1.

UVOD U TEORIJU SISTEMA

Sistem može biti poslovni, informacioni... Ova riječ se upotrebljava od prirodnih preko tehničkih do
organizacionih, gdje je organizacijska kulminacija tehničkih i prirodnih sistema. U principu sve je sistem
i podsistem nekog sistema.
Zbog toga što je sve sistem trebalo je naći neku nauku, metodologiju koja će sve sisteme tretirati jednako i
upravljati na zajednički način za sve te sisteme.
Osnovni cilj je naučno upravljanje poslovnim sistemima. Opća teorija sistema se zasniva na kibernetici,
nauci o upravljanju. Prvi začetnik kibernetike je Norbert Winer, koji je zasnovao sistemsko upravljanje na
bazi informacija.
Cilj teorije sistema je stvaranje metoda i reda u proučavanju i rješavanju problema. To postižemo na bazi
principa ponašanja sistema.
1. Teoretski pojmovi i načelne zakonitosti ponašanja sistema (principi ponašanja sistema)
2. Metode kojima teorija sistema rješava probleme
3. Poslovni sistemi (funkcionisanje i upravljanje)

2. TEORIJA SISTEMA I SISTEMSKO MIŠLJENJE

Teorija sistema je skup teorija koje imaju zajedničko objašnjenje, obilježja za analiziranje tih sistema.
Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni zakone postanka, organizacije, ponašanja i razvoja realnih
sistema. Ovaj problem je moguće realizovati korištenjem apstraktnog sistema, koji nastaje kao rezultat
matematičkog opisa realnog sistema. Apstraktnim sistemom se sa dovoljnom preciznošću može adekvatno
iskazati struktura, ponašanje ili razvoj realnog sistema. Proučavanje realnog sistema uz pomoć
apstraktnog sistema treba da omogući da se dođe do saznanja o svojstvima koja posjeduje dati sistem.
DEF: Pod sistemom podrazumjevamo postojanje skupa objekata (dijelova) objedinjenih vezama između
njih samih i njihovih svojstava. Pri tom, objekti (dijelovi) funkcionišu u vremenu kao jedno cijelo. Svaki
objekt, podsistem, ili ćelija radi sa zajedničkim ciljem, koji stoji ispred sistema kao cjeline.
DEF: Sistem obuhvata cjelovitost ili kompleksnost elemenata ili dijelova. On ima određenu strukturu, vrši
određenu funkciju i daje ili prerađuje informacije.
DEF: Sistem se sastoji iz skupa elemenata koji posjeduju izvjesna svojstva i nalaze se u nekakvom odnosu
između sebe i sa elementima drugih sistema.
Teorija sistema je skup sistemskih teorija. Postoje dva načina razmišljanja: klasični i sistemski. Klasični
način razmišljanja se svodi na induktivno istraživanje (induktivan=koji se zaključuje putem indukcije,
indukcija=zaključivanje iz pojedinačnog o opštem, metod mišljenja kojim se dolazi na osnovu
posmatranja). Dakle, o cjelini zaključujemo na bazi dijelova. Iz sistema se izolira element kojeg
rastavljamo na sitnije elemente.
Sistemska analiza posmatra predmet (podsistem) kao dio okruženja i posmatra ga zajedno sa okruženjem,
tj. posmatra ga sa onim što nije sistem. Klasična analiza zanemaruje okruženje, dok je srž sistemskog
mišljenja da je okruženje ključno u odnosu na ono što posmatramo. Promjene koje se dešavaju u sistemu
su posljedica prilagođavanja okruženju. Osim toga, dijelovi sistema su povezani i oni međusobno utiču
jedni na druge i na njih kao dijelove sistema utiče okolina. Koncept sistemskog mišljenja počiva na 7
osnovnih karakteristika:
1. Sve je sistem i sve je podsistem
DEF: Sistem je skup elemenata koji su povezani nekim relacijama da bi ostvarili određeni cilj.
Svaki sistem je sastavljan iz elemenata koji su povezani sa 4 stvari: idejama, materijom, energijom,
informacijama. Sistem je relativna cjelina koju mi sami određujemo.
2. Probabilističko shvatanje svijeta
Probabilizam – stanovište vjerovatnoće; teoretski: shvatanje po kome naše saznanje i znanje mogu
biti samo vjerovatni. Ništa nije sigurno, ne postoji potpuno određen – determiniran sistem. Svi
zakoni su pravljeni na bazi pretpostavke da će se nešto sigurno desiti.
3. Kompleksnost prirode i sistema
Sistem ne možemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti pojava i problema u sistemu, te
neizvjesnosti i dinamike. Zato treba da naučimo pojednostavljivati kompleksne sisteme za svrhu
jednog dovoljnog posmatranja.

4. Sinergizam

1
 Sinergija – zajedničko djelovanje, saradnja, pomaganje. Sinergizam je djelovanje dva ili više
elemenata sistema u svrhu ostvarenja cilja. Dakle, više elemenata djeluju zajedno.
5. Dinamičko promatranje pojava
Pojava (uključuje jedinstvo vremena i prostora) uči nas da nikad ne posmatramo sistem statično,
već u vremenu.
6. Halističko posmatranje sistema
Halos – cjelina, potpunost, kompletnost. Posmatranje sistema kao cjeline. Sistemsko mišljenje je
posmatranje svega onoga na što sistem utiče i što na sistem utiče.
7. Relativnost svih pojava
Ništa nije apsolutno. Sve je relativno, proizilazi iz prirodnih zakona.

Šest ključnih nauka je integrisano u teoriji sistema:

1. Opća teorija sistema
Ima metodološki pristup u pruočavanju teorije sistema. Ključne riječi: cilj, model, upravljanje,
regulacija, struktura, funkcionisanje, dinamičko ponašanje, kontrola.
2. Kibernetika
Bavi se upravljanjem, povratnom spregom.
3. Teorija informacija
4. Semiotika
Nauka o znakovima i znakovnim sistemima. Bavi se simbolom, podatkom, porukom i
informacijom. Simbol treba da stvori podatak, poruku i informaciju.
5. Informatika
Nauka o prikupljanju, obradi, oblikovanju, korištenju i čuvanju informacija. Bavi se obradom i
prenosom informacija i izgradnjom hardvera za informacioni sistem. Dakle, nije samo nauka već i
djelatnost.
6. Matematička teorija sistema
Pravi modele za upravljanje sistemima na apstraktnom nivou. Rješava probleme matematičkim
metodama.
Sve ove nauke su u interakciji.

3. METODOLOŠKA OSNOVA TEORIJE SISTEMA

Sistemski pristup čine metodološke osnove svih sistemskih nauka. Sistemski pristup se ostvaruje uz
pomoć primjene intelekta (mišljenja), tehnike i sredstava zasnovanih na sistemskom mišljenju i općoj
teoriji sistema.

SISTEMSKE SISTEMSKI NOVO

NAUKE PRISTUP PROCES ZNANJE
INTEGRACIJA PRIMJENE
U PRAKSI

NOVA SISTEMSKA ISTRAŽIVANJA

SIT EMSK TSIE MSKI NOV
NA UKE PRI STUP PR OCES ZNAJ E
I NTEGRA CIJA PRIM NJE

U PRAKSI

NO IVAST EMSK TAIRS A@IVN JA

Koncept provođenja tog sistemskog pristupa:

U LA ZI IZ L A Z I
O K O L IN A PRO C ESI O K O L IN A

2
Razmišljamo o tome, šta su ulazi, procesi, izlazi i da li smo zadovoljni izlazom. Ako nismo vršimo
korekciju ulaza i ponekad procesa. Naš cilj je izlaz i zbog njega sve radimo. Na osnovu sistema napravimo
model, a na osnovu njega vršimo istraživanje i stičemo nova znanja.

ULAZ OBJEKT
OKOLINA OKOLINA
PROUČAVANJA

PODACI (na osnovu kojih

POBOLJŠANJE proučavamo sistem)

KRITERIJ SISTEM SISTEM KRITERIJ

OCJENJIVANJA OBJEKT OBJEKT FUNKCIONISANJA

NOVO
ZNANJE SISTEM
MODEL

Sa kriterijem funkcionisanja tražimo optimalno, odnosno suboptimalno rješenje. Na sistemu modela se

vrše eksperimenti i treba da sadrži ključne karakteristike originala.
Kriterij ocjenjivanja treba da “odluči” šta treba korigovati na prvobitnom objektu. Suština proučavanja je
poboljšanje objekta proučavanja. U zavisnosti od pojave koju želimo proučavati postavljamo sebi neki cilj.

4. ANALIZA I SINTEZA U SISTEMSKOM PRISTUPU

analiza – raščlanjivanje, razlaganje cijeline na njene dijelove.
sinteza – sastavljanje, spoj, spajanje više dijelova u cjelinu.

USKLAĐIVANJE
METODA I CILJA

POLAZNA PROCEDURA ELEMENTI

OKOLINA CILJ (METOD)
STURKTURA SISTEMA

KRITERIJ
USKLAĐIVANJE
KRITERIJA I CILJA
CILJ

STRUKTURA
FAZE ANALIZE

OKOLINA

Svakom cilju odgovara neka struktura. Strategija je način ostvarenja cilja.

slika --> strategija --> struktura

3
Određujemo kako će se cilj realizovati preko strukture. A sistem će postići cilj samo ako svi elementi tog
sistema imaju isti cilj. Analiza je usklađivanje metode i cilja, a sinteza je usklađivanje kriterija i cilja.
Analiza i sinteza usklađuju cilj i strukturu.
Okolina je uvijek prvo polazište, a cilj drugo. Analiza sadrži definicije elemenata, veza i sistema i na
osnovu toga korigira postojeće sisteme.
1. konkretno – apstraktno – konkretno
svaki model posmatramo idealno, bez troškova, smetnji,...
2. cjelina – detalja – cjelina
uticaj između dijelova
3. opšte – posebno – opšte
ne možemo praviti detalj, a da nemamo cjelinu.
Kod analize je prvo cilj, pa metod, a kod sinteze obratno.

4
 5. KLASIČNA ANALIZA

K L A S I^ A N P R IS T U P S IS T E M S K I P R IS T U P
PRO BLEM
S IS T E M
Z A G R A D IL I
S M O O K R U @E N JE
PRO BLEM ( p o s m a tr a m o p r o b l e m
K O JE G z ajed n o sa o k ru ` enjem )
A N A L IZ IR A M O V EZE
PO D JEL A PROBLEM A
PRO BL EM A S A O K O L IN O M
N A D IJE L O V A
(P O D S IS T E M ) STRU K TU RE I V EZE

D A L JA
PO D JEL A n o v a s tru k tu ra
i nove veze

K R A JN JA
PO D JEL A

Zadatak klasičnog pristupa je otkriti zakonitosti pojava koje proučavamo i odatle izvlačiti naše zaključke.
Karakterističnu pojavu u sistemu koji proučavamo, izoliramo iz okoline, te je proučavamo, analiziramo,
raščlanjujemo.

IS T R A @IV A N JE IZ Z A K O N IT O S T I
D E F. P R E D M E TA IZ O L IR A N JE PO D JEL A D O M IN A N T N E
(R A [ ^ L A N J IV A N J E ) D IJE L A Z A K O N IT O S T
IL I P O JA V E IZ O K O L IN E Z A K O N IT O S T I K OM PON EN TI
D IJE L O V A

IZ Z A K O N IT O S T I
K OM PON EN TI
Z A K O N IT O S T C JE L IN E

R JE [ E N JE
Z A K O N IT O S T
P O JA V E
K A O C JE L IN E
Ili jednostavnije:

selekcija -- izolacija -- podjela na --> istraživanje --> iz zakonitosti

objekta > > dijelove dominantn dijelova zakonitosti
e komponenti
zakonitosti

6. SISTEMSKI PRISTUP
Zadatak sistemskog pristupa je poboljšavanje funkcionisanja sistema

5
 D E F IN IS A N JE D E F IN IS A N JE
D E F IN IS A N JE D E F IN IS A N JE D E F IN IS A N JE
SV R H E O B JE K TA PO ST O JE ] E
O B JE K TA K A O O K O L IN E V E ZE O B JE K TA
U O D N O SU NA ST RU K TU RE
C JE L IN E S A O K O L IN O M
O K O L IN U O B JE K TA

PRO M JEN A
ST RU K TU RE
R A D I B O L JE G
F U N K C IO N IS A N JA

B IT N O P O B O L J [ A N JE
F U N K C IO N IS A N JA
C JE L IN E

cilj -- objekat --> okolina --> veze --> postojeće -- nove --> poboljšanje
> strukture > strukture funkcionisanja

klasičan pristup sistemski pristup

zadatak otkriti zakonitosti ponašanja poboljšati funkcionisanje
analiza izolovanje pojave iz okoline analiza pojave i okoline (veze)
rezultat zakonitosti dijela, a iz njh poboljšanje funkcionisanja cjeline, promjene
zakonitosti cjeline strukture i funkcije

Metode sistemskog pristupa

Koriste se na sistemski način razne klasične metode:
1. intuitivne (na osnovu iskustva, osjećaja, najbolja metoda)
2. kvantitabilne (razne matematske, fizičke, hemijske metode)
3. grafičke
4. kombinarne
Model svakog sistema služi za ispitivanje onog što će biti sistem (glavne osobine sistema)

7. POJAM I DEFINICIJA SISTEMA

DEF: Sistem je skup elemenata ili procesa povezanih odnosima, sa zajedničkom svrhom postojanja
(zajedničkim ciljem)
Elementi mogu biti materijalni, ideje, funkcije, živa bića, kombinacije.
Da bi nešto bilo sistem moraju biti ispunjeni uslovi:
5. postojanje elemenata
6. postojanje veza – relacija
7. postojanje zajedničke svrhe (cilja) postojanja
8. funkcioniše po određenim pravilima
9. reativno izolovana cjelina

Svaki sistem na osnovu ovih 5 elemenata se struktuira da bi:

10. imao određenu strukturu
11. vršio određenu funkciju
12. dao ili prerađivao informacije
Posmatrani sistem može biti raščlanjen na konačan broj dijelova, koje nazivamo podsistemima složenog
sistema. Svaki od ovih podsistema sa svoje strane može se raščlanjivati na više manjih podsistema, dok se
nakon konačnog broja koraka ne dođe do takvih dijelova koje zovemo elementima složenog sistema.
DEF: Elementi su dijelovi ili pojave koje ne raščlanjujemo (elementi mogu biti i podsistemi).
Elementi sistema ne funkcionišu izolovano jedan od drugog, već su u uzajamnoj povezanosti, pri kojoj se
svojstva elemenata određuju i ponašanjem i funkcijom ostalih elemenata sistema.

6
Svojstva složenog sistema se ne određuju samo pojedinačnim svojstvima sastavnih dijelova, nego i
karakterom njihovih međusobnih veza i uticaja. Svojstva sistema se mogu mijenjati u zavisnosti od
rezultata rada sistema, kao i uslova okoline u kojoj sistem egzistira.
Veze su sredstva koja drže sistem zajedno. Veze su sve ono što povezuje elemente i svojstva, tako da sve to
funkcioniše kao jedno cijelo (kao jedan proces – sistem). Veze postoje kako između elemenata sistema,
tako i između podsistema posmatranog sistema, a isto tako između elemenata i dijelova drugih sistema iz
okoline.
Struktura je skup svih veza, odnosno stabilni poredak i relativno stabilan raspored uloga. Strukturu čine
elementi, ali elementi između kojih postoji određena zakonitost svojstvena datom sistemu kao integralnoj
cjelini, nasuprot svojstvima samih elemenata.
Kod realnih sistema pojam funkcija obuhvata: tok operacija, ponašanje i način djelovanja
Npr. električno zvonce ima određenu strukturu, koja se sastoji od određenih dijelova: provodnika,
prekidača, magneta, čekića, zvona. Njegova funkcija obuhvata niz mehaničkih i električnih operacija, koje
čine tok djelovanja.
Matematički model za opisivanje realnog sistema koristi se onda kada je moguće apstraktno opisati
sistem tako da se matematičkim metodama izvrši adekvatno modeliranje proučavanog realnog sistema. S
njim se formalizovano opisuje funkcionisanje sistema i on izražava osnovne karakteristike
zakonomjernosti funkcionisanja sistema u određenom vremenskom intervalu promatranja.

Utvrđivanje ciljeva sistema

Prirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona. Ako uzmemo npr. biološke sisteme, onda je
sigurno jedan od osnovnih ciljeva ovih sistema: opstanak, razvoj i razmnožavanje. Proces ostvarivanja
ovih ciljeva je određen prirodnim zakonima koji se ogledaju u adaptaciji sistema spoljašnjim uslovima.
Proces spoznaje ciljeva i načina djelovanja sistema, usmjerenih na ostvarenje tih ciljeva, pomaže nam da
svojim djelovanjem pospješimo realizaciju ovih ciljeva, ili utičemo na izmjenu ciljeva u zavisnosti od vrste
sistema. Što se tiče vještačkih sistema, tj. sistema koje je stvorio čovjek, onda se problem ciljeva ovih
sistema rješava na drugi način. Ciljeve vještačkih sistema određuje čovjek.

Određivanje granica sistema

Imamo tri kriterija određivanja:
13. da li između elemenata i ostalih dijelova postoji neka bitna veza?
14. da li posmatrani element ima funkciju koja utiče na ono što definišemo kao sistemsku cjelinu?
15. da li postojanje i funkcionisanje zamišljenog sistema utiče na element i funkcionisanje
posmatranog elementa?
Da bi nešto bilo sistem moraju biti zadovoljena sva tri uslova.

Elementarni sistem

U LA ZNA U LA Z X U N U T R A [ N JA IZ L A Z X IZ L A Z N A
O K O L IN A STRU K TU RA O K O L IN A

k OPERATOR

x – samo dvije veze sa okolinom (jedan ulaz i jedan izlaz).

k operator – omogućuje transformaciju ulaza u izlaz.
Cilj nam je izlaz, pa tek onda vodimo računa o ulazu.
8. PODJELA ILI VRSTE SISTEMA
Sisteme možemo razvrstati prema sljedećim osnovnim karakteristikama:
16. način nastanka
17. oblik postojanja
18. aktivnosti
19. ponašanje
20. stabilnost
21. način organizovanja
22. povezanost s okolinom
23. unutrašnji odnosi

7
 24. stepen otvorenosti
25. kompleksnost

S IS T E M I
1. P R E M A N A ^ IN U N A S TA N K A
P R IR O D N I V JE [ TA ^K I
2. P R E M A O B L IK U P O S T O JA N JA
REA LN I A PSTRA K TN I
3. P R E M A A K T IV N O S T I
PO PO N A [ A N JU
I 4. PR E M A PO N A [ A N JU PA S IV N I A K T IV N I
S T A T I^ K I D IN A M I^ K I
D E T E R M IN IS T I^ K I S T O H A S T I^ K I
5. P R E M A S T A B IL N O S T I
N E S TA B IL N I S TA B IL N I
6. P R E M A N A ^ IN U
O R G A N IZ O V A N JA S IS T E M I K O JI S E S IS T E M I K O JI S E
S A M I O R G A N IZ U J U S A M I I S P O L JA
7. PR E M A PO V E Z A N O [ ] U O R G A N IZ U JU
S A O K O L IN O M S A M O U P R A V L JIV I
S A M O R E G U L A C IO N I
S IS T E M I K O JI S E
S P O L JA O R G A N IZ U JU

U P R A V L JIV I R E G U L A C IO N I
1. prema načinu nastanka
Prirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona bez neposrednog uticaja čovjeka.
Vještački sistemi su oni sistemi koje je stvorio čovjek svojim posrednim ili neposrednim učešćem. Kod
vještačkih sistema su prisutna mnoga svojstva koja karakterišu prirodne sisteme (cjelovitost, adaptivnost,
stabilnost, zatvorenost, otvorenost, povratna veza,...). Svojstva cjelovitosti i adaptacije kod vještačkih
sistema imaju određenu analogiju sa ovim osobinama prirodnih sistema, ali ne i skladnosti, harmoničnosti
i savršenstva kao kod prirodnih sistema. Nasuprot tome, postoje izvjesna svojstva kod prirodnih sistema
koja su za čovjeka neshvatljiva, neobjašnjiva, dok kod sistema koji je čovjek stvorio svako ponašanje je
svrsishodno i apsolutno poznato.
2. prema obliku postojanja
Realni sistemi su materijalni sistemi čija je struktura sastavljena iz realnih elemenata između kojih
postoje realne veze. Svi prirodni sistemi su realni sistemi.
Apstraktni sistemi spadaju u grupu nematerijalnih sistema. To su formalni, misaoni, idejni ili
matematički. Apstraktnim sistemima se opisuju realni sistemi. Cilj apstraktnog opisivanja realnih sistema
je da se eliminišu nejasnoće, dvosmislenosti i logička nesavršenost govornih jezika. Jednim apstraktnim
sistemom se opisuje jedna šira klasa realnih sistema i njime se daje odgovor za određenu klasu pitanja.
Apstraktni sistemi su prema tome oni sistemi čija je struktura sastavljena iz formalnih simbola, na kojima
se primjenjuju određena pravila, tj. sistemi čiji su elementi i veze u njima formalne.
3. prema aktivnosti
Pasivni sistemi zavise od naše akcije.
Aktivni sistemi pripadaju dinamičkoj kategoriji.
Dinamički sistemi su sistemi čiji se izlazi i funkcija mijenjaju u vremenu. Za praktičnu svrhu možemo
sisteme posmatrati kao statičke, ali zapravo takvi sistemi ne postoje. Sistemi kod kojih je moguća
promjena stanja iz jednog u drugo, pod uticajem spoljašnjih ili/i unutrašnjih dejstava u prelaznom režimu
nazivaju se dinamičkim sistemima. Dinamički sistemi spadaju u klasu tzv. vremenskih sistema. Za
dinamički sistem neophodan je pojam vremena. Ovo je važno ako želimo da prognoziramo budući izlaz, a
da pri tome obavezno ne baziramo na njegovu predistoriju. Isto tako ako želimo da sagledamo stanje
sistema u različitim momentima vremena, da utvrdimo da li se to stanje mijenja i ako se mijenja na koji
način. Kad govorimo o stanju sistema, onda nam se nameće pojam prostora stanja, tako da se dinamički
sistemi obavezno posmatraju u vremenu i prostoru (prostoru stanja sistema).
Stanje sistema se određuje skupom vrijednosti promjenljivih veličina, koje određuju njegovo ponašanje.
4. prema ponašanju

8
Deterministički sistemi su sistemi kod kojih se u svakom trenutku u potpunosti može identifikovati stanje
sistema i ako primjena određene upravljačke akcije ili ulaza dovodi sistem u novo stanje, koje se može
predvidjeti, onda je takav sistem deterministički.
determiniran – određen, opredjeljen, ograničen
Dakle deterministički sistem je sistem čije je ponašanje potpuno poznato. Takvi sistemi su sastavljeni od
elemenata između kojih postoje strogo utvrđene veze, a njihova uzajamna dejstva su nam poznata, tako da
kad poznajemo prethodno stanje sistema i algoritam prerade informacija možemo predvidjeti sljedeće
stanje sistema. Upravljanje determinističkim sistemima podrazumjeva postojanje određenog cilja i
kriterija upravljanja. Pod ovim sistemima mislimo na realne – materijalne sisteme koji egzistiraju u
određenoj sredini. Jednom uspostavljni determinizam, vremenom se narušava, u manjoj ili većoj mjeri, u
zavisnosti od promjena okoline, kao i pod uticajem poremećajnih dejstava unutar samog sistema. Dakle ne
postoji 100% determiniran sistem.
Stohastički sistemi su oni kod kojih primjena određene upravljačke akcije ili dejstva ulaznih veličina na
sistem transformiše poznato stanje sistema u jedno iz skupa mogućih stanja, a ne u jedinstven ishod.
Pojam stohastičan je suprotan pojmu determiniran. Pojam stohastičan koristimo u slučaju kad želimo da
označimo pojave (procese) koji se ne realziuju po unaprijed utvrđenom zakonu, već nose u sebi karakter
slučajnosti. Njihovo predviđanje se vrši na osnovu iskustva – vjerovatnoće.
U stohastičku grupu sistema spadaju složeni sistemi, odnosno sistemi koji se sastoje iz velikog broja
uzajamno povezanih elemenata. Često stohastičkim sistemima zovemo sisteme koje nije moguće korektno
opisati matematičkim jezikom bilo zbog toga što sistem ima velik broj elemenata povezanih međusobno
na nama nepoznat način ili zbog toga što nedovoljno poznajemo prirodu pojava koje se zbivaju u samom
sistemu, te ih zbog toga ne možemo kvantitativno opisati.
Za sisteme sa stohastičkim ponašanjem misli se na sisteme kod kojih se procesi i promjene u njima
odvijaju iz nedovoljno poznatih uzroka za nas. Za upravljanje ovim sistemima neophodno je poznavanje
vjerovatnoće nastanka određenog stanja sistema, u kojem sistem može da se nađe nakon sprovođenja
određene akcije (eksperimenta).
5. prema stabilnosti
Ravnotežno stanje je jednom postignuto konačno stanje. Kad sistem uspostavi ravnotežno stanje, onda
teži da to stanje održi bez obzira na okolnosti koje vladaju u okolini. Ako se sistem spoljašnjim ili
unutrašnjim dejstvom izvede iz ravnotežnog stanja i ako se nakon prestanka djelovanja tih dejstava
ponovo vraća u ravnotežno stanje, onda je to stabilan sistem. Stabilni sistem ima određeno vrijeme
ravnoteže i ne mijenja položaj i stanje bez djelovanja sile izvana.
Labilni sistem nakon djelovanja sile izvana se vraća u prvobitno stanje ponovo pomoću neke druge sile.
Sistemi visoke entropije neće sami da se vrate. Procesi labilnih sistema obično napreduju i mi ih po
potrebi zaustavljamo. Indifernetni sistemi zauzimaju položaj i u njemu ostaju u zavisnosti od sile koja je
na njih djelovala.
6. prema načinu organizovanja
Sistemi mogu biti samoorganizovani, organizovani izvana, kombinovani. Teži se samoorganizaciji,
samokontroli i samoregulaciji.
7. prema načinu upravljanja
Samoregulirajući su samoupravljivi sistemi, a regulirajući su upravljivi sistemi.
8. prema unutrašnjim odnosima
Mehaničke sisteme možemo po volji rastavljati i sastavljati, a da i dalje funkcionišu, za razliku od
organskih sistema koji se ne mogu jednostavno rastavljati i sastavljati, jer su za to potrebni dodatni
resursi.

9. prema stepenu otvorenosti

Otvoreni sistem je sistem koji može da vrši razmjenu kako materije i energije, tako i informacija sa
okolinom (sa drugim sistemima), pod uslovom da ima ulaz i izlaz. Karakter ponašanja otvorenih sistema
zavisi od uslova spoljašnje sredine. Zbog toga je jedan od osnovnih zadataka pri proučavanju otvorenih
sistema proučavanje njegove interakcije sa okolinom. Uopšteno, sistem se više ispoljava samim svojim
ponašanjem, ne toliko kao funkcija, i najvažnije je odrediti kakva će biti izlazna veličina kao odgovor na
uočena, kontrolisana ili prognozirana ulazna dejstva, a što je najčešće teško. Ovo se može ublažiti
uvođenjem globalnog ili elementarnog objekta stanja. U slučaju kad nije moguće jednoznačno odrediti
izlaz za dati ulaz, treba se vratiti na sam početak, na prve korake modeliranja sistema. Da bi formalizovali
otvoren sistem, treba poći od predpostavke da ulazni objekt (okolina kao objekt) ima dvije komponente. Y
= M ∪ U. Skup U je izmjerena, neposredno kontrolisana ili upravljačka ulazna dejstva, a M je skup

9
ulaznih dejstava o kojima imamo samo neke približne informacije. Sistem S se definiše kao odnos S ⊂ M
× U × X, gdje je X odziv (stanje) sistema.
M
X
O K O L IN A U S O K O L IN A

Zatvoreni sistem ne komunicira sa okruženjem. Svojstvo zatvorenosti prema okruženju imaju oni sistemi
koji ne primaju niti distribuiraju energiju, materiju i informacije.

S
O K O L IN A O K O L IN A

10. prema kompleksnosti

Jednostavni sistemi su sistemi sa dva elementa strukture (mali broj veza).
Složeni sistemi imaju više elemenata i veza. Svaka složena pojava u prirodi ili tehnici obiluje velikim
brojem karakteristika, koje mogu biti predmet istraživanja. Isto tako, svaka složena tvorevina se može
okarakterisati istovremeno na više načina, kao sistem, uzimajući u obzir postojanje mnoštva specifičnih
crta za taj sistem i dati moment. Složeni sistem je sistem koji može da vrši kako razmjenu materije,
energije i informacije sa drugim sistemima iz okoline (otvoreni sistem), isto tako i transformaciju i prenos
energije, materije i informacija između pojedinih dijelova (podsistema) samog sistema, čime se ostvaruje
proces promjene stanja sistema – kretanje sistema.

Ergodičnost
Za dinamičke sisteme područje ravnoteže i stanje ravnoteže mijenja se u skladu sa razvojnom funkcijom.
Prema tome u takvim sistemima postoji dinamička stabilnost, a ta se naziva ergodičnost. Ergodični
sistemi su oni koji su u stanju da se vrate na ponašanje u skladu sa svojom razvojnom funkcijom ako ih
neka vanjska sila (smetnja) sa željenog ponašanja skrene. Kao što postoji područje stabilnosti tako postoji
i područje ergodičnosti. Sistem se vraća sam od sebe, bez pomoći izvana na ponašanje po svojoj razvojnoj
funkciji po prestanku djelovanja vanjske sile samo onda ako ta sila nije bila tako jaka da ga izbaci iz
njegovog područja ergodičnosti.

9. OSNOVE ANALIZE SISTEMA

Sistemska analiza se vrši radi poboljšanja postojećeg i izgrađivanja novih sistema. Analiza sistema se
primjenjuje za izgradnju i poboljšanje informacionog sistema, a analizu sistema vrše sistem analitičari.
Postoje tri ključne analize: tehničkih, ekonomskih i društvenih sistema.
26. metodologija rješavanja problema na osnovu sistemskog pristupa
27. realizacija sistemskog pristupa, svrha – poboljšanje sistema ili izgradnja novog sistema
28. iz strukture i utvrđenih elemenata pronalazimo zakonitosti
29. sinteza sistema – suprotan postupak za željeno ponašanje definišemo elemente i strukturu
Analiza i sinteza se uvijek nadopunjuju

Sistemska analiza sistema

Sastoji se iz određenog broja koraka:
30. Definisanje problema ili pojave kao sistema i utvrđivanje granica sistema
Kad kreiramo sistem postavljamo mu cilj. Testira se šta ulazi u sistem (bitna veza, uticaj na
funkciju, uticaj na postojanje pojave). Bitno je utvrditi i granice i gustinu veza.
31. Prikazati sistem kao crnu kutiju
Crna kutija je sistem čije unutrašnje funkcionisanje ne poznajemo (elemente, strukturu, atribute)
= elementarni sistem, jedan ulaz, jedan izlaz. Poznato nam je samo šta ulazi u crnu kutiju i šta
izlazi iz nje.

10
 X CRNA Y
U LA Z K U T IJA IZ L A Z

Crnom kutijom se može smatrati bilo kakav objekt (sistem) u kome se odvijaju određene
operacije koje su uslovljene dejstvima spoljašnjih ulaznih veličina na objekt, a da pri tome mi ne
raspolažemo informacijama na osnovu kojih bi mogli da identifikujemo procese koji se zbivaju u
toku realizacije tih operacija. Bijela kutija je analogni model gdje se između datih ulaznih
veličina na objekt i izlaznih veličina može uspostaviti određena zakonitost. Siva kutija je
apstraktna predodžba sistema kod kojeg poznajemo ulaze i izlaze (“odziv sistema”), ali samu
strukturu sistema (njegove dijelove, funkcije pojedinih dijelova i veze među njima) samo
djelimično poznajemo.
Primjer crne kutije je ako uključimo radio – prijemnik (uključivanje ulaz), mi slušamo muziku
(muzika izlaz). Sve ono što se događa u prijemniku, kako on radi, mi ne moramo znati. To je za
nas crna kutija.
32. Definisanje ulaza i izlaza
Ulazi i izlazi su veze sa okolinom. Mogući ulazi i izlazi su: materijal, ljudi, energija, informacije,
novčane veličine, podaci, proizvodi, efekti, itd. Klasificiranje i utvrđivanje zavisnosti veličina za
ulazne i izlazne međuzavisnosti. Ulazna (izlazna) veličina je komponenta ulaznog (izlaznog)
vektora. Repertoar ulaznog (izlaznog) vektora npr: materijal, potrebe za materijalom, novac za
nabavku, itd.

X1 Y1
X= X2 Y= Y2
X3 Y3

Utvrditi odnose između komponenti X i Y na osnovu matrice odnosa.

X1 == == Y1
> >
X= X2 ---> S ---> Y2 =Y
X3 ---> ---> Y3

X1 X2 X3 Y1 Y2 Y3
X1 1 1 1
X2 1 1 1
X3 1
Y1 1
Y2 1 1 1 1
Y3 1 1 1

Ključno pitanje je da li jedna komponenta utiče na drugu, odnosno da li postoji bitni odnos
između X1 i X2? Matrica nam daje uvid u odnose i ponašanje.

Ulazne veličine
Svaka promjena u sistemu nastaje pod uticajem određenih faktora bilo iz okoline, bilo unutar
samog sistema. Prema tome, kretanje sistema, tj. promjena njegovog stanja, uglavnom je
uslovljeno uticajem spoljašnjih djelovanja ili nastaje kao rezultat procesa koji se zbivaju unutar
sistema. Efekti djelovanja svih tih spoljašnjih i unutrašnjih faktora nisu istog intenziteta, pa time
nemaju isti uticaj na ponašanje – kretanje sistema. Jedan isti sistem se može proučavati sa više
aspekata, što zavisi od toga koje crte sistema se stavljaju u prvi plan. Stoga iz mnoštva spoljašnjih
i unutrašnjih dejstava biraju se samo ona koja bitno utiču na stanje sistema, odnosno na
koordinate sistema od kojih zavisi rješenje postavljanog zadatka. Iz mnoštva ulaznih dejstava
izdvajamo samo ona koja bitno utiču na ponašanje sistema i njih nazivamo ulaznim veličinama, a
elemente ili dijelove sistema kojima su pridružena ulazna dejstva nazivamo ulazima sistema ili
ulaz.

11
 Izlazne veličine
Ulaz u opštem slučaju mijenja stanje sistema. Međutim, najčešće je dovoljno da se posmatraju
samo neke veličine koje karakterišu procese koji se zbivaju u sistemu pod uticajem spoljašnjih ili
unutrašnjih dejstava sistema sa aspekta istraživača (a ne kompletno stanje sistema). Ove veličine
su odraz stanja sistema i ulaznih veličina, a nazivaju se izlazne veličine ili izlaz.

M
X
Y U S

1. Izrada skice objekta

Objekti su konkretni, trajni dijelovi sistema koji uvjetuju ponašanje sistema. Za ponašanje je
potreban sistem analitičar i stručnjak za oblast. Pravila za crtanje skice su sljedeća:
1.pravilo ==> materijalni tokovi
---> informacioni tokovi
2.pravilo numerisati u procesnom smjeru
3.pravilo napraviti popis objekata sa oznakama (brojevima) – u desnom uglu oznaka
objekta
4.pravilo tok (veze) označavamo sa X i dva indeksa. Prvi index je ishodišni objekt
(odakle izlazi) a drugi je redni broj veze iz tog objekta (broj izlaza)

Slika objekta
Hipotetična šema preduzeća:

X 41
U LA ZNA 4 5
K ON TROLA S K L A D I[ T E
X 02 X 51
X 42 X 52 X 32
X 11
1 3 X 33 6
X 01 P R IP R E M A X 31 P R O IZ V O D N JA P R O D A JA
RA DA

X 12
X 61

2
N A BAVA

X01 – raspoloživa sredstva X33 –

X02 – ulazi materijala X41 – ulazi u skladište
X11 – nalog za rad X42 – informacije o ulazu
X12 – narudžba materijala X51 – stanje skladišta
X31 – izvještaj X52 – izlaz iz skladišta
X32 – zahtjev za dijelove i materijal X61 – narudžba gotovih proizvoda

Slika objekta sadrži sve materijalne tokove i klasične informacijske tokove. Objekat se u slici
pojavljuje samo jednom, a veze mogu i više puta.

1. Slika funkcionisanja
Pruža osnovni pogled na funkcionisanje sistema. Za osnovu se uzimaju veze, a objekti se
raspoređuju shodno vezama. Numerisanje objekata mora odgovarati onom sa slike objekta.
Objekti se mogu pojavljivati više puta – više procesa. Veze se javljaju samo jednom. Najvžanije
su informacijske veze.
Slika funkcioniranja sistema:

12
 1 3 X 31 5
X 01 P R IP R E M A X 11
P R O IZ V O D N JA X 51 S K L A D I[ T E
RA DA

X 52
X 41 2
X 53
N A BAVA
4
U LA ZNA
K ON TROLA 1
X 12
P R IP R E M A
X 02 RA DA

X01 – raspoloživa sredstva X41 – informacije o ulazu

X02 – ulazi materijala X51 – informacije o izlazu
X11 – nalog za rad X52 –
X12 – X53 – stanje skladišta
X31 – narudžba za rad

1. Istraživanje određenosti ponašanja sistemskih elemenata

Iz slike funkcionisanja izdvajamo pojedini element (pravougaonik sa vezama) i ispitujemo
ponašanje na bazi crne kutije. Ustanovljavamo izlaze za različite ulaze. Postoje mnoge tehnike
kojima se služe sistemski analitičari. Jedno od ključnih je postavljanje 5 blokova pitanja:
i. Šta? (npr. ulazi) – jedan cijeli blok pitanja – tzv. ček liste
ii.Zašto? (zašto uopće)
iii.Ko? (to radi, da li bi to neko drugi trebao da radi,...)
iv.Kako? (vi to radite)
v. Gdje?

13
 KIBERNETIKA KAO ZNANOST

10. UVOD
Kibernetika (grč. – upravljam, vladam) nauka o opštim zakonima procesa upravljanja i komunikacije u
organizovanim sistemima – mašinama, živim organizmima i međusobnom odnosu jednih prema drugima;
definiše se kao nauka o načinima primanja, predaje, čuvanja, obrade i iskorištavanja informacija u
mašinama, živim organizmima i međusobnom odnosu jednih prema drugima. Začetnik kibernetike je
Norbert Wiener. Prvu knjigu objavio 1948 i to “Kibernetika ili upravljanje i komunikacija kod živih bića i
mašina”, druga mu je knjiga “Kibernetika i društvo”. Kibernetika je nastala na osnovama analogije
između ponašanja bioloških organizama i tehničkih uređaja – mašina. Složenost kibernetskih procesa i
brzina odvijanja samih procesa u većini slučajeva izmiče praćenju i kontroli od strane čovjeka, usljed
njegove psihofizičke ograničenosti. Tako se javljaju i prve ideje o konstruiranju takvih mašina koje bi
izvršavale niz aritmetičkih i logičkih operacija koje su do tada bile isključivo privilegija čovjeka. U
poređenju sa drugim naukama kibernetika je na samom početku svog razvoja. Nema generalne definicije
koja je opće prihvaćena.
DEF (Norbert Winer): Kibernetika je nauka koje se bavi teorijom upravljanja i komunikacije kod živih
bića i mašina.
DEF (najgeneralnija def.): Kibernetika je nauka o upravljanju procesima i sistemima svake vrste.
DEF: Kibernetika je nauka o upravljanju međusobno povezanih procesa koji se zbivaju u sistemima kao
što su organizmi, zajednice i tehnički uređaji.
Kontrola i upravljanje se vrše nad sistemom kao cjelinom, vezama među procesima, mrežama
međusobnih odnosa sistema. Ključne riječi kibernetike su: sistem, upravljanje, kontrola, regulacija.
Upravljamo uz pomoć reguliranja. Cilj kibernetike je da otkrije i formalizira komunikacije i da uspostavi
kontrole na bazi komunikacije. Osnova upravljanja je informacija, odnosno komunikacija. Kibernetika je
začetnik informatičke ere. Svi digitalni računari su se u suštini razvili nakon razvoja kibernetike. Svi
informacioni sistemi imaju ključnu namjenu da obezbjede ljudima mogućnost upravljanja. Kibernetika se
koristi matematičkom logikom, teorijom vjerovatnoće, numeričkom matematikom, teorijom informacija,
te teorijom sistema. Nastoji da npr. kompjuter napravi kao deterministički sistem, a cilj je da se sve
determinira. Nedeterminiran kompleksan sistem je čovjek. Pokušava se da nedeterministički sistem što
više dovede u determinističko područje. Svaki sistem je dinamičan. Kibernetika nastoji da dinamičan
sistem pojednostavi i svede na što stabilniji sistem. Kibernetika proučava odnos dijela i cjeline, i teži da
stvori sklad između njih.
Logika kibernetike počiva na dva ključna pravila:
2. postojanje suprotnosti (da bi nešto lakše shvatili)
3. kretanje nastaje iz sklada suprotnosti (ako ne bi bilo suprotnosti, ne bi bilo ni kretanja)
Tri ključna sektora (teorija) u kibernetici:
4. opća teorija kibernetike koja proučava opća načela upravljanja
5. tehnička iz koje se se razvili analogni i digitalni sistemi
6. primjena kibermetike (medicina, psihološka, ekonomska,...)
Bavićemo se kibernetikom preduzeća i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu
za upravljanje, pa se to veže za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, čime se bavi teorija
informacija sistema.
Bavićemo se kibernetikom preduzeća i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu
za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, čime se bavi teorija informacija sistema.
Predmet proučavanja kibernetike je upravljanje sistemima i procesima.
Sistem je prostor u kojem se odvijaju procesi i u kojem ulazi prelaze u izlaze nekom transformacijom,
procesom. Proces je promjena koju mi pratimo i na koju djelujemo. Promjena je razlika između stanja.
Da bi upravljali promjenama moramo znati šest pojmova:
7. predmet (operand)
8. uzork (operand)
9. početak
10. kraj
11. način prelaska u novo stanje
12. kapacitet pojave (granica rasta pojave)

14
 Metode kojima se bavi kibernetika:
Osnovna metoda je sistemski pristup: kvalitativne, intuitivne, grafičke, kombinirane. Tri ključne
specifikacije kojima se bavi kibernetika su:
13. Metod crne kutije
Znamo samo ulaze i izlaze, ali ne znamo strukturu, proces i želimo da upravljamo nečim čiju
strukturu ne poznajemo.

U I
P

Posmatra se U i I da bi se pratio proces, i na osnovu toga upravljamo sistemom i kada neznamo

šta se događa unutar sistema.
14. Metoda modela
Napravi se model za ono što hoćemo istraživati, jer se ne može istraživati na realnom sistemu.
Model treba da sadrži ključne karakteristike originala.
15. Metod povratne sprege
Mjere se izlazi i korigira se ulaz.
U I
P

Kibernetski sistem
Postoji organ kojim upravljamo i oni razmjenjuju informaciju.

U I
OU

inf.
OU

Kod upravljivih sistema neophodno je prisustvo subjekta ili organa preko koga se ostvaruje funkcija
upravljanja.
OU – objekt upavljanja (objekt kojim se upravlja)
SU – subjekt upravljanja (upravljački dio)
I0 i Is – informaciona veza između objekta i subjekta upravljanja

s i s te m
o k o lin a I 0 o k o lin a
OU SU
I S

k i b e r n e ts k i s i s te m

Pri ovome strukturalno i funkcionalno jedinstvo ova tri elementa čine upravljiv sistem – kibernetski
sistem, tako da po pojmom “sistem upravljanja” treba razumjeti jedinstvo objekta upravljanja i subjekta
upravljanja. Kibernetski sistem se ispoljava kao samoupravljiv, samoregulacioni i smoorganizujući
informacioni sistem.
Samoorganizirajući informacioni sistem je sistem koji je sposoban da prima, prerađuje, predaje i koristi
informacije za obezbjeđenje optimalnih uslova za funkcionisanje sistema.

15
 Osnovni kibernetski sistem

U LA Z 1 2 3 IZ L A Z
U P R A V L JA ^ K I NA RED BODAV N I IZ V R [ N I
ORG A N ORG A N ORG A N

4
ORG A N ZA
M JE R EN JE

Čitav Winerov model se zasniva da postoji UU i OU. Na osnovu ovoga pravimo informacioni sistem,
uvijek moramo da zatvorimo krug, da uvijek nađemo povratnu spregu za našu informaciju. Upravljački
organ ne mora biti naredbodavni.

STRATE[ K I V R H
S R E D N JI N IV O

O P E R A T IV N I N IV O
(IZ V R [ N I)
Ključno pravilo za informaciju, na kojoj počiva kibernetika je da se odnosi na problem, da je
pravovremena, da je ekonomična.

11. OTKLANJANJE SMETNJI

U funkcionisanju svakog sistema pojavljuju se smetnje koje skreću sistem sa cilja, tj. sprečavaju da
ostvarimo cilj. Smetnje mogu biti:
16. Interne koje nisu posljedica vanjskog uzroka. Nastaju unutar sistema i zavise od elemenata, strukture
i funkcije sistema.
17. Eksterne koje su nametnute iz okruženja.
Smetnje otklanjamo na sljedeće načine:
18. Eliminisanje smetnji – izolacijom sistema, stvaranjem brane oko sistema;
– stvaranjem rezervi u sistemu, čime kompenziramo posljedice, ali ne
i uzroke;
Detektor za prikupljanje informacija o smetnjama. Dio za promjenu ponašanja ili strukture
19. Kompenizranje smetnji

U Y
W O B JE K T
U P R A V L JA ^ K I
Y r U P R A V L JA N JA
U RE\ A J
Z - s m e tn je
Y r - v o de}a f. X
W - i n t e r v e n t n e s m e tn j e

20. Reguliranje – otklanjanje posljedica.

16
 Z

Y r
R O
W Y
REG U LATOR O B JE K T
R E G U L IR A N JA

Otklanja interne i eksterne smetnje. Djeluje na bazi izlaza (posljedice) – povratna sprega

12. POUZDANOST SISTEMA

Nema potpuno pouzdanih i determiniranih sistema složeni sistemi su manje determinirani od
jednostavnih. Dakle, što je sistem kompleksniji to je i nepouzdaniji. Kako možemo od nesigurnih sistema
stvoriti sigurnije? Pravimo sisteme koji su dovoljno pouzdani, tj. dovoljno determinirani. Ako imamo neki
elementarni sistem čiji ulaz može da ima samo 2 vrijednosti, 0 i 1, i recimo da izlaz može da uzme pet
vrijednosi:

U {0, 1} U I
I {0, 1, 2, 3, 4} S

Računamo vjerovatnoću pojavljivanja vrijednosti, procenat vjerovatnoće. Da bi povećali pouzdanost

sistema, napravimo više podsistema i time pojačavamo sistem.
S=S1=S2=S3
U I
S1
1

U U I I
S2
2

U I
S3 3

_
I je srednja vrijednost svih izlaza. Sistem troši tri puta više energije.
Poboljšanje
a. Promjena unutrašnjosti sistema
b. Stvaranje složenog sistema

I 0 1 2 3 4
0
1 1/ 1/5 1/5 1/5 1/5
5

Ako su sistemi vezani u seriju možemo povećati pouzdanost tako što ćemo paralelno povezati više
sistema.
S IS T E M
X Y
S1 S2 S3 S4 S5
p = 0 .9 9
1
p = 0 .8
2
p = 0 .9 9
3
p = 0 .9
4
p = 0 .9 9
5

17
ps = p1 × p2 × p3 × p4 × p5 = 0.6986
p = pouzdanost
q = (1 – p) = vjerovatnost greške
ps = ukupna vjerovatnoća za sistem povezan u seriju

S'
S2
X S4 Y
S1 S2 S3 S5
S4
S2

Povećana pouzdanost elemenata tako što smo dodali još takvih istih elemenata. Pouzdanost paralelno
spojenih sistema, gdje je n broj paralelnih veza, je: P = 1 – qn

13. UPRAVLJANJE
Postoji više definicija upravljanja.
DEF: Upravljanje je poduzimanje akcija na objekat upravljanja tako da se dati objekt dovede u stanje koje
je najbliže ostvarenju cilja.
DEF: Upravljanje je djelovanje na objekt upravljanja i na okolinu da bi se ostvario cilj.
DEF: Upravljanje je postupak kojim se pomoću ulaznih veličina nekog procesa (objekta) utiče na izlazne
veličine u skladu sa poznatim zakonitostima datog procesa.
Ključne riječi upravljanja su: cilj (kriterij), integracija, algoritam (program – redosljed koraka koje treba
poduzeti da bi se nešto ostvarilo), akcija (upravljanje – poduzimanje akcija – da bi se ostvario neki cilj)
Tamo gdje nema izbora, tamo nema i ne može biti upravljanja. Izbor stanja sistema kome dajemo
određenu prednost u odnosu na ostala stanja sistema iz mnoštva mogućih stanja. To znači da se
upravljanje preduzima sa ciljem da se sistem dovede na jedan viši nivo organizovanosti, da se stepen
stohastičnosti procesa i pojava smanji i uspostavi određeni determinizam, kao i da se iz velikog broja
različitih i raznovrsnih stanja dođe do konačno malog broja relevantnih stanja. Potrebne su nam sljedeće
činjenice. Prvo, sposobnost da jedan sistem funkcioniše, na njemu svojstven način, obično se ocjenjuje na
osnovu karaktera njegovih izlaznih veličina, a što u krajnjem slučaju zavisi od kvaliteta i kvantiteta
ulaznih dejstava na sistem. Drugo, da se u ovom smislu bolje shvati upravljanje, neophodno je uvesti
funkciju procjene ili nešto što se može nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja, koji omogućava da se sa
dovoljnom tačnošću utvrdi da li je ponašanje sistema kojim upravljamo zadovoljavajuće ili odstupa, i u
kom smislu i u kojoj mjeri odstupa od željenog ili očekivanog ponašanja. Kad govorimo o upravljanju,
neophodno je da se objekt upravljanja posmatra u jednoj amorfnoj sredini sa svim faktorima koji djeluju
ili mogu da djeluju na sistem u posmatranom periodu. Tako da je neophodno da raspolažemo
informacijama o onome što se događa u okolini i unutar sistema pod uticajem faktora iz okoline, kao i
uticaja koji vrši sistem na okolinu.

18
 M
O K O L IN A Y ' X
Y OU O K O L IN A
i0

I m
U c
I o
I x

U U

A C
A L G O R IT A M C IL J
M označava uticaj okoline na objekt, što reflektuje stanje okoline, a X stanje objekta, odnosno njegov
uticaj na okolinu. Y’ predstavlja mnoštvo spoljašnjih dejstava. Y samo ona spoljašnja dejstva koja se
koriste u postupku upravljanja. To su ulazna – upravljačka dejstva. Im označava informacije o stanju
okoline, I0 informacije o objektu upravljanja, Ix informacije o stanju objekta. Im, I0, Ix se određenim
kanalima veze dovode do upravljačkog uređaja UU, gdje se ove informacije preko algoritma upravljanja
A, u skladu sa ciljevima upravljanja C, preobražavaju u signale upravljanja Uc, koji se nakon toga dovode
u izvršni organ IO. Upravljanje se može okarakterisati pomoću uređene četvorke (U, I, A, C). U –
upravljanje, I – informacija, A – algoritam, C – cilj upravljanja. Algoritam (A) u potpunosti zavisi od
objekta upravljanja i može biti određen na osnovu modela posmatranog objekta upravljanja. Za
ostvarivanje cilja upravljanja (C) nije dovoljno da imamo samo informacije o stanju okoline (Im), već je
neophodno znati kako se mijenja stanje objekta pri sprovođenju postupka upravljanja (U). Proces
upravljanja se uvijek odvija odeređenim redosljedom. Određeni prijemni organi primaju informacije o
stanju objekta uptavljanja. Ovakve primljene informacije se prenose određenim kanalom veze, čiji je
zadatak da informaccije preradi i da odgovarajuće rješenje. Prerađene informacije se u vidu upravljačkih
signala koriste za realizaciju odgovarajućih upravljačkih dejstava preko izvršnih organa na objekt
upravljanja. Proces primanja informacija, njihovo čuvanje i predaju zovemo vezom.
DEF: Ako mašina ili organizam može da prima i koristi informacije o rezultatima svoga rada, onda
kažemo da je takav sistem, sistem sa povratnom spregom.
DEF: Preradom informacija o upravljanim (izlaznim) veličinama dobijenih kanalom povratne sprege u
signale kojima se koriguje rad mašine ili organizma, zovemo regulacijom – kontrolom.
Sistem upravljanja radi po sljedećoj strukturi:

D e fin ic ija D o n o {e n j e M jeren je

P rik u p lja n je A n aliza R az v o j Izbor
c ilja o d lu k e A k cije re z u ltata K o re k c ija
in f o rm a c ija in fo rm a c ija a lte r n a tiv a a ltern ativ e
( k r ite r i ja ) ( o d l u ~iv a n j e ) ( k o n tro l e )

Ako zaboravimo jednu od informacija promašićemo odluku. Proces je iterativan. Postoje tri vrste sistema
upravljanja: otvoreni, zatvoreni i kombinovani.

1. Otvoreni sistem upravljanja

DEF: Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima
upravljanja veličina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni sistemi
upravljanja.
Pod pojmom upravljane veličine ovdje se podrazumjevaju ostvarene vrijednosti izlaznih veličina
ili informacije o stanju sistema, u kome se sistem našao nakon djelovanja upravljačkih dejstava.
Otvoreni sistem upravljanja podrazumjeva takve objekte kod kojih postoje radni procesi koji teže
da održe jedan konstantni režim ili program odvijanja radnih operacija.

19
 M
O K O L IN A X
Y OU O K O L IN A
i0

I m
U c

U U A L G O R IT A M

Devijacija je odstupanje nekog tijela od svoje putanje ili pravca. Devijantnost ponašanja
posmatranog objekta upravljanja (OU) uslovljena je djelovanjem poremećajnih dejstava (M) iz
okoline. Informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava (Im) se dovode u upravljački
uređaj (UU), gdje se na osnovu algoritma upravljanja informacije o poremećajnim dejstvima
preobražavaju u signale upravljanja (Uc), zatim se signal upravljanja dovede u izvršni organ (IO),
gdje se stvaraju i biraju upravljačka dejstva (Y) iz mnoštva mogućih dejstava. Kod otvorenih
sistema upravljanja u upravljački uređaj (UU) se uvodi program promjene upravljačkih dejstava
Y(t) ili/i informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava M(t) u toku sprovođenja
postupka upravljanja posmatranim objektom upravljanja. Radi dobijanja signala upravljanja (Uc)
u upravljačkom uređaju moraju postojati informacije o tome kakva treba da bude vrijednost (Y)
za svaku vrijednost poremećajnog dejstva (M), da bi se postigao cilj upravljanja, tj. postigao
željeni izlaz ili stanje sistema (primjer upravljanja saobraćajem na raskrsnici, semafori).
Problem upravljanja se može riješiti na dva načina: uvođenjem fiksnog programa u upravljački
uređaj i pružanjem informacija o nastalim poremećajnim dejstvima, tj. o broju nailaska vozila na
raskrsnici. U prvom slučaju se u upravljački uređaj ugrađuje fiksan program U = U(t). Pomoću
programa U(t) se u određenim vremenskim razmacima unaprijed fiksiranim proizvode
upravljački signali (Uc) kojima se preko određenih izvršnih organa (IO) otvara ili zatvara rampa,
tj. pali zeleno, gasi crveno svijetlo.

M
X
Y OU
i0

U c

U U PRO G RA M

Kao izlaznu veličinu (X) možemo smatrati broj vozila koja su prošla kroz raskrsnicu dok je ova
bila otvorena. Ovaj način regulisanja saobraćaja ima slabosti. Prema utvrđenom programu rampa
će se otvoriti i onda kada nema nijednog vozila. Ova slobost u upravljanju može se djelimično
otkloniti na taj način što se program upravljanja podesi tako da se za ulice u kojima se očekuje
veći promet otvorena rampa drži duže, a za sporedne kraće vrijeme.
U drugom slučaju, može se postići efikasnije upravljanje, ako se u upravljački uređaj dovode
informacije o poremećajnim dejstvima, tj. o nailasku vozila iz ovog ili onog pravca, pa prema
time se otvara ili zatvara odgovarajuća rampa.

20
 BROJ M
V O Z IL A OU X
Y
i0

D ETEK TOR U c

I m
U U

Ovo se može postići postavljanjem detektora (foto ćelije) koji je sposoban da registruje nailazak
vozila, a informacije o tome određenom vrstom signala se prenose do upravljačkog uređaja, koji
preko izvršnog organa otvara ili zatvara rampu.

2. Zatvoreni sistem upravljanja

DEF: Sistemi u kojim se za formiranje upravljačkih dejstava koriste informacije o vrijednostima
upravljanih (izlaznih) veličina naziva se zatvorenim ili regulacionim sistemima upravljanja.
Djeluju li na objekt upravljanja (OU) spolja poremećajna dejstva (M), može doći do devijacija u
odvijanju procesa. Ako se informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava iz okoline
kao i procjene njihovog uticaja na objekt upravljanja na mogu registrovati ili preduhitriti, onda se
njihova kompenzacija mora vršiti na osnovu informacija (Ix) mjerenjem izlazne veličine (Ix).
Mora se utvrditi njihovo odstupanje od unaprijed zadate ili očekivane vrijednosti (X0). Ovakav
vid upravljanja zove se regulacijom ili kontrolom.

M
O K O L IN A X
Y OU O K O L IN A
i0

U c
I x

U U
X 0

Kod stvarnog sistema upravljanja nemamo mogućnost kontrole upravljane (izlazne) veličine, već
se upravljanje vrši na osnovu iskustva o ponašanju sistema i upravljačkih dejstava koja nam stoje
na raspolaganju u toku procesa upravljanja. Upravljanje u zatvorenom sistemu korištenjem
povratne sprege čini se efikasnijim, mada ima svoje slabosti. U zatvorenom sistemu upravljanja
moramo sačekati da poremećajna dejstva iz okoline izvrše svoj negativan uticaj na sistem, pa tek
na osnovu izmjene vrijednosti izlazne veličine možemo vršiti korekciju čime se ostvaruje funkcija
upravljanja. Upravljamo dakle sa izvjesnim zakašnjenjem.

3. Kombinovani sistem upravljanja

Za realizaciju kombinovanog sistema, u upravljački uređaj sistema upravljanja, dovode se kako
informacije o poremećajnim dejstvima (Im), isto tako i informacije o egzistentnoj vrijednosti (Ix)
korištenjem kanala povratne sprege, kao i vrijednost zahtjevane izlazne veličine (X0).

21
 M
O K O L IN A X
Y OU O K O L IN A
i0

I m
U c
I x

U U

X 0

Algoritam rada upravljačkog uređaja omogućava da se na osnovu informacija o poremećajnim

dejstvima (M), egzistentne vrijednosti (X), i zahtjevane vrijednosti (X0) stvaraju signali
upravljanja (Uc) koji se definišu pomoću funkcije: Uc = F(M, X, X0)
Primjer vojske. Nije dovoljno da se naredba saopšti primaocu preko kanala veze, već je potrebno
da dobijemo odgovor (povratnom vezom) da je naredba primljena i shvaćena, i tek onda se može
smatrati da je proces predaje naredbe uspješno obavljen.
Bez povratne sprege nema ocjene i kontrole kvaliteta upravljanja.
DEF: Povratnu spregu kojom se povećava uticaj ulaznog dejstva na rad sistema (izlaznu veličinu
sistema) nazivamo pozitivnom povratnom spregom.
Ako je npr. temperatura prostorije niža od one koju mi želimo, onda signalima povratne sprege
utičemo na povećanje ulaznog dejstva, čime se postiže veća temperatura prostorije.
DEF: Ako se signalima koje dobijamo kanalom povratne sprege suprodstavljamo uticaju ulaznih
dejstava, odnosno onome što sistem već radi, onda takvu povratnu spregu nazivamo negativnom
povratnom spregom.
14. OPTIMALNO UPRAVLJANJE I REGULACIJA
Zadamo ponašanje s obzirom na cilj i pokušavamo ostvariti upravljanje. Najmanje su tri nivoa
upravljanja: strateško, taktičko i optimalno. Postoji šest vrsta upravljanja:
4. Jednostavno – samo sa jednim paramterom
5. Programsko – sa unaprijed određenim algoritmom
6. Sa slijeđenjem – u određenim vremenskim intervalima slijedimo dinamički postavljen program
7. Anticipativno – na bazi promatranja poremećaja
8. Maksimalističko – na bazi maksimuma – max funkcija kriterija
9. Kompleksno – na bazi različtih definicija dinamičkih ciljeva i na bazi više parmetara
Samoregulirajuće – npr. kod kojeg se stabilizacija vrši na bazi akcije koje sistem sam poduzima.
Samoomtimirajuće – varijacije više varijabli ali se ne mijenja struktura
Samoorganizirajući – sistem sam može da bira ciljeve da mijenja strukturu da bi postigao upravljanje
Samoupravljanje – je takav sistem upravljanja u kojem u procesu pripremanja, donošenja, sprovođenja
odluka učestvuju svi radnici u udruženom radu, aktivno i ravnopravno, napredno, dokle je to moguće, a
dalje putem delegata.

Optimalno upravljanje
Zadatak upravljanja je u opštem slučaju postizanje unaprijed postavljenog cilja. Za postizanje određenog
cilja ili za rješavanje određenog problema, što je isto, potrebno je da postoji više alternativnih puteva –
načina koji dovode do rješenja. Svaka od postojećih alternativa dovodi do cilja – rješenja, ali ne na isti
način i pod istim uslovima koji vladaju u toku procesa realizacije postavljenog cilja. U ovakvim
slučajevima kad se pojavljuje neizvjesnost u pogledu izbora određene alternative (puta) za rješavanje
problema, potrebno je da postoji nekakav oslonac za izbor najboljeg puta od mnoštva mogućih koji stoje
na raspolaganju u datoj situaciji. Ovakav oslonac je kriterijum upravljanja ili kriterijum efikasnosti.
DEF: Kriterijum upravljanja je mjerilo kvaliteta valjanosti upravljanja.
Ako postoji potreba za postizanjem jednog određenog cilja i samo jedna alternativa, jedina mogućnost za
postizanje tog cilja, može li se onda govoriti o izboru. Tada izbor može da bude:
10. da pristupimo realizaciji tog cilja;
11. odložimo njegovu realizaciju;

22
 12. u potpunosti se odreknemo realizacije.
Kriterijum efikasnosti u ovom slučaju je ono što nam pomaže ne da izaberemo najbolju alternativu za
rješavanje problema, već da odabere najbolji stav donosioca odluke, pri izboru akcije koju treba primjeniti
u odnosu na postavljeni problem. Kriterijum efikasnosti u ovom slučaju treba da da odgovor na to da li je
cijena koju treba platiti za to rješenje razumna u datom momentu. U zavisnosti od namjene sistema
kriterijumi se formiraju na osnovu ekonomskih, tehničkih, etičkih i drugih zahtjeva.
DEF: Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim spoljašnjim uslovima postiže
optimalna svrsishodnost (max. vrijednost kriterijuma efikasnosti) preduzetih akcija u skladu sa
postavljenim ograničenjima u sistemu kojim upravljamo.
U opštem slučaju se na osnovu ciljeva i preduzetih akcija formira algoritam za kvalitativnu procjenu
realizacije operacije (kriterij efikasnosti) koji se kasnije uspoređuje sa funkcijom korisnosti. U slučaju
direktne postavke zadatka praćenja izvršenja operacija, kriterijum efikasnosti je i funkcija korisnosti,
odnosno veličine koju treba maksimizirati ili minimizirati radi izbora odgovarajućeg rješenja. Kriterijum
efinkasnosti treba da ispunjava sljedeće uslove:
13. Da podržava osnovni cilj akcije. podržavanje osnovnog cilja akcije je neophodan uslov za
pravilno rješenje problema;
14. Da je osjetljiv na promjenu parametara koji se kontrolišu, tj. da se znatno mijenja i pri manjim
promjenama parametara, u zavisnosti od dobijenih rješenja. U protivnom se otežava proces
upravljanja;
15. Da se može matematički opisati, što omogućava matematičko rješavanje problema optimizacije.
Mjerenje efikasnosti se može vršiti raznim postupcima. Tri su ogromne skupine pokazatelja efikasnosti:
16. pitanje determiniranosti
17. pokazatelj korištenja resursa (u kojoj mjeri su resursi zadovoljeni)
18. mjerenje smetnji (njihov oblik, veličina, savladivost)

O G R A N I^ E N JA PO K A Z AT E L JI
S IS T E M A E F IK A S N O S T I

* o b av ez n a * s t o h a s t i ~n o s t
* dopunsk a * s m e tn je
* is k u s tv e n a K O N C E P C IJA * resu rsi
ZA DATK A

O G R A N I^ E N JA
ZA M OD EL

F U N K C IJA K R IT E R IJ
M OD EL
K O R IS N O S T I E F IK A S N O S T

U nizu slučajeva u praksi upravljanja obično se mogu pojaviti dva ili više parcijalnih kriterijuma
efikasnosti upravljanja. Kriterijumi mogu biti npr. novčani rashodi i deficitarni materijal, novčani rashodi
i modernizacija oruđa za rad, itd. Ako su prisutna dva ili više parcijalnih kriterijuma, onda se u takvim
slučajevima pojavljuje i više prilaza u rješenju problema efikasnosti upravljanja. Jedan od njih se sastoji u
svođenju više kriterijuma, npr. K1, K2, K3 na jedan, tj. K = α1K1 + α2K2 + α3K3 gdje su αi stepeni važnosti
pojedinačnih kriterijuma. Nedostatak ovakvog postupka je u nemogućnosti određivanja adekvatne
važnosti za svaki od postojećih kriterijuma.
Predpostavimo da se traži optimalna vrijednost neke veličine a, tj. ona vrijednost za a koja maksimizira
kriterijum K. Neka na vrijednost kriterijuma K ima uticaj parametar A čija vjerovatnoća nije tačno
utvrđena. Najprije je potrebno utvrditi moguće vrijednosti za parametar A: A1, A2, ..., An, za veličinu a: a1,
a2, ..., am, i za sve kombinacije ovih parametara (ai, Aj) izračunti vrijednosti kriterijuma K. Izračunate
vrijednosti za Kij se mogu unijeti u tzv. matricu efikasnosti (matrica odlučivanja pri mjerenju
efikasnosti):

23
 A A A ... A
a i
j
1 2 n

a 1 K 1 1
K 1 2
K 1 n

a 2 K 2 1
K 2 2
K 2 n

...
i j

a m K m 1
K m 2
K m n

Za dobijanje rješenja se tada koristi opšti kriterijum Ki, koji se formira iz tablice raznim metodama. Npr.
kriterijum Laplasa KLi određuje se iz uslova da se sve vrijednosti parametara Ai realizuju istom
vjerovatnoćom
n
K = K
L
( i = 1 , 2 , ..., m )
i i j

j = 1

Opšti kriterij se može izračunati i onda kada vrijednosti parametara A nisu tačno utvrđena, pod uslovom
da su poznate vjerovatnoće pi za modalitete slučajne promjenljive veličine Aj.

n
K =
K p i
( i = 1 , 2 , ..., m ) i j j

j = 1
Ako imamo ovu alternativu koja i u slučaju najnepovoljnijeg uticaja faktora Aj obezbjeđuje minimalni
gubitak, tada se ovako izabrana alternativa (strategija) zove minimaksna strategija.
K n i
= m ax m in K i j
= m in m ax K i j

i j j i
Minimak sistem odlučivanja je odluka koju mi prihvatamo za najnepovoljniji slučaj, tražimo
najminimalniju vjerovatnoću da će se nešto desiti.

Automatsko upravljanje
DEF: Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog učešća čovjeka.
Prave se sistemi sa organima koji mogu sami da ga kontrolišu, donose upravljačke odluke i izvršne
odluke.

U I
PRO C ES

IE

U E M E

I O
I O

UE – upravljački element
IE – izvršni element
ME – mjerni element
Io – stanje (nije nužno u ME, ali jeste u UE)
Kod automatske regulacije možemo imati otvoren i zatvoren sistem automatskog upravljanja. Ako je
sistem otvoren, onda postoji neki algoritam, program upravljanja, uređaj za pamćenje (koji je zapamtio
program) i postoji izvršni uređaj (koji će izvršiti kontrolu ulaza).

24
 X ( t)
0
Y ( t)
OU
u p r a v l j a ~k i
U U u re| aj

Y ( t) PROG RA M
U P AU
0

u re| aj z a a l g o r ita m
p am }e n je u p rav lja n ja
otvoreni sistem programskog upravljanja

Djeluje na bazi informacije iz okoline i nema veze sa izlazom.

X ( t)
0
Y ( t) 0

OU
u p r a v l j a ~k i
u re| aj
U U

PRO G R A M
U P AU
u re| aj za a l g o rita m
p am }e n je u p rav lja n ja
zatvoreni sistem upravljanja

15. ODLUČIVANJE
Opšti model donošenja odluke pri neizvjesnosti može se formalno opisati samo onda kad postoji:
O – objekt na koga se odnosi odluka
Y – skup mogućih odluka koje nam stoje na raspolaganju pri izboru ulaznih upravljačkih akcija.
X – skup mogućih ishoda u zavisnosti od odabrane odluke (izlazne veličine – upravljane veličine)
M – skup mogućih poremećajnih dejstava iz okoline koja mogu da utiču na ishod odluke
F – transformacija kojom se odluka i neizvjesnost preslikavaju u ishod
M

Y X
O

Suština odlučivanja se sastoji u tome da se izabere takva odluka za koju će efikasnost koja se postiže
upravljanjem biti unutar očekivane tolerancije, bez obzira na to koji će element djelovati iz skupa
neizvjesnosti.
DEF: Odluka je konačan izbor jedne od rasloloživih alternativa.
S tim da se podrazumjeva:
19. potpuno i jasno def. cilj
20. poznavanje resursa, ograničenja i uslova pod kojima će se realizovati odabrane odluke
21. maksimalnu i svrsishodnu saradnju svih aktera i izbora odluke
Kod svakog odlučivanja je bitno:
22. eliminisati neizvodljive odluke
23. eliminisati odluke za koje nemamo resurse (sredstva)
24. eliminisati odluke koje izazivaju velike promjene u dijelovima ili dijelu sistema
25. moramo imati jasno definisan cilj
26. da dovoljno poznajemo resurse koji su nam na raspolaganju
27. mora postojati privrženost članova organizacije cilju.

25
 16. MODELIRANJE I MODELI
Pokazalo se da je čovjeku veoma teško u izvjesnim slučajevima da uoči, registruje, kontroliše i usmjerava
sve procese i događaje koji se zbivaju u složenim objektima upravljanja zbog njegovih ograničenja
psihofizičke prirode. Tada se koristi modelom koji bi pružio mogućnost da se eksperimentiše radi
upoznavanja i razmjeravanja objekta kojim se upravlja, kao i predviđanja budućeg ponašanja objekta.
Model treba da odražava bitnost strukture i ponašanja originala i to još potpunije i jasnije nego original.
Model se smatra uspjelim ako:
28. se jednako ponaša kao original
29. dopušta da na osnovu njegove strukture i njegovog ponašanja pronađaemo dopunske crte
originala
Model nikada ne može biti identičan originalu, uvijek je samo aproksimacija objekta. Svrha modela je da
zanemari sporedne i za promatrača trenutno nevažne odlike originala, a naglasi njegova bitna svojstva.
Dakle, model je uprošćeni original. Kažemo da model postoji ako između dva objekta možemo ostvariti
sličnost koja omogućava razmjenu informacija o onim parametrima koje ispitujemo. Modelom se ističu
zakonitosti i objektivni odnosi na stvarnom objektu (originalu). Šematski predstavljen model:

z ap a` an je
P O JA V A
IL I str u k tu r a
O B JE K T i p o n a {a n je PO SM ATR A ^

p ro m jen e
p o j e d n o s ta v l j e n j e
M OD EL
S IS T E M S K I
O B JE K T
(O R IG IN A L )
a n alo g ija

Vrši se usporedba na osnovu postojećeg iskustva. Kod istraživanja modela najčešće radimo dvije stvari:
30. mjerimo ulaze
31. mjerimo izlaze
Mijenjamo strukturu i veze među elementima. Cilj modeliziranja je najčešće da ustanovimo strukturu i
ponašanje, a ako se radi o postojećem sistemu, da poboljšamo strukturu i ponašanje.

Podjela modela
Podjela na bazi iskustva:
1. verbalni (opisni)
2. fizički
3. grafički
4. matematički (opšti logički)
Najčešće se koriste grafički i matematički.
Podjela na bazi veze sa okolinom:
1. modeli strukture
2. modeli ponašanja
3. modeli funkcije
Podjela sa stanovišta upotrebe:
1. demonstracioni
2. eksperimentalni
3. modeli odlučivanja (simuliranje ponašanja nekog sistema da bi smo simulirali odluku)
Podjela sa stanovišta mjesta:
1. interni
2. eksterni

26
Da bi model bio svrsishodan mora biti sličan originalu. Postoje dvije vrste sličnosti:
1. izomorfna – sličnost ulaza, izlaza i transformacija
Izomorfizam je ekvivalentnost sistema u odnosu na njihovu strukturu, odnosno oni treba da
imaju ekvivalentne strukture i veze kojima se povezuju odgovarajući elementi tih (struktura)
sistema.
2. homomorfna – samo djelimično je model po karakteristikama sličan originalu
Odbacivanjem sporednih svojstava originala koje ne dovode do promjena stanja kod originala,
dobija se sistem koji se naziva homomorfnim ili uprošćenim modelom originala.
Modeliranje se provodi u šest koraka:
3. Prikupljanje saznanja o pojavi ili objektu (šta je cilj objekta, kakav mu je odnos sa okolinom,
kakva mu je struktura i kakvi su odnosi među elementima)
4. Definisanje elemenata i njihovih veza (struktura)
a. definišemo bitne elemente, a strukturu ne treba, jer ostaje ista
b. da li neki drugi medij može da zamjeni neki element i kakav će uopšte model biti
5. Izgradnja modela – razvijanje alternativnih modela
6. Izbor (optimalnog) modela
7. Ispitivanje odabranog modela
8. Prenošenje rezultata sa modela na original
Model je dobar ako se ponaša u skladu sa ciljem, tj. onako kako se ponaša original i ako pruža mogućnost
razvoja novih osobina na objektu. Ako postoji mogućnost prenosa informacija o svojstvima i ponašanju
jednog objekta – modela na drugi objekat – prototip, onda kažemo da je između ta dva objekta
uspostavljena izvjesna analogija (sličnost). Prilaze po analogiji možemo klasificirati po karakteru premisa
i zaključaka. Sa aspekta prilaza po analogiji, premisa (predpostavka) opisuje model, a zaključak – prot 潯
tip. Razlikujemo: analogije po svojstvima, analogije po ponašanju, analogije funkcija, analogije nekih
drugih svojstava. Najčešće analogije su analogije strukture, a sve druge možemo svrstati u kauzalne
(analogije zavisnosti) – sličnost da jednakim pojavama odgovaraju jednaki uzroci. Nastojimo da se svaki
sistem adaptira uslovima. Razlikujemo tri vrste adaptivnosti:
9. pasivna – sopstveno prilagođavanje okolini
10. izborna sredina (mi promjenimo sredinu)
11. probražajna sredina

17. METODA IDEAL SISTEMA

DEF: Idealni sistem je idealna predodžba konkretnog sistema, onaj koji funkcionira u idealnim uvjetima,
besprijekorno, bez troškova, bez smetnji, bez napora.
Takav sistem ne postoji, ali mnogo puta možemo dobrom analizom izbaciti neke stvari da “ne postoje”.
Ako težimo idealnim sistemima, jedan od načina da ga ostvarimo je da eliminišemo neke stvari. Druga
svrha je da se što je moguće više približimo idealnom sistemu. Idealni sistem služi kao smjernica za
izgradnju stvarnog sistema. U stvaranju ideal sistema polazi se od sljedećih karakteristika idealnog
sistema:
12. Svaki organizacioni sistem ima 3 bitna elementa:
a. svrha postojanja
b. pomoćna sredstva
c. radni sistem
Radni sistem povezuje najmanje 2 od 3 zadnja navedena elementa.
DEF: Radni sistem je dio svakog sistema ili podsistema koji obavlja neki zadatak.
Radni sistem se definiše kao kombinacija ljudskih, materijalnih i pomoćnih sredstava unutar
kojeg ulaze informacije i na osnovu toga se pravi.
DEF: Sredstva u organizacionom sistemu – ljudi, materijal, novac i pomoćna sredstva.
13. Svaki sistem se sastoji od 7 elemenata
a. funkcija
b. jedan ili više ulaza
c. jedan ili više izlaza
d. proces
e. okolina
f. oprema

27
 g. ljudske aktivnosti
14. Metod se može primjeniti za:
a. razvoj novih sistema – nepostojeći sistem
b. poboljšanje postojećeg sistema – za postojeći sistem koji dobro funkcioniše, pa ga se
poboljša
c. otklanjanje greški na postojećem sistemu – za postojeći sistem koji ne funkcioniše dobro
Tri dimenzije svakog sistema koje se u stvaranju ideal sistema realiziraju: materijal, učinak,
promjena.
15. Svaku organizainu jedinicu karakteriziraju:
a. svrha i zadaci (purpose)
b. sredstva (resources)
c. radni sistem (system)

SV R H A (R A D N I)
(Z A D A T A K ) SR ED STVA
S IS T E M

P R S

Razine sistema
Sistemi se mogu dijeliti:
16. Horizontalno – slične funkcije i podsistemi
17. Vertikalno – sistemi viših i nižih razina
Postoje tri ključne razine u sistemu:
18. strateški nivo
19. taktički nivo
20. operativni nivo
S V IJE T

RA D N O
M JE ST O
Svaki od tri nivoa ima onih 7 karakteristika sistema.

Razine idealnosti sistema

ID E A L N I S IS T E M
U IS ( p o tp u n o n e m o g u } )

T W IS - T W IS T

P O S O J E ] I S IS T E M

TRO[K OV I
UIS – krajnji idealni sistem
TWIS – tehnološki moguć idealni sistem
TWIST – tehnološki mogući idealni sistem naš sistem
Postojeći sistem – realni sistem o kojem sve znamo
Cilj je da postojećim znanjima napravimo TWIS. Razlikuju se 4 karakteristike idealnosti sistema. Najvišu
razinu idealnosti predstavlja teoretski idealni sistem, a najnižu postojeći tj. sistem koji ispitujemo. Osnovu
trokuta čine troškovi ili druge značajne osobine funkcionalnosti postojećeg sistema, ali troškovi se

28
najčešće koriste. Kod teoretski idealnog sistema troškovi su jednaki nuli, ali takav sistem ne može
postojati. Međutim, može se pomoću sistemske analize postići i ta tačka idealnosti.

Provedba (postupak) ideal sistema

Provodi se u 10 faza (koraka):
a. Utvrđivanje funkcije
b. odrediti radni sistem koji se ispituje
- postojeći dobar
- postojeći loš
- novi
c. odrediti funkciju
- materijalna dimenzija
- dimenzija učinka
- dimenzija promjene
d. odrediti ograničenja
- na višim nivoima
- na nižim nivoima
e. odrediti komponente funkcije
f. izabrati komponente za razvoj sistema
g. Razvoj idealnog sistema
h. upoznaj najčešće zadatke i operacije
i. isključiti potrebu za funkcijom
j. postaviti minimalni broj ulaza
k. postaviti minimalan broj izlaza
l. autmatizirati proces
m. obrađivati podatke automatski
n. prilagoditi kontrolu procesu
o. iskoristiti maksimalne ljudske sposobnosti
p. razviti sistem za normalne uvjete pa tek onda uvesti iznimke
q. podjeliti idealni sistem na krajnje idealne
r. preispitati sistem sa aspekta potrebnih sredstava
s. izabrati ciljni tehnološki izvediv sistem
t. Prikupljanje podataka
80 do 90% vremena trošimo na prikupljanje podataka i informacija – intervjui, upitnici,
statistike, eksperimenti, ranije analize, itd...
u. Izrada (protu) prijedloga
Izrada više varijanti koje se približavaju TWIST-u (ciljni tehnološki izvediv sistem)

B D
A F G
C E

A B C D E F G
1 1 1 1 1 1 1
2 2 2 2 2 2 2
3 3 3
4 4
A – G: elementi i veze za svaki element i vezu
1 – 4: prijedlozi (varijante) za element i veze
Kombinacije prijedloga:
A1 + B1 + C1 + D1 + E2 + F1 + G2
A2 + B1 + C1 + D2 + E1 + F1 + G1

a. Izbor (selekcija) jednog rješenja

29
 Utvrdimo kako će svaka varijanta funkcionisati:
- procjeniti učinke
- postaviti kriterije vrijednosti
- procjeniti uštede i produktivnost
- donijeti odluku
b. Formiranje sistema
c. Prerada – poboljšanje sistema
Revizija svih elemenata, veza i karakteristika. Prerada sistema što je moguće bliže idealnom
sistemu.
d. Ispitivanje sistema
Provjera postupka, računske kontrole, upotreba modela (globalnog ili pojedinačnog)
e. Uvođenje sistema (implementacija)
- priprema okoline za uvođenje
- idealiziranje uvjeta
- planiranje: materijali, uvjeti, ljudi
- obuka
f. Kontrola učinka
Da li je novi sistem bolji od prethodnog?
Šta su nedostaci novog?
Šta su greške koncepcije, a šta izvedbe?
Usporedba sa ranijim i sa TWIST-om.
Koliko se približio TWIST-u?
PREDNOSTI:
Jasno je struktuiran metod, jasan je cilj. Polazi od predodžbe idealnog. Oslobađa analitičara od
postojećih realnih sistema. Mijenja način razmišljanja. Prikuplja se manje podataka – skraćuje posao.
Razvija nesputanu kreativnost.
Ne smije se miješati funkcija sa ciljem. Funkcija npr. može da prati dugovanja, a cilj da pošalje
upozorenje da nije plaćeno. Moramo paziti da funkciju ne miješamo sa formalnim izlazom. Bitno je
odrediti granice funkcije, gdje ta funkcija prestaje.
Prvo proučavamo da li u tom sistemu neko drugi ima istu funkciju i da li se funkcija može premjestiti na
gornji nivo, tj. da li je sadržana u gornjem nivou.
Drugo pravilo je da integriramo funkciju sa nekom drugom funkcijom.
Bitno je da ispitujemo da li se možda funkcija odnosi na nešto što ne postoji. Kad smo razvili funkciju
razvijamo idealni sistem. Idealni sistem moramo što više približiti najjednostavnijem funkcionisanju i
nepostojanju troškova održavanja.
Idealizacija sistema na najmanje 8 načina:
2. da isključimo potrebu za funkcijom
3. da smanjimo broj ulaza
4. samnjimo broj izlaza
5. automatizovanje svega što je moguće – samo se determinirane stvari mogu automatizovati
6. podatke obrađivati automatski
7. prilagođavanje kontrole procesa – da ugradimo kontrolu u proces
8. maksimalno korištenje ljudskih mogućnosti
9. da razvijemo sistem za normalne uvjete, pa tek onda za izuzetke.

30
 POSLOVNI SISTEM

1. FUNKCIONISANJE POSLOVNOG SISTEMA

T R @I[ T E K O N K U R E N C IJA

T R @I[ T E T R @I[ T E N O V C A
E N E R G IJE
PO D U ZE] E
(P S ) T R @I[ T E O P R E M E

ZA K ON I T R @I[ T E M A T E R IJA L A

RA ^U N OVOD STV O

F IN A N S IJE

(I) R A Z V O J RA ZV OJ RA ZV OJ
P R O IZ V O D A T E H N O L O G IJE K A PA C IT E TA

O D R @A V A N J E U K K D

P R IP R E M A
P R O IZ V O D N JA NA BAV K A
P R O IZ V O D N J E

P R O IZ V O D N JA
K O M PO N EN TI S T U D IJ
RA DA

M O N T A @A

D IS T R IB U C IJA

Nastajanje poslovnog sistema:

10. a) Stvaranje proizvoda, kvalitet
b) Naučno – tehničke informacije – baze podataka na koje se priključimo i dobijemo podatke
o svemu
11. Kad se razvije proizvod razvija se tehnologija
12. Razvoj kapaciteta (kojeg su kapaciteta mašine)
13. Priprema proizvoda – najsloženiji paket, treba da na bazi potrebe kupca, narudžbi, izbaci plan
narudžbi, alata,..., za upravljanje prozivodnjom
14. Nabavka – istražuje tržište, razvija nabavku, naručuje, plaća dobavljače,... U sistemu nabavke
postoji sistem za upravljanje zalihama.
15. Proizvodnja – egzekucija (izvršavanje putem zakonskog prisiljavanja). Oko nje se vrše važni
podsistemi:
a. održavanje – kompletan sistem – informacioni sistemi pouzdanosti
b. upravljanje kvalitetom, kontrola kvaliteta
c. kadrovski problemi – obuka radnika,...

31
Fiksna sredstva – trajna sredstva (zgrada, alati, mašine,...)
Amortizacija (postepeno, po zakonom utvrđenom planu, vraćanje duga) – ostavljanje 1/5 novca za
održavanje i kupovinu novih sredstava.
Osnovni kapital – stalno moramo imati početnu sumu da bi imali tvornicu
Obrtna sredstva – dobijamo profit samo kad obrnemo novac
Svaki poslovni sistem se može predstaviti na sljedeći način:
s tra te {k i
v rh

UZ
sred n ji

LU
PO N E F
A
n iv o

@
M O UN
KT O
UR
N
ST TEH

] N KC
RU

E I IJE
o p e r a ti v n i
n iv o

Vrh želi da centralizira sistem, definiše ciljeve, obezbjeđuje resurse, kontrolira i koordinira.
Srednji sistem – operativno upravljanje, podpomognut je sa 2 srednja sistema:
Tehnološki sistem – sačinjava struktura koja obezbjeđuje sve uslove za funkcionisanje poslovnog sistema
(srednji nivo razrađuje metodu za funkciju)
Pomoćne funkcije – sva pomoćna sredstva koja obezbjeđuju fizičke uvjete funkcionisanja poslovnog
sistema.
Operativni nivo izvršava odluke sa uputstvima koje potpisuje tehnostruktura. Uvjet obezbjeđujemo
informacioni sistem koji pokriva (obuhvata) svih 5 nivoa. Takođe, svakoj srednjoj funkciji obezbjeđujemo
potrebne informacije.
k o m p o n e n ti
P R IP R E M A P R O IZ V O D N JA e le m e n a ta
D O B A V L JA ^ N A BAVA S K L A D I[ T E
P R O IZ V O D N JE
m o n ta ` a
S K L A D I[ T E
G O T O V IH
P R O IZ V O D A

P R O D A JA

D IS T R IB U C IJA

K U PCI

Pod poslovni sistem spada:

16. razvoj proizvodnje
17. razvoj tehnologije
18. marketing
19. upravljanje kvalitetom
20. računovodstvo
21. finansije
22. prodaja
...
23. kadrovski poslovi (planiranje)
24. opšti poslovi

32
Osnovni elementi koji čine naš poslovni sistem su: dobavljač, priprema proizvodnje, kupci. Naš
informacioni sistem se uvijek oslanja na organizacionu strukturu.
Upravljanje i rukovođenje
sk u p {tin a
U PR AVA u p rav n i o d b o r
(V L A S N IC I)
n ad z o rn i o d b o r

G EN ERA LN I v o d i firm u u
M E N A D @E R im e v la sn ik a

R U K O V O D IL A C R U K O V O D IL A C R U K O V O D IL A C

IZ V R [ IO C I
Suština svake analize sastoji se od dvije analize: fizičkih tokova i informacionih tokova. Na bazi tih
tokova organizujemo naš sistem.
Upravljanje materijalom

zalihe --> nezavršen --> zalihe --> nezavršena --> zalihe

materijala proizv. elemenata montaža građ. pred.
⇑ ⇑
naručivanje isporuka

2. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Poslovni sistem je sa aspekta informacionog sistema kompleksan, dinamičan i probabilističan
(nedeterminiran) sistem. Sistemske kategorije u preduzeću su: okoline, ciljevi, strategije, sistem,
upravljački informacioni sistem, izvođački (izvršni) sistem, ulazi, izlazi, struktura (elementi i veze),
procesi i koncepcija funkcionisanja, upravljanje poslovanjem.

1. Okolina

M AK RO
O K O L IN A
E K O N O M IJA
ZA KO N I
O K O L IN A
ZA DATK A
D O B A V L JA ^ I

TEH N OL- K U PCI D J E L AT N O ST

O G IJA
K ON K U REN TI K ON K U R. IN T E R N A C -
IO N A L N A
PO D U ZE] E O K O L IN A
K ON K U R.

S IN D IK A T I REG U LATO RI

S O C IJA L N A D EM OGRA F
I P R IR O D N A

33
Naša okolina su naši konkurenti, a oni se moraju baviti istim poslom. Preduzeće je sistem koji nešto
prodaje. Za svaki segment u okruženju imamo vezu sa IS.

Upravljanje povratnom spregom

PR ED PO STAV K E FA K T O R I
O K O L IN E

STA N JE

C IL J - @E L J E N O
STA N JE

A K C IJA
OD LU K A
Na bazi pretpostavke definišemo cilj. Na bazi cilja donosimo odluku. Dva kola povratnog dejstva: cilj je
isti ako je odluka pogrešna, pa donosimo novu odluku.
2. Cilj je funkcija poslovnog sistema u odnosu na okolinu
Mi funkcioniramo zbog nekog doprinosa okolini. Karakteristika poslovnog sistema je da on ima skup
ciljeva, u kojem postoje osnovni (strateški) ciljevi i ostali ciljevi koji mogu biti taktički i operativni.
Mogući ciljevi u poslovnom sistemu su:
1. opstanak
2. rast (proizvodnje i usluga)
3. povrat kapitala (ostvarivanje dividendi – cilj važan za ulagače). Dividenda je udio u dobitku koji
se u nekom trgovačkom ili akcionarskom društvu, prema broju njegovih dionica, akcija ili uloga,
dijeli od dobitka.
4. rast profita
5. investiranje
6. zadovoljenje kupaca
7. zadovoljenje zaposlenih
8. zadovoljenje okoline
itd.
3. Strategija
9. Plan akcija izvršenja cilja
10. Obrazac – model se može podrazumjevati pod strategijom
11. Pozicija – da budemo prvi
12. Perspektiva
13. Trik – ako nešto dobro radimo i to isto želi neko drugi, dadnemo mu lažne informacije o
produktivnosti
Strategija može biti:
14. Ofanzivna
15. Defanzivna
16. Prilagođavajuća – nemamo definisanu strategiju
17. Liderska
18. Sljedbenička – idemo za prvim (lopovska strategija)
4. Sistem
To je način kako mi komuniciramo. Način komuniciranja:
19. direktni kontakt
20. kompjuteriziran
21. sistem izvještavanja
22. sistem poslovnih sastanaka
5. Upravljački informacioni sistem
To je informacioni sistem koji služi za donošenje odluka
6. Izvođački sistem (izvršni)

34
Operativni sistem rukovođenja,
Obuka
Sistem generisanja odluka: gore – dole, dole – gore
7. Ulazi
Komponente ulaza: materijal, novac, energija, informacije, itd. (Repertoar ulaznog vektora)
8. Izlazi
Komponente izlaza: proizvodi, usluge, materijal, informacije, otpad, itd.
Analize: komponenti ulaza i njihovih veza, komponenti izlaza i njihovih veza, između ulaznih i izlaznih
komponenti, odnosa, matrice. Postoje veze između ulaza i izlaza: informacione veze i veze odlučivanja.
Zato se prave matrice ulaza odnosno izlaza.
9. Struktura preduzeća
Određivanje uloga i veza između elemenata. Postoji:
23. Funkcionalna struktura – podjela uloga na bazi funkcija poslovnog sistema.

G EN ERA LN I
M E N A D @M E N T

RA ZV OJ
N A BAVA P R O IZ V . P R O D A JA
IS T R A @.

24. Predmetna (divizionalna) struktura

G EN ERA LN I
M E N A D @M E N T

P R O IZ V O D P R O IZ V O D P R O IZ V O D
1 2 3

RA ZV OJ N A BAVA P R O IZ . P R O D A JA

25. Matrična (projektna ili timska)

D IR E K T .
PRO J.1 PRO J.2 PRO J.3 ...

N A BAVA

P R O D A JA

R A ^U N OV O D STV O

26. Kombinirane
10. Procesi

35
Razni: materijalni i informacijski
11. Pravila funkcionisanja
Odgovaraju ciljevima, strategiji i koncepciji (politici).
12. Upravljanje poslovanjem
Dva ključna upravljanja: na bazi ciljeva (planova) i na bazi podataka (izuzetaka)

3. UPRAVLJANJE PROIZVODNJOM
U PR AV L J^K E
IN F O R M A C IJE
n aru d ` b e
( k o l i ~i n e , r o k ,...)
z alih e U P R A V L JA N JE L A N S IR A N JE
n e d o v r {e n a P R O IZ V O D N JO M P R O IZ V O D A
p ro iz v o d n ja
O G R A N I^ E N JA
o b r tn a
s r e d s tv a
k a p a c i te ti
m a te ri ja li
rad n ici

POTREBN I @E L J E N I
M A T E R IJA L I K A PA C IT E T
NA BAV K A K U P O V IN A P R IJE M
U P R A V L JA N JE U P R A V L JA N JE U P R A V L JA N JE
K A PA C IT E T O M O D R @A V A N J E K A PA C IT E T O M K A PA C IT E T O M
O G R A N I^ E N JA O G R A N I^ E N JA O G R A N I^ E N JA
o b r tn a i n v e s ti c i o n i n ez ap o slen o st
s r e d s tv a fondovi tra ja n j e
ras p o lo ` iv i ro k ov i z a p o {l ja v .
p r o s to r isp o ru k e obuka
ro k o v i m o g u }n o st
isp o ru k e o d r` av an ja
Upravljamo materijalom, kapacitetom i zapošljavanjem ljudi.

4. KONCEPCIJA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA

Rezultat sistema = sinergički efekat djelovanja elemenata. Sinergički efekat je rezultat djelovanja svih
elemenata sistema. Efekat sistema je veći od efekta svakog pojedinačnog elementa.
ZA H T JE V I
ZNA N OSTI

ZA H T JE V I K O N C E P C IJA R EZU LTAT

F U N K C IO N IS A N JE
O K O L IN E F U N K C IO N IS A N JA F U N K C IO N IS A N JA

U N U T R A [ N JI
ZA H T JE V I

Zahtjevi znanosti su: tehnološki, sociološki, politički, itd. Zahtjevi okoline su: razvoj društva, društvene
potrebe, ekološki zahtjevi, društvene obaveze. Unutrašnji zahtjevi: rast, efikasnost, satisfakcija, itd.

36
 5. PRAVILA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA
Sklad sa; prirodnim, društvenim i ekomskim zakonima. Ustanovljeno je četiri vrste pravila:
27. šta je obavezno
28. šta je poželjno
29. šta je nepoželjno
30. šta je zabranjeno
Devijacije - odstupanje od cilja i koncepcije. Vrste odstupanja:
31. zanemariva odstupanja (samoprilagodljivost) – to je ono koje se otklanja samoprilagođavanjem
sistema bez intervencije čovjeka.
32. dopušteno (odluka kad pređu granicu) – otklanja se tako što se greška eliminira kad nastane
33. nedopuštene (onemogućuju funkcionisanje)
34. razorne (predviđati ih, kad nastupe promjeniti koncepciju funkcionisanja) – razarajući će
djelovati na funkciju sistema. Ne bi trebalo dozvoliti da nastupe, a kada nastupe treba promjeniti
taktiku.

6. STRUKTURA UPRAVLJANJA POSLOVNIH SISTEMA

Vlasnici --> Menadžeri --> Rukovodioci --> Izvršioci

U LA ZNA U IZ V O \ A ^ K I IZ L A Z N A
O K O L IN A S IS T E M O K O L IN A
P o d ac i

M E N A D @M E N T IS
(IZ V R [ N I O R G A N ) (D E T E K T O R I)
O d lu k e - A k c ije

O d luk e ORG A N I I n fo rm ac ije

U P R A V L JA N JA
(R E G U L A T O R )
Principijalne strukture upravljanja poslovnog sistema. Ovo je suština informacionog sistema. Menadžeri
daju savjete upravi da donese odluku.

7. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Osnovni model upravljačkog sistema

X 1 Y 1
IZ V O \ A ^ K I
O K O L IN A X 2 Y 2 O K O L IN A
S IS T E M
Si
I n te r v e n c i j a

U P R A V L JA ^ K I
X 3 S IS T E M Y 3
Fc
35. Okolina
36. Upravljački sistem
37. Izvođački sistem – poslovne funkcije
X2, Y2 – formalizovani vektori
Krugovi upravljanja (uparavljački krugovi), KPD:
X2 – Si – Y2 – I – Fc – Investicija
Okolina – X3 – Fc – Y3 – Okolina

37
Definisati: - Ciljeve (Fc)
- S kao cjelinu
- Strukturu i p. funkcije
- Sadržaje i odnose X2 i Y2
- Sistem izvršenja
- Sistem upravljanja
- Djelovanje X1. X3. Y1. Y3
- IS – tokovi i sadržaji
Adaptivnost – sposobnost prilagođavanja okolini
Upravljati prema: vlastitim ciljevima (mijenjati okolinu) ili zahtjevima okoline (prilagođavati se)
38. Prirodne okoline
39. Društvene okoline
40. Privredne okoline
41. Upravno – pravna
42. Znanstvena
43. Bitne okoline
44. Ostale okoline
Karakteristike okoline su: kompleksnost, dinamičnost, stohastičnost.

8. UPRAVLJANJE OKOLINOM

O STA LA A B IT N A B C B IT N A D O STA L A
IZ V O \ A ^ K I S .
O K O L IN A O K O L IN A O K O L IN A O K O L IN A

F E
H G
U P R A V L JA ^ K I S .
Upravljačko kolo
B – C – E – F (unutrašnje)
A – B – C – D – G – H (upravljanje na bazi informacija iz okoline)
Pravovremene informacije
Pravovremeno djelovanje

9. BITNE OKOLINE POSLOVNOG SISTEMA

P R IR O D N A

U PR AV N O
P R IV R E D N A
PRAV NA
PO D U ZE] E
D RU [TV ENA ZN A N ST V EN A

IS Okoline
45. podaci
46. statistike
47. događaji
48. promjene
49. naše veze (ulazne, izlazne)
50. predviđanja – trendovi
Integracija IS PS, sa IS okoline
Pravovremenost
10. UPRAVLJANJE CILJEVIMA

38
Cilj je željeno stanje. Suština svakog poslovnog sistema je pravilno definisani cilj. Ciljevi se mogu
podijeliti na:
51. Stalni ciljevi (osnovni, dobit, ključni planirani pokazatelji poslovanja)
52. Povremeni ciljevi
53. Pokazanost cilja i procesa
Čitava koncepcija informacijskog sistema:
S T R A T E [ K I C IL JE V I

TA K T

O P E R A T IV N I
Stalni ciljevi: razvoj, rast, opstanak. Dinamički se ciljevi prilagođavaju. U različitim periodima su i ciljevi
različiti, a prilagođavaju se prema uslovima. Ključno je za nas da povežemo ciljeve sa procesima i to je
osnovni cilj informacijskog sistema. Možemo mijenjati naše informacijske procese, ali ne i osnovne
zadane procese.
Pokazatelji poslovanja su: ukupni kapital, angažirana sredstva, osnovna sredstva, obrtna sredstva.
Troškovi poslovanja su: amortizacija, bruto plate, Doprinosi i porezi, čista dobit, povećanje kapitala, dio
za ulagače, porez iz čiste dobiti, ostalo. Bruto je cjelokupan prihod bez odbitka troškova, a ako se troškovi
odbiju to je neto.
Na osnovu ciljeva formiramo strategije: min, max, optimalno i prihvatljivo. Radnici i ulagači moraju
prihvatiti strategiju. Višestrana zavisnost faktora i pokazatelja utiču na definisanje ciljeva i odabir
strategije. Uspjeh preduzeća se određuje kvalitativno i kvantitativno. Kvalitativni ciljevi (biti prvi na
tržištu, imidž). U informacionim sistemima ključno baratamo sa kvantitativnim ciljevima. Planiramo
ostvareno odstupanje.

11. KIBERNETIZACIJA IZVOĐAČKOG SISTEMA

U LA ZNA IZ V O \ A ^ K I IZ L A Z N A
O K O L IN A S IS T E M O K O L IN A
I n te r v e n c i j e
I n fo rm ac ije

U P R A V L JA ^ K I
S IS T E M

Svako upravljanje poslovnim sistemom mora sadržavati:

54. tačnu informaciju transformacije ulaza – izlaza
55. trajno funkcionisanje
56. izvršenje intervencije (upozorenje)
Da bismo to ostvarili moramo znati strukturu zadatka u kojoj projektujemo strukturu sistema kojoj
odgovara struktura informacije sistema. Uvijek komjuteriziramo poslovnu funkciju. Poslovna funkcija se
ne može jednoznačno definisati. Negdje je ona funkcija komercijalna, pa zatim nabava je posebna funkcija
kao i prodaja.
nabava sredstava
Nabava <
nabava sredstava za održavanje
izvoz
Prodaja <
prodaja na domaćem tržištu
Struktura organizacije – podjela uloga – integracija rada
Zadaci elemenata – poslovnih funkcija
Hijerarhijska struktura

39
Šeme za predstavljanje
Šifriranje za svrhu informacionog sistema
Informacijsko – komunikacijski sistem
Projektno – matrična struktura
Kada pravimo informacijski sistem dolazimo do ovakvog povezivanja jedinica.
Povezivanje organizacijskih jedinica u projekte informacionog sistema:

organizacijske projekt
jedinice
A B C D
marketing C11 – C13 –
finansije – C22 C23 –
nabava C31 C32 – –
prodaja C41 – – C44
itd.

Vidimo kakva je veza između segmenata informacionog sistema i segmenata poslovnog sistema.

12. KIBERNETIZACIJA FUNKCIJE UPRAVLJANJA

Mi informacijski sistem trebamo da bi upravljali nekim sistemom jer se to obavlja putem informacije.
Upravljački sistem se sastoji iz sedam elemenata (podfunkcije upravljačkog sistema):
1. izršna funkcija (crna kutija)
2. funkcija kontrolisanja (paralelno IS, sve vrste kontrole: finansije, materijal,...)
3. informisanje (o parametru ili rezultatu kojeg smo kontrolisali)
4. iniciranje (odluke)
5. priprema (pripremanje informacije, analiza, razvoj alternative)
6. odlučivanje (bit upravljanja)
7. provođenje (planiranje i organizacija izvršenja)
Fundamentalna šema kibernetike upravljanja:

O K O L IN A IZ V R [ E N JE O K O L IN A

PROV O \ EN JE K O N T R O L IS A N J E IN F O R M IS A N J E

O D L U ^ IV A N J E
IN IC IR A N JE

P R IP R E M .

Direktne veze organa odlučivanja

Upravljanje informacionim sistemom:
8. upravljanje parametrima
9. organizacija upravljanja
10. intervencija
11. evidencija i izvršenje odluke – datoteke odluka
Ključna šema:
cilj – kontrola – informacija – odluka – izvršenje – korekcija (nova odlika)
Automatsko odlučivanje – regulacija

13. KIBERNETIZACIJA KONTROLE

40
Kontrolna funkcija je jedna od četiri ključne funkcije u menadžmentu:
12. planiranje
13. organiziranje
14. vođenje
15. kontrola
Bez kontrole ne možemo upravljati. Kontrolu čine podfunkcije:
16. postavljanje strategije
17. postavljanje standarda i pravila kontrole
18. prikupljanje informacija
19. uspoređivanje (mjerenje)
20. prosljeđivanje (informacija)
One su ključne stvari sa informatičkog gledišta.
Oblici kontrole:
21. samokontrola
22. kontrola
23. revizija (inspekcija, superkontrola)
24. na bazi plana
25. na bazi izuzetaka
Najbolja kontrola je samokontrola. Ako ne može kontrola onda ide revizija koja može biti dvostruka:
revizija onoga što kontrolišemo i revizija kao poslovna funkcija.
Fundamentalna šema kibernetizacije kontrole:

U P R A V L JA N I
O K O L IN A PRO CES O K O L IN A
SA M O K O N TRO L A
P o d ac i
I n te r v e n c i j a

ORG A N IS ORG A N
SA M O K O N . SA M O K O N .
P R O V O \ E N JA SA M O K O N . K ON TROLE

O d lu k a SA M O K O N TRO L A
I z v j e { ta j
ORG A N
O D L U ^ IV A N JA

Ključno za informacijski sistem je da sve što možemo da normaliziramo i objektiviziramo (moramo naći
što je to objektivno što predstavlja stanje)

14. STRATEGIJA KIBERNETIZACIJE POSLOVNOG SISTEMA

Koraci kojim vršimo kibernetizaciju poslovnog sistema:
26. Definisanje poslovne strategije (iz ciljeva) – proizvod, cijena, promocija, distribucija
27. Strategija organizacije – funkcionalno, predmetno, divizionalno,...
28. Strategija upravljanja i menadžmenta
29. Strategija poslovnih funkcija
30. Strategija informacionog sistema
Na bazi 1, 2, 3, 4 određujemo 5. Strategija informacionog sistema može biti zasnovana na on-line obradi,
centralizirana obrada podataka, sa ili bez centralnog računara,... Usklađivanje strategija. Pisana
formalizacija strategija. Iz strategije uvijek slijedi: detaljni planovi, programi, strukture i procedure.

41
Mogući principi struktuiranja – vrste strukture:
31. funkcionalna
32. predmetna
33. teritorijalna
34. matrična
Predmetna i teritorijalna su divizionalne.

15. FUNKCIONISANJE PREDUZE]A (SINTEZA)

PO SL OV N E
O K O L IN A (P R O V E D B E N E ) O K O L IN A
F U N K C IJE

IS

IZ V R [ N I ORG A N
ORG A N K ON TROLE

ORG A N
U P R A V L JA N JA

Kad nešto u sistemu ne funkcioniše mi možemo:

1. promjeniti strukturu sistema (korigujemo sistem)
2. promjeniti upravljanje (da promjenimo ljude)
Upravljati znači odlučivati, donositi odluke. Kad radimo analizu sistema mi sebi za početak napravimo
ovakvu strukturu:

Informacijska struktura

M A R K E T IN G
B IT N O F IN A N . R A ^ .
O K R U @E N J E F U N K C IJA

K A D ROV SK A IN F O R M C . - K O M U N IK .
F U N K C IJA S IS T E M M E N A D @M E N T

NA BAV NA
P R O D A JA
F U N K C IJA
P R O IZ V O D N JA

Konkretna struktura

42
 P R IP R E M A
P R O IZ V O D A P R IP R .
O D R @A V A N JA

D O B A V L JA ^ I N A BAVA RESTO R A N

...
F IN A N S .

Svaki podsistem ima svoje vlastite odluke. Na bazi izlaza iz računara pravi se informaciona mreža koja
služi menadžmentu. Ključna pitanja formulacija informacionog sistema: ko kome koje informacije
dostavlja, što po sadržaju i kako često. Rukovodiocima je informacioni sistem sredstvo (alat), a inform. je
djelatnost.
Razine upravljanja:
Upravni i/ili nadzorni odbor donosi: strateške odluke, menadžer donosi taktičke odluke, rukovodioci
donose operativne odluke, izvršioci donose vlastite odluke.

43