4

Objetivos

La Tierra

Esquema de la unidad
UNIDAD 4. LA TIERRA

Programacin
Saber que la Tierra est formada por tres capas: la geosfera, la hidrosfera y la atmsfera. Aprender que la geosfera es la parte rocosa del planeta y que tiene tres capas: la corteza, el manto y el ncleo. Saber que la hidrosfera es el conjunto del agua del planeta. Saber que la atmsfera es la capa de aire que rodea la Tierra y que algunas de sus capas son la troposfera y la estratosfera. Comprender cmo las rocas se desgastan y se mezclan con restos de seres vivos para formar el suelo. Aprender que los restos de los materiales erosionados son transportados y se acumulan y sedimentan sobre la superficie. Aprender que la energa del interior de la Tierra es la causante de los volcanes y de los terremotos, entre otros fenmenos. Clasificar los tipos de rocas segn su origen en rocas magmticas, sedimentarias y metamrficas. Construir un modelo de geosfera.

Las capas de la Tierra

La corteza terrestre

La energa interna de la Tierra: volcanes y terremotos

Las rocas de la corteza terrestre

Contenidos
Las capas de la Tierra. La corteza terrestre. La energa interna de la Tierra: volcanes y terremotos. Las rocas de la corteza terrestre.

Aprende a hacer La construccin de un modelo de la geosfera

El mundo que queremos Que no se pierda el suelo

Repasa

Eres capaz de Actuar correctamente en caso de terremoto

Recursos digitales
Contenidos
Pgina inicial Recuerda lo que sabes

Lectura comprensiva, interpretacin y elaboracin de esquemas. Identificacin de los efectos de la erosin en los elementos de un paisaje. Clasificacin de rocas segn su origen. Construccin de un modelo de geosfera.

Recursos
01. Presentacin 02. Presentacin 03. Esquema

Propsitos
Empezar el tema Recordar conocimientos Presentar la unidad Explicar Ampliar contenidos Repasar Explicar Explicar Evaluar Ampliar contenidos Explicar Repasar Evaluar Explicar Evaluar

Criterios de evaluacin
Conoce las capas que forman nuestro planeta: geosfera, hidrosfera y atmsfera, y las caractersticas principales de cada una de ellas. Conoce algunos mecanismos de erosin de las rocas y cmo se forma el suelo. Comprende que la energa del interior de la Tierra es la causante de la formacin de las montaas, de los volcanes y de los terremotos, entre otros fenmenos. Clasifica las rocas en funcin de su origen en magmticas, sedimentarias y metamrficas.

Las capas de la Tierra

04. Presentacin 05. Presentacin 06. Actividad interactiva

La corteza terrestre Curiosidad por conocer las capas que forman el interior de la Tierra. Inters por comprender los mecanismos que modelan el relieve terrestre. Reconocimiento de la importancia de proteger el suelo de la erosin. Aprecio del paisaje y el suelo como recursos de gran valor que hay que conservar.

07. Presentacin 08. Presentacin

Le energa interna de la Tierra: volcanes y terremotos Las rocas de la corteza terrestre

09. Actividad interactiva 10. Presentacin 11. Esquema 12. Actividad interactiva

Competencias bsicas
Adems de la competencia en el Conocimiento e interaccin con el mundo fsico, en esta unidad se contribuye al desarrollo de las competencias Social y ciudadana, Matemtica, Tratamiento de la informacin y Autonoma e iniciativa personal.

Actividades

13, 14, 15 y 16. Actividades interactivas 17. Presentacin

Repasa

18. Actividad interactiva

46 A A

46 B

Para empezar

Lurra

GOGORATU IKASITAKOA
R01

UNIDAD

Harriak
Harriak gure planetaren zati solidoa osatzen duten materialak dira. Mineralez osaturik daude. Harri batzuek, gainera, animalien nahiz landareen aztarnak gordetzen dituzte. Harri batzuk mineral bakar batez osatuta daude; kareharria, adibidez. Beste batzuk, berriz, hainbat mineralez daude osatuta; adibidez, granitoa. Harri gehienak solidoak dira, baina likidoak ere izan daitezke; petrolioa, adibidez, likidoa da. Harriak eraikuntzan erabiltzen dira, baita beste industria askotan lehengai moduan ere.

1. Adierazi zein argazki dagokion granitoari eta zein kareharriari, eta azaldu nola jakin duzun.
A

Para recordar conocimientos

R01 presentacin Las erupciones de Timanfaya En esta presentacin se reproduce un fragmento mas extenso de la crnica sobre la erupcin de Timanfaya, en 1730, que incluye el de la lectura inicial de la unidad. Despus de llevar a cabo la presentacin completa por primera vez, vuelva atrs y haga un ejercicio de observacin y descripcin de las imgenes. Pregunte a sus alumnos las diferencias que hay con el paisaje de su entorno cercano.

R02 presentacin Tipos de minerales En esta presentacin se muestran ejemplos de minerales, divididos en tres grupos: minerales que forman parte de las rocas, minerales metlicos y piedras preciosas. Utilice esta presentacin para recordar los conocimientos relacionados con los minerales. Solicite a los alumnos que describan algunos minerales de las fotos: forma, color, aspecto Si lo ve conveniente, pida a cada alumno que elija uno de los minerales mencionados en la presentacin y que ample informacin sobre l: En qu lugares del mundo se explota? Cmo se extrae? Para qu se utiliza?

Lurzorua
Lurzorua harriak estaltzen dituen lur-geruza da. Geruza horretan hazten dira landareak. Lurzoruak harri puskak, landare eta animalien hondarrak, ura eta airea ditu.

Mineralak
Harriak hainbat materialez osaturik daude. Material horiek mineralak dira. Mineralak desberdinak dira elkarrekiko eta identifikatu egin daitezke. Hona hemen zenbait ezaugarri bereizgarri: gogortasuna, distira, kolorea eta forma. Mineral batzuk eraikuntzan erabiltzen dira, eta beste batzuk, berriz, metalak lortzeko eta bitxiak egiteko. 3. Eman hiru mineralen izenak. 4. Harri bitxiak mineralak al dira adibidez, diamantea?

Timanfayako erupzioak
1730. urtean, hainbat sumendik erupzio egin zuten Lanzaroten. Erupzio horiek aldatu egin zuten uharteko zati handi baten paisaia, eta hala, gaur egungo Timanfayako Parke Nazionala sortu zen. Erupzioak gertatu ziren lekutik gertu dago Yaiza herria. Hango erretoreak, Andres Lorenzo Curbelok, honela deskribatu zituen gertaera haiek:

Izaki bizidunen hondarrek kolore iluneko substantzia bat osatzen dute. Lurrustel esaten zaio substantzia horri. Lurzoruetan hainbat geruza bereizten da. Goikoan dago lurrustel eta ur gehien.

Ample las preguntas que acompaan al texto y trabjelas con toda la clase. Si hay algn alumno que haya estado en Timanfaya, pdale que hable de su paisaje y su relieve.

1730eko irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean, lurra ireki egin zen, bat-batean, Timanfayatik gertu, Yaizatik bi legoara. Lehen gauean, mendi izugarri bat goratu zen lurraren magalean; mendi horren gailurretik, sugar biziak irteten ziren. Garrek beste 19 egunez jarraitu zuten sutan. Egun gutxi batzuen buruan, beste amildegi bat sortu zen, eta laba-uholde bat amildu zen Timanfaya eta Rodeo gainera, bai eta Mancha Blancako zati baten gainera ere. Laba iparralderantz hedatu zen; hasieran ura bezain azkar mugitzen zen, baina laster gutxitu zen abiadura, eta ez zen eztia baino azkarrago joaten.
INGURUMEN MINISTERIOAREN WEB-ORRIA (www.mma.es). Moldatua

goi-geruza

R02
Non dago Lanzarote? Zer da sumendi bat? Ikusi al duzu baten bat? Azaldu zer den parke nazional bat. Testuaren azken esaldia labari buruzkoa da. Azaldu zer den laba eta zer esan nahi duen azken esaldi horrek.
tarteko geruza

HAU IKASIKO DUZU:

R03

behe-geruza

Gure planeta nola dagoen osatuta, erdigunetik kanpoko espazioraino. Lurrazala zer fenomenoren bidez aldatzen den. Zer diren lurrikarak eta sumendiak. Nola sailkatzen diren harriak, jatorriaren arabera.

2. Hondartza bateko hareak benetako lurzorua osatzen al du? Azaldu zergatik.

46
132815 _ 0046-0059.indd 46 132815 _ 0046-0059.indd 47 21/5/09 12:49:05

47
21/5/09 12:49:08

Ample la imagen del suelo y pida a un alumno que describa las tres capas que lo forman. Aproveche para destacar la diferencia entre el sentido habitual y el significado cientfico del trmino suelo.

Ms informacin en la red
Parque Nacional Timanfaya http://reddeparquesnacionales.mma.es/parques/timanfaya/index.htm
Esta pgina de la Red de Parques Nacionales est dedicada al Parque Nacional Timanfaya. Utilcela para mostrar detalles de su historia, su flora, su fauna, etc.

Ideas TIC
Google Docs http://observatorio.cnice.mec.es/modules.php?op=modload&name= News&file=article&sid=643&mode=thread&order=0&thold=0
Una de las novedades ms interesantes de la web 2.0 es el editor de textos Google Docs. En este tutorial del Observatorio Tecnolgico del ISFTIC (Ministerio de Educacin) se presentan algunas aplicaciones de Google Docs para la actividad docente.

Para presentar la unidad

R03 esquema Contenidos de la unidad Utilice este esquema para que los alumnos tengan conciencia de los contenidos que estudiarn en la unidad.

46

47

Lurraren geruzak
Para explicar
Ba al dakizu zertan duten antza Lurrak eta tipula batek? Ez badirudi ere, Lurra hainbat geruzaz osatuta dago, tipula bezalaxe.

R04
lurrazala 50 km

3. Atmosfera
Atmosferak aire-geruza bat osatzen du. Hain zuzen ere, gure planetako geruzarik kanpokoena da atmosfera. Airea gasen nahaste bat da. Gas ugarienak nitrogenoa eta oxigenoa dira, hurrenez hurren. Gainera, beste gas asko ere badaude airean, baina neurri txikiagoan; esate baterako, karbono-dioxidoa, ur-lurruna eta ozonoa. e Atmosfera hainbat geruzatan banatzen da. Lurrazaletik hurbilen dauden geruzak troposfera eta estratosfera dira. r

UNIDAD
nitrogenoa

R04 presentacin Las capas de la geosfera Esta presentacin desarrolla de forma grfica la informacin del epgrafe 1 sobre las capas de la geosfera. Despus de proyectarla, vuelva a la diapositiva de la geosfera y haga un repaso: pida a los alumnos que digan los nombres y las caractersticas de cada capa. Por ltimo, pida que se fijen en lo pequea que es la corteza en relacin con las dimensiones de la geosfera.

1. Geosfera
Gure planetaren zati harritsuari deritzo geosfera. Beraz, gure oinen azpitik Lurraren erdigunerainoko guztia hartzen du geosferak. Esfera handi bat da. 6.400 kilometroko erradioa du, eta gainazala irregular samarra da. Geosferan hiru geruza bereizten dira: lurrazala, mantua eta nukleoa. q

mantua

Lurrazala. Kanpoaldeko geruza da. Solidoa da, eta harriz osaturik dago. Kontinenteen lurrazala ozeanoena baino askoz lodiagoa da. Nolanahi ere, geruza hori oso fina da, Lurraren erradioarekin alderatuz gero: 50 kilometrokoa, gehienez ere. Mantua. Erdiko geruza da, eta 3.000 km inguruko lodiera du. Bere tenperatura oso altua denez, harri batzuk urtuta daude. Harri urtu horiei magma esaten zaie. Nukleoa. Barne-barneko geruza da eta burdinaz osatuta dago, batez ere. 3.400 kilometroko erradioko esfera bat da. Geruza horren tenperatura mantuarena baino altuagoa da. Nukleoaren kanpoaldea egoera likidoan dago, eta barnealdea, berriz, solidoa da.

nukleoa

6
ur geza

Para explicar

3.000 km

DIBUJO

oxigenoa

beste gasak

Troposfera da bizia garatzen den atmosferako geruza. 10 edo 20 km-ko altueraraino iristen da, lekuaren arabera. Geruza horretan sortzen dira haizeak, bai eta hodeiak garatzen ere. Atmosferako gas gehienak geruza horretan daude. Estratosfera, troposfera amaitzen den tokian hasten da, eta gainazaletik 50 km ingururaino iristen da. Geruza horretan, atmosfera oso arina da, eta tenperatura, berriz, baxua. Estratosferaren goiko aldean, ozono-geruza dago. Ozono-gasak hesi-lana egiten du, eta Eguzkitik iristen diren izpi ultramoreei ez die uzten igarotzen. Izpi horiek kaltegarriak dira izaki bizidunentzat.

e Atmosferako gasen proportzioak.

Ugarienak nitrogenoa eta oxigenoa dira.

3.400 km

Ample la ilustracin 4 y pida a los alumnos que la observen mientras lee el epgrafe 3, desde el tercer prrafo hasta el final. Luego, solicite a algn alumno que explique con sus palabras la imagen proyectada.

kanpoko espazioa

Para repasar
kanpoko geruzak

DIBUJO

q Geosferako geruzen eskema.

izpi ultramoreak

Zein geruza da lodiena? Zein geruzatan bizi gara pertsonak?

Estratosferatik harago, beste geruza batzuk daude. Geruza horietan, gero eta arinagoa da atmosfera; azkenean, erabat desagertzen da, eta hala, kanpoko espaziora iristen.

estratosfera troposfera

ozono-geruza

R06 actividad interactiva Las capas de la Tierra En esta actividad, los alumnos deben identificar todas las capas que forman el planeta Tierra. Pida que definan con sus palabras cada capa, al tiempo que ponen su nombre en el sitio correspondiente.

ur gazia

R05

Para ampliar contenidos

2. Hidrosfera
Hidrosfera planeta osoko uren multzoa da, ura edozein egoeratan dagoela ere. Ur likido gehien-gehiena itsasoetan eta ozeanoetan dago, eta ur hori gazia da. w

lur azpiko urak izotza

Lurrean hainbat geruza bereizten dira: geosfera, hidrosfera eta atmosfera. Geosfera, berriz, hirutan banatzen da: lurrazala, mantua eta nukleoa. Bestalde, atmosferako beheko geruzak troposfera eta estratosfera dira.

Atmosferako geruzen eskema. Zein geruzatan dago ozono-geruza?

R05 presentacin La hidrosfera Este recurso explica la distribucin del agua en la naturaleza. Sirve para desarrollar las competencias de Tratamiento de la informacin y Matemtica, haciendo que los alumnos comprendan los contenidos presentados a travs de grficos de sectores y de porcentajes. Cuando hable del agua dulce, destaque la diferencia que hay entre la cantidad de agua subterrnea y agua superficial y que los ros componen la parte ms pequea de todas las aguas de la Tierra. Utilice las fotografas para explicar a qu forma del agua se refiere cada segmento de los grficos.

Ur geza kontinenteetan eta uharteetan dago. Gainazaleko urak ibai, laku eta uharretakoak, alegia eta lur azpiko urak bereizi behar dira. Izotza planetako leku hotzenetan dago; bereziki, polo inguruetan. Ur-lurruna atmosferan dago. Kondentsatzen denean, hodeiak sortzen ditu.

Galderak

R06

gainazaleko urak

1. Idatzi gure planeta osatzen duten geruza guztien zerrenda, estratosferatik barnealderako hurrenkeran. 2. Zuzena al da esatea geosfera gure planetako zati solidoa dela? Azaldu zure erantzuna. 3. Zergatik da ozonoa hain gas garrantzitsua, izaki bizidunontzat?

w Hidrosferako osagaien gutxi gorabeherako

proportzioak. Planetako ur gehien-gehiena gazia da.

48
132815 _ 0046-0059.indd 48 132815 _ 0046-0059.indd 49 21/5/09 12:49:09

49
21/5/09 12:49:09

Ms informacin en la red
Las capas de la Tierra http://www.youtube.com/watch?v=_aQWltqUmik&feature=PlayList& p=37E760680B065A1F&index=0&playnext=1
Vdeo de unos diez minutos de duracin sobre la Tierra, sus partes y su funcionamiento.

Ideas TIC
QuizMaster 1.023 http://www.natureduca.com/desc_herram_quizmaster.php
Aplicacin para crear test. Dispone de mltiples opciones: establecer un nmero mximo de fallos, formular preguntas al azar, limitar el nmero de preguntas, etc. Cada pregunta ofrece cuatro posibles respuestas y se puede incluir una imagen.

48

49

Lurrazala
Para explicar
Gure bizitza guztia lurrazalaren gainean garatzen da. Haren gainean eraikitzen ditugu gure etxeak, eta landatzen gure elikagaiak. Baina lurrazala etengabe ari da aldatzen.

3. Higadura
Harrien nahiz lurzoruaren materialak herrestatzen direnean gertatzen da higadura. Normalean, ibaien, uharren, haizearen eta itsasoaren eraginez ger tatzen da. e

UNIDAD
A B

Para explicar

R07 presentacin La formacin del suelo En esta presentacin se explica el proceso de formacin del suelo. Proyctela, leyendo los textos que acompaan a cada imagen. Luego, vuelva atrs y pida a los alumnos que describan con detalle cada imagen. Destaque que las rocas no se mantienen inalteradas, aunque sean inertes. Muchos agentes las modifican, para que sea posible la formacin del suelo. Si le parece conveniente, utilice la imagen de la ltima diapositiva para explicar que la erosin hace que desaparezca el suelo y, con l, las plantas y el resto de seres vivos.
R07

1. Harriak higatu egiten dira

Lurrazala harriz osaturik dago. Alabaina, azalean ez dira beti harriak biluzik ikusten. Normalean, harriak puskatu eta higatu egiten dira, eta ikusten ditugun gehienak harri-hondakinak dira. Prozesu askoren eraginez puskatzen dira harriak. Ikus ditzagun adibide batzuk:

Ibaiek eta uharrek beren ibilguak higa tzen dituzte, pixkanaka, eta hala, iba rrak eta arroilak sortzen dira. Haizeak arrastaka eraman dezake lur zorua, landaretzak babesten ez due nean eta oso lehor dagoenean. Gaine ra, hondarrez beterik doanean, harrien behebeheko zatia higatzen du. Itsasoak, berriz, labarren behealdea higatzen du, eta arkuak eta gangak sortzen ditu harrian.
C D

DIBUJO

R08 presentacin La sedimentacin Esta presentacin muestra diferentes ejemplos de sedimentacin. Al terminar de proyectarla, pregunte a los alumnos el significado de las palabras estuario, delta, playa y duna. Si desconocen alguno, pdales que lo busquen en un diccionario.

Mendietan, euri-ura harrien arrakaletan sartzen da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz bihurtzen da, eta izotzak urak baino bolumen handiagoa hartzen duenez, puskatu egiten du harria. q Landareek sustraiak sartzen dituzte harrien arrakaletan, eta pixkanaka-pixkanaka, puskatu egiten dituzte.

q Ura izoztearen eraginez harriak nola hausten

4. Garraioa eta sedimentazioa

Urak eta haizeak higatutako materialak garraiatzen dituzte. Material horiek dis tantzia luzeak egin ditzakete. Hala, Es painiara Afrikatik datozen haizeak iris ten dira, batzuetan, hautsez beteta. Euri asko egin ondoren, ibaietako ura arre etorri ohi da. Garraiatzen dituen ma terialek zikintzen dute. Uraren eta haizearen abiadura motel tzen denean, sedimentazioa gertatzen da. Hau da, materialak azalean jalki tzen eta pilatzen dira. Hala, ibaiek del tak osatzen dituzte bokaleetan garraia tzen dituzten materialekin. Haizeak, berriz, dunak sortzen ditu basamortue tan eta itsasbazterretan. Gordailu ho riei jalkin esaten zaie.

e Higaduraren efektuak. A. Ibai baten ibarra. B. Arroila.

C. Haizeak beheko aldean higatutako harria. D. Higadurak labar batean egindako arkua.

diren erakusten du eskemak. Prozesu horrek higatu egiten ditu mendiak, pixkanaka, milioika urtetan zehar.

Prozesu horien eta beste batzuen eraginez, harriak oso puska txikietan zatitzen dira.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Ez dadila lurzorua gal
Higadura naturako fenomenoa da, baina pertsonen jardueraren ondorioz arazo larri bihur dezake. Inguru jakin bateko landaretza galtzen denean, lurzorua babesik gabe geratzen da, eta euriak eta haizeak arrastaka eramaten dute lurra. Horren ondorioz, zailagoa da berriro ere landareak haztea; eta horrela, gero eta lurzoru gehiago galtzen da. Beraz, horra hor landaretza babesteko beste arrazoietako bat.

2. Lurzorua
Harrietatik sortutako zatiak izaki bizidunen hondarrekin nahasten direnean, lurzorua osatzen da. w Lurzoruan, hainbat osagai mota bereizten dira. Hona hemen:

Osagai solidoak. Batetik, osagai organikoak (izaki bizidunen hondarrak) daude, eta bestetik, osagai mineralak (harrietatik datozenak). Neurriaren arabera, osagai mineralek hainbat izen hartzen dituzte. Handienetik txikienerako hurrenkeran: harri-koskorra, legarra, harea, lohia eta buztina. Osagai likidoa. Ura eta uretan disolbaturik dauden gatz-mineralak dira. Gas-osagaia. Atmosferako airea da, baina aire horrek baditu karbono-dioxidoa eta lurzoruan bizi diren izaki bizidunek sortutako beste gas batzuk ere.

Naturagune askotan, jada zabalduta dauden bideetatik kanpo ibiltzea debekatuta dago. Azaldu neurri horren arrazoia.

Ample la ilustracin 2 y comprela con el dibujo del suelo que se encuentra en la pgina 47, para mostrar las capas del suelo.

Lurrazalaren ebaketa. Geruza iluna lurzorua da. Horren azpian, harri-geruza bat ikusten da, desegiten hasita, eta azpi-azpian, harri-ama.

Lurrazaleko harriak higatu egiten R08 dira pixkanakapixkanaka. Horrela xe, eta izaki bizidunen eraginez, osatzen da lurzorua. Gainera, ha rriak eta lurzoruak higatu egiten dira, eta haien hondakinak garraia tu eta jalki egiten dira.

Galderak
1. Definitu lurzorua eta zerrendatu bere osagaiak. 2. Zer eragilek sortzen dute higadura? Nola egiten dute? 3. Azaldu zer den sedimentazioa.

Ample las fotografas de la imagen 3. Para cada fotografa, pida a un alumno diferente que explique cmo se ha erosionado ese paisaje y qu agentes de los mencionados en el texto ha producido esa erosin. Destaque que en muchos paisajes la erosin es un proceso que ha actuado durante miles de aos.

50
132815 _ 0046-0059.indd 50 21/5/09 12:49:11 132815 _ 0046-0059.indd 51

51
21/5/09 13:01:12

Ms informacin en la red
El ciclo de las rocas http://www.youtube.com/watch?v=_cscH_9kO2M
En este vdeo de YouTube se explica el proceso de formacin de las rocas en cuatro minutos. Ha sido realizado por PLOF!Studio para el Instituto Geolgico Minero Espaol.

Ideas TIC
WordPress: para crear un blog http://es.wordpress/
WordPress es un lugar en Internet gratuito para crear blogs y pginas web. Por ejemplo, es posible vincular distintas pginas del mismo blog. As, se puede tener una pgina principal y otras secundarias.

50

51

Para evaluar

Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak

Lurrak energia handia gordetzen du barruan. Ho rregatik, oso tenperatura altua du. Energia horren eraginez, mendilerroak sortzen dira eta beste hain bat fenomeno gertatzen; esate baterako, lurrika rak eta sumendiak.

3. Sumendien arriskuak
Sumendien erupzioak arriskutsuak izan daitezke; batez ere, jendea bizi den lekuetatik gertu gerta tzen direnean. Irudi luke, laba dela arriskurik han diena, baina ez da hala; sumendiek bota ditzake ten beste produktu batzuk arriskutsuagoak dira; gas toxikoak eta suzko hodeiak, esate baterako. Oso tenperatura altuetan hauts bihurtutako harri oldeak dira suzko hodeiak, eta abiadura bizian mu gitzen dira. Erupzio bortitzenen eraginez, uharte txiki osoak desager daitezke, eta lurreko klima aldatu egin daiteke. e

UNIDAD

Para ampliar contenidos

R09 actividad interactiva Partes de un volcn En esta actividad se solicita a los alumnos que identifiquen las partes de un volcn en un dibujo. Despus de que los alumnos hayan dado respuesta a la actividad y antes de comprobar que lo han hecho de forma correcta, lea el epgrafe 2, mientras los alumnos observan la ilustracin. Por ltimo, propngales que ellos mismos corrijan las respuestas.

R10 presentacin Volcanes del mundo Este recurso presenta imgenes e informacin bsica de algunos de los volcanes ms representativos de todos los continentes. Lleve a cabo los siguientes pasos con cada diapositiva: Pida a un alumno que lea el texto, a otro que destaque algn rasgo de la fotografa y a un tercero que seale en el mapamundi el lugar en el que se encuentra el volcn. Si le parece conveniente, al final puede hacer una tabla para resumir la informacin, con tres columnas: nombre de los volcanes, altitud y localizacin.

1. Lurrikarak
Lurrikarak lurrazalaren batbateko mugimenduak dira, dardara edo astinaldi modukoak. Egia esan, etengabe gertatzen dira lurrikara txikiak; baina oso ahulak dira, eta gailu espezializatuei esker baino ez dira hautematen. Batzuetan, ordea, lurrikarak oso bortitzak dira, eta hondamendi handiak sortzen dituzte, lurzorua bortizki mugitzen baita, eta eraikinak erortzen. Lurrikara batek inguru bateko paisaia aldatzea eragin dezake: inguru horren malda aldatzea, ibaien bidea aldatzea q

R10

4. Lurrikarak eta sumendiak Espainian

Espainian urtero gertatzen dira lurrikara txikiak, baina ez dago lurrikara larriak gertatzeko arrisku handirik. Lurrikara gehienak inguru hauetan gertatzen dira: hegoekialdean (Granada, Malaga, Murtzia eta Alacant probintzietan), iparekialdean (Gironan) eta iparmendebaldean (Galizian). Gaur egun, Espainian ez dago sumendirik erup zioan. Azkeneko erupzioa 1971. urtean gertatu zen La Palman, Kanarietako uharteetako batean. Uhartedi horretan sumendi asko daude, eta erup zioan ez dauden arren, bizirik daude; hau da, erupzioan sar daitezke berriro. r Kanarietatik kanpo, ez dago sumendi bizirik Espai nian. Nolanahi ere, garai bateko sumendien aztar nak leku askotan gordetzen dira. Adibidez, inguru hauetan: Campo de Calatravan (Ciudad Real), Ga rrotxan (Girona), Columbretes uharteetan (Cas tell) eta Gata lurmuturrean (Almeria). Lurraren barneenergiak lurrikarak eta su mendiak sortzen ditu. Bi fenomenoen eragi nez, hondamendi handiak gerta daitezke.

e Krakatoa uharteko sumendia. xix. mendearen

amaieran, uharte hori ia desagertu egin zen, sumendi bat lehertzearen ondorioz.

q Kobe hirian, Japonian, 1995ean gertatutako

lurrikararen ondorioak.

2. Sumendiak
Sumendia lurrazalaren irekigune bat da; Lurraren barneko magma gainazalera ateratzen da irekigu ne horretatik. Lurrazalera iristen denean, magma ri laba esaten zaio. Sumendiek aldiak izaten dituzte: zenbait denbo ralditan ez dute jarduerarik izaten; beste batzue tan, aldiz, sumendi-erupzioak gertatzen dira. Ho rrelakoetan, laba isurtzen dute, eta horrez gain, gasak eta errautsak ere kanporatzen dituzte. Magma sumendi-tximinia izeneko hodi batetik igotzen da, eta krater izeneko zulo batetik kanpo ratzen. Kanporatzean, laba hoztu egiten da, eta harriak sortzen dira. Harri horiek pilatu egiten dira, eta errautsekin batera, sumendi-konoa era tzen dute. w Sumendi asko ez daude lurrazalean, itsasoaren azpian baizik. Konoa asko hazi eta itsasoaren azalera iristen denean, uharte bat sortzen da. Ho rrela sortu dira, adibidez, Kanarietako eta Hawai ko uhartediak.
magma kraterra

R09

tximinia sumendikonoa laba

r Tenegua sumendiaren erupzioa, La Palma

uhartean, 1971. urtean. Harrezkero, Espainian ez da beste sumendirik hasi erupzioan.

Galderak
1. Definitu hitz hauek: lurrikara, sumendia, laba eta sumendi-konoa. 2. Zeintzuk dira sumendien arriskurik nagusienak? 3. Ikus al daiteke sumendirik, Iberiar Penintsulan? Azaldu zure erantzuna.

Para repasar

w Sumendi baten eskema.

Magma hodi batean zehar igotzen da, eta zulo batetik ateratzen. Zer izen dute hodi eta zulo horiek?

52
132815 _ 0046-0059.indd 52 132815 _ 0046-0059.indd 53 21/5/09 13:01:14

53
21/5/09 13:01:15

Ample las cuestiones y respndalas con la participacin de toda la clase. Si un alumno se equivoca, pida a otro que le explique cul es la respuesta correcta, razonndola si procede.

Ms informacin en la red
Los volcanes http://www.youtube.com/watch?v=-za9l5lhpeI
Vdeo extrado de un documental de Discovery Channel, de poco ms de tres minutos, sobre los volcanes y su funcionamiento.

Ideas TIC
Uso de la Enciclopedia Britnica en los blogs http://britannicanet.com/?page_id=15
Los editores de blogs no solo pueden consultar gratuitamente la Enciclopedia Britnica, sino que tambin pueden crear en sus blogs hipervnculos que se dirijan a ella. As, los lectores del blog pueden consultar sin coste una de las mejores enciclopedias del mundo.

52

53

Lurrazaleko harriak
Para explicar
Harriak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke; adibidez, kolorearen, gogortasunaren nahiz erabileraren arabera. Baina jatorriaren araberako sailkapena da erabiliena.

3. Harri metamorfikoak
Dakizunez, metamorfosi hitzak transformazio esan nahi du. Harri metamorfikoak beste harri batzuetatik sortu dira, presioa edo tenperatura igotzearen eraginez, baina harriak urtzera iritsi gabe. Jatorrizko harri motaren arabera, era bateko edo besteko harri metamorfikoak eratzen dira. Adibidez, buztinetik arbela eratzen da, eta kareharritik, marmola. e
basaltoa granitoa marmola

UNIDAD

Para explicar

R11 esquema Clasificacin de las rocas Este recurso presenta las clases de rocas, con abundantes ejemplos que se acompaan de informacin complementaria. Puede utilizarlo de dos formas diferentes: como actividad inicial, para ayudar a los alumnos a preorganizar los conocimientos, o como ltima actividad, para ayudarlos a sintetizar la informacin. De cualquier manera, es un recurso adecuado para relacionar los conceptos de forma organizada.
D tiempo a la observacin de los ejemplos y a la lectura de la informacin complementaria, para que los alumnos aprecien la variedad de las rocas. Al presentar un detalle ampliado de cada roca, destaque la importancia de una observacin atenta.

R11

1. Harri magmatikoak
Magma hozten denean, solidotu egiten da; horrela sortzen dira harri magmatikoak. Oso gogorrak izaten dira. Arretaz aztertuz gero, erraz ikus daitezke harri horien osagai diren mineralak. q Harri magmatiko batzuk sumendietatik datoz; adibidez, basaltoa eta pumita. Laba hozten denean eratzen dira. Beste harri magmatiko batzuk, aldiz, magma mantso-mantso hozten denean eratzen dira, lurrazalaren sakon-sakonean; granitoa, esaterako. Harri horiek Lurrazala higatzen denean iristen dira gainazalera.

4. Harrien zikloa
Harriek hainbat eraldaketa izaten dituzte, eta harri mota batzuk beste era batekoak bihur daitezke. Transformazio horietatik sortzen da harrien zikloa. r
HARRI MAGMATIKOAK

arbela

e Zenbait harri metamorfiko.

pumita

zea t ot a idze l dlo osio s

hi higagadura, gar dura, g a arrairo ioa e a et ta s a se edi dim men en taz taz io ioa a

Magma

Jalkinak
presio- eta tenperaturaigoera higadura, garraioa eta sedimentazioa
h ur arri tze a ad u se ra, dim gar en raioa tazioa

q Zenbait harri magmatiko.

2. Harri sedimentarioak
Harri sedimentarioak beste harri batzuen nahiz izaki bizidun batzuen hondakinetatik eratzen dira. w Dakizunez, higadura-, garraio- eta sedimentazioprozesuen eraginez harri puskak askatu egiten dira, eta gero, hainbat lekutara iristen dira, eta han sedimentatzen. Jalkin horiek beste batzuen azpian geratzen dira, estalita; eta hala, milaka edo milioika urteren ondoren, harri bihurtzen dira. Horrela eratzen dira hainbat harri; adibidez, konglomeratua, hareharria eta buztina. Konglomeratua harri puska handiz osaturik dago; hareharria, hareaz; eta buztina, lokatzez. Beste harri batzuk izaki bizidunen hondakinak pilatzearen eraginez osatzen dira. Horrela eratzen dira, adibidez, ikatza eta petrolioa (harri likido bat). Azkenik, beste harri batzuk uretan disolbatutako substantzien bidez eratzen dira; esate baterako, kareharria eta igeltsua. Harri sedimentario batzuek fosilak dituzte. Izaki bizidunen hondakinak dira fosilak; harri bihurtu, eta harri moduan gorde direnak.
buztina fosildun kareharria

Ample la ilustracin 4 sobre el ciclo de las rocas. Explique que las flechas sealan un proceso de transformacin; que el color rojo indica un aumento de temperatura, y el azul, una disminucin. Adems, indique que los recuadros grandes representan los tres grandes tipos de rocas, y los recuadros pequeos, otros materiales. A continuacin, seale que no todas las rocas completan el ciclo, ni lo hacen de la misma forma.

konglomeratua

hareharria

Harri magmatikoak magmatik sortzen dira; sedimentarioak, beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondakinetatik; eta metamorfikoak, beste harri batzuetatik, presioa edo tenperatura igotzearen eraginez.

Galderak

1. Granitoa harri magmatikoa da, eta lurrazalaren barruan eratzen da, oso sakonean. Nola da posible gainazalean agertzea? 2. Azaldu zer den fosil bat eta zein harri motatan aurki daitekeen. 3. Zer harri mota dira ikatza eta petrolioa? Nola eratu dira?

a io fu s i o a fu s

bih

g hi eta

HARRI METAMORFIKOAK

presioaren edo tenperaturaren igoera

HARRI SEDIMENTARIOAK

Para repasar

r Harrien zikloa.

R12 actividad interactiva Clases de rocas En esta actividad los alumnos tienen que relacionar los tipos de rocas con su proceso de formacin. Antes de llevarla a cabo solicite a algn alumno que recuerde de dnde proviene el nombre de cada clase de rocas, para entender su significado (metamrficas proviene de metamorfosis; sedimentarias, de sedimentacin; y magmticas, de magma).

R12

w Zenbait harri sedimentario.

54
132815 _ 0046-0059.indd 54 21/5/09 13:01:55 132815 _ 0046-0059.indd 55

55
21/5/09 13:01:57

Ms informacin en la red
Identificacin de rocas http://www.kidsgeo.com/geology-games/
Esta pgina contiene informacin, recursos multimedia y actividades interesantes y amenas para las unidades de Geologa de Conocimiento del medio. Este juego en particular sirve para que los alumnos aprendan a distinguir los diferentes tipos de rocas. La pgina est en ingls.

Ideas TIC
Qu es Twitter? http://twitter.com/
Twitter es un servicio gratuito que permite que sus usuarios se comuniquen entre s mediante mensajes cortos, en respuesta a esta pregunta: Qu ests haciendo? Es una herramienta utilizada por muchos alumnos como medio de comunicacin en tiempo real.

54

55

Ariketak
Para evaluar
Ulertu

4
R13 R14 R15 R16

UNIDAD

5. Aztertu eskema eta azaldu zer esan nahi duen:

Landaretza galtzea

11. Adierazi zein taldetakoa den alboko

argazkiko harria eta azaldu nola jakin duzun.

1. Eskema honetan, Lurraren geruzak agertzen

dira. Kopiatu eta idatzi bakoitzaren izena. ......... ......... ......... .........
.........

Para explicar

12. Nola irits daiteke magma zati bat harri

Lurzorua galtzea

R13 actividad interactiva

sedimentario baten zati izatera?

R17 presentacin
R17
1. Eskatu heldu bati esfera erditik ebakitzen laguntzeko, labana batez edo zerra batez. Itsatsi kartoi mehe baten gainean eta moztu.

6. Erantzun sumendiei buruzko galdera

hauei: a. Zer harreman dago magmaren eta labaren artean?

IKASI EGITEN Geosferaren eredu bat eraikitzea

R14 actividad interactiva

b. Nola eratzen da sumendi-konoa? c. Nola sor daiteke uharte bat sumendi batetik?

7. Osatu taula hau:

HARRI MOTA NOLA ERATZEN DEN ADIBIDEAK

Eredu bat errealitatearen adierazpen bat da. Adibide gisa, geosferaren eredu bat eraikiko dugu. Kortxo zuriko esfera bat behar duzu. Eskulanen denda batean eskura dezakezu. Horrez gain, konpasa, erregela eta koloretako tenperak behar dituzu.

R15 actividad interactiva

......... ......... ......... .........

Construccin de un modelo de la geosfera Esta presentacin le ayudar a explicar los pasos que hay que seguir para elaborar el modelo de la geosfera propuesto en la seccin Aprende a hacer.

2. Erregelaz eta konpasaz lagunduta, bilatu esfera erdiaren erdigunea. Markatu eta neurtu erradioa.

Arrazoitu 8. Ibaiek mendian

hondeatutako zenbait arroilak alboko itxura hau dute. Azaldu zergatik.

R16 actividad interactiva Ponte a prueba Utilice estas actividades para llevar a cabo una evaluacin colectiva de la unidad.
Con el recurso 13 se pueden evaluar algunos conceptos fundamentales de toda la unidad, a travs de preguntas con respuestas de seleccin mltiple. El recurso 14 sirve para evaluar la identificacin de las capas de la geosfera y de la atmsfera. Es importante que los alumnos razonen sus respuestas antes de unir cada palabra con la parte de la imagen que corresponda, para que la actividad no se interprete como un simple juego. El recurso 15 consiste en completar el ciclo de las rocas. Despus de solucionar la actividad, puede utilizar el esquema para hacer un repaso. El recurso 16 es un crucigrama para evaluar el conocimiento de los conceptos fundamentales presentados en esta unidad.

2. Zerrendatu geosferako eta atmosferako

geruzak, eta adierazi geruza horietako bakoitzaren ezaugarri bat.

3. Azaldu nola puska daitezkeen mendiko

harriak, euri-uraren jardueraren eraginez.

3. Marratu zirkunferentzia bat konpasaz. Haren erradioak esferaren erradioaren erdia izan behar du. Nukleoa adierazten du. Koloreztatu horiz.

4. Esaldi hauek ez dira zuzenak

Zuzendu. a. Harriak ez dira inoiz ez puskatzen ez zatikatzen. b. Lurzorua harri puskaz osatuta dago. c. Harrien kolore-aldaketari deritzo higadura. d. Mendietan agertzen diren harriak dira jalkinak edo sedimentuak.

9. Aurki al daiteke fosilik, harri magmatiko

batean? Azaldu zure erantzuna.
4. Gainerako zatiak, nukleoaren eta gainazalaren artekoak, mantua adieraziko du. Laranja-kolorez margotu. Azkenik, marroiz koloreztatu 2 mm inguruko marra: lurrazala adieraziko du. 5. Bukatzeko, marraztu eta koloreztatu gainazala, munduko mapa baten edo munduko bola baten laguntzaz.

Aplikatu 10. Lurrikarek eta sumendiek hondamendi

naturalak sor ditzakete, bai eta beste fenomeno batzuek ere; adibidez, tsunamiek eta uholdeek. Bilatu horiei buruzko informazioa: zer diren, zergatik gertatzen diren eta zer-nolako kalteak eragin ditzaketen.

13. Jarraitu argibideak eta eraiki geosferaren eredu bat. 57

21/5/09 13:01:57 132815 _ 0046-0059.indd 57 21/5/09 12:51:18

56
132815 _ 0046-0059.indd 56

Ms informacin en la red
Geotrivial http://www.igme.es/museo/
Pgina del museo Geominero en la que se ofrecen diversos recursos didcticos. En ella puede seleccionar Divulgacin/Didctica y, a continuacin, Geotrivial, un juego con preguntas sobre Geologa y medio ambiente.

Ideas TIC
Aula 365 . Speedy http://argentina.aula365.com
Portal desarrollado en Argentina que se ofrece como un servicio de apoyo escolar que conecta gente en una red global de aprendizaje colaborativo. Dispone de muchos recursos para alumnos y profesores, clasificados por curso y rea.

56

57

Berrikusi
Para evaluar
1. Irakurri laburpena.
R18

4
GAI NAIZ Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian jokatzeko
UNIDAD

Para explicar

Lur planeta

R18 actividad interactiva Resumen de la unidad Este recurso presenta el resumen de la actividad 1 del libro del alumno, con algunas palabras para completar por parte de los alumnos. Utilcelo para valorar lo que han aprendido a lo largo de la unidad. Al terminar, pdales que definan cada una de las palabras que han seleccionado para completar el resumen.

Lur planeta hainbat geruza zentrokidez osatuta dago: geosfera, hidrosfera eta atmosfera dira geruza horiek. Geosfera, berriz, lurrazalak, mantuak eta nukleoak osatzen dute. Eta atmosfera, troposferak, estratosferak eta kanpoko beste geruza batzuek.

Lurrikara bat gertatuz gero,

gomendio batzuei jarraitzea komeni da,

gure ko. segurtasunera

Lurrazala
Lurrazala harriz osatuta dago. Harri horiek higatu egiten dira, eta sortzen diren hondakinek lurzorua eratzen dute, izaki bizidunen jardueraren laguntzaz. Lurrazalean higadura-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak gertatzen dira. Jatorriaren arabera, harriak hiru multzotan biltzen dira: magmatikoak, sedimentarioak eta metamorfikoak.

Lurraren barne-energia
Lurrak energia du barruan; lurrikarak eta sumendiak izaten dira energia horren adierazpideak. Lurrikarak lurrazalaren mugimendu bortitzak dira. Lurraren barneko magma kanporatzen den lekuei sumendi esaten diegu.

Urrundu kanpoko hormetatik eta leihoetatik.

Makurtu, estali zure burua eta heldu zerbaiti. Mahai bat edo idazmahai bat leku egokiak dira babesteko.

ua lurrera, Ezin bada, bota zure bur oan, altzari ond barneko horma baten tik urrun.. altuetatik eta koadroeta

Ample cada una de las normas de actuacin en caso de terremoto y pida a un alumno que la lea en voz alta. Luego, lleve a cabo la actividad 2: primero pida que cada alumno haga una lista individual, luego recoja las propuestas de todos en la pizarra y por ltimo seleccione, con la participacin de los alumnos, los artculos realmente indispensables (una linterna con pilas o una vela y fsforos, agua, unas mantas).

2.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. El PLANETA TIERRA LUR PLANETA

Ample y complete el esquema de la actividad 2 con la participacin de toda la clase. Despus, pida a los alumnos que lo copien en sus cuadernos, como resumen.

geruza hauek osatzen dute:

Kanpoan bazaude, urrundu etxaurre, kaleko argi eta kable elektrikoetatik.

.........

Lurrikararen ondo ura eta argindarra,ren, moztu gasa, baldi bada, saiatu eta suteren bat itzaltzen.

u bazaude, Itsasotik gertraiago bat, latu toki ga arriskua saihesteko. bi itsasikararen

geosfera

.........

hauek osatzen dute:

hauek osatzen dute:

......... .........

......... .........

......... .........

......... .........

......... .........

kanpoko beste otras capas geruza batzuek externas

1. Lurrikara batek suteak sor ditzake. Horixe da, hain zuzen, lurrikaren arriskurik handiena. Zure ustez, zergatik gertatzen dira sute horiek? 2. Egin larrialdiren bat gertatzen denerako adibidez, lurrikara bat etxean prestatuta eduki beharreko gauzen zerrenda.

3. 58

IKASTEN IKASTEKO. Egin lurrazaleko harri moten eskema bat.

59
21/5/09 12:51:18 132815 _ 0046-0059.indd 59 21/5/09 12:51:39

132815 _ 0046-0059.indd 58

Ms informacin en la red
El origen del agua http://www.youtube.com/watch?v=tay17mn7VXg
Documental de la BBC titulado El viaje del agua, en el que se explica el origen de la hidrosfera.

Ideas TIC
Utipu: ver lo que digo http://www.utipu.com/app/
Programa gratuito para Windows con el que se puede grabar en vdeo todo lo que ocurra en la pantalla de nuestro ordenador en tiempo real (screencast). Estas grabaciones pueden servir para crear recursos didcticos al estilo de los tutoriales. Esta pgina est en ingls.

58

59