Qass

Book

P/\ G44-5

-I5D4
:>2>7

ISIDORI HISPALENSIS

DE NATVRA KEEVI
IIBEK

RECENSVIT

GVSTAVVS BECKER

BEROLINI
WEIDMANNI SYMPTVS FECERVNT
A.

CIDIOCCCLVII

^h b k >$
%

&

3l<|

0<Ufe

OTTOM IAHNIO

TESTIFICANDAE PIETATIS ERGO

D-D
GVSTAVVS

BECKER

'

Dum
per

totus uersor in Suetonii Tranquilli fragmentis conligendis,

FridericumRitschelium
tali

adfertur ad

me

nuntius iam acta

me

agere et quae ego praeparem a C. L. Rothio iam ad finem perducta esse.

Itaque

cum

uiro de

rendam esse perspexi, qua

palma certare desperans aliam mihi rem quaeuires exercerem. Nec diu quaerere nec
licuit; sic in Isidori

rem

a studiis in

Suetonio inpositis alienam eligere

de rerum natura lihrum incidi

tus esset a uiris

quem cum

singulari lihello

nondum

edi-

doctis iusto magis neglectum esse uideram cuiusque

duos optimos libros

manu

scriptos

Bambergenses Ottonis Iahnii hehuius

neficio nanctus eram.

Iam

in initio

prima statim quaestio oritur de

titulo

libri,

qui ut uulgo exhibetur in paucis tantum codicibus extat;

ut Areualus in Isidorianis p. II cap.

dicibus liber inscribatur

LXXVI

exponit
uel

nam cum

in plerisque co-

de astris caeli

natura rerum

uel

liber

astronomicus

uel

de astronomia seu rotarum liber (quem

codice monasterii
Bruxellanis*) at-

titulum recte de circulis libro adpictis intellegit), uerus titulus in anti-

quissimo libro Ouetensi saeculi VII uel VIII

S. Nazarii in

et in
libris

Laurissa

et in

duobus ut uidetur

que Bodleiano quodam codice extat, ex quo Oxonio Iacobus Gronouius Ciceronis et Suetonii fragmenta rettulit; firmatur praeterea ea inscriptio Braulionis testimonio, qui Isidori scripta
uali Isidorianis I

enumerans

in Are-

3 sic refert

'De natura rerum ad Sisebutum regem

librum

unum,

in

quo tam de ecclesiasticorum doctorum quam etiam

de philosophorum indagine obscura quaedam de elementis absoluit.

Accedit Hildefonsus de uiris illustribus cap. VIIII: 'Scripsit opera
et

eximia

et

non parua,

id est

librum de genere officiorum, librum

prooemiorum, librum de ortu

et obitu

patrum, librum lamentationis,

quem

ipse

Synonymorum

uocauit, libellos duos ad Florentinam soro-

*)

cf.

Laurentius Lersch. in antiquitatum diario

a.

1841

p.

368.

VI

PROLEGOMENA
,

rem contra nequitiam Iudaeorum librum de natura rerum ad SisebuUini principem, librum Diflerentiarum
,

librum Sententiarum.

Collegit

etiam de diuersis auctoribus,

positiones sacramentorum
tur Quaestionum.
Scripsit
,

quod

ipse cognominat secretorum ex-

quibus in

unum

congestis idem liber dici-

quoque

in ultimo ad petitionem Braulionis

Caesaraugustani episcopi librum Elymologiarum,

nis conaretur perfecisse, in eius opere
clusisse.'

quem cum

multis anest

diem extremum uisus

con-

Aluari denique nescio cuius Cordubensis testimonium Areualus

attulit in indiculo

luminoso num. 15

liaec extare referens:

'Carnalibus uero ut minus peritis scandalum nasci tempore

tyrii

mar-

beatus et

lumen noster Isidorus

in

rerum naturae
buius

libro euidenti

eloquio et apta figura stellae cuiusdam Horione nuntiat.'

Quibus argumentis cum

Vsui autem Sisebuti

satis titulus

libri

uideatur probatus
est.

esse, libro ipso quid voluerit Isidorus praestare

et

iam quaerendum

aliorum se consuluisse

et

eorum

gratia e scripto-

ribus uarii generis quidquid in cottidianam uitam conducere existimaret, excerpsisse et ipse dicit in praefatione et e tota libri condicione

adparet; sed quibus fontibus Isidorus usus

gentius exquirere,

sit,

cum

antiquae eruditionis

non abs re est dilimonumenta quae nobis

oblituerunt Isidoro praesto fuerint; qua ex disquisitione quali auctoritate

nobis esse debeat diiudicari potest.

sit,

Rationis autem quaestio, qua

fontibus suis usus

cum seorsum

tractari

nequeat nisi omnia bis disi

cantur, priori quaestioni adiungenda est et

absolui,

primo statim auctore

non

tamen

tractari potest.

Ambrosius
rit,

enim, quem praecipue Isidorus ad librum adhibueobtinebit;

.

iure

primum locum
.

quem nominatim
.

adfert scriptor his

1
. .

locis VII 1
1
.

XI 12
.

XII 2
.

XXXim

XLI

meron

libris hausit,

XVI 1 XXVIII Quos locos omnes ex Hexaequos quater hoc ipso nomine attulit, semel 'liXIII 1
.

XHII

XV

XLII

XLV

1.

bros quos scripsit de ratione mundi' uocauit.

Qua autem

ratione Isi-

dorus Ambrosium libro suo adhibuerit, ex conparatione utriusque

scriptoris, etsi

omnibus paene de scriptoribus quos

ipsi iudicare

in quaestionem

uocabimus non

possumus

sed

toti

ex editorum arbitrio
et initia et

pendemus, tamen certum iudicium formare possumus; nam

unusquisque
1

singula uerba Isidorum arbitrio suo conmutasse et aliter coniunxisse

facile

intelleget,

si

XIII 1

cum Ambr. Hex.

II

2, 5 uel
IIII

XXVIU

cum

III

3,11

conparauerit uel

XV

ex Hex.

II

3, 14 et

PROLEGOMENA
3,

VII

et II 3,

13 haustum esse uiderit.

in

Qua de

re ad ipsius Isidori uerba

sensus et uerba poomnes paene scriptores tractauit saepius conmutans et corrigens, nonnusquam integra uerba recipiens. Itaque iure nostro multos deprehendimus locos, quos scriptor non nominato aucreuocamus: 'eorum
nentes.'

quibusdam

causis et

Sic

tore aeque ab

Hexaemeron
6
.

libris repetiuit;
.

qui sunt hi:

1.

II 1

YI

4.

XYII 3

XVIH
libri

XVIIII 2

XXVIUI

XLV

Ambrosio autem
nitionum

auctoritate

proximus

est

Clemens,

cui

RecogmartyIsi-

tribuuntur,

quem episcopum
1

uel antistitem et

rem
terea

uel

apostolorum discipulum uocat. Auctorem eum nominat

.

dorus quinquies: XVII 3

XXXI

XXXVI

XL

XLI

prae-

XXXVIIII

'nostrorum' uel ut in
Alia

aliis libris

extat

'quorundam'

nomine
toribus

significat.

autem uersione atque Rufini Isidorum usum

esse falso contendit Grialius in

XXXI
sibi

nam cum
non
1
est.

in adferendis scrip-

eum

libertatem

suam

seruasse supra uiderimus, ex dis-

crepantia de alia uersione cogitare causa

Augustinum
XLVIH
2 'ut
ait

deinde ter

ita adfert:

XVIH
'ait

'

sanctus Augustinus

in psalmi decimi expositione' et

XXVH

sanctus Augustinus' et

beatissimus Augustinus'.
est.

Praeterea

3 et

XXI

Augustino auctore usus

Denique

Hieronymum
in multis

semel
libris

mea
non

sententia secutus est I 3, qui

extet,

tamen locus cum

ab Isidoro abiudicatur.

Cum
dico; qui

patribus autem ecclesiasticis proxime coniungendus est

thographus,

myquem uulgaremusum sequens scholiasten Germanici

commentarius quo ex tempore originem ducat,

summa

dis-

sensio est.

Cum enim

alii

ut Rarthius Aduers.
a.

X 21

et

loannesFellus in

praefatione ad Eratosthenem Oxonii

lius Prol. in

1672 editum ac nuper Merke-

Ouid. Fast. p. 86

profectum esse
et

commentarium eum ab ipso Germanico Lactantio de falsa religione 111, 64 nisi contenderent
latinitatis

Ruhlius merito ab Hertzio explosus etiam de Nigidio Figulo cogitaret,

longe plurimi hebescentis

monumentum

esse existimauerunt,

quod demonstrauit Suringar

in

programmate

scholastico 'de

mythoa.

grapho astronomico qui uulgo dicitur scholiastes Germanici' Leidae

1842
doctus

edito.

Sed

num
n.

is

ante Isidorum scripserit, ne

ille

quidem

uir

etsi p.

21

3 arbitrari uidetur, satis declarauit; itaque

,

cum

quattuordecim locos deprehenderim

in quibus scholiastes

Germanici

cum

Isidoro congruit,

non abs
in re

re esse iudico accuratius in

eum

scrip-

torem inquirere.

Qua

primum incidimus miram

in similitudi-

viii

PROLEGOMENA
,

nem

quae inter fabulas quae Hygini nomen prae se ferunt scholia

Graeca Arati Pseudoeratosthenis Catasterismos scholiastam Germanici intercedit.

Qua de
p.

uicissitudine uerissime iudicauit Godofredus

Bernhardy Eratosth.

131

sq.

fundamenta fabularum Hyginum Au-

gusti aequalem iecisse, paulatim

autem uehementissime permixtas

et

tum Graecum magistellum eas puerorum in usum uernaculo donauisse sermone. Vtrum autem scholiasta Germanici
interpolatas esse,

Catasterismos exscripserit uersaneuice hi

illinc deriuati sint, nihil iu-

uare decernere.

Sed decreuit Westermannus scholiasten Germanici, nonnulla

si

demas aliunde

petita,

nihil aliud esse nisi

Pseudoeratosthenem
;

lati-

num

factum praef. Mythographorum p. VIIII statuens

quod mihi quo-

que persuasit, quamquam multa sane uel addita uel paulum mutata in-

uenimus, ut exempli
derantur.

gratia p.

42

editionis Buhlianae uerba 'ut refert

Panyasis in Heraclea' in Eratosthene, qualis nunc quidem extat, desi-

Sed haec etiam a Graeco grammatico

,
1

scripta esse ueri est

simillimum

pleraque autem Latinam originem prae se ferunt ut p. 39

ac praecipue Nigidii

'Ouidius a Iunone in bestiam conuersam scribit

Figuli fragmenta ab eo scholiasta solo seruata, quae Alfredus Breysig

in dissertatione inaugurali Berolini

1854
dicit

edita conlegit.

Quae

si

exci-

pias
p.

uerba a

p.

38 'Helicen autem
38 aeque

Hesiodus' relicua usque ad

89 ex Eratosthene uersa esse

iudicabis; quae

autem praecedunt
etsi

p.

36 usque ad

p.

Graeco uersa esse uidentur,

extant.

prorsus

eadem ne
mis
libris

in scholiis
p.

nenda quae
tantum

108

118

quidem Graecis

Prorsus autem discer-

extant uel eo mihi uidentur,

teste Breysigio

quod ab

opti-

Puteaneo

et Basiliensi

absunt in Vrbinate

et

Strozziano seruata; quae aLatino inferioris aetatis scriptore

confecta esse

cum
p.

e toto orationis habitu

et relicuas

tum ex

insigni Plinii fragfacile conli-

mento, quod
gitur;
p.
p.

112

paene omnes conplectitur,

33

35
altera

quibuscum ea quoque mihi uidentur coniungenda esse, quae

extant,

quorum

prior pars etiam in Censorini fragmento

breuitatis causa

76 Iahn. reperitur.

Haec autem pars, quam

mathe-

maticam dicam, maxime cumlsidoro congruit; sed cum scriptor etiam

cum
eis

quam mythologicam dicam, pauca communia

habeat, de
quia

utraque parte iudicium faciamus oportet; quod ideo

difficile est

de scriptoribus qui

communi
aliis

usui seruiunt ut de ipso Isidoro

multi semper conmutando et adita

Hygino scholiasta Germanici

dendo bene

sibi

meruisse uidebantur

ut ex uno tantum loco nihil

PROLEGOMENA
certi concludi possit.

VIIII

Quae

nisi ita essent,

ei

uno

Lactantii testimonio

defungi possemus;

nam

etiamsi

eam uim supra denegauimus,

,

ut a

Germanico ipso commentarium profectum esse crederemus

uis

tamen ea

remanet ut ante Lactantium mythologicam commentarii partem

conscriptam esse statuamus.

Quod testimonium

recte ut intellegatur

una cum scholiastae uerbis hic adponam:

Lactant. de falsa religione
I 11>

Schol. Germ.
Aglaosthenes
;

p. 73.

"4.

dicit

Iouem (inaquilam

Caesar quoque

in

Arato refert Agla-

transfiguratum)

osthenem dicere Iouem cum ex insula

nutritus fuerat, petiisse et

cepisse.

Naxo aduersus Titanos

ei

proficisceretur

Naxiam regionem, ubi regnum acEgresso uero de Naxo cum adaquilam

ei in

et sacrificiuin faceret in litore, aquilam

in

uersus Titanas proficisceretur et sacrifi c j

auspicium aduolasse

quam

uictor

um

fac eret,

auspicio

bono oinine acceptam tutelae suae subiugarit.*)

j

apparuisse et fulmina ministrasse,

quam

bono omine acceptam tutelae suae subiecisse.

Addit praeterea Suringar alium Lactantii locum

p.

21, 38

quem cum
e scho-

54 conparari iubet

et

magnam

ostendit similitudinem scholiastae et

Fulgentii,
liasta

quam tamen nos non moramur, cum Fulgentium

quod
scholiasta p.

pendere unicuique adpareat. Sic etiam e mathematica scholiastae

parte Isidorum hausisse eo adparet

solis et lunae
1

109 de cursu

etiam horarum

numerum
Accedit
et

ceteroquin idem omittit.

p.

quem Isidorus XVIIU quoque quod cum eadem paene

praebet,

uerba apud scholiasten

108

Isidorum

XV 2

legantur, uerba 'unde

frequenter et solem uidemus

madidum

atque rorantem' etiam Ambr.

Hex.II 3,13 agnouit. Denique

Silligii

iudicium,qui praef.p.XLI scholias-

ten Plinii exemplari omnibus codicibus longe puriore

set,

usum

esse cen-

non parui momenti argumenta praesto sunt, quibus Isidorum scholiastae qualis nunc habetur antecessisse probetur. Qua in re argumentum primo adspectu grauissimum fere nil ualet; extant enim in mythologica parte p. 88 uerba, quae secundum Eratosth. Catast. 41 sic interpungenda esse censeo:

non

est

neglegendum. Sed

altera e parte

'Cognoscens Apollo
pore aquam bibere

sibi

coruum peccasse prohibuit eum eo tem,

ut Aristoteles dicit in eo libro

qui de bestiis

*)

Ex

quo testimonio adparet non tam falsos, quam Suringar putat, eos esse

qui

commentarium scholiasten Germanici dicant, cum iam Lactantii tempore cum Germanici Phaenomenis coniunctus fuerit.

PROLEGOMENA
memoriae
tradidit
est.'

scribitur, et Isidorus in Naturalibus uel in Physicis

quod

ipse peccati poenas daret, qui et postea astris illatus

si

Quibus uerbis
sius putat, qui

Hispalensis episcopi mentio facta esset, ut MeurIsidori

tamen

locum indicare non

potuit,

tamen de uni-

uersa scholiastae aetate nihil probatum esset,

cile librarius

cum

Isidori

nomen

fa-

huius scriptoris

memor

addere potuisset.

Cum autem
Isidori

ea

uerba

nemo apud Hispalensem

intellegi

Isidorum a scholiasta
a ueteri

non negemus, praesertim cum

reperire potuerit,

est cur alium

nomen

usu non abhorrere

4
al.

Isidori Characeni
et eius Isidori,

exemplo

cuius Plinius

nat. Hist. 1III

meminit,

qui in schol. Bern. ad

restat

Yirg. Ecl.

YIHI 29

extat, conprobetur.

Sed alterum

multoque

grauius argumentum.
nis
bis

Capite enim
serenitatis'

XXXVHI quod

inscribitur 'de sig-

tempestatum uel

quae praecedentibus Tranquilli uer-

extant Varronis Nigidii Arati Virgilii uerba,

eadem etiam apud

scholiasten Germanici duobus locis inuersoque ordine ita repetuntur, ut

utroque loco de signis tempestatis uel serenitatis agi dicatur.

Nam
(sc.

ea

quae paragraphis secunda

exordio:

et tertia

continentur p. 112 hoc leguntur

luna)

'Praeterea signa tempestatis uel et serenitatis in ea

Nigidius
ait' et q. s.

uideri posse antiqui dixerunt.

Atque antiquorum

uerba, quae paragraphis quarta et quinta extant, p. 108 sic leguntur:

'Signa enim tempestatis uel serenitatis hoc

modo
ait, 'si

astrologi

mundi cogSin sin-

noscenda esse dixerunt.

Virgilius

namque

sol' et q. s.

gula utriusque scriptoris uerba conparas et de scholiastae uerbis certo

fundamento nos carere meministi ad

Nigidii uerba Breysigii scriptu-

ram

(p.

43) adhibens, non solum ueterum scriptorum uerba sed etiam

ita

coniunctiones

similia esse intelleges

ut alterum ex altero hausisse

sit

necesse

sit.

Quin autem Isidorum scholiasta auctorem secutus

et

ne-

mini inuersum uerborum ordinem apud scholiasten

Isidoriani respicienti
tatis

titulum capitis
inferioris aeest.

dubium

esse potest;

nam

ex

eodem

scriptore

utrumque hausisse, ne suspicandi quidem causa

Itaque his pro fundamento subiectis nunc singulos locos exami-

nemus.

Quae autem

Isidori

uerba cum mythologica parte congruunt,

(respondet enim

XXVI

5 pag. 38,

XXVI

8 p. 75,

XXVI 14

p.

77 )

etsi ea

non
-

ita

accurate consentiunt, ut caput

XXXVIII cum mathematica

parte,
licet.

tamen Isidorum ex

scholiasta hausisse e tota oratione conligere

Contra
p. 65.

XXVI 6 Isidorus pleniorem habet orationem quam scholiastes Ad mathematicam autem partem quod altinet, maxime dignum
1

est

memoratu XVII

'dicunt antiqui Aratus et Hyginus solem per se

PROLEGOMENA
ipsum moueri non cum mundo
tcn uidetur intellegere.
petita, sic

XI

uerti

,'

ubi Arati sub nomine scboliaset relicua ex

Ceterum ea uerba

Hygino sunt

etiam

XX

cum Hygino

Astr. IIII

14

et scholiasta p.

108

consentit.

Restat unus scboJiastae locus, qui

est:

cum

tribus Isidori locis

conparandus
Isid.

de nat. rer.
1.

Isid.Origg.HI52,

1.

Schol.Germ.p .109.

Isid. d. n. r.

XXI

1.

XVIII
Alii

Lunam
di-

philoso-

Hanc quidam
proprium

di-

Hanc enim
sophi

philo-

namque

phidicuntproprium

cuntphilosophorum

non

habere

cunt proprium eara

lumen habere

glo-

lumen
globi-

propriura lumen sed

lumen habere, glo- biqueeiusunampar- non habere,

bique
eius

eandem a

sole inlu-

unara

tera esse lucifluam,

que eius unam par-

minari defendunt.

partem esseluciflu-

aliam uero obscurara et paulatiin se

tem esse

lucifluam,

am, alteram uero obscuram et dum

moueatur
in circulo

aliam uero obscu-

uertendo

diuersas

ram

et paulatim se

forraas efficere.

uertendo

diuersas

suo eandem partem

fonnas

efficere.

qua lucet paulatim

ad terras couuerti.

Addendum
tini

praeterea est ea, quae primo loco scripserim, Augus-

uerbis inmixta esse.

Quid autem de his

locis

iudicandum

sit,

ualde est ambiguum.

Quodsi

'de natura rerum' capita

tantum cum

scholiasta conparamus, ex fine prioris et initio alterius deesse tale quid

scholiastae uerbis concludamus: 'Hanc

quidam dicunt philosophorum

proprium lumen non habere.

bere] globique eius' et q.
s.

[Alii

autem dicunt proprium eam hainitio

Sed cum Origines accedant, quae

Suringari potius adsentior,
putat.

quoque scholiastae
scholiastae uerbis
sit,

similes sunt,

qui in

non delendum esse

Itaque cum.res dubia

ad

eam quam nunc agimus quaestionem decernendam

p.

Nostro autem libro perlustrato Origg. VIII 11, 56

58 addam,

nil ualet.

qua-

rum consensu cum

intellegitur,
tii

111 scholiastae,

etsi uter aetate

antecedat

non

tamen

aliud demonstratur.
I

Vterque enim scriptor Pruden-

uersus adu.

Symmaclium

36, 3 sq. adfert, sed uterque alio

modo.

Scholiasta enim sic dicit: 'De qua

quidam:
amictu

Denique cum luna

est, sublustri splendet

Cum
Isidorus contra

succincta iacet calamis, Latonia uirgo est.

ita:

'Sed

cum

luna fingitur:
sublustri splendet amictu

Cum Cum
E qua

succincta iacit calamos, Latonia uirgo est:

subnixa sedet

solio,

Plutonia coniunx.'
sta-

re nisi Isidorum e

memoria ultimum uersum addidisse

xii

PROLEGOMENA
quam
nobis praesto
sit Isi-

tuere uelis, meliore scholiastae exemplari

dorum usum

esse concluditur.

Ilaque ut omnia argumenta breui conplectar, ulramque scholiastae

partem auarto iam saeculo

p. Chr. n. extitisse

ex Lactantii,

quem anno
est,

330 mortem

obiisse ferunt, et Ambrosii, qui

anno 397 mortuus

testimoniis satis discimus, sed postea

commentarium locupletatum
est,

et

recensitum esse praecipue Prudentii, qui anno 348 natus

uersibus

demonstratur, qua recensione Isidorus esse usus uidetur; denique post

Isidorum aliquem

extitisse, qui

commentarium

in

angustum coegerit

atque pauca ex Isidoro addiderit, ex uno tantum sed uix infringendo

argumento

conligitur.

Hygini AstronoConradi Bursiani uiri doctissimi liberalitate accuratius mihi iudicare licet. Cum enim eam libertatem, qua Isidorum in libro suo inserendis scriptoribus usum esse supra conmemoraui, certis exemplis probare non potuissem (nam nemo eorum scriptorum, de

Ad

scholiasten uero Germanici propius accedit

mia, de qua

quibus agitur, adhuc e manuscriptis emendatus est)a uiro

illo

clarissimo,

quem mythographorum editionem parare ex Ottone Iahnio audiueram, auctore eodem literis petii ut ad locos ab Isidoro excerptos de librorum
scriptura certiorem

me

faceret.

Nec

frustra quaesiui

nam

celeriter ille

diligentissime enotatam scripturae discrepantiam mihi misit,

quam ob
De
libris

beneuolentiam doctissimo uiro iustas gratias publice ago.

autem quos conlegerat haec

esse codicem

fere

mihi scripsit

summae

auctoritatis
et

Montepessulanum (M) saeculo decimo conscriptum

Vaticanum
ad quos
et

e Christinae Sueciae reginae bibliotheca

cum

cautione adhibendos esse

(R) saeculi noni; Parisinum (P) saeculi undecimi

His igitur copiis instructus

Bruxellanum (B) saeculi duodecimi.

diligenti e

conparatione non totum se Isidorum auctoribus addixisse

adfirmare possum.
adfert scriptor

Hyginum autem, quode nunc

1

agitur, ter

nominatim

XVII

et

XVIIII

et

XLVIII
titulo

praeterea

XVI 3 sub

'antiquorum

et

XX
XXI

sub 'sapientium'

eum

uidetur intellegere;

consensum denique utriusque

XII
3.

scriptoris locis deprehendi his: IIII 1.

XVIII

4.

1.

XXII

1.

XXVI

5.

Solinum
eum

denique semel tantum

XXVIH 1. XL 1 nominat
et

neque ad cetera

adhibuisse Isidorum ullo exemplo potest probari.

Multum autem
terioris

auctoritate et
ualuit C.
5.

apud Isidorum

apud ceteros posfontem no-

aeui

scriptores

Suetonius Tranquillus, quem

1.

nominatim

ter

XXXVII

XXXVIII

XLIHI

1.

adfert bis

PROLEGOMENA
minans 'Prata'; de quibus disputavit nuper

XIII

los. Regent. in dissertat.

'de C. Suetonii Tranquilli uita et scriptis' Vratislauiae

edita p.

proximo anno
libri

25

sq.

Citantur enim a Prisciano ter 'Praetorum'

hoc

modo:
Prisc. p.

793 794

P.

387 H.: Suetonius

387
II.

in VIII

Praetorum

'Fasti dies
dicitur.'
IIII

sunt, quibus ius fatur, id est dicitur, ut nefasti, quibus

Prisc. p.

non

P.

Suetonius autem passive protulit in

Praetorum:
lari'

'Laetoria,

quae uetat minorem annis uiginti quinque stipu-

eTTEQcoTaod-ai.
Prisc. p.

1164

P.

Suetonius in HII Praetorum: 'Minor uiginti

potest' passiue dixit.
Hist.
lit.

quinque annis

stipulari

non

Apud Priscianum iam Baehrius

locis et libri in

Rom.

II p.

160 'Pratotribus his

rum' legendum esse coniecerat reprobante Hertzio,

quod

Praetorum

titulo

conspirent ipsaque locorum argumenta

uidit Baehrius,

huic titulo respondeant.

uis Regentii

Sed tamen uerum

nam quam-

argumentum, qui argutius quam uerius

sciat libros

sic iudicauit: 'Quis

enim

est,

quin

Praetorum non

nisi

Hbros ab

ipsis praetoriis

bus conpositos
potest intellegi.

dici potuisse'

meum non

faciam, tamen

titulus uix

Nam mea quidem

sententia

Praetorum

libri

siue Prae-

tores nihil aliud esse possunt nisi historia uel uitae praetorum,

quod
titulo

octo

ljbris

idoneum argumentum esse

Hertzii

iure

negabis.

Non multum

autem tribuo nec

argumento ipsa locorum argumenta

'Praetorum' respondere contendentis nec refutationi Regentii haec disserentis: 'At Suetonius

haud dubie non quid essent

dies fasti uel quid

praeciperet lex Laetoria in animo habuit docere,

uocis 'fastus
1

sed de etymologia

uerba fecisse nec minus

adiecisse.'

legi

Laetoriae

notam aliquam
e fragmentis de

grammaticam uidetur

Nam

quis

duobus

argumento octo librorum potest iudicare?

Et re uera Suetonium de
illa

diebus disseruisse infra uidebimus, quae autem fuerit

matica', fateor

'nota

gram-

me
I

nescire.

Sed grauiora restant. Apud Isidorum eniin

p.

de natura rerum

4 eadem uerba extant, quae Priscianus

1

793

Suetonio refert,
fasti

'fasti

dies sunt, quibus ius fatur, id est dicitur, ut neita

quibus non dicitur

si

ut Isidorum e Suetonio ea hausisse adpaferiatis

reat, praesertim

etiam ea, quae doctrinae plena de diebus

sideralibus
iustis

profestis

festis

atris

praeliaribus dixit
uidit, etsi

Suetonii

esse demonstratur;

quod Regentius non

sane uidere debuit.

talia

Nam

e paucis

quos Isidorus libro suo adhibuit auctoribus quis

docere potuit praeter Suetonium?

Tum cum

casu tantum

quodam

XIlll

PROLEGOMEY\
festis

uerha de diebus
quillo

Suetonii esse sciamus, etiam proxima a Tranest simillimum.

scripta
inter

esse

ueri

Deinde eam similitudinem,

Isid.

quam

Festum

et Tranquilli

uerba apud
p.

XLDH

intercedere

Odofredus Muellerus praef. Festi

XXXIIII obseruauit, etiam inter

Deniin Lucan.

uerba de praeliaribus diebus et Paulum p. 226 deprehendimus.

que de diebus Suetonium egisse scholiastes

docet:
'Significat

7 his uerbis

congluuiales dies, ut

ait

Suetonius, in quibus quod

ante intermissum fuerat, gerebatur.'

quibus

si

uere disputata sunt, iam consequens est ut 'Praetores

falsus sit titulus.

etiam hoc loco

eum

Primum enim cum postea ePratis hausisse admodum

quandam

Isidorus Prata attulerit,

probabile

est,

praesertim

cum

Prata encyclopaediam

effecerint, ut infra docebo.

Tum

etiamsi scriptorem in libris de uita praetorum occasione data de diebus

fastis

potuisse disputare concedendum

est,

tamen emn

his iibris dedita

opera de diebus disseruisse uix potest probari. Ceterum alterum Hertzii

argumentum

e librorum conspiratu petitum facile potest refutari,

nam

librarii festiuitatem,

ut

cum

Gellio loquar,

huius inscriptionis non in-

tellegentes ut e 'pratis'
ita in

forma

'partis' uel 'partes' uel 'partibus' fecerunt,

'pratorum'forma quid aliud inesse potuerunt suspicarinisrpraeto-

rum'? Neque prorsus silentio praetermittendum est extare etiam pauca eius
corruptelae uestigia,
a

nam

Halberstadiensis teste Hertzio

prima

manu

praebet, Caroliruhensis uero

pae.torum prae.orum; neque cur

et,

Regentius errorem ipsi Prisciano tribuerit, ullam uideo causam.

Sed ut

alia

quoque quae apud Isidorum extant Suetonio

pauca
et

ut

mea quidem
de da sunt.
dorianos

est sententia, Pratis tribuam,

de ipsis Pratis et

eis fragmentis,

quae certam Pratorum inscriptionem habent, dicen-

Prata enim Suetoniana diserte uno tantum loco praeter Isiet

Priscianeos citantur in eis differentiis

sermonum, quas
YIIH pu-

Doruillius in miscellaneis Obseruationibus criticis nouis tom.

bliciiuris fecit,

quarum haec
Palemonis ex

est inscriptio: -Incipiunt differentiae Serlibro

monum Remi

Suetorm, quarumque

in fine haec

scripta sunt: 'Explicit praescriptae

uerbormn

differentiae ex libro Suetoni

TranquiUini qui inscribiturpratum'. Cui mscriptioni

quamquam omnem
tamen
inscriptio
et

fidem derogauit Ritschehus inParergis p.627neque quisquam credo ab

ipso Suetonio profectas esse eas differentias contendat,

non de

nihilo est, sed aliquam coniunctionem

earum differentiarum

Suetoniani Prati indicat, quae potest indagari.

Saeculo enim Hadrianeo

PROLEGOMENA
cum antiquarum
torum
sententiis

XV

literarum studium exerceretur, grammatici largis in

thesauris antiquas linguae formas ueterum

poetarum uersibus

et scrip-

demonstrare studebant; ex quo studio eae antiquae

poesis reliquiae quas nobis exoptatissimas Nonius seruauit originem

suam duxisse

uidentur.

Similiter uero etiam

Suetonium rem egisse

usus de-

capite XLIIII docemur.

Sed cum studio ueteres formas grammaticas

et

indagandi coniunxerunt singulorum uerborum notationem

finitionem, cuius studii
capite I et de

imaginem nanciscimur ex eo, quod de diebus

et

nominibus maris

fluminum
,

capite XLIIII Isidorus ex

Suetonio hausit.

Posteriores uero

qui cuncta scripta grammatica in

illi

breuius coegerunt,

ambo

studia quae grammatici

ut par erat con-

iunxerant discreuerunt; sic ea ueterum scriptorum testimonia quae

manserunt quamuis ualde corrupta tamen integra neque interpolata Nonius demum seruauit, ex altera autem horum studiorum parte differentiae quae dicuntur extiterunt
,

quibus idoneam materiem Suetonium

intelle-

praebuisse ex
gitur.

eis

quae aetatem tulerunt Pratorum fragmentis

aetatis

Sed haec studiorum

Hadrianeae pars non tam integra

magistellus

quam altera ad nos peruenit,nam unusquisque

bene de
differentiis

noua addendo

mereri studebat;

sic

barbara multa in ea coacerua-

bantur, antiqua uero et bona, quae scire posterioris aeui

hominum

nil

intererat, rescindebantur, itaque factum ut hae differentiae et eae quae

Frontonis
ter

nomen

prae se ferunt

cum

auctoribus suis paene nil prae-

nomina commune habeant.

Praeterea autem recte mihi uidetur

Regentius contendere a Gellio praef. de inscriptionum festiuitatibus

disserente Tranquillum intellegi his uerbis
scripsit.'
:

'Est praeterea qui

Pratum
ti-

Quid autem
tulo intellegitur
,

sit

Pratum (nam Prata

et

Pratum idem

est),

ex ipso

cui respondet Graeca inscriptio Aeif.iwvog,

quode

Suidas sub uoce nd/aqjilog haec testatur: ^'Eyqatye ^lei/Liwvcc eOTt

huc

de TtoimXtov 7teQioxtf> I ure autem Gellii uerba (praef. 5) Regentius refert: 'Nam quia uariam et miscellam et quasi confusaneam doctitulos

trinam conquisiuerant, eo

quoque ad eam sententiam

exquisitis-

simos indiderunt'.
scribitur;

Quibus uerbis optime Pratum mea sententia deeius libri intellegitur ,

quod etiam uaria ex materia

,

nam cum
libris

octauo libro de diebus disseruisset

quarto de legibus uel ut caute lo-

quar de adulescentium condicione uidetur egisse; incertis autem de signis tempestatum

et

de nominibus maris

et

fluminum

disputauit.

Quae fragmenta Tranquilli contemplantibus duae

existunt difficultates,

XVI

PROLEGOMENA
in

quarum prior

eo

vertitur

quod quam

arte Isidorus ad

auctorem
et

suum

se adiunxerit nescimus, altera

quod ubi Suetonii uerba desinant

discerni.

ipsius scriptoris incipiant

non potest
ita

Sic totam

paragraphum

primam
De

capitis

XXXVIII Suetonio

tribuo

ut prima uerba Suetonii

propria esse,
relicuis

finem 'quid ergo' ab Isidoro

conmutatum censeam.
Virgilii

autem paragraphis, quas scholiastes Germanici ab Isidoro

recepit, potest dubitari;

nam

Varronis Nigidii Arati

uerba

Isi-

dorum aut aliis e scriptoribus aut ex ipsis potuisse haurire non est negandum Varronis enim multos libros quinto saeculo extitisse Sidonii
,

ApolHnaris (Epist.

II

9) testimonio scimus:

'Similis

scientiae uiri
lectita-

hinc Augustinus, hinc Varro, hinc Horatius, hinc Prudentius

bantur'; Nigidius uero et ab scholiasta Germanici et a Seruio

conmeSed

moratur, Virgilius autem

altera e parte

et

duae Arati uersiones adhuc extant.

non abhorrere

a Suetonii Pratis testimonia aliorum adlata

ex

Gellii simili libro

alteroque Pratorum fragmento et de uita Caesasignificaui.

rum
alios

libris

scimus, ut supra iam

generis libros praeter

Ilaque

cum
sit

scriptorem
ueri simile,

eius

Pratum

legisse

non

eo

mea

sententia inclinat, ut Isidorum etiam Varronis Nigidii Arati et

fortasse Virgilii uerba

apud Suetonium repperisse credam.

Regentio persuasum habeo neque Areualo

Caput autem XLIIII totum e Tranquillo sumptum esse equidem

cum

Iacobo Gronouio
'

et

adsentior, qui uerba

externum mare

Italia adluitur'

tantum Sueto-

nio tribuit;

nam

ceterae explicationes et Pacuuii Attae Augusti uerba

Isidoro uix propria sunt.

sit,

Qua autem

ratione Suetonio scriptor usus

qui

ex Pacuuii uersu hoc potest

intellegi,

eodem modo
torret'

Origg. XIII

21, 2 legitur:

'Flammeo uapore torrens

Quem uersum si solum spectamus, nullo modo offendimus. Sed longe alio modo eundem ut uidetur uersum Festus p. 352 adfert Torrens
:

participialiter

pro exurens ponitur, ut est apud Pacuuium in Antiopa

{Ribbeck 13):

Flammeo uapore
citatibus exarescit'.

torrens terrae fetum exusserit.

Significat etiam fluuium subitis imbribus concitatum , qui alioqui sic-

Quaeritur enim

num

hic uersus Pacuuii idem

in

sit

atque prior,
et

quod negauerunt Langensiepenus

Otto
,

nouo Mus. Rhen.a. 1847 p.251

uix

contenderunt

relicui

quantum uideo omnes.

Sed eisdem paene

credet, itaque

uerbis diuersas res

poetam descripsisse

quisquam

PROLEGOMENA
Isidorum auctorem suum non intellexisse oportet,
tia

xvil

et Suetonii senten-

hunc

in

modum

uidetur refingenda esse:

'Torrens fluuius qui pluuia crescit, siccitate torrescit, id est arescit.

[proprie autem torrens participialiter pro 'exurens ponitur ut est

apud Pacuuium:

Flammeo uapore

torrens terrae fetum exusserit.]

Isidorus autem cuncta in breuius cogens et

uersum ad priorem
'torret'

tor-

rentis significationem pertinere putans aut ipse finem uersus truncauit

aut

mutilum iam repperit in suo exemplari, nam

loci

ab ipso Isi-

doro scriptum esse consensu utriusque

ratiocinatione etiam cetera

demonstratur.

Ex qua

non

integra esse concluditur.

Priusquam autem de
facimus, pauca

certis

de

initio

capitis

Pratorum fragmentis disserendi finem XXXVIII addenda sunt, ubi hanc

dic& A*)

enotaui scripturae discrepantiam

tranquillus in partes

non

libertis sic

tranquillus in pratis sic dicit

tranquillos in p^ratis sic dicit

CD B

tranquillus in partis sic dicit

tranquillus in partes sic dicit

HK
F G al. E

tranquillus in partibus sic dicit

tranquillis in portis sic dicit al.

tranquillis in pratis sic dicit al.

tranquillus in parthis sic dicit

L
opponuntur testimonia,
exhibens.

Duo

igitur

ut librariorum

errores omittam
'in

alterum

'in Pratis',

alterum

Pratis

non

libertis'

Equidem
pleniora
ita

alteri

testimonio

quamquam uno
libris

codice sustentato, quia

praebet ut de glossemate cogitari nequeat, magis creden-

dum
in

esse censeo,

nam

'in

annalibus

patrum' quae capite XLIIII

aliis libris

extant longe aliter se habent.

Quae cum
'nono

ita sint,

emenlibrarii

dationis ratio facilis est, suspicor

enim scriptum
lib.

fuisse:
libro',

tranquillus

in pratis non.

lib.

Est autem non.

libro

quod

male intellegentes cum de

serunt uerba explicatu
tisse eo

Pratorum omnino non cogitarent, aut

uulgari notae explicatione usi in 'non Iibertis' conmutauerunt aut omidifficilia.

Ex

multis autem libris Prata constiintellegitur,

quod de uniuersa Pratorum condicione diximus

*)

Codicuni notas

p.

XXIIII

sq. explicabo.

XVIII

PROLEGOMENA
octauum librum Priscianus
adfert, etiam

sin

nonum ponere non

in

est

audacis hominis.
e

Citantur autem ueterum scripta similiter a Nonio,

p.

quo pauca exempla adferam:

lib.

43 concinnare: 'Idem
lib.

Acade-

micis

p.

69

adstipulari:

'Cicero in Academicis
lib.

nn.' p. 78
'Ita et in

bacchari: Virgilius in Georgicis

11/ p.

122 incuruiscere:

Tusculanis

lib. I.'

Incerti

autem

loci

unum

extat

XXXVII

5 Suetonii fragmentum,

non dubito 'Quosdam autem Tranquillus proprios locorum flatus certis appellat uocabulis, quo ex numero sunt in Syria syrus, carbasus in Ciliquod aeque atque uerba
'de diebus' Pratis adscribere
cia,
in

Propontide tracidas, in Attica sciron, in GaNia circius, in

Spania sucronensis.'

conabor.

Totum autem caput XXXVII e Suetonio sumptum esse probare Primum enim ex ratione qua Tranquillus nominatur etiam
si

quae antecedunt eius uerba esse concluditur; quae

certe dixisset: 'Tranquillus

eius

non

essent,

autem quosdam.' Deinde autem quae exPlinio nat. hist. II

tant nec

cum

Gellio II

22 nec cum

47 congruunt.

Singuli

enim uentos hoc ordine enumerant:

Plinius
I

lsidorus.
;

*).

Gellius.
eurus siue atptjXitoTi^g siue

septentrio siue aparetias

circius siue thrascias

subsolanus siue apeliotes

uulturnus siue eurus

(Phoenicias)

subsolanus
aquilo siue boreas

aquilo siue boreas

subsolanus siue apeliotes

[euronotus]
auster siue notus
(libonotus)
!

uolturnus siue evQovoTog caurus siue aQyeOTrjg

fauonius siue Cecpvoog
africus siue
XCxjj

uulturnus siue caecias

eurus
notus

africus siue lips

euroauster
austroafricus

fauonius siue zephyrus

auster siue voTog

septentrionarins siue
aoy.Tiag

corus siue argestes

septentrio siue aparctias
(

an-

zephyrus siue fauonius

africus siue lips

thrascias

corus siue agrestis

aquilo siue boreas

[ineses]

(caecias)

Itaque alium auctorem

cludendum

est,

quam Plinium Gelliumue Isidorum quem Suetonium esse ueri est simillimum.

sequi conSic ratiocifir-

natione iam adsecuti sumus, quod necopinato dilucido testimonio

Numerosiorum rationum uentos uncis

additis significaui.

PROLEGOMENA.
matur.
Publicauit

xvim
I p.

enim Ritschelius Mus. Rhen.

conscriptum
et

130

sq.

carmen
codice

Leoninis uersibus

Theodoro Oehlero

in

Rruxellano n. 10721 saeculi XII repertum quod sic inscribitur: 'Ver-

sus de XII uentis Tranquilli Physici.'

physicus

Tranquillus enim

ille

nemo

est

alius

quam Suetonius
ut Paulinus

noster Tranquillus uersili-

bus conscriptus.
bros
uersibus

Vt enim Ausonius Suetonii de uita Caesarum

,

descripsit

secundum Auson.

epist.

19

poema de
tomen

tribus Suetonii libris, quos

ille

de Regibus dederat, in epi-

coegit, ut in

eodem

codice Vitruuii caputl 6 uersibus conposi-

tum

extat, sic incertus poeta

Pratorum ut suspicor caput uersu inliceat, ut

clusit.

Ipsos autem uersus hic adponere

cum

Isidori uerbis

conparari possint:

Quatuor a quadris uenti

Quisque
sibi

flant partibus orbis

alit

comites geminos

inferiores.

Hi uelut in circo positi sub climate certo

Sic eJementa mouent, ut eisdem

non simul
belli
ille

instent.
5

Si furerent pariter, sua quippe remitteret aer

Pondera continui lassatus turbine

Succedunt uicibus nunc hic nunc
Et
uertit terras et cogit

solutus

hebescere nautas.

Primus cardinalis septentrio

Laterales eius cyrcius
Primus ab axe uenit concretaque
et

boreas.

frigora ducit
10

Emundans

Scythicas septentrio nubibus oras.

Saeuior hoc alius non est; seu stringere siccus

Siue Gaetas pluuiis aspergere coeperit
albis.

Nomen
Quis

aparctias sumit delatus Athenas.

Circius huic dexter, boreas uolat inde sinister.

uti soleant his

Graeca uocabula restant.

illa,

15

Namque

prior lingua uocitatur thrascias

dictio

Respuat hexametrum quamuis ea

uersum.

Ipse facit madidos et grandine uerberat agros.

Inde sequens aquilo dictus consurgit ab

alto

Nubila concutiens, sed rarior exit in imbres.

Frigidus ignotas Rhenus exasperat undas

20

Et nuper liquidam glaciem

facit esse

procellam

xx

PROLEGOMENA
Perpetuum montem iam de
se parlurientem.

Additur Aeolio tam magna potentia monstro

25

Hoste sub hoc nudas refugit sua gloria

Conqueriturque breuem
tellus

siluas,

exhausta decorem.

Omnia uincentes

isti

tres conlaterales

Suspirant tumidis hyemalia tempora buccis.

Secundus cardinalis subsolanus.

Laterales eius uulturnus
At subsolanus
30
rutilo tibi,

et

eurus.

Phoebe, propinqus

Peplum

ceruleae tygoni siccat amatae.

Huic aliud nomen quod dicitur aphelioten.

Eructans animam
parili

moderamine mixtam

Nec stringens hebetat, nimio nec igne uaporat.

Dextram uulturnus, laeuam circumtonat eurus.
35

Decoquit Eoas prior, hic humectat arenas.

Calchias est calidus Pelopis regione uocatus.

Tercius cardinalis auster. Laterales eius euro auster

et e

austro africus.

Verum per zonam Qua recolit fuscus

40
Mitior in patriam

solaribus ignibus ustam,

feruentia littora

Maurus,

Auster ab antipodis humili statione remotis

,

quam

lex iubet, euolat istam.

Namque

sinus gelidum pariens antarcticus illum

relidi,

Aestu mutari dedignaturque

Dum
45

peragrat

mediam terraeque polique

sibi

plateam.

Hanc quoque Daedaleae noton

Quicquid uer genuit decoris,

expressere Micenae.

marcidus haurit

Interimens flores et obumbrans ruris honores.

Dextro qui famulo desedat

nomen

et

euro

At latus sensiferum quatiens austro affricus

udum

Gaudet conpositis gemino cognomine pennis.

Quartus cardinalis zephyrus.

Laterales eius africus
50
et

chorus.

Mollior occiduos zephirus lambendo Britannos

Dicitur Italiae, sed et iste fauonius horae

PIIOLEGOMEINA

XXI

Arma

pharetratae labefactat uitrea brumae.

recreat tlorem matri prius

Nam

inmorientem

Alliciendo senes iterum iuuenescere montes.

Cui fauet a dextris pluuialibus africus

alis.

55

Hunc

Jibin ex patrii dicunt

idiomate uerbi

Hannibalis gentes, cuius u-ocat Africa manes.

Postremus, circo postremum

si

quid in

illo,

Emergit chorus, argestes hic quoque

dictus.

[H]i sunt bis seni

quadro sub cardine uenti

60

Perflantes mediae spatiosa uolumina terrae.

Nec quemquam moueat, quod plura uocabula

restant.

Quorum

diuersis uicibus fungantur in horis.

Nihil mutaui praeter

moneat

uersu 62, quod typothetae potius

quam

librario deberi puto.

Praeterea

magnam

mihi mouit spem ipsius

Tranquilli uerba reperiendi Oehlerus addens aliquid

deuentisetordo
62
extare.

uentorum XXVII
cibus igitur iterum
facile

in senatus Lipsiensis bibliotheca n.

Pre-

Bursianum

adii ut

haec mihi exscriberet; quod

ab

illo

uiro qua est humanitate inpetraui.

Sed spem

fefellit

euen-

tus, uidi
in

enim primo adspectu fragmentum

Incipit

illud

ipsum esse Isidorum

angustum coactum.
'Ventus est aer

enim hoc modo:

et agitatus

commotus

sicut flabello breui potest

approbari.
ait,

Nec

aliud intellegitur

quam

fluctus aeris, qui ut

Clemens

ex quibusdam montibus excelsis uelud compressus et coangustatus

et

ordinatione dei cogitur

exprimitur in uentos ad excitandos fructus

aestusque temperandos.
diuersa sortitur.'

Pro diuersis autem partibus

caeli

nomina

Secuntur

ordo uentorum XXVII, de tonitruis, de fulminiadditis paucis Plinii et Ori-

bus, quae cuncta ex Isidoro suinpta sunt

ginum

et Lucretii

uerbis

ita

ut

totum fragmentum hic repetere non

aptum

uideatur.

Itaque ab hac spe deiecti probauimus

tamen caput XXXVII ex

agamus,

Suetonio haustum esse.

Quodsi Isidorum a Suetonio pendentem casu

,

miro

duobus

locis

deprehendimus

iure

si

omnes

Iocos

doctrinae plenos
Tranquillo

quorum

alios auctores

demonstrare non possumus

tribuamus.

Sed eos tantum locos, quorum origo SuetoSic altera capitis

niana aliqua ratione probari potest, hic enumerabo.

XX1I

PROLEf.OMENA
initiis diei

primi paragraphus de
similia

Tranquilli esse eo demonstratur

quod 23

sed

non prorsus eadem Varronem

I

scripsisse e Censorino

Gellio III

2 Maerobio Sat.

constat.

Eadem quoque de causa

De
tertio

idem de

altero capite fortasse potcst iudicari.

fieri

autem capite

res dubia est, certum uero iudicium

potest de quarto, de mensitradit, et in notatione

bus enim Suetonium scripsisse Censorinus 20

non nominatis auctoribus adferuntur*), porro quae de obscuro Cingo Sabinorum rege dicit a nullo alio scriptore traduntur, denique calendarum iduum nonarum ueri-

mensium Varronis

et Fuluii sententiae

loquia etsi peruersa sunt

tamen Suetonio indigna non esse censeo,

iam Varro
exhibuerit.

cum

eius generis ridicula multa

Denique quae

capite VI de

anno narrat Isidorus Suetonio tribuo, cum pars ad Varut quae de eclipsi uelut

ronem

possit referri, pars

anno naturali

et

de anno

magno Metonis**)

narrat, ita

noua

sit

ut Grialii suspitio-

nem

mouerit.

Capite autem septimo Isidorus a Suetonio abscessisse

et

atque ad patres ecclesiasticos

chiridia se conuertisse uidetur,

Hygini scholiastaeque Germanici encapite

dum

XXXVII iterum

ad Tranquil-

lum

refugit.

Denique etiam poetarum auctoritate Isidorus nisus

est,

nam

ut

uersus quos confirmandae sententiae causa exscripsit omittam, duos

Lucretium

et

Virgilium auctorum quoque

loco habuit.

Lucretii
dicit

enim sententias

XXX 4 adlato nomine

sic posuit: 'Lucretius

1

autem

fulmina ex minutis seminibus constare

eumque eiusdem
illo

capitis para-

grapho prima 'naturalium scrutatoribus causarum' uidetur

praeterea capita
locis
tia,

significare;

XXX

et

XXXVI
sit

ex

poeta fluxerunt.
fuit Grialii

Quibus
senten-

equidem caput XLIII adnumerari posse, quae

uti soleret,

nego cum ipse coactus

concedere Isidorum uerba Lucretii, quiuideri.

Virgilii

bus libenter

hoc loco dedita opera fugisse

attulit,

denique sententiam capite XXXVIII 4

ex quo

si nihil

aliud disciI

mus, tamen ueram

1

esse Heynii coniecturam in Georgicon

441 'me-

dioue refugerit orbe suspicantis edocemur.

quaestionem
tineat, aliis

Qua autem sacrae scripturae uersione scriptor usus sit cum non ad hunc libellum sed ad omnes eius libros perrelinquam decernendam
satis esse

ducens Areuali uerba

tom. VII p. 494 hic adponere: 'In indice sacrae scripturae prae oculis

*)

cf.

Censorinus 22.
Censorinus 18.

**)

cf.

PROLEGOME.YV
habendum Isidorum saepe
sionem antiquam sequi,

xxm

uersioni uulgatae adhaerere, interdum uer-

rum exprimere,
nominasse.'

nonnumquam sensum, non ipsa uerba biblioaliquando etiam unum pro altero scriptorem sacrurn

Haec de fontibus dicenda putaui; quibus Origines non possunt

adnumerari
bros
,

cum

imperfectas eas reliquerit et Braulio *) in uiginti

in Origines e libro de natura

li-

diviserit.

Quas

rerum quae notatu

digna habuit saepissime transtulit,

tentiis additis,

nonnusquam aliorum quoque sennon

raro neglecto hoc libro prorsus diversa docens.

auctoritate posteris hic liber fuerit,

Qua autem
sisse satis

meum

est di-

ligentius quaerere;

Bedam quidem uenerabilem multa ex hoc

libro

hau- ^

notum
288

est,

sed etiam ex hoc libro excerpta glossariis inserta

In Hildebrandii enim

esse uno luculentoque exemplo demonstrabo.

glossario p.
n.

15 haec extat glossa: 'uaga, inbreuia.'

Quae quid

sibi uelint etsi se

noncapere profitetur editor tamen

1

corrigit: 'uaga, erra-

tica (aut incerta).

Immo

conparanda sunt haeclsidori uerba XLIIII 3:

1

'uada, quibus in mari potest stari, quae Virgilius breuia appellat

et

ad-

ferendum plerisque in
Sic

libris

non 'uada' sed 'uaga' scriptum

,

esse.

summa

rei

iam

intellegitur

utrum autem

in

in lateat ui
libro

(id

est Virgilius)

an id, incertum relinquo.

Ex hoc autem

non ex
42

Suetonio ipso hanc glossam fluxisse ipsa corruptela demonstratur;

quae res etiam

n.

aliis

exemplis probari potest.

Apud eundem enim

p.

16

legitur: 'caelus,

sphera polus', cuius rei explicandae causa non

ad Lucretium refugiendum est sed iterum ad Isidori uerba

(sc.

XU 4:

'hunc

caelum) autem rotundum atque uolubilem

Sic etiam in gloss.

et

ardentem esse dixe-

runt.'

Amplon.

p.

277

n.

123 eadem extant atque

in Isidori

XXVI

5,

etiam corrupta uerba 'nauigare noscuntur'.

significare uolui,

Sed hanc rem paucis tantum

agam. De multis enim

nunc ad alteram

huius commentationis partem transeo, in qua de

libris

libris

manu

scriptis

clarissimorum uirorum beneficio ut paulo

accuratiorem notitiam haberem mihi contigit.

dices

Primum enim duos

co-

Bambergenses summae Ottonis Iahnii beneuolentiae debeo,

gratia

qui

mea

a uiro clarissimo

Michaele Stengleinio philoso-

phiae doctore, regiae bibliothecae Bambergensis

summo

praeside, cuius

eximiam Hberalitatem multi iam experti sunt,

ces illos

facile inpretavit ut

codi-

Bonnam

mitteret.

Quorum

prior H.

I.

IV 17, cui Iaeckius nu-

*)

Vide Areuali Isidoriana

I 3.

xxm

PROLEGOMENA
dedit,

merum 786
quinque
sex tantum
cidit,

ego notani i, saeculo VHII scriptus quadraginta

foliis

constat, quaternionibus sex;

foliis

constat,

unum enim

folium inter
extitisse.

quorum quartus quaternio fol. 28 et 29 CxIsidori librum

octauum omnino non uidetur

tria iblia
1

prima

quadraginta
phiae
lis

conplectuntur, secuntur relicuis 'partes philoso-

schemate inlustratae.
a

Conscriptus est codex

in

literis

minuscuse-

atramentoque nigro,

quo atramentum
differt.

rubrum desinens

cundaeque manui proprium ualde

literis

Singulorum capitum

tituli

maiusculis picti sunt, capitum autem numeri

non

additi.

Hunc
sit, in-

librum totum descripsi. Cur autem pro fundamento ponendus

fra

dicam.
Alter

autem

liber H.

I.

IV.

15

n.

787

Iaeckii

(B), quem saeculo

hos continet
libros

octauo scriptum esse ferunt, centum

fol.

et tribus foliis

fol. fol. fol.

fol.

34 35 67 67 75 75 83 83 103
1

Cassiodori de institutione diuinarum literarum.

Cassiodori de artibus ac disciplinis liberarum literarum.
Malli

Theodori

lib.

de metris.

Incerti scriptoris*) rat. de cursu stellarum.

Isidori

lib.

de natura rerum, cuius

cum

capite

XLVII

omissis relicuis coniungitur carmen, quOd apud Areua-

lum
Frid. Haasius

VH

p.

183

sq. extat.

Scripturae huius codicis

quam Longobardicam
addidit.

dicunt imaginem

programmati suo

Singulorum autem capitum

Priora
descrip-

numeri

et tituli

maiusculis scripti ceteris uerbis inmixti sunt.

relicua ipse

nouem

capita

Adolphus Kiesslingius meus,

cum

tione alterius codicis contuli.

Hos
tem

libros totos perscrutatus

sum, relicuorum
C. L.

singulis

tantum de

locis notitiam percepi.

Cum
et

enim

Rothium

Suetonii gratia sep-

libros Basilienses et

Bernenses excussisse ex Ritschelio audiintercedente Ritschelio clarissimum uirum

uissem, ipse hortante

precibus adii ut quae de hoc libro haberet notata mihi

concederet.
Is

meum

in

usum

autem uir doctissimus

liberalitate

qua uix maiorem

trium Basiliensium

inuenies,
et

non solum quod ad Tranquillum

attinet

quattuor Bernensium librorum scripturam statim mihi misit, sed

benignissime

mea

gratia se

quaecumque uellem

e Basiliensibus libris

*)

Quem Gregorium Turonensein episeopum

esse Frid. Haasius in program-

mate Vratislaviae anno CDDCCCLIII edito demonstrauit.

PROLEGOMENA
exscripturum promisit.

xxv
gratissimo motusceleberriI

Quo promisso mihi

deficit, et

mum
alter
sului.

uirum de

singulis locis multis atque de

et

XXYI

9,

ubi

meorum
Sed
ille

librorum
uir

qua est

XXXVIII de uno alteroue libro concomitate non unum tantum sed tres omninullo loco mihi dubitatio

bus de

locis euoluit et

scripturam ab Areuali editione discrepantem

tam accurate mecum conmunicauit, ut de

relicta sit.

Sunt

igitur libri hi:

Codex

Basiliensis

III

15 a olim Faeschianus (C)*), quem co-

dicem uuJgo saeculo

VIIII

adscriptum a monacho Britannico in Suebia

octauo saeculo scriptum esse Hoffmannus qui Fallerslebeni natus est et

WilhelmusWackernagel contendunt. Continet autem praeter Isidorum

Germanica quaedam. Descriptus
est hic liber ex

exemplo ualde

lacero,

nam

incipit

XV

3 'scriptum esf deficiunt rursus uerba XVIIII 2 'mira

,

factum

quadam prouidentiae' usque ad 'ut interuallo longe' XXII 2. Itaque est, ut titulo omnino careat. Codex Basiliensis F III 15 f olim Faeschianus (D) saeculi VIIII aeque titulum nullum habet, sed
incipit a uerbis 'dilecto filio Sisebuto.'
initio

Codex

Basiliensis

III

15 k olim Faeschianus (E)

haec ha-

bet: 'Incipit prefatio Isidori.

Domino
titulus:
cf.

et filio Sesebuto,'

sed columnis

quae dicuntur hic praefixus est

'Rot. ysid.'

Codex Bernensis 224 (F)

Codex Bernensis 249

Sinner**) p. 489 saeculi X.

saeculi X.
saeculi VIIII.

( G) cf. Sinner p. 489 Codex Bernensis 417 (H) cf. Sinner p. 351

Codex Bernensis 219 b (K).

Bruxellani (L) denique notitiam habui
gratia.

Freudenbergii
a.

uiri docti
libri

Cum

enim Laurentius Lerschius de duobus huius

Bruxellanis codicibus in diario antiquitatum

ruisset, ut

1841

p.

368

ita disse-

totum librum ab

illo

descriptum esse suspicari possis, equi-

dem
cidit,

a Freudenbergio qui Lerschii thesauros pientissime seruat facile

ut

inpetraui

quae habuit mihi concederet.

Sed spes ad inritum ce-

quorum mentionem in diario fecerat excussos inueni. Significatur autem hic codex numero 9313 et multos alios Isidori aliorumque libros continet; memoratu autem dignus est
eos tantum locos

nam

*)

Eodem

ordine quo Rothius eos enumero

Rothii igitur

ABCDEFG sunt mei

CDEFGHK. **) Quem

libruin inspieere mihi

non

licuit.

xxvi

PROLLGOMENA
nalura renum'
ei cleesse.

titulus: 'de

De

altero

autem

libro

5451 tantum scimus

uiri clarissimi

caput XLIIII

Denique de duobus Monacensibus

gratia certior factus

libris

Halmii

sum:

Codex Monacensis 14300 (Mon. II) saeculo

natura rerum
1

seriptus titulum 'de

secunda tantum

manu

praebet.
saeculi VIIII inscriptionem
liber

Codex Monacensis 16128 (Mon.I)

habet: 'de astronomia.'

Vterque autem

caput XLIIII omittit,

utriusque scripturam tantum in XXXVII 5 noui.

Omnes autem
in priore sunt

hi libri duas in classes distribui possunt, in altera

quarum

ACDL

BEFGHK Mon.

I.

II et Ouet. saeculi VII

est

uel VIII Grialii*).

Qua

in re discernenda
et

maximi
et

momenti caput

XLIIH quod

in

ACDL

Albanio Lucensique
est.

multis Vaticanis Are-

uali inuenitur, relicuis

omnibus omissum

Similis

quoque sed non

quae etiam

prorsus eadem res est de capite XLVIH, quodMaliis deest, sed inOwetensi extat.

Sic etiam I 3 uerba 'Mystice quoque' et q.

s.

Areualus scriptoris uerbis non inseruit in

scio,

AD

extare, in

BE

non

extare

num

in relicuis

nescio.

Sed etiam

singulis

duarum classium
adferam,

partitio probari potest;

quam rem

sic instituam ut eos locos

quorum maxime
XI
2. iugales

Rothii benificio certior factus sum.

iugabiles
j

AB Areu.

BE

Ouet.**).

XXIIII
V

2.

intellectum
tu

intellectuui

sacrainentum

BE

sensum Areu.

sacramen

intellectum sacra-

mentum

B
2 densitate obducta

XXXVIII

dum

sol

densitate densitate obducta sol

densitate obducta sol

E Areu.

ACB
XXXVIII2. tempestas futura erit (est B) et cum auster uentus flauerit aestus erit (aestas futura erit A) ACB
5. in

tempestas futura est

B BE Areu.

euangelio dicit
1.

si

facto

ACB
ambrosius

in

euangelio

si

facto inquit

BE Areu.

XL

quidam autem (autem om. CB)

ait

quidam autem uolunt cum augmento

philosophorum uolunt

BE Areu.
sustineri (sustinere

cum augmento

ACB
B)
et quasi spon-

XLV

1.

sustinere (sustentari C) et es-

se in

modum (mundum A)
in

spongiae

giam
j

(in

medio aeris add. B) mole

BE

atque

medio (meridiae A) aeris mo-

Areu.

leACB
tautum ex Areuali obseruationibus
noui.

*)
**
)

Grialii editionem

Errores librariorum ueglexi uulgares.

PROLEGOMENA
Ilis

xxvn

iam sub oculis positum

a

est,

quanta similitudo intercedat inter

est etiam

quantaque diuersitas

E. Non autem negandum

A C A CD

inter se

discrepare neque

ad alteram classem accedere; attamen

litur.

usquam unum alterumue librum propius summum discrimen non tol-

Omnes autem A et B discrepantias adferre longum est; Areualus arbitrio suo modo unam modo alteram classem esse secutus uidetur, nonnusquam tamen ab omnibus libris maxime discrepat; ut uno exemplo defungar, XXXVII 5 Areualus scribit: 'proprios locorum flatus propriis appellat nominibus', cum certis in libris
autem
scriptum
sit.

Quae cum

ita

sint,

utram classem

in

recensendo Isidoro sequi

aliter se

debeamus quaerendum

est.

In lsidoro enim res paulo

libri

babet

atque in antiquis scriptoribus. Ei enim

qui

communi

usui inser-

uierunt ut Isidori Origines et de natura rerum liber, Hygini Fabulae et

Astronomia ab unoquoque lectore

singulis libri

retractati et

conmutati sunt,

sic

de

summo

opere inter se discrepant, maxime de coniunctio'dicit'.

nibus et de uerbis

'ait'

Itaque

cum

in

singulis

locis

quae

scriptura praeferenda

sit

ratiocinando

omnino

discerni

non

possit,

unus

liber eligendus est, a

quo

nisi necessitate

quadam cogente non

recedatur;

quam

auctoritatem cur^4 libro tribuendam esse censuerim,

nunc dicam.
Vtraenim
est,
classis

librorum praeferenda
ita

sit,

dubium

uix esse pot-

cum

prior classis Isidori uerba

pleniora praebeat, ut quibus

addita esse serio

altera classis careat,

ab interpolatore

quodam

contendat.
III

Singulis

quoque
1
.

integriorem praebet Isidori

caelo locata', in

nemo manum, ut
et

3 in

scriptum est 'quae

septimo
est.

omnibus

Grialii libris

'sexto

Sic etiam in eis locis quos supra enumeraui prio-

ris classis scriptura

praeferenda
et

Altera autem parte negari

III
1

non

potest

nonnusquam

uera habere, ut

'feria

autem

fando

dicta quasi faria' ubi fari

et

Areualus praebent, atque omnino

falso omisisse,
classi

pauca quae in
disse.

B extent Sed cum eadem

sit,

recte,

multa

pauca male addi-

in altera

quoque

reprehendi possint, non

uereor ut iure priorem classem ducem elegisse uidear.

Quo autem
p.

modo factum

ut tot capita alteri classi deessent, paucis explican-

dum
tum

est.

Iecit

quidem magis quam probauit Iosephus Regentius

34

haec: 'Quod totum hoc caput

in

cum

in

aliis

manu
ita

exaratis exemplaribus
fit

cod.

Bamberg. desideratur neque

in indice capitum

eius

mentio post praefationem hic interposito,

haud dubie

est explican-

xxvin

PROLEGOMENA
ut Isidorum addidisse id dicamus,

dum,
iam
lionis

postquam

alius quis libellum

si

descripsit.'

Cui sententiae ueri aliquid inesse intelleges,

Brau-

uerba in quarta ad Isidorum epistula (p. 9 Etymol. ed. Ott.)

confers: 'Ergo et boc notesco, libros Etymologiarum, quos a te

domino

meo posco,

etsi

detruncatos corrososque iam

a multis baberi
et

sciamus, ut eos mihi transscriptos integros emendatos

tatos dignemini mittere,
1

bene coapuitia

ne raptus auiditate in peruersum cogar

pro uirtutibus ab

aliis

sumi.

Sed ut ad propositum reuertar, praestantiorem esse

A quam C D
me emen-

nunc mihi demonstrandum

est.

Cuius

rei

cardo uertitur in uerbis

XXXVIII

1 'tranquillus in

partes

non

libertis',

quae

si

recte a

data sunt certo certius

summam

eius codicis praestantiam significant,

'tranquillus in pratis' (uel 'partis' uel

cum

in relicuis
1

omnibus tantum

'partes uel 'partibus') extet.

Sed cum de hac re dubitari posse non nes-

ciam, alia argumenta adferam.

IIII

4 'sed ianuarium romani februarium numa pompilius

Areualo scriptum
est,

addidit'

in

AE

et

contra

(nam C

initio caret)

haec

habet: 'sed ianuarium romani addiderunt februarium

addidit' et

numa

pompilius
n. p. a\

B: 'sed ianuarium romani dixerunt februarium

Corrupta esse uerba

tatione sic

nemo

negabit, equidem paulo uiolentiore

[et]

conmu-

scribendum duco: 'Sed Romanis Ianuarium

addidit'.

Februarium
'addiderunt'

Numa
quod

Pompilius

Quidquid

autem

scribatur,

habet non ab Isidoro profectum esse certum est, de 'dixerunt'

licet,

uerbo fortasse dubitare

iudicium fecimus.

sed id

alteri classi

debetur, quade iam

Maioris autem

momenti

est,

quod XII 6

solus

uerba quae glossematis speciem prae se ferunt omittit: 'Fertur enim

eius praeceps uolubilitas cursu

siderum temperari'.

Denique ut etiam

de

C A

aliquid demonstretur, XXIIII 2

'intellectum'.

dunt uerbo
in
et

Accedit
sit,

C D perperam 'sacramentum' adautem quod cum in fine totius libri

,

circulus pictus

cuius superior pars tota Asiae, inferioris

dimidia Europae, dimidia Africae tribuitur, in

in

C nomina tantum

extant,

A autem

de

nominum

origine pauca adscripta sunt; quae alia esse

uidentur atque quae Grialius teste Areualo in Isidorianis 77, 5 in Ouetensi codice 'de Asia et partibus eius' inuenit, quae caput 3 et 4 et 5
libri XIIII

Etymologiarum esse

dixit.

His singularem auctoritatem

piis

quam A
esse,

libro

tribui,

quantum co-

meis adsequi potui, defendere conatus addam tantum

ex alfa-

tero libro

Bambergensi B correctum

quod exemplis probare

PROLEGOMENA
cile

xxvim
est
sit.

supersedeo.

Id

tantum demonstrandum

correctum esse A,

priusquam

emendatricem

manum

expertus

Nam
1

IIII
1

cum

uerum
nus

legeretur in

scriptum esset:
altera libri

mensium principia colebantur in 2? autem 'mensuum nomina principia colebantur addidit maA uerbum 'nomina', quod in B altera manus lineolis
1

induclis sustulit.

ISIDORI HISPALENSIS

DE NATVRA RERVM LIBER

1NDEX LIBRORVM

A B
C

Banibergensis H.

I. I.

Bambergensis H.
Basibensis

IV 17 (786 IV 15 (787

Iaeck.) saeculi VIIII. Iaeck.) saeciili VIII.

D E

F III 15* saeculi VHI uel VIHI. BasiUensis F HI 15* saeculi VHII. Basiliensis F III 15* saeculi VIIH. Horum trium scripturae certior factus sum
49, 1

praeter

singula

de pag.

52, 4; pag. 63, 8

praeterea

libri

de pag.

5,

66, 14;
6,

pag. 72, 10

74,

10

et

19.

F
G

Bernensis 224 saeculi X.

Bernensis 249 saeculi X.

H Bernensis
K Bernensis
L

417 219 b

saeculi VIIII.

Bernensium codicum scripturam cognoui pag. 63, 8

64, 4

13

et pag.

65,

1.

Bruxellanus 9313, cuius scriptura mihi praesto

55, 9

fuit

pag. 26, 8
11.
;

14;

pag.

56,
ex

2: pag.

64, 4

65, 5

pag. 66, 6

Bodleianus, ex quo Gronouius excerpsit pag. 25, 5

3Ion.

pag. 72, 10

74, 10.

saeculi VIIII et
et

De

silentio

II saeculi X, quorum meo ita concludi uolo,

scripturam noui pag. 63, 8

ut
si

13.
B
L

de primae manus

(A l
et e

scriptura aliquid testor et de

in continuatione

secunda taceo, secuudae manus

,

scripturam
at-

uerborum extave concludatur

nisi

quod ae
sciens

et e

que

ci

et

ti

conmutationes neglexi.

relicuis leuiora

omisi,

cum

partem plagubs prelo madidis addiderim.

inclinatis literis extant, a secunda

Quae

in discrepantia scripturae

manu

in rasura scripta sunt.

DOMINO ET FILIO CARISSIMO SISEBVTO ISIDORYS.

I.

Dum

te

praestantem ingenio facundiaque ac uario flore

et

litte-

rarum non nesciam, inpendis tamen amplius curam

quaedam ex re-

rum

natura uel causis a

me

tibi efflagitas

suflraganda.

Ego autem

sa-

tisfacere studeo

animoque tuo decursis priorum monumentis non dealiqua

moror expedire
quoque metas
solis

ex parte rationem dierum ac mensium, anni 5

uicissitudines

et

temporum

naturam etiam elimentorum,

,

denique ac lunae cursus et quorundam causas astrorum

scilicet signa

tem-

pestatum

adque uentorum nec non

2.

et terrae

positionem
a uete-

alternosque maris aestus.

ribus uiris ac

Quae omnia secundum

id

quod

maxime

sicut in litteris

catholicorum uirorum scripta 10

sunt, proferentes breui tabeJla notamus.

Neque enim earum rerum

tantum sana sobriaque

naturam noscere superstitiosae

scientiae est, si

DISCREPANTIA SCRIPTVRAE.
incipit liber
filio

de astra caeli

sci hisidori spalensis. episcopi incipit ptiplus

et

krao

B B

filio

fratri

A1

filio

et

rus

ysidorus eps
plore

cundiaque

B B B
l

1.

2.

A1 prestante B inpendisti A
fratri
x

sisibuto

hysidofa-

prestanti .B 2
3.

naturalium uel
factisfacere

B
4.

deleto uel studio

m.

2.

eflagitas I? 1

su/iraganda
decursa

animque
studio

monimentis

mo-

menta

ror expediens

Areual.

animoque tuo decursa priorum monumenta non demo5. die.rum B mensuum B l ui6.

cissitudinem
8.

B
l

elementorum
possitionem

B~ A
9.

7.

hac

atque

B2
Areu.

alternos

quoque Areu.

id

om.

quod] quod didicimus que.

tabella.

A B

II.

brebi

12.

nossere

n nosse
est

scientia

Areu.

om.

B B2 B

notavimus Areu.
super.stmlione

A B 10. libris B earum] fas B

causis

aestos

superstitiosa

2
doctrina considerentur.

ISIDORI

Quin immo

si

ab inuestigatione ueri modis

ille

omnibus procul abessent, nequaquam rex

mihi dedit

sapiens diceret:

'Ipse

horum quae

sunt scientiam ueram, ut sciam dispositionem

et diuisiones
3.

caeli et uirtutes

elimentorum, conuersionum mutationes

et

temporum, annorum cursus

stellarum dispositiones.'

Qua-

propter incipientes a die cuius

paene prima procreatio in ordine re-

rum

uisibilium extat, dehinc cetera de quibus opinari

les uel ecclesiasticos uiros nouimus, persequamur

quosdam gentieorum in quibusdam

auctoritas dictorum

causis et sensus et uerba ponentes, ut

10 fidem efticiat.
I.

ipsorum

De

diebus.

II.

De nocte.

III.

De hebdomada.
Demensibus.

IHI.
15

V.
VI.
VII.
VIII.

De concordia mensium. De annis.

De temporibus. De solstitio et aequinoctio.

20

25

Vmi. Demundo. X. De quinque circulis mundi. XI. De partibus mundi. XII. De caelo eiusque nomine. XIII. De planetis caeli. XIHI. De aquis caelestibus. XV. De natura solis. XVI. De quantitate solis. XVII. De solis cursu.
1.
uiri

2.

habessent
et ut

mihi horum

Vulg.

B B

lib.

sajrient 7,

17

sq.

3.

dedit

4.

caeli]

orbis terrarum

Vulg.

con-

uersuonem
diuisionem

consummationem et medietatem temporum, uicissitudinum permutationes et commutationes temporum Vulg. 5. anni

initium et

Al B

conuersionem

A2 B

mutaciones

mutacionis

Vulg.
7.

disposiones

extant

existet

A B
9.

6.

paene om. Areu.

procreatio est

B
l

de

ora.

A B
13.

8.

nobimus
prefatio

Bx

pro-

sequamur Areu.
tula

ponentis

B
VI

explicit

incipiunt capi-

A B
mensuum

12.

noctib;

B2
16.

ebdomada

A B*

ebdomata
solistiiis

15.

A Bx

de temporibus. VII de
21.
IIII addid.

VIII

de annis

B
et

18. solesticia

iterum
titati

22. caelo et eius

x

numero

23. planitris

B2 B B

sed erasit
26. quanx

lunae addit

27. solu

cursum

DE NATURA RERUM
XVIII.

LIBER.

De lumine

lunae.

XVIHI.

XX.
XXI.
XXII.
XXIII.

XXHII.

XXV.
XXVI.

XXVH.
XXVffl.
XXVIffl.

De lunae cursu. De eclipsi solis. De eclipsi lunae. De cursu stellarum. De positione septem stellarum errantium. De lumine astrorum. De lapsu stellarum. De nominibus astrorum. Vtrum sidera animam habeant.
Denocte.

10

De

tonitruo.

XXX. De

fulminibus.

XXXI. Dearcu.

XXXH. Denubibus.
XXXUI.
Depluuiis.

15

XXXIIII. Deniue.

XXXV. De grandine. XXXVI. De natura uentorum. XXXVH. De nominibus uentorum. XXXVIII. De signis tempestatum. XXXVHII. De pestilentia. XL. De oceani aestu.
XLI.

20

Cur mare non

crescat.

XLH.
XLIII.
XLIIII.

Cur amaras habeat aquas.

fluminum.

25

De Nilo flumine. De nominibus maris XLV. De positione terrae. XLVI. De terrae motu.

et

cursum
sin
7.

3.

clipsin
eclipsis

A
lune

eclipsin

A ellipsin Bz
nibibus

J5 1
6.

eclipsis

B*

4.

clip-

possitione

10. de utrum

AB
15.

13.

fluminibus jB 1

pestafo

uel

sernitatum

om.
27.

B
XLIHI

24.

cur] de

A
et

de

nom. maris
29.

fl.

B1 habent A nuuibus B 21. temaddit B 2 23. oceano B aestu 25. cur] de A 26. nilo om. A om. B 28 XLV] XLIII B
sydera
x
x

A positione B A hababeant B

possition

xLnn b

4
XLVII.
XLYIII.

ISIDORI

De monte Aetna. De partibus terrae.

I.

DE DIEBVS.
donec rurSpatia

1.

Dies est solis orientis praesentia, quousque ad occasum per-

ueniat. Dies

gemine

appellari solet: proprie a solis exortu,

sus oriatur, abusiue a solis ortu, usquequo ueniat ad occasum.

diei

duo sunt interdianum

et

nocturnum,
2.

et est dies

horarum XXIIH,

spatium autem horarum XII.

meridies et suprema.
10
alii

Partes abusiue diei tres sunt:

mane

Initia diei alii a solis ortu putant, alii

ab occcasu,

media nocte.
id

Nam

Chaldaei a solis exortu diei initium faciunt toappellantes.

tum
tis

spatium

unum diem
et in

Aegyptii autem ex initio noca

sequentis diei originem trahunt.

Romani autem
finiri.

medio noctis

oriri

diem uolunt

medio noctis

3.

Dies autem in princi-

pio
1

lapsum.

operum dei a lumine habebat exordium ad significandum hominis Nunc autem a tenebris ad lucem ut non dies obscuretur in noctem, sed nox lucescat in diem, sicut scriptum est 'de tenebris lu,

men
1.

clarescere', quia delictorum tenebris liberatus

homo

ad lucem

fidei

XLV B
de
4.
6.

&hna
3.

&huna
5.

2.

expl. capitula

B
B
l

XLVIH
solis

additA
potentia

1] capitum

numeros om.A

de diebus id est de
exortu] ortum
7.

Bl
l

apellari

B
spacia _A
2] inter

ortu

B1 B2
et
1

ueni&

hoccasum
et Isid.

interdianum Grialii

Areuali libril
8.

Origg.

Y 30,

diurnum

AB
orarum

ovaxum

AB

spacium

spatia diei

A B
B1

et sic

semper
9.

autem om.

diei]

meridie
et sic

supprema
initiu
1

A
10.

supreme
a om.

B
1

supfa-

premli

B2

inicia

semper
om.

B
A
16.

ciunt id est

11.

id

B
di

appellantum

A
die

12.

se-

quentes

dium
epist.

A AB
ad
Cor.

tradunt
feniri

AB
1

a medio] media
14.

13.

B
4,
1

AB
luce

inlucecat
(

B B

medie

B1
al. )

II

lucem splendescere Vulg.

quia

lumen cod.

17. clariscere

AB

B1

1,1. Isid. Origg. V30,

ras sicut dies aut

1.

2: Dies

est praesentia solis sjue sol supra ter-

causa est aut supra terram sol aut sub terris. Dies legitimus XXIIII horarum usque dum dies et nox spatia sui cursus ab oriente usque ad alium orientalem solem caeli uolubitate concludat. Abusiue autem dies unus est spatium ab oriente sole usque ad
sit,

nox nox

sol sub terris.

Vt enim

occidentein. Sunt autem diei spatia duo, interdianum atque nocturnum, et est dies quidem horarum XXIIII, spatium

autem horarum XII.

3.
finit

August. Quaest. euang. 17:

enim et lumine incipit dies et ad tenebras ad significandum lapsuin hominis. Nunc autem a tenebris ad lucem, sicut dictum est, 'de tenebris lumen clarescere', quia a peccatis homo
Iu genesi

DE NATVRA RERYM LIBER

scientiaeque peruenit. Mystice

5
legis portat.

quoque

dies

imaginem

Sicuiet

ut enim diei claritas obscura tenebrarum inluminat, ita et lex

tae

uiam

demonstrans

depellit tenebras

errorum lucem declarat uirtutum

,

iniquorum peccata arguens bonos ad meliora perducit.

Festi

autem

dies in ueteri lege

isti

sunt:

'Dies

azymorum phase

quarta decima dies mensis primi est

quando luna plenissima abiecto

fermento agnus immolabatur.

Dies pentecostes est, in quo in uertice

montis Sina lex data

bantur propositionis.
lege et in

est Moysi, in

qua de frugibus primi panes offereest, in

Dies sabbatorum
in deserto

quo

otia celebrantur in

quo manna

non

licebat colligere.

Dies neomenia- 10

rum
cipio

est celebratio

nouae lunae, semper enim Iudaei

in

mensium prinin prin-

cipio,

hoc

est

prima luna diem festum agebant: sed idcirco

,

mensis hoc faciebant

quia

deficiente

luna tempus finitur et

iterum nascente incipitur.

est,
1.

Dies tubarum septimi mensis principium

et 15

quando Iudaei solemnitatem agentes amplius tuba canebant

scientiae
fp. 6,

desunt uerba a mystice quoque usque ad B B E et midt. Areu. libr. 5. aze3. depellat D morum phasse D 6. quatta A die A 7. pentecosten A est in om. D 9. prapositionis A ocio A om. D 10. collegere A 1 neomeniorum A D 11. est om. A D celebracio A enim] au12. principia A tem D 14. nascente luna Areu. dies autem D

perueniat

WJ

scripsit in

principio Areu.

liberatus peruenit ad

lumen
in

iustitiae.
I
1.

Hieronym. Comm.
p.

Zach.

779 Fall.
est

(p.

1419 Migne): Prima

longis ad terram sanctam circuire dispendiis, ut exceptis duobus Caleb et Iosue omnes in solitudine caderent. In

festiuitas

azymorum phase, quod

apud nosGraecoLatinoque sermone pascha dicitur. Secunda pentecostes post septem hebdomadas, in qua panes propositionis de nouis

primum frugibus

of-

feruntur. Tertia in mense septimo tubarum propitiationis et tabernaculorum, id est Cy.7]VonnyCas, cuius extrema dies egressionis appellatur et terminus. II 8. p. 852 (1475): Ieiunium quarti mensis, qui apudLatinos uocaturlulius,
die septima et
illud

arbitrantur,

decima eiusdem mensis quando descendens

hoc mense et a Nabuchodonosor et multa post saecula a Tito (et) Vespasiano templum Ierusolymis incensum est atque destructum, capta urbs Bether, ad quam multa milia confugerant Iudaeorum, aratum templum in ignorainiam gentis oppressae a Turannio Rufo. In septimo uero, qui apud nos appellatur October, sicut supra diximus occisus est Godolias et ludae tribus ac Ierusalem reliquiae dissipatae. Legamus Ieremiam. Mense decimo, qui apud nos Ianuarius dicitur eo quod ianua

Moyses de monte Sina tabulas

iecerit atque

legis abconfregerit et iuxta Ieremiam muri primum rupti sunt ciuitatis. In quinto mense, qui apud Latinos appellatur Augustus , cum propter exploratores terrae sanctae seditio orta

anni

atque principiuin. Ezecbiel in audiuit et cunctus populus captiuorum quinto mense templum esse subuersum, quod plenissime in eodem propheta eognoscimus. Hoc
sit

captiuitate positus

est

igitur
et

omne

quod

dicitur

dies

esset in populo, iussi sunt montem non ascendere, sed per quadraginta annos

ieiunioium quos hactenus habuistis in luctum , sciatis nobis quia

planctus

6
plurima oflerebant
giae est
sacrificia

ISIDOM

quam per

singulos menses. Dies scenopedie mensis, in

mense septimo, quinta decima

Dies ieiunii quarti in

quo tabernaculo-

rum solempnitatem
interpretantur.
5

ueteres celebrabant: scenopegia

enim tabernacula
septima decima
legis

mense

Iulio est

die

mensis eiusdem, quando descendens Moyses de monte tabulas

confregit.

In eo etiam die et Nabuchodonosor urbis Hierusalem pridestruxit. Dies ieiunii quinti in

mum
rum

muros

mense Augusto

est

quando

pro speculatoribus ad terram sanctam missis seditio in

castris

Ebraeo-

exorta est et factum est, ut per desertum quadraginta annis labo-

10 riose discurrerent et in

eremo omnes perirent. Siquidem et in eodem mense a Nabuchodonosor et multo post tempore a Caesare Tito templum euersum est atque succensum et in opprobrium perditae gentis exaratum. Dies ieiunii septimi in mense septimo est, qui appellatur
October, in quo occisus est Godolias, et reliqui, qui erant in Hierusa-

15

lem

interfecti

sunt iuxta quod loquitur Ieremias.

qui

Dies ieiunii decimi

est in

mense decimo,

apud nos Ianuarius uocatur, quando agnoue-

runt cuncti in Babylone captiui quinto mense templum fuisse destruc-

tum

et fecerunt

planctum adque ieiunium. Haec beatissimus HieronyProphetice autem dies scien-

mus

in commentariis Zachariae scripsit.

20 tiam diuinae legis significat,

nox uero ignorantiae caecitatem secundum

adsimilaui

Osee prophetam, qui

dicit: 'Nocti

matrem tuam,
Item

factus est

populus meus tamquam non habens scientiam'.

dies prosperitatem significat saeculi,
4.

nonnumquam

nox uero aduersitatem.

Fasti dies sunt quibus ius fatur

id est dicitur

ut nefasti
enim]

1.

scaenophegiae

scenopigiae
4.

D
A
l

3.

scaenophegia
libri

scenopigia_D
5.
8.

autem
7.

D
A
herimo

septima] quarta
ieiunium

Areuali.

discendens

AD
annis

distruxit

agusto

AD
Areu.

remeantibus Areu.

in castris est orta

scam A 10. heremo

missis]

XL
om.

in

11. nabachodonosor

12. successum 15. hyeremias

A A
cf.

ob16. in

probriumJ.

13. ieninii

septimber

D
17.

A
d.

Ianuarius

al,

lacuna
p. 559

December Areu.
quarto

sed

Ideler
dis-

(Handb.
tructum
nocte

Chronol.)

D
B

Areu.

A
l

18. plactum

A
festi

hyeronim

Hieron. Comm. in Zach.

prophetae

IletII8

20.

significant

nocte

B2

24.

Bl A

21.

^1
ut om.

Os. 4, 5

in quibus

raui

cogitaui ut benefaciain Ierusalem et doIuda in laetitiam et gaudium et so-

torum Halb. prae

rum uulgo)
fatur
fasti
,

'fasti dies

lemnitates esse uertendos.

id

est

Carol. praetosunt, quibus ius dicitur ut nefasti qui-

orum

4. Priscian. p. 793. P. (p. 387 H.): Suetonius in VIII Pratorum: (pae.

bus non

dicilur.

dicuntur,

Papias p. 47: dies quibus ius fatur, ne-

DE NATVRA RERVM LIBER

quibus non
dicitur.

7
fit

Feriati dies

in quibus res diuina

et abstinere

homines a
ligione;

litibus oportet.

Profesti dies festis contrarii, id est sine resunt.

festi

tantundem

otii et religionis
,

Atri dies sunt qui et

communes uocantur.

Siderales

in quibus sidera

mouentur

et

homines

a nauigationibus excluduntur.

Iusti continui

XXX sunt.

Praeliares dies 5

sunt quibus fas est hostem bello lacessere, de quibus liber testatur re-

gum

dicens: 'Eo tempore

quo solent reges ad

bella procedere'.

5. In-

tercalares dies sunt quinque, qui iuxta Aegyptios supersunt

duodecim

mensibus,

et incipiunt a

nono kalendas Septembris

et quinto kalen-

darum memoratarura finiuntur. Dies epactarum sunt XI, qui per singulos annos ad cursum lunarem adcrescunt, nam dum in annum XII
lunae CCCLIHI dies habeant, remanent ad cursum anni solarem dies

10

XI, quos epactas Aegyptii uocauerunt, pro eo quod ad inueniendam

lunam per totum annum

1.

adiciantur.

Solstitiales dies sunt, in

quibus
om.

dicatur
festi festi

B1 B1

fereati

B1
A B2

abstenere

contraria
otii

relegione
ocii

A1 A

2. profasti
l

B2
4.

dies

3.

festinante

unde &

B B
1

tantunde

&

A
et

relegionis

A1

sider..J3 1
excluduntur
al.

5.

nauicationibus jB 1

nauigacionibus

A1
in bello

excluduntur]

quinto
isti

decimo

die

de Ianuario

quinto
6.

decimo die de Februario

AB scere A 2
lent
9.

dies sunt] in

B
regnum

B
II
8.

lacere
11, 1

lase7.

laciscere

A
A

lib.reg.

so-

A aVIIII A
om.

sol ent
1

procedcre

XII

anno

A2
A

KL A

kalendis

B2 A1
A

10. finiunt Areu.

12. habent

epactorum
solares

11. cursus

solaris

13. ad om.

A2 in quinto A 2 B ..crescunt B 1 B inuenienda

1

A
1

XIII

luna JB 1

14. aditiuntur

solsticiales

fasti quibus

non

fatur.

Is.

Origg. VI

18, 1: Quibus contrarii sunt fasti, in quibus ius fatur, id est dicitur. Isid. Origg. 30, 12: Festos dies hoininum causa institutos , feriatos autem

triginta dies quibus exercitui imperato uexillum russi coloris in arce positum est, praeliares autem omnes quibus fas est res repetere uel hostem lacessere. Paulus p. 103: Iusti dies dicebantur

diuinorum sacrorum.

Paulusp. 228:

Profesti dies procul a religione numinis Festusp. 229: Profesti dies diuini. cti, quod sint procul a religione di

quum exercitus esset iuipera, tus et uexillum in arce positum. Paulus p. 226: Praeliares dies appellantur, quibus fas est hostem bello lacestriginta
sere.

numinis
21

diuini.

Macrob. Sat.

16,

Erant enhn quaedam feriae pu-

Dies autem postriduanos ad omnia maiores nostri cauendos putarunt, quos etiam atros uelut infausta appellatione

blicae, quibus nefas fuit id facere.

damnarunt

eosdem tamen nonnulli communes uelut ad emendationem no;

Macrob. Sat. I minis uocitauerunt. 16, 15: Praeliares ab iustis non segregauerim, siquidem iusti sunt continui

5. Isid. Origg. VI 17, 29: Epacuocant, Latini adiectiones annuas lunares, quae per undenarium numeruin in se reuoluuntur usque ad tricenarium. Quas ideo Aegyptii adiciunt, ut lunaris emensio rationi solis
tas Graeci

aequetur.

8
sol stat crescenti spatio
in

ISIDORI

dierum uel noctium. Aequinoctiales dies

spatiis euoluuntur.

sunt,

quibus dies

et

nox aequalibus horarum

II.

DE NOCTE.

1. Nox est solis absentia, quamdiu ab occasu rursum ad exortum recurrat. Noctem autem fieri dicimus umbra terrarum quam datam ad quietem corporis credimus, non ad alicuius operis officium.
,

Duobus autem modis nox

eo quod oculis noceat.
10
2.

in scripturis sanctis accipitur, id est aut tri-

bulatio persecutionis aut obscuritas caeci cordis.

Nox

nocendo

dicta

Noctis autem partes sunt septem: crepuscu-

lum, uesperum, conticinium, intempestum, gallicinium, crepusculum

matutinum**. Crepusculum
est inter
est.

id est

creperum, quod dubium dicimus,hoc

oriente stella, cui

lucem

et tenebras.

Vesperum

hoc nomen
silere est.

3.

Conticinium, quando
id est

omnes

silent; conticescere

enim

Intempesta
1.

inportuna, quando agi nihil potest

et

omnia quieta
2.

crescenti] in maiore latitudine

quam habere

possit crescente al.

4.

ora-

rum
5.

om.

reuoluuntur

B B
delet Isid.

rursus
2.

B
7.

ortum
scis

B
B
al.

recurrit
et

Areu.
9.

dicimus] uel

m.

om.

B
11.

Areu.

eo quod
I.

Origg.

31, 1.

quod

Areu.

autem om.
a noctis
Isid.
I.

Areu. Isid.

I.

10. uespertinum

conticinium

crepusculum scripsi crepusculum dicitur

orientis al.
I.

AB

Areu.
conticescere
est

12. oriente]

13.
l

est

uesper

B B

A2 B 2
l

conticiscere

tempestu
II

A Bl inoportuna A
IIII

conticere Areu.

om.

14. in-

inportunu
3:

nich.il

1.

Ambros. Hex.

perum dubium dicimns, hoc

est inter

Noctem enim ad quietem corporis datam

esse cognoscimus, non ad muneris alicuius uel operis functionem. Isid. Origg. 31, 1: Nox a nocendo dicta eo quod noceat oculis.

Conticinium est lucem et tenebras. quando omniasilent, conticescere enim silere est. Intempestum medium et inactuosum noctis est tempus, quando nihil agi potest et omnia quieta sunt soGallicinium propter gallos praenuntios dictum. Matutinum est inter abscessum tenebrarum et aurorae aduentum, et dictum matutinum quod hoc tempus inchoante mane sit. Diluculum quasi iam incipiens parua Haec et aurora, quae solem diei lux. Similia Censor. de die praecedit. nat. 24 et Seru. ad Virg. Aen. II 2 6 8 e Varrone hauserunt. Varro L. L. VI 7: Intempestam Aelius dicebat quom tempus agendi est
pore.
lucis

Seru. ad Virg. Aen. I 89: Nox dicta quod oculis noceat. Varro L. L. VI 6: Quod nocet nox, nisi quod Graece
vvg nox. 2. Isid. Origg. V 31, 413: Noctis partes septem sunt, id est uesperum,
crepusculum, conticinium, intempestum,
gallicinium, matutinum, diluculum.

Ves-

perum ab

occidentali uocatum, quae solem occiduum sequitur et tenestella

bras sequentes praecedit, de qua Virgilius (Aen. I 374): 'Ante diem clauso componet uesper Olympo'. Tenebrae autem dictae quod teneant umbras. Crepusculum est dubia lux. Nam cre-

nullum,quod alii concubium appellarunt, quod omnes fere tunc cubarent, alii ab eo quod sileretur silentium noctis, quod

DE NATVRA RERVM LIBER

sunt.

Gallicinium autem dictum est propter gallos lucis praenuntios.

inter

Crepusculum matutinum

abscessum noctis

et diei

aduentum***.

in.
1.

DE HEBDOMADA.
5

Hebdomada apud Graecos et Romanos septem dierum cursu Apud Hebraeos autem septem anni sunt; declarat hoc Daniel de LXX hebdomadibus. Hebdomada autem septem feriis constat. Feria autem a fando dicta quasi faria vel eo quod in creatione mundi
peragitur.

per singulos dies dixit deus

tus habetur.

'fiat',

item quia dies sabbati ab

feria

initio feria-

Inde dies

solis

prima

nuncupatur, quia primus est

a feria, item lunae proinde secunda feria, quia secundus est a feria. 10 Sic et ceteri dies
tali

ex

numero sumpserunt uocabula.

manos autem
perunt.
est

hi dies a planetis

id est erraticis stellis

nomina
proxima
2.

2.

Apud Roce-

Primum enim diem a sole uocatum dicimus, quia princeps omnium siderum, sicut et idem dies capud est cunctorum dierum,
a luna, quae soli et splendore et magnitudine
gallorum
est,

secundum
1.

15

gallus

Ax

A2

pronuncios

prenuncior 7

B
die

cre3.

pusculum &

matitinum

AB

abscensum
4.

domada A B 2 obdomada B x danihel A 5. sum B x ebdoma.bus B x ebdomadibus

semper
dicta
8.
9.

ebdomada Daniel. 9, 24 B 2 ebdomada A B 2

A
6.

om.

A1 Bl

ebcur-

ebdaomadibus

et ita

uterque liber
uel addidi

ebdomatai? 1

7.

quoque
fari

est

A2
om.

Areu.

B Areu. A B 2 Areu.
itemque

feriendo al. fiendoci.-4.rew.

fieri

al.

ds

B
x

itaque

A2
10.

inicio

feriatws
feria est
feria est

abetur
est

habetur
to

B
a sabbato

noncupatur I? 1

prima

primus
est

a feria id
fei"iato

A
a

lunis

B B B
12.

om.

A2
x

feria id est sabbato

qui est feriatus

hi.

B
B

planites

ad

eiTaticis

B
B
x

acciperunt

uocabulum accepcrunt Areu.

uerunt Areu.
qui
solis

13. dicimus] aiunt

B B

acceperunt

B2
se-

a sole uoca-

cundus

B B

14. sideraim A. x

cuntorum
proximata

magnitudini

Bx B
V

15.

idem Plautus tempus conticinium. 3. Varro L. L. VI 5: Secundum hoc dicitur crepusculum a crepero. Id uocabulum sumpserunt a Sabinis, unde
ueniunt

III,

1. Isid. Origg.
autein
feriae
I

30, 12:

fando

Beda Venerab.
feria

nuncupatae sunt. p. 123 ed. Bas.:

Feria a fando nomen accepit, et dicitur

feria quasi faria, id est

Crepusci

nominati Amiterno,

nomen quod

est

qui eo tempore erant nati, ut Lucii prima luce. In Reatino crepusculum significat dubium, ab eo res dictae dubiae

creperae, quod crepusculum dies etiam sit an iam nox multis dubium. cf. giossar. Hildebrand. p. 84 et Nonium.

nunc

a secunda persona quae est 'faris' uel quia prima persona caret deriuatur; feria consuetudine dicitur. 2 4. Isid. Origg. V 30, 5 7: Primum enim diem a sole appellauerunt et quae secuntur usque ad figmenta.

10
et exinde
3.

isidori

mutuat lumen; tertium ab

a stella Mercurii,

stella Martis,

quae uesper uocatur;

dicunt;
stella,

quartum

quam quidam candidum circulum

quintum a

stella Iouis,

quam phaethonta

dicunt; sextum aVeneris

quam luciferum asserunt, quae inter omnia timum a stella Saturni, quae septimo caelo
plere

sidera plus lucis habet; sep-

locata

XXX annis

fertur ex-

cursum suum.

4.

Proinde autem gentiles ex his septem planetis

aliquid sibi effici existi-

nomina diebus dederunt eo quod per eosdem

marunt dicentes habere ex
linguam
10 Ioue
et sapientiam,
,

sole spiritum, ex luna corpus, ex Mercurio

ex Venere uoluptatem, ex Marte feruorem, ex

Talis quippe
gentilibus

temperantiam

ex Saturno tarditatem.

extitit stultitia,

qui sibi finxerunt

tam

ridiculosa figmenta.

HII.
1.

DE MENSIBVS.
figura

Mensis est luminis lunaris circuitus ac redintegratio siue a

noua ad nouam cursus. Cuius

1.

plerumque huius

uitae cursus in-

ex eo

B Areu.
2,
,

mutuatur
libri et Origg.

dl.

liab et illa
2.

B1
atque

uesper hoc loco et

XXIII
lii

III 66,
1

30, 7

III

70,

20 Gria-

omnes

ubi phiriona

Gu

phirion

Gu 2

praebent.

pyrois

Chaconem

secuti Grialius et Areu. scripserunt.

8

Equidem cum
ab

Ottone errorem Isi-

doro

tribui.

2.

quartu

stilla

Bl B2
4.

quidem
ci.

A
B
B2
et

eandidum circulum hoc loco et Origg. V 30, in Origg. Grial. Areu. Otto scripserunt
stilla

7 libri.
3.

stilbonta

Chacon.
ab

quintus

5.

B1 ab B 2

feton

A1 B qui A

fetonte

A2
B1

sextus

B2
libri
,

septimus

sextu

sexto

B2

omnes Grialii
7.

Origg.

V, 30, 7 'jplerique

UbrV
6.

Grialii et Gu. 2
stellis

si

ex Ottonis
I.

silentio die-

aliquid concludi potest

Areu.

et Isid.

I.

rum

A B
B
et

indiderunt

al.
I.

easdem Areu.
I.

aliquod

A
8.

existi-

marent

Gu

1.

2 in Origg.
so

aestimarent Areu.

ex aere

ignem ex
9.

sole

A
I

ex

ole

spln

A B

spu

mercorio

lingua

B
I.

sapientei.

A1
B
1

sapienteiam

A2
1

ingeDium

et lin-

guam
titit

Origg.

uolumtatem
11.
stulticia

10.

temperanciam
q

A
B
hac

exfixe-

gentilibus

B B

A1

stultitiam

runt

fincxerunt

tamen

B1 affigmenta B
ante
a.

13.

redintegracio

et ita fere

semper pro
al.

litteram

posuit,
14.

quod

saepius m. 2 correxit
tio

remi gratio

om.

A B

adnoua-

cursus addidit Grialius

4. Seru. ad Aen. XI 51: Superis autem debemus oinnia donec uiuimus

cum ut dicunt physici nasci coeperimus, sortimur a sole spiriideo quia

tum, a luna corpus, a Marte san^uinem, a Mercurio ingenium, a Ioue desiderium a Venere cupiditates, a Saturno humorem.

DE NATVRA RERVM LIBER

tellegitur,

11

quae suis incrementis quasi mensis peragitur ac deminutioterminatur.

nibus

certissimis

Mensem autem
perducit'.
diis suis,

antiqui

definierunt

'Quamdiu luna zodiacum circulum

tiles

2.

Antiqui autem gencausis, quae5

mensibus nomina quaedam ex

quaedam ex

dam uero

ex numero inposuerunt incipientes a Martio, quia ex ipso

Hunc autem Martium propter honorem Romuli sic appellauerunt, quia eum Martis filium esse crediderunt. Aprilem uero nullo deorum suorum nomine sed de re propria
anni exorientis ordinem seruauerunt.
1.

incrementi
2.

mens
zozaicum
5.

2?'

demunutionibus

A1

demenutationibus
3.

terminatur] diminuntur

B
l

diffinierunt

diu

B
1
l

zo4.

ziacum
moli

minaque

A B2 A
B

B1

perducitur Areu.
6.

gentilis

ipsi.

exorientes

A1

martio
fidelium

B B
1

no-

7. ro-

A B
1

apellauerunt
8.

A B
rem

que

credide-

runt esse

uere

A
IIII

B
erant, Quintilem usque Decembrem perinde a numero. Varro autem Romanos a Latinis nomina mensum accepisse arbitratus auctores eorum antiquiores

1311

1.

Hygin. Astr.

19:

Menseni autem, quamdiu luna zodiacum

circulum perducat. 2. August. c. Faustum XVIII 5:

Sed et mensibus imposuerunt nomina deorum suorum. Propterhonorem quippe Romuli quia eum Martis filium crediderunt, primum mensem Marti dicantes Martium uocauerunt. Et inde Aprilem a
nullo dei sui nomine, sed a re ipsa quasi aperilem quod tunc plurimuin germinis aperiatur in florem. Inde tertium mensem Maium, quod Maiam Mercurii matrem deam colunt. Inde quartum Iunium Inde ceteros usque ad Dea Iunone. cembrem a numeris nominarunt. Sed ex eis Quintilis atque Sextilis nominibus hominum, quibus divinos honores decreuerant, appellati sunt Iulius et Augustus, nam septimus September et ceteri ut dixi usque ad Decembrem numerorum ex ordinepronuntiantur. Porro Ianuarius a Iano appellatus est, Februarius a Februis sacris Lupercorura. Censorin. de die nat. 22, p. 67

quam urbem

fuisse satis argute docet.

Itaque Martium

mensem
credit,

dem nominatum
fuerit pater, sed

a Marte quinon quia Romuli

cosa.

quod gens Latina belliAprilem autem non ab Aphrodite, sed ab aperiendo, quod tunc fere cuncta

gignantur et nascendi claustra aperiat natura. Maium uero non a maioribus, sed a Maia nomen accepisse, quod eo mense tam Romae quara antea in Latio res diuina Maiae fit et Mercurio. Iu-

niumquoquealunone potius quam iunioribus, quod illo mense maxime Iunoni honores habentur. Quintilem, quod loco
iam apud Latinos fuerit quinto, item Sextilem ac deinceps ad Decembrem a numeris appellatos. Ceterum Ianuarium et Februarium postea quidem additos, sed nominibus iam ex Latio sumptis et Ianuarium ab Iano, cui adtributus est, nomen traxisse, Februarinm a februo. Est februum quidquid expiat purgatque, et februamenta purgamenta, item febrare purgare et purum facere. In hoc autem mense Lupercalibus, cum Roma lustratur, salem calidum ferunt, quod februum appellant, unde dies Lupercalium proprie februatus et ab eo porro mensis Februarius uocitatur. cf.
;

lahn:

Nomina decem mensibus

antiquis

Romulum

fecisse Fuluius et Iunius auc-

tores sunt, et quidem duos primos a parentibus suis nominasse, Martium a Marte patre, Aprilem ab Aphrodite, id est Venere, unde maiores eius oriundi dicebantur, proximos duo a populo, Maium a maioribus natu , Iunium a iunioribus, ceteros ab ordine quo singuli

Farro L. L.

VI

33.

12

ISIDORI

quasi aperilem nominauerunt eo quod tunc germen

tur in florem; 3. inde

plurimum

aperia-

mensem Maium pro Maia

fuisse testantur.
Alii

Mercurii matre,

deam
rorem
5

uocant, siue propter maiores, deinde Iunium a lunone,

uel

coniugem Iouis
,

autem

sicut

quam quam soMaium pro

maioribus

ita

pro iunioribus Iunium uocari dixerunt.

Item Iulium a

10

Augustum uero ab Octauiano Augusto uocauerunt, nam prius Iulius Quintilis, et Augustus Sextilis uocabantur, sed eorum nomina a Caesaribus Iulio siue Augusto sunt commutata. 4. Iam September eo quod septimus sitaMartio, qui est principium ueris. Simili quoque ordine October et Nouember et December ex numero imbrium adque ueris acceperunt uocabulum. Porro Ianuarium ex nomine Iani
Iulio Caesare,

uocauerunt, sed specialiter Ianuarius appellatur, eo quod ianua

sit

anni

adque principium.
appellauerunt.
15 anni

Februarium autem a Februis

sacris

Lupercorum

Itaque apud antiquos Latinos decem mensibus cursus

computabatur.

Sed Romanis Ianuarium

ita in

et

Februarium
distinxit.

Numa
Pleri-

Pompilius addidit adque

XII menses

annum

5.

que autem adserunt Cingum Sabinorum regem prius annum in menses

plurimum germinis
3.

Areu.

aperiantur

B
B

2.
sibi

mercorii
propter
ionis

matra

B1

uocant] esse dixerunt

sorore

B
4.

deam
coniuge

maiores

decre-

uerunt Areu.
sic

B
6.

testatur jB

A
Ax B

*5.

Iunium] iunioribus
agust.o
a om.
octuber

A
A

uocare
agusto
caesare

om.
7.

A
et

agustum
s&

A
2? 1

et ita

fere semper
8.

om.

noam
nata

Bx
Bx

B2

commotata
nouenber
x

nomi-

10.

octimber

A
ita

nouimber

D
A
Bx

decimber
uocabula
apellatur
sacris

D
B B

atque

A B2
B
l

11. acciperunt

ianuario
13.

Iam

A
est

atque

A B2
id

AB D 12. s& B x et febroarium A l

cui

uocablum
febra.s

fere semper

&

ualidis

lupercorum

a plutone

eo mense

sacrifi-

cabantur romani

ex Origg.

33,

14. apellauerunt

15.

Ro-

manis Ianuarium et Februarium scripsi ianuarium romani febroarium A l Areu. ianuarium romani dixerunt febroarium A 2 B ian. rom. addi-

derunt
ededit

februarium

D
B2
17.

numa B
itaque in

D E
Bx
om.

16.

pampilius

A B El

Bx B

atquc

A
cingum

mensibus

dis-

tincxerant

asserunt

A B2

A B D E. Ancum

Areu. an Sancum?

lauinorum

Bx

sauinorum

B2

4. Isid. Origg. V 33, 11: September nomen habet a numero etimbre, quia septimus est a Martio et imbres habet. Sic et October Nouember atque December ex numero et imbribus acce-

peruot uocabula. Cassiod. Var. I. epist. 35: Quod ab ipsis quoque mensibus datur intellegi, quando ex numero imbrium futurorum nomina susceperunt.
Io.

Lyd. de mens.

IIII

78.

DE NATVRA RERVM LIBER

diuisisse, idus kalendasque et intercalares dies instituisse.

13
In codici-

bus autem sanctarum scripturarum XII menses fuisse anni etiam ante
diluuium ostenduntur.
Sic enim ibi legitur: 'Aqua autem minuebatur

usque ad undecimum mensem.

tur menses, sicut et nunc, sed
et finita concludit.

Vndecimo autem mense prima

die

mensis apparuerunt cacumina montium'.

Sic enim tunc dinumeraban- 5

non quos kalendae sed quos luna coepta

dictae a diebus, et

6.

Kalendas a colendo dictas, apud antiquos enim

semper mensium principia colebantur. Idus quoque

nonae a nundinis. Menses autem omnis apud Latinos ex kalendis su-

munt principium, apud Hebraeos autem ex lunae nascentis recursu. 7. Apud Aegyptios autem principia mensium ante kalendas quattuor
aut quinque dies pronuntiantur, iuxta
I). (fig.

10

quod formula subiecta

declarat

Dehinc reuerteris ad IIIIKalendas Septembris, talique ratione

conplentur dies

CCCLXXII mensium Aegyptiorum. V

dies supersunt

quos B7tayo(.ievovg uel intercalares uocauerunt, de quibus superius 15

memoratum

est.

V.
1.

DE CONCORDIA MENSIVM.
in

Ianuarius

cum Decembri
et

horarum mensura concordat. Feeraso adque m. 2

3.

1.

diuidisset
2.

Bx

kal

q.

adque

& B

kalendas et

Ax
mu-

scarum

nuebatur
4.

A Ax
B
Bx

sacrarum
Vulg.

Moys. 7

8, 5

ostenditur Areu.
et

inuehebatur A'1

aquae ibant

decrescebant Vulg.
5.

decimum
copta

undecima
capita Areu.

B
kle

decimo
tunc om.

Vulg.

mensi

Bx
2J 1

apparuerant
6.

A
a]

denumerantur
au a

7.

conclud&
jB 1
l

Bx
dicte
dicti

A2
8.

au

co-

lende

A
A

colendos
principia
al.)

nomina
kalendas

B Az
9.

B A Bx
non
ebreos
as

aput
dibus

mensuum B x
ex] a

diebus uel ab ididio

Areu. (edulio

nonas

nondinesdines B*

10.

aput

A
11.

nascenti recursum

Bl
13.

A mensuum A B
Bx
quarto
diebus

autem om.
x

B
B
x

recursu]

12.
al.

des

quafor-

tuor uel quinque siue sex seu septem aut octo dies

iusta
2? 2

mola A B x brium A

reuerte

quartu

septem-

14. 15.

complentur

A
A

B
B

CCCLX B
x

men-

suum B x
suum

epagomenas

epag no mina

epac o.menas
17.
x

B2

intercalares siue additos

intercalares siue addititios Areu.

men-

18. decefnb

decembrio

orarum

AB

6. Isid. Origg. V 33, 13: Quidam autem kalendas a colendo appellari existhnabant; apud ueteres enim omnium mensium principia colebantur. Idus autem plerique Latinorum ab edendo dic-

tas putant,
catae.

quod ii dies apud ueteres epularum essent. Nonae a nundinis uo-

V. Palladius
rius)

mensis

in

II 23: Hic (Ianuahorarum spatio cum De-

14
bruarius
Octobri.

ISIDORI

cum Nouembri spatium

Aprilis aequat
est Iulio.

aequale consummat. Martius consentit

Septembrem.

Maius respondet Augusto. Iu-

nius

compar

VI.
5
1.

DEANNIS.
solis

Annus

est circuitus

ac reditus per duodecim menses.

Cuius quidem

nomen

figurate significat

perEsaiam

dicitur: 'Praedicare

omne tempus uitae huius, sicut annum domini acceptabilem', quoniam

fuit acceptabilis,

non
10

ille

quo dominus praedicauit, solus

ait

set et

totum

hoc tempus, iuxta quod

apostolus: 'Ecce
iudicii
'.

nunctempus

acceptabile'.

Finem denique huius anni diem

adiunxit dicens:
2.

'Praedicare

annum domini
dici
tiue.
alii

et

diem retributionis

Annum autem
et anuli dicti

quasi

anum

quidam putant,

id est circulum,
alii

unde
ab

sunt diminu-

Principium autem anni

bruma putant
alii

ut populi Romani,

ab aequinoctio uerno ut Hebraei,

ut Aegyptii.

solstitio ut Graeci, alii

ab

15

autumpno

partim naturalem
nou
det

Annum autem sapientes mundi partim partim magnum esse dixerunt. Ciuilis annus
B B1 B1
consumat

ciuilem
est,

qui

1.

nouembrio

AB
maus

consumit Areu.

2.
x

oc-

tubrio

A B
3. 7.

septembrio

A B
5.

respodit

A B
B

respo-

B%
B

anpar
esaia.

est

om.

hac

redditus

XII

esaia

B2
B2

les. 61, 2

dicetur

prae-

dicate
8.

ut praedicarem

Vulg.
sed
9.

dni

AB
et

placabilem domino Vulg.

qud

Bl
deleto

dns

A B
ecce
1.1.

totum hoc
ejpist.

A
ad
10.

ad hoc
Cor.

to6,

tum
nuc

B B

ad m. 2

apostulus
dies

A
JB 2

II

2
1

acceptabile

nunc

salutis

adiuxit

adiuncxit

A2 B

Ies.

11. dni
12.
et

dnm
1

A
13.

doimo
a

A2
1

ul-

tionis Vulg.

anulum

A2
15.

om.

ab roma

A B
A

1
1

14.
l

ad

51

aequinoctium

B1
autumno

aebrei

listicio

sotitio

B
l

in rasura

huius mundi

B A2

par-

tem

III 34: Hic cembri mense conuenit. mensis in horarum mensura cum Nouembri mense concordat. I III 16: Hic mensis ad deprehendendas horas consentit Octobri. V 9: Huius mensis horae horis mensis Septembris aequantur. VI 18: In horarum mensuris Maius respondet Augusto. VII 13: Iunius ac Iulius horarum sibi aequa spatia contulerunt.

VI

Varro

L. L.

VI

8:

Sic

magui dicebantur circites ani, unde annus. Isid. Origg. V 36, 1: Annus autem dictus, quia mensibus in se recurrentibus uoluitur, unde et anulus dicitur quasi anuus, id est circulus, quod in se redeat. Seru. ad Virg. Aen. I 26 9: Annus autem dictus est quasi annuus, id est annulus, quod in se redeat. Seru. ad Virg. Aen. V 45: quia menses in se currunt et annum faciunt, unde et annulus quasi et annuus.

DE NATVRA RERVM LIBER

unius astri recursu per menses XII terminatur.
est,

15
3.

Annus

naturalis

cum

se soli luna supponit, ut inter

orbem
quod

solis et oculos

nostros

media

facta tenebras totius orbis efficiat,

fuit,

dicitur eclipsis

cuius

ratio diutius obscura

est.

sed a Milesio

Annus magnus
annus
est,

quodam philosopho
certis

exposita
5

dicitur,

quando omnia sidera anno

temporibus

numerisque conpletis ad suum locum uel ordinem reuertuntur,

quem
4.

annum

antiqui undeuicensimo

finiri

uel adimpleri dixerunt.

Solstitialis

cum
sui

sol expleto

per omnia signa circuitu in id

unde principium cursus

ciuilis,

sumpsit recurrit; ipse est solaris annus uel

peragitur.

qui diebus

CCCLXV

Annus

lunaris

idem

et

commu-

10

nis

est,

id est qui per XII

menses lunares decurrit,

est qui lunas XIII et dies

id est diebus

CCCLHII. Annus embolismus

CCCLXXXIII

habere monstratur, in quo anno longius dies paschae protenditur.

Annus
*1.

bissextus est in quo unius diei per quadriennium ex quadrantis

imius
2.

A1
est]

in huius

B A2
ut

sup

naturalis]

lunari

ci.

Grial.
et

A B
nros

cum B
3.

se oin.

A
4.
7.

sub

ponit

om.
5.

A
6.

eclypsis

melesio
antiqui
et

milesium

quo Areu.

completis

magnum
et

uocaue-

runt

B A2
sed
1

undedeXX
cf.

undeuicesimo Valent.

Malacitan. Grialii

uicesimo Ouet. Goth. Grial.

libris

sexcentesimo scrips. Grial.

8
finire

Areu. inuitis
1

Censorin. de die nat.

8.
9.

plere

in]

AB din A
Bl

expleto

XVIII XVIII annis B

A B

adim-

omni

B1
10. 12.

recurr&

et]

est

Areu.

11. est om.

Bl

B2

menses lunares

B
luna

p circuito B 1 idem et] est B CCCL & IHI B

14.

annos

embulismus
bisbisse
tilis

B1
1

-~

AB
B2

B1

annos

bissextis

bis

sextilis

unus

quadr antis

3. Isid. Origg.

36, 3:

Magnus

omnibus planetis in eundem locum recurrentibus, qui fit post annos solstitiales plurhnos.

magni coinplures, utMetonicus, quem Meton Atheniensis ex annis undeuiginti

constituit.

Seru. ad Aen. III

maiore cura annum esse magnum uoluerunt omnibus planetis in eundem recurrentibus locum, et hic sit ut supra diximus [ad Aen. I^269) secundum Ciceronis Hortensium post annos XII milia noningentos quinquaginta quatuor, solstitiales scilicet. Cic.

284:

Mox

IIII 5, 24: quoque annus est, cum sol expleto per omnia signa circuitu in id unde prin C ipiiim cursus sui sumpsit reSolstitialis

4.

Ambros. Hexaem.

currit. T .,
.

1S

Isi(L 1 ?/' anr US^J.

!

^w

n a t. d e r. 1 1 2 Quorum ex disparibus motionibus magnum annum mathematici nominauerunt , qui tum efficitur, cum solis et lunae et quinque errantium ad eandem inter se comparationem confectos omnium spatiis est facta conuersio ; quae quam longa sit, magna quaestio est. Censor. dedie nat. XVIII 8: Praeterea sunt anni
:

lunaS hoc est dies CCCLI111 haDet '

r~ t tUm ^Tv ^r^nnT^f

.

VI .r. * U n om VI }'> 0i C

Isid. Origg. VI 17, 22: Embolismus annus est qui tredecim menses lunares id est CCCLXXXIIII dies habere monstratur. Ipse est annus sancto Moysi diuiuitus reuelatus, in quo iubentur ii qui longius habitant in secundo mense pascha celebrare.

Isid.

Origg. VI

17, 25:

Bissextus

ISIDORI

ratione

summa

colligitur.

Annus
id est
et

iubilaeus est remissionis

texitur, in

qui septenis
le-

annorum hebdomadibus, gem clangebantur tubae

5. 5 uenit

XLVIIII annis,

quo iuxta

ad omnes reuertebatur antiqua possessio.

Olympias uero apud Graecos annus quartus, ab Olympio agone, qui

transactis IIII

annis,

in quibus finem sortitur agonis

tempus

propter quadriennii cursum solis et propter quod singulis annis trium

horarum consumptione

in

quadriennium

dies

unus conpletur.

Hoc
Lu-

tempore mittebantur circum ciuitates admonituri ut non solum undique

sed etiam ab omni genere omnique aetate et sexu conueniretur.
10
6.

strum

est quinquennii

tempus apud Romanos, dictum autem quia

census per quinquennium in republica agebatur, deinde post peractum

censum

sacrificio

facto urbs

Roma

lustrabatur.

Indictiones

inuenerunt, quae per singulos annos usque ad quintum

nientes rursus ad primi anni principium reuoluuntur.
15 Caesaris
7.

Romani decimum ueAera quoque

Augusti tempore posita

est,

dicta

autem aera, ex quo omnis

Aera a die kalendarum

orbis aes reddere professus est reipublicae.

1.

collegitur
2.

A B1
A B
.

annos

iubeleus

ebdomadibus
4.

annus

lege

A B% A B B
olimpia

per septinis
3.

clangebatur
est

tubis al.

olpiasJS 1

olipias

B2
(sic)

emrn. est

autem
x 1

Areu.

aput
5.

annos

olimpico

annis IIII

B
7.

cuius

B driennio B 2
cfrienni

orarum

completur
mittebant

B A A

olimpi B 2 B fine B 2 6. quasortiatur B quaconsumtione B 1 quatrienni B adoc B 1 8. mittebant A B

1

monitor

B
est

admonere
A2
A
15.

Areu.
10.

nol

9.

set et ita

uhique

LVSTRVM lustrum B

est

om.B

quinquenni-B 1
11.
13.

tempus
blica
q.

B
14.
1

autem lustrum
12.

Areu.

quiaa

B2
1

&

sacrificio

inlustrabatur
es

hera

B1
A

B1 A hera A

repuqui

omnes

A A B

16.

urbs

professa

A B

hera

annus est post annos quatuor unus dies

adiectus.

quinquenuium

Roma

Isid. Origg. 37, 3: Iubilaeus interpretatur remissionis annus. Est

enim Hebraicus et sermo et numerus, qui septenis hebdomadibus annorum

id est quadraginta nouem annis contexitur, in quo clangebantur tubae et

7. V singulorum annorum constituta est a Caesare Augusto quando primum cen sum exegit ac Romanum orbem deDicta autem aera ex eo quod scripsit. omnis orbis aes reddere professus est
,

in republica peraeta urbs lustrabatur. Isid. Origg. 36, 3: Aera

ad omnes reuertebatur antiqua possessio, debita absoluebantur, confirmabantur libertates. 6. Isid. Origg. 37, 2: Ideo uero sic uocatur eo quod censu per

reipublicae.

sextis

kal. Ianuarii in luusque in nae cursu bisextus apponitur atque inde

autem non. diem pridie

Isid. Origg. VI 17, 27: (Kal. Jreu.) Mart.

detrahitur.

DE NATVRA RERVM LIBER

17

Ianuariarum adcrescit. Bissextus autem a sexto nonas Martias usque ad

diem pridie kalendariun Ianuariarum

tembrjum, cum bissexto autem a
VII.
1.

in lunae cursu adponitur.

Annus

autem Aegyptiorum sine bissexto initium habet quarto kalendarum Septertio

kalendarum suprascriptarum.
5 in qui-

DE TEMPORIBVS.
in confusa^uarietate

Sic

ait

Ambrosius: 'Tempora sunt uices mutnfionum',

bus sol certa cursus sui dimensione anni orbem

distinguit.

Tempora autem
instituerit dixit:

motu siderum sunt

motu, cuius

dicta,

unde et.deus
po- 10

cum baec
in

'Et sint in signa et in tempora e! in dies et

aliud prius aliud

annos

id est in aliquo mutabili

1.

ianuariu

A B B2

semptembrium

sujier ianuariarum scripsit

B2
a die
ciirsui

bisextus

nona.
in die
3.

kalendas Areu. hic et Origg.

VI

17, 27

in die I? 1

usque in diem Origg.

agyptiorum

A B
x

bisexto

a
6.

tertio] tertium
sicut

Areu.

A B 4. bisexto A XIII suprascriptorum A suprascriptura B scs ambrosius B A 2 Ambros. Hexaem. IIII

I. 1.

2.

ianuarium

lune opponitur

A A

habet initium

5, 21, ex quo Isidorus haec

mensione

Bx

diffusa

Areu. om.
cf.

motus siderum sunt Areu.

stitueret

admodum mutata mutuatus est in. 8. modu B x AB <\s Varro L. L. VI 3

1,

7. de-

dicta om.
9.
I. I.

B
in-

B2

Areu.
mutabile

Mos.

14 eodem loco utitur Ambr.

10. in

in

om. Vulg.
tabilis

in om. Vulg.

om. Vulg.
x

et

aliut

A A

motus

aliut

B A

alia

mu-

aliud prius om.

IIII 21: Tempora autem quae sunt nisi rautationum uices, hiems, uer, aestas atque auctumnus ? In istis igitur temporibus aut uelocior est transitus solis aut tardior. Alia enirn praestringit ra5,

VII 13. Ambr. Hexaein.

diis suis, alia inflainmat caloribus.

Ita-

que cum sol meridianis partibus immoratur, hiems nobis est. Nam cum sol
longius abest, terra rigescit gelu, stringitur frigore, et plurima noctis urabra terras operit, ut multo prolixiora sint noctis spatia quam diei. Hinc oritur causa, ut hibernis flatibus niraia uis niuium pluuiarumque fundatur. Cum uero (scribe uer est cum) ex meridianis decedens partibus supra terram redit, noctis ac diei exaequat tempora: et quo magis moras suis adiungit cursibus , eo paulatira temperiem aeris huius reducit

et reuocat aurarum clementiam, quae fouens omnia repetendos cogit in partus, ut terra germinet ac resoluta sulcis semina reuiuiscant, uirescant arbores, ad perpetuitatem quoque conseruandi generis eorum quae uel in terris sunt uel aquis gaudent, annuis fetibus successio propagetur. Ast (scribe aestas est) ubi ad aestiuas conuersiones in septentrionem se subrigit, spatia diurna producit, noctes uero arctat et astringit. Itaque quo magis usu assiduo aeri huic copulatur atque miscetur, eo amplius et ipsum aerein uaporat et terrarum exsiccat humorera , adolescere facit semina et tamquam in succos uiriles maturescere poma siluarum. Tunc quia

flagrantior est, minores

umbras

facit in

meridiano, quoniam ex alto hunc illuminat locum.

1S
sterius praeterit eo

TSIDORI

quod simul esse non

possint.

Tempus

iuxta
et

He-

braeos integer annus est secundum

illud in

Daniele:

'Tempus

tem-

pora

et

dimidium temporis', per 'tempus' annum

1

signilicans per 'tem-

pora' duos et per 'dimidium

5

menses

sex.

2.

Iuxta Latinos

autem

unius anni quattuor tempora adscribuntur: hiemis, ueris, aestatis adque

autumpni.

Hiemps

est

cum

sol meridianis partibus

inmoratur, tunc

enim sol longius abest, terraque rigescit gelu adque stringitur, et prolixiora sunt spatia noctis

quam

diei.

Hinc causa

oritur,

ut hibernis

flatibus nimia uis niuium pluuiarumque fundatur.

Ver

est,

cum

sol ex

10 meridianis decedens partibus super terram redit et noctis ac diei ex-

aequat tempora et temperiem aeris reducit adque fouens omnia repe-

tendos cogit in partus

uiuiscant adque

ut terra germinet ac resoluta sulcis semina rein terris uel aquis sunt annuis

omnium generum quae

3.

fetibus successio propagetur.

Aestas est,

cum

sol in septentrionem
et astringit.

15 se subrigit et spatia diurna producit, noctes

uero coartat

Itaque quo magis sol usu adsiduo aeri huic copulatur adque miscetur,

eo amplius aerem ipsum uaporat et

puluerem

et

adolescere

facit

semina

humore exsiccato terra fatiscit in et tamquam sucos uiridis matu-

1.

praeteriit
est
ficat

om.

A Ax
Areu.

possit
illut

B B
x

iusxta

Ax
&

ebreos

A
5.

2.

annos
3.

danihelo

A
lanos

Daniel. 12,7

signi-

4.

dimedium

A
atque

IIII

B
B
x

as-

scribuntur

B2

uerni

B
-~

B%
7.

6.

autumnum

au-

tumni

B2

hiemis

A B

habest

Bx

tfaq.

regiscitl? 1
8.

gelatur al.

atquei? 2
ibernis

gelu, stringitur frigore

9. -f-

Ambr. Areu.
uer est cum]

noctis spatia

Ambr.

B
x

AB

cum
hac

uero Ambr.

10. decidens

AB

supra Ambr.
11.
et

et

om. Arnbr.
suis

die

Ax
B2

exequa
et

B
B
x

quo magis moras

temperie.

adiungit cursibus, eo paulatim temperiem Ambros.

re-

ducet

atque

reuocat aurarum clementiam

quae Ambros.

repetendus
13.

atque

A Bx B2

12.

hac

solcis

reuiuescant

A B2
Amast

adque omnium generum] uirescant arbores, ad perterris

petuitatem quoque conseruandi generis eorum Ambros.

bros. tibus

sunt

B A fe.tibus B
in aquis
1

aquis gaudent Ambros.

annis

A
sol

14. fae-

propagitur

aestas -f-

cum

A B

ubi ad aestiuas conuersiones Ambr.

septentrione

A
-

15. subere-

gitJS

et et

om. Ambr.

coartat et astringit
16. sol om. 17.

minuit

constringit

que
cit

B2 A
A

miscitur
et

B
uiriles

B B Ambr. exicato B
x

artat et astringit

Ambr.
at-

assiduo

B2

terram

A B
Ambr.

fates-

terrarum exsiccat
uirides

humorem
Ambr.

adolescere facit

18.

smcos

DE NATVRA RERVM LIBER

rescere cogit
ribus
,

19
aestiuis
flagrat
alto

poma

siluarum.
faeit in

Tunc

quia sol
,

ardoinlu-

minores umbras

meridiano

quoniam ex

hunc

minat locum.

Autumpnus

est,

dum

rursus sol a

summo

caeli

descen-

dens infringit aestuum magnitudinem

calore praestat

et paulisper relaxato

ac deposito
et

temperiem sequenti tempestate uentorum

tonitruumque sonantium.
4.

turbine 5

procellarum et ui fulminum
certis

Quoniam

temporum iuxta priorum defmieadem tempora naturalibus circulis sibi inuicem conligantur expediamus. Ver quippe constat ex umore et igni, aestas ex igni et siccitate, autumpnus ex siccitate et frigore, hiemps ex frigore et humore. Vnde etiam sunt tempora a communionis temperamento dicta: cuius communionis haec est figura (fig. II.). uer exoritur octauo 5. Quorum temporum haec sunt principia kal. Martias permanens dies XCf. Aestas incipit nono kal. Iunias perdistinctionibus uicissitudines

tiones praestrinximus,

nunc

qualiter

10

manet
dies

dies XCI.

Autumnus sumit principium

kal.

Septembris, 15

XCIII.

Hiemps

inchoat VIII kal. Decembris,

dies

XC:

inde
x

1.

facit cogit

A om. Amhr.
cogit

sol] sol

& A

etsol Ar.

estuis

quia flagrantior est

Ambr.

2.

meridianum

hunc] hunc
4.

3.

autumnus
hac

aestum

A
x

laxato

B AB
x

AB
B2 A

A B

depositai? 1

flarat B A qm B discendens A B x 5. praest& A

quo

tempere
ui..

tempestati

B
Bx

turbini

6.

procellarum

J3,

uidetur fuisse uite

tonitruorumque

qm A B

7. di-

stincionibus

dist

ctionibus

diffinitiones

B2
A

8.

perstrinxi-

mus

A2
B
1

perstrincximur"
2

B
humore

eodem

Bx

9.

conlegantur

con-

~- ex igne

ligantur
et]

uar
et

A
sunt

B
et

10. igni

ex igni om.

B B

ex .B
x

ad notam -^

respiciunt uerha

~
B

ex igne quae super

x

conligantur
citate

scripta

siccitate

caleditate

autumnus

nionis

B AB

fulgure

hiemis
1.

11. fulgure J5 1

commutem-

Isid. Oriag.
x

F35,

commotionis temperamenti Areu.

B TEMPOR A
peramenta.
tui

temperamenta

A
do

12. -^-

AB

DE QVATTVOR
ariditate sicca.tur uer
tranquillitas

HIC DICIT DOCTRINA PERFIDI

fidei

nouitas

est

siue

redit ecclesi^
ritur

B
B2
d

13. sunt

pax quan post hiemis temporum hc B

octabo

tribulationo

uernus J.

B B

exo-

ab

A2

exoretur

VIII

B
A
unde

14. diebus
15. diebus

A B
die

VIII
16.

B
A

VIIII

permanet

om.B Areu.
biems

A
L

diebus

A
diebus

XCI

VII

Areu.

B
1:

<l

A B A

inquoat

A B

XCI

Areit.

4. lsid. sunt autem

Origg.
terapora

V
a

35,

Dicta

communionis

temperamento, quod iouioem se huraore, siccitate, calore et lVigore temperent.

2*

20
liunt anni uertentis dies

TSIDORT

CCCLXV. Haec

itaque

secundum naturalem
intellegi-

diflerentiam.

6.

Ceterum iuxta allegoriam hiemps temporalis

quando doctrina

tur tribulatio,

quando tempestates et turbines saeculi incumbunt. Aestas

perfidiae ariditate siccatur.

est fidei persecutio,

5

Yer

autem nouitas

est fidei siue pax,

quando post hiemis tribulationem

tranquillitas ecclesiae redditur,

agni

quando mensis nouorum

celebratur,

10

7. Annus itaque ambitu solis et mensium decoratur. Tempora mutationum uicibus euoluuntur. Mensis lunae incremento senioque conficitur. Hebdomada septenario dierum numero terminatur. Dies et nox recursantium luminum ac tenebrarum

coetibus

quando

terra floribus

id est

pascha

id est ecclesia

sanctorum

explicatur.

alternis uicibus reparantur.

Hora motibus quibusdam

et

momentis

expletur.

YIII.

DE SOLSTITIO ET AEQYINOCTIO.
duo sunt: primum hiemale YHI
alterum aestiuum
kal.

15

1.

Solstitia

lanuarias, quo

sol stat et crescunt dies:

stat et

YHI

kal. Iulias,

quo

sol

crescunt noctes.

His contraria duo aequinoctia sunt:

unum

uernale

YHI

kal. Aprilis

quo dies crescunt:

alterum autumpnale YIII

1.

efiunt

B Areu. hiems A 2 ~ A est calo B 4. est] 3. hinc incumbunt A psecutio B 2 nouitas - A 6. menses B nouitest B nouarum A 5. eccla B scorum A B 7. ecclesiam A 8. repasca B 1 item recapitulatio sup capitulatio supra scriptorum A (m. 2 It praeponit)
A
fiuiunt

B1

2.

temporum

differentiam

scriptorum B, supra quae m. 2 scripsit

ITEM RECAPI
9.

et

SCR xPTORVM
JLO. incre-

ambitu*J3 ambitus

mensuumJ.i?

menta

B1 B1
A2

senioque] et diminutione
11. correntium

A B1 ebdomada A B
menses

septinai-io
|

septenaria

recurrentium
solesticia

B2
o

12. repa

A A
1

repantur
cio

A B malem A h Ibernale B iul. k A quod B tumnale B

ora

equinoctium

A solistitia B A solistitia B A 2 ian A ianuariarum B 2 quod B 1 ex quo A B 18. uernalem A

14.
15.
solesticia
1

aequinohie-

16.
.

au-

VIII 1. Seru. inVirg. Georg. 100 et Isid. Origg. V 34: Duo sunt solstitia, unum aestiuum VIII kalend. Iulii
die,

die,

quo tempore sol altiores

incipit cir-

culos petere.
uenitur.

Vnde

hiemalis solstitii

dies minimus, sicut aestiui

maximus

in-

quo teinpore remeare

incipit

sol

ad inferiores

circulos;

et

aliud hiemale VIII calendarum Ianuarii

duo aequinoctia, unum uernaleet aliud auctumnale, quaeGraeci iar\^ieo(ag uvcant. Sunt autem MII

I)K

NATVRA RERVM
2.

LIBER

21

kal.

Octobris, quo dies rainuuntur.

Solstitium autem dicitur quasi

solis statio.

Aequinoctium uero, quod tunc dies et nox in aequitatem

horarum duodenarum reuerlantur coaequatis spatiis suis. Solstitium autem aestiuum ideo lampas dicitur eo quod ex eo die lampas solis
claritatem maiorera accipiat caloremque
fundat.
Vffll.
1.

nimium aduentu

aestatis in- 5

DEMVNDO.
omnis, quae constat ex caelo et terra.W

Mundus

est uniuersitas

&i$t /$%

De quo Paulus apostolus ait: 'Praeterit enim figura huius mundi.' Secundum mysticum autem sensum 'mundus' conpetenter homo significatur: quia sicut
ille

10

ex quattuor concretus est elementis,

ita et iste

ex quattuor constat humoribus uno temperamento

commixtis.

2.

Vnde

et ueteres

stituerunt,

f.wg

id

communionem fabricae mundi constisiquidem Graece mundus v6g[.ioq, homo autem iav.q6vs.oGest appellatus; licet et per mundum est minor mundus
hominem
in

15

nonnumquam scriptura peccatores insinuet, de quibus dictum est: 3. Formatio autem mundi ita de'Et mundus eum non cognouit.' Nam quemadmodum erigitur mundus in septemtrionalem monstratur.
1.

octubris

solesticiam
3.

aequitate

orarum

quo equantib;
das

A
al.
8.

A solistitium B A 2 A B duodenarium A solesticium A solistitium B A 2

x
l

2.

equinoctio

qnoequatis
4.

B B
x

lampaV

A B

lampadas

J3

5.

accipiant
statis

aduenientis

A B2

aduenientes

A A
ex

caloremqe.
aestates

B
in-

fundant
9.
epist.

A
ad

hominis

Bx

qui

Corinth.

7,

31

pterit
x

B A

A
10.

m. 2 in rasura

misticum

A Bl
constat
i

11.
tus

qua

A Ax
A
x

ex IIII ex quattuor

Ax
om.

congregatus

A concreatus A 2

ex IIII

B
12.

constat cre-

ex
13.

IIII

B A2
14. co

hmoribus

conmixtis

B
x

commnnone
c

B B
10

mos

cos..mus

microscosmos

migrosmos
1,

15. apellatus est

B
18.

16. insinuit

Ax B

17. Ioann.

autem om.

Areu.

eregitur .4 1

septentrionalem

B
III

calendas Aprilis et VIII calend. Octob. die, quia annus olim in duas tantum partes diuidebatur.

consistunt.

VIIII

3.

Isid.
ita

Origg.

29:

Formatio mundi

demonstratur;

nam

2. Isid. Origg. V 34, 1: Solstitimn dictum quasi solis statio, quod tunc sole stante crescunt dies uel nocAequinoctium appellatum, quod tes. tunc dies et nox horarum spatio aequali

quemadmodum erigitur mundus in septentrionalem plagam, ita declinatur in australem. Caput autem eius et quasi facies orientalis regio est, ultima pars
septentrionalis.

22
plagam,
talis
ita

ISIDORl
declinatur in australem. Gaput autem

ei

quasi facies orien-

regio, ultinia pars septentrionalis.

est orientalis,

Nam

partes eius quattuor sunt:

tertia occidentis,

prima pars mundi

ultiina

secunda meridiana,

uero

et

extrema septemtrionalis, dc qua YirgiJius

sic ait:

Quam
et

circum extremae dextra laeuaque trahuntur

Caerulea glacie concretae

Lucanus:
Sic

muudi pars ima

iacet,

quam zona

niualis

Perpetuaeque premunt hieines.

10
1
.

X.

DE QVINQVE CIRCVLIS MVNDI.

In definitione autem

quos Graeci 7taQakfajlovg

ditur orbis terrae.

mundi
id est

circulos aiunt philosophi quinque,

zonas

uocant,

in quibus diui-

Has

Virgilius in Georgicis ostendit dicens

Quinque tenent caelum zonae.

15

Sed fmgamus eas in

modum
,

dexterae nostrae, ut pollex

sit

circulus

cxQ/.Ti/.dg frigore inhabitabilis

secundus circulus &EQivog temperatus

torridus inhahitabilis
,

habitabilis,

medius circulus

lcrrj/iiEQivdg

quartus

circulus xei/iteQivdg temperatus habitabilis,

quintus circulus avrao'/.septentrionalis

est,

Tiv.bg frigidus inhabitabilis.

2.

Horum primus
capud
l

1.

dedinatur

declmatur

B
3.

cundum
5.

meridiana*/'

A
4.

meridiana om.

A
I
235

et]

B A B atque B
-^-

2.

IIII

AB
B
A
l

sunt

jAse-

orientis

Aren.
l

secunda

adq.

A2
l

septentrionalis

B
6.

Vvrg. Georg.

extrema

trauntur .I 1

cerule
gilii

A
B
1

cerulee

caeruleae Jledic. et libri ap. Pierium et Jlart. Vir-

glacie concrit^
8.

galice

A
primunt

glacie aere

A2
imma
1

7.

et

om.

Lucan. Phars. IIII 106

hiema
niuales

icet

sona zon^

deleto sona m. 2

naanuales

B B
1

niuales

B2
A

9.

quam
12.

AB
qus

hiems

11.

circulos aii

B
zanae
culus .4 1

nzpuO.-rjXcv; id est delet Grial. sed

uide Seru. in Georg.

14.
trae
circ.

/322

zanasJB 1

13. as 15.

gergicis jB 1

Virg. Georg.

/322

modo

dex-

B
B

nrae

A B

primus circulus culus

16. articos
17.

articus

nus

hisemerinus
19.

B A B

secundus
18.

habitabilis
J.

A% ora. A

primus
teri-

exemerinus

eximerinus

antarticus

A B

septemtrionalis

B
6.

X
Germ.

1.
p.

Hygin. Astr. I b\ 33* et Isid. Origg.

111

Schol. 43.

XIII

similia iradiderunt.

I)i:

NATVRA RERVM LIBER

,

2:>

secundus

solstitialis

tertius aequinoctialis
ita dicit:

quartus hiemalis,

quin-

tus australis.

De quibus Varro
At quinque

aetheriis zonis accingitur orbis,

Ac

uastant imas hiemes mediamque calores:

5

Sic terrae extremas inter mediainque coluntur.

Quara

solis ualido

numquam
talis

t ut auferat igne.

Quorum
3.

circulorum

diuisiones

distinguit

figura.

(fig.

III.)

Sed ideo aequinoctialis circulus inhabitabilis

est, quia sol per

me-

dium caelum currens nimium

ges
ibi

his locis facit feruorem, ita ut nec fru-

nascantur propter exustam terram nec homines propter ni- lo

habitare permittantur.

mium ardorem
solis

At contra septemtrionalis

et

australis circuli sibi coniuncti idcirco

longe positi sunt nimioque caeli

4.

non habitantur, quia a cursu rigore uentorumque gelidis ilatiiste

bus contabescunt.
septentrionalem
et

Solstitialis

uero circulus, qui in oriente inter

qui in occidente 15

aestiuum est conlocatus, uel

inter aestivum et australem positus est, ideo temperati sunt eo

quod

ex uno circulo rigorem, ex altero calorem habeant.

gilius

De quibus Vir-

Has

inter mediamque duae mortalibus Munere concessae diuum.

to
l

aegris

20

1.

solesticialis

solisticialis

A2 B
1

quarclemalis

quartus yemalis

2. austradis

p. 1403 et
sis

Varro Atacinus apud Wernsdorf. T. V: part. IIII. Wiillner. p. 24, qui eosdem uersus in Salomonis Constantiensub
uoce 'zona"
aethereus

ad i a B A2 B 4. hac B ia A 2 himis B ima Salem. himas A hiemes om. B hiemis Salem. caZuntur. B 5. media B quam E media B 6. qua A B D Salom. et Ouet. Tolet. Macitan. Valent. uah'd B numqua ut auferat A B et E superscr. uis numqua afferat A 2 namquam auferat D numquam ut aufferra a Ouet. numquam aut auftera Tolet. Malacit. Valent. igne A D E Ouet. Tolet. Malacit. Valent. igne B A 2 qua solis calido numquam rota
glossario

extare

dicunt

3.

aetheriis Scaliger
x

aetheris

B A2

zanis

ferueat igne Scaliger

-

idem Areu.
ab igni
7.

nisi

quod

ualido.

quas

solis ualido

nuinquam
quas
solis

uis usserit igne uel

qua

solis ualidos
ci.

numquam
Grial.

uis afferat ignes uel

solis ualido

ualido

numquam

uis affet

quas
om.

numquam
9.
istis

aestu

torreat ignis
10. nascentur

Willln.
l

diuisiones
ibi

A
B
A

Areu.
l

A 13. frigore B A 2 l....dis^B B A 2 et ita uterque semper solestit. E semper. sed solstit. D semper in B x 15. -{- conlocatus A conlocatus est B 16. in A x austrah B x 17. frigorem B A2 Virg. Qeorg. /237 19. mediumque A mediam.que B
cirsu
l
1

B septemtrionales B 2 sibi solis om. B 14. solesticialis A

x

11.

habitare

permittantur

12. circuli et australis sibi

A B australes B
ad

solisticialis

24

jsidori

Sed qui proximi sunt aestiuo circulo,

Jore perusti.

ipsi

sunt Aethiopes nimio ca-

XI.
1.

DE PARTIBVS MVNDI.
Quarum
inmobiaer mobilis acutus et

Partes muncli quattuor sunt: ignis, aer, aqua, terra.

:

haec est natura

crassus
Jis.
,

ignis tenuis acutus et mobilis

et mobilis
,

aqua crassa obtunsa

sibi ita

terra crassa obtunsa

terra

Quae etiam

commiscentur:

quidem crassa obtunsa

conligatur,

inmobilis

cum aquae

crassitudine et obtunsitate
et mobilitate coniungitur,

deinde

aqua aeri crassitudine

10

rursus aer igni com-

munione
fusa

acuti et mobilis conligatur; terraautem etignis a se separan-

tur, sed a

duobus mediis aqua

et aere

iunguntur.

Haec itaque ne con(fig.IIII.)

2.

minus

intellegantur, subiecta expressi pictura.

Cesibi

terum sanctus Ambrosius eadem elimenta per

15 distinguit: 'Terra

qualitates
ita

quibus

inuicem quadam naturae communione commiscentur

inquid
IIII

his uerbis

arida et frigida est; aqua frigida adque

est;

humida, aer calidus adque humidus

ignis calidus est et siccus.

Per has enim iugales

1.

qualitates sic sibi singula

commiscentur.

Terra

e.tuo

crassa

B B
l

4.

terra

B
inmob.

5. -f-

A
7.

acutis

6.

crassus

B A B
x

inmobilis om.

B B2
1-4.

comraiscuntur

AB

fort. recte

crassa om.
9.

B
l

8.

et

B Areu.
aeri

crassifadine

B
11.

conligantur

crassitudine

B
aquae

10.

conliga.tur

B
iungantur

ad

om.

duob.s
12.

B2
cligant

nec

A B

minus om.

Bx
13.
scs

colligantur

subiuncta

ex-

pressit

A B
4,

15.

Ambros. Hex. III

18

inquit
-r-

Aaer
atque

A B2

est et

bumidus

B
singuli

B2 A om. B

17. as

Bx

et sic sibi

per

iugabiles

B E Ouet. Areu.

miscuntur B '16. B2 est et A adque B has Ambr. iugales A D Ambr. commiscuntur A commiscantur B

commiscuntur

atque

XI 2. Ambr. Hex. III 4, 18: Comprehendere autem sensibiliter et corporaliter si uelimus, uelut conexa et
composita reperiinus ut si terra arida et frigida, aqua frigida et humida, aer calidus et humidus, ignis calidus et siccus ; et sic sibi per has iugales qualitaNam tes singula miscentur elementa.
;

uidetur amplecti, frigido terram, aerem

humido. Aer quoque medius inter duo compuguantia per naturam hoc est

terra cum sit aridae et frigidae qualitatis, conectitur aquae per cognationem
qualitatisfrigidae,et per aquamaeri,quia

aquam et ignein utrumque illud elementum conciliat sibi, quia et aquis humore et igni calore coniungitur. Ignis quoque cum sit calidus et siccus natura, calore aeri annectitur, siccitate autem in communionem terrae ac societatem
inter

refunditur, atque ita sibi per hunc cir-

humidus est aer. Ergo aqua tamquam brachiis quibusdam duobus frigoris et humoris altero terram, altero aerem

cuitum et chorum quendam concordiae societatisqueconueniunt. YndeetGraece croytTu dicuntur, quae Latine elementa dicimus ; quodsibiconueniantetconcinant.

DE NATVRA RERVM LIBER

enim cum
sit

25
cognationem quaest aer.

arida et frigida, coniungitur aquae per

litatis frigidae;

rursus aqua aeri per

humorem, quia humidus

frigoris

Aqua enim

quasi

quibusdam duobus bracchiis

aerem uidetur conplecti,

adque humoris

altero terram altero

frigido

quidem terram

aerem humido.
per naturam

3.

Ipse quoque aer medius inter duo compugnantia 5

est inter

hoc

mentum
Ignis

sibi conciliat, quia aquae

sit

aquam et ignem utrumque illud elihumore et igni calore coniungitur.

quoque cum
in

calidus et siccus, calore aeri adnectitur, siccitate

autem

communionem terrae sociatur, adque ita sibi per hunc circuitum quasi per quemdam chorum concordi societate conuenitur.
Vnde
quod
et

10

Graece GTOiyeia. dicuntur, quae Latine elimenta uocantur, eo

sibi

conueniant

et concinant.'

Quorum
(fig.

distinctam

communio-

nem

subiecti circuli_figura declarat .

V.)

XII.
1.

DECAELO.
quae in huius uitae nocte 15
fulget.
,

Caelum

spiritualiter ecclesia est,

claritate

sanctorum uirtutibus quasi

caeli

siderum

Pluraliter

autem

nomine

sancti

omnes

uel angeli intelleguntur

siquidem per cae-

los etiam prophetas et apostolos accipere

debemus, de quibus scrip-

tum
1.

est:

'Caeli

narrant gloriam
sit

dei;'

utique quia ipsi aduentum et

nam

terra

cum

aridae et frigklae qualitatis

Ambr.

et frigida

om.
x

coiungitur
litatis

connectitur

Ambr.

cognitionem
ergo aqua

B
semper

qualitates

qua-

frigidae et per

aquam

aeri quia

humore
uid&tur
est in

A
2

3.

uero

B Areu.
frigoHs

Ambr. 2. aque A p agnationem tamquam brachiis quibusdam duo-

bus frigoris Ambr.

B
A

atque
5.

B2 B1

4. uid&ter

B B

quidem om. Ambr.

conpungnantia

aer quoque

Ambr.

inter]

conput..tia

conputonamtia

B2
aere

6.

nam utrumque
Ambr.
-^- -f-p-

B2

uelimentum

elimento
8.

7.

conciliat sibi

qui i? 1

adnectitur

B A acnectitur B
coiungitur

siccus natura

Ambr.
9.

^ic

citate
et

B
B
1

terrae ac

societatem refunditur atque

cordiae societatisque

Ambr.
10.

circuitum

clvorum quendam con-

Ambr.

quadam

quorum
1

qua-

rum
grece
12.

A2 ^

B
B
A B

concordia

A2

con.ordi
11.

societate

B2
era

conueniunt Areu. Ambr.

graece xoiva
'

&&A

libri omnes''

Grialii

conueniunt

Areu.

concinunt Ar.

B2 A eo] e A ea B 16. scorum A B

concordie
grecae. oena
17. sci

uirtutibus ac exemplis al.

claritate.JB

fulgit.A.B 1

AB
Vuly.

per
dl

om.AB

18. etiam p

A2

19. Psalm. 18, 2

ipse

enarrant

AB

qui et

A2

quod Areu.

20
mortem,
libris

isinoiu

ipsi

quoque resurrectionem
2.

Christi uel gloriam

sic dicit sanctus

mundo

praein

dicauerunt.

De

caeli

autem nomine

Ambrosius

quos

scripsit

de creatione mundi:

'Caelum Graeco uocabulo

ovQctvog dicitur, apud Latinos autem propterea caelum appellatur, quia

5

inpressa stellarum lumina ueluti signa habens

citur, sicut
tur.'

tamquam caelatum

di-

argentum quod

signis eminentibus refulget caelatum uoca-

Huius enim esse subtilem naturam etiam scriptura demonstrat

'quod firmauit caelum sicut fumum.'
3.

dicens:

Partes autem eius

haec sunt:
10

cohus axis clima cardines conuexa poli hemisphaeria.

Vix solidum conplere cohum terroribus

Cohus

est

quo caelum continetur, unde Ennius:

caeli.

Axis linea recta quae per mediarn pilam sphaerae tendit,

uel pars caeli ut clima orientale et clima meridianum.

clima cardo

Cardines extre-

mae
15 clis

axis partes sunt.

Conuexa extrema

caeli.

Poli ex caelestibus cy-

cacumina, quibus maxime sphaera

^pi
4.

nititur:

quorum
Areu.

alter

ad aquiscs

1.

A B
3.

gloam

adnuntiauerunt
ratione

B
B

2.

A B

semper.

creatione Areu.

AB

Ambros.LTexaem.IIA,lb
Graece
1

uranus

A B
caelum

nam caelum quod

5.

ovpavog

dicitur,

Latine
uelut
6.

Ambr. apellatur B habeat Ambr. Ambr.

quia
fulgens

inpressa om.

impssa

B2

dicatur

B2 B2

appellatur
7.

Ambr.
suptilem

re8.

Jsai. 51, 6

B1 flrmauer B
Areu.

dicimus Ambr.
1

B
9.

firmauerit

caeli sicut

fumus liquescent

Vulg.

oii ovpavoQ w? xanvog lo-TspewSr] Sejrtuag.

partem

A A

haec
Areu.

sunt om.

BL

chous

cous

B L2
hiemis

caus

L1

clima om.

hiemis pferia

hemis pferia
-f-

B enius A 1 et ennius A 2 compleuere L ci.

10-Cchous
cous

A2 A
A

emis pheria.

B2

quod

Areu.

continet Areu.
11. solidum Ilberg.

Ennius Ann. 550 Vahlen.

chou
cous
2

B
re

12. axis e
tendit

B2
clima

media

spiramn

dit

speraeteu
13.

num & B
treme

om. Areu.
ut

climma

A
ciclis

rneridiana

A AB A B
dit
1

spe

climma
14.

B AB axes A
J

meridiaAB
ex1

orientalis

axus

AB

circulis

Areu.

15. speraJ.

ad] al

A2

XII 2. Ambros. Hex.

JNain

II 4, 15:

5: Axis est septemtrionalis linea recta,

caelum, quod ovoavog Graece dicitur, Latine quia impressa stellarum lumina uelut sigua habeat, tamquam caelatum appellatur sicut argentum quod signis eminentibus refulget, caelatum dicimus. Varro L. L. V 18: Caeluin dictum, scribit Aelius, quod est
,

caelatum. 3. Isid.

Origg. III 35 et XIII

quae per mediam pilam sphaerae tendit, dictus axis quod in eo sphaera ul rota uoluitur uel quia ibi plaustrum est. Isid. Origg. III 37 et 38. XIII 5: Cardines caeli extremae partes sunt axis. Conuexa autem caeli extrema eius suut. Hygin. Astr. I 3: Huius (axis) autem cacumina, quibus maxime sphaera
et

DE NATVRA RERVM LIBER

27

lonem spectans boreus alter terrae oppositus austronotus dictus est. Hemisphaeria duo sunt quorum alterum est super terram alterum 4. Caelum ab oriente ad occidentem semel in die et subter terra.
nocte uerti sapientes existimant.
bilem
fertur,
et

Hunc autem rotundum

incendium temperent.

atque uolu5

ardentem esse dixerunt, cuius sphaera super aquas esse posita

ut in ipsis uoluatur eiusque

Sphaeram

autem conhrmant nec principium habere nec terminum, pro eo quod rotunditate sui quasi circulus unde incipiat uel ubi desinat non facile
conprehendatur, aequaliter enim ex omni parte fertur esse collecta et

omnia

similiter respiciens

adque a centro terrae

ut

spatiis aequis distincta,

10

ipsaque sui aequalitate

ita stabilis,

eam

in nullam

partem declinare
subuecta
argu-

undique aequalitas
sustentetur.
5.

collecta

permittat ac nullo

fulcimento

Cuius perfectionem sphaerae uel

circuli multis

mentationibus tractans rationabile Plato fabricatoris mundi opus insinuat,

primo quod ex una

linea constat,

secundo quod sine

initio est et 15

sine fine, tertio

1.

quod

puncto

efficitur,

denuo quod

motum

ex se hacf.

expectatis

spectans

obpositus
3

B
uerba
2.

austronicus

Schol.

Germ. p. 38 Buhle. Hyg. Astr. I est dictus ex Isidoro emendanda. hemis pferia A 2 hiemis pferia A x
altera

alter adpositus

Autro Notius
Areu.

hemisphaeria

terra om.

hiemis speria
al.

hiemis spheria

B2
cae-

et altera

B
in nocte

3.

subter

subtus
uertis

sub

B
B2

lum aii mant A

atque

A2 B
hoc
Areu.

Areu,

B
ac

4.

dixerunt exestiuolubile

B2

Areu.
5.

hacB 1

B
&

ardentem
speras

B2 A B

uolabilem
ardente

Ar.

ardens

Areu.

dixerunt om.
6.

A A
9.

spera

ut]

temperant
in

B A

positas

esse putauerunt

Areu.
8.

temperarent

speram

A B
A

ro-

tunditatis suae

signat

B
AB V B
2

rotundum Origg. III 31, 1 conprehenditur A 10. a B

incipiant

de-

aequis spatiis
13. perfeccionem

Areu.
spere

distintta

A1 B
1
|

11. nulla parte

B B
(dictus

B A
1

multis om.

14. fabricatoris

15. ex]
et q.
s.

ex.

limarum
constet

angulis

zoziacus dictus ex

ex linearu

quinque

zodiacus

ductus

A1 ex B
I s
i

ex climatarum

B2
i

linea

A2 B

nitilur, poli appellantur,

quorum

alter

4.
luin

d.

g.

ad aquilonem spectans boreus, alter oj)positus austro nothus estdictus. Schol. Germ. ]i. 3S: Vertices extremos, circa quos sphaera caeli uoluitur, polos Graeei nuncupauerunt, e quihus unus est australis qui terrae ohiectus a nobis

philosophi

rotundum

III 30: Caeuolubilem

atque ardentem (stc Gothici uolubile atque ardeus Ottonis libri) esse dixerunt.

num-

quam uidetur
nalis qui
occidit.

alter

autem scptentrio-

boreus uocatur et

numquam

Isid. Origg. III 31: Hanc sphaeram nec principium habere dicunt nec terminum, ideo quod in rotundum quasi circulus unde incipiat uel ubi desinat non lacile comprehenditur.

28
beat, deinde

1SID0R1

quod careat

indicio

angulorum

et

quod

in se ceteras figu-

ras
alii

omnes
motus

includat et

quod motum inerrabilem habeat, siquidem sex

errabiles sunt, ante, a tergo, dextra laeuaque,

et

sursum dequi-

orsumque; postremo
5

quod
6.

necessitate efficiatur, ut haec linea ultra

circulum duci non possit.

bus caelum uoluitur

boreus,

Duo sunt autem, ut diximus, axes quem nos aquilonium uocamus

,

aQKta

sunt, id est septentriones

qui nobis

contrarius est notius qui australis dicitur

semper apparent
hic est qui terra
,

hic
cui

ut ait

Cicero, tegitur et dyavrjg a Graecis nominatur.

Tanta autem polus

10 celeritate ferri dicitur, ut nisi aduersus eius praecipitem

cursum

astra

currant

mundi ruinam

faciant,

unde

et

Lucanus
.

Sideribus quae sola fugam moderantur olyinpi,

Occuruntque polo, diuersa potentia

XIII.
15
1.

DE

VII

PLANETIS CAELI ET EORVM CONVERSIONIBVS.

libro

Ambrosius sanctus in

Hexaemeron

sic loquitur dicens:

'Legimus in Dauid: "Laudate

1.

eum

caeli

caelorum." Vtrum enim

unum
ce-

iudicio

AB A2

incisione susp. Grial.

angelorum

A2
2.

se om.
inerrabile

teras] stellarum rabile

AB

libri

omnes Grialii

inennar-

inennarrabilem

B
B
4.

3.

motos

jB 1

...rabiles

A1
mir-

inennarrabiles

A2

inerrabiles

sint

A AB

at ergo

A
ut]

ergo
.

sum
reus

deorsum Areu.

postremum
axes

AB
poli
1

B ut B

ut
6.

&A
bor-

haec] ec

ecctra

5.

Areu.

aquilone B A hinc 7. arctoe B boreas B A id est om. A idem A 2 septenA 1 arcio A 2 ardua 1 nocthus A 2 ter8. nocius A nothus B notus trionis A terram tegitur A 2 Cic fragm. inc. libr. ram A terra tegitur B tegitur] terra tegitur B A 2 om. 9. 580 Orelli. III 15 fanera 10. aduersarius A afanis B populus A afane sa A ruina B faciunt A 1 fertur precipiente A 11. current A enim eius praeceps uolubilitas cursu siderum temperari add. B A 2 Areu. Lucan. Phars. cursum B A 2 lucanus locutus est B (eius om. A 2 12. sidera B olimpi A B 13. diuersa B X199 quod B potentia prima Mundi lege data potencia & cursu A potencia cursu B 15. scs ambrosius B est Lucan. Areu. 14. planetes B exameron A B 16. legitur B ex Ambr. Hex. II 2 excerpsit haec Isid.
arcte
jp. 1
|

psalm. 148, 4
Isid.

Origg. III 34: Tanta

cele6:

XIII

1.

Ambros. Hex.

II 2,

5.

sphaera dicitur currere, ut nisi aduersus praecipitem eius cursum astra currerent, quae eam remorarentur, mundi ruinam faceret.
ritate caeli

Sed prius consideremus quid sit firmamentuin, utrum ipsum sit quod in superioribus caelum appellauit an aliud, JXam sunt et sint duo caeli an plures.

DE NATVRA RERVM LIBER

sit
alii

29

caelum an plures contentio

est,

dum

aliqui

multos esse asserunt,

autem praeter

septem caelos
duxerunt,
et uelut
tur.'

globorum consono motu introid est planetas quorum orbibus conexa memorant omnia, quos sibi innexos insertos uersari retro et contrario ceteris motu ferri arbitranin ecclesiasticis
libris et 'caeli

unum

alios esse negant.

Philosophi autem mundi

Siquidem

caelorum' leguntur

et

apostolus Paulus usque ad tertium caelum fuisse se intellegit raptum.

Sed de numero eorum

nihil sibi

praesumat humana temeritas.

Fecit

autem eos deus non informes

suo distinctos,

uel confusos sed ratione

quadam ordine

nam

superioris circuli caelum proprio discretum ter- 10

mino
tutes

et aequalibus

undique spatiis collectum ostendit adque in eo uirCuius quidem

caeli

spiritalium
artifex

creaturarum constituit.

natu-

ram

mundi deus

aquis temperauit, ne conflagratio superioris

ignis inferiora elimenta succenderet,

dehinc circulum inferioris

caeli

non uniformi sed

multiplici

motu

solidauit

nuncupans eum firmamen-

15

tum propter sustentationem superiorum aquarum.

1.

aliquit

B1 B1 A A

asserant

A B

2.

ppter

planetarum globus Areu. Isid. Origg.

urbibus
5.

11131,2

connexa
certis

B
A
A
motus

aquos

et ut uelut

insertis

aecontrario

B 3. A B 4. inexos B innexus .B 2 A e contrario B Isid.

alius
1

mutu

1. 1.

ceteros

B
6.

motibus

B
et

ceteris

motibus Isid.
7.

I.

/.

arbitratur

B
B

lib. eccles.

16, 18

om.

A B
timeritas

apostolo

paulu.

B1

apostolu paulu
raptus

intellegimus

B2 B
1 1

fuisse se]

fuisse.
8.

intellegit'

A
9.

ds

AB B B
x

informis
1

B B
1

B2 inconfusos A
raptus
11.
spitaliai

10.

A superiores B
extendit

dis-

cretam
tendit

terminum
uirtute

et

om.

ex.

12.

spiritualium Areu.

consti-

tu&
ciae

B A

13.

ds

A B B
jB 1

nec
1

B
15.

conflagrantio

B
A

conflagran-

14. succenderit

umformis

uniforme

B
A1

motum
narum
qui

B
al.

noncupans

eum

om.

16. sustencacionem

multarum superiorum

B A2

sustentationem

soUdatam aquarum super-

unum

rius caeli faciendi

caeluin esse dicunt nec altecum esset una hyle, ,

firmet.

ut ipsi stantiam, quoniam cum omnis superiori caelo esset expensa, nihil reliqui fuit, quod ad aedificationem secundi caeli
tertiiue proficeret.

aiunt, potuisse suppetere sub-

scriptorum suorum testificatione conDauid etiam caelos caelorum in illo laudantium dominum consituit choro, quem imitantes philosophi quinque stellarum et solis et lunae globorum consonum motum introduxerunt,

Alii

uero innume-

esse asserunt, Itaque nos non solum secundum sed etiam tertium caelum esse negare non possumus, cum apostolus raptum se ad tertium caelum

caelos et mundos quos irrident sui.

ros

quorum orbibus uel potius globis conexa memorant omnia, quos sibi innectos et
rio ceteris

uelut insertos uersari retro et contramotu ferri arhitrantur. Isid. Origg. III 31,2.

30

ISIDORI

XIIII.
J.

DE AQVIS QVAE SVPER CAELOS SVNT.

est

Haec

Ambrosii sententia: 'Aquas super caelos sapientes

dicentes

nmndi aiunt esse non posse

concordari
5

igneum esse caelum, non posse

cum

eo naturam aquarum.

Addunt quoque dicentes rotun-

dum

ac uolubilem adque ardentem esse

orbem

caeli et in illo uolubili

et

circuitu aquas stare

nequaquam

posse.

Nam
cum
bi

necesse est ut defluant

ille

labantur,

cum

de superioribus ad inferiora orbis

stare posse aiunt,
efluderit.
2.

detorquetur ac per

hoc nequaquam eas

axis caeli concito se

motu

torquens eas uoluendo

10

Sed

tandem

insanire desinant

adque confusi agnoscant, quia qui potuit cuncta creare exnihilo, potuit
et illam

aquarum naturam

glaciali soliditate stabilire in caelo.

Nam cum
,

et ipsi dicant uolui caeli

orbem

stellis

ardentibus refulgentem

nonne

diuina prouidentia necessario prospexit, ut intra

aqua, quae
illa

orbem

caeli

redundaret

feruentis axis incendia temperaret?'

XV.
15
1.

DE NATVRA SOLIS.
in libro

Haec sunt uerba Ambrosii

Hexaemeron: 'Solem,
quod albus
2.

in-

quid, philosophi negant calidae esse naturae eo

sup caelo

sit

non ruII
3, 9

de aquis celestibus
supra

B
non]
6.

ex Ambr. Hex.
4.

excerpsit Isid.
5.

B
A

..

3.

nec

B
A B
3,

concordave
labentur

hacB 1

uolubile.

B
8.

uolubiKi?
haxis

necesest

7.

detorquitur

Bx
ill.mi? 1

9.

effunderit

tamdem

B1 A

desinant om.
11. illum

10. cuncta

potuit om.A
glaciah'

A B

A A B hil A

crea..rel?
sohdate

ni.hilo. I?

A B

12. dicunt 16. 17.

uolui.

13. necessarioo

14. feruenti

exameron
mature

A B % examiron B et albos B 1 Ax
II 3, 9:

Ambr. Hex. II non B

14

AB A inquit B

XIIII 1. Ambr. Hex.

Et

primo uolunt id destruere quod frequenti scripturarum lectione inolitum nostris et impressum est mentibus, quia aquae super caelos esse non pos-

prouidentia oecessario prospexit, ut intra orbem caeli et su P ra orbem redun (laret aq ua q uae llla feruentis axis incendia temperaret?
,

rotundum esse orbem illum caeli, cuius in medio terra sit et in illo circuitu aquam stare non posse, quod necesse est defluat et labatur,
sint, clicentes

cum de

superioribus ad inferiora decursus est. Quo modo enim aqua super stare potest, cum ut aiunt orbcm orbis ipse uoluatur? II 3, 12: Deinde

cuni ipsi dicant uolui

orbem

caeli stellis

ardentibus refulgentem, nonne diuina

3, 14: impugnandi studium, ut solem ipsum negent calidae naturae esse eo quod albus sit, non rubicundus aut rutilus in speciem ignis et ideo aiunt, quod nec ignitus natura ferunt sit et si quid babet caloris, ex nimio motu conuersionis accidere. Quod ideo dicendum putant, ut nibil uideatur humoris consumere, quia calorem quo humor uel minuitur uel ple-

XV

1.

Ambr. Hex.
inest

II

Tantum autem

illis

DE NATVRA RERVM LIBER

Jjicundus aut rutilus in speciem ignis et ideo
sit.

31
ignitus natura

quod nec

Si quid habet caloris, ferunt per

nimium motum conuersionis

nihil uideatur

ac-

cidere:

quod ergo dicendum putant, ut

humoris consu-

mere, quia calorem quo

habet naturalem.
est

humor

uel minuitur uel

plerumque exuritur non

nihil inter- 5

Sed

nihil

agunt

cum

ista

proponunt, quia

utrum ex natura calorem quis habeat an ex passione

2.

uel ex aliqua

causa.'
ita

Nos autem credimus eum

solis

sicut habere uirtutem inluminandi,

et

etiam uaporandi.

Igneus enim est sol, ignis autem

inluminat et

exurit.

Quidam autem dicunt

ignem aqua

nutriri et e contrario

elimento uirtutem luminis et uaporis accipere; unde frequenter solem io

uidemus madidum adque rorantem in quo euidens dat indicium, quod elimentum aquarum ad temperiem sui sumpserit. 3. Hoc quan,

tum ad naturam

eius pertinet.

Ad uero

iuxta spiritalem intellegentiam

sol Christus est, sicut in Malachia scribitur: 'Vobis

autem qui

creditis

orietur sol iustitiae et sanitas in pinnis eius.'

sol intellegitur dictus, quia ortus occidit

Merito autem Christus 15

et

secundum carnem

secundum

spiritum de occasu rursus exortus

est.

Item sol inluminat

spec.e

et exurit et

1.

rutilans

spetie uidetur

scripsisse

B2

ideo aiunt

1 prae niraio motu Areu. ex nimio motu 2. calores B Ambr. moitum B accedere A B x ideo 3. nimio J5 1 Ambr. x humores A 2 nich.il B 4. plerumque om. B Ambr. Areu. 5. nichil I? 1 exhauritur Ambr. Areu. 6. aut exorietur B 7. Ambr. Hexaem. IIIIS, 9 alia Areu. aliqua ex causa Ambr.

8.

est

enim Areu.
ex
x

...enim

B
11.

9.

ign.em

J3 1

ig

em

B2

aquam A B Hex. II 3, 13
12. sumserit

B Areu.
accepere

10. elimenta

A
a

uaporandi

B
B2

Ambr.
14.
4,

B
A

7w5...
malachi

B B
x

uidimus

uideamus Areu.
at

13.

B
e

^ps
15.

AB
et

semper
uobis

am

scriptu

Areu.

Mdlach.

orietur

timentibus

nomen meum
16.

Vulg.
dictus om.

lustitiae

B
17.

in] insanitas

pennis

A2 B2

exur&

runique exhauritur, non habet naturaSed nihil agunt, cum ista componunt, quia nihil interest utrum ex natura calorem quis habeat an ex passione aut aliqua ex causa.
lein.

2. Ambr.Hex.IITI 3, 9: Atuero non solum uirtutem illuminandi habet sed etiam uaporandi, igneus est enim. Tgnis autem et illuminat et exsol
urit.

dum igneus sit, prae nimio motu conuersionis suae amplius incalescit. Cuius ignem dicunt philosophi aqua nutriri et e contrario elemento uirtutem luminis ac caloris accipere, unde uidemus eum saepius madidum atque rorantem. Ambr. Hex. II 3, 13: Unde irequenter et solem uidemus madidum atque rorantem. In quo euidens dat indicium, quod aliinentum sibi aquarum ad temperiem sui sumpserit.

Schol. Germ.

p.

10

8:

Sol interea

32

TSIDORT

opaco tempore confouet sanos, febricitantes uero flagrantia geminati

caloris incendit, ita et Christus credentes fidei spiritu uegetante inluminat,

negantes se aeterni ignis ardore torrebit.

XVI.
5
nulli
1.

DE QVANTITATE SOLIS ET LVNAE.

in

Rursus

eodem opere doctor idem

ita testatur: 'Solis

radius

propior nullrlonginquior

est. Similiter et

lunae globus aequalis est

uidetur
,

omnibus.

Simiiis sol et Indis et Brittanis

eodem momento

cum

oritur nec uergens in

occasum minor apparet

orientalibus

nec occi-

dentalibus
10

cum

oritur inferior

quam

orientalibus existimatur.
sibi

"Quanest.

tum
2.

distat," inquit, "oriens

ab occasu," tantum baec

inuicem di-

stant,

sed sol a nullo distat, nulli praesentior nullique remotior

cubitalis in

Neque moueat quemquam, quod tamquam

orbe suo ui-

deatur

cum
et

oritur, sed considerari oportet

quantum

intersit spatii inter

solem
1

terram, quod aspectus nostri infirmitas et quaedam aegritudo

uix ualet intendere.'

Hunc autem ampliorem quam terram

uero om.

aliquod par-

1.

tempore] sopore
lor/s

al.

B
B
4.
l

fiagrauciae

A A
1

2.

ca3.

B
ignis
6,

n incechY

B
torrebit
6.

credente

uegitante
quantite

"/'igni./.

A
25

B
A

A
est

5.

Ambros.

Hex. IIII
om.

proprior
7.

prop.orU

longior

est

A A

simili

hominibus

et]

incliis

AB

brittaniis

A B1

bri.taniis

B2
B2 B

deatur
8.

sol est et Indis et Britannis,

conuergit

exestimatur
inquit 12. te

B1 A1
Areu.

cunuergit

uimomento ab utrisquae A B eodem momento ab utrisque Areu. 9. cum uergit Areu. Amhr.

aestimatur Ambr. Areu.

B2 B

ortus ab occidente Vulg.

ubitalis
1

psalm. 102, 12 in\i\cem tantum om. Ambr.

urbe

10.

AB

moueat Ambr.

uideatur

Arnbr. Arabr.
dis-

uidetur

13.

considerare

Areu
sui

considera

14. aspectu

infirmitas sine

magno
aliquoi

non potest
partitius

transire

pendio Ambr.

15. aliquid

corr. ea-

dem man.

ampliorem atiquol partibus quam terram

Areu.

1. Ainbr. Hex. IIII 6, 25: Solius radius nulli propior, nulli longinquior est, similiter et lunae globus Similis sol et aequalis est omnibus. Indis et Britannis eodem momento uidetur cum oritur, nec cum uergit in oc-

XVI

casum ininor apparet orientalibus quam

occidentalibus nec occidentalibus cum oritur inferior quam orientalibus aestiinquit matur. 'Quantum distat

oriens ab occidente?' Haec inuicein sibi distant, sed sol a nullo distat, nulli remotior esj;. Neque te nioueat quod tamquam cubitalis tibi orbis utdeatur solis cum oritur, sed considera quantum intersit spatii inter soJem et terras, quod aspectus nostri inlirmitas sine magno sui non potest transire dispendio.

DE NATVRA RERVM LIBER

tibus sapientes describunt.
tiqui
3.

33
esse dicunt an-

Lunam autem minorem

quam

solem; omnia enim quae proxima sunt nobis maiora ui-

dentur, longinquitate autem locorum uisus languescit.

uidemus prope nos esse nec eam

lem; ideoque
uidetur,

maiorem aspectui nostro

Lunam autem quam so5

cum
si

sol longe superior sit a luna et

accesserit,

tamen a nobis maior

iam

prope nos

multo maiorem futurum.

XVII.
1.

DE SOLIS CVRSV.
et

Dicunt antiqui Aratus

Hyginus solem per se ipsum moueri,

non cum mundo uerti uno loco manentem. Nam si fixus maneret, neccsse erat eodem loco occidere et exoriri a quo pridie fuerat exortus,

10

quemadmodum
si ita

cetera siderum signa oriuntur et occidunt;

et

praeterea
esse, et

esset,

consequens erat dies

noctes

omnes aequales

quam

spatiosus hodiernus dies esset,

tam longus semper

esset futurus.

1.

sapientes esse

B
3.

discribunt
languiscit

B
1

aii

om.

Areu.

antiqui
4.

om.B

Areu.
nobis

B B

5.

multum
8.

B tamen nobis B ad luna B futuru uideremus esse B nisi

igitur

ergo Areu.
l 6. nob B quod m. 1

proxima

accerserit
:

AB

futuru uiderimus

oratius

B
11.

Schol. Germ. p. 108

ignus

A B1

I.genus

ita ut

higenus scriptumfuisse suspiceris

rare
les

Hygin. Astr. IIII \Z

12. esse
esse

10. exoesse aequa-

A B Areu.
1

quemadmodo

13. odiernus

B1 A B

B2

3. Hygin. Astr. IIII 14: Hinc etiam possumus intellegere lunam mi-

admodum

norem esse quam solem

(esse

sole

M* B);

omnia (enim add. B P) quae proxima sunt nobis maiora necesse est esse (uideri ci. Areu.) quam quae longo
discedente interuallo uidemus.
Igitur

signa eodem loco semper oriuntur et occidunt. Praeterea si ita esset, necesse erat (necessaria R) dies et noctes omnes aequales esse ut quam (longus add. PB) hodiernus dies fuerit, tam longus semper sit futurus. Item nox simili ratione semper aequalis perL quae P) quomaneat, quod (qua niain non est, illud quoque necesse est cum uideamus esse dies inaequales et 1 (inaequales et om. R P) solem alio loco hodie occasurum et alio heri occi-

lunam uidemus proxime nos esse neque eam maiorem (minorem RP 2 )

aspectui nostro quam solem. Illud quoque necesse est cum sol non longe absit a luna et a nobis maior (nobis et maior R) uidetur, si prope (nos add. P) accesserit multo

disse.

Si igitur aliis
,

locis occidit et

XVII
Solem per

maiorem futurum. 1. Schol. Germ. p. 108:

oritur
-

moueri non cum mundo uerti. Hygin. Astr. IIII 13: Necesse est enira solem aut ipsum per se moueri aut cum mundo uerti uno loco manentem. Quod si maneret, necesse erat eodem loco occidere et exoriri a quo pridie fuerat exortus, quemse ipsum constat

necesse est eum moueri non stare Isid- Origg. HI 49, 1: Solem per se lpsum moueri non cum
uerti dicunt,

mundo

nam

si

fixus caelo

maneret, oranes dies et noctes aequales existerent , sed quoniam alio loco cras occasurum alio occidisse hesterno uidemus > apparet eum per se ipsura moueri,

non cnm mundo

uerti.

34
2.

ISIDORI

Nox quoque

sinrili

ratione

semper aequalis permaneret. Sed quosolem

alio

niam inaequales
putant
5

dies aspicimus et

loco cras occasurum, alio

occidisse hesterno uidemus, ideo quia diuersis locis ocCidit et exoritur,

eum idem

philosophi nequaquam

cum mundo fixum

uolui sed

ipsum per se moueri. Qui postquam ardentem rotam oceano tinxerit, per incognitas nobis uias ad locum unde exierat regreditur expletoque
noctis circulo rursus de loco suo festinus erumpit, obliqua
tracta linea

enim

et

per austrum pergit ad boream

et ita

ad orientem reuertitur.

Hiemis autem tempore per plagam meridianam

10 tentrioni uicinus est.

currit, aestate

uero sep-

Sed quando per austrum

currit, uicinior terrae

3.

est;

quando uero iuxta septentrionem sublimis

et

adtollitur.

Cui ideo
in is-

deus diuersa cursus constituit loca

tempora, ne

dum semper
'Sed

dem moraretur
mens
ait

diuersos
B
]

locis cotidiano ea

uapore consumeret.

ut Cle-

accipit cursus, quibus aeris temperies

pro ratione

1.

permanet
3.

qm A B

2.

.alio

B
4.
1

occasurum] oriturum
uidimus

al.

externo
1

A Bl
occid&
5.
9.

esterno

A2
om.

uideamus Areu.
uol7. cir-

adeo
uit

AB B culo. B
septemtrio
cui

A
1

et

idem onx.B Areu.

ociano

se

B
A
ut]

rotam om.

plaga

meridianum

curr&

A
ideo]
cui

11.

onem

sublimi

adtollitur

B B

cui

ideo

B
tras

12.

hisdem
et

B1

13.

cottidiano

ea om.

A B

uapore

Clemens Becogn.
14. diuersus

VIII 45
temparies

in patrwn oper.

ed. Cotelerius et Clerius

B1

B1

3. Ambros. Hex. II 3, 14: Vel hinc saltem contemplatur solis calorem, quo diuersa ei deus constituit cursus sui loca et tempora, ne si semper in iisdem moraretur locis, quotidiano ea uapore exureret. Clemens. Recogn.

rius

mundo per prouidentiam datus

semper ordinatus habeatur. Lunae uero ad comparationem cursus solis in augmentis et detrimentis suis apud imperitos inordinati cursus uidentur et incompositi. Nam sol certis distinctionibus et ordinatis mouetur, ex ipso

VIII 45 uers. Rufini Torani: Haec ergo deus posuit in caelo quibus aeris temperies pro ratione temporum
,

dispensetur et ordo uicissitudinum per-

mutationumque seruetur. Horum autem ipsorum ministerio et si quando pro

peccatis
terris

hominum plaga

et correptio

inicitur,

perturbatur aer, lues

animantibus, corruptio frugibus, pestilens per omnia mortalibus annus inducitur et ita fit, ut uno eodemque ministerio et seruetur ordo et corrumpatur. Etenim palam est incredulis et imperitis , quod cursus solis utilis et necessa-

enim sunt horae, ex ipso dies cum ascenderit, ex ipso etiam nox cum occiderit, ex ipso menses et anni numerantur, ex ipso uicissitudines temporum fiunt, dum ad superiora conscendens uer temperat ubi autem ad summum caeli uenerit, aestiuos accendit calores; decidens rursus autumni temperiem reddit ; ubi uero ad inferiorem redierit circulum , ex glaciali compage caeli rigorem nobis hiberni frigoris derelinquit. Isid. Origg. III 50, 2: cui ideo derelinquit.
;

DE NATVRA RERVM LIBER

temporum
uetur.

35

dispensetur, et ordo uicissitudinum permulationumque ser-

ad

Nam dum summum caeli

ad superiora conscenderit

uer temperat: ubi autem

uenerit, aestiuos accendit calores,

descendens rursus
redierit,

autumni temperiem reddit; ubi uero ad inferiorem circulum

ex glaciali conpage caeli rigorem nobis hiberni frigoris derelinquit.

4. 5

Ex ipso enim sunt horae, ex ipso dies cum ascenderit, ex ipso etiam nox cum occiderit, ex ipso menses et anni numerantur, ex ipso uicissitudines temporum fiunt, et cum sit iste minister bonus, gratus ad uicissitudines temporum moderandas, tamen ubi secundum uoluntatem
dei correptio mortalibus datur, incandescit acrius et urit

mundum
et

ue- 10

hementioribus flammis

et

perturbatur aer, et plaga

hominum

correp-

tio terris inicitur et lues

animantibus,

et pestilens

per omnia mortali-

bus annus inducitur.'

5.

meridianum

Quod autem

sol oriens per

austrum

id est,

iter

habet et decursa australi parte inuisibilis uadit in

locum suum
dus, in quo

rediens, ad instar quippe ecclesiae est fabricatus hic

sol aeternus

mun-

15

dominus Iesus Christus

idem cum

partem suam percurrit,

aduersae parti

unde

et

meridiannm uocant, aquiloni uero

id est

non non

oritur, sicut

in iudicio uenerit dicent: 'Iustitiae

luxit nobis et sol

non

est ortus nobis.'

lumen Timentibus autem domisustinent ipsi lumen,

num

orietur sol iustitiae, et sanitas in pinnis eius, sicut scriptum est. 20

Malis uero meridies

factae sunt
illis

nox

est, sicut legitur:

'Dum

tenebrae;

dum

sustinent ipsi fulgorem, in obscura nocte

ambulauerunt.'
1.

dispensatur

remutinuque

premutationuque

B2

2.

ad

conscender& B 1 omissum eadem m. add. A superiore B l uaer A 2 aestiuus A caelum Areu. estiuos B 3. uenerii B aer A 4. autumno B decidens B Clemens. rursum B caloris B 1 redd& A redierit circulum B Clemens. Areu. 5. iberni B derelinqu& 6. orae B 1 7. occider& A 1 AB mentes A sed corr. eadem man.
8. et

om.

B
|

gratus

AB CD E
10.

genitus Areu.

uicissitudinem

ADE
initi-

uicessitudines

B1
australi.

incandiscit

B1 A

acrius

uemenciori12,

bus
tur

A A

uehementioribus
14.

meridianam

B A
iuisibilis

11.

corruptio Areu.

habeat

decursu

A B
15.
istar

au-

stra..s

B2

B1
uenermt

uad&

fabricatus est

Areu.
uenerint

16.

dns ihs ^ps

17.
lib.

uocat

B A B
G

18. 19.
nis

iudiciu

B2
21.

A
4, 2.

sapient. 5,

sol intellegentiae

Vulg.

20.

oritur J5 1

oretur

B2
3*

pen-

A2 B2

Malach.
ipsi

meridie non est set nox est

uerba mihi ignota

om.

Areu.

36

ISIDORI

XVIII.
1.

DE LYMINE LVNAE.
Duae tantum opinio-

Ait sanctus Augustinus in psalmi decimi expositione: 'Quaeri-

tur

enim

inquid unde habeat luna lumen.

sit

nes traduntur, sed quae

5

eius

quam scire.' Alii unam partem

,

harum uerax, dubium fertur posse quemnamque dicunt proprium eam habere lumen, globique
esse lucifluam, alteram

obscuram

et

dum moueatur

in circulo suo

eandem partem qua

lucet paulatim ad terras conuertj,

ut uideri a nobis possit, et ideo prius quasi corniculato lumine fulget.

2.

Nam

et si

formes pilam ex parte media candidam

si

et

ex parte ob-

10

scuram, tunc eam partem quae obscura est

nihil candoris aspicies
2.
;

coram

oculis habeas,

cum

coeperis illam candidam partem paulatim ad

agustinus
inquit

A B dubie B 2
7.

decimi dicitur

A
quo

August. Enarr.inps. JT3.

3.

duo
5.

A
quam
10.

4.

si

B B
8.

horum
Areu.
fulgit

a lunamque

A
&

6.
l

aliam

.circulo
}

fifor

mis

B A

11.

candorem

AB A B2 caeperis A
qua

B Bl ceperis B l
quam

B mouetur A A Bl 9.
arum
1

curam

A2

,.coramB

XVIII 1 3. August. Enarr. 3: Duae sunt de luna opiin ps. niones probabiles, harum autem quae uera sit, aut non omnino aut difficillime arbitror posse neminem scire. Cum

rursus usque ad tricesimam minui et

redire ad cornua, donec penitus nihil in Alii autem diea lucis appareat. cunt non habere lunam lumen proprium sed a sole illustrari; sed quando cum
illo

enim quaeritur, unde lumen habeat, alii dicunt suum habere, sed globum eius dimidium lucere, dimidium autem obscurum esse, dum autem mouetur in eandem partem qua lucet circulo suo paulatim ad terras conuerti, ut uideri a
,

est,

eam partem ad nos habere qua

non

illustratur, et ideo nihil in ea lucis

nobis possit et ideo prius quasi corniculatam apparere. Nam et si facias pilam ex dimidia parte candidam et ex dimidia obscuram si eam partem quae obscura est ante oculos habeas, nihil candoris uides et cum coeperis illam candidam partem ad oculos eonuertere, si paulatim facias, primo cornua candoris uidebis, deinde paulatim crescit, donec tota pars candens opponatur oculis, et nihil obscurae alterius partis uideatur: quod sibi perseueres adhuc paulatim conuertere, incipit obscuritas apparere et candor minui, donec iterum ad cornua redeat et postremo totus ab oculis auertatur, ac rursus obscura illa pars sola possit uideri: quod fieri dicunt, cum lumen lunae uidetur crescere
,

cum autem incipit ab illo recedere , illustrari ab ea etiam parte quam habet ad terram et necessario incipere a cornibus, donec fiat quinta decima contra solem, tunc enim sole occidente oritur, ut quisquis occidentem solem obseruauerit , cum eum coeperit non uidere, conuersus ad orientem lunam surgere uideat atque inde ex alia parte cum ei coeperit propinquare, illam par~ tem ad nos conuertere qua non illustratur, donec ad coruua redeat atque inde omnino non appareat: quia tunc pars illa quae illustratur, sursum est ad caelum, ad terram auteni illa quam
uideri;

Schol. Germ. Hanc quidam philosophorum dicunt proprium lumen non habere, globique eius unam partem esse lucifluam,
radiare sol non potest.
p.

109:

aliam uero obscuram et paulatim uertendo diuersas formas efficere. Isid. Origg. III 52.

se
cf.

usque ad quintam decimam lunam et

I)i;

NATVRA RERVM LIBEH

ueluti

37

eonuertere,

primum
tota pars

cornua candoris uidebis, dehinc senet nihil

sim

crescit,

donec

candens opponatur oculis

si

obscurum
incipit

alterius partis uideatur,

quam

denuo paulatim conuerteris,

obscuritas apparere et candor minui, donec iterum ad cornua redeat

ac sic totus candor ab oculis auertatur et sola iterum obscura pars 5

possit uideri.

Quod

fieri

dicunt,
et

cum lumen

lunae uidetur crescere

usque ad quintam decimam

dire ad cornua,
alii

rursus usque ad tricesimam minui et renihil in ea lucis appareat.

3.

donec penitus

At contra

dicunt lunam
illi

non suo

fulgere lumine sed a sole accipere lumen, sol

enim

loco superior est.

Hinc euenit ut quando sub

illo

est, parte
sit.

10

superiore luceat, inferiore uero

quam habet ad

terras obscura

Cum

uero ab

illo

decedere coeperit, inlustretur etiam ex ea parte

quam habet

ad terras incipiens a cornibus.

Sicque paulatim sole longius recedente

pars omnis subterior inluminatur, donec efficiatur quinta decima luna.

Post dimidium autem

pinquare
soli,

mensem cum

coeperit ex alio semicirculo pro- 15

quanto magis a superiore parte inlustratur, tanto magis

terris auertit

ab ea parte

quam

non potest excipere radios

4.

solis

et

propterea uidetur decrescere.'

uertenti facile cognitum,

Illud

manifestum

est et cuilibet adnisi

quod luna non augeatur ad oculos nostros

nisi
et

a sole recedendo

neque minuatur

ad solem ex parte

alia

propin- 20

quando.
est;

Ab

illo

ergo accipit lumen

illo

cum sub
fit

illo

est,

semper exigua

cum

uero ab

longius abcesserit,

ampla suoque ambitu plena.

2.

criscit

crescet Areu.

obponatur

nichil

4.
si

obscura

B1
6.

iterum obscura pars ad

possi

rediat
7.

B B1
1

3. 5.

quasi

hac

A B1
et

AB
1

criscere

B1

XVdecimam

A lumine. B 9. fulgore A 10. hic B 11. superiora A luciat B 12. dec&dere B l discedere Areu. ceperit A B etiam om. Areu. ex ea] & ea A a B 13. discidente B descedente B 2 discedente Areit. 14. subterio i? XV B Xumai 15. dimedium A ceperit A B propin^uare B 16. a om. B terras A 17. qua A B uestit A B Areu. radius A 18. decresscere A uideatur B 2 decriscere B decrescere B 2 illud
rursusque &

B1

tricessimam

8. nichil
1

&t

B B

ad

& cuius auertendi A &... cuius uertenfo' B nris hd nisi a sole ex parte B quae exciderunt 19. oculis B 1 secunda ut uidetur manus in inferiore margine sic scripsit: Eip nisi a
certe

ad

Areu.

sole

recedendo neque minuatur

20. a sole

AB

propinquanda
1

21. accepit

A
plana

22. abscesserit

A Bz

accesserit I?

amplia

B B1
1

ambito

Bl

38
Si

ISIDORI

enim suo lumine uteretur, necesse

fieri,

erat

semper eam esse aequalem

nec die tricensima exilem

et si

suo lumine uteretur, huius

num-

quam
5

eclipsis fieret.

5.

Ceterum quantum ad intellectum pertinet mysticum, luna hutenet, quia sicut ista menstruis conpletionibus de-

ius

mundi speciem

mundus ad conpletionem temporum currens cotidianis defectibus cadit. Luna quippe elimenti sui uarietate diuersis cursibus desinit
iicit, ita

ut crescat,

crescit ut desinat; sed ideo alternis uicibus

commutationem
et

sideris repraesentat , ut doceat

10 uicturos;

homines ex ortu morituros

ex morte

adque ideo cum senescit mortem corporum prodit, cum au6.

getur aeternitatem indicat animarum.

Nonnumquam
adque

uero eadem

luna etiam ecclesia accipitur, pro eo quod sic ista a sole sicut ecclesia
a Christo inluminatur.
sia defectus

Sicut

enim luna

crescit

deficit, ita eccle-

habet

et ortus.

Frequenter enim defectibus suis creuit

minuitur
et et

et

15 his

meruit ampliari,

dum persecutionibus

confessorum mar-

tyrio coronatur.

Item sicut luna larga est roris

dux humentium sub:

stantiarum,

ita ecclesia

baptismi et praedicationum

et

quemadmodum
cum

luna crescente omnes fructus crescunt adque ea minuente minuuntur;

non
1.

aliter intellegimus et ecclesiam, in

cuius incremento proficimus

suo

eam
A & A

om.

uteritur

B1
3.
5.

qualem
fieri

B
1

2. 4.

tricissima

exsilem
ad]

numqua
misticum

B
B

quamtum
mdnstruis
6.

A B1
mpletionibus

sicut est ista

A B1 B
1

conpleaoribus

co

defecit

A B
diffectibus

conplec-

B 1 deffectiA elementi B desin& A disinit B 9. representis A representant B moriturus A orituros B 10. uicturus A atque B senec.sit B prodiit A agetur A auge.turi? 11. inducat B 12. quod om. sicut sic Areu. 13. defecit A B 1 deficit atque crescit B Areu. 14. diffectos B ortos B 1 15. persetionibus B 1 martirio B 17. baptisnu..i> predicacionem A et om.B q:madmodum J5 18. fructi A fluctus crescunt & oms fructos B Areu. m2 uente B 19. ecclesia in crem to A
cionem
conflationem Areu.
7.

cottidians

B1

bus

B2

cad&

A B

In lunae

deelimentis

1 1

ci.

4. Hygin. Astr. T III 14: Si enim suo lumine uteretur, illud quoque sequebatur eam semper aequalem esse
oportere nec die tricesimo (trecesimo l/ 1 ) tam exilem aut omnino nullam uideri.

spiciens
pliari,

ergo ecclesia

sicut luna de-

meruit ampersecutionibus minuitur et confessorum martyriis coronatur. I II 7, 3: Nam et ipsa luna larga roris asfectibus suis creuit et his

dum

seritur.

6.

Ambr. Hex.

IIII 8, 32:

Pro-

I :

DE NATVRA RERVM LIBER

ipsa.

39

Cum
et

uero persecutionem patitur et minuitur, et nos

7.

cum

illa

pa-

timur

minuimur.

Item sicut septem formas habet luna,

sic tot

gratias

meritorum

ecclesia.
ita
:

Primam enim figuram luna habet

Secundam
sectilem habet ita:
ita: ita:
2)

^
5

Tertiam dimidiam habet

Quartam figuram plenam

Sextam iterum sectilem

ita:

Quintam iterum dimidiam ex maiore

ita:
])
:

Q
10

Septimam bicornem habet

ita

^)

Eodem

constat

numero etiam

distributio

charismatum, quae.per

spiri-

tum sanctum
sunt.

toti ecclesiae

conferuntur.

Septima autem semis

et uice-

sima secunda semis in suo orbe mediae sunt, ceterae proportionales

XVim. DE LVNAE CVRSV.

1.

15

'Lunam per

alios ortus et
facilius

occasus

ita

ait

Hyginus

necesse
figura
5.

est

moueri non stare idque

persectionem

quam de

sole licet intellegere, quia

1.

2.

patitur et minuitur
ita bicornia

A
1

4.

prima

A B
cunda mediu
quinta

lunae

A B
habet om.

bicornua

AB B2
ita

sedi-

A B B AB
AB

B
7.

6.

tertia

A B
9.

dimediam
habet

habet om.

B dimediam A
u

quarta

A
In
11.

maiore

B sexta A B

8.

10.

septima

bicorna

B
spm

habet om.

A figurae
.

(quas falsp

jpictas correxij

totam

paginam

conplectuntur, incipit altera capite

XVIIII
ca-

omissis uerbis

eodem
q:

proportionales sunt
scni

..eodem

B
uicesima

rismatum
13.

B
est
1

B A

media

Areu.
ignus

ppartionales c
iginus

B B
1

12. totius
15. lumine

B
l

16. ortos
17.

B A B1

occasos
facilius

AB

B
so

Hyg.

Astr.
"'

IIII 14
luce

adquae^.
Areu.

a sole

relicuis omissis.
scripsit.

margine inferiore quia cum] qui B 1

A2 B

nota
de

facilius
solis

apposita omissa in
intelligitur

7. Isid. Orig. III 5 3, 1 praebet eadem cum eisdem figuris. XVIIII 1. Hygin. Astr. I II 1 14: Lunam sole {del. eadem m. 1 solam R l t cum sole R J a sole P: om.

Hanc autem cum a sole lumen accipiat et ita nobis lucere uideatur, non
est uerisimile de tain multis causis potius

M
:

stare
P*

B) per alios exortus et occasus necesse est moueri non stare: idque (hacque 1 sed corr. eadem m. 1 hicque R) facilius quam de sole licet intellegere.

tam M: om. R) stare (conmouen. Schol. Germ. 09: Luna terris uicinior est quam

eam

(..

q uam

sel siue

quam cetcra errantia sidera,

unde et breuiore orbe celerius peragit cursum suum. Nam iter quod sol tre-

40

ISIDORJ

cum a sole accipiat lumen et ita eam moueri potius quam stare.'
dies percurrit,
5

nobis lucere uideatur, non est dubium

Terris autem uicina luna breuiori orbe

conuertitur et iter quod sol in diebus

CCCLXV peragit,
in luna,

ista

per triginta

unde

et antiqui

menses

annos autem in sole

posuerunt.

2.

cursum

perficiens

diebus adiectis,

suum consummat annum secundum Hebraeos aliquibus secundumRomanos bissexto semel in quadriennio unius
Itaque luna per tricenos dies duodenis uicibus

diei adiectione celebrato.

Cuius etiam augmentis decrementisque mira

quadam prouidentiae
10

arte

omne quod

gignitur alitur adque crescit.

et

Nam

et defectu eius

conpatiuntur elimenta

processu eius quae fuerint

exinanita cumulantur, ut animantium cerebrum maritimorum, siquidem

echinus ostreaeque in augmento lunae pleniores reperiri feruntur.

XX. DE ECLIPSI SOLIS.

1.

Solem sapientes dicunt

Haec ergo

altius currere,

lunam autem proximam

quod

15 esse terrae.

dum deorsum

ad idem signum uel lineam qua

efficit,

sol uehitur peruenit, obicit se soli et tenebras totius orbis

1.

ita]

am B

licere

2.

amrnoueri

B
5.

brebiori

B B

orbi
4.

3.

&

iteru

om.

A A

lunae Areu.
6.
8.

CCCLX A solis cursu B Areu.

7.

peragitur

A
B

percurr&

A B
Bl B

tricenus

suum om. Areu.

quatriennio

consumat

bisexto

bissextos

adiectionem

quae celebratur
detrimentisque

A
10.

aucmenti
e jB 1

aucmentis
defectu

d&rimentis
fectui

B2

de-

Areu.

elementa

B1

11. comulantur

A
&

maritimodum.B 1
ostre
e

siquidem inhumos ostreae quae

12. aucmento feranturB 1
15. terram
solis iter

A
B

siquidem inhinu
2

& quae B

AB

plenioris

repperire
14.

B1
16.

repperiri

A B2
3
1

13. clipsin

A
B

eundem
sol utitur
c

A clipsis B qua B A B
'

al...us

alii J.

sol ueitur

nonnulli libri

Areuali

sol uertitur susp.

Areu.

peruenerit

conuenerit Areu.

ubicit

urbis

centis et sexaginta quinque

diebus et

sex horis peragit, luna uiginti septem

diebus et octo horis percurrit. 2. Ainbr.Hex.IIII 5, 24: In annos quoque ordinati sunt sol et luna: luna per trecentos dies duodenis uicibus suum cursuin conficiens consummat

annum secundum Hebraeos aliquibus diebus adiectis, secundum Romanos bis-

sexto semel intra quinquennium (sic) unius diei adiectione celebrato. 1 1 1 1 7, 29: In quo grande mysterium, nam et defectui eius compatiuntur elementa et processu eius quae fuerint exinanita cumulantur, ut animantium cerebrum et maritimorum huinida, siquidem pleniores ostreae reperiri feruntur multaque alia, cum globus lunaris adolescit.

DE NATVRA RERVM LIBER

tautum intermenstruo contingit,
est

41

nam

tunc luna in eadem parte signi

et

qua

sol uehitur, ideoque

fit illi

proxima

oppositione sui obscurari

quis alicuius oculis

ab oculis nostris lumen eius uidetur: ueluti

si

ma~
5

num expansam
poterit,

opponat, quanto magis

id fecerit,

eo minus
illi

ille

uidere

quanto autem procul discesserit, eo magis

2. Simili itaque ratione

omnia poterunt
uel lineam luna

apparere.

cum

ad

solis

locum

peruenerit, tunc proxima eius uidetur et radios eius

tris

coram

oculis

nos-

obturare, ut

lumen non possit

lumen
eicit et

eicere;

cum autem

luna ab eo loco

discesserit, tunc sol

ad oculos nostros transmittit.

Quaautem

propter

ita soli

obicitur luna, sicut lunae opponitur terra; quae utraque 10

Alii

lumina cum ad terras non perueniunt, defecisse dicuntur.

dicunt defectum solis
fieri, si

foramen

aeris

quo

sol radios fundit aliquo

et sapientes

spiritu contrahatur siue obturetur.

Haec physici

mundi

diin

cunt.

3.

Ceterum doctores nostri mystice huius

H

eclipsis

mysterium

1.

tamen

AB
A

m..nienstro

B
2.

in om.

B
B2

eadem

signis

A
illic

ea-

dem
ad

partes ignis
x

ueitur

utitur

uide supra
obscurare.4
x

A
3.

opposicionem

apositini

obpositione
scripsi

A
B
Areu.

quis alicuius ex

Hygino
a

aliquis
5.

hominus
Areu.
esse

Ax
6.

illa

uideri

Areu.

4. & A B D E Areu. pottrit A potuerunt A

simili

B
radio

7. ita

eius]

ei

esse

Areu.
8.

eius

radius

A
A

coram

Areu.
ut

obtu-

rare ex
sint

Hygino

scripsi
9.

obdurare

AB
Bx
fisici

obscurare Areu.

posterrae

transmisit

10. sicut lunae om.

diffecisse

A
a\i

11. a

A
Bx

deficisse

diffecisse

B2
13. spii

Bx
B2

12.

diffectum

deffectum

B2

radius

B om. A

ob14.

duretur
mistice

A B A Bx

hoc Areu.
misterium

fisichi

phisici

A B

1 2. Hygin. Astr. IIII 14: Luna enim cum ex toto niundo et ad (ad om. 31) acies nostras perueniat et quodam tempore torrens perueniat ad eundem locum signi quo sol uehitur, obscurare (obseruare B) lumen eius a nostro conspectu uidetur. Hoc autem

XX

magis

L dicesceris P), hoc omnia poterunt apparere. Simili ratione cum luna ad solis locuin peruenerit, tunc proxima eius (ei J/ a

serit (discesseris
illi

maxime

euenit die nouissimo cum luna duodecim signa et sol ad aliud signum transire uideatur et proxiina fiat 1111. Quod euenire sic etiam potest intellegi, ut si quis alicui (aliquo l R) manum planam ad oculos admotransierit in

uidetur esse et radios eius obturare (obscurare B) ut lumen eicere non Cum autem luna possit (possint R P). ab eo loco discesserit, tunc sol lumen eicit et ita ad corpora nostra adicit.

R P)

uerit, quanto magis sic (hoc R) fecerit, hoc minus ille uidere (uideri B)

MP

poterit et quanto longius ab eo disces-

108: Tunc autem quod Latine defectio dicitur, quoties luna ad eandem lineain, qua sol uehitur, peruenit eique se obiciens eum obscurat, unde deficere nobis uidetur, cum ei orbis lunae opponitur, quae repetit Isid. Origg. III 57.
p.

Schol. Germ.
eclipsin

patitur,

XXX

42

JSIDORI

Christo dixerunt esse conpletum tunc

cum

interrupto aeterni sideris

cursu insolito turbata ordinem

suum

elimenta perdiderunt,

cum

sacri-

legae factum coniurationis sol iste uerus horrescens infestis in populo

Iudaico errorum tenebris paululum semetipsum per

5 ac

mortem abscondit

de cruce depositus se in sepulcro abditus obscurauit, donec

die augustior solito huic

mundo

id est gentibus

tertia

claritatis

suae

potentiam praesentaret; ac sicut sol in uirtute sua refulgens tenebras

operti saeculi inluminaret.

XXI.
10
1.

DE ECLIPSI LYNAE.
Hanc

Luna non

deficit

sed obumbratur nec deminutionem sentit cor-

poris

sed obiectu obumbrantis terrae casum patitur luminis.

,

enim philosophi non habere lumen proprium sed eandem a

minari defendunt,
et

sole inlu-

quia ea demensione luna distat a sole, ut per

me-

diam terram
15 terram,

si

quid directum traiciatur contingere possit solem sub

et

lunam autem super terram,

extenditur, ideo uenit

quia usque ad lunarem circulum

ut solis radii obiciente
2.

terrae

umbra

nonnumquam

se
1.

mole terrae uel umbra ad eam non perueniant.

dixerunt esse] dixisse

Patitur

autem
foederis

A
solito

cum] enim

incorrupto
3.

A
Bl

Areu.

sideris

2. sacrilegi.B 1

coniuraciones
insertis
6.

A2

coniurationes

orescent

oriscens

5. hac B 1 sese B Areu. A 1 angustior A 2 awgustior B hac B 7. potencia e A uirtut&... A 8. operti] per 9. clipsin A clipsis B 1 diti A ita ^ps tenebras aperti B eclip2 deminucionenem A 11. obiecto B sis B 10. defecit B 1 casu B 1 terris B 2 obumbrantes A hac B 1 obumbrati B demmensione B 12. inluminare A B 13. ea om. A luna contmgere A 14. quit B 1 om. B Areu. ut om. A B sosupra Areu. lim B 15. terra B 2 lunam terram om. A umbra terrae Areu. qua A adeo A B 16. terrae om. A B 17. euenit Areu. obieciente B perueradiis B 2 niant B pati.tur B autem hoc B Areu.

Areu.

agustior

A1 B2 in] ita abscondit in B hunc A gentibi B

conuraciones
orescens
1
|

si

XXI 1. Schol. Germ. p. 110: unde et defectum patitur, si intra ipsam et solem umbra terrae interueniat. Hygin. Astr. IIII 14: Lunae autem eclipsis sic euenit, cum prope dimensione
sit

luna

cum

abierit sol sub ter-

ram, dumtaxat hoc modo, ut per mediam terram si quid (quod B) directum traieceris contingere possit solem sub terram (dumtaxat sub terram om.

luna autem supra terram (de reliex Hygino afferam praeter ea quae ad ultimum caput pertinent non consului Bursianum) ; quod cum ita euenit, necesse est solis radios propter mag-nitudinem terrae ita esse dimissos, ut lumen eius quo luna lucet non possit ad eam peruenire et ita existimatur
1
)

cuis quae

'

fieri eclipsis

lunae.

DE NATVRA RERVM LIBER

quintadecima luna, usque quamdiu centrum adque
terrae exeat uideatque solem uel a sole uideatur.

43

umbram

obstantis

Constat autem lunam

ex solis radiis lumen accipere

xerit,

et

dum

obiectu terrae solem

non aspeet

tunc lumen amittere.

Nam

dicunt stoici

omnem terram montibus

Lu5

claudi,

quorum umbra

fertur luna subito

non apparere. Vnde

orbe,

canus
Iam Phoebe
toto fratrem

cum redderet

Terrarum
3.

subita percussa expalluit umhra.

Figuraliter

autem per lunae defectum

ecclesiae persecutiones

intelleguntur

quando martyrum caedibus

et effusione sanguinis

tam-

10

quam

illo

defectu et obscuratione quasi cruentam faciem luna uideatur

ostendere, ut a

nomine Christiano terreantur

clarescit,
ita et ecclesia

infirmi.

Sed

sicut ista

post defectum perspicua inlustratione

sensisse uideatur,

adeo ut nihil detrimenti

postquam per martyrum confessionem

maiore
fidei claritate refulget

suum pro Christo sanguinem

fuderit,

ad- 15

que insigniori lumine decorata semet ipsam latius in toto orbe diffundit.
XXII.
1.

DE CVRSV STELLARVM.
stellae

Stellae

quidem cum mundo uertuntur, non stante mundo

uagae feruntur: exceptis enim his quae uocantur planetae

1.

id est er-

B 2 quousque Areu. umergo B Areu. luna A B bra B 2. exeat om. A 3. agecto A obiectiti? 4. stohici A olisJB radii A .stoichijB umbra B 1 parere A parere. B 5. claudi dicunt A luca7. iam B nus dicit B Lucan. Phars. I 538 sq. fabe A urbem B 1 orbem B 2 ab.i? rediret A totum fratri febe B 2 subito A percassam A 8. terram A umorbem Areu. c. ecclesia J5 1 persecutionis A B bram A deffectum B 9. effusionem A B sanguis A ex B 1 10. cebbus B 11. obscuracionem A cruentem A crentam B defectumJL diffectO-B 12. aut nomine B 1 faciem B uide.turU uidetur Areu. ^pi diffectum B 1 ad5 ita ut A anno B 1 13. deffectum A nichil B detrimentis uideatur A 15. suo A sua B 14. confessione B 2 fuerit B 1 refulgit B 1 16. latius diffundit om. A 18. non cum stante A non stantante B 19. qui A q. B 3. Augustin. Enarr. in ps. X 4: Igitur cum uidemus stellas oriri et ocquesque quamdiu
1

hoc usque quamdiu

r.

'

martyrum caedibus et tanta effusione sanguinis, tamquam illo defectu et obscuratione qua cruentam faciem luna uidetur ostendere, a noraine Christiano deterrebantur infinni.
Siue ipsorum

cidere,

necesse
uerti.

est

mundum quoque

Isid. Origg. III 66: Quaedam stellae ideo planetae dicuntur quia per id est errantes totum rnundum uario motu discurrunt.
stellis

cum

XXII

1.

Hygin. Astr. IIII

8:

44
rantes

ISIDORI

quae uagis mouentur

unu loco

ordinibus.

Ceterae quae aTtlavijg ap-

pellantur

id est errantes

dicuntur

fixae

cum mundo

uoluuntur. Ideo autem planetae

quia per totum

mundum

uario

motu

dis-

2. Partibus autem quaedam superius, quaedam

currunt.

diuersis inter se

mouentur

sidera,

nam

inferius currunt; inde et

illa

quae terris

propinquiora sunt quasi maiora nobis uidentur

quam

ea quae circa

caelum uoluuntur; longinquitate enim locorum uisus languescit.

accidit ut interuallo longe inter se distantium
alia tardius

Hinc

circulorum
3.

alia celerius,

ad cursus sui exordium reuertantur.

Nam quaedam

si-

10 dera celerius exorta serius occidere existimantur,

ceteris

quaedam etiam tardius

exorta citius ad occasum perueniunt,

oriuntur et

quaedam uero pariter non simul occidunt, omnia autem suo tempore ad cursum
solis praepedita sidera aut

proprium reuertuntur. Radiis autem

mala
15 dicens:
sol

ano-

fiunt aut retrograda aut stationaria; iuxta

quod

et

poeta meminit

tempora

diuidit aeui,

Mutat nocte diem radiisque potentibus astra

Ire uetat cursusque uagos statione moratur.

XXIII.
20
1.

DE POSITIONE SEPTEM STELLARVM ERRANTIVM.

primum
inferiore

In ambitu quippe septem caelestium orbium

sphaerae circulo luna est constituta ideo proxima terris posita, ut nocte
1.

magis

A
B

citere JB 1
3.

aplanes

a planis
1

a planetis
4.

A*

2. confixe
5.

mumdum A
inferios

mun

do

mo

do

A2
6.
1

syderaiJ 2
j

superiores
|

A
B
1

unde Areu.

circa

lum
9.

A1
cur-

circu

lum

J. 3

7. languiscit

8. acce.ditJ.2J

sum

A
A

reuentut'

A
B
|

10. celeus

serios

B1

caelerius

exestimantur

saepius

A ut A
b.

estimantur

13.

praependita

sydera

Bz

anoma
16.
c.

A1
1

anomelaU 1

14. fiant

A
B

iux
aeui

A1
B

poetam
cani

Lucan. Phars.

X
18.

201
c.

sq.

ei...

Lu-

libri a.

d Weberi:

uel anni a.

ad marg.

17. uta

mutant
inferiori
est]

A
B

noctem

A B

cursosque
20.

B1

morar&ur
circulos

A
B1

19. possitionem

B1

stelarum

A
21.

ambitum.B 1

urbiuml? 1

in inferioris

Areu.

spere

A B

pposita c

B1
Mutat nocte diem radiisque potentibus
astra
Ire uetat cursusque

3. lsid. Origg. III 65, 3: Quaesidera radiis solis praepedita anomala fiunt aut retrograda aut stationaria, iuxta quod et (et om. Gu. 1) poeta meminit dicens:

dam

uagos statione

(ra-

tioue ceteri Kbri praeter

Gu. 4) moratur.

sol

tempora

diuidit aeui

DE NATVRA RERVM LIBER

nobis
facilius

45
stella

lumen

exhibeat.

Dehinc secundo circulo Mercurii

est conlocata soli celeritate

par sed ui quadam, ut philosophi dicunt,

contraria.
libus

Tertio circulo Luciferi circumuectio est, quae inde a geritiest dicta

Venus

quod

inter

quinque

stellas plus lucis habeat,

nam
facit.

ut praediximus
2.

quemadmodum
solis

sol et luna ita et haec

umbram

Quarto circulo

cursus est conlocatus, qui proinde quia omni-

bus lucidior est medius est constitutus, ut tam superioribus quam inferioribus lucem praestet; ratione
clara

autem diuina

sic constitutus, quia

prae-

omnia

in

medio esse debent. Porro quinto

illi

circulo uesper sidus

est

conlocatum, quem
Iouis appellant.

Marti adsignant.

quam
stella

Saturni est

lam summo caelo id est in mundi uertice posita,quae quidem dum summum caelum teneat subliFrigida Saturni sese quo stella receptet.

Sexto Phaethontis stellam, 10

miorquesitomnibus,natura tamen eius frigida ferturadprobanteVirgilio:

3.

Haec autem sidera errantia appellantur, non quod ipsa errent

In

15

sed quod nos errare faciant, quae sidera Graece planetae dicuntur.
sole
et

enim

et

luna omnibus notitia est ortus

,

et

occasus, adeo quia sol

luna directo cursu eunt

exibeat
solita

ista

uero ut praedictum est retrogradantur

x

1.

A B A om. B
x

mercoris
x

2.

solis

B2
1
:

per
lucixeferi

A
4.
x

uidetur scriptum esse m.

est

om.

A
6.

quae om. Areu.

solis est

aut

cumsursus

B B circumuen cio A circumfectio B est] ita Areu. luces A 5. solis est cursus B 2 qui. A
est

om. Arexi.

collocata

uim

Bx
[

3. luci..feri

hominibus.B

7.supnisJ.l?
9.

8. prestit-B 1

rationemi? 1

constitutus est

Areu.

in

medio om.

'/*circulo'/'quinto

quinfo circulo

uesper libri omnes

dicitur

Pyrois Orialius uide quae diximus

adlll
x

2
martis
stella

10.

collocatum

Areu.

quam

martyrum
11.

adsignatur

fetontis

A B quod Areu. stillam B A B

VII 12. stella

B A2
Ax
14.

mundo

A B
quem

uertite

AB
caelo i?
1

B B
A

saturnis

saturnii

A
et Goth.

13. adpropante

Virg. Georg.
nec. ep.
tant.

336
Theb.

frigidas

esse

es.e

quo sese Se-

LXXXVIII
JStatii

pr.

quo se
15.

JSeru.

Dresd.

qua

sese

Lac-

ad

395

errant

AB
pla&e;

16. quia

gr

A B

Ax B2 B Areu.

discretu

discreto
est

praedictum

om.

B quia A faciunt B B Areu. 18. ideoque Areu. 17. enim] au B ut itunt B uehuntur Areu. directu B retrograduntur al. retrogradiuntur B
quod ipsa om.

quod

ipsi

errantes

XXHI

3.

Isid.

Origg.

III 66:

Quaedam
id est

stellae ideo planetae dicuntur

errantes

quia per totum

uario motu discurrunt; unde pro eo quod errant retrogradae dicuntur (retrogradantur Gothici) uel ano-

mundum

46
uel

ISIDORI

anomala

efficiimtur

id est

quando

particulas addunt et detra-

hunt; ceterum quando tantum detrahunt retrograda dicuntur; stationem

autem

faciunt

quando

stant.

4.

Anni autem singularum stellarum hi

sunt qui in sphaera subiecta continentur, quibus peractis ad reuersio5

nem

circuli sui

isdem signis

et partibus ueniunt.

Nam

luna VIII annis

VIIII,

fertur explere circulum

suum, Mercurius annis XX, Lucifer annis

sol annis XVIIII, uesper annis

XV, Phaethon annis

XII, Saturnus annis

XXX. Quorum orbium adque

figura. (fig. VI.)

stellarum positionem subdita demonstrat

10
1.

XXIIH.
Stellas

DE LVMINE STELLARVM.
a sole inluminari dicelari.

non habere proprium lumen sed

cunt nec eas

umquam

de caelo abscedere sed ueniente sole

Omnia enim

sidera obscurantur sole oriente,

non cadunt.

Nam dum

sol ortus sui signa praemiserit,

omnis stellarum

ignis sub eius luminis

15 fulgore euanescunt, ita ut praeter solis

ignem

nullius sideris splendor

uideatur.

Hinc etiam

et sol appellatus, eo

quod solus appareat obscusole,

ratis cunctis sideribus.

Nec mirum hoc de

cum
om.

etiam plena luna

1.

annomala
Areu.

B1
3.

perticulas

2.

tantum

B1 spera A B in om. B tot annis XVIII fertur B annos A 7. annos A

anniano

4. A B1 5. hisdem A uersionem A B 1 luna 6. Mercurios A annos A XXDI Areu. XVnil] XX & VIII B Pyrois e Chaconis annos A om. B faetontis A fetontis B Areu. uide supra annos A annosJ.ora.2? 8. urbiuml? 1 postionemiJ 1 om. B possitionem B 2 inluminare A B 1 11. ad B dicuntur A B 10. stelarum A abscidere B as B 1 ascendere Areu. uenienti.5 1 12. neec A

singularum om.

B1 B1

A
hii

detrahant

ci.

dns
caelajri

A
1

caelari dicimus

celare dicimus al.

13.

& non

A niscunt B plena A 1
cadent

14. ignes

B2

Areu.

lumine fulgoris
17. cuntis

15. eua-

nullus.BJ.rew.

sole intellegere

B A2

plena luna

A2
XXIIII 1. Isid. Origg. III 60: Stellae non habere proprium lumen sed a sole illuminari dicuntur; sicut et luna. Isid. Origg. III 70, 1: Sol appellatus est eo , quod solus appareat obscuratis fulgore suo cunctis sideribus. Varro L. L. 68: Sol uel quod ita Sabini, uel solus ita lucet ut ex eo deo

malae efficiuntur, id est quando particulas addunt et detrahunt, ceterum quando tantum detrahunt, retrogradae dicuntur, stationem autem faciunt quando stant. 4. Isid. Origg. III 65: Nam luna VIII annis fertur explere cursum suum, Mercurius annis XX, Lucifer annis
solannisXVIIlI, uesperannisXV, Phaeton XXII, Saturnus annis XXX.
Vllll,

dies

sit.

DE NATVRA RERVM LIBER

et tota nocte fulgente pleraque astra

47
autem etiam per
sol obiecto
2. Stel-

non

luceant, esse

dies stellas in caelo probat solis deliquium, quia

quando

orbe lunae
lae

fuerit obscuratus, clariora in caelo astra uideantur.

autem secundum mysticum intellectum sancti

stellae a sole

uiri intelleguntur,

de
5

quibus dictum est: 'Qui numerat multitudinem stellarum.'

Sicut

enim
eius

omnis

inluminantur,

ita et sancti a

Christo gloria caelestis

regni clarificantur; et sicut prae fulgore solis etui

sidera obtunduntur, ita et
gloriae Christi

maxima luminis

omnis splendor sanctorum

obscuratur; et

in conparatione
stellae sibi
est.

quodammodo

quemadmodum

differunt in claritate, ita iustorum diuersa

meritorum descriptio

10

XXV. DE LAPSV STELLARVM.

I.

Falsa autem opinio et uulgaris est nocte stellas cadere,

ire

cum
in 15

sciamus ex aere lapsos igniculos

per caelum portarique uentis uagi-

que lumen sideris imitari,

caelo.

stellas
ait

autem inmobiles fixasque manere

2.

Nam

illud

quod

poeta:

Saepe etiam

stellas vento inpendente videbis

Praecipites caelo labi noctisque per umbras

Flammarum
1.

longas a tergo albescere tractus.

fulgente om.

fulgente

A%

pluraque

plerique
3.

2.

diem Areu.
obscuratur

quod

A B

Areu. quia eadem man. 1 correxit

4.

urbe

AB
C

misticnm

A Bx
5.

sacramentum
lib.

BE

intellectum

sacramentum
6.

sensum Areu.
et

psalm. 146, 4
gloriae

a&iam
7.

omni

oms

om. Areu.
uii

glorificantur

Areu.

fulgore

torum

B% Ax

Ax
9.

maxime A 8. optunduntur B x sanquidam modo A % quadammodo B modo A x

10.
diffr

quemadmodum rum discripcio

uersitas

B
est

in om. Areu.

diuersa meritoest

Ax

diuersitas
t

meritorum cu discripcione

A%

di-

meritorum discretione

diuersitas

meritorum discretione Areu.

x

12. est, B nocte A A lapsu, B 13. ae14. imitare A stella A portareque A imB Areu. pmanere B A 2 Areu. 15. Virg. Georg. I 365 sq. mobiles A B % inpellente B 2 'impellente Parrhas. et ed. Mediol. 16. inpediente A II. labsu

there

unus Mead. notabili aberratione, dummodo codicum auctoritas aliqua es17. praecipitis B A % seV Heynius noctis que B A % umbram Medic. Pieriique Bom. et Med. 18. albiscere A B x tractos

Bx

tractatos

A
V
cadentes. Schol. ad Lucan. Phars. 5 62: Haec secundum vulgarem opinionem dicta sunt, ceterum ueritas habet esse igniculos ab aethere lapsos uento altiora petente qui in modum stellarum labuntur.

1. Isid. Origg. III 70, 3: Nam quod uidemus de caelo stellas quasi labi, non sunt stellae sed igniculi ab aethere lapsi, qui fiunt dum uentus altiora petens aethereum ignem secum trahit, qui tractu suo imitatur stellas

XXV

48
Et iterum

ISIDORT

lapsa per altum

Aera dispersos traxere cadentia sulcos

Sidera set suramis etiam quae fixa tenentur
5

Astra polis

Sed

hi poetae uoluntarie ad

opinionem uulgi se contulerunt, ceterum

philosophi, quihus cura est

mundi quaerere rationem,

illa

aiunt quae

superius

memorata

sunt.

XXVI. DE NOMINIBVS ASTRORVM.

10
1.

Legitur in Iob dicente domino: 'Numquid coniungere uaies

stellas Pliades et

micantes

gyrum

arcturi poteris dissipare?

filios

Numquid
et

producis luciferum in tempore suo et uesperum super

surgere facis?' Et iterum
das.'
alibi:

terrae con-

'Qui

facit

arcturum

et

Orionem

Hya-

Haec nomina stellarum

ex

dum

in scripturis sacris legimus uanis defalsis

15 liramentis

poetarum adsensum non praebeamus, qui

opinionibus

ista in astris
lis

hominum nominibus
Ita

uel aliarum creaturarum uocabu-

inposuerunt.
sicut et

enim stellarum quarundam gentilium sapientes no2.

mina

dierum indiderunt.

Quod uero isdem nominibus

figuras ea

sacra

utitur scriptura,

non eorum

idcirco uanas adprobat fabulas, sed faciens

20 ex rebus uisibilibus inuisibilium

rerum

nomina pro cogni-

tione

hominum

ponit, quae late sunt cognita, ut quidquid incognitum

significat, facilius

per id quod est cognitum humanis sensibus inno-

tescat.
1.

Lucan. Phars.
aere

aerem B 3. 2. latum B A 2 V 561 sq. trahere candendisperso B A 2 Areu. diuerso A A Areu. su4. set] & A B Areu. sol considera A 2 tia A B Areu. hic B 5. poli B 6. hinc A &iaq: B a&iaq: A mos A ita B adserunt B Areu. 8. memora7. curae Areu. uolumtarie A ualebis A 2 Vulg. Iob. 38, 31 consurgere B tum est A 10. girum A B aut Vulg. ar11. micantes B pleiades Areu. ues12. perducis B 2 uespera B turi B dissipari B hiahorionem A Oriona Vulg. peru B 2 13. Iob. 9, 9. deleramentis A B 14. sacris om. Areu. das A B yadas B alia16. uocabula ista B A Areu. 15. poetarum ora. Areu. 18. et, A 17. quarumdam B liorum B a aliorum B uanas A ut idcirco B eisdem B A 2 19. eorum] ueru A fuguras A inuisibiliu B2 20. inuisibiliu. B .faciens A ponit om. A ponet A 2 ponun21. hominum om. Areu. ^A cogtur mire Areu. cognitet A ab eadem m. in cognita correctum 22. ut quicquid B ut quidquid B A 2 niti B sut quid A innotescant A B significant B 2
1 1
lib.
.

lib.

DE NATVRA RERVM LIBER

3.

49
septem

Arcturus est

ille

quem

Latini septemtrionem dicunt, qui

stellarum radiis fulgens in se ipso reuolutus rotatur, qui ideo plaustrum

uocatur quia in
uat,

modum

uehiculi uoluitur et

modo

tres ad

summa

ele-

modo
4.

quattuor

inclinat.

Hic autem in

caeli

axe constitutus semper

uersatur et
fmitur.

numquam

mergitur, sed

Per hunc arcturum

dum
,

in se ipso uoluitur et

id est

septemtrionem

ecclesiam
quiet uirtutibus

nox

septenaria uirtute fulgentem intellegimus

nam
ita

sicut in axe caeli arctuecclesia

rus semper inclinatur rursusque erigitur,

diuersis

dem

aduersitalibus humiliatur, sed

mox

consurgens spe

eleuatur, et sicut ex tribus stellis et quattuor septentrio efficitur, ita 10

ecclesia ex fide trinitatis et operationibus quattuor uirtutum principa-

lium consummatur, ex
5.

fide

enim

et

operibus

Bootes

stella est

quae plaustrum

homo

iustificatur.

id est septentrionem

15

sequitur, qui etiam ab antiquis arctophylax dicitur siue

minor

arctos,

unde

et

quidam eam septemtrionem dixerunt. Hanc spectant praecipue

qui navigare noscunt.

De qua Lucanus
uelox
ibi

nocte Bootes

quia

cum

orta fuerit, cito facit occasum.

1.

de arcturo

arcturus

AC D E
B1 B
1

de arcturam arcturus

de artura arcturus

B2

'AleestBCDE
septenis

septentrionem
qui

Bz

2. ipse
3. ueiculi

Ax uocatur A
dicut

uocant

GD

septenii? 1

m. pr. super lineam scripsit

quae

summom.B 1 summo
in libro

i
1

eleuantJS 1

4. inclinat.

caeli

martyribus terrenorum
6.

Excidit

unum folium

A
L

complectens uerba hic autem in

4).

et in (p. 5 1

Incipit proximum folium a

5.

uerbis fidelium corda tempestate iactantur.

tur

B1 B
C

septentr.

B
C

eccia

B
fulgens

7.

p septenaria
10.

septenario Areu.
eccia
relicuis om.

uirtute.

B B

B B1 intellegitur B 2
numqua
septentrion

&
|

gi-

riam

E
|

na

rursumque

Ar.
fide

B D
sibi

&

mtrioni
fide.

perficitur

D E

11.

12. consumatur

B arctus B 1 tur B C D
spectant,

13. boetes
15.
gloss.

B CD E ..spectant B

14. artofilax

praecipie

B CDE B
l

B B

16. noscun-

Amplon. p. 277 Areu.

nauigare noscuntur?

noscunt scripsi an: hanc qui

praecipue

Lucan. Phars. III 252

boetes

17. uelox ubi exorta fuerit

uelox ubi Areu.

B CD

18. cu

3. Isid. Origg. III 70, Signoruin prima est arctos, quae in axe fixa VII stellis iu se reuolutis rotetur. Nomen et Graecum, quod Latine dicitur ursa, quae quia in modum plaustri uertitur, nostri eam septemtriona6:

XXVI

5. Schol.
arcti

Germ.

altera

p. 38: Duae suut namque Helice est,

lem dixerunt.

quae apparet prima noctis, altera pusilla quidem sed a nauigantibus obseruatur, Hygin. Astr. maria enim conturbat. II 2: Et illi qui hanc obseruant uerius et diligentius nauigare dicuntur.

5()

ISIDORI
Pliadcs sunt niultae iugcs stcllae quas etiam

6.

botrum appellamus

a multitudine stellarum.

Nam

et

ipsae septem esse dicuntur, sed

amet

plius

quam
a

sex nullus conspicere potest.

Haec ab oriente surgunt

ordo distenditur.

appropinquante
5

diei claritate stellarum eius

PJiades

autem

pluritate

uocatae

simt,

quia pluralitatem Graeci arco %ov

7iXeigtov appellant. Has Latini uergilias appellauerunt, eo quod post

uer exoriuntur,
et

eo magis a ceteris praedicantur, quod his exorientibus

aestas significatur et occidenlibus

hiemps ostenditur, quod

stellis

aliis

penitus

non

est traditum signis.

7.

His autem

ab eo quod septem sunt

spiritus uirtute fulgentes

10 et splendide micant, sancti

omnes septiformi

significantur, ab eo
caritate
8.

autem quod

sibi uicinantur sed

non

se contingunt,

proximos sed tempore diuisos

Orion
stella est * * *.

dei praedicatores ostendunt.

est,

Hic autem Orion a gladio dictus

unde

etiam

eum

Latini iugulam uocant sidus ut uidetur

armatum

et stellarum

15 luce terribile,

quod ignorare magnae

difficultatis est, ideo

quia quamuis
rapit.

rudes oculos tamen prae fulgoris splendore in semet ipsum

Hi

quippe Oriones in ipso pondere temporis hiemalis exoriuntur suoque

ortu imbres et tempestates excitant et maria terrasque perturbant.
1.

9.

apellamus

2. ipse

B
1

3.

hae

B2

5. pluralitate
.

E Ar.

quia pluritatem
est

aploto pisthon

apotopliston

CD

Origg.

III 70, 13 haec

discrepan-

tia: apotopaictox

Gu

ariotod luctan

Gu

aito to likvo-tov

Gu

ano
6. uir-

T07TA7riCTON
gilias

Gu 4
7.

TikuoTYiia Areu.

ano rov

Ttkzio-zov scr. Otto

uere oriantur Areu.

8. et

exoriantur

B2

maius

BE
9.

#ce-

terisi?

quoi? 1

om.
|

CD E

Areu.

occid. uero

CD E
quia

habeoi?
12.

lO.micant

scbsBCDE
teinporii? 2
,

ll.qua^ 1
ostendit

B2
13.

proximusl? 1

et

B E Areu.
lucem
p

BE

quae
de

desunt non tam facile expleri possunt

quam

Grialius putauit,

nam

duobus Orionibus Isidorum locutum

impressis Areit.
15.
J5

esse

proximis apparet

gladius

cum

magni

adeo quia

Areu. Areu.
malis

16. cludes

CD
B

B2

fulgore.-B 1

splendore

ipso

CDE

rapiat Areu.

hiiB

CD E adeo ut B seCDE 17. spendore D hiem-

18. maria

6. Schol. Germ. p. 5 6: quae non uidentur simul eo quod septima obscura sit. Isid. Origg. III 70, 1 3: Pliades a pluritate dictae quia pluritatem Graeci i>.nh rov txIhgtov appellant. Sunt autem stellae septem ante genua tauri, ex quibus sex uidentur, nam latet una. Has Latini uergilias dicunt a temporis significatione, quod est uer qimndo exoriuntur. Nam occasu suo hiemem, ortu aestatem priinaeque nauigationis tempus ostendunt. Schol. Germ. p.
,

65: Pleiades a pluritate Graeci uocant, Latini eo quod uere exoriantur, uergilias dicunt. Festus p. 372: Vergiliae dictae quod earuin ortu uer finitur, aestas incipit.

8. Isid. Orig-g. III 70, 11: Hunc Latini iugulam uocant, quod sit armatus ut gladius et stellarum Iuce terribiIis atque clarissimus. Schol. Germ.
p. 7 5:

Hunc Romani iugulam uocant eo

armatus ut gladius stellarum luce terribilis et clarissiraus.

sit

quod

DE AATVRA RERVM LIBER

Oriones autem significant martyres,

51
nascuntur in caelo

nam

sicut

isli

tempore
tionis.

biemis, ita in ecclesia martyres

procedunt tempore persecuet terra,

Procedentibus Orionibus mare turbatur

et infidelium

obortis uero

martyribus terrenorum

corda tempestate iactantur.

5

10. Lucifer stella nitens quae

nam quemadmodum
sui fulgore spargit.

sol et luna, ita et

omnium maxime clarior esse uidetur, haec umbram facit. tsta igitur

orientem solem praecedit adque manenuntians tenebras noctis luminis

Cuius figura est Cbristus, qui uelut lucifer per in-

carnationis mysterium producitur, per

quem

lux fidei

tamquam

dies se-

cutura monstratur.
est, sicut

11. Lucifer autern bipertitus est, cuius pars sancta 10

in apocalypsi de se et de ecclesia dicit:
stella

dominus

'Ego sum

genus

et

radixDauid,
illi

splendida et matutina,'
,

et

iterum: 'Qui

uincet, dabo

stellam

matutinam

pars autem luciferi diabolus esse

cecidisti

dignoscitur, de quo scriptum est:

qui

'Quomodo

de caelo

lucifer,

mane oriebaris?' Qui etiam in caelo super dem positurum et cadens de caelo confringitur.
12. Vesperus est stella occidentalis

stellas dei dicit se se-

15

noctem ducens.

Hic solem
Cuius figura

occidentem sequitur
antichristi exprimit

et

tenebras succedentes praecedit.

ait

typum, qui tamquam uesper, ut

Iob, super filios

terrae consurgit, ut caecae noctis successu carnalium corda offuscet; 20

1.

iste

B
et

nasctmtur

B
3.

2.

martireres

Bl
iactatur
7.

spersecution

persecutionis

B2
8.

turbantur
6. et

B1
1

4.

E
1

5.

omnib;

B B2
1

maxima
nebris
git

Areu.

om. Areu.

aclque adque

te-

B1

fulgoris

A B

lumine sui fulgoris Areu.

sper-

B
cuius

dispergit

Areu.
1

figuram

A B
11.

uelud

luce uespejri

A
1

lucifer uel
9.

sed ab eadem

manu

uel eraso scriptum est per

bipertita

quod om.
sic

AB

misterium

A B
sic

10.

monstretur

/mius

B
A A
et

sic

A2

huius Areu.

euangelio apocalipsin

apo-

&
calipsin

B B

Apocal. 22, 16
item Areu.

de secclesia

B
stilla

de se et de eclesia

de se et ecclesia Areu.

12. radis

B1
28
stilla

efc

iterum

iterum

Apocal.
stella

2,

13. uincit

Areu.

qui uicerit Vidg. uersu 26

autem

alia

B A 2 Areu.
Is.

diabulus
cecidisse
stellas

A B1 A2
dic&

14.

de

noscitur
et qui

A A A

dinoscitur

14, 12
int

15. quae

Areu.
uesper

super om.

B*

B
1

17.

uesper+
1

B
A A

occidentalibus

18. occidentis

19. expremit
filius

om.

^ A A1

accedentes

tipum

B% A B

cuius figura

hic au

Areu.

tamemquam
ut cece.

Iob. 38, 32
ait Iob. s.
f. t.

20. consurgens

consurgit ut

Areu.
fuscet

&

ceci

ut ecce

B1

B2

effuc&

A B1
1

ef-

A2 B 2
4*

52

ISIDORI
quia pro infidelitate praecedenti qua renue-

quod ideo auctore deo

13.

fit,

runt Christo credere antichristum suscipere meruerunt.

Cometes

stella est

quae uelut comas luminis ex se fundit.

Hic

cum
5

nascitur, aut regni

mutationem
cometa

fertur ostendere aut bella et pesait:

tilentias surgere.

De quo Prudentius
Tristis

intercidat.

Et Lucanus
et terris mutantein regna

cometem.

Et Virgilius:
10 nec
diri totiens

arsere coinetae.
fieri

Omnis

stellas erraticas

quibusdam temporibus cometas

ita

dicunt et

prout unicuique sunt motus,

14. Sirius stella est,
appellata propter
15 lucere uideatur.

secunda uel aduersa portendere.

appellant.
sit

quam uulgo canem

Sirius quippe

flammae candorem, quod eiusmodi

ut prae ceteris
et

Haec oriens

mundum

ardore nimio caloris incendit

adficit

aestu suo fructus exurit, interdum et

morbo

corpora corrumpens

aerem

flagrantia ignis.

niam
1.

hi plus flagrant ardoribus

Ab hac enim dies caniculares nominantur, quoquam totius aestatis tempus.

precedente
3.

ido

A
1

fidelitate

A1
&

B2

nuntiauerunt
effundit

BL
hi

comiU
1

A2

om.

A A

cometa

haec

tionem-B

et] aut Areu.

pestilentia
6.

dent. Cathem.

XII 21
|

cometes
7.

rennuerunt A B 2 requi A A 2 commetes B 1 mota4. B 1 A 2 Areu. Pru5. qua B Areu. B intercedit A B ceteri B
l

praeter paucos qui incedit

e
|

Lucan. Phars. 7 529

minitantem Areu.
9.

8.

et]

in

et

in

B2
|

terras

reagna.

commitem
10.

commete.
de
erit

nec

non

co.metei? 2 occidens arsere cometem

1

Virg. Georg.

1 488

nec

diri totiens

arsere

commetes
pro

B
A

11. gentiliatici

au oms

genecliatici aii

omnis

genethliaci
et

autem omnes
14. quia

GD

Areu.

et

E nisi quod gentiliaci

B
A
protendere

com&es

A2 A
ce-

om.B 1

secunda propere uel

fit

AB
cetera

13. pel-

B1 teras B 2 rem A B atestu B 2 ac A tutius B

lant

B 15. lucire B incend& B fructos A 2 enim stilla B

1

pr&ter

AB
1

B
1

mundnm
et

correxit

eadem m.
16.
a/fecit

ardo-

exurit om.

datestu

exuret

A*

adfic&

17.
hii
al.

enim

stella

B 2 A2
sit

Areu.

18.

tempus] tempus

XV

dies de iulio et

XX

de augusto

13. Isid. Origg. III 70, 16: Costella est dicta eo quod comas luminis ex se fundat. Quod genus sideris, quando apparuerit, aut pestilentiam aut famem aut bella significat. 14. Isid. Origg. III 70,15: uel propter flammae candorem, quod eiusmetes

modi
tur.

ut prae ceteris lucere uideaGermp. 77: Sirium autem stellam uocatam putant propter flammae candorem. Latini autem illum caniculam uocant, unde et dies caniculares dicuntur.

Schol.

DE NATVBA RERVM LIBER

53

XXVII.
1.

VTRVM SIDERA AMMAM HAREANT.

'Solet

autem ouaeri'

eis

ait

sanctus Augustinus

'utrum

sol

luna stellae corpora sola sint an habeant rectores

suos, et
si

quosdam

spiritus

habent, utrum ab

etiam uitaliter inspirentur, sicut anisola sine ulla permixtione 5

mantur carnes per animas animalium an

praesentia.'
sit, stellae

dum motus alicuius corporis sine anima esse non posquae cum tanto ordine ac tanta ratione mouentur, ut in nullo
Et
et

prosus aliquando cursus earum inpediatur, utrum animantes sint

rationales uideantur,

non

facile

conprehendi potest.

2.

Salomon autem
suos 10
sit et

cum

diceret de sole: 'Gyrans

gyrando uadit spiritus

et

et in circulos

regreditur,' ostendit
spiret et uigeat et

ipsum solem -spiritum esse

magnum

quod animal

annuos orbis suo cursu

expleat, sicut et poeta ait:

Interea

sol circumuoluitur

annum.

Etalibi:

Lucentemque globum lunae Titaniaque astra

Spiritus intus alit.

15

Quapropter

si

corpora stellarum animas habent, quaerendum quid sint

futurae in resurrectione.

1.

de utrum
ut ait

A
2

anima
Areu.

A A

agustinus

habent A A semper
3.

2.

queri

A B2

cerj
litt.

Bx
II
ca-

August. de Genes. ad
et

18, 38

utrum om.

et

luna

habeant

4.

spirentur

nes Areu.
6.

sine ulla om.

x

esse om.

pediatur
sole

A A B2
B
x

A A possint B 2
l

inspirantur

B B
B B

et

luna et aliae Areu.

5.

carnis

permiscione
8.
c

permixcione

B2
im10.

p sus

propensus

9. rationabiles

B
A

lib. eccles. 1,

16

B Areu. girans B
spirit

comprehendi
giraws

A B2

A
uegeat

girando

A B
ip-

circulosuo
sos

circulosuos
pgit

B2
12.

11. reuertitur

Areu. Vulg.

sit

uegetat

B2

B A annos A B 2
2

A
x

uegitat

annus

J5 1

orbi

suos Areu.

curso

Bx B
x

Virg. Aen.
14.
tita

13. magnus A III 284 Virg. Aen. VI 725 etom.B x

circumuoluit

AB

annu.i?
clobum-B 1
17
x

15. lucente I?

aniaque

quapropter

Ax B om. A
x

tita

aneaque

A2
qerendum

16.

sal&

animam

Bx qui B

m. 2

in

d commutauit

sunt

smt

18. futurae sint Areu.

XXVII 1. Augustin de nes. ad litt. II 18, 38: Solet

quaeri,

Geetiain

utrum caeli luminaria ista conspicua corpora sola sint an habeant rectores quosdam spiritus suos et si ha-

bent, utrum ab eis etiam uitaliter inspirentur, sicut animantur carnes per animas animalium an sola sine ulla permixtione praesentia.

ISIDORI

XXVIII.
1.

DENOCTE.
Iegi

Ambrosium

in libro

Hexaemeron

qualiter

spatium aeris occupet umbra terrae

# efficiens

dicentem: 'Quaeritur

nobis noctem,
axis

cum
5

sol recedit a nobis

trionalis inluminat.

cum inferiora Omne enim corpus umbram facit,

diemque obducit
,

septem-

et naturaliter

umbra corpori adhaeret, adeo ut etiam pictores umbras corporum priusquam pinxerint nitantur exprimere idque artis esse adserant non intermittere uim naturae. 2. Ergo sicut in die cum a parte solis aliquod
corpus hominis uel arboris occurrit, ex ea parte qua lumen repercutitur
10

umbra

subsistit,

sic

cum
ibi

recedente die sol ad

eum locum

perueherit

ubi occidere dicitur,

montium magnitudine
terrarum.'

a nobis separatur sicque

terrae obiectu a septemtrionali plaga

obumbratur aer, adeo ut noctem

nobis faciat haec ipsa

umbra

XXVIIH. DE
15
1.

TOMTRVO.
Concepti enim

Tonitrua autem ex fragore nubium generantur.

spiritus uersantur ibidem,

intra

sinum nubium uentorum

cumque uehequej

2.

ambrosius
queritur

B
enim
1

exameron

AB

Amhr. Hex. IIII 3,11

r&tur

Bl

A
4.

3.

aeris] ei'

occupit

A
5.

efficiera

nocte

axi
eri

omnem 5 1

omnem

B1 B2

septentrionalis
6.

A
%

inluminant

A AB

corporis ^Ll?
7.

aderit

A
1

adheritJ3 1
idqi

B1 A esse] artes A B B arbores A aliquando B 1 9. a om. B aliquid A sepejratur A magnitudinem A parte qua parte A 11. ubi A1 plagam A parte B Areu. 12. obiectw B septentrionalem A 15. flagore B 1 nobis noctem efficiat Areu. 14. tonitruum B 16. sinu.J. sipum B nibium^. concepti enim] conceptione B
pictares

B adeoque A die# B

priusquam] quae Areu

artis

expremere

AB

asserant

8.

diem

XXVIH 12.
II II 3,

Ambros. Hex.

Similiter et nox cedere uidetur diei et se ab eius lumine decli-

11:

P arte

corpus occurrit, ex ea ua lumeD repercutitur uinbra subsistit: sic cura decedente die e resolis

aliquod
<l

nare, est enira ut peritiores probarunt, qui nobis aetate uel munere praecurrerunt, umbra terrae. Xaturaliter eniin umbra corpori adbaeret atque adiungitur, adeo ut etiam pictores umbras corporum quae pinxerint nitantur exprimere idque artis esse asserant non intermittere uim naturae; et quasi naturalis iuris praeuaricator habeatur, cuius pictura non etiam uinbrara suam exprimat. Ergo sicut in die cum e regione

S 10ne
li(
I

^^

eius aut solis terrae ob-

iectus occurnt,

obumbratur

aer.

Vnde

uet q uod noctem faciat umbra terraHygin. Astr. IIII 9: Etsi rum nonnulli dixerunt in solis cursu euenire ut cum peruenent ad eum locum ubi occidere dicitur, lbi montium magnitudine a nob,s lun,en auertl sohs et lta noctem uiden.
-

>

XXVIBEI
16:

1.

Ambr. Hex.

II

4,

Vnde

et de tonitrubus,

quae con-

DE NATVRA RERVM LIBER

menter sese erupturos
eliserint et uirtutis

55

suae mobilitate in quamlibet

et in

partem eruperint, magno concrepant murmure

morem

cxilientium

de stabulis quadrigarum sonus fragoris eius ad aures nostras emiltitur.

2. Alias

autem tonitruum uocis diuinae superna

est increpatio siue clara

praedicatio sanctorum, quae clamorc forti per totum

in auribus fidelium perstrepit, per

orbem terrarum

quod possit culpam suam admonitus

agnoscere mundus.

XXX.
1.

DE FVLMINIBVS.

Aiunt naturalium scrutatores causarum quod ex conlisione ad-

que adtritu nubium fulgura generentur ad instar silicum duriorum quos 10

cum conpulseris inuicem sibi, mcdius admodum si lignum ligno teras, ignem
dicentem
Fulguraque
1.

ex his ignis elabitur uel

emittit,

quem-

unde

et

Papinium audi

adtritis quotiens

micuere procellis.
erupturi Areu.
uirtutes
eliserazt

sise

erupturus

B B

erepturos
eliserinit

B2 A

uidetur scriptum fuisse aut

mobilitatem
rint

aut eliserunt
qua.libet
4.

A
2.
|

sui

A A

A B2

molitatem
1
1

A2

erumpe1

uocis A 6. praestraepit A 5. clamori A A sibe B quod] quo A B Fi.monitus B 2 7. quas B 2 a.monitus B agnuscere A naturalium causarum scriptores L 9. natural ^ crutatores B adque adtritu] adtritu A 10. fulgora A B adq; tritu A 2 ad
l

mormore
1

more

uoces diuinae

supernae

-~-

instar

om.

duriorem
pulsaueris

B A

quas

A2
ci.

o,os

Bx
.

11.

pulseris

ex-

expulseris al.

compuleris

Areu.

num
tem

teratur

emittat

mittit fulguraque
ait

medus-B 1 12. siligpamphilium audi dicen-

pafinius

Papinius Areu.

et

pampilius

papinus

13. Stat. Theb.

/354

14. fulgoraque

L pampilius C D A B2
ait

cepto intra sinum nubium spiritu

se

uehementer erupturus

XXX

cum concrepant sonitu, magno mans tonitrua'. 1-2. Lucret. VI 160sq.: Fulgit item, nubes ignis cum semina multa
eliserit

scriptura:

'fir-

Excussere suo concursu; ceu lapidem si Percutiat lapis aut ferruin: nam tum quoque lumen
Exilit et claras scintillas dissipat ignis. Sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus,

Fulgere quam cernant oculi, quia semper ad auris Tardius adueniunt quam uisum quae moueant res. Id licet binc etiam cognoscere. Caedere si quem Ancipiti uideas ferro procul arboris auctum, Ante fit ut cernas ictum quam plaga per auris Det sonitum: sic fulgorem quoque cerniinus ante

Quam tonitrum accipimus, pariter qui E simili causa concursu natus eodem.

mittitur igni

56

ISIDORl
in se fuerint conlisa

Hac itaque ratione cum nubila inuicem mina emittuntur. 2. Dehinc secuntur

ilico ful-

tonitrua

quae

licet

sonitu tar-

diora sint praecedenti concussi luminis claritate pariter tamen

gurc emittuntur; sed oorum sonitus tardius penetrat aures

5

cum fulquam ocu-

los splendor fulguris ad instar securis

arborem procul caedentis, cuius

quidem ante cernis ictum quam ad aures perueniat sonitus. Ergo nubium adtritu fulmina nascuntur numquam enim sereno caelo fulgura
,

micuerunt, unde et Virgilius

Non
10
3.

alias caelo ceciderunt plura sereno

Fulgura.

Fit

enim fulmen nube imbre

et

uento,

nam cum

uentus in nubi-

bus uehementer agitatus

ut praedictum est

est,

sic incalescit ut

accendatur, dehinc
,

fulgura et tonitrua simul exprimuntur

sed illud

celerius uidetur quia

15

clarum

est,

hoc autem ad aures

tardius peruenit.

Post fulminis autem ictum uentorum erumpere uiolentiam, sicque fu-

rorem tempestatis quem

emittunt.
4. Lucretius

in

nubibus conclusi agebant exeuntes ad terras

dicit

autem

fulmina ex minutis seminibus con1

1.

ac

inter B A 2 quo B 2. mitcoftisa B consila L lico qua A libet B sequuntur A B Areu. thonitrua B concursu B 3. sunt B Areu. praecedunt A 1 praecedentem A 2 fulgora A claritatae A claritate B luminaria magna pariter A oculis A 2 fulgore B 4. emittentur I? aures om. A 1 5. fulgora A B 2 fulgoris A B adstar B 7. fulmine. A 8. Virg. Georg. I 487 11. ex nube B 12. 10. fulgora A B expraemonincendatur Areu. fulgora A B 13. est om. A 1 15. tur A 14. qua A tardius ad aures Areu. ~r A fwZminis A lapsu flatu ictu A 2 iactum hictum B 1 lapsu flatu A 16. quam B conAreu. erumpit uiolentia al. feruorem B 17. lucritius B agant A 2 claitsi B a terra B at ras A Lucret. II 381 sq. fulgora A

tuntur

3. Isid. Origg. XIII 8, 2: Cum tonitruo autem simul et fulgura exprimi, sed illud celerius uidetur quia
4.

clarum est, hoc peruenit.

autem tardius ad aures

Lucret.II 381

sq.: Perfacile est tali ratione exsoluere nobis Quare fulmineus multo penetralior ignis Quam noster fuat e taedis terrestribus ortus: Dicere enim possis caelestem fulminis ignem

Suptilem magis

e paruis constare figuris,

Atque ideo transire foramina quae nequit ignis Noster hic e lignis ortu taedaque creatus.

Lucret. VI 219 sq.: Quod super

est, quali

natura praedita constent

DE NATVRA RERVM LIBER

stare, ideo penetrabilia esse.

57
ceciderint, sui-

Vbicumque autem fulgura

phuris odorem

emittunt.

Virgilius ait:

et late

circum loca sulphure fumant,

Lucanus
Aetherioque nocens fumabit sulphure ferrum.
5.

In fulminibus autem sanctorum accipiuntur miracula claritate

signorum ac uirtutum micantia aclque ad intima cordis peruenientia.

Sublimia tamen loca amplius sentire dicuntur uentorum uel fulminis
iniuriam

quam humilior

terra,

unde

et

Horatius:
10

feriuntque

summos

Fulgura montes.

Nimis autem excelsiora loca a tempestatibus esse secura ut Olympus,

qui celsitudine sua nec impetus

uentorum nec

ictus

fulminum

sentit,

quia nubes excedit.

XXXI.
1
.

DE ARCV.
martyr
ita scribit
:

15

Clemens Romanus

antistes et

'Arcus enim

in aere ex imagine solis

hoc modo formatur.

adeo

Dum
A

enim
x

sol in

nubibus
x

1. ideo

esse om.

Ax
ardore

B2
2.
ait

fulmen Areu.

ceciderit

B A2 B Areu.
II 698

fulgora

fulgor

fulgur

sulporis

sulphoris
emittit

AB

hodorem
et

Ax

emittent

A
3.

emittitut

om. Axqvl.

Virg. Aen.
jB

B sulphora A

Areu.

fumat
5.
7.

B
fu-

4.

Lucanus

A2

Areu.

mauit
om.

A B
8.

solpore
sublimi

B B

Lucan. Phars. VII 160 6. autem om. B Areu,

tamen] au

adque

om. Areu.

9. per iniuriam A terram B A B oratius dicit B A 2 Horat. Carm. II 1 0, 1 2 12. exelsiora A ollpuus B x olip.us B 2 13. nec uentorum A ictis fulminum ictus Areu. fulminum B 15. arcum B x x martir A Clem, Becogn. lib. VIII 42 testis A B A x imaginem A 2 formatus A maginem

dicuntur om.

A Ax a om. A B fulminum A
sincere
oratius

16. an17.
hi-

Fulmina declarant

ictu loca inusta, uaporis Signa notaeque grauis halantis sulpuris auras. Hunc tibi subtilem cum primis ignibus ignem Constituit natura minutis mobilibusque Corporibus, cui nil omnino obsistere possit.

1. Clem. Recogn. VITI ergo et arcus exprimitur in aere, sol enim nubibus rarescentibus radios suos imprimens ethumori nubilo uelut cerae molli adfigens orbis sui typum arcus speciem reddit , et efficit hoc ipsa, ut dixi, repercussio splendoris

XXXI
Ita

42:

nubibus atque ex illis fulgorem reddens: fit autem hoc non semper, sed cum opportunitatem sui humectae nubes rarescendo praestiterint. Vnde et rursus cum densantur nubes et coeunt, arcus forma resoluitur et exolescit denique numquam sine
solis in

circuli eius

58

ISIDORI

rarescentibus ex aduerso refulserit radiosque suos directa linea

humori

nubilo transfundens impresserit,

fit

repercussio splendoris eius in nu-

bibus rarescentibus ex quibus fulgor emicans arcus speciem format, sicut

enim inpressa cera anuli imaginem exprimit,

Apparet autem hoc non semper
rursus

sic

nubes
et

e contra ex

5 rotunditate solis

figuram sumentes orbem efficiunt

,

arcus speciem

lingunt.
caeli,

sed

cum

rarescunt nubila
,

nam

cum

in se coeunt

nubes adque densantur

densitate arcus
et

confestim
in per-

arcus forma resoluitur; in

fecto gyro conplectitur.

nubium enim

aerem

Denique sine sole

nubibus

numquam
2.

appa-

10 ret arcus, quia ex typo radii solis species eius formatur.'

Quadrico-

lor

enim

est et ex

omnibus elimentis

in se rapit species; de caelo

enim
terris

trahit

igneum colorem, de aquis purpureum, de aere album, de

colhgit nigrum.

Hic autem arcus pro eo quod a sole resplendet in nu-

bibus, Christi gloriam indicat in prophetis ac doctoribus refulgentem.

15 Alii ex

duobus coloribus eius

id est

aquoso

et

igneo

duo mdicia

significari dixerunt,

unum

per quod

dudum

impii perierunt in diluuio,

alterum per quod

postmodum
XXXII.

peccatores cremandi sunt in inferno.

DE NVBIBVS.
,

Notandum ex

libro Iob

quod cogitur aer

iste uisibilis ut
dicit:

con'Su-

20 globetur, conglobatus uero in nubes uertitur.

Sic enim ipse

bito aer cogetur in nubes, et uentus transiens fugabit eas.'

Et Virgilius

Consurgunt uenti, adque

1.

in

nubes cogitur aer.

1

rariscentibus

2. in nebolosa A homor A humorl? 1 A 2 -re B 2 B 3. rarescenhumor in nubilo Areu. nubila B in nubilos A 2 format A 4. emicans B fulgur B 2 tibus om. B Areu. 6. 5. effigiem Areu. expremit J. I? himaginem^ pr^ssa A 9. giro A giro.i? 8. archi A rariscuntJS giem fingunt hic Areu, quaspecies B teporel? 2 10. tipo A tiporel? con plectitur B speaes B 12. 11. et omissum addidit eadem m. B (ZHcolor B are B 13. resplenpurporeum A B trait B trahiit A eius 15. coloribus om. A B 14. actorib; A dit A B diluuium A impii om. A 16. significare A B naturis A notan19. notando B in inferno om. A 17. cremendi A conglubequia A B iste uisibilis] inuisibilis A dum est Areu.
x

effi-

tur

20.

autem Areu.
aer

enim om. Areu.

cogitur

Job. 37, 21

21.

aer] ergo

iste

Areu.

uestus

Ax

fugauit

Virg. Aen.
agifeatur

20

22.

nubibus

nubem

Virgilii libri

Areu.

A
teria exprimitur iinago.

sole et nubibus arcus apparet, sicut nec sine typo et cera et alia huiusmodi ma-

DE NATVRA RERVM LIBER

Nubes autem praedicatores
dentibus fundunt.
2.

59
pluuiam cre-

intelleguntur, qui uerbi diuini

iste inanis et

Aer autem

tenuis uacuas
in

hominum

mentes uagasque

signiiicat, qui

tamen densatus

nubes uertitur, quia

conlectae ab inani uanitate infidehum mentes fide solidantur, et sicut

ex inani aere fiunt nubes pluuiales, sic ad fidem de

mundi

uanitate col- 5

leguntur sancti praedicatores.

gant,

Nubes autem

dictae

quod acthera obteet

unde

et

nuptae dicuntur quod uultus suos uelent, unde

et

Neptu-

nus quod nube

mari terram

tegat.

XXXIII.
1.

DE PLVVIIS.

Legitur in

Amos

propheta: 'Qui uocat aquas maris et effundit 10

eas super faciem terrae.'

tili

Aquae enim amarissimae maris uapore subquae

calore aeris suspenduntur ad instar medicinalis cucurbitae,

calore superioris circuli

humorem

et

sanguinem sursum

trahit.

Huius-

modi

itaque ratione aquae maris per tenuissimos uapores in aere sussolis

pensae paulatim concrescunt ibique igne

decoctae in dulcem plu- 15

uiarum saporem uertuntur,

expressae uentorum
guntur.

2.

dehinc ingrauescente nube

modo

ui

modo

solis calore dissoiutae in terrae

et

faciem spar-

nubibus ergo rapiuntur aquae maris

iterum ab ipsis red-

duntur

terris.

Sed

sicut diximus ut dulces possint esse in pluuiis, coAlii

cuntur igne

solis.

autem dicunt non tantummodo aquis maris nu- 20

2.

1.

sci predicatores

Areu.
3.

infundunt
x

uacuas om.
qui

B
4.

uagasque

uagas

B B%

inanis et om.

nubibus reuertitur
inanitate
x

A A
l

A A

co lecte
5. 6.

collecte

B
Areu.

inania I? 1

Areu.

fidelium Areu.

aere inani

colhguntar

quia

optegant

nebtunus
8.

sed correxit eadem

qui

calo.e

Bx B

marei?
cocurbite

manus 10. Amos

B B 1 7. nubte A nuptunus B
de om.
x

collegunt
uoltos
dicitur

A AB addit B
12.

9, 6

11. uapor
aeri

A A

aeris scripsi hre

heri

B2

aereo Areu.
rursus

ad
trait

om. Areu.

B B
l

13.

superiores
15. ubique

AB
bem
sed

14. aquae] adq:

Ax

B A

16. uertuntur om.

B,
nu-

sed addidit eadem

i?
1

manu
uim

ingrauiscente

AB
A

grauescente Areu.

mA

17. asperguntur Areu.

a&

red-

cZuntur

B om. A
2.

19. terris scripsi in terris

dulcis J5 1

a
20.

terris

B
A

in terras

Areu.

possent

tantum

XXXII
7,

Isid.

Origg. XIII
id

2:

Nubes

dictae ab obnubendo,

unde et nuptae quod uultus suos uelent, unde et JVeptunus quod nubat, id est mare et terest operiendo caelum,

ram tegat. Varro L. L. V 72: Neptunus, quod mare terras obnubit ut nubes caelum, ab nuptu id est opertione ut antiqui, a quo nuptiae, nuptus
dictae.

60

ISIDORI

bes concrescere, sed etiam exhalatis terrae uaporibus nebulas adolescere, quibus densatis coactisque

nubes

altius

surgere adque isdem laapostoli signiiicantur ad-

bentibus pluuias effundere.

3.

Nubes autem

que doctores, pluuiae ergo nubium eloquia sunt apostolorum, quae

5

quasi guttatim

id

est

sententialiter

ueniunt,

sed abundantius

doctrinae fecunditalem infundunt.

XXXIIII.
1.

DENIVE.
glacialibus

Ait

Ambrosius quod plerumque

uentorum

flatibus
fa-

rigentes aquae solidantur in

10

niuem

et

rupto aere nix funditur super

ciem

terrae.
'
:

Nix autem
et

significat

blandimentum iustorum
nix.'

in die iudicii,

ut est illud

uestimenta eius sicut

XXXV. DEGRANDINE.
1.

Simili

quoque ratione grandinum coagulatio

fit.

Aquae enim

nubium

rigore

uentorum stringuntur

in glaciem adque durescunt, dein fragmina par-

15 hinc glacies ipsa partim fragore

uentorum comminuta

tim solis uapore soluta frustatim ad terras delabitur.

Quod autem

ro-

20

per mora longum spatium a nubibus usque ad terras decurrit. 2. FiguraJiter namque grando perfidiae duritia est torpore malitiae frigida nix autem homines increduli sunt frigidissimi et pigri et in infima torpore mentis
solis calor facit et

tunda uidetur, hoc

refrenantis aeris,

dum

1.

exalatis

A B 2. A lauentib; B AB 5. sentialitur A B 3. pluuiis A autem ut prediximus B Areu. glatialib; B habundantius A 9. uiue 8. Arribr. Hex. II 4, 16 erupto B 10. diem A super sicut nix om. B C D E Areu. A 12. de .grandine A 11. uestimentum Vulg. Matth. 28, 3 coagolatio B quo acolatio A 13. grandino B de grandinib. B ipsam B ipse A 15. glaties B fragi14. glaaem B frustra16. resoluta Areu. parte B x mine A fracmine B 17. efficit Areu. elabitur B Areu. a B tim A frust.atim B usque] quae A que B 18. longum] loca A ref frenantis A turpor A duritie. A timperfidia B decurrunt A B 19. frigidam B 20. incredulis malitiae est A B por B torpor B 2 mentes A in om A infirma A B et] adq; B Areu. B incredules A
&
latis

exhalantis Areu.

adoliscere

quoactisque

AB

latius

hisdem

latentib;

l
x

XXXIII I. Ambr. Hex. 114,

Plerumque
etiani glacialibus

16:

flatibus rigentes

uentorum

aquae consolidantur niuem et rupto aere nix funditur.

in

DE NATVRA RERVM LIBER

depressi.

01

Item

alio intellectu

niues sunt homines dilectione frigentes,

qui etiam etsi existant candidi puritate baptismatis,

caritatis.

non feruent

spiritu

XXXVI. DEVENTIS.
1.

Ventus est aer commotus siue agitatus adprobante Lucretio:

Ventus
eniin
fit

ubi est agitando percitus aer.

Hoc enim

in loco tranquillissimo et ab

omnibus uentis quieto breui

fla-

bello adprobari potest,

quo etiam muscas abigentes aerem commoue-

mus

flatumque sentimus.

Quod cum

euenerit occultiore

quodam motu
sortitus.

caelestium uel terrenorum corporum per

tus uocatur ex diuersis partibus caeli
2.

magnum

spatium mundi uen- 10

nomina etiam diuersa

certis

Quidam autem

aiunt eo

quod ex aquis

aer, ex aere uenti nascuntur.

Clemens autem
tur in locis et

dicit:

'Eo quod montes excelsi

quibusdam habean-

ex his uelut conpressus et coangustatus aer ordinatione

dei cogatur et exprimatur in uentos,

quorum

in spiramine et fructus 15

germen concipiat aestiuusque ardor temperiem sumat, cum Pliades 3. Venti autem interdum angeignitae solis ardoribus incanduerint.'
lorum intelleguntur
neris
spiritus, qui a secretis dei

ad salutem humani ge-

per uniuersum

mundum

mittuntur.

Item

nonnumquam

uenti

incentores spiritus poni solent pro eo quod malae suggestionis flatu ad 20

depre^sit
lucritio

1.

A Bx
x

2.

etiam om.Areu.

ex| citant
6.

5. -f-

Lucr.

VI 685

~-

&gita.tus

A B

siue] et

B Ar.
A

pertitus
1

B Areu. et om.B ab] a.ab B* onibus B breui. B flauello B 8. quod B adab B como uemus A abigentesv^abigentes*/* A 9. ocultiore B 11. ad sortitus est B 13. clemens au B clemens ex B 12. eo om. B Clem. Recogn. VIII 23 auctor A eo quod] ideo B abeanhabentur Areu. tur B 14. uelud B compressus B % quoan15. dei om. B, sed addidit eadem m. gustatus B exprematur A ueni B z uentis A et ut uidetur B fructos B 16. aestiuoque B ardore B 2 ardori B 17. incanduerunt A inc.nduerint i? 18. in19. mundum mundum A tel lo A 20. incentore JB sigflatum B gestiones A om. A
pcu5,.sus

7.

hoc enim] quod etiam

XXXVI
agitatus.

Isid.
est aer

11,1: Ventus

Origg. XIII commotus et

2. Clem. Recogn. VIII 2 3: Nam quod in terra montes excelsi certis quibusque habentur in locis, ut ex

hisuelutcoinpressuset coangustatus aer ordinatione dei cogatur et expriinatur in uentos, ex quibus et fructus germen concipiant et aestiuus ardor temperiem sumat, cuin Pleiades ignitae solis ardoribus incandueriut.

02

ISIDOKI

terrena desideria iniquorum corda succedunt

(>s(:

secundum quod scriptum

'Tollet

eum uentus

urens.'

XXXVH. DE NOMINIBVS VENTORVM.

1.

Ventorum primus

cardinalis septentrio frigidus et niualis flat

rectus ab axe et facit arida frigora et siccat nubes, hic et aparctias.

Circius qui et thrascias, hic a dextris septentrionis intonans facit niues
et

grandinum coagulationes. Aquilo qui

et

boreas uocatur ex
discutit

alto flans
stringit,

gelidus adque siccus et sine pluuia, qui

non

nubes sed

unde

et

non inmerito

diaboli
2.

formam

induit, quia iniquitatis frigore

gen-

10 tilium corda constringit.

Secundus uentorum

cardinalis subsolanus,

qui et apeliotes, hic ab ortu solis intonat et est temperatus.

Vulturnus

ipse, qui et caecias uocatur, dexterior subsolani; hic dissoluit cuncta

adque

desiccat.
inrigat.

Eurus ex
3.

sinistro lalere ueniens subsolani orientem

nubibus
15 nalis,

Tertius

uentorum auster plagae meridianae

cardi-

qui et notus, ex humili flans

humidus

calidus adque fulmineus

generans largas nubes

et pluuias latissimas,

soluens etiam flores. EuroAustroafricus uentus

auster calidus uentus a dextris intonans austri.

temperatus caiidus a
1.

sinistris austri spirans.

4.

Quartus cardinalis zeIob. 27,21

uriens
5.

terram
4.

terra

B2

irjquorum

AB

2. -f-

primus uentorum Areu.

septentrion
apartias

septentrion

siccas
cias

Areu.
trac7uis

apartias

A
ad

nes

A A

a]

had

B Bl
B
8.

dicitur

add.

B B A2
7.

sicad

Bx B

6. tra-

dexteris
x

coacolatio-

coagolationes

A2
x
x

quoagulatione

coagulatione

B2
X

aquilo

B A2 sed om. A inducit A frigore B

uentus
quill.

Areu.
strinxit

boreus

discut&

Al
9. diabuli

nubes] pluuias

sed eadem m. corr.

qui Areu.

AB

formai>

quiab

B A2

10. constringet

11. apoliates>4. apolietas

uersus

dissolu&^.
14.

orientes

B2
B1

niaibus^ 1

frigoris A A B1 B cardinalis A 12. calcias A B calcbias Tranorto^ uenens B oriente B 13. dissiccat AB cardinales A 15. curo plagae om. A 1

iniquitate

constringi
1

B1

secundu

notusJ. curo nothus

euroaustii

fulminibusJ.

1 6. laetissimas

Areu.

florensJB 1
austroaffricus

17.

a] ad

A B
A1

intonat

uentus teperatus

temperatus

africus uentus

B B

Areu.

euronotus
u.

uel

austron. e.
t.

africus uentus est temperatus libri

omnes Areuali Libonotus

sinistra austri
|

A.

Areu.

18.

sinistra

uspirans

.aspirans

A2

si-

nistris austri aspirat

quartus est Areu.

zephirus J..B 2

zephilus^ 1

XXXVII. De nominibus
egcrunt Vitruu.
II
I 6.

uentorum

cf.

praecipue Tranquilli uersus, quos e

in praef. dedi.

Plin. Nalur. hist.

Mus. Rhen. I p. 130

47. Gell.

II

22.

Isid.

Origg. XIII 11.

DE NATVRA HERVM LIBER

phyrus, qui
et fauonius,

63
hiemis rigorem

ab occidente interiore

flans, iste

gratissima uice relaxat floresque producit.

Africus, qui dicitur lips, ex

zephyri dextro latere intonans

hic generat tempestates et pluuias, facit

nuhium
fauonii
(fig.

conlisiones et sonitus tonitruorum et crebrescentium fulgorum

uisus et fulminum inpulsus.

Corus, qui
oriente

ct agrestis,

ex sinistra parte 5
in

spirans;

eo flante in

nubila sunt,

India

serena.

vn.)
5.

Quosdam autem

Tranquillus proprios locorum flatus certis

in Syria syrus, carbasus in
''

\Si3<J4 &>**,
<

appellat uocabulis,
Cilicia,

quo ex numero sunt:

^
a

J^
^

/Zj>

in Propontide tracidas, in Attica sciron, in Gallia circius, in io

^-

Spania sucronensis.

Sunt praeterea quidam innumerabiles ex flumi-

nibus aut stagnis aut fmibus nominati.

Duo sunt tamen

extra hos ubi-

que spiritus magis quam uenti aura

et altanus.

1.

fanius

interiora

A
1

interiori

Areu.

flat

B
Areu.

frigorem

A2

2. gra-

tissima

B fricus A zephera B

uici gratissima uic?

B
lip

flores

produc&
x

af-

B ex om. B 3. zeppheri A intonan B 1 generans B pluuiam A et fac& B 4. nuuiii B sonitus tonitruorum] sonitruorum A et facit Areu. 5. uisos A fluminum A crebriscencium A chorus A agrestis A B 2 agresti B argestes Areu. cf Isid. Origg. XIII 11, 10 sinpar A 6. fabonie A fawoni B aspirans B in B extra A addit A quorum ordinibus et institucio nbus per noserena om. A
dicitu
libs

A
l

mina iuxta grecos

strat

et
8.

la
cf.

tinos

duodccim uentorum

subiecta

demonscriptis

figura

Ios.

Begent

de

Suetonii

uita

et

p.

27

prios cod.

propriis hunc locum om. Monac. I x II deleuit Monac. I 2

A
9.

propriws
flatos

pro.latus
siria

A B1

Mon II X

certos

propriis
sirus

Areu.

nomero

D
B

AB
cilia

Mon. IIICD

FK
ci.

Mon.

IIICDFK
B
scirent

surus

1 0. si-

CD

FG
gallicia

proponfide

B
scirem

tracidas
atica

tracias
tus

BE
sciron

thrascias

Grialius

A Mon. I II C G Mon. I II

DFGK
sciro-

Mon. I

scison

gallecia

Mon, II
11. hissofini-

K Areu.
pania
gronensis

galha

C B2

Areu.

ispania

Mon. I Mon.I 2
quidem

galicia

EF

galatia

DEK
CG

socronensis

CD G CD

FG
12.

quedam

bus] fontibws

Mon.I

tamen sunt
13.

CFGK
m. 2 scripta

fulminibus

extra] intra

Mon.I II
et

hos]

horum

FG

super altanus punctis positis

alcanis

B2

ad marginem
aura

lectores relegat ubi extant: alj

et altanus

CFG

aura et altantur

E
argesten dicunt, non ut imprudens uulgus agrestem.

4. Isid. Origg. XIII 11, 10: Hic antea caurus dictus, quem plerique

64

ISIDORI

XXXVIII.
1.

DE SIGNIS TEMPESTATVM VEL SERENITATIS.

est diuini iudicii, sicut
;'

Tempestas turbo

propheta

ait:

'Deus in

tempestate et turbine uiae eius

ternae.
5

serenitas

autem gaudium

est lucis ae-

Signa autem tempestatum nauigantibus Tranquillus in Pratis

nono

libro sic dicit: 'Mutatio tempestatis expectanda est in asperius,

cum cum

in

nocturna nauigatione

scintillat

ad remos

et

ad gubernacula aqua.

In austrum uenti mutatio est,

cum
illi

luligines hirundinesue uolant aut

delphini totos se saltibus ostendunt aut caudis

oritur

aquam

feriunt;
est

nam
ani-

semper inde uentus

lu malia diuinare

quo

feruntur.

Nec mirum

muta

sub gurgite, semper enim incipientis aurae motu aquae

incolae sentiunt.
litora,

inclinantur

quam permutationem maris primi undarum

impetum pugnant
siue metu,

Itaque propter
siue natura, ne

ne unda ferantur in

auersorum ceruices unda

praecipitet.

Quid ergo? Delsed hi tanserenitatib.

phini tantum hanc iniuriam timent?

1.

Immo

et ceteri pisces,

de

signis

tempestatum

CD

E F G HK
Nahvmi.
1,

de tempestatibus
3

2. -f-

p prophetam
4. in

deus] ds

AB

dominus Vulg.
cf.los.Relibro scripsi in

%.-~A
partes

nauigantibus

B
A

tranquillos

tranquillis al.

gent de Suetonii uita

et scriptis

p. 26
1

in Pratis

nono

non

libertjs

A
5.

in pratis

B CD
C

In partis

B2

HK
D
om.F

in partes

in partibus

E
C

dic&

mutatiu

B1
6.

motatio

CD G
cum

FG
ex-

pecta -rlat

A1

exspectanda est

EK

cum

in]

B
cum

suntil-

A1
cum

scintellat

CB

D
G

scentillat

K
qui

iubernacula

remus

aqua] atque
austro

"qua

quam

H
F

7. in

austram

B2

uento
luligiones

motatio
conlogines

CD G

A1
cum
dines

A2
cum
aqua

lulligenes
|

E
B2

erundines euolant

uolant

erundinesue uolaut
|

D E FG HK
cauda.s

H CD FG H
culignis

~-

A
cum
uolant
8.

liligiones

lulligines

K Ar.
hirun-

erundines

B1

delfini

AB C
A2 A
1

utos saltos

A1

]
feruntur
ille

totos se saltos

totus se saltos I? 1

totos se saltos
|

B2

aut] et
ille

A Areu.
C

caudans
j

A2

nam

per unde

uentus

nisi

quod m.

2 inde addidit post uentus

ille

9.

uentus inde

cum

ABDEGH aurem utaqua B A quam] quia H permotationem D 12. siue metu B 2 D E K sibi m& A C F G H sibim&u A2 B2 ne unda ferantur scripsi ne unde ferantur A n&differantur B litore ADE litura B ne deferantur CDEFGHK littore FGHK uersora B aduersorum H littora C 13. sibe B nec B quid] & quid B numquid D delfini libri omnes tfnde FGH 14. hanc] ac H iuriam A 1 piscis H tantum hii tantum A B 1 tantum hi. tantum B 2 hii tantum C D F G K id tantum H
incipientes

A FGH enim om. C D G H

aure mutu aquae

quod
iurgite

-f-

A
antur

mutata
1

10.

11. incli

I)E

NATVRA
2.

REltt

LIBER
dicit

65
signum esse tempemaculas nigras hain

tum apparent
statis,

quia exiliunt.'

Item Yarro
et

dum

de parte aquilonis fulget

ait

dum

de parte euri intonat.

Nigidius quoque

luna

si

summo

in corniculo
si

buerit in primis partibus mensis, imbres fore,

media tunc cum

si

plena sint in ea cornicula

serenitatem
fit

ait fore.

Certe

aurum, uentos ostendit

obducta sol
et

rubet quasi 5

enim uentus ex

aeris densitate, densitate

luna rubescunt

item
cum

si

cornua eius obtecta fuerint

,

nebula, tempestas futura est et

3.

auster uentus flauerit

sit

aestus

erit.

Aratus autem

dicit,

si
si

aquilonium cornu lunae

porrectius, aqui-

lonem inminere, item

1.

cornu australe

sit

erectius,

notum inminere.

10

quii)

quo&F

2.

de

om.B

fulgor fulgct

fulgit^ 1

fulget
3.

B2 C
Alfr.

fulgurat Areu.

cum

AC

cum

BDE
Buhle

euri id austri

cf.

Breysig de Nigidii fragmentis apud scholiasten Germanici seruatis Berol. luna si Breysig mu mo in A 1 summo in si luna Buhle 1854^?. 43
Breys.
4.

DBE
fore

in

summo
ait
si

summo Areu.
Seru.

circulo

Buhle
fu-

fore.I?

Breysig
ne

fore

CED

ad Georg. I 432
tunc
eo
id

turos significat

Buhle
]

tas erit in plenitudi

om.B 1 lune cum A

serenas

medio Ar. Buhle

5. sit

sereni-

corniculo

serena

AB CD EL demitate sit B

serenitatem

serenitatem Areu. Buhle Breys.

b eadem m. superscripto
sitate

6.

B CDEL A id fore D serena C serenas E -nitas L certe] caeterum Buhle rubit A ru& B uentus A J5 2 uentis B densitate denait fore scripsi

AB CD EL

serenitas aut fore

|

obducta Areu. Breysig

densitate obducta

dum

AC D

densitate ob-

ducta

E
et
fit

rubescunt id inminere qua obducta Buhle tecta 7. nubula A 1 nubila A 2 8. est] erit A Areu. Breysig tQtva. Buhle aestus erit al. aestas A erit extat in A C D al. om.B Areu. fudensitate

BE

tura

erit

AC
porrectius

9.

oratius

B
fit

aquiloniolum

Buhle

correctius

nere

om.B

correctius

CD

B1 A B C D E Areu. A

cornum
10. item

A B1 D

inmi-

XXXVIII 2. Schol. Germ. p. 112: Praeterea signa tempestatis uel

et serenitatis in ea uideri posse antiqui

dixerunt Nigidius (Nigidii uerba e codd. Vrbinate et Strozziano emend. Breysig-) ait luna si summo in (si luna in summoBuhle) circulo maculas nigras ' ..-. .. , , habuent in primis partibus mensis, nnbres fore (futuros significat Buhle) ; si in medio tunc cum plena sint in eo cornicula, serenitatem. Certe (ceterum Buhle) si rubet quasi aurum, uentos ostendit fit enim uentus ex aeris densitate, densitate (qua Buhle) obducta sol et luna rubescunt; itein si cornua eius tecta (tetra Buhle) fuerint nebula, tempestas futura est. Aratus autem dicit,
. . . .

aquilonium cornu lunae est porrecaquilonium hnminere. Item si cornu australe sit erectius, notuin imminere. Quarta autem luna index futurarum certissima habetur aurarum,unde
si

tius,

et Virgilius:
fcin

c-

. ,. ortu quarto,
'

namque 4

is

.... certissunus * "

Seru. cod. Guelf. adVirg. Georg.

I

Nigidius de uentis IIII si corniculum maculas nigras habuerit, in primis partibus imbres ait fore, si in imo cornu, serenitatem; rubens luna uentum denuntiat; fit eniin uentus ex aeris densitate, densitas aeris inducto splendore lunae erubescit.
:

432 summum

G()

ISIDOM
,

Quarta autem luna futurarum index certissima habetur aurarum

et Yirgilius

unde

Sin ortu quarto, namque

4.

is

certissimus auctor.

Item idem Yirgilius

si

dicit

si

sol in ortu

suo maculosus

sit

ad-

que sub nube latens aut

Item Varro
ait:

dimidia parte apparuerit, imbres futuros.

'Si exoriens concauus uidebitur ita ut in

medio

fulgeat

et radios faciat

partim ad austrum partim ad aquilonem, tempestatem

fore significat'.
5.

umidam
10 Nigidius

et

uentosam

Item idem

'Si sol

inquit

rubeat in occasu, sinceris dies erit;

si palleat,

tempestates

significat.'

quoque

dicit si pallidus sol in nigras

nubes occidat, aquilonem

dicit: 'Si facto

uentum

significare.

Item dominus in euangelio

caelum,

uespere

rubicundum

fuerit

mane serenum
1

erit.

Si

mane
in

rutilat triste

caelum, tempestas futura

1.

erit'.

certissimus

culosus

abetur B D A relicuis omissis

3.
si

unde

et

uirgilius
dicit

si

ortu

suo

sol

maVirg.
ortu

2. Virgilius

Areu.

uerg.

DE
B

Georg.
in

I 432

in

A B CD E
editt.
j)r.

ortu fuerit quartum au

quarto Areu. et Virgilii

usque ad
his

Pulmannum
4.

codd. Parrhas.

Bodlei. alter Arundel. Goth.

auctor est

B E Virgilii A

Goih. pr. Voss. pr.

uerg.

Areu. addidii
atq;

ires

proximos uersus
5.

D
'

Virg.

Georg. I 441 sq.

dimejdiam
1

demedia

B1
1

demidiai? 2
1

ait om. A A futuras A B 6. dicit L concacus A ut] aut A B in om. B B1 uideatur B media B parte B 2 7. radio A 1 facitJ. partem B parte B $Aom.B tempestate B 2 fore om.B fore 8. humidam A L umidam fore B significat om. E Areu. inquid A quit B 9. rubiat A in occasu

partem

concauis

addidit Grial. e schol. Germ.

dies

sincerus Areu.

-rissimai/

dies] forte

dies forte

fere dies

Grialii libri
10.

fore dies

DE

pallea

A1
ait

tempestate

tempestate

B CD L
dicit
|

Nigidius p. 43 Breysig
pailidus

ADL sol in] & B E aquilonem A relicuis omissis euuangelio B dicit om. B Areu. 1 1. significat D L Areu. Buhle Breysig Matth. 16, 2 sic B facto inquit B Areu. facto inquid A 2 13. erit & cum auster uentus flauexit aestus 12. mance B triste B erit A B C D E Areu. uide supra
Breysig Buhle Areu. pallidus inquit B C

quoque

om. Areu.

inquid

4. Schol. Germ. p. 10 8: Signa enim tempestatis uel serenitatis hoc modo astrologi mundi cognoscenda esse
dixerunt. Virgilius namque ait ; si sol in ortu suo maculosus sit atque sub nube latens aut si dimidia pars eius apparuerit, imbres futuros. Item Varro ait, si exoriens concauus uidetur ita ut e medio fulgeat et radios faciat paitim ad aquilonem partim ad austrum tem-

inuuit, item

'si

sol

inquit

rubeat

in occasu, sincerus dies erit, si palleat,

tempestatem significat.' Nigidius quoque ait: 'si pallidus sol in nigras nubes occidat, aquilonem uentum significat.'

r g.

G e o r g.

441:
orbem

ille

ubi nascentem maculis uariauerit

pestatem humidam etuentosam futuram

Conditus in nubem medioue refugerit orbe Suspecti tibi sint imbres.

DE NATVRA RERVM LIBER

67

XXXVIIIL
1.

DE PESTILENTIA.
late

Pestilentia est

morbus

uagans

et

contagio suo paene

omnes

polluens quos

tetigerit.

Haec enim aegritudo non habet spatium temuero causa huius pestilentiae nostri dixe-

poris quo aut uita speretur aut mors, sed repentinus languor simul

cum morte
runt:

uenit.

Quae

sit

'Quando pro

peccatis

intemperantia

tunc aliqua ex causa

hominum

plaga et corruptio terris inicitur,

id est aut siccatis aut caloris ui aut

pluuiarum

aer corrumpitur sicque naturalis ordinis perturbata

et
fit

temperie inficiuntur elimenta

corruptio aeris, et aura pestifera

oritur et corruptelae uitimn in

et Virgilius

homines ceteraque animantia.'

Vnde

10

Corrupto caeli tractu miserandaque uenit

Arboribusque satisque lues.
2.

Item

alii

aiunt pestifera semina

rerum multa

ferri in

aerem

2. -r<

uacans
te tigirit

quae

B A

et

om.

cotagio J5 1

pene omnes polluens

paene.

omnes quos
tetigerit

tetigerit polluans

nisi

quod

pene

et polluens
5.
6.

B2
A

quaeque

polluens Areu.

4.

langor
lib.

A Bz
calo-

quid

nostri ]

quidam

Areu.
7.

Clemens Becogn.
ex]

VIII 45

peccata

correptio

Areu.

&

caloris ui]
9.

A aur A
res

B2 B Areu. corruptibile telle uitium in A corruptela uitio B l corruptela tutu in B % hominis et B l 11. Virg. Aen. III 138 sq. 12. corruptum B tractum B 13. arborib; q; id seminib; satisq; A luens A B 14. ferri] ferantur A fieri B
caloris sui
8.

B pestifere A

aera corrumpunt

AB

temperies

pestilens

& B

Areu.

10. oritur pnicies

XXXVIIII 1. Clem. Recogn. VIII 45: Horum autem ipsoram ministerio et si

tur, perturbatur aer, lues animantibus,

qaando pro peccatis hoinici-

corruptio frugibus, pestilens per omnia mortalibus annus inducitur.

minum plaga et corruptio terris 2. Lucret. VI 1093 sq.:

Primuin multarum semina rerum Esse supra docui quae sint uitalia nobis. Et contra quae sint morbo mortique necessest Multa uolare ea cum casu sunt forte coorta, Et perturbarunt caelum, iit morbidus aer. Atque ea uis omnis morborum pestilitasque
:

Aut extrinsecus ut nubes nebulaeque superne

De

Per caelura ueniunt, aut ipsa saepe coortae terra surgunt, ubi putorem umida nactast
Intempestiuis pluuiisque et solibus icta.

Et 1119

sq.:

Proinde ubi se caelum quod nobis forte alienum Commouet atque aer inimicus serpere coepit,

5*

68
adque suspendi
transporlari.

ISIDORI

et in

extremas

caeli partes aut

a uentis aut a nubibus

et

Deinde quaqua feruntur aut cadunt per loca

germina
in aere,

cuncta ad animalium
et
5

necem corrumpunt,
,

aut suspensa

manent

cum

spirantes trahimus auras

languesceiis

illa

quoque

in corpus pariter absor-

bemus, adque inde

morbo corpus

aut ulceribus tetris aut

percussione subita exanimatur.

Sicut enim caeli nouitate uel

aquarum
conci-

temptari aduenientium corpora consueuerunt adeo ut

morbum

piant, ita etiam aer corruptus ex aliis caeli partibus ueniens subita clade

corpus corrumpit adque repente uitam extinguit.

10
1.

XL.
Cur oceanus

DE OCEANI AESTV.
munquoddam animal

in se reciprocis aestibus reuertatur, philosophi

dum, ut
1.

refert Solinus, ex quattuor elimentis quasi

in

suspendi

caeli partes

A omisso et extr as extremis terris caeli partib; A B x exter|nas caeli partes B 2 Areu. a om. B Areu. om.B Areu. 2. transportare B l quaq; A quoq; B 3. cor|

uspens

rumpuntur
spiramus
guiscens

B
Areu.
l

s:amanent
illam

absorbimus A 5. lanAB 6. percussiones obita B 7. corpora aduenientium x temtari B Areu. nisi quod temptari B 2 subitatur A 8. alii. B 10. ociani A occeano B omisso aestu otianus A x 11. quur A occeanusi? 1 receprocis B mumdum l 1 quidam philosophi B al. 12. Solinus XXIII 20 quatuor B
ci.

B B1

4.
illas

spirantes trahimus] spirantes Areu.

B'1

Vt nebula ac nubes paulatim repit et omne Qua graditur conturbat et iminutare coactat, Fit quoque ut, in nostrum cum uenit denique caelum,
Corrumpat reddatque sui simile atque alienum. Haec igitur subito clades noua pestilitasque Aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas Aut alios hominum pastus pecudumque cibalus, Aut etiam suspensa manet uis aere in ipso,
Et, cuin spirantes mixtas hinc ducimus auras, Illa quoque in corpus pariter sorbere necessest.

20

21:

XL

1.

Solin.

Physici aiunt

Polyh. XXIII mundum ani-

30:

Ampotis quoque quae

in

oceano

mal esse eumque uariis elementorum corporibus conglobatum moueri spiritu, regi mente, quae utraque diffusa per membra omnia aeternae molis uigorem
exerceant.
nostris
in

Sicut

ergo

in

corporibus
ita

commercia sunt

spiritualia,

oceani nares quasdam mundi constitutas, per quas eiuissi auhelitus uel reducti modo inflent maria modo reuocent. Ambr. Hex. II 1 1 7,
profundis

esse perhibetur, cum reliquis diebus ordinem suum seruare dicatur, lunari exortu euidens mutationis suae fertur iudicium dare, ut mare ipsum occidentale, in quo spectatur ampotis, solito amplius accedat ac recedat et maiore aestu feratur, tamquam lunae quibusdain aspirationibus retrorsum trahatur et iterum iisdem impulsum ac retractum in mensuram propriam refundatur.

DE NATVRA RERVM LIBER

esse dicunt concretum mouerique

69

quodam

spiritu et sicut in corporibus

ita in

nostris respirandi habentur commercia,

profundis oceani esse

mundi nares per quas emissi anhelitus uel retracti alterno accessu recessuque, nunc euaporante spiritu efflent maria, nunc retrahente spiritu reducant. Quidam autem philoquosdam meatus uentorum
,

ueluti

ait Ambrosius cum augmento lunari crescere sophorum uolunt oceanum, et tamquam eius quibusdam spirationibus retrorsum trahatur et iterum eiusdem inpulsu ac retractu in mensuram propriam re-

fundatur.

2.

Alii

quoque oceani undis

et

ali

sidera dicunt

solemque de

oceano aquam haurire ignibus suis

ea temperet, quia sunt ignea.
git

circum omnia sidera fundere ut 10

Inde dicunt quia

cum

haurit undas eri-

oceanum.

Sed utrum uentorum spiritu aquae erigantur an lunari

soli

cursu increscant an sole retrahente decrescant, hoc deo

est,

cognitum
3.

cuius et opus

mundus

est solique

mundi

ratio

nota

est.

Oceani

autem magnitudo inconparabilis

et intransmeabilis latitudo perhibetur, 15

quod etiam Clemens discipulus apostolorum uisus est indicare cum dicit: 'Oceanus intransmeabilis est hominibus et hi qui ultra eum sunt
mundi.'
esse] cia

Philosophi autem aiunt quod post oceanum terra nulla

sit

1.

e&

AB

coiacvetum

B
ociani

spu

AB
l

2. 3.

habetur

B
l

cummeruentorum]

commercium

uentorum repl&us

profundis Oceani esse

uentorum spu B reuertafcur quidam aiunt in quosdam uentorum spiritus ueluti Areu. cuius librorum pars ea praebet quae nos exhibuimus. per om. B emissi]
sem&ipsis

B spii A

meatos

B
B

anelitus

A
5.

anelitos

B
A

hanelitus

B*

4.

alterno ictus

cessu recessuque

alterno accessoque i? 1

alterno accessuque

B2
Areu.

eua-

porantes

spu
Grial.

efflant

effleant effleant

effluant et re-

ducantur

ci.

retraente

Bx
6.

spu
ait

om.B Areu.

autem om.

CD
ut
oc-

philosophorum
ait

om.B

E Areu.

ambrosius

Ax C D
1

om.B

ambrosius

A%

al.

aucmento

acmento

7.

otianum

A1

cean.i? 1
9.

aspirationib;

otiani

A A

de oceani
10.

ducunt jB 1
in|calida

A B otiano A
12.

traaturi? 1

8. et

iterum om.

undis] aestu undas

l

aurire

unde Areu.

aur&

AB 11. A auri B 1

B A om. B igne B temperent A aurit B % erigit se

A
ac om.
ali] alia
:

otianum A semjper. additA 2 pqudam farisioA spu B inrigantur B 13. cursum B 1 r&raente A B 1 trahente Areu. increscunt B soli decrescat B 14. -7- A deo B Areu. oms -mundi B 1 omis mundi B 2 -t~ A - A 15. inconparabiles A Areu. intransmeabiles A perhibitur B 1 16. apostulorum A 1 ~ A 17. Clementis uerba re-^- A joerire non potiti hominibus om. Areu. his B hii A eo A B 18. quia B occeanum B nulla terra B
1

AB

eregit se

rum

urum

-rl

sps

70

ISIDORI
et terra subterius,

sed solo denso aere nubium contineatur mare sicut

ideo et Lucanus:

Cum mare
5

conuoluit gentes,

cum

littora

Thetys

IVoluit ulla pati caelo

contenta teneri,

Tunc quoque tanta malis moles creuisset in astra, Ni superum rector pressisset nubibus undas.

XLI.
1.

CVR MARE NON CRESCAT.

fiat

Cur mare maius non

Clemens episcopus
in se

ac tantis fluuiorum copiis nullatenus

crescat,
10

dicit

eo quod naturaliter salsa aqua fluenillud

tum dulce

receptum consumat, ut

salsum maris elimentum

quantascumque receperit copias aquarum, nihilominus exhauriat. Adde

etiam quod uenti rapiunt
et

uapor calorque

solis

absumit.

Denique

uidemus lacus multasque lacunas paruo sub momenti spatio uentorum

flatibus solisque ardore

consumi. Salomon autem

2.

dicit:

'Ad locum unde

cres-

15

exeunt flumina reuertuntur.'

cere,

Vnde

intellegitur

mare ideo non

quod per quosdam occultos meatus aquae reuolutae

in fontes suos

refluant et solito cursu per suos

amnes

recurrant.

Mare autem prop-

terea factum est, ut

1.

omnium

cursus fluuiorum recipiat, cuius

cum

sit

aeri

conteneatnr

contin&ur

et
sq.

om.B
3.

subterius ideo]

subsidia
tetis

B
4.
l

2.

Lucan. Phars.

V
B2

623

litora

B
tenerit

thetis

A
te-

B neret B 2 moles B B1

pati] parte

A
dum

parte pati

B
|

tenere

Al

Bl

5.

tum
aris

tanta

molis

A
1

tantam ar,,
6.

# alis

tantam
u

moles

creuissit

ni]nisi-4.B 2

nesi

supms
sps

B
dicit

7.

quur

AB
B
]

8.

quur

AB
piis

hac

AB
9.

tantis

copiorum fluuiorum quo pi.tis

nisi quocl

quo

B2
fit

eps
lib.

B A2
riat

Ax
1

mare non
10.

crescit eo

B
fit

Clemens Recogn.
ut

VIII 24
11. reciper&

fluentU-B 1

ut

eoque

eo quod

ut Areu.

esunihil hominus A A reciperit A 2 recipit B Area. 12. quod] ut B rapiant B addit A aque. B A exauriat B laabsumit scripsi ads. A B ass. Areu. 13. uidemur A et] ut B 14. eccles. 1, 7 lagunas A 2 memento spatii A cos B locos A ideo] igitur A om.BA 2 unde] ex quo B Areu. 15. flumina ibi A 2 profundi acld. B Areu. 16. quod etiam B Areu. occultus A B 2 cursoluto A meatos A B in] ad B Areu. 17. reffluant A sumB factu A 18
1

XLI
24: Sed

1.

Clem. Recogn. VIII

mihi , salsa aqua naturaliter consumit fluentum dulce, quod ei fuerit infusum. Et in hoc ergo manifestum est prouidentiae opus, ut saldicis

cursus omnium aquarum quas ad usum hominum praestiterat, declinauit uti ne

,

sum

faceret illud elementum,

in

quod

per tanta seculi spatia repletus maris alueus inundationem perniciosam terris et hominibus redderet. Cf. Isid. Origg. XIII 14, 4.

DE JNATVRA RERVM LIBER

altitudo diuersa, indiscreta

71

tamen dorsi

eius aequalitas.

Vnde

et

aequor

appellatum creditur, quod

superficies eius aequalitas sit; physici

autem

dicunt mare altius esse terris.

XLII.
1.

CVR MARE AMARAS HAREAT AQVAS.

5

Rursus idem Ambrosius doctor docuit dicens: 'Mare idcirco

dicunt ueteres salsas adque amaras habere aquas, pro eo quod ea quae

ex diuersis fluuiis

ei

influunt, solis calore ac

uentorum

flatibus

absu-

mantur, tantumque diurno uapore consumi, quantum per singulos dies

ex omnibus
ratione
fieri

amnium

cursibus in ipsum inuehitur.

Quae causa ex

solis

perhibetur, qui quod

purum

ac leue est rapit, quod uero 10

graue siue terrenum relinquit, quod etiam

amarum

et inpotabile sit,

hoc non mouet'.

XLIII.
1.

DE NILO FLVMINE.
numquam

Aegyptus

aeris

calorem semperque solem habet;

nubes uel imbres

recipit,

cuius loca Nilus fluuius aestatis tempore in- 15

undat, quo pro pluuiis utuntur, oritur enim fluuius idem inter austrum
et
1.

ortum.
sit

Etesiarum autem

flatus e

zephyri parte, id est ab occiduo

equalitas
sit

qualitas
L

A A

sit

equalitas

equora
phisici

B A B2
A2

2.
fisici

apellatum

A B

super facies

B A A
L

et

om. Areu.

aequalis Areu.

3.

terras

4.

quur mare amaras hasalsam habeat

beaq aquas
brosius
circo

cur amaras aquas habeat

5.

B
L

quare mare

aquam Areu.

rur

idem idem ambrosius

rursu
3,

idem am14
hic-

rursus ambrosius
6.

Areu.

Ambr. Hex. II

A B2 7. quae] aque. B abere B ei eam B l in ea B 2 in id Areu. infuunt B 1 scrijpsi eum A sohac B L ardore Areu. adsumant A asumuntur B assumuntur B 2 diurni A 2 uapor A 9. -amnium] 8. consumitur A 2 omnium A ipso A B quae causa ex] quod etiam inueitur B Areu. 10. perhibitur B ad.se rapit Areu. hac B -h A relinquid A 11. siue] ac Areic. qui B inportabile A B % inpurtabile B 12. hoc non mouet scripsi hoc mouit Aom.BAreu. 13. flumine om. B Areu. 14. aeris desitate & calorem p solem A inbras B 2 15. inpreps B imbres uel nubes Areu. loco B |undat A tempore A 16. quo] quam A que B fluuiis B L oriftir B 17. & haesiarum A & heriarum B ezepheri A ..feri B L a zipheri B 2 a zepliyri Areu.

BL

atque

iti

lis

XLII. Ambr. Hex. 113,14: Mare ipsum ideo ferunt ipsi salsam atque aniaram aquam habere, quod ea quae fluuiis in freta influat, calore absumatur, tantumque uapore diurno consumi, quantum quotidie ex diuersis fluuiorum

cursibus inuehatur. Quod ex solis quadam diiudicatione fieri perhibetur, qui quod purum ac leue est sibi rapit, quod graue atque terrenum relinquit: ex quo remanet salsum illud atque aridum, quod sine usu ac suauitate potandi sit.

72
flant et

ISIDORT

habent certum tempus.

languens
est,

Nascuntur enim mense Maio, quarum

2.

flatus initio

sed per dies augescit.

Nam

flant

ab hora

sexta in decimam.

Harum

igitur flatu resistente

influit,

undis oppositisque
Nili fluctus

etiam
5

ostiis eius,

quibus in mare

arenarum cumulis

intumescunt ac retro reuerti coguntur sicque aquae erumpentes propelluntur in austrum,

quibus congestis Nilus in Aegyptum erumpit.

Quiescentibus quoque etesiis ruptisque arenarum cumulis rursus in

suum alueum

redit fluuius.

XLIIII.
10
1.

DE NOMINIBYS MARIS ET FLVMINVM.

sic

In Pratis Tranquillus
est,

adserit
fluit,

dicens:

'Extremum mare
et

oceanus

internum quod ex oceano

superum

inferum quibus

Italia adluitur.

Ex

his

superum

et

Adriaticum dicitur

et

Tuscum
et
x l

infe-

rum.
.1.

2.

Fretum angustum quasi feruens mare ut Siculum

habet Areu.
abent

Gadita2.
3.

flat

et

madi-f-

madio A*

cio id est

modicus languens-r-

A
6.

initio

languescit

B
hostiis

ora

B B

ini-

ka1

rum] oramd
5.

oram

intumiscuut ^l 1

hac

B2 B

resistere

4.

A
1

flutus ^l

aegypto
8. rediit

tibusi? 1

&haesisJL
libro

eterisi?

A epyptul? 7. quiscienAB 9. cap. XLIIII deside-

raiur

inBEFGHK
in
et
al.

multisque

libris.

repperU id caput primus Iacobus

cap. 76),
ti-actauerunt praeterea

Gronouius in
Mueller
p. 246
nalibus
sic ait

Oxoniensi
rettulit et

et in

fragmentis Suetonii edidit, ad Isidoin Ritschelii

rwn primus Areualus

sa.

(cf. Isid:

Festo p. 382

langensiepen

Mus. Rhen.

omnibus ac Regent p. 33 sq. de omnibus maris ac flum partibus

10. in pratis in anin Variis rebus

1

lang.
su-

sic adseruit

CD

externum Areu.
et

11. ociauus

A D semper
ci.

est

om.
et

intenium medius quod

internum medio quod

inferum

lang.
ferum

pernum

infernum

supernum

snpernum

est et in

CD

12. ex hiis

C
ci.

et hic

D
A

et

om.

AC
XLIII
ticum,

tuschum

thuscum
ut]
et

in angusto

lang.

supernumCZ) C D Areu. atriaticum 13. et fretum C D CD angum D gaditianum gadianum I CD

ibi

1.

381 MuelL:
quia

Cod. Lips. Pauli p. Superoum mare Adriasit

inare

semper

ferueat.

Nam

fretum

est angustuni et quasi feruens mare. ab

superiore

parte.

undarum feruore nominatum, utGadita-

Muelleri Schol. Bern. ad Virg. Georg. II 15 8: Adriaticum superum

uocatur, Tyrrhenum inferum, ut Iunilius et Tranquillus dicunt, quibus adlui-

num

uel Siculum.

Aam

Varro quasi feruida

freta dicta ait

id est feruentia

tur Italia. 2. Varro L. L. VII 22: Dictum fretum a similitudine feruentis aquae, quod in fretum saepe concurrat aestus atque efferuescat. Isid. Origg. XIII 1 8, 2: Fretum autem appellatum, quod

et motum feruoris habentia. Hildebrandi gloss. p. 147. Gloss. Amp. p. 3 3 3: fretum, marem angustum. Coroll. gloss. in Muelleri Festo p.

uicissim

380: Aestuaria sunt omnia, qua mare tum accedit tum recedit. Isid. Origg. XIII 18, 1: Aestus est maris

accessus uel recessus

id est inquie-

DE NATVRA RERVM LIBER

73

num. Aestuaria sunt omnia per quae mare uicissim tum accedit tum recedit. Altum proprie mare profundum. Vada quibus in mari potest quae Virgilius breuia appellat, quae eadem Graeci pQcc/Ja. 3. stari
,

Sinus maiores recessus maris dicuntur utXaspius Arabicus Indicus,

minores autem anguli dicuntur ut Paestanus Amyclanus

les.

et ceteri simi,

Flustra sunt

motus maris
ait:

sine tempestate fluctuantis

uelut Nae-

uius in Bello Punico sic

Onerariae onustae stabant

in flustris,

ut

si

diceret in salo.

4.

Moles quae eminent

et

procurrunt mari, de
10

quibus Pacuuius: * * omnes

1.

latebras, subluta mole abstrusos sinus.

occidit
2.

omnia] stagna
dit

quae] que A ci. Lang. Vuaga profundum dicitur C D

rescit rece-

al.

uaga
uergilius

al.

uada sunt
Virg.

CD
Aen.

mare

A D1
breui
4.
5.

3.

istare

/111

quae

(3pax
ut est

stare

CD
om"

CD brachia C D

braIssicus

chya Areu.
ci.

maioris

campius

Lang.

minores] maiores
pertanus

dicuntur om.
libri
al.

Areu.
ci.

paes-

tanus matrestae

Areuali

Paestanus Ligusticus
similes] similes
6.

amiclanus
ris

amiclanus fluctuantes
s.

Lang. nomina mafrustra

dixerunt

n.

m. duxerunt
fluctuantis

ci.

Lang.

flustrum

D
A
in-

sunt om.
neuius
relicto

Areu.
naeuius

om.
7.

A
om.

uelut scripsi

uel neuius

CD L
et

Areu.

poni spatio duodecim litterarum uacuo

rel.
ci.

noua

linea incip. moles

in

pontifico

pontico in

scriptione

Punico

descriptione
Bell.

J^ang.
inc.

sicj

quod
8.

qua-

dam

ci.

Lang.

Naeu.
honustae

Pun. fragm.

V
C

Vahlen.

honerariae
stabunt
al.

CD
9.

L L

CD
sola

L
ci.

et

oneratae cod. Alban.

ut] ac

Areu.
et

precurrunt

praecurrunt
facubius

moles

aquae eminent
sic ait

prorumpunt

Lang.

10.

AL

fauculius

strusos

11. omnes latebras subluta mole abPacuu. 394 Bibbeclc. omnes latebras sub l&to molae abstrusas spatio uasinus Ribbech
|

cuo

relicto

Sinus ita ut sinus

quod

sublata et obtrusas
nisi

C
tudo

DL

quod

abstr.

ad sequentia referatur A al. et Areu. nisi omnes latebras sub leto mole obstrusas sinus L omnes latebras sublaetu mole abstrusas si1. 1.: Sinus maris ut Caspius, Arabicus, Indicus. Isid. Origg. XIII 17,1: Sinus dicuntur maiores recessus maris ut in mari magno Ionius, in oceano Caspius, Indicus, Persicus, Arabicus, qui et mare rubrum, qui oceano ascribitur. Papias p. 1005 7: Sinus dicuntur maiores recessus maris, ut in mari magno Ionius, in oceano aretheo Caspius, in Indis mare rubrum, quod etiam oceano ascribitur.

unde
:

et aestuaria

per quae

8.

Cod. Lips. Pauli

recessus

mare uicissim tam accedit quam receCoroll. gloss. 1. 1.: altum prodit. prie mare profundum. Cod. Lips. Pauli 1. 1. uaga (sic. cf. discrepantia scripturae) quae in mare stant, Virgilius breuia appellat. Hildebr. gloss. Schol. in p. 288: uaga, inbreuia. Lucan. VIII 540: uada, breuia. Schol. Cruq. in Hor. Carm. I 22:
Syrtes Africae loca sunt arenosa uel breuia uada.

raaiores

74

ISIDORT

Caecus fluctus turaens necdum tamen canus

sic ait:

de quo Atta in togata

# pro populo fliictus caecos faciunt per discordiam

Et Augustus inquit, "Nos uenimus Neapolim fluctu quidem caeco."

5

5.

Litus quidquid aqua adluitur.

fluit.

Flumen omnis humor,

crescit, siccitate

qui uel modice

Torrens fluuius qui pluuia

torrescit

arescit

id est

de quo Pacuuius:

Flammeo uapore
Aniense flumine
nus

torrens torret.

Ostia exitus fluminum in mare.

10 in

Tulli

aquarum proiectus, quales sunt

quam maxime

praecipite.'

omnes

latebras subeant laeti

mole abstrusas sinus Mueller

sinus

dmnes

latebras subiit atque

molium abstrusds
Atta Gron.
3.

Lang.
Areu.

omnes
1.

latebras sub Iata

mole obtrusas
gatas

in sinu (uel obrutas sinu)

ci.

tumens] tamen
cato
illi

correxerat iam Lang.

atita

aota

OD
in
ci.

to-

togatis

Areu.
cecus
ita
ci.

pro]

om.

Bibbeck

Lang.

polo

D
om.

fluctos

CD
quicquit

discordia

inquit]

ait

Lang.

nos om.

A A

4.

agustus

A CD
CD
Areu.
pacu-

necapolim
al.

fluctum

5. 6.

quicquid

alluitur id est crescit

alluit

omnes
bius

D
XILL 21
sol

id est arescit

om. Areu.
8.

7.

pacuuisius ait
terrae
si

CD
ci.

torret libri

Origg.

Areu. eunclem esse

siet
|

omnes lioc loco et Lsid. hunc uersum atque Pacutorrens

terrae

uianum 13
fragor.
ci.

perpetuo

Flammeo uapore

fetum
re-

exusserit contenderunt
9.
tullii

Areualus Mueller Bibbeck Begent, nec equidem

hostiae
ci.

'

tolli

CD

al.

tollae

Areu.
10.

tolles

al.

tholi

Areu.

Lang.

mensae
cipites

aniene Areu.

aquae quarum D qua maxime pcipite

assiense

ani

quam se maxima praecipitio maximo praecipitio in agrum Tiburtinum niam se maxime praecipitat ci. Lang.
Areu.

quam maxime praequam maxima praecipitia C D

demittit
ci.

qua

se

Muell.

quo-

5. Seru. in Virg. Aen. V 16, 3: Litus et omne quod aqua alluitur. Isid. Origg. XIIII 8,41: Litus est terra

Festus

p.

352:

Torrens

participiali-

ter pro exurens ponitur, ut est apud

Pacuuium

in

Antiopa:
.

aquae etmari uicina(cf. Seru. adVire. ? \ vtto/ic\ et dictum litus, Aen. XII 248) fl fV f,, rt o quia fluctu eliditur uel quod aqua alluitur. Cicero in Topicis (7, 32): Litus est, quo fluctus eludit. Seru. ad Virg. Aen. II 3 05: Torrens fluuius , qui aestate siccatur, unde et nomen accepit.

P1 Flammeo uapore torrens l

terrae fetum exusserit

Significat etiam fluuium subitis imbribus concitatum, qui alioqui siccitatibus

Schol. Veron. ad Aen. 1. 1.: Torrens qui aestate arescens hieme atIsid. Origg. XIII 21, 2: tollitur. Torrens est aqua ueniens cuin impetu. Dictus autem torrens, quia pluuia cres-

de quo Pacuuius:
Flammeo uapore

cit, siccitate torrescit

id est arescit

torrens torret.

Charis. p. 76. P. (98 K.): Seru. Ostia exitus fluminum in mare. ad Aen. I 400: Proprie ostia dicunIsid. Origg. tur exitus fluminum. XIIII 8, 43: Ostia ab ingressu et Festus exitu fluminis dicta in mari. p. 3 5 2 [Tullios aljii dixerunt esse silanos, alii riuos, alii uehementes proiectiones sanguinis arcuatim fluentis, quales sunt Tiburi in Aniene.
exarescit.
:

DE NATVRA RERVM LIBER

XLV. DE POSITIONE TERRAE.
1.

75

Qualifcer terra

super aerem fundata

libratis credatur stare

pon-

deribus, sic dicit Ambrosius: 'De terrae autem qualitate siue positione
sufficiat

in nihilo.

secundum scripturam Iob sciendum "quia suspendit terram Philosophi quoque similiter opinantur aere denso terram
,' ,

sustineri

et

esse in

modum

spongiae adque

in

medio

aeris

mole
ueluti

sua inmobilem pendere sicque ut aequabili

motu hinc adque inde

alarum subfulta remigiis ex omni parte

librata

propendeat nec in par-

2. Verumtamen ulrum densitate aeris aquam pendeat quia scribitur 'qui fundauit terram super aquas' uel quomodo aer mollis et tenuis tantam molem possit sustentare terrenam, aut si super aquas est tam inmane pondus, quomodo non demergatur, aut quomodo aequitatis libram teneat ne in al-

tem possit

inclinari alteram.

sustineatur an super

io

teram partem propensa incumbat, hoc

nec nobis discutere adque perscrutari
lentiam,

nulli

mortalium

scire fas est

artis excel-

licet

tantam diuinae

15

dum

constet

eam

lege maiestatis dei aut super aquas aut super

nubes stabilem permanere.

narrare opera
illius

'Quis enim

inquid Salomon
Ambr. Hex. I
l

sufficit

aut quis inuestigabit magnalia eius?'

est, diuinae potentiae aere

Ergo quod
est.

mortalium naturae secretum

1.

relinquendum
6,

XLIIII
tatem

B
A

2.

sub

3.

22
7

quali-

posicionem

possitione

4.

Iob. 26,

qui

quia Areu.
5.

qui extendit aquilonem sup uacuu

&

Vulg.

appendit Vulg.

B Areu. in illo A super nihilum Vulg. oppinantur B A B D sustentari C ee in mundum spungiae adq: A nisi et esse in modum spongiae atque C D quod mu.dum A 2 & quasi in meridie aeris A om. E Areu. spongiam B E Areu. moK.e B 1 suo A B 1 suu B 2 mol..e B z 7. inmouilem B sicquoque A equabili . i? aequaH Areu. 8. omne B parte. B pendeat A 9. possint Areu. inclinare B 10. susteneatur A B 1 firmauit Vulg. lib. psalm. 135, 6 11. qomo J5 mollior A tantu A B et tenuis ora. Areu. mole B 1 12. terrarum A terre nam B 1 teri'; nam B 2 est tam] statim A est ad tam B 13. deut i mergitur AB 14. propinsa B 1 -+- A 15. nobis adque om.B adque] aut Areu. pscrutare A perscrutari B licet scripsi licet cuiquam A B Areu. tantum A tamtum B 16. constat A legem A lege. B 17. nuues B 1 inquit B 2 solomon ^ 1 lib. eccl. 18, 2. 3 enim om. Vulg. sufficiat A B 2 18. enarrare Vulg. inuestigauit A B 19. -f- A
in nihilo
6.

sustinere

Ambr. Hex. 16, 22: 1. terrae quoque uel qualitate uel positione tractare nihil prodest ad spem
De

XLV

cum satis sit ad scientiain, quod scripturarum diuinarum series compre( hendit quia suspendit terram in nihilo'.
futuri,

76

ISIDORT

XLVI.
t
.

DE TERRAE MOTV.

mundi dicunt terram in modum spongiae esse conceptumque uentum rotari et ire per cauernas; cumque tantum ierit, quantum terra capere non possit, huc adque illuc uentus fremitum et murmura mittit, dehinc quaerentis ui uiam euadendi, dum sustinere eum terra non possit, aut tremit aut dehiscit ut uentum egerat. Inde aiunt fieri terrae motum, dum uniuersa uentus inclusus concutit. 2. Vnde et
Sapientes
Salustius
:

'

Ventis

quod montes, tumulique

Sic

inquid per caua Ergo

sedere.'

terrae praecipitatis rupti ali-

ut diximus

tremor

terrae

10 uel spiritu uenti per caua terrae uel ruina inferiorum

existit.

motuque undae

enim

et

Lucanus

ait:

terraene dehiscent?
et Virgilius:
insolitis

tremuerunt motibus Alpes.

illic

15

3.

Terrae

motum autem

assidue

fieri,

ubi caua terrarum sunt, in

quibus uenti ingrediuntur

1.

et faciunt terrae

motum: nam
spungiae
Grialii

ubi areno-

XLV B rum B
tur

motum
5.

B
1

2.

querentes
6.

relicui libri

AB poterit B

mundi om.B Areu. ui uiam e coni.

l

A
1

spongiauia

uim

potuerit

B2

Areu.

deiscitur

A Ax

B
A2
y

deici-

A2

iscitur

deiscitur
7.

B2
Kritz.

e..at

algunt

agunt

autem Areu.
8.

uniuersa terra

nescio

num

praestet uniuersam

Salust. histor.

et

corrupte

fragm. II 52 apud Seruium in

uenti

Virg. Georg.

citati

relicuis omissis

uentis e

eadem apud Isid. Origg.XIIII\^ II 479 uenti per caua terrae quibusdam libris in Origg. I. I. scripsit
ceteri
1

Otto probante Kritzio

praecipitatis

Otto

precipitati

AB AB

concaua

Gu

1 Otto Origg.
I. 1.

1. 1.

precipitatl

B2

Origg.

citatis
9.

al.

citati GxiA. praecipitari ci.

tis

Areu.

iruptijB 1

sunt aliquod

B
10.

mon-

antea omissum super uersum addidit

per caua
|

rum

terrae ne

Alpes

seder&

inferio-

scripsi terraq: deiscente Insolites

tremuere montib; alpes bus alpes

11.

A terraque dehiscente insolitis tremuerunt montiB C D E et Areu., nisi quod motibus Areu. C D et tremuere CD
ad

Virgilii
est

Lucan. Phars. J645 14. montibus etiam 13. Virg. Georg. /475 Med. a m. pr. cum aliis Bom. a m. sec. et Seru. Dresd. potVirg. Georg.

etiam prior uersus

1 47 9

referri : terraeque dehiscunt.

15. illuc

terre

1. Seru. ad Georg. II Isid. Origg. XIIII 1: Nam alii dicunt uentum esse in concauis terrae, qui motus etiam terram mouet. 'uenti per caua terrae ciSallustius tati' (Isid. eadem habet quae hoc loco).

XLVI

479.

aquam dicunt genitalem sub moueri et eas simul concutere, ut uasa aquae ut dicit Lucretius. Alii G7toyyoudr\ terram uolunt, cuius pleAlii

terris

rumque

latentes ruinae superposita uni-

uersa concutiunt.

DE NATVRA RERVM LIBER

77
Huius autem
et terreni

sum

est aut solida est terra

non

ibi fit

terrae motus.

terrae

commotio

pertinet ad iudicium,

quando peccatores

homines

spiritu oris dei concussi

commouebuntur.

Item terrae com-

motio hominum terrenorum est ad fidem conuersio, unde scriptum

est:

'Pedes eius steterunt,

et

mota

est terra, utique ad credendum.'

XLVU. DE
1.
k

MONTE AETNA.
in libro historiarum ita scribit:
ita

De monte autem Aetna Iustinus

uentorum

Siciliae tellus tenuis

ac fragilis et cauernis quibusdam fistulisque

tota ferme flatibus pateat, nec

penetrabilis ut

non
facit

et ignibus

generandis nutriendisque soli ipsius naturalis materia, quippe intrin- 10

secus strata sulphure et bitumine traditur:

quae res

ut spiritu
locis

cum

igne introrsus reluctante frequenter et compluribus

nunc

flammas nunc uapores nimc

fumum

eructuet.

2.

Inde denique Aetnae

montis per tot secula durat incendium,

et ubi acrior
et

per spiramenta
15

cauernarum uentus incubuit, arenarum

Accedunt
et

lapidum moles egeruntur.

,

perpetua fomenta insularum Aeolidum

ueluti ipsis undis

aliter

alatur incendium,

neque enim in tam angustis terminis

durare

tot seculis tantus ignis potuisset, nisi et

1.

humoris nutrimentis
terrae

aleretur.

aut]
2. 6.

&

A B
IIII
1,

solidata
3.

motum

A
-j-

au mo,.tio

Areu.

terreri

eommotiatio

XLVIJ5
1,

ethna,

AB
est

7.

A ethna A B

5.

uerba mihi incognita.

storiaru

istoriarum

Iustin.

runtur et

11

15
;

autem ipsa

terra tenuis ac fragilis

scribit
8.

moles
frigilis

ege-

accedunt

incendat
Areu.
totam

scripsi dicens

scripsit dicens

Bl

scribit dicens
9.

hac

Bx
patiat

B B
A

cauemis] cauerji his 2?

trientesque
stata

firme

ipsius

om.

materi

B Bx

10. nuL

intrans secus

sulphorae

AB

12. introrsus reluctante

AB

introrsus colinter in-

luctante Areu,
ter
ita

inter interiora luctante

uulgatur apud Iust.

luctante

luctante

quidam
ci.

codices

inter

abrupta

nonnulli Bong.
fse-

interintra luctante

Voss.

in interiora rapto luctante ci. Scheff.

quenter

cumpluribus

cum

plurimis

nunc flammas om. Areu.

eructuet codd.

13. uaporis

uaporem

Iustin.

eructuatjB

Bong. Med.
erupti

pr.

sec.

quint. Leid. Iustini

eructet Areu. editores Iustini

&

unde

&hnae

AB
A

14. toth.6 1

durant incendia

a.rior
Iust,

A Bl
ui-

15. et lapidum moles

moles

et

lapidum
acendunt

B
et

moles Areu.

age-

runtur
cini
et

A A

egerunt Areic.

16.

B%
18.

ad

accedunt

perpetui Aetnae montis ignes et insularum Aeolidum lustin.

in-

solarum

infularum

tantumi? 1
nisi

potuisse*

B B

uelut
nisi

A
et

ecta

se#cuia J5 2
om.

etAreu.

plerique

libri Iust.

AB

Bong. Iustini

nutrijtis .B 1

78
3.

ISIDORI

Hinc

igitur fabulae

Scyllam

et

Charybdim peperere, hinc

latratus

auditus, hinc monstri credita simulacra,

licibus pelagi desidentis exterriti latrare

dum

nauigantes magnis uer-

putabant undas, quas sorbentis

aestus uorago conlidit.

5

Eadem

causa etiam Aetnae montis perpetuos

ignes facit, nam aquarum ille concursus raptum secum spiritum in imum fundum trahit adque ibi suffocatum tamdiu tenet, donec per spi-

ramenta terrae diffusus nutrimenta ignis incendat.'

ad

4.

Constat autem

exemplum gehennae,

cuius ignis perpetua incendia spirabunt ad pu-

niendos peccatores, qui cruciabuntur in secula seculorum.

10 hi

Nam

sicut

montes tanta temporis diuturnitate usque nunc flammis aestuantibus

ita ut

perseuerant,

numquam

extingui possint, sic ignis

ille

gehennae

ad crucianda corpora dampnatorum finem

numquam

est habiturus.

XLVni.
1
.

DE PARTIBVS TERRAE.
'Terra

Nunc

terrae positionem definiemus et

15

fusum
1.

uideatur, ordine
feruDt

exponemus.

mare quibus

locis inter-

ut testatur Hyginus
caripdem

A A

fabule.

scellam

scillam

A B2
l

AB
2.

carip-

dim

B2
B

Charybdin Iust.
e

pepere

latratum

AB A

hunc

monstri credita simulacra

Iustino scripsi

monstri in credita simulacra

monstra incredita simulacra

monstra

hinc

reddita
|

simulacra

Areu.

B B 1 sorbentes AB 2 condidit A etiam om. A &hnae A B montes A 4. estos B himum A 6. pfundum A trait B ignis A atq; B 5. tamdium B 7. accendat A 8. perpetua ante suffucatum B parabunt A 9. scla scloru B seomissum eadem m. 1 addidit B 10. hii A BAreu. montis A in ta.nta.Areu. cula secularum A gehennae A B al. om. Areu. aeternus al. 11. possent A possmt B est] e B habitaturus B damnatorum B Secuntur in B liaec:
cum
uertigib;
3.

pellagi

B1

desident

dissidentes

dissidentis

Areu.
1

putant Areu. Iustin.

subentes

isti

TUERTE

et

omisso

capiie

XLVIII

noua

linea incipit

carmen:

in

VIIp.lSZ (apud Mign. p. H12J extat, ad instar pedestris sermonis conscriptum. Om. proximum 15. ut testatur mundi A Hygbi Astr. I 8 caput etiam E Grialius
luculentis

uaga carmina gignis quod apud Areu.

XLVIII 1. Hygin. Astr. I 8: Terra raundi media regione collocata omnibus partibus aequali dissidens interuallo centrou (centrum R) optinet
sphaerae. Hanc mediam diuidit axis in diinensione totius terrae. Oceanus autem regione ciicumductionis sphaerae profusus prope totius orbis alluit fines. Itaque et signa occidentia in euin decidere existimantur. Sic igitnr et

contineri

poteriinus

explanare.

Nam

quaecunque regio est quae inter arcticum et aestiuum finem collocata est, ea
B) e quibus una pars Europa, altera Asia 2 (aphrica atfrica B) tertia (om. R ) 2 Africa (asia B) uocatur. Europam igitur ab Africa (aphrica M) diuidit mare ab extremis oceani finibus et Herculis columnis. Asiam autem (uero
diuiditur trifariam (trifarie

Wra

DE NATVRA RERVM LIBER

mundi media regione
collocata

79
in-

omnibus partibus aequali dissidens

terualloxeVz^ovobtinet. Oceanus autem regione circumductionis sphaerae profusus prope totius orbis adluit fmes.
in

Itaque et signa occidentia

trifarie esse
5

eum

cadere existimantur.

2.

Regio autem terrae uidetur

altera Asia,

diuisa, e quibus

una pars Europa,

tertia Africa uocatur.

Europam

igitur ab Africa diuidit

mare ab extremis oceani

et

finibus et

Herculis columnis.

Asiam autem

Libyam cum Aegypto disterminat

'Asiam autem

os Nili fluminis quod Canopicon appellatur.'

beatissimus Augustinus

ut

ait

a meridie per orientem a septentrione

usque ad septemio

trionem peruenit.

Europa uero

usque ad occidentem,
3.

adque inde Africa ab occidente usque ad meridiem,

unde uidentur

orbem dimidium duae tenere Europa

sola Asia.

et Africa;

alium uero dimidium

Sed ideo

illae

duae partes factae sunt, quia inter utramque

ab oceano ingreditur quidquid aquarum terras interluit et boc mare

magnum
tum

nobis

facit.'

Totius autem terrae

mensuram geometrae cen-

15

octoginta milium stadiorum et quinque existimauerunt.

W
~
<-s

ff
Jj

1.

partibus caeli Areu.

aquali

gini
et

c&ron
x

centrum Areu.
4.

siderum signa Areu.

A A exestimantur A
desidens
obtenit

2.

centron Montep.

Hy|

spere

A
Areu.

3.

abluit al.
di-

uidebur trifariae ee
5.

A ima A & ab A
uida

sed corr. db eadem

manu:

diuiditur trifariam

una]
ab]

europpa
7.

tercia africa diuidit

relicuis omissis

6.

hercolis

A
8.

colunae
os]

expunxit n eadem m.
se coniciens in

A hos A

libiam

disterminant
fiuuii

ostium Areu.

Areu.

appellatur. Asiam ab Europa Tanais diuidit bifariam Canopicum Areu. paludem quae Maeotis appellatur add. Areu. Augustin.

XVI 17 9. meridiem A 11. affrica A 10. eorappa A euidenter A 12. dimedium A europpa A A dime13. utrumque A dium A quicquid A 14. ingreditur om. A infiuit Areu. 15. magno A 16. octuaginta A geumetrae A et quinque om. Areu exestimauerunt A aestimaueruntG'.4rew. aestimade
ciu. dei

ocidente

uerunt ccc autem in longitudine cc in latitudine in historiis catholicis hoc

dicetur al.

1 cuui Aegypto distermi) et Libyam nat os Nili fluminis, quod Canopicon apAugustin. de ciu. dei pellatur. JXamque ista quae Asia nun1 7 cupatur, a meridie per orientem usque ad septentrionem peruenit: Europauero a septentrione usque ad occidentem; atque inde Africa ab occidente usque

XVI

ad meridiem unde uidentur orbem dimidium duae tenere Europa et Africa, alium uero dimidium sola Asia. Sed ideo illae duae partes factae sunt, quia inter utramque ab oceano ingreditur
;

hoc mare

quidquid aquarum terras interluit, et magnum nobis facit.

80

ISIDORI

DE NATVRA RERVM LIBER

ORIENS.

ASIA
Post confusionem linguarum et gentes
dispersae fuerunt per totura raundum.

Habita-

uerunt

filii

Sem

in Asia,

de cuius posteritate descen-

fdunt gentes

XXVII,

et est dicta Asia ab Asia regina.

Quae\

est tertia

mundi pars.

REGIO ORIENTALIS.
Europa
Iouis.

dicta

ab Europa

filia

Africa dicta ab Afer uno

de

Agenoris regis Lybiae uxoris

posteris Habrae, quani posse-

Vbi

filii

Iapbeth uisi

derunt

filii

sunt

terram

tenere

de

sunt egressae

de quo Cham gentesXXX.

,

cuius originis gentes

Et habet

ciuitates

XV. CXX.

Et habet ciuitates CCCLX.

REGIO SEPTEMTRIONALIS.

REGIO AVSTRALIS.

EVROPA.

AFRICA

Hanc Jiguram
affrica

om.

D Areu.
A
europpa

Solus

C figuram
omittit.

quidem

et

nomina
libi?

assia

europa

habet sed relicua uerba

quiie

descendunt gentes gentes

quae

est]

euruppa

A
affer

eoroppa

A A A

A
que

iaf&h

A A

origines

A
austra

unum

quo]
Incipiunt

que

ciuitates in affrica

affrica

partes philosophiae

duo proxima folia continentes

N D E X
,

uncis additis ea

scriptorum uerba significaui

quae ad conparcutionem cum

Isidori verbis adtuleram.

Adriaticum mare 72, 12.

Aegyptii 4, 11.
7,

(34) 71, 5. 4, 15 26, 3

4,

16 (54)

8.

14, 14.

annus

60, 8.

IIII3
4,

(8)

3,

'>

(31) 3, 11

Aegyptiorum 17,

2.
1.

54, 2.
5,

18 24, 13.
6,

5,

21 17,
5.

6.

Aegyptus 71, 14. 79,

24
32

(15) (40)
7,

25 32,
68, 11.

7,

Aeolides insulae 77, 16.

aequinoctialis circulus 23,
noctiales dies 8, 1.
1.

29 (40)
aequi8,

30 (38)

69, 6.

(38).

Amyclanus angulus
anguli 73, 5.

73, 5.
5.

aequinoctia 20, 17. autumpnale 20, 18.

angulus Amyclanus 73,

5.

uernale 20, 18.

Paestanus 73,

aequor 71,
aer 24, 4.

1.

Aniense flumen 74, 10.

annus 14,

5.

Aegyptiorum 17,
ciuilis

2.

bis-

aera 16, 14.

aestas 18, 14.

sextus 15, 14.

14, 16.

embo-

lismus 15, 12.

aestuaria 73,

1.

iubilaeus 16, 1. lunaris 15, 10.

Hebraeorum 40, 6. mag-

Aethiopes 24,

1.

nus 15,5.

naturalis 15, 1.

Roma7.

Aetna 77,
Afer 80.
Africa 79,

7.

norum
80.

40, 6. anni in sole positi40, 4.

anni numerantur ex sole 35,

5.

anni
anni

stellarum
14, 13.

46

3.

principium

africus 63, 2.

Agenor

80.

anomala 44, 13.

avrapnTinoc; circulus 22, 19.

agrestis 63, 5.
alii

36, 5. 37, 9.

41, 11.

59, 20.

67,

antichristus 51, 19.

*
14. 69, 9.
antiqui 33, 1; 8. 40, 4. 49, 14.

altanus 63, 13.

aparctias 62, 5.
apeliotes 62, 11.

altum 73,

2.
i

Ambros
3. (75)

Hexaemeron I 6,22
28, 15.
3,

7 5,

ufyavJiQ

28, 9.
1.

II 2,5
3,

3,9

30,2.

ankavy\q 44,

3,

12 (30)

13 (31)

14 30,15.

apostoli60, 3. apostolorum eIoquia64, 4.

82
Aprilis

llVDEX
11, 8,
4.
7.

caecias 62, 12.

fuiper caelos

aqua 24,
aqiiilo

aquae

30, 2.

caecns fluctus 74,

1.

62,

eaelestes orbes 44, 20.

9.

aquilonium cornu 65,

aquilonius 28,
6.

caelum25,15. caelus27,4.
lulius

caeli 25,

7.

Caesar 12,

6.
2.

Arabicus 73,

4.

candidus circulus 10.

Aratus

33, 8. 65, 9.

caniculares dies 52, 17.

canis 52, 13.

apxnxoc circulus 22, 16.

arctophylax 49, 14.
arctos

Canopicon 79,
7.

8.

minor 49, 14. apxToi 28,

1.

canus 74,

1.

arcturus 49,

arcturi gyrus 48, 11.

carbasus 63,

9.

arcus 57, 16.

cardines 26, 9.

Asia 79,

5.

80.

Caspius 73,

4.

Asia regina 80.

atri

(Cassiodorius
cauernae 76,
3.

Var.

ep.

35

12).

dies

7, 3.

Attica 63, 10.

causarum naturalium scrutatores 55.

21 Ribb. 74,
1.

9.

Atta

in togata

(Censorinus
79, 9.
c.
lit.

de die nat. 18, 8 15.

Augustinus

de

ciu. dei 16, 7

22, 9sq. 11.

24

8).

enarr. in ps. 10, 3 36, 1. (43)

Chaldaei

4, 10.

Faust. 18, 5 (11)

de genes. ad

Cham

80.
74).

II
I 7

18, 38
(4).

53,

2.

quaest. euang.

(Charisiusp. 76 P
Cbarybdis 78,
1.

Augustus
Augustus 12,
aura 63, 13.

74, 4.
7.

^siuBpLvog circulus 22, 18.

Christus 31, 14. 35, 16. 51, 8.

Cicero de
Cilicia

nat.

deorum II 20
3,

(15.)

auster 62, 14. austrum 35, 13.

australis 28, 6. circulus 23, 1.

fragm. inc.
63, 10.

libr.

15 28,

9.

austroafricus 62, 17.

Cingus? 12, 17.

circius 62, 6.

autumpnale aequinoetium 20, 18.

63, 10.
1.

autumpnus
axis 26, 9.
lis

19, 3.

circulus aequinoctialis 23,

avTa.px.Ti-

aqnilonius 28, 6.

austra-

xo'c

22, 19.
2. 1.

apxrixo; 22, 16.

^.siuzpivo; 22, 18.

candihie-

28, 8.

boreus 28,
5.

6.

notius 28, 8.

dus 10,

axes 28,

malis 23,
solstitialis

septentrionalis 22, 19.

1.

azymorum dies 5, 5. (Beda uener. I p. 123 9)./*A

bissextus 17, 1. 40, 7.

23,

Sspiwo'?

22, 16.

circuli

quinque 22, 11.

iza.pciWr^oi

22, 11.

blandimentum iustorum 60, 10.

Bootes 49, 13.
boreas 62,
7. 6.
1.

Clemens
24 70,
13 (67.)
69, 16.

Becogn. VIII 23 61, 13.

9.

42 57,
verba

16.

45

34,

mihi

incognita

boreus 28,

botrum 50,

clima 26, 12.

meridianum 26, 13.

[Bca^sa 7". 3.
Brittani

orientale 26, 13.

32,

7.

cohus 26,
47, 12.

9.
7.

cadere

stellas

columnae Hcrculis 79,

LNDEX
cometes 52,
3. 7, 4.

83
7 9, 5.
filia

Europa

80.

communes
conticinium

dies

Europa

Agenoris 80.

conticescere 8, 13.
8, 13. 9.
3*;,

eurus 62, 13.

extremum mare
fabulae 78,
8.
1.

72, 10.

conuexa 26,

corniculatum lumen
corus 03,
5, 8, 11.

faria 9, 7.
fasti

dies 6, 24.
1.

creperum

fauonius 63,
1 1

crepusculum

8,

Februarius 12, 13.

feria
9, 7. 7, 1.

cucurbita 59, 12.

Dauid 28,

10.
12, 10.

feriati dies

December
deliquium

feruens
festi

mare

73, 13.

defectus lunae 43, 9. solis 41, 12.

solis

dies 5, 5.
p.

47, 2.

(Festus
50.)
filii

229

7.

352

bis

74.

372
80.

dclphini 64, 7.

diabolus 51,
dies
4, 4.

13.

Cham

80. lapheth 80.

15.
1.

Sem

35, 6.
6
,

azymorum
15.
6,

5, 5.
,

ie-

firmamentum 29,
fluctus caecus

iunii

decimi

quarti 6

4.

74,

quinti 6, 7.

septimi

13.

neome7.

flumen 74,

5.

niarum

5, 10. 5, 9.

pentecostes 5,

sabtuatri

flustra 73, 6.

batorum

scenopegiae

6, 1.

fretum 72, 13. Gaditanum 72, 13.

Si-

barum
7, 3.

5, 14.

spatia diei 4, 6.

culum 72,

13.

caniculares 52, 17.

7, 4.
eirxyofJLevoL
7, 1.

commufasti

fulgura 55, 10.

nes

13, 15.
5, 5.

Gaditanum fretum
Gallia 63, 10.

72, 13.

6, 24.

feriati
7,

festi

epac-

tarum
iusti
7, 5.

10. intercalares 7, 8. 13, 15.

nefasti 6, 24.

gallicinium 9,

1.

7, 5.

praeliares

gehenna 78,
gentiles

8.
3.

profesti 7, 2. solstitiales 7, 14.

45

gentilium

sapientcs

doctores 60, 4. nostri 41, 14.

48, 17.

dominus 66, 11.

ecclesia 35, 15.
ecclesiastici libri

geometrae 79, 15.

38, 12. 49, 6. 29, 6.

globus lunae 32,

6.

echinus 40, 12.

eclipsis 15, 3.
solis

(glossae Amp. p.333 72. Hildebr. p. 147 72. 288 73. inMuelleri
solis

lunae 42, 10.

40, 13.

Festo

p.

380 72.
5.

73.)

eclipsis

mysterium 41, 14.

Graeci 14, 14. 50,

grandines 60, 13.

73, 3.

elimenta 25, 10.

eloquia apostolorum 60, 4.

Habra 80.

Ennius Ann. 559

epactarum
dies
7,

Valilen. 26, 10.

hcbdomada

9, 4.
6.

10.

Hebraci 14, 14. 40,

InayofxevoL dies

13, 15.

hemisphaeria 27,
errantia
si-

2.

errantes

stellae

43, 19.

hiemps 18,

6.

dera 45, 15.

etesiae

71, 17.

Hi e r o n y m u s Comm. in Zach. I 779 Vall. 7/8 p. 852 Vall. 6,

hirundines 64,
7.

1 p.

18.

euroauster 62, 16.

84
homo
21, 10.
6.

IJNDEX
Julius

12, 5.
3.

horac 35,

Iunius 12,
10,

Horatius Carm. 11
Hyades 48,
13.

12 57,

9.

Iuppiter 80. louis stella 45, 10.

iusti

dies

7, 5.

Hyg

nu

Astronomia

(2 6)

7 8,

Iustin usJJJJl, 2-6; 11-15 77,7.

kalendae 13,
xevrpov 79, 2. xoVjuog 21, 14.
7.

15.

JIII8

(43) 9 (54) 13 33,8.

16. (41. 42) 19 (11.)

14 (38) 39,
Iapheth 80.
idus 13, 8.

Ianuarius 12, 11.

lampas 21,

4.
;

Latini 12, 15. 50, 6

latratus 78, 1.

14.

Iesus Christus 35, 16.

dies ieiunii decimi 6, 15.

quarti 6, 4.

lips
litus

63, 2. 74, 5.

quinti 6, 7.
igniculi

septimi 6, 13.

47, 13.

Lucanus
43, 6.

Phars.

1 529

52,7. 538 sq.

ignis 24, 4. solis 31, 9.

645

76, 11.

Indi 32,7.

IIII106
623
sq.

22, 7.
2.

III 252 49, 17. V561sq. 48, 2.

India 63,
indictiones

6.

70,

FJJ 160
201
sq.

57,

4.

16, 12.

X199

28, 11.

44, 16,
5.

Indicus sinus 73, 4.

Lucifer 10, 4. 45, 3. 46, 6. 51,

inferum mare 72, 11.

insulae Aeolides 77, 16.
intellectus mysticus 47, 4.

Lucretius II 381 sq.

sq.

56,17.

VI 160
5.

(55.)
sq.

219
(67.)

sq. (56.)

6S5 61,
(67.)

1093

1119

s#.

intempesta

8, 14.

luligines 64, 7.

intercalares dies 7, 8/ 13, 15.

lumen corniculatum 36,

luna 33,
1.

8.

internum mare 72, 11.

36, 2. 38, 12. 39, 16. 40, 46, 5.

(Isidorus
37.

Origg.

III 29
1

21.

30 27.
35 26.

14.

44, 21.

65, 3.

huius

31, 1 27. 31, 2 29. 34 28.

mundi

species 38, 4.

lunae defectus
globus 32,
6.

38 26. 49,

33. 50, 2 31.

52

43, 9. eclipsis 42, 10.

36. 53, 1 39.

57 41. 60 46. 65, 2

lustrum 16, 10.

46. 65, 3 44. 66 43. 45. 70, 1 46.

Lybia 80.

70,3
5
sq.

47. 70, 6 49. 70, 11; 13 50.

(Macrobius
Maius 12,
2.

Sat.

16, 15;

21

7.)

70, 15; 16 52.

9.

F 30,
7. 9.

4.

30,

30,

12

31, 1; 4 sq. 8. 31, 1 21.

36, 1 14.

mare

70, 8.

71, 5. Adriaticum 72, 12.

72, 10.

33, 11 12.

33, 13 13. 3o, 1

19.

extremum

fcruens 72, 13.

34, 2; 3 20.

inferum 72, 11.

internum 72, 11.

36, 3 15. 16. 37, 2/3-16.

VI
7,

17,

magnum
Mars 45,

79, 14.

profundum 73,

2.

21;22;25
7.

15.

17,27

16.

17,29
2 59.
17,

superum 72, 11.

10.
6. 1.

1S, 1 6.

XIII 5
72.

26.

8,

2 56.

11, 1 61. 15, 1; 2

76. 8,

11, 1 70.

Martius 11,

1 73.

21, 2 74.
74.)

martyres 51,

XIIIIl
iudicium 77,

41; 43

meatus uentorum 69,

3.
7.

Italia 72, 12.

2.

mensis 10,13. menses 35,

iudicia 58, 15.

40,

4.

mensura

terrae

79,
6,

15.
1.

iugula 50, 14.

Mercurius 46,

Mercurii stella 45,

IfNDEX
meridianum 35, 13. clima 26.
Milesius philosophus 15, 4.
pixpoxocrjuo? 21, 14.

85
Orionem 48,
13.

13.

Orion 50, 13.

nes 50, 17.
ostia

Orio-

74, 9.

moles 73,

9.

ostreac 40, 12.

76, 7.

motus terrae

Pacuuius 394
mundi naves
sapien-

Kibbeck. 73, 10.

13

mundus
69, 3.
tes

21, 8. 35, 15.

74,7.
Paestanus angulus 73,
5.

partes 22, 2. 24, 4.

41, 13.

mundum

animal esse

(Palladius II 23
16

13.

III 34 IIII
14.) 73.)

68, 12.
38, 4.

luna huius mundi speeies

V 9 VI 18 VII 13
6.

mutatio tempestatis 64,

5.

(Papias p. 47 Papinius uide

7zapak~k-r[koi

10057
22, 12. 24, 4.

Statius.

mysterium

eclipsis solis

41, 15.

circuli

mysticus intcllectus 47, 4.

partes
ine.

mundi 22,

2.

Nacuius

in bello

Punico fragm.
7.

(Paulusp. 103.226. 228

73.)

7.

381 72.

Vahlen. 73,

nares mundi 69,

naturales causae

3.
5.">,

Paulus 29,
9.

7.

pentecostes dies 5, 7.
pestilentia 67, 1.

Neapolis 74, 4.
nefasti dies 6, 24.

Phaeton
5, 10.

10, 3.

46, 7. Phaetontis stella

neomcniarum
Neptunus 59,

dies
7.

45, 10,

phase
3.

5, 5.

Nigidius 65,
1711(65.)

66, 10.

de uentis

philosophus Milesius 15,

philosophi 29, 2.
12.

4.

30, 16.

34, 4.

42,

Nilus 71, 15. 79, 8.

45, 2.

48, 7.

68, 11.

69, 18.
5.

nix 60, 10; 19. niues 61,

1.

75, 5. philosophorum

quidam 69,

nonae 13,

9.

physici 41, 13. 71, 2.

pictores 54, 6.
pila 36, 9.

nostri 67, 5. doctores 41, 14.

notius 28, 8.

notus 62, 15.

planetae 43, 19. 45, 6.

Nouember
nox
8, 4.

12, 10.

Plato
noctis partes

27, 14.
2.
1.

plaustrum 49,
35, 7. 54, 3.
8, 9.

Pliades 48, 11. 50,

pluralitas 50, 5.
1
;

61, 16.

nubes 59,

6.

60, 3.

Numa

pluuiae 60, 4.

Pompilius 12, 15.

7.

poeta 53, 12. poetae 48, 15.

poli 26, 9.
2.

nuptae 59,

oceanus 68, 11. 72, 11. 79,

Octauianus Augustus 12,
6.

Numa
populi

Pompilius 12, 15.

Romani

14, 14.

October 12, 10.

positio terrae 78, 14.

Olympias 16,

4.

praedicatores 59,
principia

1.

Olympus

57, 12.

temporum
p.
7, 2.

19, 13.
6.)

septcm caelestes orbes 44, 20.

oriens
(53, 6.

(Priscianus
profesti dies

793

orientale clima 26, 13.

propheta 64,

2.

Mi
Propontis 63, 10.

l.\DE\
uerba Incoynita 35,21.
7

7,5.
bb. 9.

P rudentius Cathem. XI 1
quidam 31.9. 61,
69, 5.
12.

121 52,5.

scrutatores naturalinm
Scylla 78, 1.

causarum

philosophorum

Sem

80.
caeli 29, 3.
8.
6.

radins solis 32, 5.

regio terrae 79, 4.

septem

September 12,
septemtrio 49,
populi 14, 14.

retrograda 44, 13. 46, 2.

septentriones 28,
62, 4.

7.

Rouiani

4, 11.

40,

7.

septentrio (uentus)
screnitas

sabbatorum

dies 5, 9.

64, 3.
in

Salomon
Salustius
76, 8.

53, 9.
hist.

70, 14.

75, 17.

(Seruius
400 284
10. 74. 15.
in

Aen.

I,

89

8.

269

14.

fragm.

II 52

Kritz,

II 268

8.

305 74.
74.

III
65.

V 45
Georg.
76.)

14.

iG3

AT. 51

sapientes 33, 1. 40, 14.

17.

gentilium 48,

1 100

20.

432

mundi 41,
7.

13. 76, 2.

17 479
Siciliae

Saturnus 46,

Saturni stella 45, 12.

27

tellus

7 7, 8.

(scholiasta Germanici p.3S Buhl.

56. 65. 75 50. 41. 66. 65.
in

Siculum fretum 72, 13.

sidera 44, 4.

77 52. 108 31. 33.

69, 9.

109 36. 39.

110 42.

112

siderales dies 7, 4.

Cruquii in Hor. Carm.

Luc.

Y 562

Bern. in Virg.

Ven.

in Virg.

I 22 73. VIII 540 73. Georg. II 158 72. Aen. II 305 74.)
47.
6, 1.

signa

tempestatum

uel

et

serenitatis

64, 4.

sinus

73, 4.

Arabicus Caspius Indicus

73, 4.
Sirius

scenopegiae dies
sciron 63, 10.

52, 13.

sol 30,-15.

40,14.
5.

46,

7; 16.

solis

scriptura sacraMoys. 1 1,14 17, 9. 8,5 13, 2. lib. reg. II 11, 1 7,7.
Iob. 9, 9 48, 13.

cursus 45,

defectus 41, 12.

eclipsis

deli-

quium 47,
31, 9.

2.

40, 13.

ignis

26, 7 75, 4.

27,

radius 32, 5.

21 62,
48, 10.

2.

37, 21 58, 19.

38, 31

Solinus
solstitialis

23, 20 68, 11.

38,32

51, 19. psalm. 18, 2

annus 15,

8.

solstitiales dies

25, 19. 102, 12 32, 9. 135, 6 75, 6.

146*,

7,14.
solstitia

4 47,5.
1,

14$ 4
4.

28,16.

eccle-

20, 15. solstitium aestiuum 20,

siastcs

7 70,

Isai.

i4, .72 51,

14. 7.

16.

hiemale 20, 15.

14. 51, 6 26, 8. 61, 2

9,

Dan,
4,

Spania 63, 11.

spatia diei 4, 6.

24

9, 5.

12, 7 18, 2.
9,

Os.

6, 21. I,

Am.
2.
lib.

6 59, 10.

Kahum.
31, 14.
7,

sphaera 27,

5.

3 64,

Malach. 4. 2
sap. 5, 6

stationaria sidera 44, 14.

35, 20.

35, 18.

Statius Theb. I 354

stella Iouis

55, 13.

17

sq.

2, 2. 1,

ecclesiasticus (idestSi-

45, 10.

Mercurii 45,

1.

rach)

16 53, 10.
75, 17.

16, 18 29, 6.

Phaethontis 45, 10.

46, 12.

stellae 43, 18.

stellas

1*. 2:.3

Matth. 16.
Ioann.

2:3
1, 7.

errantes 43, 19.

ca-

66, 11. 25, 3 60, 11.

10
31
9.

dere 47, 12.

stoici

21, 17. 21, 9.

epist.

ad Corinth. I
4,

43, 4.

17

4, 6

16.

6.

2 14.

r c-~ AyjcX'J.

25, 10.

apoc. 2, 28 51, 12.

22, 16 51, 11.

subsolanus 62. 10.

IMDFA'

87
72, 12.

sucronensis G3, 11.

Tuscum mare
(6)

Su

on

s in

VIII Pratorum

Tran64,
4.

uada 73,

2.

quUlus

in Pratis

nono

libro

Varro
(26.)

65,

1.

66, 6; 8.

L. L.

V 18
5 (9.)

Tranquillus in Pratis 72, 10.

quillus

Tran-

68
(8.)

(46.)

72 (59.)

VI

63, 7.
11.

6; 7

(14.)

33

(11.)

VII
1403

superum mare 72,

Sjria 63, 9. syrus 63,
tcllus
9.

22

(72.)

Varro
23, 2.
7 7, 8.
2.

apud Wenisdorf.

p.

Sieiliac

uentus 61,5. 65,

6.

76, 3.

uentorum

tempestas 64,
64, 4.

tempcstatum signa

meatus 69,

3.

Venus 45,
6. 19, 11.

4.

tempora 17,

temporum

prin-

uer 18,

9.

cipia 19, 13.

uicissitudines

19,7.
terrac
7.

uergiliae 50, 6.

35, 8.
terra 24, 4.

uernale aequinoctium 20, 18.

75, 2
;

5.

78, 15.

uesper

8, 12.

10, 1. 45,9. 46, 7.

ues-

mensura 79, 25.

sitio

motus 76,

po-

perus 51, 17.

ueteres 71, 6.
uicissitudines

78, 14.

regio
54, 3.

79,4.

tremor

76, 9.

umbra

(Thales) 15, 4.
Sxpivos circulus 22, 16.
thrascias 62, 6.

temporum 19, 7. 35, 8. Virgilius Aen. 1 111 73,3. II 698 57, 3. III 138 sq. 67, 11. 284 53, 7*20 58,21. VI 725 sq. 53, 14.
15. Georg.

tonitruum 55,
torrens 74, 6.

4.

tonitrua 54, 15.

I 235

22,5. 237 23,18.

322
nide Suetonius.
9.

22, 14.

traeidas 63, 10.

47, 16.

336 45, 14. 365 sq. 432 G6, 2. 441 sq. 66, 4.

Tranquillus
tnbarum
tulli

tremor terrac 76,

dies

475 76,13. 487 56,8. 488 52,9. umbra terrae 54, 3.

uulturnus 62, 11.

5, 14.

74, 9.
1.

zephyrus 62, 18.

tumens 74,

zonae 22, 12.

CORRIGENDA
pag. 23 linea 34 scribe afflet pag. 28 linea
7

scribe apx-roi

pag. 34 linca 23 scribe

Clericus

pag. 74 linea 20 corrige

pacuuisius

in

pacuuius.

DISCREPANTIA SCRIPTVRAE
QVAE
IN FIGVRIS

EXTAT
codicem pictae sunt.

Figurae praecipue secundum

fig. I: dius
fig. II:
tas
dies] dieb

semper

febroa

VII] VI

B
B
.

febro

ma-

bis

septb III

A A AB
:

in circulo exteriore: calidus

om.A

sicca]

calidus

didus

Ax

frigida] -dus

gidus

B
B1
:

in circulo interiore

A B calidus AB aessiccus] sicca B autumnus B frihumida] -dus A B humidus A frimeridies calida B occidens om. A
octub -4
octuber

decemb k

humidus

occidens siccus
fig. III:
trinus

septentrion

in circulo primo: articus

trimerinus

B AB

frigidus

secundo: erinus
hisemerinus

toridus

quinto

B quarto exemerinus A ex himerin. B B quintus minimus A antarticus A om. B

tertio:

B%

medisus

AB
B

temperatus om.

circum circulum
dequinoctialis

scripsit

A:

oriens

solesticialis

meridies brumalis

occidens

australis

arcton

sept trion

oriens solistitialis

oriens

equinoctialis
tentrionalis

temperatus

medies hiemalis

occidens australis

sep-

fig. II II:

crassus

crassa

crassai?

iuxta

secundum

B Areu.

geumetrica
f i g.

aquae A fleomata humor A hanc figuram om. B melacolia auctumnus melancholia A Areu. haec: uestas cholera ignis uer sanguis aer hyems pituita aqua terra

color

f i g.

in circulo primo : annos

semper

secundo
tertio
:

feton

stella * fe-

tontis

B
A
:

circuli

sui

speram

B
XXVIII

dicitur

sidus * uesper

quarto : explere

circuli sui

B
|

B
B

quinto :

stella est lucifer

perag&

sexto:
|

stella

est

mercurius

septimo:

XVfflD
terra

B B B

in centro

TER FRA'M

~F

terraque

mare

adque

mare
fig.

scripsi

VII: In

exteriore circulo in

ridies occidens septentrio uocabulis

sept uulturno respondeat octii

sectionibus pro oriens memensium nomina adscripta sunt ita ut In subsolani sectione quam subsolano

in singulis

primam
libs]

dico:

apolietes

B
A
chorus
tracius

secunda:

eurus euro

euri eurus

B
A

quinta: aust africus libonotus

uentus

euronotus uentus

B
A

sexta: affricus

B
A

septima:
octaua:
qui

fabobnius zepherjn-^.

zephirus qui et faargestes Areu.

uonius

B
trascias
calcias

nona:

&

A B

corus qui

&
qui

B
&

decima: septrio aparcias

sepcluo-

tiionem ab axe

decima:
scr.

B A
sunt

undecima: borreas
qui
|

A1
|

borreas

B
|

&

calcias
|

B
|

caelcias

Areu.
|

in imo circulo
|

A
|

haec
(

signa

XII

uento

ru

iuxta

ordine

suum

dis-

tincte

p prfe

&

apellacius.

In

centro

praebet:

TERRA

TYPIS CAROLI SCHVLTZII

n.)

Hli.f fucq

\i\\\
:

Sr."

l>''

VII.

(juy-M.J

sni?paJOQ

I.

(JIO0. /J.J

II.

/uuy.

/*/

III

//uzA23.)
f

YBS..(ji*f.t+!j

vii.
Oritni

(/isujjy

J>U}p7330