojektiran,podatak uzet iz izvora nacrtne mape, koristei jednu projekciju, nee se nalaziti na istoj lokaciji, kao podatak uzet iz drugog izvora mape, koristei drugi projekcioni sistem.Na primer, ako je morska obala digitalizovana od stane navigacijskog dijagrama u Merkator projekciji (cilindar), i unutranje stanje granica zemlje, uzeti su od strane nacrtne mape, koritei Alber projkciju, stanje projekcija niz obalu se onda nee pojaviti na samoj granici morske obale. U ovom sluaju bie izvan i potrebno je da se reprojektira u uobiajeni projekcioni sistem prije nego to bude kombinovan. Podatci uzeti iz drugih izvora se mogu koristiti u drugim koordinatnim sistemima. Mreni sistem moe da ima drugaiji izvor,drugaije vrste mjerenja ili drugaiju orijentaciju. Ako je tako onda e biti potrebno da se transformiu koordinate svakih podataka u uobiajenom mrenom sistemu.Ovo je lake raditi i ukljuuje linearne matematike transformacije.

76

Podaci mogu biti izvedeni iz karata razliitih razmjera.U najmanju ruku tanost izlaznih podataka iz GIS-a je kao najloiji ulazni podaci. Dakle, ako se karte razliitih razmjera koriste zajedno, podaci izvedeni iz karata veih razmjera e biti generalizovani, tako da bi bili uporedivi sa podacima iz manjih karata. Ovo e, takoe, utedjeti vrijeme za obradu i prostor na disku, izbjegavanjem nepotrebnih detalja. Podaci sa karata veih razmjera mogu se jednom generalizovati kada se unose u GIS. Rutinski se u veini vektorskih GIS paketa izbacuju nepotrebni detalji iz digitalizovanih linija tako da se ouva osnovni oblik linija. Najjednostavnija tehnika za generalizaciju je brisanje taaka du linije (npr.svaku 3.taku). Prilikom koritenja i analize podataka mora se koristiti isti format za sve podatke. Kada se razliiti slojevi koriste istovremeno onda oni svi moraju biti u vektorskom ili rasterskom formatu. Obino se vri konverzija iz vektorskog u rasterski format, zato to se vei dio analize radi u rasterskom domenu. Vektorski podaci su transformisani u rasterske podatke oblaganjem mree sa poljima, koja definie korisnik. Ponekad je podatak konvertovan iz rasterskog u vektorski format. Ovo je sluaj samo ako se eli postii redukcija podataka, zato to skladitenje rasterskih podataka zauzima mnogo vie prostora od vektorskih podataka.

39. GIS I MODEL STVARNOG SVETA

77

Gis na mnogo nacina pretstavlja pojednostavljen pogled na stvarni svet. Buduci da su procesi retko verodostojni, zbog konstantnog menjanja I nepravilnosti stvranosti,percepcija stvarnog sveta zavisi od posmatraca. Na primer, geometer moze videti cestu kao dve linije koja treba istraziti,upravljac radovima na putu kao asfaltiranu povrsinu koju treba odrzavati a vozac kao autoput. Takodje stvarni svet se moze opisati bezbrojem termina,pocevsi od najsitnije cestice do dimenzija okeana I kontinenata. Slozenost stvarnog sveta kao I sirok spektar njegovih tumacenja,govori da ce se GIS-ov sistem dizajna razlikovati u skladu sa sposobnostima I sklonostima njegovih stvaralaca. Ovaj ljudski faktor moze uvesti ogranicenja,jer podaci prikupljeni za odredjenu primenu mogu biti manje korisni negde drugo. Sistematsko strukturisanje podataka odredjuje njenu konacnu korisnost,a samim tim I uspeh odredjenih GIS aplikacija. Ovaj aspect je takodje karakteristika dostupnih podataka na tradicionalnim mapama I registrima. Stvarni svet moze biti opisan jedino terminima za modele koji opisuju koncepte I procedure potrebne da se pogled na stvarni svet prevede u podatke koji imaju smisla u GIS-u. Proces tumacenja stvarnosti koristeci stvarni svet kao I model podataka naziva se modeliranje podataka. Ukljuceni principi ilustrovani su u Grafikonima 6.1 I 6.2.

Grafikon 6.1: GIS pravi jednostavnije modele za pretstavljanje modela stvarnog sveta. Model podataka je prenesen na bazu podataka koja moze da upravlja digitalnim podacima, iz koijh podaci mogu biti prezentovani. GIS opisuje stvarni svet kroz modele ukljuujui geometriju, atribute, relacije, i kvalitetu podataka. Prostorne informacije se predstavljaju na dva naina: kao vektor podataka u obliku taaka, linija i podruja (poligoni), ili kao mrea podataka u formi uniformi, sistematski organizovane elije. Geometrijske prezentacije se obino zovu digitalna mapa. Strogo govorei, digitalna mapa bi bila udna, jer bi ukljuivala samo brojeve (cifre). Po svojoj prirodi, mape su analogne, da li su nacrtane rukom ili mainski, ili da li se pojavljuju na papiru ili su prikazane na ekranu. Tehniki govorei, GIS ne proizvodi digitalne mape, on proizvodi analogne karte iz digitalne karte podataka. Ipak, termin digitalna karta je sada u irokoj upotrebi ija je razlika dobro razumljiva. 40. entiteti i objekti U zavisnosti kakv model stvarnog sveta yelimo da razmatramo to odredjuje koji podaci trebaju biti korieni. Osnovni nosilac informacija u kreiranju modela je entitet. Entitet se sastoji od: -tipske klasifikacije -atributa -odnosa
78

Grafikon 6.2. Prenos stvarnog sveta u GIS postize se pojednostavljivanjem I modelima u vidu mapa I izvestaja. Grafikon 6.3: geografski podaci se mogu podeliti na geometrijske I atributske podatke. Tipovi entiteta Koncept o tipovima entiteta pretpostavlja da jednostavni fenomen moze biti klasifikovan kao takav. Tokom procesa klasifikacije , svaki entitetski tip mora biti jedinstveno definisan da bi se izbegla dvosmislenost. Na primer, kuca mora biti definisana tako da oznacena kuca na Br.10,Marris Road Civil Lines bude klasifikovana pod kuca a ne pod industrijski objekt . Neke korisnicke organizacije mozda moraju klasifikovati tipove entiteta u kategorije kao I po vrsti. Na primer, nacionalni autoputevi, stanje puteva, gradske saobracajnice, kao I seoski putevi mogu se svrstati pod kategoriju kolovoz; svi entiteti u okviru odredjene geografske oblasti mogu pripadati jednistvenoj kategoriji tog podrucja. U geografskim podacima jedan entitetski tip je takodje poznat kao nominalna skala ili kvantitativni podatak(grafikon 6.4) Entitetski atributi : svaki entitetski tip moze sadrzati jedan ili vise atributa koji opisuju osnovne karakteristike ukljucenih pojava. Na primer, entiteti klasifikovani kao zgrade mogu imati atribut materijal, sa legitimnim stavkama zidanje I broj priloga atributa sa legitimnim vrednostima od 1 do 10,I tako dalje.

79

Grafikon 6.4: atribut podataka sastoji se od kvalitativnih I kvantitativnih podataka. Kvalitativni podaci odredjuju tipove objekta, dok se kvantitativni podaci mogu svrstati u podatke o odnosu, podaci mereni u odnosu na nultu pocetnu tacku; podaci o interval, podaci rasporedjeni u klase, redni podaci, koji odredjuju kvalitet pomocu teksta. U principu entitet moze imati bilo koji broj atributa. Na primer, jezero moze biti opisano imenom,dubinom,kvalitetom vode,kolicinom riba kao I njegovim hemijskim sastavom,bioloskim aktivnostima,bojom vode, pitkosti, ili vlasnistvom. Atributi se mogu opisati kvantitativnim podacima, koji se rangiraju u tri nivoa : odnos, interval, red. Najprecizniji su odnosi ili proporcije atribuda, kao sto su duzina I povrsina,koji se mere u odnosu na poreklo I polaznu tacku I na neprekidnoj skali. Interval podataka,kao sto su godine I kategorija prihoda, sadrze numericke podatke u grupama pa su samim tim manje precizni. Najmanje precizni su podaci o rangiranju,kao sto su dobar bolji I najbolji koji opisuju kvalitet podataka tekstom. Ovo se takodje katakterise kao podaci o kvalitetu.

Grafikon 6.5: Primeri odnosa cesto se javljaju izmedju entiteta

80

Grafikon 6.6:jedan entitet moze se opisati s nekoliko objekata(tj.postoji mnogo veza izmedju entiteta). Objekti se karakterisu: -tipom -atributima -odnosima -geometrijom -kvalitetom Modeli I entiteti stvarnog sveta ne mogu se direktno realizovati u baze podataka,delimicno zato sto jedan entitet moze da sadrzi vise objekata. Na primer, entitet Marris Road moze biti pretstavljen kao sastav svih kolovoza izmedju raskrsnica,gde svaki deo nosi informacije o objektu. Visestruke predstave nastale takvim podelama mogu promovisati efikasnu upotrebu GIS podataka. To znaci da jedinice koje nose informacije I njihove velicine moraju biti izdvojeni pre nego sto se informacija unese u bazu podataka. Na primer, kriterij za podelu kolovoza na odeljke mora biti uradjena pre nego sto se kolovoz opise. Objekti: objekti u Gis-ovom modelu podataka opisani su u pogledu tipova ideniteta, geometrijskih elemenata, atributa, odnosa I kvaliteta. Identiteti ,koji mogu biti opisani brojevima,su jedinstveni :ne mogu dva objekta imati isti identitet. Kodovi su bazirani na klasifikaciji objakata, sto moze biti preneseno sa entitetskih klasifikacija. Objekt moze biti klasifikovan samo pod jednim kodom. Modeli podataka mogu biti projektovani tako da obuhvataju: -fizicke predmete,kao sto su putevi,vodovodi I svojstva -klasifikovani objekti, kao sto su tipovi vegetacije,klimatske zone ili starosne grupe -dogadjaji,kao sto su nezgode ili curenje vode -objekti koji se konstantno menjaju,kao sto su temperaturna ogranicenja -vestacki objekti, kao sto su visine kontura I gustina naseljenosti -vestacki objekti za odabrano pretstavljanje I bazu podataka(raster) Geografsko pretstavljanje objekata Graficke informacije o objektima mogu se uneti kao: -tacake (bez dimenzija) -linije(jedna dimenzija) -oblasti ( dve dimenzije)
81

Tacke : tacka je najjednostavniji graficki prikaz objekta. One nemaju dimenzije ali mogu biti oznacene na mapama ili prikazane na ekranima koristeci simbole. Ugao imovne granice je tipicna tacka ,jer je predstavnik koordinata gradjevine. To je naravno, obim pregleda koji utvrdjuje da li je objekat definisan kao tacka ili oblast. U pretstavljanima na velikim skalama zgrada moze biti prikazana kao oblast,a ako je skala smanjena moze biti samo tacka(simbol) Linije : linije povezoju najmanje dve tacke I koriste se za pretstavljanje objekata koji se definisu jednom dimenzijom. Imovinske granice su tipicne linije,kao I elektricni vodovi,I telekomunikacijski kablovi. Putevi I reke, s druge strane, mogu biti ili u vidu linija ili oblasti, u zaviskosti od skale. Poligon : oblasti se koriste za pretstavljanje dvodimenzionalnih objekata. Jezero,travnate povrsine,ili grad mogu biti pretstavljeni kao oblasti. Opet, fizicke velicine u odnosu na skalu utvrdjuju da li je objekat pretstavljen kao oblast ili tacka. Oblasti je iscrtana s najmanje tri povezane linije,I svaka od njih obuhvata tacke. U bazi podataka, oblasti su pretstavljene poligonima (npr.figure aviona prikazuju se s najmanje tri prave linije koje se seku onoliko puta koliko je tacaka.) dakle, termin poligon se cesto koristi umesto oblasti. Grafikon 6.7. u modelu podataka, objekti su kategorisani po klasifikacijama objekata,geometrijskim elementima (tacke,linije,oblasti) atribudima,odnosima izmedju entiteta I kvalitativne definicije opisanih elemenata.

Grafikon 6.8. koristenje zemljista/pokrivenost zemljista u obliku rasterske karte. Koristenje zemljista je registrovano u rasterovom sistemu celija. Svaka kategorija je oznacena svojim simbolom na karti. Fizicka stvarnost se cesto opisuje deleci je u prave kvadrate ili pravougaonike, tako da su svi objekti prikazani u oblastima.(grafikon 6.8.). Ova celokupna struktura podataka naziva se mreza. Gustina naseljenosti je pogodna za mrezno pretstavljanje; svaki kvadrat ili pravougaonik je poznat kao celija I pretstavlja jedinstvenu gustinu ili vrednost. Rezultat je generalizacija fizicke stvarnosti. Sve celije mreze u modelu podataka su jedinstvene velicine I oblika,ali nemaju fizickog ogranicenja geometrijskim linijama. U tradicionalnom sloju visine modela osnovnih podataka se tretiraju kao atributi objekata ne kao deo geometrije. Ali stvarni svet je trodimenzionalan.

82

Grafikon 6.9. tacka,linija,oblast objekata u GIS-u

Atributi objekata Atributi objekata su isti kao entitetski atributi modela realnog sveta. Atributi opisuju karakteristike objekta I na taj nacin se mogu smatrati kao kompjutersko znanje o objektu. Atributski objekti se nalaze u tabelama.(slika 6.11), sa objektima na linijama I atributima u kolonama. Teorijski, vrednosti atributa povezanih mrezom podataka mogu se pretstavljati na isti niacin. Svaka mreza celija odgovara jednom objektu.

83

Grafikon 6.11.U principu razlika izmedju vektorskih I rasterskih podataka nije tako velika. Rasterski podaci mogu biti dobro rasporedjeni u tabelarnom obliku gde svaki broj celije pretstavlja liniju a svaki atribut (registarski sloj) koloknu.

Odnosi medju objektima Odnosi medju objektima su isti kao odnosi medju entitetima u modelu stvarnog sveta. Diferencijacija je napravljena izmedju : 1.odnosa koji se mogu proceniti iz: a. koordinata objekta:na primer,koje prave seku ili koje oblasti preklapaju b. struktura objekta (odnos), kao pocetne I krajnje tacke linije, linije koje sacinjavaju poligon, ili lokacije poligona sa obe strane linije. 2.odnosi koji moraju biti uneti kao atributi, kao sto je podela naselja na razlicita odeljenja ili nivoe prelaza puteva koji se ne seku.

Prilog uz pitanje 39. Entiteti I polja: u stvarnom svetu, jedna posebna oblasti ili polje mogu imati dosta razlicitih karakteristika; jedna oblast ce u stvarnosti predstavljati brojne tipove entiteta I objekata,kao sto su cetinarska suma, zasticene oblasti,imovina br. 118/1/B I tako dalje. Mi uocavamo na dnevnoj bazi da je to podrucje kao entitet koji sadrzi informacije. Medjutim u nasem modelu realnog sveta mi delimo pojave na entitete (entitet : fenomen stvarnog sveta koji nije deljiv na fenomene iste vrste) I omogucava entitetima da budu nosioci informacija. Ovaj model ce omoguciti licu da zastupa samo jedan fenomen (npr. Samo tvrdjavu Aligarh ili samo zasticeno podrucje). Da bi se model prilagodio stvarnosti pojave preklapanja(entiteti/objekti) su razdeljeni u razlicite slojeve. Stvarnost je prilagodjena tako da se uklopi u sistem slojeva, koji se takodje tradicionalno koristi u prezentacijama mapa. U modelu stvarnog sveta, oblasti nisu podeljene ni u kakve horizontalne forme dvodimenzionalnog fizickog sloja cak ni geoloski slojevi nisu pretstavljeni na taj nacin. Mozemo reci da je geometrija-gde koordinate definisu tacke,linije I oblasti na mnogo nacina vestacki koncept I I neprirodni nacin za ospisivanje stvarnosti. Koordinate nisu opipljive I nikad se ne koriste u svakodnevnom opisivanju stvarnosti. Umesto toga,mi definisemo lokaciju pojave u odnosu na druge pojave sa kojima je primalac informacija upoznat. Time mozemo potvrditi da nas model stvarnosti nije savrsen. Tokom 1990-ih novi modeli su razvijeni, poznati kao objektno-orijentizani modeli,koji u izvesnoj meri dozvoljavaju da entitet koji nosi informacije moze pretstavljati mnoge fenomene. Objektno-orijentisani sistemi baza podataka se trenutno malo koriste u komercijalnom GIS-u ali izgleda da ima mnoge prednosti nad tradicionalnim sistemima baze podataka. 84

Nesigurnost :smatrati da se stvarni svet sastoji od geometrijskih konstrukcija ( tacke,linije,oblasti) znaci posmatrati objekte kao diskretne reprezentacije modela podataka. To jest, svi objekti su jasno definisali fizicka ogranicenja. Ova ogranicenja su najociglednija na mapama, gde linije predstavljaju ostre oblike bez glatkih neprekidnih prelaza.diskretni model podataka ne odgovara uvek stvarnosti. Poteskoce nastaju pri opisivanju pojava kojima nedostaju jasna fizicka ogranicenja, kao sto su tipovi zemljista, gustina populacije, ili preovladjujuce temperature. Takodje moze biti nesigurnosti u vrednostima atributa koji se zadrzavaju.U tradicionalnom diskretnom modelu,entiteti ili objekti su definisani ili bez specificnih klasa ili izvan njih I tako rade samo sa oblastima koje su homogene u odnosu na ogranicenja I klasifikacije. U stvarnosti,pojave ce cesto varirati cak I u malim ogranicenim oblastima. Na primer, cetinarske sume cesto sadrze liscare, gustina naseljenosti je promenljiva, kao i promene na povrsini terena. Jos jednom smo utvrdili da nas model realnog sveta nije savrsen I da je blisko povezan sa konceptima tradicionalnih mapa. Neki od ovih problema mogu biti delimicno reseni koristeci GIS I set teorija model realnog sveta 153,koji dopusta objektu da samo delimicno pripada klasi. Nejasna teorija je dosad malo koristena u komercijalnom GIS softveru; tako da je znacaj ove vrste nedostataka u modelu podatka prepustena osobi koja tumaci rezultate(mape I izvestaje) o GIS procesima. Pojmovna generalizacija : kada su tacke,linije I poligoni izabrani za geometrijske reprezentacije objekata, to veoma cesto rezultuje kao generalizacija stvarnog sveta;grad se moze pretstavidi radije tackom nego poligonom,a put ce cesce biti pretstavljen centralnom linijom nego dvema ivicama puta. Potreba za podelom objekata u klase takodje rezultuje generalizacijom. Na primer, podrucje sume koja je pretezno cetinarska,sa nekoliko liscara,ce se pretezno generalizovati kao zimzelena a ne kao kombinacija. Konceptualna generalizacija je i metod za upravljanje nesigurnim elementima. Uvek ce biti potrebno donositi odluke o generalizacijama u odnosu na stvarni svet prilikom izrade modela podataka. Ovo se moze posmatrati kao problem ali generalizacija je takodje tehnika koja omogucava da se dobije pregled nase kompleksne stvarnosti. Takodje moze biti tesko formirati podatke koji imaju jedinstvenu I jasnu definiciju klase objekata. Na primer da li se pesacka zona koja je dostupna za hitne intervencije vozila klasifikuje kao put ? Uloga mapa u modeliranju podataka Mape su, generalno, dobri izvori za opisivanje objekata I njihovih atributa. Medjutim, mape vecinom pretstavljaju poseban model stvarnog sveta, I GIS treba da pretstavlja stvarni svet, ne mape koje ga prikazuju. Na primer, trajektni putevi su cesto prikazani tackastim linijama na mapama,dok u planiranju transporta model podataka treba formirati sastavne delove susedne putne mreze. Kao pravilo, dakle, uvek treba gledati mapu kao izvor podataka a ne model podataka.

Tradicionalni model za transformaciju iz realnog sveta u GIS,kako je gore opisano, ima ocigledne greske. Pored toga, on samo opisuje nepromenljivu stvarnost. Modeli za opisivanje objekata u trodimenzionalnom prostoru I terenu nisu jos raspravljeni,kao ni cetvrta dimenzija-vreme- I njen prodor u geografski model podataka. Isto se odnosi na modele za rad sa objektima(saobracaj) kretanja po definisanim mrezama. Ovde je takodje najprakticnije da se koriste iste osnove koncepta: geometrija koja se sastoji od tacaka,linija I poligona, kao I atributi koji opisuju objekte I pojave. Vrednosti visina mogu biti povezani sa tackama,linijama I poligonima I time daju objektu poziciju u prostoru. Povrsina terena moze se opisati uz pomoc nagnutih podrucja ili uz pomoc horizontalnih povrsina sa vrednostima visine povezanih kao atribut. Vrednsti visina mogu takodje biti povezani sa objektima poput kula,bunara I gradjevina kao atributi. Vremenski faktor moze biti smesten skladistenjem svih istorijskih podataka za objekte,kao sto su promene u geometriji ili vrednosti atributa. Kretanje objekata (saobracaj) duz putne mreze moze biti simulirana dodeljivanjem vrednosti atributa u elemente mreze. Ovo trebaju biti vrednosti koje su relevantne brzinama prenosa, I zbir vrednosti atributa za razlicite puteve ce biti merenje prolaza na ili daljinu. Bez sumnje tradicionalni koncept modela podataka je definitivno mana kada se opisuju novi elementi stvarnog sveta. Moramo prihvatiti da je stvarni svet previse slozen da bi mogao biti objasnjen u potpunosti iako su istrazivaci stalno angazovani u razvijanju poboljsanih modela. 85

41. VEKTORSKI MODEL PODATAKA Osnova vektorskog modela je pretpostavka da stvarnom svetu mogu se podeliti jasno definisani elemenati gde svaki element se sastoji od mogunosti identifikacije objekata sa sopstvenom geometrijom taaka, linija ili oblasti (slika 7,1). U principu, svaka taka na mapi i svaka taka na terenu predstavlja jedinstvenu lokaciju uzimajui dva ili tri broja u koordinatnom sistemu, kao to su sjeverni, istoni i visina Dekartovog koordinatnog sistema. Na mapi, koordinatni sistemi su najee prikazani u reetki sa brojevima lociranim du ivica mape. Na terenu, koordinatni sistemi su imaginarni, ali obeleeni od strane ankete regulacionih stanica. Podaci se obino mogu transformisati iz jednog koordinatnog sistema u drugi. Uz nekoliko izuzetaka, digitalno predstavljanje prostornih podataka u vektor modela su bazirani na individualnim poenima i njihovim koordinatama. Izuzeci su sluajevi kada linije ili delovi linija (na primer, oni koji predstavljaju puteve ili granice imovine) se mogu opisati matematickom funkcijom, kao to su krugovi ili parabole. U ovim sluajevima, GIS podaci obuhvataju parametre jednaina: na primer, poluprenik krugova koristi da opie dijelove linija. Zajedno sa koordinatnim podacima, uputstva su unjeta na one take u liniji koje su potpuno nevezane i koje su povezane. Ova upustva mogu kasnije da se koriste za kreiranje linija i poligona i da aktivira "pero gore" i "pero dole 'funkciju u crteu. Koordinatni sistemi su obino strukturirani tako da istraivanja du ose registruju objekate u skali od 1:1, to jest, 1 metar du ose odgovara 1 metaru po zemlji. U principu, stepen tanosti merenja du ose odluuje tip naina mjerenja koji se primenjuje, a potreban stepen preciznosti e prirodno uticati na koliinu rada potrebnu da se prikupe podaci. Matematiki, vektor je prava linija, koja ima i veliinu i smijer. Dakle, prva linija izmeu dva podatka koordiniranih taaka na digitalnoj mapi je vektorisan koncept vektorskih podataka koji se koriste u GIS-u i za odreivanje vektor-baziranih sistema.

Grafikon 7,1: vektorski model podataka, objekti su opisani kao take, linije ili oblasti (poligoni). Ove tri geometrijske pojave su pojedinano opisane jednom takom u koordinatnom sistemu i sa povezanim linijama (linije i povrine karakteristika).

U vektorskom modelu, take, linije i podruja (poligoni) su homogene i diskretne jedinice koje nose informacije. Kao to je ve reeno, ove tri vrste objekata mogu biti predstavljeni
86

grafiki korienjem koordinatnih podataka. Meutim, stvari mogu da nose osobine koje se mogu digitalizovati, a sve digitalne informacije se mogu sauvati.

42. Modeli rasterskih podataka

Raster podaci se primjenjuju na najmanje etiri naina: 1. Modeli koji opisuju stvarni svijet 2. Digitalne skenirane slike postojeih karata 3. Sastavljanje digitalnih satelitskih snimaka i podataka 4. Automatsko crtanje voeno rasterskim izlaznim jedinicama U prvom primjeru, rasterski podaci su u vezi sa odabranim podacima modela realne stvarnosti: U drugom i treem, sa metodama sastavljanja, i u etvrtom, sa metodama predstavljanja.

Rasterski model
Rasterski model predstavlja stvarnost preko izabranih povrina rasporeenih po odreenom obrascu. Stvarnost je tako generalizovana uslovima forme, pravilnim elijama, koje su obi pravougaone ili kvadratne, ali mogu biti trougaone ili estougaone. Rasterski model je na vie naina matematiki model, predstavljen pravilnim elijskim obrascima (Slika 7.22). Zbog toga to su kvadrati i pravougaonici ee koriteni i naizgled podsjeaju na klasinu kvadratnu reetku, ponekad se naziva reetkastim modelom. Geometrijska rezolucija modela zavisi od veliine elija. Standardne veliine su 10 x10 m, 100 x 100 m, 1 x1 km, i 10 x 10 km. Mnoge drave su postavile nacionalne digitalne visinske modele bazirane na 100 x 100 metarskim elijama. U okviru svake elije, teren je generalizovan da bude ravna povrina konstantne nadmorske visine. Pravougaone rasterske elije, obino jednake veliine za cijeli model, utie na zavrne crtee na dva naina. Prvo, linije koje su neprekidne i glatke u vektorskom modelu e postati izreckane (zupaste), sa veliinom recki koje odgovaraju veliini elije. Drugo, rezolucija je konstantna, regioni sa par varijacija su detaljisani kao oni sa veim varijacijama, i obrnuto. Modeli elija su dati u nizu odreenom hijerarhijom redova i kolona u matrici, sa numeracijom koja obino poinje iz gornjeg lijevog ugla (Slika 7.23). Geometrijska lokacija elije, i otuda i objekta koji predstavlja, navedeno je u smislu brojeva njenih redova i kolona. Ovakva identifikacija odgovara smjerovima koordinata vektorskog modela. elije se esto nazivaju pikseli (elementi slike), termin posuen iz tehnologije video ekrana, koja se koristi za televizijske i kompjuterske ekrane. Piksel je najmanji element slike koji moe biti obraen i prikazan samostalno. Rasterske tehnike koritene u GIS-u su srodne rasterima dugo koritenim da bi se olakala manipulacija i prikazivanje informacija i samim tim su pogodne za kompjuterske tehnike.

87

Slika 7.22: Rasterski podatak moe biti prikazan kao reetka poloena preko terena. Svaka reetka ima kod smjeten u bazi podataka, koji opisuje teren ukluujui tu odreenu eliju.

Shvatanje rasterskog modela

Rasterski modeli su kreirani dodjeljivanjem vrijednosti iz stvarnog svijeta pikselima (Slika 7.23). Dodijeljene vrijednosti obuhvataju atribute objekata koje elije predstavljaju i zato to su elije i same u raster, samo dodijeljene vrijednosti su sauvane. Vrijednosti, najee alfanumerike, trebale bi biti dodijeljene svim pikselima u rasteru. Inae, mala je svrha u crtanju praznih redova i kolona u rasteru. Razmotrimo mreu elija predstavljenu na tlu ili na karti. Dodjeljivanje vrijednosti/kodove osnovnih objekata/funckija elijama kreira model. Ovaj pristup je sveobuhvatan zato to je sve to je pokriveno rasterom ukljueno u model. Drapiranjem povrine zemlje na ovaj nain, smatra se da je tlo ili karta ravna povrina. Neki GIS-ovi mogu manipulisati i numerikim i tekstualnim vrijednostima (kao to su vrste vegetacije). Stoga elijske vrijednosti mogu predstavljati brojne pojave, ukljuujui:
88

 Fizike varijable, kao to su padavine i topografija, odnosno, sa iznosima i uzvienjima dodijeljenim elijama. Administrativni regioni, sa kodovima za urbane oblasti, statistike jedinice, itd. Koritenje zemljita, sa vrijednostima elija iz klasifikacijskog sistema Pozivanje na tabele informacija koje se ondose na oblast(i) koje elija pokriva, kao to su upuivanje na tebele atributa Udaljenosti od datog objekta Emitovana i/ili reflektovana energija u funkciji talasne duine satelitskih podataka. Pojedinanoj eliji moe biti dodijeljena samo jedna vrijednost, tako da razliitim objektima i njihovim vrijednostima moraju biti dodijeljeni razliiti rasterski slojevi, od kojih se svaki bavi jednom temom (Slika 7.24). Stoga, u rasterskim modelima, kao i u vektorskim modelima, postoje tematski slojevi za topografiju, sisteme vodosnadbijevanja, koritenja tla i tipova zemljita. Ipak, zbog razlika u nainu na koji je atribut informacija manipulisan, rasterski modeli obino imaju vie slojeva nego vektorski. U vektorskom modelu, atributi su dodijeljeni direktno objektima. Na primjer, pH vrijednost moe biti dodijeljena direktno objektu jezero. U rasterskom modelu, odgovarajua dodjela zahtijeva jedan tematski sloj za jezero, u kojem su elije dodijeljene pitanju jezera, i drugi tematski sloj za elije koje sadre pH vrijednosti. Rasterske baze podataka mogu, zbog toga, sadravati stotine tematskih slojeva. U praksi, pojedinana elija moe obuhvatiti dijelove dvoje ili vie objekata ili vrijednosti. Normalno, dodijeljena vrijednost objekta zauzima vei dio povrine elije, ili objekta na sredini elije, ili u prosjeku obraunat za cijelu eliju. elijske lokacije, definisane redovima i kolonama, mogu biti transformisane u pravougle coordinate, npr. dodjeljivanjem terenu koordinata centra gornje lijeve elije rastera (elija 0, 0). Ako je raster orijentisan u pravcu sjever-jug, kolone e biti poredane u pravcu sjeverne ose i redovi du istone ose. Koordinate svih uglova i centara elija mogu biti izraunate koristei poznate oblike i veliine elija. Odnosi objekata, koji su u vektorskom modelu opisani topologijom, su samo djelimino nerazdvojne od rasterske strukture. Kada su poznati brojevi redova i kolona, lokacije susjednih elija je lako izraunati. Na isti nain, elije sadrane u datom poligonu mogu biti lako locirane traenjem utvrene vrijednosti. Mnogo je tee, svakako, idnetifikovati elije locirane na granici izmeu dva poligona. Oblasti poligona se odreuju dodavanjem sastavnih elija. Neke operacije su ipak previe glomazne. Primjer ovoga je izraunavanje duina oboda poligona, koje zahtijeva pretragu i identifikaciju svih elija du granica poligona.

89

Slika 7.23: Broj reda i broj kolone definiu pozicju elije u rasterskim podacima. Podaci su smjeteni u tabelu dajui broj i vrijednost svake elije. Pregledi pojava u datoj oblasti su brzo i jednostavno dobijeni iz rasterskog modela pretraivanjem svih tematskih slojeva za elijama sa istim brojevima redova i kolona. Rasterski podaci su poredani u vidu matrice, kao to je opisano iznad. Meutim, takoe mogu biti u vidu tablice, gdje svaka pojedinana elija formira jedan red u tabeli.

43. VEKTORSKI ILI RASTERSKI MODELI Jedna od osnovnih odlika u GIS dizajnu obuhvata izbor izmeu vektor i raster modela,od kojih svaki ima prednosti i mane.U modelu vektor posmatrane jedinice su krajnje take ili promjenljive linije ili poligon veliine. Vektorski i rasterski podaci imaju razliite mogunosti da predstavljaju realnost.To nije lako da uvijek prepoznaju sve diskretne objekte vektorskih podataka na terenu. Ovo se posebno odnosi na pojave difuznih granica,kao to su vegetacija i gustina naseljenosti.Meutim,mnogi
90

realni fenomeni su povezani sa lokacijom.Merenja se esto nanose na take,infrastrukture su povezane linijama,a i administrativne jedinice esto su opisane u smislu deficita oblasti razliitih oblika.
Rasterski GIS naglaava svojstva:Osnovne jedinice posmatranja su redovi elije u rasteru.Nisu svi fenomeni u direktnoj vezi sa svim obrascima u mrei.

91

44. 3D modeli Modeli o kojima je razmatrano u prethodnom poglavlju opisuju ograniene dijelove od dvodimenzionalnog realnog svijeta. Nekoliko drugih modela koriste podatke u GIS-u, moe da produi stvarni svijet da ukljui povrinu terena, vremenski faktor i pokretne objekte. Digitalno predstavljanje terenske povrine se zove digitalni terenski model (DTM) ili digitalni model visina (DEM). U GIS-u, termin DTM (digital terrain model) se esto koristi ne samo za model, nego se koristi i za softver za manipulaciju relevantnih podataka. Povrina terena se moe opisati kao osnov koji obuhvata dva osnovna razliita elementa. Nasumini elementi su neprestalne povrina sa neprestalnim olakicama. Beskrajan broj bodova bi trebao da se opie tano nasumini oblici terena, ali ovo se moe opisati u praksi sa mreom poena. Uobiajeno je da se koristi mrea koja stvara kose trouglove ili pravile.

Slika 8.1: A (DEM) je osnovni sloj u predstavljanju ili analiziranju bilo podruija promjenljivog terena. Sistematski dio povrine terena je specifian po otim pukotinama u terenu, kao to su vrh ili dno isjeka puta, ili karakteristina vrijednost kao to je mjesto depresije ili mjesto visine. Sistematski dijelovi su bolje predstavljeni linijma i klasinim takama. Istaknute funkcije terena mogu se usmeno opisati koristei razne pojmove, kao to su glatki nagib, litica, sjedlo, i dr. Geometrija kao obino, ima samo tri uslova: take, linije i povrine. Jedno ne moemo opisati, neprekidno promjenljivi teren koristei samo tri diskretne varijable, dakle svi opisi su nune aproksimacije stvarnosti. U sutini, (DTM) se sastoji od aranmana pojedinane karte u x y z kordinatama. esto je njeihova svrha da se izraunaju nove visine iz originala. Model terena moe se ostvariti povezivanjem visina kao obiljeje za svaku taku (x, y). Ovaj tip nacrta moe samo opisati povrinu i ne moe imati vie (Z) vrijednosti na istoj taki. Dakle, termin 2.5 dimenzijalni se esto koristi da opie (DTM) dimenziju. Ovaj model je najbolji za prikazivanje. U trodimenzionalnim izdignutim modelima, izdignua su sastavni dio pozicije (x, y, z) i model moe upravljati sa nekoliko z vrijednosti za isti x, y par. To jeste, on moe da odradi razliite geoloke slojeve, visine krova, visine krova na zgradama, putevima koji prelaze jedni druge, zajedno sa podlogom terena. Trodimenzionalni model je takoe pogodan za kalkulacije zvuka.
92

Z vrijednost nove take se izraunava interpolacijom Z vrijednosti do najblie postojee take. Ako se take nalaze u nestrukturisanom pravcu, moraemo pronai sve registrovane take da bi smo mogli izraunati vrijednost Z za novu taku. Ovo zahtjeva mnogo vremena, ak i za veoma mone kompijutere. Zbog toga je praksa da se koriste strukture podataka koje takoe prikazuju odnos izmeu taaka. Ovo se postie koritenjem strukture podataka baziranih na pojedinanim takama ili trouglovima koji pokrivaju povrinu. Mreni model Sistematska mrea visinskih taaka na fiksnim zajednikim povrinama se esto koristi da prikae teren (Slika 8.1 A). Pretpostavlja se da je elevacija konstantna sa svakom elijom mree, tako male elije detaljnije opisuju teren nego velike. Veliina elija je konstantna u modelu tako da podruja sa veom varijacijom terena mogu biti manje tano prikazana nego podruja sa manjim varijacijama.Mreni model je najpogodniji za opisivanje nasuminih varijacija u terenu, dok sistematske linijske strukture mogu lako nestati ili se deformisati. Jedno od moguih reenja je uvanje podataka kao individualnih taaka i generisanje mree razliitih gustina po potrebi. Diskutabilno je da li mreni model reprezentuje uzorke na mrei i zbog toga ga je mogue zvati takasti model, ili reprezentuje prosjek preko raster elija. Elevacione vrijednosti se uvaju u matrici i granie izmeu taaka je izraen kroz kolone i redove. Kada su podaci o takama disperzirani, prosjeci elevacija najbliih mrenim takama u datom krugu ili kvadratu se dodjeljuju mrenim takama sa inverznim ponderisanjem u proporciji intervencija distanci. Kada se podaci odnose na profil ili konturu, mrene take uzvienja su interpolarno iz uzvienja na mjestima ukrtanja originalnih podataka linije i linije mree.

8.2: . () . . ( , ).

93

Teren takoe moe biti prikazan u uslovima izabranih ili arbitraril (arbitrano) izabranih individualnih taaka. U principu karakteristike terena izmeu taaka su nepoznate iz ega slijedi da bi gustina taaka trebala biti najvea u podrujima gdje teren najvie varira. Samo uzvienja se uvaju za take obine mree, ali oboje i koordinatne take i take uzvienja moraju biti smjetena u taku oblaka. Dakle za datu pokrivenost terena, iznos memorije za skladitenje za dvije take. Za opis strmog terena, kao to su vrh i dno isjeka puta, take terena su inferiorne.

TIN MODEL Niz oblasti trougla sa svojim stacionarnim novopridolicama na odabranim takama od najveeg znaaja, za uzvienja koja su poznata. Za nagib terena se predpostavlja da je konstanta za svaki trougao. Oblast trougla moe da varira, najmanje predstavljaju one oblasti u kojima teren najvie varira. Rezultat modela se zove (triangulated irregular network) trouglasta nepravilna mrea. Ukoliko je mogue jednakostranini trouglovi imaju prednost. Da bi se konstruktovao TIN model, sve mjerene take su izgraene i model prestavlja linije preloma, jedne take, i sliajne varijacije na terenu. Take su konstruisane u triangulaciji ali na takav nain da nijedna druga taka nije u podruju koje obuhvata triangulacija konvertovana u krug. U TIN modelu x y z kordinate scih taaka, kao i trougao i smjer, su sauvani. Trouglovi se uvaju kao topoloka struktura za skladitenje podataka koja se sastoji od poligona i vorova, uvajui time granienje trouglova. Razliiti algoritmi su dostupni tza izbor predstavnika taaka na osnovu podataka (grid, konturama, taka oblaka) i za kreiranje odgovarajuih trouglova. Da bi osnovni podaci bili dostupni u obliku mree, mogue je premjestiti prozor ( jedna taka i osam susjednih taaka), korak po korak preko podataka i ukolonite take koje su najmanje karakteristine u odnosu na njihovu graninu taku. Trouglovi mogu biti formirani polaganjem krugova kroz tri take i testiranje da li su tu take unutar kruga. Ako druge take nisu dostupne, bie formiran novi trougao. Ovaj metod daje trouglove sa niskom odstupanjem duine, poznato kao Delaunay trougao. (Slika 8.3.)

Slika 8.3: Delaunay triangulacija je metod koji se koristi da se ukolope trouglovi u taki oblaka. Krug opisan, osigurava da trouglovi imaju dobru geometriju sa najmanjom moguom varijacijom na duini stranice.
94

Tabela trougla i vora

Tabela koordinata

Slika 8.4: TIN model: trouglovi su smjeteni u topoloke strukture.

Slika 8.5: Primjer topoloke strukture u TIN modelu. U poreenju sa modelom mree Slika 8.4 TIN model je teak da se uspostavi, ali vie efikasan da se skladiti zbog oblasti terena sa malo detalja, opisani sa malje podataka nego sa slinim oblastima sa veim varijacijama. Meutim, TIN model zahtjeva obino znatno vei kapacitet od mree modela. TIN modeli su dobri za opisivanje terena, jer uoljive pauze od nagiba izmeu homogenog nagiba sa aspektima odgovara i odreenim vrstama terena.

Drugi modeli Izohipse - kontinuirane linije koje povezuju take iste visine, reprezentuju teren na skoro isti nain kao konturne linije prikazane na konvencionalnim kartama. (Slika 8.6) Najvea gustina taaka bi trebala biti u onim podrujima gdje teren najvie varira. to je uplitanje terena izmeu izohipsi nepoznatiji manje elevacije koracima izmeu izohipsi rezultiraju veom tanou.

95

Slika 8.6: Linije koje su povezane take sa iste visine terena se koriste za predstavljanje terena povrine, koja odgovara na tradicionalne konture visina. Meutim, ova struktura je slabo odgovarajua za izraunavanje visene vrijednosti za nove take. Gustina taaka pored profilnih linija bi trebala biti poveana u podrujima gdje su najvee varijacije tarena. U principu teren izmeu uspjeno odreenih linija je nepoznat tako da to je blie liniji vea je tanost opisa. Kombinacija izohiopsi i individualnih taaka takoe se moe koristiti da se opie teren, posebno kada preciziramo take kao to su vrh i podnoje doline ili vitalne terenske linije kao to su vrh i dno uvale. Kao to smo prethodno pomenuli, mreni i TIN modeli su najodgovarajui za izraunavanje Z vrijednosti novih taaka.

96