BLM XI

NEML GE ELEMENTLER
m. acer

Gei elementlerinin says dier elementlerin saysndan fazladr ve gei elementlerinin tamam metaldir. Elektron dizilileri d orbitali ile sona erer. Gei metallerinden bazlar bileiklerinde farkl (+) deerlik alabilmektedir. Gei elementlerinin en nemlilerinden biri demirdir. Ag, Cu gibi elektriksel iletkenlii ok

iyi olan metallerde gei elementidir. Koordinasyon kimyasnn

nemli elementlerinden Ti, Fe ve Cr ise eitli renklerde kompleksler oluturur ve boyalarn ana bileeni olarak

kullanlrlar. Ag ise fotoraflkta vazgeilmezdir. elie deiik

zellikler kazandran V, Cr, Mn, Co, Ni, Mo ve W da gei metalidir.

KAZANIM

nemli demir cevherlerini ve bunlardan ham demir retim yntemini aklar.

DEMR MNERALLER VE DEMR RETM

Demir en ok kullanlan metallerden biridir. Doadaki demir mineralleri, manyetit (Fe3O4), hematit (Fe2O3) ve limonit [FeO(OH)] mineralleridir. Bu minerallerin kendine has rengi ve kokusu vardr. Manyetit, manyetik zellie sahip siyah veya koyu renklerde bir mineraldir. Hematite renginden dolay krmz demir

ta da denir. Limonit oksitlenmi demir rengindedir. Limonit

cevherinin iinde fazla miktarda kire bulunduundan demir retimi srasnda katk maddesi olarak kire gerekmez. Bu minerallerdeki teorik demir oranlar aadaki tabloda verilmitir.

Mineralin Ad

Mineralin forml

Teorik Demir Oran

Manyetit minerali

Fe3O4

% 60 70

Hematit minerali

Fe2O3

% 40 60

Limonit minerali

FeO(OH)

% 30 50

Demir mineralleri esas olarak elik retiminde kullanlr. elik retimi, ham demirden yapld iin ncelikle demir cevherinden ham demir elde etmek gerekir. Ham demir retimi iin yksek frn kullanlr. Yksek frn yaklak 40 m yksekliinde 8-10 m geniliindedir. Maden ocandan karlan demir cevherinin byk bir ksm krma ileminden sonra dorudan yksek frnda kullanlabilir. Cevher, yksek frnda demir metaline indirgenir.

Yksek frna verilen demir cevherindeki demiri oksijenden

ayrabilmek iin karbona ve sya ihtiya vardr. Kok kmrn

yakmak iin alt ksmdan 600 850 oC ta hava gnderilir. Bylece

koktan CO oluur. Asl indirgen madde bu gazdr. Bu srete daha

sonra oluan CO2 gaz kzgn kokla karlaarak yeniden CO ya

dnr. Bu dng frnn iinde art arda ok kez tekrarlanr.

Yksek frna demir cevheri, kok kmr ve curuf oluturucu maddeler ( kire ta ) st ksmdan zel dzenekler ile srekli olarak yklenir. Bu maddelerin oran, demir cevherinin bileimine

ve iinde bulunduu safszlklara baldr. Bu malzemeler aaya

doru ilerlerken frnn deiik scaklk blgelerinde olduka karmak bir dizi reaksiyon meydana gelir.

Yksek frndaki tepkimeler sonrasnda demir cevheri pik demir (

ham demir ) haline dnr. Frn tabanndaki blmede erimi haldeki ham demir toplanr. Ham demirin zerinde daha az

younlua sahip olan erimi halde curuf bulunur. Ham demir ve

curuf periyodik olarak erimi halde dar aktarlr.

1. 1900 oC ta kok, oksijen ile tepkimeye girerek CO2 oluturur. C(k) + O2(g) CO2(g)
oCta

2. oluan CO2 gaz frnda ykselerek 1300 kmrnn karbonu ile CO gaz oluturur. CO2(g) + C(k) 2 CO(g)

kok

3. Oluan CO gaz yksek frndaki asl indirgen maddedir. CO yksek frnda biraz daha ykselir ve 1000 oC ta demir cevherini indirger. Fe2O3(k) + 3 CO(g) 2 Fe(k) + 3 CO2(g)

4. Bu tepkimelerin yan sra frnn daha st blgelerindeki demir cevheri CO ile ksmen indirgenir. Fe2O3(k) + CO(g) 2 FeO(k) + CO2(g)

5. Oluan FeO, frnn daha alt ksmlarnda demire indirgenir.

FeO(k) + CO(g) Fe(k) + CO2(g)

6. Curuf oluturucu olarak kullanlan kire ta, kalsiyum oksit ve karbondioksit oluturur. Kalsiyum oksit, cevherdeki safszlklarn uzaklamasna yardmc olur. Curuf sv demirin stnde yzer. CaO(k) + SiO2(k) CaSiO3(s)

CaO(k)
CaO(k)

+ Al2O3(k)
+ P4O10(k)

Ca(AlO2)2(s)
Ca3(PO4)2(s)

Ham demir % 95 demir, % 2 6,7 C ve eitli oranlarda baka safszlklardan oluur. Ham demirdeki karbon oran yksek olduu

iin kullanm alan snrldr. Karbon atomlar ham demirin ok sert

ve krlgan olmasna neden olur.

KAZANIM

elik retiminde oksijenin ve katk metallerinin rollerini irdeler.

Yksek frndan elde edilen ham demirin iinde bir miktar karbon bulunduu iin elik retiminde ham demirde bulunan karbonun bir ksmnn uzaklatrlmas gerekir. elik de temelde bir demir karbon alamdr. Ham demir ve elik karbon yzdelerine baklarak birbirinden ayrlabilir. Ham demir : % 2,0 < C < % 6,7 elik : % 0,15 < C < % 1,5

Gnmzde elik retimi iin eitli yntemler kullanlr. Bu yntemlerden en nemlisi Bessemer yntemidir. Bessemer

yntemi asidik ve bazik olarak ikiye ayrlr. Asidik bessemer

yntemi kolayl ve byk miktardaki dnmler iin daha

ksa zaman gerektirmesi nedeniyle elik retiminde en ok

tercih edilen yntemdir.

Bessemer Yntemi ( Asidik Yntem ) Asidik bessemer ynteminde ham demirdeki karbon oran drlerek silisyum gibi safszlklar uzaklatrlr. Ham demirin iinde bulunan fosfor ve kkrt, asidik bessemer

yntemi ile giderilemedii iin bu yntem sadece fosfor ve

kkrt miktar dk olan ham demire uygulanabilir. Yntemin uygulan; 1. Bessemer konverterine yksek frndan gelen ham demir yklenir.

2. Konvertere 30 35 dakika basnl hava veya basnl oksijen akm gnderilir. Bu arada konverterin azndan SiO2 ve curuf kvlcmlar kar. Daha sonra CO gaznn yanmasyla oluan alevler

grlr. Dikey pozisyondaki konvertere hava verilir. flenen hava,

demiri FeO haline getirir. Oluan FeO, erimi ktle iinde dalarak iinde safszla neden olan silisyum ve mangann da oksit haline

gelmesini salar.
2 Fe + O2 2 FeO 2 FeO + Si 2 Fe + FeO + Mn Fe + SiO2 MnO

3. FeO, SiO2 ve MnO curuf halinde ayrlr. Silisyum ve mangann

byk ksmnn oksitlenmesi bitip curufa kartktan sonra ikinci aama balar. Bu aamada da karbon oksitlenir.

2C

O2

2 CO

Oluan CO, konverterin az ksmnda hava ile yanarak CO2e dnr. Bu dnm esnasnda mavi renkli bir alev oluur. lemin tamamland bu alevin yok oluundan anlalabilir. retim srasnda hava yerine oksijen kullanlrsa ilem daha ksa srede gerekleir. Endstride % 1,5 ten fazla karbon ieren elikler retilmez. nk elikteki karbon yzdesi arttka plastiklik azalr, krlganlk artar.

elik Tipi Dk karbonlu

Karbon Oran (%) < 0,15

zellik

Kullanm Alan

elik

ekilebilir ve yumuaktr

Demir tel

Yumuak, ekme mukavemeti dk,

Az karbonlu elik 0,15 0,25 sertletirilebilme yetenekleri ok az, kaynak olma zellii ok iyi ekme mukavemetleri dk, Orta karbonlu elik 0,20 0,60 sertleebilme yetenekleri yksek, kaynak olma zellikleri orta derecede Karbon miktarna bal olarak sertten Yksek karbonlu elik ok serte doru bir zellik gsterirler. 0,61 1,5 ekme mukavemetleri ok yksek,

Kablo, ivi, zincir, nal

ivi, ray, kiri, direk, yap malzemeleri

Bak, ustura, jilet, kesici aletler,

sertleebilme yetenekleri ok iyi,

kaynak olma zellii ok zayftr.

matkap ular

elie Katlan Alam Maddesi

Alama Kazandrd Nitelik

Krom Mangan Bor Kobalt Nikel Niyobyum Zirkonyum

Korozyon direncini artrr, salamlk kazandrr. Darbe direncini artrr. Kopma direncini artrr. Sertlik kazandrr. Esnekliini, sertliini ve ok direncini artrr. Yksek scaklklara kar dayankllk salar. Korozyon direncini artrr, sper iletkenlik salar.

Titan

atlamay en aza indirir, alamn mrn uzatr.

KAZANIM

nemli demir bileiklerinin kullanm alanlar ile bileiin

zellikleri arasndaki ilikiyi irdeler.

Saf demir, sert ve krlgan bir yapya sahip olduu iin kullanm alan olduka snrldr. Demirin asetik asit ile tepkimesinde elde edilen demir (II) asetat [Fe(CH3COO)2], basma

boyamasnda mordan olarak kullanlr. Demir (III) asetat [ Fe(CH3COO)3 ], ise mordan, katalitik karmlarda, farmosotik olarak kullanlr. Demir (II) slfat (FeSO4), yeilimtrak renktedir.

Mohr Tuzu, [ (NH4)2SO4FeSO4], ift tuzdur. K3Fe(CN)6, K4Fe(CN)6 komplekslerinden oluturulan Fe3(Fe(CN)6)2,

Fe4(Fe(CN)6)3 kompleksleri Berlin ve Prusya mavisi olarak bilinir. Mrekkep yapmnda, boyalarda, amar aartmada, kozmetikte ve matbaaclkta kullanlr. Demir penta karbonil ( Fe(CO)5 ), katalizr, demir oksitler ise boya yapmnda

kullanlr.

KAZANIM

nemli gei elementlerinin balca cevherlerini, yer

kabuundaki bolluk oranlarn, retim yntemlerini ve

nemli kullanm alanlarn listeler.

Periyodik tabloda d blounda bulunan elementlere gei

elementleri ve ya gei metalleri de denir. nk bu

elementler s blounun aktif metalleri ile p blounun aktiflii ok dk metalleri arasnda bir geii temsil eder. Aadaki izelgede nemli gei metalleri, doal mineralleri, elde edili yntemleri ve kullanm alanlar verilmitir.

Gei Metali Ti

Doal Mineralleri
Limenit (FeTiO3) Rutil (TiO2)

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar

TiO2 nin veya TiCl4 n indirgenmesi ile Yksek performansl askeri uaklarda

Cr

Kromit (FeO.Cr2O3)

Kromit mineralinin elektrik ark frnnda karbonla indirgenmesi

elik retiminde ve koruyucu kaplamada kullanlr.

Krokoid (PrCrO4)

Piroluzit (MnO2)
Mn Manganit (Mn2O3.H2O)

Piroluzitten termit prosesi ile

ounlukla alamlarda kullanlr.

Gei Metali

Doal Mineralleri

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar

Nikelin (NiAs)
Ni Nikel Blendi (NiS) Nikel Galeni (NiAsS) Piritlerden elde edilir.

Hidrojenasyonda katalizr
olarak, akmlatr yapmnda, alamlarda

Kuprit (Cu2O) Azurit Cu (2CuCO3.Cu(OH)2) Kalkopirit (CuFeS2) Malahit (CuCO3Cu(OH)2) Kalkopiritin flotasyonundan sonra kavrulmas ile CuS deki Cun indirgenmesi ile Elektrik endstrisinde, Alam yapmnda

Gei
Metali

Doal Mineralleri

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar ZnS flotasyondan sonra

Zn

inko Blendi (ZnS)

kavrulur elde edilen ZnO teki Zn indirgenerek elde edilir.

Kaplamaclkta, elektrot ve alam yapmnda

Platin grubu
Pd metalleriyle birlikte ve metalik durumda

Fiziksel ayrma yntemleri

Hidrojenasyonda katalizr olarak Ss eyas, atal kak ve ayna yapm, kaplamaclkta, gda ve ila endstrisinde

Ag

Arjantit (Ag2S) Kerargrit (AgCl)

Bakr ve kurun artmnda yan rn olarak, siyanrleme

Gei Metali

Doal Mineralleri

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar

Kasiterit (SnO2) Sn Stanit (Cu2S.FeS.SnS2) Genellikle metalik Pt

Cevher zenginletirme,
ndirgeme, saflatrma

Teneke yapm, alamlarda, tel yapmnda kullanlr. Laboratuvar aralar ve elektrot yapmnda,

halde, ok az sperrilit Cevher zenginletirme,

( PtAs2) minerali
halinde

Elektroliz

alamlarda, diilikte,
kuyumculukta kullanlr.

Gei Metali

Doal Mineralleri

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar

Kalaverit, silvanit ve

Fiziksel ayrma yntemleri veya siyanrlendirme yntemi Cevher hava akm Ss eyas yapmnda ve kaplamaclkta kullanlr.

Au

krennerit, byk bir ksm metalik olarak bulunur.

Hg

Sinnabar (Zencefre) HgS

eliinde stlr. Hava oksijeni kkrt ile birleerek SO2 veHg oluturur.

la, kimyasal ve patlayc maddelerde kullanlr.

Gei Metali

Doal Mineralleri

Elde Edili Yntemleri nemli Kullanm Alanlar

Boru ve elektrik Galen (PbS) Pb Sersit (PbCO3) Anglecit (PbSO4) Cevher zenginletirme, kavurma, indirgeme, saflatrma kablolarnn kaplanmasnda, boya, lehim ve alam yapmnda, akmlatrlerde

Bakrn, Cu, balca minerali kalkopirittir. Kalkopirit cevheri

zenginletirildikten sonra kavrularak CuS elde edilir.

2 CuFeS2(k) + 3 O2(g) 2 CuS(k) + 2 FeO(k) + 2 SO2(g) CuS bileiindeki Cu indirgenme ile elde edilir. CuS(k) + O2(g) Cu(s) + SO2(g)

inko, Zn, eldesinde inko cevheri flotasyonla zenginletirilir ve zenginletirilmi cevher kavrularak ZnO elde edilir. ZnO bileiindeki Zn2+ kokla indirgenerek Zn elde edilir.

2 ZnS(k)
ZnO(k)

+ 3O2(g) 2 ZnO(k)
+ C (k) Zn(s)

2 SO2(g)

+ CO(g)

Pd metalik halde yksek oranda hidrojen absorplayabilir. Oda scaklnda Pd metali, hacminin 600 kat; ince toz halindeki Pd 850 kat; suda ok ince dalm haldeyken 1200 kat ve koloidal halde iken 3000 kat kadar hidrojen

absorplayabildii
kullanlr.

iin,

hidrojenasyonda

katalizr

olarak

Au, soy bir metal olup nehir yataklarnda ve pskrk kayalarda bulunur. Bunun dnda silvanit ( AuAg)Te2 mineralinde de Au bulunur. Ancak bu mineral Au eldesinde

pek kullanlmaz.

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK:

RNEK: