KARADENZ - BLACK SEA -

TRABZON-ALPAZARI EPNLER LE UVA TRKLERNN DOUM SONRASI ETRAFINDAK NANI VE UYGULAMALARI ZERNE BR KARILATIRMA DENEMES
- , , () AN ANALOGY ESSAY ON THE PRACTICES AND BELIEFS OF AFTERBIRTH AMONG CUVA TURKS AND TRABZON ALPAZARI CEPNIS

Mustafa AA* [Yl: 1, Say: 1, K 2008, s. 21-34]

ZET Toplumlarn sosyolojik manada geirdikleri deiimin tm ynleriyle ortaya konulabilmesi bu topluma mensup insan topluluklarnn inan ve dn biimlerindeki deiimlerin ortaya konulmas ile mmkn olabilecektir. zellikle ayn tarihin bir paras olup farkl corafi zeminlerde yaayan topluluklarn eitli etkenler karsnda gelitirdikleri reflekslerin kefedilerek deerlendirilmesi bu yolda yaplan almalarn temel dayana olacaktr. Bu almada XVI. yzyldan sonra Ruslar tarafndan uygulanan asimilasyon politikalaryla Hristiyanlatrlmaya allan; ama eski inan sistemlerini ciddi anlamda muhafaza eden uva Trkleri ile Trabzon-alpazar epnilerinin doum sonras baz inan kalplar ve trensel uygulamalar zerinde karlatrmal bir ekilde durularak Karadenizin gney ve kuzey taraflarndan iki Trk topluluunun doum sonras inan ve uygulamalar arasndaki benzer ve farkl ynler tespit edilmeye allacaktr. Anahtar Kelimeler: Trabzon, alpazar, epni, uva Trkleri, Doum, By ABSTRACT Being able to put the sociological changes of societies clearly will be able to possible by introducing the changes on belief and attitude of mind of the people belong to this society. Especially being discovered and evaluated of the reflex actions which have been enhanced against to
*

Giresun niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Okutman / Giresun-TRKYE

different factor by the societies that belong to the same history but live in different geographical areas will be the central pillar of the studies on this subject. In this study some rigid belief and ceremonial applications in postpartum of Cuva Turks and Chepni's form Trabozn-alpazar who were tried to christianize after the 16th centruy by assimilation policies applicated by Russians but their old belief systems in all seriusnes will be studied comparatively, the similar and different aspects between the belief in postpartum and applicatons of two Turkish societies from the south and north regions of the Black Sea. Key Words: Trabzon, alpazar, epni, uva Turks, Birth, Magic

Tabiatn yegane unsuru olan insanolunun fiziksel ve kltrel bir varlk olarak geliimi genellikle doum, evlilik (dn) ve lm ad verilen kavramsal karlklarla dnemde incelene gelmitir. Gerek kltrel antropoloji, gerekse halk bilimi, ayn dnemleri incelerken kk farkllklarna ramen genellikle benzer aratrma yntemlerinden yararlanr. Her iki aratrma disiplinin de zerinde hemfikir olduklar konulardan birisi hayatn balangc ve ebedi dngnn temel gstergesi demek olan doum olaynn insan hayatndaki nemidir. Doum ncesi, doum an ve doum sonras olarak safhada ileyen bu kutsal srecin bir nceki safhas bir sonraki safhaya zemin oluturmutur. Btncl olarak bakldnda i ie girmi inan ve dn kalplar ve bunlara bal olarak ortaya kan ok sayda trensel uygulama, farkl kltler arasndaki etkileimi gsterebilecei gibi, akrabalklar ok eskilere dayanan ancak muhtelif corafi, kltrel ve dini ortamlarda yaayan topluluklarn ortak unsurlarnn ortaya konulmasnda da nemli roller oynarlar. Trabzon-alpazar epnileri ve uva Trklerinin Tarihi, Kltrel ve Sosyal Yaplan alpazar epnileri, 24 Ouz boyundan biri olan epni boyunun bir koludur. Ouzun epni boyuna mensup topluluklar gnmzde Bat Anadolu ve Karadeniz arlkl olmak zere Anadolu'nun pek ok blgesinde grmek mmkndr1. epniler hakkndaki en eski tarihi kaynak olan Kagarl Mahmud'un Divan Lgatit- Trknde (1072-1076) verilen malumat arasnda epni boyunun Ouz boy tekilat iindeki yeri ve tamgasnn ne olduu yer almaktadr. (DLT Tercmesi 1992: 5559). Bu malumata nispetle epniler hakknda daha fazla malzeme bulunduran bir dier tarihi kaynak ise Reideddin'in Camit-

KARADENZ - BLACK SEA -

Tevarihidir. Reideddin, eserinin ikinci cildinde yer alan Trih-i Ouzn ve Trkn adl blmde epnilerin oklar oluturan Kk Hann soyundan geldiklerini, tamgalarnn, ongunlarnn ve llerinin neler olduunu tafsilatyla anlatmtr. (Togan 1982: 51-53). epniler hakknda bilgilere yer veren dier bir nemli tarihi kaynak ise Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Terkime adl eseridir2. alpazar epnilerinin ana nvesini oluturan epni topluluklarnn Anadoluya ne zaman ve hangi vesilelerle geldikleri tam olarak aydnlatlabilmi deildir. Ancak Anadoluya gelen ilk Ouz topluluunun epniler olduu tahmin edilmektedir. (elik 1999: 399). Bu guruplar Anadolunun Trklemesinde olduka nemli roller stlenmilerdir. Bu balamda Karadeniz kylarnn XIII. yzyldan sonra hzla Trklemesinde epnilerin rol byktr. Ayn yzyldan itibaren epniler blgede olduka gl bir topluluk haline gelmilerdir3. Sinopan Orduya, oradan da Giresun'a ilerleyen epni beyleri, XIV. yzyldan itibaren Karadenizin kuzeyine kadar ulamlardr. (Smer 1980: 327-332). XV. yzyla ait eitli tarihi kaynaklar btn Karadeniz kylarnda epnilerin mevcut olduklarn bildirmektedir. (Karaca 2000: 28). Fatih Sultan Mehmet'in Trabzonun fethinden sonra blgedeki pek ok beylik fetihteki katklarndan tr zeamet ve tmarlarla dllendirilmi, vergilerden muaf tutulmulardr. XVI. yzyln balarnda Osmanl-Safevi mcadeleleri srasnda Dou Karadeniz epnilerinden de bir kolun rana kat, daha sonrasnda ise Osmanl'nn dzenlemeleri ile geri geldikleri aratrmaclar tarafndan tespit edilmitir. (Smer 1992: 39-40). Bugn alpazar toponimi ile karlanan blgenin adnn kimi salnamelerde arpazar olarak getii tespit edilmi; bu tespitten hareketle epnilerin ar ad verilen kuma dokumalar ile bu isim arasnda mnasebet kurulmutur. Blgeyi adlandrmak zere daha nce kullanlan bir dier toponim ise Aasardr. Bu ismin kaynan hakkndaki baz halk etimolojileri vardr; ancak bu adn blgeden geip Beikdznde denize dklen Akhisar deresinin adndan bozma olabilecei kuvvetle muhtemeldir. (akir evket: 1294, 165; Glay 2001, 44-45). 1877/1878 Osmanl-Rus Sava srasnda Dou Karadenizde Ruslara kar diren gsteren epniler, malubiyetin ardndan g etmiler, ve bu g yolunda ilk olarak alpazarna yerlemilerdir. (Yaln 2005: 43). alpazar epnileri Bat Anadolu epnilerinden farkl olarak Alevi deil Snnidirler. Gemite Alevi olan alpazar epnilerinin,

Dou Karadenizdeki dier epni boylar ile birlikte ok da eskilere gitmeyen bir dnemde Osmanl idaresinin kltr ve eitim politikalar ile Snniletii dnlmektedir. Bugn toponimler bata olmak zere pek ok unsurla bu kltrel alt yapnn hatralar abucak sezilebilmektedir4. Bildirimizde doum sonras inanlar balamnda karlatrmaya esas olan bir dier Trk topluluu olan uva Trklerinin kkenleri ile ilgili farkl grler ileri srlmtr. lk kez XVI. yzyla ait tarihi kaynaklarda adlar geen uvalarn, Avarlar, Bu/garlar, Fin Kavimleri ve Hazarlarla akrabalklar zerinde durulmu; arkeolojik ve etnografik bulgular sonucunda VI. ve VII. yzyllarda Orta dil blgesinde Kama-til nehirleri arasnda devlet kurmu olan Bulgar Trklerinin soyundan geldikleri tespit edilmitir. (Ark 2005, 7-8). uva adnn Bulgar kabile birliini oluturan Suvaz-Suvar-Sabir kabile adndan geldii de yaygn bir gr halini almtr. (Ark 2005, 10). 922de til Bulgar Devletinin slam dinini kabul etmesiyle birlikte uvalarn byk bir blm Mslman olmutur. Bu durum, arlk Rusyasnn 1552de Kazan igaline kadar srm, sonrasnda ise zorla Hristiyanlatrlmaya allmlardr. uvalar Rus egemenliine giren ilk Trk topluluklarndandr. Geride braktmz yzylda yeniden Mslman olma yolunda teebbsler younlam; ancak, resmi dinleri Hristiyanlk olarak devam etmi ve etmektedir. uvalar resmi dinleri balamnda Rus Ortodoks Kilisesine baldrlar. Bu duruma ramen uvalarn va Dini olarak adlandrlan ve kk eski Trk inan sistemine giden inan sistemine ballklar canl kalmtr. uvalarn ok kk bir ksm Tengricilik olarak adlandrdklar bir inan dairesi iindedirler. Bu isimlendirme Trkiyede yaplan baz almalarda genelletirilmi, uvalarn dinleri Tengricilik olarak belirtilmitir. uvalarn byk bir blm bugn Rusya Federasyonuna bal uva zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. (Ark 2005, 1030). Bu blge dnda Tataristan, Bakurdistan, Mari El, Mordva, Udmurtya Cumhuriyetleri; Samara, Ulyanov, Orenburg, Saratov, Sveredlov eyaletleri, Sibiryada Tmen, Kemerov eyaletleri ve Kresnoyarsk blgesinde de uvalar yaamaktadr. (Bayram 2005: 2). Sonradan yeniden Mslmanla dn yapan uva topluluklarnn kendilerini Hristiyan tebaadan ayrmak maksadyla Tatar adn kullanyor olmalar, nfuslarnn tespiti asndan nemli bir engel tekil etmektedir. Aratrmaclar uvalar etnografik olarak ana gurupta deerlendirmilerdir:

KARADENZ - BLACK SEA -

1) Viryal / Turi (Yukar) uvalar: uva Cumhuriyetinin kuzey ve kuzeybat blgelerinde yaayanlar. 2) Anatri (Aa) uvalar: uva Cumhuriyetinin gneyinde ve aym zamanda cumhuriyetin snrlar dnda yaayanlar. 3) Anat Yeni (Orta-Aa) uvalar: uva Cumhuriyetinin kuzey dou ve orta kesiminde yaayanlar. (Bayram 2005: 4). uva Trkleri tarihleri, kltrleri ve inan sistemleri gibi unsurlar bakmndan zerinde en az aratrma yaplan Trk topluluklarndandr. Halk kltr unsurlar bakmndan olduka zengin bir yapda olduunu tahmin edilmekle birlikte, bu unsurlarn tespiti ve deerlendirilmesi bakmndan Trkiye Trkolojisi tarafndan henz ciddi ve kapsaml bir teebbste bulunulmamtr. Yaplmakta olan almalarn nemli bir ksm ise Rus Trkolojisinin sunduu bilgiler nda yaplabilmektedir5. Halk inanlar ile ilgili olarak yararlanlan kaynaklar genellikle 80 ile 100 yllk bir gemie sahiptir. Yani uva halk inanlarnn bugn ne durumda olduu ve uygulamalara nasl sirayet ettii, birka Trkoloji emekisinin sunduu bilgiler haricinde muamma olmaya devam etmektedir. uva halk inanlar ve halk kltr ile ilgili yrrle konulacak alan aratrmas projeleriyle Trk dnyas halk inanlar haritasnn nemli bir eksii tamamlanm olacaktr. Trabzon-alpazar epnileri ile uva Trklerinde Doum Sonrasna Dair nan ve Uygulamalar Doum sonrasna dair inan ve uygulamalar balamnda uva Trklerine ait malzemeler daha ziyade yazl kaynaklardan edinilmiken, alpazar epnilerine ait malzemeler yazl ve szl kaynaklardan edinilmitir. Doum anndan, ad verme treninin yapld dneme kadar olan ksa ama youn dnem iindeki inan ve uygulama kalplar bu malzemeler nispetinde karlatrmal olarak deerlendirilecektir. Doum sonrasna dair uygulamalar ou zaman i ie girmi yapdadr. Bu sebeple alt balklar altnda deerlendirilecek olan uygulamalar kimi zaman ortaklk veya benzerlik tamaktadr. Doum An ve Lousalk : Trk dnyasnn pek ok blgesinde olduu gibi doum annda hem er ruhlar uzaklatrmak hem de kadnn strabn hafifletmek iin eitli uygulamalara bavurulmaktadr. Kimi zaman bylk uygulamalar, kimi zaman ise halk hekimliine dnk uygulamalar bu yolda dikkatleri ekmektedir. uvalar arasnda doum yapan kadn eer ok zorlanrsa zellikle arlan ihtiyar kadn

veya doum yapan kadnn kendisi srekli olarak iyelere dua eder. Ayrca iyelere ekmek paralar ikram edilerek "Rahat ve hayrl olsun, strapl olmasn" eklinde dua edilir. (Salmin 1994: 112). Bir baka trende ise koca, doum srasnda eine yardm iin hzla giderek, engele balanm ipe aslr eine benzer bir ekilde ocuun doumuyla olan ilgisini gsterirmi gibi doum eziyetini taklit eder. (Salmin 1994: 112). ocuk doduu zaman ebe bir yumurta, bir avu erbetiotu ve tuz alarak bunlar darya atar veya yeni doann bann zerinde bir yumurta krar. (Ark 2005: 92). ocuun ba zerinde yumurta krma pratiinin uvalar arasndaki rnekleri XVIII. yzyla ait yazmalarda yer almaktadr. (Salmin 1994: 112). Uygulamann bugn devam edip etmedii mehullerimiz arasndadr. uvalarda ocuklar, zellikle de erkek ocuklar Tanr'nn bir hediyesi olarak kabul edilir. ocuk doduktan sonra doumun gerekletii yerin topran kazarak Toprak baba, toprak ana, ocua gz dikme, ona dokunma! Bysn. erbetiotu gibi ykselsin, yaprak gibi alsn. eklinde bir dua eliinde kazlan bu yere tuzlu su dkerler. (Ark 2005: 92). uvalar arasnda ok ocuk sahibi olmann her zaman Tanrnn bir ltfu olarak kabul edildiini baz halk merasimleri iinde okunan dualar yoluyla anlayabiliyoruz. Aln kuzuyla dolu olmas iin, skemlelerin ocukla dolu olmas iin Kapda gvey olmas iin Ocak yannda gelin olmas iin (Amarin 1982, 3). uvalarda douma katlan yal kadn, ocuun doumundan sonra tuzlu suyu hazrlar, 41 tane kk bazlama hazrlar, ocakta piirir ve onlar ocuun doduu yere ve bodruma koyar ve u duay okur: Baba iye anne iye kendi ailenizle yiyiniz. ocua dokunmaynz, onu rahat braknz. (Amarin 1982, 7). alpazar epnilerinde doum srasnda lousann strabn ksa srede sona erdirmek ve doumun abucak gereklemesi amacyla ebe kadn tarafndan ocuun doum yoluna doru hareket etmesi maksadyla uygulamalar yaplr. Lousa karn bastrlarak veya lousa arkasndan desteklenerek bebein doum yoluna girmesi salanr6. Ayrca doumdan hemen sonra ocuun kulana ezan okunur. ocuun beie yatrl biimi, kyafetlerinin balan da yine olduka nemli uygulamalardr. Bebein srekli bir tarafa yatt zaman bann yamuk olacandan ekinilerek sk sk yatma taraf deitirilir7. alpazar epnilerinde lousalk sresi bir ayla krk gn

KARADENZ - BLACK SEA -

arasnda deimektedir. Ancak blgenin ekonomik artlar da dikkate alndnda bu sre bir haftaya kadar debilmektedir. Plasenta / E Treni: uva Trklerinde plasenta treninin birka deiik ekli vardr. Bunlardan en kapsamls yledir: Doumdan sonra plasenta hasrdan yaplan ve lapta ad verilen terlik iine konulur ve ahrda amar teknesi altna saklanr. Bu lapta saklanaca yere gizlice konulur, eer herhangi birisi bunu grr ve laptay ters evirirse ocuk lecektir. Hatta ailenin daha sonra dnyaya gelecek ocuklar da yaamayacaktr. Plasenta saklandktan sonra, trenin merkezindeki kii eve dner ve tuzlu su ve krk para kk pide hazrlar. Sonra evin bodrumuna dua etmeye iner ve ocua nazar dedirmemesi iin iye ailesine dua yoluyla ricada bulunur. Daha sonra bodrumun atlana tuzlu suyu dker. (Salmin 1994: 114). uvalarda ocuu olmayan kadnlar tarafndan alnmasn engellemek veya doum yapan kadnn zarar grmesini engellemek amacyla plasentann gmld de olmaktadr. (Salmin 1994: 114). alpazan epnilerinde de plasenta meyve aacnn dibine gmlr. Ayrca sene iinde ocuk olmasn diye zerine ta braklr. (elik 1999: 405). Her iki toplulukta da plasentann ortada braklmas veya rast gele atlmas ho karlanmamakta, saklama eylemi ayn korunma refleksinin bir yansmas olarak gereklemektedir. Gbek Ba Treni: Yeni doann kesilen gbek ba etrafndaki inan ve uygulamalar, genellikle ocuun gelecekteki durumunu tespit etme veya gelecee dnk baz temennilerde bulunmak paralelinde gerekletirilmektedir. Kader tayini olarak da ele alnabilecek bu uygulamaya bakldnda uva Trklerinde ebe, doumdan sonra yeni doann gbek ban "bak gibi keskin olsun" veya "alkan olsun" diye dilekte bulunarak keser. Yine erkek ocuklarn gbekleri kesildikten sonra bir balta zerine konulur. Kesilen gbek ba bir torbaya dikilerek annenin sandna veya kilere konulur. (Ark 2005: 92). alpazar epnilerinde de gbek ba ile ilgili ok sayda inan mevcuttur. Bunlardan bazlar yledir: Gbek ba Mushaf zerinde kesilir, ocuk lim olsun diye; parann stnde kesilir parac olsun diye; keserin zerinde kesilir, zanaatkar olsun diye; ban stnde kesilir, keskin ve abuk olsun diye. Ayrca kesilen gbein ald biime gre de baz yorumlar yaplmaktadr. Gbek ba kesildikten sona balanan gbek aaya evrilmi olursa ocuun

ishal olacana, eer yukar doru evrilirse kusacana inanlr8. Gbek ba ile ilgili benzeri inan ve uygulamalara dier pek ok Trk topluluunda da rastlamak mmkndr. rnein Altay Trklerinde kesilen gbek ba bir torba iinde saklanr. Saak ve boncuklarla sslenen gbek ba, annenin sol kalasna aslr; bylece annenin ka ocuk dnyaya getirdii anlalr. (nal 1998: 42). Gbek bann doumdan sonra gmlmesi ve saklanmas yolundaki uygulamalar Trk halklar arasnda olduka yaygn bir uygulamadr.

lk St / Az: alpazar epnileri arasnda da uva Trklerinde olduu gibi, lousann stn artrmak amacyla lousann beslenmesine zellikle dikkat edilir. uvalarda lousaya buday unundan yaplan lapa yedirilir. alpazar epnilerinde yeni doana ilk st mutlaka ezan okunduktan sonra verilir. Yaamayan ocuklar / Pokupki Treni: ocuu kaybetme korkusu, onu salkl bir ekilde bytme dilei aileleri farkl ekillerdeki trensel hareketlere bavurmaya tevik etmitir. uvalarda byc yeni doan bebei bo kovaya yatrr ve rmaa veya kuyuya suya gider. Kovann dibini suya dedirir ve kovay bakraca astktan sonra dner. Eve girerek, doum yapan kadna gya bulduu kadn almasn teklif eder. (Salmin 1994: 113). Bir dier uygulamada ise yeni doann lmesinden korkan anne kendi elbisesini ok ocuklu bir kadna giydirir ve o da ocuu kendi kundana alr. Bundan sonra ocuk bu kadna byk anne, kadmn kocasna da byk baba demek zorundadr. (Salmin 1994: 116). uvalar arasnda ocuklarn yaamasn temenni etmek yolunda bir dier tren de pokupki trenidir. zellikle ocuklar doumdan sonra yaamayan ailelerde bu tren mutlaka yaplmaktadr. nan sistemine gre doumdan hemen sonra ocuk bykanne veya akrabalardan birisi tarafndan hzla bir bez parasna sarlr ve sokaa karlr. Bu srada tren iin hazrlanm kii ocuu sokakta alr ve eve getirir. Eve geldiinde ev sakinleri ile u diyaloga girer: "Bebek buldum, satyorum, alr msnz? Size ocuk lazm m? Ev sahiplerinin "Nereden buldun bu ocuu?" sorusuna "pte buldum." veya "Pnarda buldum." cevabn verir. Aile yum adl bu satcya hediyeler verdikten sonra ocuklarna sembolik biimde ppi (pte bulunan) adm koyarlar. Bu sayede ocuun iyelerin lmcl

KARADENZ - BLACK SEA -

aknlarndan korunacana inanlr. (Ark 2005: 93; Salmin 1994, 113). uva Trklerinde yaamayan ocuklarla ilgili baka bir uygulama daha vardr. Bu uygulamaya gre yeni doan, doumun hemen akabinde demir halkann iinden geirilerek kucaa alnr. (Salmin 1994, 112). Ama, iyelere ocuun yreinin demir gibi salam olduunu ispatlamaktr. Bu trende demirin koruyucu gc zerine kurulu bir inan sistemi dikkatleri ekmektedir. Zira demirin atele olan mnasebeti de dikkate alndnda doum sonras uygulamalar iinde gerek Anadolu Trkl, gerekse dier Trk topluluklar arasnda kt ruhlar bertaraf etme yolunda demirden ska medet umulmaktadr9. Konuyla ilgili bir dier uygulamada ise scak suda ykanan yeni doan, kundak bezine sarldktan sonra amar teknesinin iine yatrlr ve ocaa srlr. (Salmin 1994: 113). Bu tren yoluyla hem ocuun salamlatrlmas hem de ocan rahmi artrmasndan tr ocuun ardndan geldiine inanlan er ruhlarn kandrlmas amalanmaktadr. Atein Trk inan sistemi iindeki uzaklatrckoruyucu zellii de phesiz bu uygulama biiminde etkili olmutur. alpazar epnilerinde doumdan sonra ocuklar yaamayan aileler yeni doan korumak amal eitli uygulamalara bavururlar. Bu uygulamalar ocuu gn sreyle annesinin dnda baka bir kadna emzirme, krk kiiden bez toplayp elbise dikerek bebee giydirme, tts yapmak, muska yazdrmak eklinde sralanabilir. uva Trklerindeki satma treni alpazar epnilerinde ocuu baka bir kadna emzirerek gn sreyle geici annelik yaptrmak eklinde tezahr etmitir. lk anasn emmeden baka bir kadnn stn emicek. U kadn ocuu gn bakcek. Bir de krk kiiden yama toplayp bebee bez dikicesin giyicek. Krk kiiden ttslk alcasn, tkrmek alcasn unu tts edicesin bebek unu koklacak.10 ocuun doumdan sonra sembolik bir biimde satlp alnmas biimindeki uygulama Anadolu Trklnn yan sra dier pek ok Trk topluluu arasnda da grlen yaygn bir uygulamadr11. Krklama / Ykama Treni: uvalarda krklama alpazar epnilerinde olduu gibi kadn ve ocuu kapsamaktadr. uvalar belli bir sre lousay kirli kabul ederler. Onlarn yemek hazrlamalarn, insanlarn arasnda oturmalarn, dua etmelerini, dini trenlere katlmalarn ve kocalaryla mnasebetlerini

yasaklarlar. Lousa krk gne kadar kirli kabul edilir. Krk gnn sonunda lousa en az kez banyo yaptrlr. (Salmin 1994: 114). uva Trklerinde yeni doan doumdan sonra scak suda ykanr. Bu esnada suya gm para, tuz, mee ve kayn yapra braklr. nana gre bu maddelerin temsil ettii kahramanlk, g, salk ve gzellik gibi zellikler yeni doan evreleyecektir. (Salmin 1994: 113-114). Yukarda bahsedilen ykama treni srasnda tuz kullanlmasna paralel uygulamalar Trkler arasnda olduka yaygndr. alpazar epnileri arasnda da ocuun krklanaca suyun iine mutlaka tuz atlmaktadr. Krklama esnasnda ocuun zellikle koltuk altlar, eklem yerleri ve ayaklar tuzlu suyla iyice ykanr. Krk kauk suya tuz atp eridicesin. Sonra gzelce azm, burnunu, ayaklarm ykarsn kokmasn diye. Krk kana kadar unu her zaman ykarsn, en be gnde bir ykarsn. Uak suda byr derler. Ne kadar sk imzrrsen o kadar temiz olur, iyi byr.12 Bu uygulamann amac blge halk tarafndan ileride ocuun terinin kokmamasn temenni etmek olarak belirtilse de kkeninde eski inan sisteminin izleri vardr. Tuz, nazar, uur ve bereket gibi konularda kutsal bir neme sahiptir13. Hayatn gei safhalar dikkate alndnda iinde tuzun yer almad pratik yok denecek kadar azdr. Albasmas: uva Trklerinde doum sonrasnda plasenta ile ilgili uygulamalarn hemen hepsinin lousay ve ocuu koruma maksatl olduunu grmtk. alpazar epnileri arasnda doumdan sonraki krk gnlk sre iin "mezarn kaps aktr" denilerek lousa ve ocuk bakmnda bu dnemin kritik ve tehlikeli olduu anlatlmaya allmaktadr. Lousa krk gn boyunca yalnz braklmaz, uva Trklerinde olduu gibi er ruhlarn musallat olacana inanlr. Bu sre zarfnda kadnn yannda kocasnn kyafetleri bulundurulur. Ayrca hem lousa hem de ocuk krk basmasna maruz kalmasn diye baularnda Kuran, bak veya demir bulundurulur. Ayrca lousa evine silah ile terazi ve kantar gibi tart aletleri getirilmez. (elik 1999: 304-305). Bu sayede yeni doan ve lousay tehdit eden ruhlarn aknlar bertaraf edilecek, blgedeki syleniiyle basuklukun nne geilecektir. Albasmas inan Anadolu, zbek, Kazak, Bakurt, Tva, Altay, Krm, Kazan, Sibirya Trklerinde albast veya alvast eklinde; Trkmen Trklerinde albarst, Karakalpak ve Nogay Trkleinde albasl, Azerbaycan Trklerinde hal henesi, Kumuk

KARADENZ - BLACK SEA -

Trklerinde albasl katn, Karaay ve Malkar Trklerinde almast, Gagauz Trklerinde ise rusali eklinde adlandrlmaktadr. (nan 1998: 259-262; Turdimov 1999: 263; Kalafat 2002: 218). Grlecei zere albasmas inan btn Trk topluluklar arasnda yaygndr. Grmlk / Aa k : uvalarda yeni doann aile yeliine dahil edilmesi yolunda da eitli kut trenler yaplr. Yeni doan ilk kez bu trenler vesilesiyle akrabalar ve komular tarafndan grlr. Yakn akrabalardan ve komulardan oluan ziyaretiler lousaya lapa ve orba getirirler. Yine bu kapsamda yaplan aana ikie veya aa k ad verilen trende masa zerine ekmek, ekmein zerine de btn peynir konur. Herkes ayaa kalktktan sonra yal bir akraba doan ocuk iin u duay eder: "ocua hayr ve salk ver, bahtl bir kaderle donat, baht ak yap, onu rzkl ve devletli kl. Ey Tanr! mrl olsun, bysn, yetikin olsun, bizim gibi bahtl olsun!" Duann ardndan peynir kk paralara blnr ve misafrlere datlr. Peynirden alanlar bu srada "mrl olsun, baht ak olsun!" eklinde dua ederler. (Salmin 1994: 115; Ark 2005: 93-94). alpazar epnilerinde de doumdan sonra ncelikle yakn akrabalar ve komular olmak zere lousay ve yeni doan ziyaretler balar. Bu ziyaretler srasnda lousaya ve ailesine yemekler getirilir. Ayrca ocuklara kk hediyeler de getirmek adettendir. Ad Verme Treni: uva dini iinde ad geen ve Tanrya en yakn ruh olarak kabul edilen Pulihsi'nin yeni doan ocuklarn kaderlerini tayin ettiine, onlar koruduuna ve din adamlar (yumza) tarafndan verilen isimleri yazmakla grevli olduuna inanlmaktadr. (Amarin 1982: 25). uvalarda ocua ad verme treni doumdan hemen sonra yaplmaz. Ancak ocuklarn uzun sre adsz kalmasna da raz olunmaz. eytann ocua isim vereceinden ekinilir. Daha nce bahsettiimiz pte bulup satma riteli srasna verilen ppi (p) ad ocuun ilk addr. ocua tren sresince bu isimle hitap edilir. Bunun dnda ocuk yastr (adsz) diye adlandrlr. Doumdan iki hafta sonra anne ve babann akrabalar bir araya gelirler. "Aana ke krtni" ad verilen trende peynir ikram edildikten sonra ihtiyarlar tarafndan ocua isim konulur. (Salmin 1994: 117). Bu uygulamann bir deiik eklinde ise mezkur trenin akabinde ocuk tarlada yalnz duran bir aacn yanna gtrlr ve orada uva kltrne uygun bir isim verilir. (Ark 2005: 94).

ocuklar yaamayan aileler yeni doan ocuklarna yaamasn temenni etmek zere eitli aalarn, hayvanlarn ve kularn adn verirler. Upa (ay), Kakr (kurt), Kunk (ekin kargas), ike (krlang), Yuman veya Yumanka (Mee) bunlardan bazlardr. ocuklara doduklar gnlerle ilgili isimler de verilebilmektedir. Emuk (Olan) ve Emepi (Kz) isimleri cuma gn doanlara; Tunuk, pazartesi; Utla, sal gn doanlara verilmitir. (Salmin 1994: 117). uvalarn pek ounda iki isim vardr. Bunlardan birisi Hristiyan inanlarna gre vaftiz srasnda verilen isimken, dieri geleneksel uva inanna gre verilen isimdir. Baz durumlarda papaz tarafndan verilen ismin deitirilmesinin sebebi, yeni doann cann almaya gelecek olan kt ruhlarn ismi deitirilmi ocuu bulamayp baarsz olacaklar eklinde aklanmtr. Ayrca kilise tarafndan verilen isimler uvalar iin tuhaf ve zor gelmektedir. Bu yzden Nikifor ismi Tahtaman; Vasiliy ismi ise Yuman ismi ile deitirilebilmitir. (Salmin 1994: 117). alpazar epnilerinde yeni doana ad verme ii genellikle aile bykleri tarafndan yaplr. Ad verme doumdan hemen sonra olabilecei gibi doumdan sonraki bir aylk zaman iinde de gerekletirilebilir. Ad verirken genellikle aile byklerinin isimleri seilmesinin yan sra doumun gerekletii gn veya ayla alakal olacak biimde Ramazan, aban, Recep, Bayram gibi isimler de tercih edilebiliyor. (elik 1999: 300). Nazar / Hasta ocuk: uvalarda ocuklarn hastalklarnda ou zaman baz ruhlarn etkili olduu dnlr. Bebein anne babasnn bulunmad zamanlarda iye ad verilen ruhun ocuun yanna gelerek kendi clz yavrusu ile bebei deitirdiine inanlr. Zayflk, hareketsizlik, srekli alama gibi belirtiler zerine iyenin bertaraf edilmesi amacyla yums davet edilir. Yums, ocuun rahatszlnn sebebini iyeye balarsa bir dizi tren yapar. Yal yums, ocuu evin ortasna getirir; zerini bir rt ile rter. Bir tutam keten yakar. Kuburnu ubuuyla rtye vurmaya balar ve bir dua okur. En sonunda ise ocuk su ile ykanr. yeden korunmann bir dier yolu da bebein boynuna vez aacndan bir kolye takmaktr. (Amarin 1982: 32; Ark 2005: 94-95). uvalarda banyo ruhu ad verilen ruhun, ban, uyuz gibi hastalklar gndererek zellikle kk ocuklara zarar verdiine inanlr. Btn bu ktlklerden korumak ve ocuu banyo ruhundan kurtarmak iin uvalar u szleri sylyorlar: "Gm deniz, gm

KARADENZ - BLACK SEA -

denizde kk yukarda mee byyor, dallarda yapraklar aaya doru byyor, iye bu yapraklara bulat zaman bu ocua bulaabilir. (Amarin 1982, 27). uvalarda hasta ve elimsiz ocuklarn iyilemeleri temennisiyle aa kovuklarndan geirilmesi biiminde baka bir trensel uygulama daha mevcuttur. Kutsal aa inancnn paralelinde yaplan bu trende kutsal aacn tanrsal vasflarndan medet umulmaktadr. alpazar epnilerinde de hasta ve elimsiz ocuklarn tedavi edilmesi maksadyla eitli bylk uygulamalara bavurulmaktadr. ou zaman nazar inan ile izah edilen bu tr olumsuzluklar karsnda ocuklara nazar boncuu ile demir etrafndaki inann hatralarn tar mahiyette metal objelerin taklmasnn yan sra muskalar da yazdrlmaktadr. Ayrca ge yryen veya yrmeyen ocuklarla kekeme veya konuamayan ocuklarn bu durumlar ou zaman nazarla ilikilendirilmektedir. Yrmekte glk eken ocuklarn ayaklar bir iple balandktan sonra Cuma namaz knda camiden ilk kan kiiye bu ba kestirilir. (elik 1999: 467). "Kimisi ocuk ayak ba oluyu diyi. Dakarsn bi ip ayana, Cuma gn caminin kapsna varusun. Elinde ban olur. U camiden evel kim karsa ba versn eline. Uan ban keser. Hi gonumadan gidersin evine. Gelirkene gonuma zarar etmez, gidekene gonumacasn. Adama ba verirken de gonumacasn.14 "Bana mum dkerler. Mumu dktn zaman suyun iinde baslan eyin ekli uraya karm. U zaman onun suyunu alp yol aznda imzrcesin, dklen mumu yolun atuunda bir yere gmcesin.15 Anadolu'nun hemen her blgesinde uygulanmakta olan bu bylk saaltma yntemi Trk dnyasnn dier topluluklar arasnda da mevcuttur. Krgzlarn Tuoo Kesme ad verdikleri trende orta yata ocuklar bir araya gelirler ve kou msabakas dzenlerler, msabakada birinci gelen ocuk ilk admlarn atmak zere olan ocuun ayaklarna balanan tuooyu keser. Bu trenin neredeyse aynn Kazaklar arasnda tusav keser adyla gryoruz. zbek, Tatar, Bakurt, Karaay Malkar Trkleri arasnda da ge yryen veya yryemeyen ocuklarla ilgili bylk mahiyette uygulamalar mevcuttur. (Aa 2005: 56-57). alpazar epnileri arasnda ge konuan veya kekeme olan ocuklarla ilgili de eitli uygulamalar vardr. ocuk ahra balanr, eitli kalp szler sylendikten sonra hafife vurulur. Bir baka uygulamada ise suyun iine konulan ve suda iirilen arpa zerinde ocuk ykanr16.

Bunlarn dnda ocuk hastalklar ile ilgili de alpazar epnileri arasnda eitli saaltma biimleri dikkati eker. "Bebek grk gene ieriye ykanmas gereken bi gar geliyu ua usuruk ediyu. Ya da evden biri ykancak oldu mu usuruk ediyu. Yunacak adam konutuu zaman bebeen gulana gidiyu usuruk ediyu. Evde adam hi konumadan ykanur. U usuruu da uaan krknn ktuu gn imene yatumsun. U aan yattu imeni koparusun brakusun bi dan zerine kurusun. U imen kuruduu zaman usuruk gidiyu.17 "Gce vard. Ua board. Boulasya ksrsn, nefes alamaz tkanur kalur. Cevz kknde geresecn ua kere. Undan sonra gce biraz hafifler.18 Sonu Yukardaki yzeysel karlatrmalar da gstermitir ki, Karadeniz'in her iki tarafnda yaayan Trk topluluklarnn inan ve uygulamalar arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr. Trk topluluklar arasnda meydana gelen doal ve yapay farkllklar, aradan geen onca zamana ramen inan ve dn sistemlerindeki benzerlikleri ortadan kaldramamtr. Doum, evlilik ve lm etrafnda oluan inan ve pratikler, insanlarn bu aamalar ya da hayat karsndaki doal hal ve tepkilerini renmek asndan son derece nemlidir. Karadeniz'in her iki tarafnda yaayan Trk topluluklar arasndaki benzerlik ve farkllklar tespit etmeye ynelik almalarda doum, evlilik ve lm etrafnda gelitirilen inan ve uygulamalara mutlaka ncelik verilmelidir. Karadeniz'in kuzey ve gney taraflarn iine alacak ok daha kapsaml bir karlatrmal alma, ok daha iyi neticeler verecektir ve bu tr karlatrmalar, Trk dnyas halk inanlar haritasnn hazrlanmasna ciddi katklarda bulunacaktr. Anadolu halk inanlar haritasnn karlmas yolunda alpazar-epnileri, aratrmaclarmzn dikkatlerini ekmi, saha aratrmalar yoluyla yaymlar yaplmtr. Benzeri almalarn uva Trkleri zerine younlatrlmas halinde az nce de ifade ettiimiz gibi, Trk dnyasnn btncl bir inan haritasnn karlmas yolunda nemli bir eksiklik giderilmi olacaktr.
NOTLAR
1

epnilerin Anadolu'daki dalmlar konusunda bk. Faruk Smer: 1992.

KARADENZ - BLACK SEA -

Sz konusu eserin yakn gemite yaplm nemli bir basks iin bk.: Ebulgazi Hahadr Han, ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy Kt), hzl. Zuhal Karg lmez, Ankara 1998. 3 Tarih iinde Karadeniz blgesine gelen ilk Trk topluluklarnn epnilerden dana ncelerine dayand, bu topluluklrn Kpaklara menzup baz boylardan olutuu dnlmektedir. Konuyla ilgili kaynaklardan bazlar yledir: Togan 1981; Erz 1997; Krzolu 1992; Telliolu 2004; Gkda 1997. 4 alpazar epnileri, Alevi kkenli olmadklarn, ancak kltrel yaplarnn Alevi kltrne ok benzediini ifade etmektedirler. 5 uva halk inanlar ve trenleri ile ilgili Rus Trkologlarnn almalarndan bazlar unlardr: Amarin 1972; Amarin 1950; Magnitskiy 1881; Salmin 1994; vd. 6 Fatma Yaar / Kasmaz Ky-alpazar 7 Nokta Kran / Kasmaz Ky-alpazar 8 Fatma Yaar - Nokta Kran Aye Kran / Kasmaz Ky-alpazar 9 Abdlkadir nan, albastdan korunmak iin bazen demirci ustalarndan alnacak bir mendilin veya takkenin bile ou zaman koruyucu etkisi olduunu belirtmitir. (nan 1998: 260) nan ayrca Yakut amanlarndan bahsederken amanlarla demirciler arasnda nemli bir ba bulunduunu, demirci aletlerinin aman aletleri gibi kutsal sayldn, her aletin koruyucu ruhu bulunduuna inanldn belirtmitir. (nan 1986: 84). 10 Nokta Kran / Kasmaz Ky-alpazar 11 Bu kut trenin Kazak Trkleri arasndaki ekli iin bk. Kaliyev 1994: 28. 12 Fatma Yaar / Kasmaz Ky-alpazar 13 Tuzun uygulamalarmz iindeki yerini grmek iin bk. Boratav 1994, 153; Acpayaml 1974, 115-116; Aa 2001, 93-100. 14 Nokta Kran / Kasmaz Ky-alpazar 15 Fatma Yaar / Kasmaz Ky-alpazar 16 Fatma Yaar / Kasmaz Ky-alpazar 17 Nokta Kran / Kasmaz Ky-alpazar 18 Fatma Yaar / Kasmaz Ky-alpazar KAYNAKLAR ACIPAYAMLI Orhan (1974), Trkiyede Doumla lgili Adet ve nanmalarn Etnolojik Etd, Ankara. AA Mehmet (2001), Trk Halk Geleneindeki Doum Sonras Uygulamalara Bir rnek: "Tuzlama", Milli Folklor, S. 52,K, 93-100. AA Mustafa (2005), Balkesir Yresi Doum Sonras nan ve Uygulamalar, stanbul. AMAR.N, N. . (1982), Vvedeniye v Kurs Cuvaskoy Narodnoy Slovesnosti, uvasskiy Folklor. Spetsifika Janrov, eboksar, 3-53. ARIK Durmu (2005), Hristiyanlatrdan Trkler (uvalar),

Ankara. BAYRAM Blent (2005), uva Trklerinin Halk Kltrnn Korunmas, Aktarlmas ve aman Tepesi, Halk Kltrlerini KorumaYaatma Gelecee Aktarma Uluslararas Sempozyumu, 09-16-17-18 Aralk, Kocaeli 2005. BORATAV Pertev Naili (1994), 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul. ELK Ali (1999), Trabzon alpazar epni Kltr, Trabzon. ELK Ali (1999), Trabzon ve Balkesir epnilerinin Trk tarihi indeki Yeri ve Trabzon-alpazar epnilerinde Doumla lgili Gelenek ve Grenek ve nanmalar, I. Balkesir Kltr Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Balkesir, 396-413. Divan Lgatit-Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), c. I, Ankara 1992. Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soy Kt), hzl. Zuhal Karg lmez, Ankara 1998. ERZ Mehmet (1977), Trk Kltr Aratrmalar, stanbul. GKDA Bilgehan Atsz (1997), M. 2000'li Yllardan Gnmze Giresun'daki Trk Varl, Giresun Tarihi Sempozyumu Bildiriler, stanbul 1997, 25-49. GLAY Abdullah (2001), Aasar epni Kltr Geyikli Folklornceleme-Aratrma, stanbul. NAN Abdlkadir (1998), Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 259-262. NAN Abdlkadir (1986), Tarihte ve Bugn amanizm (Materyaller ve Aratrmalar), Ankara. KALAFAT Yaar (2002), Gagauz, Trklerinde Halk nanlar ve Baz Karlatrmalar, Kafal Armaan, Ankara, 214-234. KALYEV S. - M. Oravayez - M. Smyilova (1994), Kazak Halkn Salt Desturlar, Almat. KARACA Sabahattin (2000), Her Ynyle Dnden Bugne Aasar-alpazar, stanbul. KIRZIOGLU Fahrettin (1992), Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Ankara. NAL Mehmet Naci (1998), Romanya Dobruca Trkleri ve Mukayeseleriyle Doum, Evlenme ve lm Adetleri, Ankara. SALMN Anton K. (1994), Narodnaya Obryadnost uvaey, eboksar. SMER Faruk (1992), epniler (Anadolu'nun Bir Trk Yurdu Haline Gelmesinde nemli Rol Oynayan Ouz Boyu), stanbul. SMER Faruk (1980), Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, stanbul. evket akir, Trabzon Tarihi, stanbul 1294. TELLOLU brahim (2004), Osmanl Hakimiyetine Kadar Dou Karadeniz'de Trkler, Trabzon.

KARADENZ - BLACK SEA -

TOGAN A. Zeki Velidi (1981), Umumi Trk Tarihine Giri-I, stanbul. TOGAN A. Zeki Velidi (1982), Ouz Destan-Reideddin Ouznamesi- Tercme ve Tahlili, stanbul. TURDMOV amirza (1999), Trk Dnyasnda Albast, (akt.: Selami Fedakar), Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi III, zmir,261-267. YALIN Alemdar, Baak Uysal, Gzzade Dikerolu (2005), Karadeniz epnileri 3: alpazar ve Grgentepe, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, S. 35, Gz, 43-45.