1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 1. KTAP M.. 200 BN M.. 1800 LKLER

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 1. KTAP .................................................................................................................................... 2 Kadim Atalarmz ................................................................................................................... 5 Atalarmz ............................................................................................................................. 10 Hisler .................................................................................................................................... 13 Din ........................................................................................................................................ 15 Kehanet, Sihir, By ............................................................................................................ 20 Rekabet ................................................................................................................................. 22 amanizm ............................................................................................................................. 25 Mzik ................................................................................................................................... 28 nsan ve klim ....................................................................................................................... 29 Gemiin zleri ..................................................................................................................... 31 Homo Sapiens G ............................................................................................................. 33 Orta Asyadan Dalma ........................................................................................................ 38 Gravettianlar ......................................................................................................................... 42 LGM sonras ......................................................................................................................... 45 Dini ritellerin balamas ..................................................................................................... 49 Yiyecek retimi ................................................................................................................... 51 nsan etkisi............................................................................................................................ 54 Bereketli Hilal ...................................................................................................................... 55 Evcil Hayvan ve Tahl .......................................................................................................... 58 nsanolu yerleiyor ............................................................................................................. 60 Hykler ............................................................................................................................... 64 atalhyk ........................................................................................................................... 65 Toprak Kaplar ...................................................................................................................... 68 Anadolunun dier yerleimleri ........................................................................................... 71 aman Dini ki Dnyann Birlii ......................................................................................... 72 En Byk Tanr Gk Tanr................................................................................................... 76 amann Ge Yolculuu ................................................................................................... 79 aman dininde Fal ve Kehanet ............................................................................................. 81 Ecinsellik ............................................................................................................................ 83 aman Din Adam ................................................................................................................ 85 Ana Tanra .......................................................................................................................... 88 Jarmo .................................................................................................................................... 92 Holocene............................................................................................................................... 93 Akdeniz ve Karadeniz birleiyor .......................................................................................... 95 Anadoluda karmaa .............................................................................................................. 97 Savalar Balyor .................................................................................................................. 97 Anadolunun Yerli Halk .................................................................................................... 101 lk Devlet Smer ................................................................................................................ 104 Smerler ............................................................................................................................. 105 YAZI .................................................................................................................................. 108 lk Tanrlar.......................................................................................................................... 111 Msr ................................................................................................................................... 116 Msr Dini ........................................................................................................................... 119 M.. 3100 2650 Tarihleri aras ....................................................................................... 123 Hiyeroglif ........................................................................................................................... 126 Devlet ................................................................................................................................. 128 Smer halk ........................................................................................................................ 131 Hattiler ................................................................................................................................ 133

Glgam ............................................................................................................................. 136 Meler ................................................................................................................................. 138 nsann yaradl miti .......................................................................................................... 141 Msr takvimi ...................................................................................................................... 144 lk mistik dnce .............................................................................................................. 147 in ...................................................................................................................................... 149 Minos .................................................................................................................................. 153 Pramitler ............................................................................................................................. 156 Msr Tbb ve Snnet ......................................................................................................... 161 Aryenler .............................................................................................................................. 164 Smerlerin yaamndan bilgiler ......................................................................................... 166 Smer-Akkad ..................................................................................................................... 168 Rvet ................................................................................................................................. 169 Afanayevo Kltr ............................................................................................................. 172 Akkad Hakimiyeti .............................................................................................................. 173 Harappa .............................................................................................................................. 176 Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmas ....................................................................... 178 nancn Filizleri .................................................................................................................. 181 Mezopotamyada ller diyar ........................................................................................... 184 Devlet baba ......................................................................................................................... 187 III. Ur hanedan .................................................................................................................. 190 Bahar enlikleri .................................................................................................................. 192 Tarihte ilkler ....................................................................................................................... 195 Ludingirra ........................................................................................................................... 197 Merkezi devlet ihtiyac ....................................................................................................... 200 Msrda kyl ihtilali......................................................................................................... 203 Ur-Nammu kanunlar ......................................................................................................... 206 Hititler Anadoluda ............................................................................................................ 207 Hurriler ............................................................................................................................... 209 Babil ................................................................................................................................... 210 Babil dini ............................................................................................................................ 213 Hammurabi Kanunlar ........................................................................................................ 216 Babil nasl bir yerdi? .......................................................................................................... 220 Girit .................................................................................................................................... 226 Asur ticaret sleri ............................................................................................................... 228 1. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar. .......................................................................... 231

Kadim Atalarmz

Bundan 1415 milyar yl nce, kinat bugnk eklini alrken, bizim tarihimiz de balyordu. Be milyar yl nce Gne Sistemi ve Dnyamz, ortaya kt. Birka milyar yl iinde, Dnyamz kendini dengeledi ve bugnk eklini ald. Sonra, ilk canllar boy gstermeye baladlar. Milyarlarca yl, canl yaamn hayata tutunabilmesi ve gelimesi ile geti. Milyarl gemiimizden, milyonlu gemiimize gelindiinde, dnyada artk gelimi yaam biimleri vard. Bitkiler, srngenler, memeliler ve dier canl trleri, dnyadaki yaam, paylayorlard. Zamanmza daha da yaklatmzda, bundan 7 milyon yl nce, insan olmaya aday trlerin evrimletiini gryoruz. Sonunda, insana varacak olan bu evrim, Afrika ktasnda ortaya kt. Afrika ktasnda, 7 milyon yl srecek bir servenle, doa ile uyum eleinden geebilen maymunsu atalarmzdan bugnk nsana varan gelime olutu. Evrim srecinde, insana benzer niteliklere ulaan ilk canllara Hominid (nsanms) diyoruz. Bu Byk Atalarmz dier canllardan ayran zellik vardr. Pelvis (leen kemii) onlarn dik durmasn salayacak ekilde deimitir. El baparma oppozisyon durumuna evrilerek, elin i yapmasn salayacak duruma gelmitir. Beynin koruyucusu olan kafatas boluu 800 cc den fazla bymtr. Dik durabilen Byk Atalarmzn elleri zgrleti. Alet yapabilir nitelii kazanmlard. El becerileri gittike artt. El becerisi arttka buna paralel beyin geliti. Bugn, insan organlar ile beynin merkezleri arasndaki ilikiyi biliyoruz. Beyin merkezleri iinde greceli olarak en byk yeri baparmak becerileri kaplamaktadr. Byk Atalarmz kendi abalar ile ayaa kalkmlardr. Bu kalk, Pelvis deitirip, beyni gelitirmitir. Ayakta ellerini hrletiren atalarmzn baparma gelimi, bu da beynini tekrar gelitirmitir. nsan soyu kendi beyinsel evrimini beceri kazanp, deer yaratarak, emei ile gelitirmitir. Yani nsann geldii durum kendi abasnn eseridir. leride btn tarih boyunca grlecek olan da budur. nsan ne etti ise kendi etmi, ettiini bulmutur. Evrimleen beyin sonunda Kortekse (Cortex, Latince kabuk demek) kavumutur. Kortekste 10 milyardan fazla hcre bulunur. Bunlar birbirine Akson ve Dendrit denilen ok sayda uzantyla deiik ekillerde balanmlardr. Synaps denen birbirinden farkl bu balantlar, milyarlarca farkl kiilik ve yetenein ortaya kmasna da neden olur. nsan soyu kendi abalar sonucu, beyin n (Frontal) blge loplarnn gelimesini de salamtr. Bu ksm sadece insan soyuna zg bir gelimenin rndr.

evre, yaamda, daima, gelimeyi etkileyen en nemli unsur olmutur. Ancak, nsann evrimlemesinde, ar ar, kltr ortaya km ve geliimin bir etkeni olmaya balamtr. nceleri ufak, nemsiz saylabilecek olan kltr etkisi, zaman getike, yllar devrildike, nemli bir etken haline gelmitir. Ancak, gnmzde bile doann etkisi (iklim, yer hareketleri, uzaydaki gelimeler) nemini korumaktadr. Bundan, iki buuk milyon yl nce, Afrikada nsan olmaya aday atalarmz yaamaya balamlard. lerinde bize en fazla benzeyeni Homo ergasterlerdi. Homo ergasterlerde insan olabilmenin filizleri ortaya kmtr. Konuuyorlard, konuarak haberleebiliyorlard, hiyerarik bir rgtlenmeye sahiptiler. Btn canllar iinde, en gelimi soutma sistemi onlardayd. Tysz vcutlar ve terleme sistemleri, onlar scak karsnda avantajl hale getiriyordu. Beyinleri Modern insan beyninin 2 / 3 kadard, ama bu bile byk bir beyindi. Bu byk beyinleri sayesinde evreyi daha iyi alglayabiliyorlar, balantsz gibi grlen olaylar arasnda ilinti kurabiliyorlard. Kararm bir buluttan yamur yaaca, krlanglarn gnden mevsimin deiecei sonucunu karabiliyorlard. Teknolojide de gelimilerdi. O gne kadar yaplan en gelimi ta baltalar yaptlar. Daha sonra, belli tarzda yaplm olan bu ta baltalar, onlarn izini srmemizde bize ok yardmc olacaktr.
Dii Homo ergaster

Byk beyinleri, enerji tketimlerini arttrmt. Toplam enerji tketimlerinin 1 / 5i beynin ihtiyacna gidiyordu. Artan enerji ihtiyac, zaten mnlerinde olan eti, ana besin maddesi haline getirdi. Avclk n plana kt. Bundan sonra, gnmze ok yaklaana kadar, avclk insan beslenmesinde en nemli faaliyet olacaktr. Etin temel gda haline gelmesi, atein bulunmas ile de dorudan orantldr. i yenilen etin, inenmesi ve sindirilmesi iin geen zaman, o kadar uzundur ki, pratikte i etle beslenmek ve bitki ile beslenmek ayn hesaba gelmektedir. Bu nedenle, zaten yenilmeye balanm olan et ancak atein kullanm ile beslenmede hak ettii yeri almtr. Beslenmede hayvansal proteinin daha fazla kullanlmas, bir taraftan daha az yiyerek daha uzun sre tok kalmay ve dolays ile beslenme dnda faaliyette bulunmay mmkn klarken; dier taraftan beynin daha da geliebilmesine olanak salayacaktr. Avclk, rgtlenme ve planl bir beyin faaliyeti ister. Avlanmadan geri kalan zaman da kltrn filizlenebilmesi iin uygun ortam yaratr. Et, gda maddesi olarak, beslenmedeki en nemli yeri almtr. Bu nedenle kymetlidir. Ve bu nedenle, takas arac olarak kullanlr. zellikle iftleme isteinde, et, ikna kabiliyeti yksek bir takas aracdr. Bylece, avclkta maharetli olan, ete sahip olan, cinsel olarak ta avantajl hale gelmektedir. Homo ergaster, byk beyni sayesinde, evresindeki hemcinslerini anlamakta, i birlii yapmakta, birbiri ile dayanmakta ve bilgiyi gelecek nesillere aktarabilmektedir. Homo ergasterlerin tek eli bir aile gelitirdii,

en azndan dnemler halinde tek eli yaadklar dnlmektedir. Homo ergasterlerin kalc evleri yoktur. Av peinde, dolar dururlar. Ama ok nemli bir kavram gelitirmilerdir: Aile ve dostluk ba. Bu, o gne kadar tannan en gl ba idi. Ve bu gl ba sayesinde, ileride, bu ba ergasterden miras alan Homo sapiens (modern insan) devletler kuracaktr. Homo ergaster, yeteri kadar oaldnda, doa koullarnn deimesi sonucu, doup kalabalklat topraklardan yani Afrikadan g etmeye balad. Afrikay terk ederek, dnyaya yayld. Nil boyunca kuzeye doru kt. Bir ksm Nili takip ederek, Kuzey Afrikaya, Orta Douya yayld. Bir ksm, Aden krfezinden, o zamanlarda Afrikaya bitiik olan Arap yarmadasna geti. Bunlar ky ky giderek Hindistana, ine ulatlar. Uzun yol kat eden, Homo ergastere, bu niteliinden dolay Homo erektus denilmeye baland. in ve dolaylarna varan Homo erektus (Homo ergaster), atalarnn Afrikada bulduu ta baltay kullanmay, burada terk etti. inde ve Javada Bambu aacndan yaplm silah ve eyann kullanmna geti. Beslenme alkanlklarn da deitirdi. Artk, bcek yiyor ve Asyada bol bulunan gdalar tercih ediyordu. Homo erektusun beyni, elindeki imknlar kullanmas ve alkanlklarn deitirebilmesi iin yeteri kadar ilevseldi. evre koullarna uygun olarak kendini deitirebiliyordu. evre koullar deimedike, d zorlamalar gelmedike, gelime duruyor, gelimenin yerini duraanlk alyordu. Homo erektus, sonunda duraan bir hayata varmt, pekiyi de evrim ne olacakt?

Homo eraktus

Homo ergasterin ta baltay bulmasndan bir milyon yl sonra, Afrikada Homo erektus hala atalarnn baltasn kullanyordu. Teknolojisi deimemiti. Yeni bir icat olmamt, hep ayn ta balta vard. Derken, beynin almasn ateleyecek, yeni bir ey oldu. Homo erektus atei buldu. Atein kullanlabilir hale gelmesi; atein kontrol altna alnp hizmete sunulmas, hayatlar deitirdi. Yaam tarz ve dnme ekli deiti. Ehliletirilen g, evrime g katt.

Ergaster ta baltas

Heidelbergensis

400 bin yl nceye geldiimizde, Homo erektuslarn torunlarna rastlyoruz. Bunlar Heidelbergensislerdir. Homo erektusun torunlar Avrupa'da ve Afrika'da dolap, avclk yapmaktadrlar. Gney ngilterede grld gibi, torunlar (Heidelbergensisler) ifal otlar kullanmay biliyorlard. Genel olarak davranlar bizler gibi idi. Ancak dnyay olduu gibi gryor ve grmeden kabul edemiyorlard. Kuvvetli aile ve dostluk balar, lm ile bitiyordu. len, ld yerde kalyor, onlar gmmek kimsenin aklna gelmiyordu. Aslnda gmmek fikri, lm sonras yaam fikri ile balantl olduundan, bu Homo erektuslar iin daha varlamam bir fikir dzeyiydi. Homo erektusun torununu, ortaya kndan bir ka yz bin yl sonra, artk ikiye ayrlm olarak dnmek zaman gelmitir. Bir ksm Afrikada, kurak bir iklimde yayorlard. Bir ksm ise kuzeye gitmiti. Kuzeyin buzullar iinde yaam sava veriyorlard.

Neandertaller

Gnmze yaklatka yani bundan 140 bin yl nce, Avrupada Kuzey Heidelbergensisleri yok olmulard. Evrim ortaya Neanderthal adamn kartmt. Neanderthal adamna, Avrupada, Asyada ve Orta Douda rastlyoruz. Neanderthal adamnn Orta Douda, Homo erektustan evrimleip, Anadolu zerinden Avrupaya getiini iddia edenler vardr. Biz ise, daha ilerde bahsedeceimiz gibi, Anadolu'nun doudan batya, o tarihlerdeki geit vermez zellii nedeniyle, bu iddiann mmkn olabileceini sanmyoruz. Anadolu, g yolu zelliine, teknoloji ilerledike varacaktr. Orta Dou ile Avrupa arasndaki Neanderthal adam geii, ister Orta Doudan Avrupa'ya, ister Avrupadan Orta Douya olsun, Karadeniz'in kuzeyinden dolalarak gereklemi olmaldr. Ama her durumda, Homo erektustan, bundan be ila alt yz bin yl nce, Neanderthal adam dallanmtr. Neanderthal adamna zellikle Avrupada ve Orta Douda da rastlam olmamz, bu dallanmann, Afrika dnda gerekletiini gstermektedir. Her durumda, ilerde nesilleri silinecek olan Neanderthal adamn Avrupann esas yerlileri kabul etmek yerinde olur sanrm. Neanderthaller konuuyorlard. Ateleri vard. Hiyerari ve rgtlenme ilerlemiti. Boylar bir buuk metre kadard. Souk iklim koullarna uyum salamak iin, yani s kaybn azaltmak iin kol ve bacaklar ksayd. Souk iklimde ter nemli bir problemdi. Ter, vcutta hemen donarak, problemlere neden oluyordu. Bu nedenle, souk iklimde yaayan Neanderthalin, teri azaltc bir soutma sistemine ihtiyac vard. Bu da byk burunla zld. Neanderthallerin ok dayankl bir vcutlar vard. Zeklar da gelimiti. Ancak, modern insandan en nemli farklar, hayal glerinin olmamasyd. Afrikadaki Homo erektusun torunlarna gelince, kuraklk nedeniyle deitiler. Koyu renk derileri oldu, ince ve uzundular. Gl olmak, sabit fikirli olmak Afrikada bir ie yaramyordu. Saylar azalmaya balad. Kuzeyde ise Neanderthal adam oalm ve yerlemiti. Hayal gleri olmasa bile durumuna iyi uyum salamt. Neanderthal adam kuzeyin efendisiydi. Gneyde ise kuzenleri, Afrika'nn kurak ikliminde lyorlard. Bundan 140 bin yl nce bir tr lrken, ilerinden ok ufak bir blm hayatta kalmay baard. Bunlar, kendini deitirebilmi ok ufak bir aznlktlar. Hayal gc ortaya kmt. Deve yumurtasnn tepesini delip, su kab olarak kullanyorlard. Bu kaplar topraa, kuma gmyor, su bulamadklar zaman ihtiyalarn gryorlard. Bylece, gneyde, deiebilenler, hayal gcn oluturabilenler yaad. Dier tm Homo erektuslar, zaman iinde silindi. Evrimin seicilik kural, gene yapacan yapmt. Bu ufak aznlk, gneyde, Afrika'nn zor ve kurak koullarnda varln srdrebildi. Ta ki, bundan 100 bin yl ncesine gelene kadar. Bundan 100 bin yl nce, bir buzul a daha bitti. Afrika'nn iklimi bir daha deiti. Afrika yeerdi, akr akr sular akmaya balad. Yaamay baaranlar, bollua kavutular. te, bugnk insanlar, o bir avu atadan doanlardr. Ortaya Homo sapiens kmt.

Atalarmz

O gnk Homo sapiensi, bizim gibi giydirip, soframza oturtsak, grnt olarak kimse yadrgamaz. O gnk ve bu gnk Homo sapiensin grnts deimemitir. Homo sapiens Afrika'da oald, yine iklim koullar ve rekabet nedeniyle, ge kalkt. Afrika'ya yayld. Sveyten geerek, Orta Douya ve oradan da Asya'ya vard. O zamanlar Orta Asya klimas ve doa koullar yaamaya ok msaitti, belki de dnyann gdas en bol, en rahat yaanabilir blgesiydi. te, Homo sapiens burada oald, geliti ve farkllat. Homo sapiensin doduu yer Afrika, geliip, Avrupa ve Asyaya yayld yer Orta Asya'dr. Homo sapiensin, ilk byk g esnasnda, bir ksm, Homo erektuslar gibi, ky yolunu takip ederek, Avustralya'ya kadar vardlar. Bunlar Aborjinlerin atalardr. Bu seyahatte Homo sapiens ve Homo erektus karlat m, bilmiyoruz. Ama eer karlat ise olaylar, beyni Homo erektustan te bir daha byk olan Homo sapiens lehine gelimi olmaldr. Homo sapiens, Homo erektustan sadece genlerini almad; teknoloji ve kltr de ald; yani bir anlamda sfrdan balamad. Ate, ilkel ta aletler, yaam bilgisi, ilkel klan organizasyonlar, daha pek ok ey erektustan sapiense geen mirastr. Orta Asya da gelien ve farkllaan, klanlaan Homo sapienlerin, iklim deiiklikleri sonucu yaam koullar deiti. Ve kalabalklama ortaya rekabeti kard. klim deiiklii ve rekabet, bir arada, yaam zorlatrd. Uzaklara gmek baz klanlar iin zorunlu hale geldi. Bundan otuz, otuz be bin yl nce, Homo sapiens diasporas balad. Orta Asyadan da doru yaplan bu gler, artk bir daha durmayacaktr. Avrupa, ran, Anadolu, in, tm Asya, Amerika, dalga dalga glere ve durmadan gelen yeni Homo sapiens tank olacaktr. Homo sapiensin avclk dneminde, daha sonra gebelik dneminde, ilerde bahis edilecei gibi, koullar gerektirdike, Orta Asya (Bozkr), fokurdayan bir tencere gibi, tatka taacaktr. Homo sapienler Avrupaya Karadenizin kuzeyinden gittiler. Avrupada bir sre Neanderthal adam ile birlikte var oldular. Ama zaman Homo sapiensin lehine alyordu. Neanderthaller on bin, yirmi bin yl iinde dnyadan silindiler. Neanderthal adam iin kyamet gn gelmiti. Bir ksm Homo sapienler, bundan on be bin yl nce Bering Boaz stnden Amerika'ya getiler. Amerika'ya g eden Homo sapienler, burada oalp, zgn yerleimler kurup, kendi kltrlerini gelitirdiler. On bin yldan uzun bir sre, Amerika ktasnda kendi ilerine kapank yaadktan sonra, M.S. 1492 de, Avrupallar Atlas okyanusu zerinden Amerika'ya vardlar. Vardktan 300 yl iinde de Avrupal Homo sapienler (Beyazlar), Amerikal akrabalarn (Kzl derili), yeryznden sildiler.

10

Bundan otuz bin yl nce balayan gten, Anadolu da nasibini ald. Homo sapienler gelip, Anadolu'ya yerletiler.

Gevaruk duvar resimleri

Avclk ve toplayclk dnemini yaayan Homo sapienlerin izini, bugnlere kalabilen kalntlarna bakarak sryoruz. Bu kalntlar ierisinde maara resimleri nemli bir yer tutmaktadr. Maara resimleri bir taraftan Homo sapiensin varln ispatlarken, bir taraftan da gelinen kltrel aamay gstermektedir. Afrikada, spanyada, Fransada ve Anadoluda bulunan maara resimleri, birbirine yakn alarda, birbirine yakn dzeyde bir kltrn varln bildirmektedir. Antalya'da Beldibi, Adyaman'da Palanl maaralarnda bulunan resimler, olduka ilerlemi, olgun bir dzeye erimi, kltr varlklardr. Adyaman Palanl'da da keisi srs tasviri, Hakkri Gevaruk'ta ift boynuzlu da keisi ve insan tasvirleri bulunmutur. Anadolunun bu ilk Homo sapienleri Antalya yaknndaki Karain, Beldibi, Belba, kzini, Kumbuca maaralarnda; Alanya'daki Kadini, Ispartadaki Kapalin ve Hatay Samandadaki Maarack maaralarnda yaamlardr. Ayrca, Isparta, Mersin, Burdur, Gaziantepte nispeten daha yeni yerleimler vardr. Avclk ve toplayclk dnemindeki Homo sapiens, bir yolla Anadolu'ya girmi ve orada yaamn idame ettirmitir. Kaba tatan yaplm alet ve silahlar kullanan, bu ilk yerleimciler, zamanla teknolojide ilerleyerek, daha kullanl ta aletler yapar hale gelmilerdir. Daha ne gebe ve ne de yerleik toplum dzeyine geemeyen, bu dnemin insanlar, yani Mezolitik (orta ta devri) insanlar, atalar gibi, Anadolu'da yaadklarnn kantlarn brakmlardr. Bu belgelerden bazlar Antalya evresindeki maaralarda bulunmutur. Yani, Homo sapiens, Orta Asya'dan byk servenine kt ilk zamanlarda Anadoluya gelmi ve orada yaamn idame ettirerek, kendini gelitirmitir. Homo sapiens, avclk ve toplayclk yaparken, kuvvetli bir olaslkla 20.000 yldan daha eski bir zamanda, kpek ve insann ibirlii balamtr. Kpek ilk evcilleen hayvandr. Kpek ve kurt ok yakn akrabalardr. Bunlardan kpek, insana yaklaarak onun en yakn arkada olmu ve daima insann yannda yerini almtr. Hlbuki vahi kalmay seen kurt, her yerde insana rakip olmutur. nsan, kurt rekabeti neredeyse gnmze kadar srmtr. Kpek, avclk dneminde insanla mttefik olunca avlanma her iki tarafa da kolaylamtr. Kpek, mthi 11

koku alma kabiliyeti sayesinde avlar bulmu, insana yol gstermi, av kovalayarak yormu, av insann istedii yere ynlendirmitir. Souk gecelerde, insann yatan stmtr. nsanlar avclktan gebelie geerken, kpek te duruma uyum salayarak, avclktan sr gdcle ve bekilie gemitir. Yerleik dzene geen insanlar iin kpein nemi devam etmi, bekilik yapan kpek, evini hrsza, uursuza kar korumu, yeri geldiinde insanla birlikte atmaya girmitir. Karsn Kazman ilesi kaya st resimleri asndan ok zengin bir blgedir. Bu resimler, 10.000 yl ncesinde Anadolu'da yaayan insanlarn hayvanlarla olan yaam ilikisini ustalkla betimlemektedir. Yazl kaya, Kaya Resimleri olarak adlandrlan bu resimler iki ayr kaya yzeyine izilmitir. Volkanik andezit kayalklara, obsidyenden yaplm kalemler ile izilmi hayvan gvdelerinin ok orantl ve baarl bir ekilde resmedildii grlmektedir. phesiz bu resimleri izen sanatlar muhakkak ki avclarn kendileri idiler. Dou ynndeki kaya yzeyindeki kaya resimleri deniz seviyesinden 2247 m. yksektedir. Resimler, insanlarn kolayca eriemedii bu yerde ve kayann zellii nedeniyle mkemmel korunmulardr. Bu kayada yaklak 4 m2 lik bir yzeyde 26 adet hayvan resmi bulunmaktadr. Gemite ormanlarla ve koruluklarla kapl Aras Nehir vadisindeki bu blgede, Eski alarda bol bol geyik, ceylan, da keisi, domuz, ay vb bulunmakta idi. Dou ynndeki kayada, bir kpek tarafndan tuzaa doru kovalanan ceylan, da keileri, da koyunlar byk bir hareketlilik iinde resmedilmitir. Dzenlenen bir srek avnda, kpein de yardm ile tuzakla hayvan yakalanmas resmedilmitir. Baka tuzak sahneleri de bu blgenin 35 km. batsnda yer alan Kurbanaa maarasndaki duvar resimlerinde de grlmektedir. Bu tr tuzak sahnelerine Avrupada Altamira, Pasiage, Marsaulas, Font du Gauma, Buxu, Combralles ve Pindal maaralarnda da rastlanmtr. all Bat Kayalndaki resimlerde de benzer hayvanlar, kpek, tuzak, aa resmi vb izilmitir. Resimlerin vcut orantlar ve ayrntlar olduka iyidir. Benekleri zenle gsterilmi ceylan, ok ile avland hemen anlalan ve ld iin dili azndan sarkm ceylan, arpc boynuzlar ile geyikler, bu resimler arasndadr. Her iki kayada da insan resmi yoktur. Kpek resimleri olduka ayrntldr. Anadoluda kpein, ok eski zamanlardan beri evcilletirildiini biliyoruz. rnein ayn ve Meneke ata kazlarnda kpek iskeletleri bulunmutur. Tepecik iftlik kazsnda bir mlek zerine kabartma olarak kpek resmi ve Hallan emi kazsnda ise ta bir kap zerine yaplm kpek resmi bulunmutur. Van Glnn 150 km. gneyinde yer alan Tirin Yaylasndaki kaya st resimlerinde de kpek tasviri vardr.

12

Hisler

Homo sapiensle birlikte, soyut dncenin ve hayal etmenin ortaya ktn grmtk. Ve hatta hayal gc, Homo ergasterler lerek yok olurlarken, onlarn arasndan Homo sapiensin farkllamasna yol amt. Hayal gc sayesinde Homo sapiens yaamaya devam etmi, sonra da oalarak dnyaya yaylmt. te bu hayal gc, hi durmad. Bugn de, durmadan itici g olarak bizi ilerletmeye devam ediyor. nsann hayal gcne sahip byk bir beyni var. Bu beynin zaman iinde nasl gelitiine ve soyut dnyamzn nasl olutuuna, hikyemizin bu kesitinde bakmak, tarihi takip ederken yararl olacaktr. Tekrar geriye dnerek, 7 milyon yllk insans gemiimize bir gz atalm. ki ayak zerine kalkarak, dier canllardan farkllatmzda, beynimizin bymesine de zemin hazrlam olduk. Korku, canllarda, beyinle birlikte, ilk gelien duygulardan biri olmaldr. Canlnn, enerjisini, bir baka canly yiyerek elde etmeye balad zamandan beri, korku, yem olmay nleyebilecek en nemli donanm haline gelmitir. Korku sayesinde, canlnn tehlikeden kaarak kurtulmas ve trn idame ettirmesi mmkn olmutur. Korkunun olmad bir ortamda, zayflarn kendinden kuvvetliler karsnda, herhalde pek ans kalmazd. Korku beynin en derin, en eski blgesinde yer alan amigdalada ekillenir. Duyu organlarndan gelen veriler, amigdalada, eski, neredeyse ilk canllardan beri oluan bir veri tabannda ilenerek, kork veya korkma (tehlike veya deil) ekline dnr. Kork ise, amigdala, belkemiindeki sinir sistemine emri iletmitir bile. Bbrek st bezleri, adrenalin salglamaya balar, vcudun her noktasna adrenalin ular. Kalp hzlanr, kaslar gerilir, nefes sklar, vcudun fiziksel kabiliyetleri artmtr. Tm bunlar, ok hzl, ilk gelen verileri beynin st katmanlar daha ilemeden olmutur. Yaplacak olana karar vermesi noktasna gelindiinde, vcut hazrdr. Ka veya mcadele et kararn verdiimizde, vcut, o emre, yapabilecei en st noktada cevap verir. Hayal gcnn olmad bir dnyada, yani Homo sapiensten nce, korku, alglanan dnyadan gelen veriler karsnda, yani somut varlklar veya olaylar karsnda ortaya kyordu. Leopardan korkmak, aydan korkmak, frtnadan korkmak, aile reisinden korkmak byle bir duyguydu. Var olan korku duygusu, hayal gc ile birleince, ortaya yeni bir korku tr kt. Bilinmeyenden korku. Veya sonular iyi olaca kestirilemeyenden korku. Veya bizden yana olmayandan korku. Yani, somut varlk ve olaylar karsndaki korkuya, bir de soyut korku eklenmiti.

13

Korku kaarak, kendini tehlikenin dna kararak, korunmay gerektiriyordu. Mcadele, sonunda kazanlsa bile kendine zarar veren veya zarar verebilme riski tayan bir eylemdi. Balangta, korku karsnda kamak yerine mcadeleyi tercih etmek, zorunlu hallerde, ancak baka are kalmaz ise bavurulan bir hareket tarz olsa gerekti. lk ortaya k, balangc itibar ile beslenmeye balanan korku gibi, ok eski bir duygunun sevgi olmas icap eder. Canl, beslenerek kendi yaamn idame ettirir. Ama trn devam ancak iftleme ile mmkndr. Doa, trn devam iin, benzer yaratklarn retimi iin, en uygun metot olarak iftlemeyi, yani seksi semitir. Balangtan beri, bireyin varl ancak trnn varl ile devam edebilir. Bu nedenle, tre ilikin seks gdsnn, en az bireye ilikin beslenme gds kadar kuvvetli olmas gerekir. Seks ve beslenme, hangisinin daha nemli olduu tartlamayacak kadar nemli ve vazgeilemezdir. Evrimin ilerleyen evrelerinde, trn daha salkl devam iin, beeniye ve seicilie gerek duyulmutur. Bir cins ve genellikle erkekler, dier cinsin ilgisini ekebilmek iin zellikler gelitirmilerdir. terek, melodik nameler reterek; renk deitirip, cazip ekiller alarak; kar cinsin beenisini kazanacak hareket ve duru tarzlar gelitirerek; genel bir seksten, beeni ve seicilik zerine kurulmu sekse geilmitir. Beeni ve seicilik ortaya ktktan sonra, sevginin de ortaya kmas kanlamaz bir durumdur. Trn devam ihtiyacndan ortaya kan sevgi, korkudan da destek alarak, ilerde ailenin olumasna nemli bir neden olacak veya nedenlerin en nemlilerinden biri olacaktr. Trn devam ve bireyin devam iin, besin ve seksi paylaan bireylerin, korku ve sevgiyi de paylamas ve bu iki durumdan, dier hislerin ortaya kmas ve eitlenmesi, artk, sadece zaman sorunudur. nsans atalarmza gelindiinde, sevgi de korku gibi oktan vard. Ve davranlarmza yn veren nemli bir olguydu. Homo sapiensin hayal gc, sevginin somut gereklerinin yanna, soyut sevgi kavramn da katmtr. Canl trleri, daha gelimi organizmalara evrimletike, doan yavrunun bakm ihtiyac da artyordu. Doan yavrunun, kendine yeterli hale gelene kadar, annesi veya ailesi tarafndan baklmas, gzetilmesi gerekiyordu. Canl trleri gelitike, anne ocuk ilikisi de geliti. Bu iliki bir taraftan aile oluumuna yol aarken, dier taraftan sevgi olgusuna yeni bir boyut getiriyordu. Beeni ve seicilik zerine kurulan ilk sevgi hisleri, kendi retimine duyulan bir sevgiye doru, anneye (baz durumlarda aileye) olan bamlla duyulan bir sevgiye doru, seks d, bir gelime gsterdi. Sevgi giderek, sadece sekse deil, retime, bamlla ve gen bana bal bir his haline geldi. Anne ocuk ilikisi bir yandan sevgiyi eitlendirirken, dier yandan, yeni doann bakmna, gven duygusunun olumasna ve gelimesine yol at. Korkunun ve sevginin yannda, gven duygusu da kuvvetli bir his olarak ortaya kt. nsans atalarmz, gven, sevgi ve korku hislerinin en gelitii canllar olarak, aileler kurdular. Bu ailelerin bymesi ile de klanlara getiler. Aile sevginin en youn yaand, gvenin en st dzeyde olduu ve korkunun en aza inebildii bir durumdu. Her ey birbirini etkileyerek, birbiri ile elierek ve yeni sentezler yaratarak geliti. Korku, sevgi, gven ve aile geliip, elitike, dier sentezler olutu. Nefret, cesaret, ihanet, kendini feda, yalan, drstlk, sayg vs ortaya ktka, her gelime yeni bir elikiye sebep oldu. Bu elikilerden yeni kavramlar, yeni hisler tredi. nsans atalarmz, canl ve cansz dnyann tm mirasna sahip olarak, zengin bir his dnyasnn sahibi oldular. Dnyada, Homo ergastere gelindiinde, Homo ergasterden daha zengin his dnyasna sahip bir varlk yoktu. Ama Homo ergasterler llerini gmmeyi bilmiyorlard. lleri gmmek iin soyuta inmek gerekiyordu. te Homo sapiensin hayal gc, soyut dnyann temellerini atarken, hislere daha geni bir anlam kazandrd. Homo sapiensin hisleri artk gerek olduu kadar soyuttu da.

14

Din

Aslan adam

Tarih iinde hislerin gelimesine yle bir gz atarken, felsefi dncenin gelimesine de sra gelmi olmal. Ancak, buna gemeden nce, beynin alma biiminin bir noktasna deinmek gerekecektir. Homo sapiensi, dier canllardan ayran en temel zellii olan, hayal gc retebilen beyni, durmadan dnyordu. Neden, niin, bu ne demek, nasl olur... Sorular, sorular ve bilinmeyenler. nsann ayrcal olan soyut dnme yetisi, hem onun en byk yardmcsyd ve hem de onun en byk derdiydi. Psikolojik huzur iin, beyin huzuru arttr. Beyin ise, ancak zm bulup, karar rettike huzur buluyordu. Huzur bulan bir beynin, retici nitelii azalyordu, ama psikolojik dinginlik artyordu. Beyin karar retip, o konudaki faaliyetini durdurmak istiyordu. Veya ayn ey olan, beyin bir olay kabullenip rahat etmek istiyordu. Beynin, insanlar iten bu tavr ile iinde yaad doay gzlemleyen insann, zemedii, bilemedii, anlayamad olaylar, benzetmelerle ve kabuller ile bir sisteme oturtmas kanlmazd. Ve yle de oldu, insan dini yaratt ve ona sarld. Artk dinin konusu olan manevi dnya, yaad maddi dnyaya paralel olarak yaanyordu. Bylece, olaylar iki dnyada birden var olmaya baladlar. zmszlkler ortadan kalkmt. nsann kendi eli ile kurduu manevi dnya, maddi dnyann sorunlarn yantlyordu. Hem de doa ile uyum iinde yantlyordu.

Avc ve toplayc, Homo sapiensin dini amanizmdir. Almanyann Schwaebisch Alb blgesinde, aralarnda bundan 32.000 yl nceye dayanan eserlerin de olduu, mamut diinden yontulmu hayvan tasvirleri ve minik insan heykelcikleri bulunmutur. Aralarnda umakta olan bir yaban rdeini tasvir eden ilk ku heykelciinin de bulunduu bu heykelcikler birer sanat harikasdr. Bu eserler bize hem, batan beri vurguladmz hayal gcnn ilk insanlarda ne denli gelitiini gsterirken, dier taraftan da ilk dine ait, yani amanizme ait, bir gelenei de yanstmaktadr. 2,5 cm boyundaki, insan heykelciinin ba, bir vahi hayvann, kuvvetli olaslkla ile vahi bir parsn badr. Bu bir amanlk belirtisidir. lerde gebe toplumu ele alrken, amanizmden teferruatl olarak bahsedeceiz. lerde 15

anlatlacak olan amanizm iyice gelimi bir yapya ve bir sr teferruata sahiptir. amanizme varana kadar, insann felsefi yaklamnn ilk evreleri, olduka basit olmaldr. Ancak, yine de iinde ilerde varaca aamann tohumlarn tamaldr. evresini olduu gibi alglayan Homo erektusun bile baz hayvanlarn, Homo erektuslara olan stnlklerini fark etmemi olmalar dnlemez. ou vahi hayvanlar, bizden daha gl, daha hzl, daha evik ve daha beceriklidirler. Alglama grme, duyma, koku alma duygular bizden daha gelimitir. Bu nedenle hayvanlara hayran olunur, gpta edilir. Ama hayvan gibi olabilme istei, Homo sapiensle ortaya kmtr. Hayal gc olmayan durumda, bir eye benzeme istei de olmaz. Homo sapiensin ilk gnlerinde, Homo ergasterden miras kalan, baz hayvanlara kar duyulan hayranlk, o hayvanlara benzeme isteine dnm olmaldr. Bu istek, baz hayvanlar idol haline getirmitir. Bu idol hayvanlara kar hem korku ve hem de sevgi duyulur. te, o gn bu gndr, her dinde, hem korku ve hem de sevgi vardr. Yine hayvanlarn iyileri, yani insana yardm edenleri ve ktleri, yani insana zarar dokunanlar veya dokunabilecek olanlar vardr. yi ve kt kavram da, o gnden beri, geliecek ve her dinde ana eliki olarak var olacaktr. Hayvanlara duyulan gptann, hayvanlarn idol haline gelmesinin, daha bir din gibi alglanmas pek mmkn deildi. nsanlarn kendilerini hayvanlarla zletirme istei, dine giden yolda bir admd ama yeterli deildi. imdi ar ar manevi dnyann nasl olumu olabileceine bir gz atalm. Canllarda beyin ortaya kmaya baladndan beri, rya da ortaya kmtr. Bugn, ryann, beynin bir i ilemi, bilgileri yerletirme ve iliiklendirme ilemi olduunu bilmemize ramen, hala ok sayda insan ryada baka manalar aramaktadr. Canllarn byk bir ksm ve tm memeliler rya grrler. Homo ergaster de rya grd. Grd ryalardan korkmu, sevinmi olabilir. Ancak, o ryalar ile maddi dnyay birbirinden ayramazd. Sanrz, grd ryalar hakikat sanmtr. Ve tam ne olup bittiini de anlayamamtr. Ama Homo sapiensin hayal gc ie karnca, ortaya iki dnya kt. Birincisi gndz yaanan maddi dnyayd. Dieri gece uykuda ulalabilen, sonra izi kalmayan bir baka dnya veya bir baka yaamd. Biz bu ikincisine manevi dnya diyelim. Ama gece grlen ryalarn, gndz yaananlar ile bir ilintisi vard, maddi ve manevi dnya i ieydi. Ama ryada grlen pek ok ey, maddi dnyada gerekleemeyecek olaylard. O zaman, manevi dnya, maddi dnyadan daha kapsaml, daha kuvvetliydi. Bylece, gece uykuda grlen ryalarn, ilk insanlar ok derinden etkiledii bellidir. Yaznn bulunmasndan sonra ele geen belgeler, insanlarn, rya ile duyu organlarmzla alglayabildiimiz dnyann d arasnda, kurduklar balantlar belgelemektedir. Gelecekte olabilecek olaylar, yaam ve lm hakkndaki kehanetleri, bu dnyada yapamadklar eylemleri, llerle veya insan d varlklar ile yaplabilen konumalar ile rya lemi manevi dnyaya alan bir kapdr. Bylece, avc toplum aamasndaki insan maddi ve manevi dnya ayrmna varmtr. Daha nce de bahsettiimiz gibi, manevi dnyann kefi, insan ok rahatlatmtr. Artk cevapsz sorularn, bu dnyaya ait olmayan cevaplarn bulmak mmknd. Nedeni anlalamayan olaylarn, bu dnyaya ait olmayan bir nedeni vard. Manevi dnya huzur veriyor ve beyni rahatlatyordu. Homo sapiens, ryasnda len yaknlarn ve sevdiklerini gryordu, demek onlar yayorlard. Bu dnyadan gidince, br dnyadan da gidilmi olmuyordu. br dnyada hep vardnz. br dnyadan geliyordunuz, ksa bir sre bu dnyada yaayp, tekrar br dnyaya dnyordunuz. Mademki, varlnz devam ediyordu, o zaman, size duyulan saygnn, balln devam etmesi bir mana kazanyordu. Homo sapiens llerini gmmeye balad. l gmme trenleri dzenlemeye balad. Bu trenler, kiiyi bu dnyadan br dnyaya geirme trenleriydi. lnn yapaca seyahati kolaylatrmak ve onun yannda olduklarn belirtmek iin yaplyordu. ekilen aclar, geici bir ayrln aclaryd. Trenlerde esasen sevin vard,

16

len hesabna duyulan sevin dile getiriliyordu. len asl olmas gereken yere gidiyordu, sevdiklerine, ailesine kavumaya gidiyordu. Ne mutlu idi lene, bu dnyadan gidene. lk insanlar, lenin cesedinin hemen bozulduunu ve zamanla yok olduunu gzlemlemilerdir. nsan vcudunun en dayankl olan ve lme en fazla direnen ksm ise kemikleriydi. Bylece kemiin bu dnya ile br dnya arasnda bir kpr oluturabilecei dnld. Ve daha ilerde greceimiz gibi, kemik zel bir anlam kazand. Bu dnyada vcudumuz ile yayorduk. Yaralanyor, hastalanyor, ac ekiyorduk. Vcudumuz acnn kayna idi. lnce vcut ryordu. Vcut bu dnyada kalyor, br tarafa gitmiyordu. O zaman giden ne idi. Ortaya ruh fikri kt. Bu kavram ikilemi ve sorunlar zd. Ruh hep vard, hi lmyor, hep yayordu. Ruhu olmayan bir vcut hi bir ie yaramyordu. Yaamak iin, ruhun vcuda girmesi artt. lmde ise, ruh vcudu terk edip, gitmesi gereken yere gidiyordu. Bu kadar birikim bir araya geldiinde, artk din oluabilirdi ve olutu. Korku ile sevgi, iyi ile kt, maddi dnya ile manevi dnya, beden ile ruh, btn bunlar hayvanlara duyulan hayranlkla birleince, ortaya ilk din motifleri kmaya balad. Her ailenin koruyucu bir hayvan oldu. Klanlar kendilerine hayvan totemler setiler. Hayvana tapnmak, amanizmin bir ilk ekli olarak, insan yaamndaki yerini almaya balad. Din ve dini ayinler ortaya ktka, bunlar ynetecek birilerinin de ortaya kmas kanlmazd. lk amanlar, gnll olarak, din adamlnn bu ilk denemelerine baladlar. amanlar ortaya knca, dinin daha hzl ilerlemesi ve sistemlemesi mmkn oldu. Vaktinin byk bir ksmn dini ilere ayran insanlarn, daha fazla kutsal kavramlar retmesi kanlmazd. Din gelimeye balad, din adam (aman), zellemeye balad. Ancak, amann beslenmesine katkda bulunulmas gerekiyordu. Aile amana armaanlar vermeye balad. te bu nokta, insan gelimesinin en nemli admlarndan biridir. aman, emek vermeden veya emeini fazla harcamadan, besleniyordu ve hatta kazanyordu. Bylece, snfl toplumun ilk ekirdei atlm oldu. Din adam ve klann geri kalan birbirinden ayrld. Bu, ayn zamanda smrnn ilk temellerinin de ortaya kyd. Din adam, klanca beslenmeye baland. amann ortaya kmasyla maddi kuvvetin karsnda manevi bir g de yer almaya balad. nderlik kime aitti: aile reisine mi yoksa amana m? Buradan maddi ve manevi otoritenin birlemesi fikri kt. eliki, maddi ve manevi otorite tek elde toplannca zlyordu. Otorite ekil deitirmiti. Artk, otorite iin sadece fiziksel g yetmiyordu. Otoritenin kendisi bir kurum oldu. Ve bundan, ilerde, efler, daha sonra da, krallar kacakt. Dinin ortaya kmasna ve hayvan Tanrlarn din iinde yerini almasna paralel olarak, ama bir adm geriden, semann manevilemesi ve gkyznn manevi bir deer kazanmas olumu olmaldr. Gnein insanlar daha batan beri derinden etkilemi olmas kanlmazdr. Her eyden nce afak, gnein douu, dler leminden uyanmak, bu dnyaya dnmek demektir. Gecenin korkular ve gizemleri k tarafndan datlr. Ik hep yukardan gelir, hafiftir, iimizi str, etraf bize gsterir. In klavuzluk yapmas ise, daha en ilkel canllardan beri, bilinen, iimize ilemi bir bilgidir. lk canllarn yapt ilk hareket besini bulmak iin takip etmektir. zerine baslan toprak, yani dnya ise, yerekimi nedeniyle ardr. Ayan kaydnda, aatan, uurumdan dersin. Dnya seni iine eker. Ve iine giren, daha sonra oradan kamaz. Toprak, dnyann ii, karanlktr. Ik ve karanlk, yukars ve aas, yer gstericilik (klavuzluk) ve kaybolu, gven ve korku, tm bu kutuplamalar insan dncesinin kurucu ilkeleri olmulardr.

17

Ay ve gkyznn gece grnts, yldzlar ve Samanyolu da, daha en batan itibaren merak ve derin bir etki kayna oluturmu olmaldr. lerinde, Ayn, Dnyaya ve zerinde yaayanlara, iimizdeki gelgitlere gerek ve fiziksel bir etkisi sz konusudur. Bu etki nce bilinalt ile yani ilk canldan beri bize miras kalan zmlenmi bilgiyle, daha sonra da bilinli olarak kavranlmtr. Ayn dngs ile kadnlarn regl olmas halinin akmas, insan yaamn fiziksel olarak belirleyen bir durumdur ve merakla gzlemlenmi bir tuhaflktr. Manevi dnya ile insan yaam arasnda bir iliki olduu kavram, ayn evrelerindeki gcn kavranmasndan temellenmi olabilir. Ayn yok olmas ve sonra tekrar dirilmesi mucizesi, kurtlar, kpekler, tilkiler, akallarn ulumas ile de gzler nne serilmektedir.

Ay

Gecenin karanlnda, bu buulu, gmi, gzel yldzlar arasnda kendisine yol bulur, bulutlarn iinden geer, dsel bir grnt verir. Sanrz, insann dsel yapsnn belirlenmesinde Ay Gneten daha etkili olmutur. Gne dounca, gnein etraf aydnlattka, yldzlar, gecenin sesleri, gecenin erotik havas, mucizev ryalar hepsi silinip gider. Cinsiyetin ve cinsi davranlarn, ilk insann mantk dzeninin kurulmasnda nemli bir rol oynad bellidir. Doum ana rahminden olur. Bunun, evrenin kkeni olarak, rahimden dou imgesine yol amas normaldir. ncesinde yaplan cinsel birleme ise ayinletirilecek kadar nemlidir. lm ise toprakta, dnyada, karanlkta son bulur. Ama ana rahmi de karanlktr. Karanlktan gelip, karanla gidi, karanlkta bilinmeyen bir g olduu izlenimini verir. lm ve yeniden doum fikri buradan gelir. Douran ve besleyen anne ok nemlidir. Avclkta hayvan srleri, ana rahminden kp, beslenmemiz iin bize yollanmlardr. iftiler iin ise, tohum toprakta yani annenin iinde yetiir. Tarlalarn srlmesi ve tohumun ekilmesi babalk yapmak, tohumun bymesi ise doumdur. Dnyay anne olarak ve gmlmeyi de anne rahmine yeniden dn olarak alglayan gr ok eski olmaldr. Doan ocuk annenin gsnde mutlu olur. Meme emen ocukla anne arasndaki iliki ortak yaam ilikisidir. Meme, az ilerde greceimiz gibi bir taraftan seksel bir arm 18

yaparken, dier taraftan beslenme ve doumla olan ilikisi nedeniyle dourganln ve de remenin de sembol haline gelmitir. Anne memesindeki bebein gven duygusu artar. Bu ise aile iindeki gvenin gelimesine ve paylalmasna katkda bulunur. Hele, st olan aile bireylerinin, kendi dourup dourmadna bakmakszn, yavrular beslemesi, yani stannelii, bu gven duygusunu iyice arttrr. Aile ii dayanmay da en st noktalara eker. Kadn, rahmi ve memesi ile aile iinde zel bir konuma ular. Manevi duygularla btnleir. Dinin bir paras haline gelir. lerde bu konuya tekrar deineceiz. Ama bu aamada bile Anadolunun ana Tanrasnn bol memeli bir kadn olmasna kimse amamaldr.

19

Kehanet, Sihir, By

Atalarmz kendilerini kuatan bilinmezler dnyasnda var olmaya alrken, doay ve kendini tanmaya alm, olup bitenlere bir aklama getirmeye ihtiya duymulardr. Aa tepelerinde vahi hayvanlardan korunduklarnda geceleri aydnlatan ay ve parldayan yldzlar, kendilerini stan ve aydnlatan gnei, yaan yamurlar ve daha binlerce eyi fark etmi ve gzlemlerini olaylarla ilikilendirmilerdi. lmn geri dnsz bir hal olduunu farkndaydlar. Gizem dolu ryalar, evrelerinde nedenlerini ve nasllarn anlamadklar binlerce ama binlerce ey vard. Yaralandklarnda kanlar akyor, bazen bilinmedik bir sebeple hastalanyor, bazen iyileiyor bazen de bir yerlere gidiyor ve geri gelmiyorlard. Ac ekiyor, mutlu oluyor, oalabiliyorlard. Tehlikelerle ve bir o kadar gzelliklerle dolu bir dnyann ortasnda yapayalnz ve ou kez aresiz, korkarak, saklanarak yayorlar ve ancak yeni stratejiler ve beceriler gelitirebilirlerse ayakta kalabiliyorlard. Kadim atalarmz ilk defa ne oluyor ve neler olacak sorusunu sorarak bunlara cevap aradklarnda, phesiz zihinsel bir devrim yapmlard. Birok iareti olaylarla ilikilendirerek semboller retmeye giritiler. Bilinmezi bilinir, anlalmaz anlalr klmak iin bilgileri biriktirip sistematize ederek kendilerine gizemli bir dnya yarattlar. nanlmaz hayal gleriyle, binlerce yl sren ve binlerce acya gs gererek, akla hayale smayan yol ve yntemlerle bir gizler dnyas yarattlar. Kendilerini aan doa glerine gizem dolu anlamlar yklediler. Sonra yarattklar bu yaratan glere kaderlerini teslim ettiler. Atalarmz gizler, sihirler ve byler dnyasna girmilerdi. Tarihte insanolu gizemler dnyasn inaya kehanetle ve falla balamtr. Kehanet, fal yani gelecei tahmin etmek, ancak dnen ve strateji gelitirebilen bir beynin rndr. Ktlklerden korunmak iin, kehanetin hemen yan sra, tlsm ve muska gibi sihirlerin varl da devreye girmi olmaldr. Bunlar da olabilecek ktlklerden korunma igdsnn sistemli ve sembolik ifadeleridir. Doast glerin dikkatini ekerek yardmlarn ve korumalarn salamann baka yolu da yoktur. Doast glerin insanlara pek de aldrd sylenemez. nsan kendini onlara bin bir metotla duyurmaldr. nsan da talep etmeyi bin bir ritelle srdrr. En eskiden beri, kehanet, gaipten haber verme, gelecei ngrme iiydi. Doast glerle bir iletiim biimiydi. Bu iletiim iin, seilmi, zel glerle donatlm biri olmalyd. Khinler gkyzndeki gk cisimlerinin hareketlerini, parlaklklarn izlerlerdi. Hayvanlarn davranlar, birok doa gzlemi dier bilgi kaynaklar idi. nsana ait en nemli bilgi kayna ise ryalard. Rya, uyku denilen ikinci hayatta gerekleen ve Tanrlar dnyasna ait 20

eylerdi. Ryalarda grlenler her zaman aka anlalamazd. Khinler tarafndan yorumlanmal idi. Ancak bu sayede olacaklardan ve ne yapmamz gerektiinden emin olabilirdiniz. Kehanetin dier bir vazgeilmezi de fald. Doast glere uygun tarzda yaplan sunular ve ritellerle onlarn bilgisi kullanabilinirdi. Tarihte en batan itibaren din, kehanet, sihir ve by birlikte gelimitir. Ayn hareket noktasndan yola km, birbirini besleyerek, birbirinin eksiini gidererek yola devam etmilerdir. nsanlar ruhlarn din ile kurtarrken, dn, bugn ve yarn fal ile renmi, kehanetle gelecei bilmi ve kaderlerini by ile ynlendirmilerdir. Fal ve kehanet gizemler dnyasnn masum ocuklardr. Muskalar ve adaklar da yledir. Ama kaderi deitirmek ve ona hkmetme istei olan by, kutsal glere dpedz ba kaldrma ve meydan okumadr. By tehlikeli ve bir o kadar da lanetli bir eylemdir. Kaderi deitirmek olan by en batan beri iyi ve kt /ak ve kara olarak snflanmtr. yi glerle ibirliini simgeleyen iyi byler kabul grrken dieri lanetlenmitir. Bu toplumdan itilmilik sonucunda, kt by yapanlar ve bynn yapl gittike daha fazla gizlilie brnm ve adeta yeraltna itilmitir. Dinlerle bynn sanldndan fazla ortak yan vardr. Her ey doast glerin varln sorgusuz kabulle balar. kinci evre bu glerle iliki kurma ve onlar tarafndan kabul grmektir. Tam bu aamada bir kutsal akit yaplr. Bu, insanla Tanr veya insanla kutsal ruh veya insanla kutsal g arasnda, geri dnsz kat kurallar olan bir anlamadr. Dinlerin bel kemii olan kutsal akit bynn de bel kemiidir. Benzer gizemi ve gc paylaan, birbirlerini iten ama birbirlerini besleyen, biri olmazsa dieri de olamayan aralarnda srekli ve acmasz bir mcadele olan kart glerdir bunlar.

21

Rekabet

Erkek ile kadn arasndaki farkn temelinde, cinsi veya reme ile ilgili olgular yatar. Kadn, ayda bir defa, yumurtlar. Kadn yumurtas, insan hcrelerinin en bydr. Bu byk hcreden, bir kadnda snrl sayda vardr ve kullanla kullanla biter. Kadnn retkenlii 33 yl kadar srer. Bu yumurtay bir tek sperm dlleyecektir. Bu yzden, Kadn dllenme veya seks konusunda seicidir. Her nne gelen erkekle cinsi iliki kurmaya temayll deildir. O, salkl yavrular dourabilecei, trn devamnda kabiliyeti fazla olabilecek erkekleri kendi semek ister. Ve seer de. Yumurtann alanabilirlik zaman yaklatka, kadnn seicilii ve erkek aray da artmaya balar. Erkek ise, her an iftlemeye hazrdr. Spermleri, iftlemek iin hazr beklemektedir. Erkein spermi, insan hcrelerinin en ufadr. Hastalk ve kaza olmazsa, erkek mr boyu spermini verebilir. Erkein amac, mmkn olduu kadar ok diiye genlerini datmaktr. Bu hem kendi genlerinin var olma, yaamaya devam edebilme ansn arttrr ve hem de, baka erkeklere ait genlerin yaama ansn azaltr. Bu nedenle, erkek seks konusunda seici deildir. Her frsatta ve nne gelen ve ona imkn veren her kadnla cinsi iliki kurmak ister. Erkek, bebek yetitirme sorumluluu olmadndan, yaamn, genlerini mmkn olduu kadar datmaya adamtr. Kadn ise, yaamn, igdsel olarak kendine en uygun geni bulmaya adamtr. Bir toplulukta, kimin kiminle iftleeceine kadn karar verir. Erkek ise, iftleecek kadn bulduka, bu durumdan ok ikyeti olmaz. Zaten tarihi sre esnasnda, erkekler diileri nasl raz edebileceklerini veya onlara nasl ekici gelebileceklerini, daha ilkel organizma dnemlerinden beri bilmeye balamlardr. Ve her tr, kendine mahsus usuller bulmu, yntemler gelitirmitir. Ancak, bu yazlanlar, erkekler hi bir kadn zel olarak arzulamaz anlam tamamaldr. Erkein de dier kadnlar arasndan iftlemeyi en ok istedii biri veya birileri vardr. Bu arzuya aslnda genler sebep olur. iftleme tercihi, yani arzu, birbirinden farkl genlerin, birbirine benzeyen genlere tercih edilmesidir. Canlnn tarihi geliimi, kopyalayarak oalmak yerine, iki ayr kaynaktan gelen genlerin birlemesini, birbirinin hatasn mmkn olduunca gidermesini ve eitlilik kazanmasn salayacak ekilde olmutur. Doada balangta, kopyalayarak oalma denemitir. Ancak bu yntem dayanksz ve hatalar tekrarlayan bir sistem olduundan baarsz olmutur. Bunun yerine, erkek / dii modeli daha tutarl olmu ve evrimin gelimesine katkda bulunmutur. Yumurta ve spermden gelen kromozomlarn birlemesi, ayn zamanda bir tamir ilemidir. Bunun iin iki ayr kaynaktan gelen DNAlar ne kadar farkl olursa, tamir, dzeltme, yenileme ve eitlenme ans o kadar byk olur. te bu nedenle arzunun temelinde farkllk yatar. nsan bu farkll tm organlar ile hisseder. 22

Ancak, beeni ve arzunun temel duyu organ kokudur. Koku ilenirken, vcut kar cinsin genleri ile kendi genlerini karlatrm, farklarn alglamtr. Bu arzunun duyulmasnda en nemli rol oynar. Avc ve toplayc dnemin, savalar ncesi ana kadar, aile iinde, kadn ve erkek arasnda kurallam bir hkimiyet yoktu. Erkekler avclk yaparken, kadnlar toplayclk, ifaclk, ocuk bakm ve kamp ileri yapyorlard. retim aralar asndan da erkek ile kadn arasnda nemli bir fark yoktu. Bu nedenle savalar ana kadar, avc ve toplayc kabilelerde kadn erkek eitliinden sz etmek yanl olmaz. Savalar dnemi baladktan sonra, erkein retim aralar geliirken, kabileler iinde hafif bir erkek hkimiyeti ortaya kmaya balad. Ancak bu baba erkil aile denemeyecek kadar silik bir durumdu. Belki erkek iin eitler iinde birinci demek daha doru olur. Avclk toplayclk dneminden yerleik dzene geen kabilelerde, yerleik dzenin ve iftiliin gerei olarak kadn n plana kt. Bu srada yerleiklerle, avc toplayc kabileler arasndaki karlamalar hala bar yn ar basan karlama ve karmalard. Bu nedenle yerleik dzenin bir adm ileride olan kadn ile avc toplayc kabilenin bir adm ilerde olan erkei karlatlar. Durum ksa bir sre iin tekrar eitlenmi gibiydi. Btn bu yukarda deinilen konuya ilerde daha teferruatl olarak tekrar dnlecektir. Burada sylenmesi gereken ilk yerleimlerde kadn saygnlnn erkekten biraz fazla olduudur. Bu olgu, deiik blgelerde deiik zamanlarda gerekleti. Anadolu iin, bu deiimin 12.000 yldan daha eski olduunu syleyebiliriz. Kadna saygnn daha fazla olduu aileden bir sre sonra baba erkil aileye geilecektir. Erkek, retim aralarna sahip olduka, aile iindeki yerini kuvvetlendirecektir. retim aralarnn mlkiyeti meselesi, bir taraftan toplumun snflara blnmesine yol aarken, bir taraftan da ailenin yapsn deitirecektir. Tabii ki aile ii deiimler birdenbire olmamtr. Zaman iinde, ara tonlar da yaayarak gereklemitir. Baba erkil aileye gei, deiik toplumlarda, retim ekline bal olarak, deiik zamanlarda olmutur. Ayrca, hangi aile tipinin, ne kadar sre tedavlde kalacana yine retim ekli karar vermitir. Tarihte zamanmza doru yaklatka, toplumlar arasndaki iletiim ve dolays ile etkileim arttka, aile yaplar d etkenler nedeniyle de deiime uramaya balayacaktr. Homo sapiensi, Homo sapiens yapan etkenin hayal gc olduunu grdk. Ancak, bundan ok daha eski olan ve davran ve dncelerimize yn veren bir durumun da igd olduunu belirtmek gerekir. gd, ilkel canllardan itibaren gelimeye balam ve canl organizmalar gelitike, igd de gelimitir. gdnn temel tezahr rekabet olarak ortaya kar. Besin bulmada rekabet, iftlemede rekabet, bireysel olarak yaayabilmek ve tr devam ettirebilmek iin arttr. lk ayaa kalkan atalarmz, kk topluluklar halinde, Afrika savanlarnda yayorlard. Rekabet, bu ufak topluluk iinde bile daha iyi beslenebilmek ve genlerin devamn salayabilmek iin gerekliydi. Zaman getike gereklilii de artyordu. Toplumsal yaamda rekabet, toplumun ilerlemesine katkda bulunuyordu. Kazananlara sayg duyuluyor, kaybedenler ise, rekabet igdsnn etkisiyle tekrar tekrar deniyorlard. Kazanmak ve kaybetmek insan kimyasnda ciddi deiikliklere yol aar. Bylece rekabet fiziksel bir temele de oturmu olur. Kazannca beyinde keyif verici bir his ortaya kar. Beynin etkisiyle omurilik sinir sistemi harekete geer. Salglanan hormonlar, duruumuzdan bakmza kadar her davranmz evremizdekileri etkileyecek hale getirir. Kazanan canlnn kendine gveni artar. Kazanma duygusu ile birlikte, nee, umut kazanlr. nsan

23

evresine pozitif enerji yaymaya balar. Bu duygu seli evresindekiler, kiinin gcn hisseder ve buna sayg duyar.

etraftakilerce

alglanr.

Kaybedince ise, beynin en derin yerlerinde, zc, soyut anlamda ac verici bir his ortaya kar. Kaybedince salglanan hormonlar, kazannca salglananlardan farkldr. Kaybedilen, eer ok nemli ise, bilgi genetik anlamda kotlanr, ilenir. Bylece gelecek kuaklar uyarma grevi yerine getirilir. Rekabetin, toplumsal yaammzda ok nemli olduu ve hiyerariye yol at bellidir. Rekabet bir taraftan toplumdaki yeri belirlerken, bir taraftan da mevcut staty deiebilir hale getirir. Yaam bir aln yazs olmaktan karr. nsanda igd ile hayal gcnn birlikte var olmas, onu gelecee hazrlayan ve kaderini deitiren en nemli etken olmutur.

24

amanizm

Tekrar amanizme dnersek, insanln avclk dnemindeki dini, tm insanl kucaklayan bir dindi. Kltr birliinin elerinden biriydi. Zamanla toplumlarda farkllaarak, eitli dinlere analk etmitir. Daha sonra insanlk, tm insanlar bylesine kucaklayan bir inanca hi kavuamad. Ve kendi kurup, kendi ekillendirdii dinlerin esiri olup, din adna yapmadn brakmad. amanizm, avc ve toplayc toplumun dinidir. nsanlk gebelie getiinde de amanizm yaamaya devam etmitir. Ama yeni dzenin gereklerine uyarak baz deiiklikler geirmitir. amanizm, Bozkr'n ortak dinidir. Amerikan Kzlderililerinin, Sibirya topluluklarnn vb dinidir, her gebe toplumun, ufak tefek farkllklarla dinidir. Bugn, avclk, gebelik yaplan toplumlarda yaamaya devam etmektedir. Altay dalarnda, Sibiryada, Yakut Trklerinde ve daha pek ok yerde yaamaya devam etmektedir. Yerleik dzene geen toplumlar, tabii ki balang iin amanizm dininden ie balamlardr. Ancak, genelde gebenin ihtiyalarna cevap veren bu din, yerleik dzenin ihtiyalar iin deimek zorundayd ve deiti. Snfsz bir toplumun rn olan amanizm, toplumda snflar belirdike, hkim snflarn menfaatlerine ters dt. amanizmde doaya sayg ve sevgi vard, eitlik vard, boy menfaatinin birey menfaatinin stne kmas vard. Yerleik dzenin kendisi ve hkim snflar bunu kabullenemezdi. Ayrca snfl bir toplumda, ezilen snflarn ihtiyac olan dnceyi aman dini veremiyordu, ezilen snflar da baka bir k yolu bulmalydlar. Ve dier dinler, amanizmden, bu ilk dinden tredi, eitlendi, farkllat. lerde dinlerin ve dncenin, bu enteresan tarihine, sras geldike deineceiz. Biz, tekrar, avclk dnemine dnelim. Avc toplum insan, evrende alglanabilen her eyi, kendine benzer ekilde alglar. Canl cansz, maddi manevi ayrm yapmaz. Can, her eyde, her yerde bulunur ve her yerde ayn davranr. Tek canl insan deildir. Hayvanlar, bitkiler ve hatta da, ta, ay, gne, yldzlar, gk hepsi, her ey canldr. Her eyin bir can (ruhu) vardr. Toprak, kaya, nehir, aa iinde oturan bir ruh vardr. Ruhlar, birbirinden farkszdr. Hayvandaki ruhla, bitkideki ruh, canszda ki ruh ve insann ruhu ayn nitelikte, birbirinden fark olmayan ruhlardr. Ruhlar gkten gelir, ge dner. nsan ruhu da, hayvan ruhu da byledir. Gk ruhlarn yeridir. Ana yerleim yeri gk olan ruhlar, baz durumlarda, zel yerlerde de mekn tutabilirler. Bir da, Kabilenin (boyun) ilk yerleim yeri byle yerlerdendir. nsan lnce, ruhu ge ykselirken, ona hayvannn ruhu klavuzluk eder. Onun iin hayvan ldrlrken, yok olmamasna yani ruhunu kaybetmemesine dikkat edilir. Bu geici dnyada yaamak yerine, esas ait olunan yere, yani ge dn beklenen, istenen bir durumdur. Ancak ge dn engelleyebilecek hatalar yaplmamaldr. ldrlen insan veya hayvan veya bitki ldrlme fiilinden dolay 25

gcenmez, ama ge dnn kolaylatracak bir tarzda ldrlmei istemek de onun hakkdr. Avc hayvan usulne uygun bir biimde ldrr, bylece onlarn gerekte yok olmayp yeniden yaayacana, biimini yeniden bulacana ve len ile ldren arasnda zel bir iliki kurulacana inanr. Avc, kendini evrenin efendisi veya sahibi saymaz. amanizmi dier dinlerden ayran en nemli vasf, insan merkezli olmamasdr. nsan, zayflnn, snrllklarnn ve baarszlklarnn bilincindedir. evresindeki varlklarn gcn, etkisini ve baarsn srekli gzler. Doadan daha gl olmadn bilir. Varlnn, evresiyle uyum iinde yaamakla var olabileceinin bilincine varmtr. evresinde, insann kabiliyetlerinin kat kat stnde glere sahip olan varlklar veya oluumlar durmaktadr. Ate, Su, Kaya byledir. Boyu, heybeti, uzun yaam sayesinde insan mrnn ok stnde asrlara meydan okumas, her sene lp yeniden dirilmesi ve kendini yenileyebilme yetenei, btn bunlar ile aa insan aan bir varlktr. Aacn kk yerde, ba gktedir. Bylece aa yer ile gk arasnda bir yol oluturur. Bu yol ge kmak ve geri dnmek iin aman tarafndan kullanlr. Aacn ge yol olmas, gebe toplumlarda direk ile yerleik toplumlar da ise, ge ykselen basamakl yaplarla sembolize edilir. Bylece aa, Smerlerde Zigguratlarn yaplmas yolunu amtr. Msr piramitlerinin yapmna da ilham veren etkenlerden biridir. aman aaca karak ge ular. Bunun iin kendine bir aa seer. Aacn gvdesinde, her biri gn bir katn temsil eden basamaklar oyulur. aman, aacn etrafnda dnerek, ayan basamaklara koyar. Bylece gn eitli katlarna ulam olur. Gc yettii kata kadar karak, Tanr ile veya ruh ile iletiim kurar. amann bir aacn etrafnda dnmesi, bir eksenin etrafnda dnmesi, evrenle btnlemenin yoludur. Bu adet, yerleik dzene geildiinde tavaf ekli olarak kullanlmtr. Seilmi bir yerin kutsall meselesi de, hac fikrine yol amtr. Kutsal olan ve ruhlarn mekn olan gkte, gnein, ayn, yldzlarn hareket ediyor olmas, dnmeye kutsal bir mana atfetmitir. aman, evrende grdklerini taklit ederek, onunla btnletiine inanr. Trenlerde yaplan dnme merasimleri, danslarn yaptklar, hayvan veya ruh taklitleri, bununla ilintilidir. Gnmze kadar devam eden hac trenleri, genelde, hac mahallinde dnerek yaplan tavaflardr. nsanlar gibi, hayvanlarn, aalarn, kayalarn yani her cinsin bireysel ruhu yannda kolektif bir ruhu da vardr. Bu kolektif ruh, onlarn da, insanlara benzer ekilde, yani klanlar eklinde rgtlenmesini gerektirir. nsan ve hayvanlar arasndaki ilikiler, bireysel ilikilerden nce kolektif ilikilerdir. Birey, birey olarak deil, boy yesi olarak bir varlktr. Bireyin, kendi klan dnda ad yoktur. Doumlar, lmler sadece ana ve babay deil, tm klan ilgilendirir. Birey kendi iin deil, klan iin alr. Hayvan Klanlar (boylar) iin de durum ayndr. Bu nedenle insan hayvan ilikileri, her eyden nce insan ve hayvan boylar arasndaki ilikilerdir. Hayvan ve insan boylar arasndaki ilikiler, ister dostluk, ister dmanlk ilikileri biiminde olsun, szlemeye dayal ilikilerdir. Savataki ve avdaki ldrmelerde de, ldrlenin rzasn gerektirir. Hayvana kar mcadele ve insana kar mcadele birbiri ile e tutulur. nsan boylar gibi, hayvan boylarnn da ldrlenin kan davasn gtmesinden ve almasndan korkulur. Bu nedenle avlarn sk kurallar vardr. Srek avlarnda, ilk av kaan ya da ef avlar. Bylece topluluk adna, ef, avn sorumluluunu stlenmi olur. Bireysel avlarda bu sorumluluk aile reislerine der.

26

aman dini, yaps gerei, gelecein bilinebileceini sanr. Ama bu bilme, bir aln yazs tarz bilme deildir. Gelecek nceden yazlmamtr. Gelecek bir ihtimaller yumadr. nsan gelecekte olabilecekleri ve bu olaylar etkileyen nedenleri nceden bilebilirse, gelecei kendi yararna deitirebilir. Bu nedenle fala ve kehanetlere bavurulur. Gelecein olumsuzluklarndan kurtulmann yolu gelecei bilmektir. Ancak, yaanan zaman, yaand anda oluur. Yani gelecek kesin deildir, ama kendi haline braklrsa olabilecek en muhtemel oluumdur. Bu nedenle amann en nemli ilerinden biri de gelecei okumaktr. Fal ve kehanetler iin ok eitli yollara bavurulur. Neredeyse, her yiidin bir yourt yeme tarz gibi, her falc veya khinin bir tarz vardr. Avc ve toplayc toplumlarda, amanist uygulamalarnn ve nesilden nesile aktarlan by geleneklerinin olduu bilinmektedir. Binlerce yl bu gelenekler ar ar halklarn gnlk ve sosyal yaamlar iinde bir su gibi akarak ve ekilden ekle girerek kendine yol bulmu ve insanlarn ilerine ilemitir. Tarihte zaman iinde yaplan bir yolculuk, insann by kehanet v.b gibi gizemler dnyasndaki servenin, gnlk yaamn gizemlerle dolu ynleriyle ba etme mcadelesinin, ayrlmaz bir parasndan ibaret olduunu ortaya koyar. Her toplumun kltrnn nemli bir paras olan oklt uygulamalar, balangta din ve tbbn i ie olduu bir sre yaamtr ve hatta hala yaamaktadr. nsanln avclk ve toplayclk aamasnda, kadn iyi bir toplayc olarak, ifal otlar kefetmi ve uygulamaya balamtr. Zaten ocuunu yetitiren, ev ilerini erkekten daha iyi yapan, gn getike yemek piirmekte maharet sahibi olan kadnn hasta ve muhta olanlara bakabilme becerisi erkekten ok fazladr. Sonuta kadn ifac olup kmtr. ifaclkta nde gelen kadnn, din ilerlerken doast glerden ifaclkta yardm almaya almas normal bir geliim olmutur. Bylece btn oklt uygulamalar yani kehanet, sihir, by ve fal kadn ifaclarn becerileri arasna katlm ve toplumlarda ifaclk, by ve gizemli gler kadnlarla zlemeye balamtr. En batan beri, dinin ve oklt uygulamalarn bir gerei olarak, Tanrlara veya ruhlara kurban sunmak vard. Kurban sadece Tanrlara deil, ruhlara da sunulurdu. Olaylar kutsamak iin de kurban kesimine bavurulurdu. amanlkta bu dnya ile teki dnya arasnda yaay fark olmadna inanldndan, teki dnyaya verilecek hediyelerin ldrlerek verilmesi gerekiyordu. Bir canl ldrldnde, ruhu teki dnyada hediye verilmek istenen ruha ulayordu. Bunun iin, kurban kesilirken, kimin veya ne iin kesildiini bilmek yeterliydi. Kesilen kurbann etinin, uruna kesildii ruha brakld gibi, topluca yenildii durumlar da vard. Genellikle de kurban etinin bir ksm braklr, geri kalan topluca yenilirdi. Kurban trenleri daima dini trenlerin iinde en nemli trenler olmutur. Kurban trenleri ile br dnya ile kurulan iliki o kadar nemlidir ki, daha sonra, aman dininden treyecek olan btn dinlerin vaz geilemez riteli olacaktr. Baz dinlerde ise, dinin en nemli unsuru haline gelecektir.

27

Mzik

nsans atalarmzda konumann ve dillerin evrimi konusunda, hlihazrda ok sayda almalar yaplmakta ve varsaymlar ileri srlmektedir. phesiz konuma ncesinde de atalarmz vcut dilleri ile ve zel sesler kararak iletiim kurabiliyorlard. Antropologlar ilk atalarmzn konuma ncesinde ark saylabilecek melodiler kartm olabileceklerine dikkati ekiyorlar. Yakn akrabalarmz olan pek ok maymun trlerinin de mzik yapt artk biliniyor. stelik farkl blgelerin sakinleri farkl mzikler yapyorlar. Sanki her bir gurup bu beceriyi bamsz gelitirmi gibi grnyor. M.S 400 l yllara ait in kaytlarnda bile ebek maymunlarnn hznl mzikleri anlatlmaktadr. Duyduumuz sesler orada burada titreen hava moleklleridir. Su rldar, gk grler, talar kumlar yrrken atrdar, yapraklar hrdar v.b ama bu seslerin hi biri mzik deildir. Hava moleklleri ancak ayn anda belli bir sra iinde titretikleri zaman mzik diyebileceimiz bir ton ortaya kar. i boalm bir aa ktnden geen rzgrn sesi atalarmza, bir kemii flemek iin ilham vermi olabilir, ritmik olarak birbirine vurulan herhangi iki cisim de muhtemelen vurmal alglarn atas oldu. Atalarmz iin mzik yapmann phesiz pek ok yolu vard. Her nasl olursa olsun mzik insans atalarmzn icat ettikleri en nemli kltrel faaliyetlerden biridir. Mzik sanki doann kltre dnm halidir. Melodi ve ritimler beynin znt, sevin, fke vb. merkezlerini etkilemektedir. nsan beyni balangtan beri mzie gre evrimlemitir. Domam bebeklerin bile mzii algladklar, erken yata bebeklerin mzie kavramsal tepkiler verdikleri ispatlanm durumdadr. Resim, iir ya da heykelin aksine mzik bilinen bir eyi temsil etmez. Bir akkorun, bir melodinin hibir anlam yoktur. Mzik znde matematiktir. Frekanslar hesaplanabilen ve fizik kurallarna gre st ste binmi hava titreimleridir. Buna ramen, mzik duygulara dnr. Melodiler, ritimler, beynin znt, sevin ve zlemlerin ilenmesinden sorumlu blgelerini etkiler. nsanlar br dnyay, manevi dnyay hayal edince, mziin iki dnya arasnda snr kaldrp br dnya ile bir yol oluturduunu hissetmilerdir. Bylece mzik, en batan beri insan yaamnda gizemli ve nemli bir role sahip olmutur.

28

nsan ve klim

nsanlarn dnyaya yaylmasn tekrar ele almadan nce, sadece son bir milyon yl iin, atalarmza yaptmz snflandrmay gzden geirelim. Batan beri Homo ergaster, Homo erektus, Homo Heidelbergensis, Homo Neanderthal, Homo sapiens den bahsettik. Burada kullanlan Homo tabiri Adam anlamna gelmektedir. Homo ergaster ve Homo erektus, (erectus = dik insan, ergaster = alan adam) ayn atamza deiik zamanlarda verilen adlardr. Afrikadan ayrlp, uzun bir yol kat edip, dnyaya yaylan Homo ergastere, Homo erektus denilmitir. Aslnda bunlara genel olarak elini kullanan, beceri sahibi adam anlamnda Homo habilis denir. Btn bu atalarHomo sapiensmz, Homo sapiens yani akll adam, n taks taklarak sylendii de olur. rnein Homo sapiens erektus, Homo sapiens Neanderthal, Homo sapiens sapiens gibi. Biz burada bu n taky kullanmakszn, yaln hali ile kullanmay tercih ettik. Daha nce de bahsettiimiz gibi, insan yaamnda doa olaylarnn ve zellikle iklimin belirleyici rol olmutur. Gnmze yaklatka, kltrn etkisi artmaya balam, ancak iklimin etkisi ok fazla azalmamtr. nsann gelitirdii teknik, gnmzde bile doa olaylarnn etkisini silecek mertebeye gelememitir. imdilik, kltr ve teknik, ancak, kk aptaki doa olaylarnn insana verecei zararlar azaltmaya almaktadr. klimin ve dolays ile vejetasyonun insan yerleimi ile olan etkisini gstermek amac ile aada, son bir milyon ylda meydana gelen deiiklikler anlatlmtr. Dnyann iklimi tm ile anlatlmam, ancak, anlatlacak olan tarih akna uygun olarak, Avrupann ve Asyann (gney Asya hari) zerinde durulmutur. Dnyann iklimi ve vejetasyonu anlatlrken, Afrikadan kp dnyaya dalmalar daha nce hikye edilen ilk insanlarn, bize k tutan bulgularnn nda, gelime ve hareketlerine zaman skalasnda tekrar deinilmitir. Dnya, uzun zamandr, bir buz andan bir dierine geerek yaamaktadr. Bilinen en sert buz a, bundan 800 ile 600 milyon yl nce yaanm olan buzul adr. Bu dnemde, ekvator blgesi hari, tm dnya yzeyi buzullarla kaplyd. Buzul alar periyodik bir deiim gsterir. Ama bu periyot sabit deildir, o da zaman iinde deimitir. Son 800.000 ylda, buzullar 100.000 yllk periyotlarla ilerlemi ve gerilemitir. Son buzul a ise, B.. 10.000 yl nce biterek, Holocene dediimiz, iklim asndan stabil olan bir dnem balamtr. u anda, hala Holocene iinde yaamaktayz.

29

Buzul alarnn zamanlamas, Milankovich kuvveti (dnyann gne etrafndaki yrngesi, dnyann ekseninin as ve dnya ekseninin dairesel hareketi) ve kta plakalarnn durumu ile belirlenmektedir. Toprak ktlesi kutup blgelerinde younlatka, bu blgelerdeki buz miktar da artmaktadr. Ktalarn dnya zerindeki imdiki konumu ve dier veriler, yeni bir buz ana girilmekte olduunu gstermektedir. Tabii Global snma bu gidii yok edip, tersine evirecektir. Buzul alar arasnda, iklimin daha scak olduu dnemler vardr ki bunlara buzul aras (nterglacial) dnem denir. Son 10.000 yldr yaanan dnem, Holocene, buzul aras bir dnemdir.

30

Gemiin zleri

1 milyon yl nce, Afrikada Homo erektus yayordu. Daha memeliler ortaya kmadan nce korku canllarda olumutu. Memeliler ile birlikte sevgi de his olarak ortaya kt. Homo erektuslara gelindiinde ise onlar birbiri ile ileri seviyede ve sesi de kullanarak iletiim kuruyor, aileler eklinde sosyal bir yaam yayorlard. Derken 800.000 yl nce yeni bir buzul a balad. Afrikann iklimi deiip, kuraklat. Artk Afrika, Homo erektuslar besleyemiyordu. 840.000 ile 420.000 yllar arasnda, Afrikadan Asya ve Avrupaya, geni apta, ilk Homo erektus g oldu. Homo erektuslar ge mecbur kalmlard. G etmek iin g etmediler. Besin bulabilmek iin, hayvanlar bitkilerin peinden giderken, insanlar da hayvanlarn peinden gittiler. Bu ok yava ve tesadf bir gt. Bir yere gidilip, orada avlanlyor. Ve hatta senelerce o blgede kalnyordu. Sonra herhangi bir nedenle biraz daha ilerleniyordu. 690.000l yllarda, dnyann manyetik alannda deime oldu. B.. 120.000, 110.000, 12.000, 7000 yllarnda da, dnya manyetik alan tekrar tekrar deimitir. 670.000 ile 400.000 yllar arasnda, Pekin adam adyla tannan Homo erektus, inde Long-shan maarasnda yaad. Demek ki Homo erektuslar ine varm ve yerlemilerdi. 600.000 ile 300.000 yllar arasnda, inde Homo erektus atee sahip oldu. Homo erektusun sadece inde atei kullanmaya balad sylenemez. Kuvvetli bir olaslk ile Homo erektus, gittii her yerde atei kullanmaya balamt (kuvvetli olaslkla 1.000.000 ile 790.000 aras) . Daha nce de sylediimiz gibi, ate beraberinde etin yaygn kullanmn getirdi. Bu hem vakti boaltt ve hem de beynin gelimesine byk katkda bulundu. Bu yllarda Homo erektuslar yamyamlk da yapyorlard. Yamyamlk insan tarihinde uzun sre gndemde kalmtr.

Pekin adam

600.000 ile 250.000 yllar aras, Homo Heidelbergensisler Avrupada belirdiler. Heidelbergensisler Homo erektusun evrimi sonucu olumu bir dalyd. 31

430.000 de dnya scak bir dnem yayordu. Bu dnemin en scak dilimi 28.000 yl srd. 400.000 ylndan sonra nsan, Kurt birliktelii ve rekabeti olumutur. Bu tarihten sonra, nsanlar ve kurtlar ayn blgelerde avlanp, birbirlerine yakn yaamaya balamlardr. Bu rekabet nerede ise, gnmzden birka asr nceye kadar srecektir. nsanlarn kurtlar elimine etmesi ancak nfuslarnn oalmas ve teknikte iyice ilerleyip, otomatik ateli silahlara sahip olmalar ile mmkn olabilmitir. nsan kurt rekabeti ayn zamanda birliktelii de beraberinde getirecektir. Baz kurtlar rekabeti devam ettirirken, bazlar insanla birlikte davranmay tercih edeceklerdir. Bylece kpek hayatmza girecektir. Yine bu tarihlerde btn uzak atalarmz, Neanderthaller, Heidelbergensisler ve erektuslar, kendi klanlar iinde, birbirleri ile iletiim kurabilmekteydiler. Bu iletiimde vcut dili nemli bir yer tutuyor, ses de iletiim arac olarak kullanlyordu. Ancak atalarmz, hece hece ses karamadklarndan, konuma ncesi diye adlandrabileceimiz bir tr sesli iletiim kuruyorlard. 300.000 li yllarda, nemli bir gelime meydana geldi. Uzak atalarmzn ene yaps, hece hece konumaya msaade edecek ekilde deiiklie urad. Daha nce, yeteri kadar kvrk olmayan ene kemii (dze yakn) yukar bklm ve kvrlmt. Bylece grtlan (hanerenin) yukar aa hareketi imkn dhiline geldi. Bu da, hecelemeyi mmkn kld. Artk, uzak atalarmz daha anlaml sesler karabiliyordu. Konumann yolu almt. Silahlarda da nemli gelime oldu. Atalarmz tahtadan yaplm zpkn kullanmaya baladlar. Bunlar, zerinde dnlerek, titizlikle yaplm silahlard. Almanya Hannover yaknlarnda ki eski bir glde, ok sayda Ladin aacndan yaplm zpkn bulunmutur. Atalarmz, btn eski dnyada dank ve seyrek bir biimde yaam mcadelesi verirken, bunlarn bir ksm da stanbul Yarmburgazdaki maaray kendilerine yaam yeri olarak semilerdir (B.. 370.000 ile 270.000 tarihleri aras). stanbul Yarmburgazdakilerle ayn dnemde, orta Sibiryada yaayanlar, balk kurutma tezghlarnda balklarn kurutarak besinlerini saklamaya balamlard. Uzak atalarmz, artk gn getike besin saklama metotlarn gelitireceklerdir. Bu dnemde ve daha sonra uzun bir sre, insanlar maaralarda yaamlardr. B.. 300.000 yllarnda, kuzey Sibiryada yaayan insanlar, kendi elleri ile yaptklar yerleimlerde yayorlard. Yani sosyal yaamda ve teknikte epey ilerlemilerdi. B.. 300.000 yl ile 200.000 yllar arasna geldiimizde ise, Homo eraktustan, Homo sapiens evrimlemitir. 1988 ylnda, 147 deiik rktan kadnn plasentas zerinde yaplm olan DNA analizleri, herkesin, 200.000 yl nce Afrikada yaam olan bir grup akraba kadndan geldiine iaret etmektedir. Yani, Afrikada Homo sapiens ortaya km ve bir dii Homo sapiensden reyenler dnyaya yaylarak, bugnk bizleri oluturmutur. Uzak atalarmzn beyinleri yani kafataslarnn hacmi, getiimiz milyonlarca yl iinde srekli bymt. B.. 250.000 ylna geldiimizde, kafatas bymesinin durduunu gryoruz. Bunu konuma iin olan gelimenin durmas ile aklayabiliriz. B.. 300.000 ile 200.000 yllar arasnda, kuzey spanyada Sierra de Atapuercada bulunan fosillerden anlaldna gre, Neanderthaller gelimeye balamlardr. Alet kullanyorlard, rnein, yemekten sonra dilerini ve di aralarn, ince dallar krdan gibi kullanarak temizliyorlard.

32

Homo Sapiens G

Homo Sapiens 1. g

200.000 li yllarda, baz Homo sapiens aileleri, onlar Afrika dna karacak bir yolculua baladlar. Homo sapienler Afrika d yolculua baladklarnda, Neanderthaller uzun bir sredir Avrupa ve Asyada yayorlard. ngilteredeki uzak atalarmz ise tahta zpkn kullanmaya balamlard. 197.000 yl nce baz Homo sapienler artk Etiyopyaya varmlard. Baz Homo sapienler ise hala gney Afrikadaydlar. 170.000 yl, 2000 de yaplan bir aratrmaya gre, tm insanlarn atas durumundaki Mitekondrial Havvann yaad tarihtir. Yani, u andaki insanlarn hepsi, bu dii Homo sapiensin torunlardr. Evrim, son bir milyon yl iinde eitli insan tipleri ortaya karmtr. Homo sapiens hari, bunlarn hi biri gnmze kadar varlklarn srdrememilerdir. evre ile uyum ve kendi aralarnda ve hayvanlarla rekabet sonucu, trleri silinmitir. Sadece Mitekondrial Havvann torunlar, varlklarn srdrebilmi ve dnyaya yaylmlardr. 160.000 ylnda dnya yeni bir buzul ana girdi. Bu iklim deiikliinin etkisi sonucunda Homo sapienler, tekrar hareketlendiler. B.. 150.000 ylnda, Avustralyada Aborjin yerleimi vardr. Afrika dna kan ilk Homo sapienler, kuvvetli bir olaslkla Avustralyaya bu tarihten nce ulamlard. Homo sapiensin Afrika dna g, faslalarla yz binlerce yl iinde gereklemitir. 150.000 ile 80.000 yllar arasnda, 840.000 ile 420.000 yllar arasndaki Homo erektus byk gne benzer ekilde, Afrika dna, Asya ve Avrupaya, byk bir Homo sapiens

33

g olmutur. Bu insan gn oluturan avc topluluklar, DNA analizleri sonucunun gsterdii gibi, Afrikada ortak bir atadan kopup ayrlmaya balamlardr. Yine DNA analizlerinin gsterdiine gre 135.000 yl nceden itibaren, modern kpek, avc insan topluluklarnn evresinde bulunmaya balamtr. 125.000 yl nce Neanderthal insannn, beyin bykl ve organizasyon kabiliyeti Homo sapiensin seviyesine gelmiti. Bu Neanderthaller, llerini gmen ilk halk olmulardr. Daha nce belirtildii gibi bu soyut dnce ve din balangcnn bir belirtisidir. Bu tarihlerde, Neanderthal, Avrupann her yerinde, Orta Douda, Bat ve Orta Asyada yaylm bulunuyorlard. Neanderhallerin beslenme alkanlklarnn iinde yamyamlk da vard. 120.000 ile 80.000 yllar arasnda, Fransadaki Moula-Guercy maarasnda yaam olan Neanderthallerde bu yamyamlk belirtileri grlmektedir. Yamyamlk, sadece uzak atalarmzda deil, Homo sapiensde de uzun yllar devam eden ve hatta baz toplumlarda M.S. 20 ci asra kadar gelen, bir alkanlktr. B.. 120.000 yllara gelindiinde, 40.000 yl nce balayan buzul anda bir gerileme oldu. Bu iklim deiiklii, beraberinde yeni gleri getirdi. 117.000 ylnda, Gney Afrikadaki Cape Town yaknlarnda yaayan insanlar, Langebaan Lagoonda ayak izlerini brakmlard. Ge balayan Homo sapienler ise, B.. 110.000 ylnda, Orta Douya varmlard. 100.000li yllara gelindiinde, inde Homo erektus hala ta aletler kullanyordu. Bunlardan 1.000 tanesi Gaojiada bulundu. Afrikada ise Homo sapiens, byk memelilerin kaburga kemiklerinden aletler ve balk inesine benzer kancalar veya mzrak ularn uzun zamandan beri retiyordu. Bunlarn kalntlar Afrikada Byk Rift Vadisindeki Katandada bulunmutur. 95.000 ylnda, Javada Flores adasnda, yaklak 1 m boyundaki, Homo floresiensis diye adlandrlan, ufak insanlar yaamaya balad. Bu insanlar, daha nce orada bulunan Homo erektuslarn evrimleerek, artlara uymas sonucu ortaya kmlard. Homo floresiensisler, 18.000 ylna kadar, bu adada varlklarn srdrebilmilerdir. 110.000 ylndan beri Orta Douda grlmeye balayan Homo sapiens, 90.000 yllarndan itibaren, artk, Orta Douda yaamaya balamtr. 60.000 ylna kadar Neanderthaller de, bu topraklarda yayorlard. Ancak, u ana kadar, en az 30.000 yl yan yana yaayan bu iki tr arasnda ilikinin olup olmadna dair bir delil bulunamamtr. Yine bu tarihlerde, Homo sapiensin g, Akdenizin eitli yerlerinde kylara varmt. Homo sapienler yanlarnda, elenip, vakit geirebilecekleri, ufak paralar ve ss eyalar tayorlard. Bunlar da soyut dncenin gelitiini gsteren iaretlerdir. 88.000 tarihinde, Zairedeki bulgularn bize gsterdii gibi, kemikten yaplm, ulu ve sapn gemesi iin gvdesinde delik olan balk inesi veya zpkn Homo sapiens tarafndan kullanlyordu. 75.000 ylndan itibaren, Gney Afrikadaki Blombos maaras buluntularna dayanarak, modern insann tatan ve kemikten oyularak yaplm karmak aletleri artk kullanmaya baladn syleyebiliriz. Bu insan davran biiminin epey karmak hale geldiini gstermektedir.

Blombos ta aletler

34

Aletler boncuk ilemelerle sslenmektedirler. Gelimi soyut dncenin varln gsteren sembol kullanm balamtr. 74.000 ylnda Sumatradaki Toba volkan byk bir patlama yapt. Bunun sonucunda meydana gelen atmosferik deiim, insan nfusunda hzl bir azalmaya sebep oldu. 1000 yl boyunca, yllk ortalama scaklk bugnknden 9 derece santigrat dk seyretti. Dnyadaki insan nfusu iyice azald. Bundan sonra oluacak olan gen havuzu, bu srada hayatn devam ettirebilenlerden meydana gelmitir. 2005 de yaplan DNA testlerinin gsterdiine gre, 65.000 ylnda, Afrikadan yeni bir g dalgas olumu ve bu g yapanlar Hindistan kylarna ve gney Asyaya varmlardr. Ancak, daha nceki glerden Gney dou Asya, Malezya ve Avustralyaya gelmi insanlar olduu da bilinmektedir. Avrupann her yerinde, 60.000 yl nce, ortalama scaklk bugnknden 5 derece santigrat daha dkt. Ama bu iklim,100.000 yl nceki tam buzul ana gre, ok daha scak bir iklimdi. Tam buzul anda her yer ya buzlarla kaplyd veya donmu toprak vard. imdi ise, nispeten lman bir iklim vard ve av boldu. 60.000 ylnda Irakn kuzeybatsndaki Zagros dalarnda yaayan Neanderthallerin, 8 deiik iein tohumunu sakladklar bilinmektedir. 57.000 ylnda yaam olduu tahmin edilen Afrikal erkek atadan, bugn yaayan tm erkeklerin remi olduu, 2000 ylndaki Y kromozomu analizleriyle belirlenmitir. 53.000 tarihinde, Endonezyadan Avustralyaya insan g oldu. Bunu takiben, 50.000 ylnda gney inden ve Endonezyadan Avustralyaya yeni bir g dalgas geldi. G edenlerin Avustralyaya bambu kayklarla geldikleri dnlmektedir. 53.000 ile 45.000 yllar arasnda, Avustralya ktasndaki insan varlnn, yine bu tarihlerde ktadaki devasa faunay yok ettii sanlmaktadr. 53.000 ile 27.000 yllar arasnda Javada yaayan evrimlemi Homo erektuslarn beyin boyutlar modern insann beyin byklne ulamt. Yani artk deiik insan trleri arasnda, beyin bykl asndan bir fark kalmamt. Bu srada, Papua adalarnda ta devri kltr ortaya kt.

35

Aada Y kromozom analizlerine ve mitekondrial DNA analizlerine dayanlarak izilmi olan Homo sapiens g yollar haritalar vardr. Bu gnk bilgilerin nda izilmi olan bu haritalar, DNA analizleri ilerledike daha doru olarak izile bilecektir. leride oluacak deiiklikler, bu genel anlatmn felsefesine aykr dmeyecei umudundayz.

Homo Sapiens 2. g

Y kromozom analizlerine gre g yollar

36

Y kromozom analizlerine gre g yollar

Yukardaki 3 harita arasnda bulunan zaman farklar bizce nemli deildir. almalar ilerledike bu farklar azalarak, bir seviyeye oturacaktr. imdiden mertebe asndan fark kapanmtr.

37

Orta Asyadan Dalma

Orta Asya'dan dalma

50.000 yl nce, Orta Asyada ormanlk alanlar vard, av hayvanlar ve balk boldu. Avclar iin rahat yaanabilecek bir yerdi. Yaplan Y kromozom analizleri, Afrikadan ayrlan insanlarn Orta Asyada bir sre yaadktan sonra oradan dnyaya yayldklarn gstermektedir. lerde belirtilecei gibi, bu ilk dnemlerde, Orta Asyadan en az ana dalga olmutur. Bunlardan birincisi Avrupaya, dieri Bering boaz zerinden Amerikaya ve sonuncusu Hindistana yaplmtr. Orta Asyadan yaylma grn kuvvetlendiren Y kromozom analizleri sadece erkeklerin izini sren bir aratrmadr. Erkekler Y kromozomunu babalarndan, X kromozomunu annelerinden alrlar. Kadnlara ise anne ve babalarndan birer adet X kromozomu miras kalr. Yalnz babadan gelen Y kromozomu, karmadan, babadan ola sonsuza dek geerek varln srdrr. Bylece Y kromozomlar nesiller boyunca deimeden kalr. Ama bazen lalettayin mutasyonlar olur. Bu doal ve zararsz mutasyonlar nian (iaret, marker) rol stlenirler. nce bu nianlar belirlenir, sonra genetikiler zamanda geriye doru giderek, bu niann ilk olutuu noktay bulurlar. Bu bulunan ortak atadr. Bugn dnya zerinde yaamakta olan erkeklerin tad Y kromozomu 50.000 60.000 yl nce yaam olan ortak atalarnn tad Y kromozomu ile % 99,99 ayndr. Aradaki kk fark insan trnn dnya zerindeki dalmnn kaytlarn ieren iaretlerdir. nsanlar, Orta Douda ve Orta Asyada glenip, hayata tutunmaya alrken, Dnya da d etkilere maruz kalyordu. 48.000 yllarnda, 30 m apnda, 60.000 ton arlnda, demir bir

38

meteor 65.000 km saatte bir hzla, Winslow yaknlarnda dnyaya arpt. Bu meteorun evresindeki kayalar, arpma ile ortaya kan enerji sonucu eridiler. Dnya genelinde nemli bir hasar olmamt. 45.000 yl nce Homo sapiens Avrupaya ilk geldiinde, orada yaamakta olan Neanderthallerden farkl bir durumda deildiler. Her ikisi de atei kullanyorlard, talar ayn ekilde yontarak aletler yapyorlard, ayn beslenme alkanlklarna sahiptiler ve bunlarn arasnda et nemli bir yer tutuyordu, yaralarn ve hastalklarn tedavi etmeye alyorlard, frsat bulduklarnda llerini gmyorlard. kisi de snabilmek iin krk ve hayvan derisi giyerek, rtnyorlard. Aileler kurmulard, kendi aralarnda konuuyorlard, Aurignacians (Orinyasyen) diye adlandrlan Avrupann bu ilk Homo sapienleri, Neanderthaller gibi evre koullarna iyi uyum salamlard ve yaam alanlarn deitirme gereini ok fazla duymuyorlard. Aurignacian ismi Fransada yksek Garonne blgesindeki Aurignac sit alanna izafeten verilmi bir isimdir. Avrupada Neanderthal, Homo sapiens rekabetinin balad bu yllarda, bugnk Bat Avrupa halknn, o tarihlerde Avrupann dousunda yaam olan 7 kadndan tremi olduu 2001 ylndaki genetik aratrmalarla bulunmutur. Bu 7 kadna esprili olarak Havvann yedi kz kardei denmitir. Yani bugnk Bat Avrupa halknn atalar Aurignacianlardan daha fazla, o srada douda yaayanlardr. Homo sapiens bir taraftan yaylrken, dier taraftan hem Homo sapienler tarafndan ve hem de Neanderthaller tarafndan yapmakta olan mzik de gelitiriyordu. B.. 45.000 yllarnda, Slovenyada drijca nehir vadisinde yaayanlar flt kullanyorlard. Bu flt kemikten yaplmt. 42.700 yl nce Gney Avustralyada yaayan insanlar kayalara kabartma ekiller yapmaya balamlard. 40.000 yllarnda, Asyada yaamakta olan Asyal Homo sapienlerin bir ksm Sibiryann gneyine kadar ilerlemilerdi. Yine bu tarihlerde, her yerde atalarmz ss eyalar kullanmaya balamlard. Ss eyasnn kullanm hem soyut dncenin gelimesi ve hem de ticaretin ilerlemesi asndan nemlidir. 40.000 ile 20.000 yllar arasnda drt farkl grubun Bering boaz zerinden Amerika ktasna getii DNA analizleri sonucu belirlenmitir. Bugn Sibirya ormanlarnda yaayanlar, Amerika ktasna geenler ve Avrupaya, demin szn ettiimiz g yapanlar akrabadrlar. 40.000 yl nce iklim tekrar deiti. Is azalnca, buzullar genilemeye balad ve gneye doru yayld. Kar rts de artt. Scaklk dnce, vejetasyon ortadan kalkarken, otla beslenen bizon, mamut, kzl geyik gibi memeliler, vejetasyonun peine taklp gneye doru inmeye baladlar. Onlar takiben, Avrupada paralel yaayan Neanderthaller ve Homo sapienler (Aurignacians) de gneye doru indiler. Daha nce yaadklar alanlar ak orman ve otlu alanlard. Buralarda, saklanarak, pusu kurarak avlanmak kolayd. Hlbuki imdi geldikleri topraklar stepler ve yar llerdi. Buralarda byk hayvan srleri yoktu ve saklanarak avlanmak mmkn olmuyordu. Artk av hem daha zor, hem daha tehlikeli ve hem de baar olasl daha dkt. Bu dnemde bulunan Neanderthal iskeletlerindeki yaralanma izleri, ne zor koullarda yaadklarn gstermektedir. Neanderthaller duruma adapte olamadlar. Onlarn fiziksel yaplar, souk iklime uygun ama bu yeni koullara uygun deildi. Gda azalmas hastalklarn artmas sonucunu getirdi. Alk

39

srekli bir yaam biimine dnt, reme hzlar dt. Neanderthaller, yava yava lerek, nesilleri ok uzun bir zaman dilimi iinde kaybolmaya gitti. Yaam koullar Aurignacianlar iinde en az Neanderthaller kadar ktyd. Ama onlar daha karmak aletler icat ettiler, kendi aralarnda mal takas (ticaret) alar kurdular, alet yapmnda yeni hammaddelere yneldiler. Sonuta, hayatlarn devam ettirebilmenin yollarn buldular. 40.000 ylndan itibaren dalgalar halinde, bugnk Avrupallarn atalar, Orta Asyadan Avrupaya gelmeye baladlar. 2000 ylnda yaplan Y kromozomu analizleri bugnk her 5 Avrupaldan 4 nn atalar arasnda 40.000 ylnda meydana gelen bu g dalgasndan atalar bulunduunu gstermektedir. 40.000 ile bugn arasnda deniz seviyesinde drt nemli seviye deiiklii olmutur. 38.000 yl nce Tasmanyada arap retildii anlalmtr. Yine bu tarihlerde, Avustralyada, Kings Holly denilen bir bitki kendini klonlayarak oalmaya balamtr. Bu bitki halen etraftan tecrit edilmi bir blgede yaamaya devam etmektedir. Yine bu tarihlerde, son kvrck tyl mamut Teksasda lerek, nesli bitmitir. 38.000 ile 36.000 yl nce, Modern insann atalar, yani Orta Asyadan g edenler Romanyaya varm ve burada yaamtr. 35.000 yl nceye kadar elde edilen verilerden insan rknn sava bir yapda olmad grlmektedir. Sava, insan trnn karakteristik bir zellii deildir. Gemite aralarnda anlamazlklar, kavga ve dvler oluyordu ama bunlar sava niteliine brnmyordu. 35.000 ile 25.000 yl nce Avustralyada Aborjinler kaya resimlerini yaptlar. 35.000 ile 10.000 yllar arasnda, insann kulland aletlerde byk bir eitlenme ve oalma oldu. Artk ller yanlarnda gda ve silahlar ile gmlyorlard. Bu lmden sonra yaam fikrinin ve ata ruhlar kavramnn toplum yaamna girdiini gstermektedir. Fransada yaamakta olan Neanderthaller ise, komular olan Homo sapienlerden elde etmi olabilecekleri, eski kullandklarndan ok daha karmak ta aletler kullanyorlard. Ancak bu Neanderthaller, komular tarafndan artk yerlerinden tedirgin edilmilerdi. Bu srada, Avrupadaki insanlar, 35 paradan oluan ve mamut kemiinden yaplma fltler kullanmaya balamlard. Bu tarihlerde, dank bir ekilde yaayan avc toplayc

Aborjin duvar resmi Ubirr

http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubir/hd_ub ir.htm

40

gruplarda bir kltrel srama grlmektedir. nsanlar artk semboller yaratmaya balamlardr. zellikle sembol olarak hayvanlar tercih etmektedirler. Yani baka bir deyile, aman dini olduka ekillenmi ve sembollerini retmeye balamt.

Ubirr Aborjin duvar resimleri

http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubir/hd_ubir.htm

41

Gravettianlar

33.000 yl nce, daha nce bahsettiimiz, Orta Asyadan gelen insan gurubu, dou Avrupadayd. Bunlar daha sonra Avrupa ilerine gireceklerdir. Bunlara Gravettianlar denir. Gravettianlar, Avrupann pek ok yerinde Aurignacianleri yerlerinden edip, onlarn yerini aldlar. Orta Asyadan gelmi olan Gravettianlar, dank bir ekilde Avrupann dousuna ve Almanya ile Polonyann kuzey platolarna yayldlar. (Gravettianlarn Avrupaya Ortadoudan geldii de iddia edilmektedir. Biz, imdilik, Orta Asyadan gelmeleri olasln daha gl gryoruz. Daha doru sonular DNA analizleri ilerledike ortaya kacaktr.) Gravettianlarn teknolojileri ve daha karmak olan sosyal dayanmalar, onlara, souk iklimlerde Neanderthallere ve Aurignacianlara gre daha kolay yaayabilme imkn veriyordu. Gravettianlarn uzaktan frlatlabilinen mzrak gibi gelimi silahlar vard. Bylece avlarn fazla yaklamadan avlayabiliyorlard. Bitki liflerini kullanmay ve onlar rmeyi biliyorlard. Balk alar, balk tuzaklar ve kk hayvanlar iin tuzaklar bu bitki lifleri sayesinde yapyorlard. Gelimi bir takas ana sahiptiler. Karlkl olarak ihtiyalarn takas ediyor yani ticaret yapyorlard. Bu ticari faaliyet ve ihtiyalarn temini, onlarn baarl olmasnda ok nemli bir rol oynad. Byk memelilerin peinden, onlar gibi kn gneye, yazn kuzeye gyorlar, koullar kendi lehlerine evirmek iin ellerinden gelenden fazlasn yapyorlard. Avrupadaki insanlar, 32.400 yllarnda, Fransada Chauvet maarasnda, maara resimleri yapmaya baladlar. Homo sapiens, sadece maara resimleri yapmyordu. Maara resimlerinin yannda heykeller, ssler, artk insan hayatna girmiti. B.. 32.000 yllarnda yaplm olan, surat aslana benzetilmi oyma bir erkek vcudu (daha nce resmi verilmi olan aslan adam), Almanyada Hohlensteinda bulundu. Bu yllarda, yaygn olarak kullanlan bir ss de, dar ucunda nokta dizgeleri bulunan, delikli bir fildii pandantifti. Bu sse her yerde ok sk rastlanmaktayd. Ucu nokta dizgeli fildii pandantifin yaygn olarak kullanlmas kltrel bir birlie iaret etmektedir. Bu srada insanlarn dnyaya dalmalar da devam ediyordu. B.. 33.000 yl civarnda, Endonezyada Moluccas adasna insanlar gelerek, bir sre orada maara hayat yaadlar. B.. 31.000 yllarnda, ili Monte Verdede bulunan ta aletler, burada bir halkn yaam olduunu gstermektedir. ilideki bu bulgulardan, hangi atamzn burada yaam olduu daha saptanamamtr. 30.000 yllarnda, spanyada Andaluciyada Neanderthaller hala yaamak iin direniyorlard. Bu tarihlerde, Rusyada kutup dairesi iindeki Mamontovaya Kuryada (Ural dalarnn kuzeyi) insanlarn kamp kurduu bilinmektedir. Yine Sibiryada kutup dairesinden 200 Km kuzeyde Yana nehri kylarnda avc topluluklar avlanyorlard. Yine bu tarihlerde, Avrupal Homo sapiens Fransada Cussac maarasnda duvarlara desenler iziyordu. 42

Japon adalarnda ise, Aborjinlerle ayn kkenli bir halk, Ainular vard. Ainular, Jmon dneminde dardan gelenlerle kararak gnmze kadar gelen yerli halk olmulardr. Bunlar Japonlarla evlilik yolu ile karmadan nce, Avrupal yz hatlarna sahip, dalgal sal ve kaln sakallydlar.

Chauvet maara resmi

30.000 yllarda orta Avrupadaki Gravettianlar, bitki liflerini tuzak yapmnn yan sra rtnme amal da kullanyorlard. Kil, kemik ve fildiini, alet ve silah yapmnda kullanmay renmilerdi. Diyetlerine balk ve kular ilave olmutu 30.800 ile 14.200 yllar arasnda, Gney Amerika ktasnda Amazon blgesi yamur ormanlar ile kaplyd. Bu tarihlerde, kuzey yarm krede ise maksimum buzul yaylmas vard. 26.000 yandaki, Dolni Vestonici Vens denen en eski insan tasvir, ekoslovakyada bulunmutur. Bu heykel, mamut diinden oyularak yaplmt. Yine Dolni Vestonicede, balar kutup foku dii, kurt dii ve fildii halkalarla sslenmi Homo sapiens iskeletleri bulunmutur.

43

Avrupada, Gravettianlar tarafndan yerlerinden edilen Aurignacianlar, nce gneye ekildiler ve ardndan 25.000 yllarnda asimile oldular. 23.000 yl nce kilden yaplan ekiller frnda piirilmeye baland (Dolni Vestonice buluntusu 11 cm). Bu yllarda, Endonezyada, hala, Homo erektuslar vard. Biz burada Aurignacianlarn ve Gravettianlarn Orta Asyadan geldiini syledik. Bunlarn birinin Orta Doudan geldii iddias da vardr. Kimileri Aurignacianlarn Orta Dou kkenli olduunu, kimileri de Gravettianlarn Orta Dou kkenli olduunu iddia ederler. Ancak bunlar nereden gelirse gelmi olsun, bugnk modern Avrupallarn bete drdnn orta Asya (Sibirya ormanlar) kkenli olduu kesine ok yakndr. Btn bunlar nmzdeki yllarda yaplacak mtDNA ve Y kromozom analizleri ile ok daha doru olarak ortaya kacaktr. ok gemeden nsanlarn dnyaya yaylnn g yollarn ve nfus hareketlerini daha kesin olarak renmi olacaz. 25.000 ile 20.000 arasnda, buz devri maksimumunu yaad. Buna LGM (Son maksimum buzul) denir. B.. 22.000 ylnda, buzul ann etkisini arttrmasyla beraber, Avrupadaki insanlar gneye, spanya, Balkanlar ve Ukraynaya ekildiler. Pek ok bilim adam, Sibirya halkndan bir grubun, Bering denizi zerinden, Amerika ktasna, bu tarihlerde, g ettiini savunmaktadr. Yine bu tarihlerde, Japon adalarnda, Ainu Jomon (dardan gelenler) karmas balad. 22.500 ylndan kalma bir erkek ocuk iskeleti Lapedo vadisinde bulundu. Bu ocuk, grsel olarak hem Neanderthal ve hem de Homo sapiens zellikleri tayordu. Bunun, iki tr arasnda bir hibrit olup olmad aratrlp, tartlmaktadr. Bu buluntu hibrit bile olsa, istisnai bir durumdur. B.. 20.000 ile 10.000 aras genel olarak dnyada nemli bir iklimin hkm srd bir dnemdir. B.. 21.000 ile 18.000 yllar arasnda, Don nehri yaknlarnda Kostenkide, insanlar, byk mamut kemiklerinden yaptklar korunaklarda yaamlardr. Dolni Vestonici Vens B.. 20.000 yllar insanlarn silah yapmnda yenilikler yaptklar bir dnemdir. Bu yenilikler iinde mzrak atmakla ilgili gelimeler de vardr.

44

LGM sonras

LGM dediimiz son buzul a B.. 18.000 ylnda sona erdi. Son buzul a dneminde ngiltere adas ana karaya balyd yani arada deniz yoktu. Benzer ekilde Tasmanya ve Yeni Gine de Avustralya'ya balyd. Buzullar, Skandinavya, skoya, Danimarkann tmn, Fransa, ngiltere, Almanya, Polonya ve Rusyann byk bir ksmn kaplamaktayd. Buzullar btn Avrupay kaplayp, Avrupann gneyine kadar inmiti. Alp dalar tamamen buzullarla kaplyd. Pirenelerin ise bir ksmnda buzullar vard. Gney yarm kre de, Avustralya, Yeni Zelanda ve Arjantin buzullarla kaplyd. Deniz seviyesi, imdikinden 120 140 m dkt. Karadeniz bir i gld ve su seviyesi imdikinden dkt. Hazar ise yine bir i gl olarak imdikinden daha yksek bir seviyedeydi. B.. 18.000 yllarna geldiimizde iklim deimeye balamt. B.. 18.000 itibaren, Avrupa yar kurak ve orak bir iklime sahip oldu. Kta, orman asndan iyice fakirlemiti. Ender de olsa, mevcut olan birka orman alan da gneydeydi. Akdeniz evresinde bile ormanlar ok az yer kaplyorlard. Kuzey talya ve Alplerin gney dousunda, yer yer, am ve kayn ormanlar bulunuyordu. Balkanlarda ve Apeninler de, ortalama 500 m ykseklikte, bek bek aa topluluklarnn bulunduu bir kuak vard. Gney Avrupa, kurak ve yar l ikliminin gerei olarak bozkrlarla kaplyd. spanyadan Anadoluya kadar, bir bozkr ve l bitkisi olan Artemisia en ok rastlanan bitkiydi. Gney Avrupann birok blgesinde, bu arada i Anadoluda da, kurakt. Ancak bu kurak iklimle elikili olarak, gllerdeki su seviyeleri yksekti. Orta ve Dou Avrupada, aa beklerinin dank bir ekilde bulunduu, kuru step iklimi hkimdi. Buralarda, az miktarda, soua dayankl aalar bulunuyordu. Bunlar ya izole olmu guruplar halinde grlyorlard, ya da ak alanda tek balarna bulunuyorlard. Daha douda Karadenizin kuzeyinde, step ve tundra step bitkileri yaygn olmasna ramen, nehir kylarnda ormancklar ve orman galerileri vard. Beyaz Rusyada, Ukraynada, Romanyada, Bulgaristanda ve Polonyann gney dousunda bitki rts yok denecek kadar azd. Buralarda, rzgrn tad malzemelerden oluan lsn ve kumullarn hareketli olmas bitkilerin oalmasn nlyordu. Bugn ylda ortalama 600 mm olan ya miktar, o dnemde 60 120 mm civarndayd. Ortalama yllk scaklk ta gnmzden 13 17 derece santigrat daha dkt.

45

Kuzeybat Avrupada aasz, kutup iklimi vard. Buzullar geri ekildike, arkalarnda, aasz bir arazi brakyorlard. Almanya, Hollanda, Fransa ve ngilterede hi aa yoktu. Orta ngiltereden gneybat Fransaya kadar olan blgede, yllk ortalama scaklk bugnknden 15 17 derece santigrat daha dkt. Donmu toprak tabakas gney Fransaya kadar ilerlemiti. Kumullar, ngiltere, kuzey Fransa ve Hollandada yaygndlar ve douda Almanya, Polonya ve ekoslovakyaya kadar ilerlemilerdi. Kuzeydou Avrupada buzullara yakn yerlerde nemli bir iklim grlyordu. Buzullardan uzaklap, gneye doru indike kuru bir iklim hkim oluyordu. Buzullarn bitiminden itibaren birka yz kilometre enindeki nemli kuak, LMG ye gre daha nemli ama bugne nazaran daha kurak bir durum sergiliyordu. Bu kuan floras bugnk tundra florasna benziyordu, ancak alann yzde ellisi bitki ile kaplyd. Bu kuan gneyi ise step tundra karakterindeydi. Kafkasyada dank guruplar eklinde am ve kayn ormanlar vard. Bu dnemde Kafkasya ikliminin yer yer lman karakter tama olasl fazladr. Anadolunun kuzeyinde, Karadeniz kys boyunca Azak denizine kadar varan ince bir erit eklinde, yapraklarn dken aalar kua vard. Dou ve Gneydou Anadolu, kuzey Suriye ve bat randa step ve yar l blgeler, bugnknden daha fazla yer kaplyordu. Dou, gney ve bat Anadoluda ak aalk alanlarn veya aal step alanlarnn, bu dnemde, hayatta kalmaya devam ettii dnlmektedir. Avrasyada, Sibirya buzulu 110 enlemine kadar uzanyordu. Bir gre gre, Bat Sibirya buzulunun gney kenar boyunca, buzul ncesi dnemden kalma, byk gller vard. Baka bir gr de, bat Sibiryada buz seti nedeni ile olumu byk bir baraj gl olduudur. Bu gln sular, Kazakistan ve Orta Asyadan geerek akan nehirlerle, Hazer denizine ulayordu. Avrasya genel olarak souk, nemsiz, kutup ikliminde idi ve az miktarda bitki rtsne sahipti. 26.000 yl ncesinden balayarak, bu blge gittike soumu ve bitki yaam bu blgeden ekilmitir. 24.000 yl nceye kadar mevcut olan memeli fosilleri de, son 4 5 bin yl iinde ortadan kaybolmutur. B.. 18.000 yllarnda, mevcut bitki rts iinde, en nemli yeri Artemisia kaplyordu. Kuzey ve orta Sibiryada kuru, orak ve rzgrl bir iklim vard, toprak oluamamt. Gney Sibiryada kuru ve genellikle aasz bir iklim grlmekteydi. Gney Sibiryada, Baykal glnn bulunduu enlemde, bir aa kua vard. Byk bir olaslkla, bugnk Sibirya ormanlarn oluturan bitkiler, 18.000 yllarnda, Gney Sibiryadaki dalk alanlarda kendilerine bir korunak bulmu ve nesillerini devam ettirebilmilerdi. Baykal gl evresinde bu dnemde bulunan kk memeli fosilleri burann dnem dnem Asya l ve step iklimini yaadn gstermektedir. Bugn ormanlarla kapl olan bu alan, LMG dneminde, bugnknden daha kuru bir iklime sahipti. LMG dneminde, Hazar, Baykal ve Balka glleri arasndaki blgede, insan varlna rastlanlmamtr. Hlbuki LMG den birka bin yl nce ve sonra, bu blgede insan vard. Buna karlk, kurak dnemde, Zaros dalar gibi daha nemli blgelerde insan varl art gstermiti. nsanlar, iklim nedeniyle, Zaros dalarna doru, yani daha nemli blgelere doru ekilmilerdi.

46

B.. 18.000 yllarnda, Orta Asyada bozkrn ve ln byd grlmektedir. Orta Asya bozkr, bugne gre, kuzeye ve gneye douya doru genilemiti ve daha kurak koullardayd. Orta ve dou Asyada boydan boya birikmi olan Ls, esas olarak buzul anda gereklemiti. Lsn stabilize olmas iin gerekli olan bitki rts mevcutsa da, toprak oluumuna sebep olacak younlukta biyolojik aktivite yoktu. Gney bat lnde ok byk alanlar, rzgrlarn etkisinde savrulup duran kum tabakalar ile kaplyd. Bu nedenle de kuru ve bozkr koullarndayd. Aral glnn ve Hazar denizinin su seviyesi, bugne gre daha yksekti. Bu ise Bat Asya bozkrnn daha nemli olmas sonucunu douruyordu. Bu gller, bat Himalaya ve ran dalarndan gelen sularla besleniyorlard. Dalardaki yksek nem nedeniyle oluan k muson yamurlar gl seviyelerini ykselmiti. Buna, blgenin dk scaklk, gldeki buharlamay azaltarak yardm ediyordu. Kuzey inde, 30 cu enlemin kuzeyinde, yine bugnknden daha souk ve daha kuru bir iklim vard. Bugn 350 mm yllk ya alan yerler ancak 100 mm ya alyordu ve scaklk da 67 derece santigrat daha dkt. Buralardaki pek ok gl kurumu, sular tamamen ekilmiti. Yaz muson yamurlar bugnknden ok daha gneye yayordu. Sonu olarak Moolistan bozkrnn kuzey in ilerine girip, inin ortalarna kadar yayldn syleyebiliriz. Bu dnemde, bozkr ve l bitkileri (xerophytic plants) dnda bir vejetasyona rastlanmyordu. Bylece Orta Asya bozkr kuann bu kadar yaylmas ve gneye inmesi ve bozkr klimasnn ok daha sert olmas, kuzey inde de Ls birikimine sebep oldu. Kuzey indeki Lsn dengelenmesi ve humuslu topran olumas iin, daha nemli ve scak olan buzul aras dnemi beklemek gerekecektir. Bu dnemde, gney Asya da daha kuru ve souktu. Orman alanlar ufalm, bozkr genilemiti. Daha nce anlatlanlarn aksine, gneydeki gllerin pek ou kurumutu. B.. 18.000 yllarna, yukarda zetlemeye allan iklim iinde, insanlar hassas aletler yapar hale gelmilerdi. Fransada Madeleinede grld gibi, yaplan aletler arasnda, zpkn ve mzrak ucu olarak kullanlan kemikten ular da vard. B.. 18.000 yllarnda, ber yarmadasnda yaamakta olan bir gurup insan, Atlantik okyanusunu aarak, Amerika ktasnn bat kylarna vard. Bu insanlarn, oraya yerlemi olma olaslklar ok kuvvetlidir. Bu tarihlerde, Avustralyada Flores adalarnda, daha nce bahsedilen, Homo floresiensler (90 cm boyunda insanlar) hala yayorlard. 18.000 ile 11.000 yllar arasnda, tatan, kemikten, fildii ve kilden hayvan heykelleri tm Avrupada yaygndr. Bunlar zellikle Fransa ve spanyada Cro-Magnon (Homo sapiens) insannn yaad yerlerde younlamtr. 17.000 yl nce, Fransada, insanlar maara resimleri yapyorlard. Bu maaralarda 600 resim, 1.500 kabartma ve saysz geometrik ekil bulunmutur. Yine bu tarihlerde, insanlar kpeklerle beraber, baz yerlerde, yerleik dzene gemeye baladlar.

47

Cro-magnon aile

Cro-magnon adam

48

Dini ritellerin balamas

Dini trenlerin aile snrlarn ap, kalabalklar iin dzenlenmeye balanm olmas bu tarihlere rastlar. Dini trenler iin bildiimiz en eski toplanma B.. 16.000 yllarndadr. Bu tarihlerde, spanyada El Juyo maarasnda insanlar dini trenler iin toplanyorlard. Bu maarada, 16.000 yl ncesine ait 35 cm.lik ta heykel bulunmutur. Bu heykel yar insan yar aslan (veya leopar) eklinde dnlmtr. Bunun bir amanizm uygulamas olduu bellidir. Ayn dnemde, Fransada La Marcheda kum ta zerine binlerce hayvan resmi kabartlm ve biraz da insan oymas yaplmt. Fransada Angles-sur-lAnglin de mehur bizon reliefi de bu dneme aittir. Yine bu yllarda yaam olan bir evcil kpek kalntlar Almanyada bulunmutur. B.. 40.000 ile 20.000 yllar arasnda drt farkl grubun Bering denizi zerinden Amerika ktasna getiini sylemitik. Ancak, baz bilim adamlar, insanlarn Amerika ktasna 15.000 yl nce adm attn iddia ediyorlar. Belki her ikisi de olmutur. 15.000 yl nce Sibirya Maltada yaayan insanlar, tatan dairesel ikametghlar ina ediyor ve buralarda yayorlard. Sazdan kulbelerin veya dier evlerin, dnyann her yerinde, batan dairesel veya oblik yapld, keli yaplara ise daha sonra belli bir kltrel ilerlemeden sonra geildii grlmektedir. Bu sanki genel bir kuraldr. B.. 15.000 yllarnda, skandinavyada, buzullarn aniden denize dmesi sonucu, dik fiyort yamalar meydana geldi. Yine bu yllarda byk bir spernova patlamas oldu. B.. 14.000 yllarnda, dnya snd iin yamur ormanlar geri dndler. Bu yllarda, Merkezi Alaskada krk (melezlemi) mamutlar hala yayorlard. 14.000 ile 12.000 yllar arasnda, Sudanda Nil kysnda yaayan insanlar llerini gmmek iin mezarlk yapmlard. Bu mezarlkta yaplan incelemeler, o tarihlerde insan topluluklar arasnda savalar yapldn gstermektedir. B.. 13.000 yllarna ait, talya Sicilyada, llerin gml olduu San Teodoro maarasnda, yetikin bir kadnn Pelvisine saplanm ok ucu bulunmutur. Yine talyada, bir ocuun omurgasna saplanm, bir ok ucu daha bulunmutur. Btn bunlar, savan insan yaamna girdiini gstermektedir. Bu ok ular akmak talarndan (opsidiyen) yontularak yaplmt. 13.000 yl nce, son scak periyot balad. Buzullar byk oranda eridi, Bering boaz su ile dolarak, Amerika ve Asyay birbirinden ayrd. Bu sralarda, Kuzey Amerikada, avc

49

Amerikan yerli nfusu hayvan srlerini kitlesel olarak avlayarak ldryordu. rnein, bizon srleri rktlerek, toplu halde uurumdan yuvarlanmalar salanyordu. Bu yllarda Marsdan gelen, 3,6 milyar yanda bir meteor Antartikaya dt. 12.700 yl nce, buzullarn erimesi ile Kuzey Amerikadaki ok eski tarihli Ontario glnn sular byk bir su basknna neden oldu. Bu serin sular kuzey Atlantik okyanusunun s dengesini ve su hareketini bozdu. Grollandn scakl 10 derece santigrat dt. 12.900 ile 11.500 tarihleri arasnda ani bir souma ve buzullarn tekrar yaygnlamas olgusu yaand. Buna Younger dryas denir ve 1000 yl kadar srmtr. Bu dnemde, rnein, Grolland bugne gre 15 derece santigrat, ngiltere ise 5 derece santigrat daha souktu. Younger dryas sresinde, skandinavya ormanlar tundra haline dnmtr. Dnyann her yerinde, yksek yerlerdeki buzul ve karla kapl alanlar artmtr. Asya step ve llerinden ykselen toz nedeniyle, atmosferdeki toz oran artmtr. Bereketli Hilalde, insann da etkisi ile baz yaban bitkileri, tarmsal bitkilere dnmeye balamtr. Bu yllar, insanlarn yerleik tarm ve hayvancla gemeden bir nceki dneminin sonudur. Bu dneme ait baz bulgular srailde Kebara maarasnda vardr. Japonyada ise Jomonlar pirin tarmyla ilgilenmeye ve metal kullanmaya baladlar. 11.500 tarihleri varnda Younger dryas 40 50 yl gibi ksa bir sre de, 5 yllk 3 basamakta aniden sona erdi.

50

Yiyecek retimi

nsanlarn avclk ve toplayclk aamasndan, daha ileri aamalara gemesi iki trl olmutur. Ya gebelik dnemine gemiler veya yerleik dzene gemilerdir. Gebe veya yerleik dzenin seilmesinde, corafya ve iklim koullar en nemli belirleyici unsur olmulardr. Daha ilerde bahsedilecei gibi, iklim koullar ve dolays ile habitat deien Orta Asyada insanlar ancak gebelie geebilirlerdi. Hlbuki in gibi, Mezopotamya gibi, Anadolu gibi sulak ve yerlemeye, tarm ve yerleik hayvanclk yapmaya ok msait yrelerde, insanlar topraa balanmlardr. Aslnda yerleik dzen, daha konforlu bir hayat, hi olmazsa balangta, yerleen tm insanlara sunduundan, gebelie kar daha ileri bir aama olarak grlebilinir. Ancak, snfsz bir toplumdan snfl bir topluma gei yerleik dzende, gebelie nazaran ok daha abuk gereklemitir. Tabii bu oluum, retim biiminin getirdii bir zorunluluktur. Ancak, yine de ezilen ve hor grlen snflarn ortaya kmas ile yerleik dzen, adaletsizliin tohumlarn atmtr. Bylece, yerleik dzene geildiinden beri, eziyet eken ve yaamn keyfini deil ama sadece cefasn eken insanlarn ounluu oluturduu unutulmamaldr. Yerleik dzenden ksa bir sre sonra, mutlu bir aznlkla, ona hizmet eden zavall bir ounluk, insanln tarihini yazacaktr. Gebelerde ise, daha uzun bir sre snflama ortaya kmayacak, gebe toplum iinde yer alan tm insanlar eitlikten ve onun nimetlerinden yararlanamaya devam edeceklerdir. Daha sonralar, gebe toplum iinde farkllamalar baladnda bile insanlar arasndaki ayrm, hibir zaman, yerleiklerdeki keskinlie erimeyecektir. lerde tm bunlar teferruatl olarak anlatacaz. Bundan sonra yerleik dzene gemi topluluklar ele almaya balayacamzdan, yiyecek retiminin nasl gelitiine bir gz atalm. Yiyecek retimi olmadan, yerleik dzene geen topluluklarn bu dzende uzun sre kalmalar ve bu dzen iinde gelimeleri mmkn deildi. Her eyin ba yiyecek retimi ile geldi. Yiyecek retimi demek, bitkilerin ve hayvanlarn evcilletirilmesi demekti. Balangta, iftilik ile avclk ve yiyecek toplaycl arasnda bilinli bir seim sz konusu deildi. nsanlar daha nce iftilik diye bir ey grmemilerdi ve bunun nasl bir ey olduunu bilmiyorlard. Yiyecek retimi, bu iin sonularnn neler olabilecei bilinmeden verilmi kararlarn bir yan rn olarak kendiliinden geliti. Bazen, baz bereketli blgelerde yaayan avc ve yiyecek toplayc topluluklar yerleik dzene getiler ama yiyecek retimine balayamadlar. Bundan 15.000 yl nce, avc ve toplayc toplumlarn byk bir blm mmbit, ne ararsan bulduun topraklarda yayorlard. Her eyin elinin altnda olduu 51

yerlerde, avc ve toplaycl brakarak, gebelie veya yerleik yiyecek retimine gemeye gerek yoktu. Bu nedenle herhalde avc ve toplayc toplumlarn byk bir blm, yiyecek retimine gemeden yerleik veya yar yerleik yayorlard. Bunun tam tersine, yiyecek reten ve gezinen topluluklar da vard. Bir ksm belli bir blgede tarla ap, ekin ekip, avclk yapmaya giderlerdi. Bir ka ay avclktan sonra, ektikleri topraklara geri dnp, bitkilerin byyp bymediine bakarlar, otlarn temizleyip, apalayp, yine avclk yapmaya giderlerdi. rn verme zaman geri dnp, rn toplayp, bir sre o topraklarda kalrlard. Avc topluluklar topraa da bakarlard. Yani, topraa bakm yapma uygulamas yerleik dzene gemekle balayan bir ilem deildir. Zaten aman dininin kkeninde, doa ile uyum vardr. Dinini, doa ile uyumlu tutan avc toplum, tabii ki topraa da bakacaktr. Budama genletirme, yenilebilir bitkilerin etrafndaki zararl otlar ayklamak, yenilebilir yumrularn bir ksmn keserek tekrar gmmek, ocuklu hayvanlar ldrmemeye dikkat etmek, kanallar aarak bataklklar kurutmaya yardmc olmak gibi faaliyetler avc toplumlarn yapa geldikleri faaliyetlerdi. Sonuta, nc faaliyetler ile balayan yiyecek retimi adm adm geliti. Btn gerekli yntemler ksa bir srede gelitirilmedi. Btn evcilleebilecek bitki ve hayvanlar bir seferde evcilletirilmedi. Yiyecek retimine geiin en hzl ve bamsz yaplabildii yerlerde bile avc ve toplayc hayat tarzndan yaban yiyeceklerin ok az yer tuttuu bir beslenme tarzna gemek binlerce yl ald. Yiyecek retiminin ilk evrelerinde insanlar hem yaban yiyecekler topluyor, hem de kendileri yetitiriliyorlard. Zamanla, tarm rnlerine bamllk arttka, eitli yaban bitkileri toplama ii nemini kaybetti. Yiyecek bulmak iin dolaan insanlarn snrl zaman ve enerjisi vard. Bu nedenle srekli olarak ncelikler gzden geirilmeli idi. ok deerli olan ve zor elde edilen enerji nasl harcanmal idi. ncelik sevilen yiyeceklerde mi idi, yoksa dl fazla olan yiyeceklerde mi, yoksa daha az enerji harcayarak bulunacak olanlarda m idi. Atalarmz tercihte bulunup, karar aldktan sonra, eyleme geerlerdi. lk tercihlerini bulamazlar ise, daha az tercih ettiklerine ynelirlerdi. Alnacak kararlar pek ok faktre balyd. Yiyecek ararken harcanan kaloriden fazlas bulunmalyd. En az zaman harcayarak, en az abayla, en gvenilir ve en iyi sonu alnacak ekilde hareket edilmeliydi. A kalma tehlikesi ise en aza indirilmeliydi. Az ama gvenilir kazanlar, yksek ama gvenilmez olandan veya dalgal olandan daha iyiydi. Bundan 11.000 yl nceki bahelerin en nemli grevlerinden biri, yeterli yaban yiyecei bulunmadnda, gvenilir bir yedek kiler olarak grev yapmasyd. Daha nce de belirtildii gibi, ilk iftiler, iftilii bilerek semi olamazlar, nk etraflarnda grdkleri baka iftiler yoktu. Ancak, bir yerde yiyecek retimi bir kere baladktan sonra, onunla temasa geen avc ve toplayclar, sonucu bilerek, bilinli bir seim yapm olabilirler. Biz buna yiyecek retimini paket olarak aldlar diyebiliriz. Ama bu, yerleikleri gren her avc toplumun yerleik dzene getii anlamnda alnmamaldr. Bir ksm, bilinli bir seimle avc, toplayc hayatlarna devam etmilerdir. M.. 8500lerde (B.. 10500), Bereketli Hilalde ortaya kan ilk iftiliin, Orta Avrupaya yaylmas, ancak M.. 5000 yllarnda gerekleebilmitir. Yerleik dzene geip, yiyecek retimi yapmakla, avc ve toplayc hayat yaamak tamamen birbirine zt ve birbirinin seenei olan stratejilerdir. Bir toplumun yiyecek retimini semesinde ve dolamaktan vazgemesinde pek ok faktr rol oynam olmaldr.

52

Yaban yiyecei bulmann glemesi, yiyecek retimine gemek iin nemli bir nedendir. Son 13.000 yl iinde yaban yiyecekler, iklim deiiklikleri ve ar avlanma gibi nedenlerle srekli azalmtr. Belli bir blgede, evcilletirilebilir yaban bitkisi saysnn ve alannn artmas da yiyecek retimini tevik eden bir unsur olmutur. rnein, Bereketli Hilalde, iklim deiiklii sonucu, yaban tahllarnn yetitii alan hzla artmtr. Bu tahllar bu geni alanlarda, ksa srede byyp, rn vermeye balamlardr. Bylece, buday ve arpann evcillemesine doru nemli bir adm atlmtr. Yiyecek retimine geebilmek iin dier bir gerek art ta, teknolojinin gelimesidir. Yaban bitkileri toplamada, ilemden geirmede ve saklamada teknoloji ilerleyince, retim iin gerekli koullar da salanmaya balanmt. Daha yerleik toplumu oluturmadan, budayn nasl biilecei, buday kabuklarnn nasl ayrlaca ve rnn nasl saklanaca biliniyordu. Bu bilgiler olmasa idi, buday saplar zerinde duran buday tanelerinin kimseye bir yarar olmazd. Bu teknoloji, M.. 11.000 civarnda Bereketli Hilalde hzla geliti. Bu icatlar arasnda, akmak tandan yaplm kemik sapl trpanlar, tamada kullanlan sepetler, kabuk ayrmak iin kullanlan havan, deirmen ta, tahllar kavurarak saklama metodu, toprakta ii su geirmez tarzda svanm tahl saklama kuyular vard. Bu dnemde, avc ve toplayclk yapan Bereketli Hilal topluluklar btn bu icatlar kullanyorlard. Yaban tahllarndan yararlanabilmek iin gelitirilmi olan bu yntemler, tahl retimine geiin de n koullar idiler. Bylece, Bereketli Hilal insanlar, tahl retimine giden yolda, bilinsizce, belli bir teknolojik birikimi salamlard. Nfus younluu ile yiyecek retiminin birbiri ile ilikili olduu da bellidir. Ancak belli olmayan neden sonu ilikisidir. Nfus artt iin mi insanlar yiyecek retimine zorlanmlardr, yoksa yiyecek retimi balad iin mi nfus artmtr. Ancak, kim kimin nedeni olursa olsun, olay bir kere balaynca, pozitif geri besleme ile sre hzlanm ve gittike bymtr. Yukardaki faktrler, hep beraber, yiyecek retiminin yani yerleik dzene gemenin, yer ve zamann tayin etmilerdir. lk yerleimler ve yiyecek retimi Bereketli Hilalde olmutur ve bu nedenlerle, herhangi bir tarihte deil de, rnein 18.000 yl nce deil de, M.. 8500 de olmutur. M.. 18.500 veya 28.500 yllarnda yaban memeliler boldur ama yaban tahllar yeterli bollukta deildir, insanlarn teknolojik ilerlemesi yeterli deildir, insanlarn nfus younluklar azdr, iklim imdi olduu gibi tarm iin elverili deildir. Sonu, ortam ve koullar daha yiyecek retimine hazr deildir.

53

nsan etkisi

Yz binlerce yl, yaban bitkisi toplayarak hayatn idame ettirebilen insanlar, kimi zaman isteyerek ve bilerek, kimi zaman bilmeden doal seilime mdahale ederek, yaban bitkilerini evcilletirilebilir hale getirmilerdir. Meyve bykl, tad, etli olmas, yallk derecesi ve lif uzunluu bilerek istenerek yaplan seimlerdi. stenen zellikteki yaban bitkilerini toplayan atalarmz, bu bitkilerin yaylmasn saladlar ve bylece evcilleme yolunu atlar. Bunun yan sra, meyve toplayclarnn anlalabilir tercihler yapmalar ile hi ilgisi olmayan baka tr deiiklikler de olutu. Atalarmz, seilim koullarn deitirdiler. Bunlardan biri tohum sama dzeni zerinde yaptklar deiikliklerdir. Normalde, yaban buday ve arpa taneleri, bir baak zerinde byrler ve zaman geldiinde de baaklar kendiliinden dalrlar. Topraa dklen taneler orada imlenir. Bazen, bir gende meydana gelen mutasyon sonucu, baak dalp dklemez. Doada, bu mutasyon, o bitkinin reyememesi yani lm demektir. Ancak, ie insan karnca, durum deiir. nsanlarn topladklar ite bu mutasyon geirmi baaklardr. Atalarmz, bu mutasyon geirmi tohumlar eker ve bierler. Yani, iftiler doal seilim yolunu 180 derece deitirmi olurlar. Bylece, daha nce baarl olan gen, ldrc gen olur, mutasyona uram ldrc gen de baarl gen olur. nsan, bilmeden doay etkileyerek ve doal seilime mdahale ederek, ekilmeye yararl bir geliimi elde etmitir. nsanlar, bitkiyi evcilletirerek, kontrollar altnda yetitirebilmek iin, bilerek veya bilmeyerek, o bitkiyi genetik deiiklie uratmlardr. Bylece, genetik deiiklie urayan bitki, yaban atasndan farkllamtr. Kuvvetli bir olaslkla, ilk evcilletirme, pek ne yapld farkna varlmadan yaplan bir eylemdir. Karada bulunan ve tarm bitkilerinin hemen hemen hepsini bize armaan etmi olan, iekli yaban bitki trlerinin says 200.000 dir. Saylar bu kadar ok olmasna ramen, yaban bitkilerinin pek ou yenemez. Bunlarn ancak birka bini insanlarca yiyecek olarak kullanla bilinir. Bu birka binin de, ancak, birka yz evcilletirilebilmitir. Bunlarn da byk bir ounluu, beslenmemiz asndan nemli deildir. Dnyadaki btn tarm rnlerinin bizim iin en nemli olanlar ise bir dzine trden olumutur. Bu bir dzine tarm rn, toplam retim hacminin yzde seksenini olutururlar. Bunlar: Tahllardan buday, msr, pirin, arpa, sprgedars; Baklagillerden soya fasulyesi, kk veya yumru patates, manyok, tatl patates; eker kayna olarak eker kam ve eker pancar; Meyvelerden muzdur. Bu temel yiyecek bitkilerinin hepsi, binlerce yl nce evcilletirilmitir ve saylar ok azdr. Daha sonralar, ok fazla gayret sarf edilmi olmasna ramen, baka bir temel yiyecek bitkisi, ne yazk ki, evcilletirilememitir. Bu da, atalarmzn hemen hemen btn yararl (temel) bitkileri evcilletirdikleri anlamna gelmektedir. 54

Bereketli Hilal

Bereketli Hilal

Yiyecek retimi, dnyada ilk defa, Anadolu'nun da iinde yer ald Bereketli Hilalde gereklemitir. Bereketli Hilal tarihteki ilk kentlerin, yaznn, devletlerin, uygarlk dediimiz ok uzun zincirin balang noktasdr. Bereketli Hilal, yukar ve aa Mezopotamyaya yani imdiki Irak'a, gneydou Anadoluya, Toros dalarna, kuzey ve bat Suriyeye, Lbnan, rdn ve srailin bulunduu topraklara bizim verdiimiz bir addr. Blgeyi snrlayan dalar hilal biiminde olduundan yreye bu ad verilmitir. Yukarda verilen bu tanma, bizce Anadolu Blgemiz de sokulmaldr. Yani Anadolunun Toros dalar, gneydou blgesi ve dou Anadolunun bir ksm, zaten Bereketli Hilal iinde yer alrken, buna i Anadolu da katlmaldr. atalhyk kazlar bu kabul zorunlu hale getirmitir. Bereketli Hilalde Akdeniz iklimi vardr. Yani klar lk ve yal, yazlar scak ve kurak geer. Bu iklim uzun ve kurak bir mevsime dayanabilen, yamurlarla birlikte hemen bymeye balayan bitkilere uygun bir iklimdir. Buradaki bitkiler, yazn kuruyup len, yllk bitkilerdir. Topu topu bir yl olan yaam srelerinde, yllk bitkiler ister istemez fazla byyemezler. Kendileri byyemedikleri iin, enerjilerini byk tohumlar vermeye harcarlar. Bu byk tohumlar da, insanlarn onlar yemesine ok msaittir. Ayrca kuraa dayankl bu bitkilerin tohumlar depolanmaya da uygun olurlar.

55

Bereketli Hilal, bugn yediimiz bitkilerin byk bir ksmnn yaban atasnn bulunduu topraklardr. Bu bitkiler geni alanlar kaplarlar ve ok verimlidirler. Buralarda dolaan avc ve toplayc aileler, yaban tohumlar olgunlatnda, ksa srede, fazla miktarda tohum toplayarak, bunlarn bir ksmn daha sonra yemek iin depolarlard. Bylece, bitki yetitirmeye balamadan nce, ortaya yerleik kyler kabilmilerdir. Bunlarn rneklerini Urfa'da, Gbekli Tepede gryoruz. Bereketli Hilaldeki yaban tahllar ok verimli olduklarndan, insanlar tarafndan yetitirilmeye balandnda, fazla bir deiiklie uratmak gerekmemitir. Buday ve arpa, yaban hayattan kolayca evcilletirilmi hayata gemilerdir. Hlbuki Amerika ktasnn bitkisi olan msrn evcilleebilmesi iin, ok uzun sreler gerekmitir. Msrn yaban atas, evcilletirilmi msrdan ok farkldr. Ama Bereketli Hilaldeki buday, arpa gibi yiyeceklerin evcillemi hali ile yaban atalar hemen, hemen ayndr. Bu olgu, Bereketli Hilalin bir avantajdr. Bereketli Hilalin bir dier avantaj da, tek eeyli bitkilerin yani kendini tozlayan, dlleyen bitkilerin yzdesinin, mevcut bitkiler arasnda yksek olmasdr. Tek eeyli olmayan bitkilerde, melezleme ihtimali ok daha fazladr. Hlbuki kendi kendini tozlayan bitkiler, neredeyse kendilerini kopyalamakta ve bylece iftiye, belli bir standart sunmaktadrlar. Kesin tarihleri ile bitkiler M.. 8500 (bundan 10.500 yl nce, 10.500 B..), hayvanlarsa M.. 8000 (10.000 B..) dolaylarnda evcilletirilmitir. Kei zerinde yaplan mitokondrial DNA (mtDNA) analizleri, keinin bundan 10.500 yl nce evcilletirildiini ve keinin anavatannn Toros ve Zagros dalar olduunu gstermektedir. Bereketli Hilal, dnyadaki temel tarm rnlerinin ve hemen hemen evcilletirilmi belli bal btn hayvanlarn anayurdu olma zelliini tamaktadr. Tarm sekiz ana bitkinin evcillemesi ile balad. Bu temel bitkiler, Tahl olarak, ift sral buday, tek sral buday, arpa; Baklagiller olarak mercimek, bezelye, nohut, ac burak; Lifli bitkilerden ise, keten bitkisiydiler. Bu sekiz bitkiden yalnzca keten ve arpa, Bereketli Hilal ve Anadolunun dnda da yaban olarak vard, ama oralarda evcilletirilemedi. Yaban atalar baka yerde bulunmadndan, ift sral buday yalnzca Bereketli Hilalde, nohut ise Bereketli Hilal iinde sadece Trkiyede (gneydou Anadolu) evcilletirilebilirdi. lk ift sral buday tarm M.. 8500 dolaylarnda Bereketli Hilalde yaplm, M.. 6500 dolaylarnda Yunanistana, M.. 5000 dolaylarnda Almanyaya ulamtr. Nohut iin, M.. 8000 ylna tarihlendirilen en eski kalntlar Gneydou Anadolu'da bulunmutur. Hindistanda ise, daha sonraki bir tarihe, bundan 5000 yl ncesine ait kalntlar bulunabilmitir. Bereketli Hilalde koyun, kei, inek, domuz ok erken tarihte evcilletirilmitir. lk evcilleen hayvann kpek olduu unutulmadan, o tarihlerde, Bereketli Hilal dnda, dnyann hibir yerinde, kpekten baka evcillemi bir hayvan yoktu. Dnyadaki binlerce yaban bitki tr arasnda, kaymak tabakasn oluturan, en byk tohumlu 56 tanesinin ilk 32 tanesi Bereketli Hilal (Altn Hilal) veya Bat Avrasyann Akdeniz kuanda topland grlmtr. Bu 56 en bykler arasnda, Bereketli Hilalin ilk tarm bitkilerinden olan iki tanesi, arpa ve ift sral buday, iri tohumlu bitkiler arasnda, srasyla nc ve on nc srada yer alrlar. Ayrca, Bereketli Hilalde evcilletirilebilecek 32 iri taneli bitki varken, rnein ilinin Akdeniz iklimine benzer iklimde olan blgesinde bu trlerin yalnzca ikisi, Kaliforniya ve Gney Afrikada yalnzca birer tanesi bulunmakta, Gneybat Avustralyada ise hibiri bulunmamaktadr. Bir tek bu olgu bile Bereketli Hilalin arpc avantajn gstermektedir. Ksaca sylemek gerekirse yerel bitki rtsnn

56

evcilletirmeye uygun olmas n arttr. Bereketli Hilal, dnyada yiyecek retiminin ilk balad yerdir, nk ada dnyadaki temel tarm rnlerinin ve belli bal hayvanlarn ana yurdudur. Ayn ekilde, Bereketli Hilalde, ilk evcilleen drt meyve olan zeytin, zm, incir ve hurmann da, bu blgede, bol bol yaban atalar vardr. Bu aalar, Dou Akdenizde evcilletirildikten sonra, ksa zamanda, talya, spanya, Kuzey Afrika ve Arabistana yaylmtr. Akdeniz dnyasnda, zeytin aalarnn, yalar nedeniyle, M.. 4000 den itibaren yetitirildiini biliyoruz. Atalarmz, susam, hardal, haha ve keten bitkisini de yal tohumlar iin seerek, evcilletirmilerdir. Keten ayrca dokuma bezi retmekte de kullanld. M.. 7000 dolaylarnda, ketenin Bereketli Hilalde evcilletirildii tahmin ediliyor. Altn Hilal evcilletirmede, bu denli ba ekerken, aacn nitelikli rn vermesinde ok etkili olan alamann, ilk olarak Bereketli Hilalde yaplmad, alamann ilk uygulayclarnn ve bu yntemi gelitirenlerin, inde yaayan topluluklar olduu bilinmektedir.

57

Evcil Hayvan ve Tahl

Evcil hayvan, hayvann remesinden ve beslenmesinden sorumlu insanlar tarafndan kullanlmak zere seilmi, bir yere kapatlarak yetitirilen, bunun sonucunda da yaban atalarndan farkllam hayvan demektir. Evcilletirme ile ehliletirmeyi kartrmamak gerekir. Doadan alp terbiye ederek yararlandmz hayvanlar evcillemi olmazlar, sadece ehliletirilmi olurlar. Evcilletirme olgusu, yaban hayvanlarnn insanlar iin daha yararl bir eye dnmesi olgusudur. Gerekten de evcilletirilmi hayvanlar eitli bakmlardan yaban atalarndan farkldrlar. nk insanlar, hayvanda istedikleri zellii ne karan seimlerle, yaban evrede farkl ileyen doal seilime mdahale etmilerdir. rnein koyunlarn tylerini dkmeyenleri, ineklerin bol st verenleri vb. tercih edilmitir. Memeli byk ba hayvanlarn evcilletirilmesi, bitkilere nazaran daha kolay olmutur. nk dnyada, yaban ot obur memelilerin tr says 148 civarndadr. Bu nedenle bir memelinin evcilletirilmeye uygun olup olmadn anlamak, bir tarm bitkisinin evcillemeye uygun olup olmadn anlamaktan daha kolaydr. Tr says 148 olan, arl 45 kg stndeki ot obur kara hayvanlarndan, ancak 14 tr evcilletirilmi, geri kalan 134 nde ise bu i baarlamamtr. Bu 14 tanenin ilk bei btn dnyada yaygnlk ve nem kazanrken, ikincil olan 9 tanesi ancak dnyann belli blgelerindeki insanlar iin nemli olmutur. lk bee giren evcil memeliler sr, koyun, kei, domuz ve attr. kinci dokuz ise Arap devesi, ift hrgl deve, lama alpaka, eek, ren geyii, manda, yak, banteng ve gaur dur. Bu eski zaman on drtlsnn 7 tanesinin yaban atas Bereketli Hilali de iine alan Gneybat Asyada yayordu. Avrasyay gz nne aldmzda ise (Avrasya Kuzey Afrikay da kapsayacak ekilde tanmlanmtr) 14 evcilleen memeliden 13 nn ana yurdu bu topraklardr. Temel verimsizliklerinden tr, etoburlar tercih edilmemi ve hibiri evcilletirilmemitir. Bir hayvan, bir bitkiyi veya baka bir hayvan yediinde, yedii eyin bioktlesinin yiyenin bioktlesine dnme oran ortalama %10 civarndadr. rnein 500 kg lk bir inek yetitirmek iin yaklak 5.000 kg msr gerekir. Buna karlk 500 kg lk bir etobur hayvan yetitirmek iin, 50.000 kg lk msrla beslenmi olan 5.000 kg lk ot obur hayvan etobura yedirtmek zorunda kalnr. Bu verimli bir olay deildir. Bunu fark eden atalarmz, evcilletirmek iin etoburlar deil, ot oburlar tercih etmilerdir. Evcil hayvanlarn insanlara salad faydalar, eski dnyann snrlar ile snrldr. Amerika ktas, Avustralya, Yeni Gine gibi dnyann birok blgesinde evcilletirilecek byk hayvan yoktur. nsanlarn buzul andan sonraki byk diasporasnda, daha nce insanla 58

karlamam evcilletirmeye aday bu byk hayvanlar ar avlanma sonucu yok olmulardr. Buna karlk Afrika ve Avrasya gibi ok uzun zamandr insanla tanm topraklardaki byk boy memeliler ayakta kalabilmilerdir. Byk boy memelilerin, eski dnyada ayakta kalabilmesini, yz binlerce yl iinde, n insanlarla birlikte ezamanl olarak evrimlemelerine ve buna bal olarak savunma sistemlerini gelitirmelerine balamak gerekir. Tahl bitkilerinin, hzl bymek, yksek oranda karbonhidrat iermek, ilenmi toprakta ok bol rn vermek gibi olumlu zellikleri vardr. nsanln tkettii kalorinin yardan fazlas tahllardan salanr. Tahllarda protein oran dktr, ama bu ak, protein oran ok yksek olan baklagillerle kapatlr (% 25 -% 38). Tahl ve baklagil paketi (buday arpa / bezelye mercimek - fasulye - nohut), Bereketli Hilalde, ok erken dnemde evcillemi ve insan topluluklarnca kullanlmaya balanmtr. Dier taraftan, evcilletirilen hayvanlarn inek, at gibi sapana koulmas imkn vardr. Bu, tahl retimini hem kolaylatrr ve hem de evcil hayvann ie yararlln arttrr. Evcil hayvan, tahl retiminde i makinas olur. Batan beri anlatlanlardan anlalaca gibi, atalarmzn nereye yerleeceine karar veren olgu, evcilleebilecek tarm bitkilerinin yaban atalarnn yetitii yer olmutur. Evcilleen bitkilerle birlikte yiyecek retimi balam, bu da yerleik dzene gemeyi gerekli klmtr. Yerleik dzen ve yiyecek retimi beraberinde nfus artn getirmitir. Avc ve toplayc bir toplumda, anne yannda ancak bir ocuk tayabilirdi. ocuk g esnasnda ayak ba olmayacak kadar bymeden ikinci bir ocua sahip olunamazd. Bunun gerei olarak, yaban hayvan ve bitkilerle geinen avc toplumlarda doumlarn aras aa yukar drt yl bulur. Yerleik hale gemi (ifti) toplumlarda ise doumlarn aras iki yla iner. Toplumlar besleyebilecekleri kadar nfusa sahip olurlar. Yerleiklerin bir dnm topra, yaban hayvan ve bitkilerle geinen insanlarn bir dnm toprandan ok daha fazla insan doyurabilir. Yiyecek retimi ile avc ve toplayclara gre, nfus artmtr. Bu arada, yerleik dzene gemi olan toplumlar, zamanla, rn fazlasn depolamay becermiler ve anak mlek yapp, kullanr hale gelmilerdir. rn fazlasn depolama imkn, insanlarn a kalma olasln azaltm ve bu da, nfusun daha fazla artmasna sebep olmutur. Eitliki avc ve toplayc toplumlardan, rn fazlas ile beslenen yerleik toplumlara geildiinde, ortaya sosyal snflar da kmaya balamtr. Bundan 18.000 yl geriye gidildiinde, Anadolunun ortasnda, Konya ovasnda, byk bir i deniz (veya byk bir gl) vard. Anadolu platosu, ormanlarla kapl idi. Anadolunun tam gbei, yaamaya ve yerlemeye ok msait artlar ihtiva ediyordu. Bu topraklarda aslan ve leopar dhil, her eit vahi hayvan yaamaktayd. Avclk ve toplayclk dneminde, uzun deneyimler sonucu, insanlar yabani tahllardan beslenmek iin faydalanmay, renmilerdi. Bu deneyim tarmn kolay yaplabildii yerlerde, besin retimine geilebilmesi iin bir n bilgi oluturdu. Yabani tahl rnlerinden elde edilen tohumlarn ekilmesiyle balayan tarm, zaman iinde gittike geliti. Tahl retimine paralel, baz hayvanlar da evcilletirilmeye baland. retim biimindeki bu deiim, insanlar, besin rettikleri topraklara bal kalmaya zorlam ve bu toplumlar iin, avc ve toplayc gezgin hayat son bulmutur. Tarm topraklarnn ovalarda yer almas, maara ve kaya snaklarnda yaayan insanlarn, geceleme alkanlklarn da deitirmek zorunda brakmtr. nk tarlalara, yani retim merkezlerine yakn bulunmann avantajlar ksa srede, insanlarca fark edilmitir. Bu ihtiyatan ise konut yapm gerei ortaya kmtr. Besin retimi ve ilk yerleik ky toplumlar yeni bir an balangcdr. Biz bu aa yeni ta devri anlamna gelen Neolitik a diyoruz. Bu ilk yerleik tarm topluluklarna rdnde, randa, Irakta ve Anadoluda yani Bereketli Hilalde rastlyoruz.

59

nsanolu yerleiyor

lk yerleimler

Yaznn kullanlmaya balanmasndan nce, sanki medeniyet yokmu gibi bir izlenime, genel olarak, kaplanld bellidir. Hlbuki bu izlenim doru deildir. Ne yaznn bulunmasyla medeniyet pat diye ortaya kmtr, ne de yaz ncesinde insanlarn rgtl yaamlar olmamtr. Yazdan nce de, ehirler, ekonomik faaliyetler (tarm, hayvanclk, ticaret, teknoloji...), savalar, siyasi rejimler, sanat yaplar, bilimsel bulular vb. vard. Yaz, gnmze, eski toplumlarn nasl yaadklarn ve olaylar nasl grdklerini anlatmas bakmndan nemlidir ve bizim iin byk bir kolaylktr. Yazl belgelerin ortaya k ile detay bilgilere varmak ve faaliyetlerin eitliliini grmek mmkn olmutur. Ancak yaz, yazann sbjektif grn de ierdiinden, bizi, olaylar yazanlarn gz ve dncesi ile yorumlamaya itebilir. inlilerden rendiimiz Trk eski tarihi byledir. Unutulmasn, bugnk medeniyet, ta Homo erektustan balayp, Homo sapiense varan, oradan yaz ncesine ve oradan da yaz sonrasna giden bir evrimdir. Tula zerine tula konularak bu gne gelinmitir. Ama bunlar birbirinin ayn tulalar deildir, boy boy, eit eit, renk renk, deiik malzemelerden yaplm tulalardr. te kltr budur. B.. 11.600 ylnda, Fransada maara yaamnn sonuna gelinmiti. Bu dneme ait maara resimleri Le Portal maarasndadr. Gney Amerikada Peruda insan yaam ile ilgili bulgular da bu tarihe aittir. Ancak bulunan baz ta aletlerin daha eski tarihlere kadar gittii grlmektedir. Baz ta aletler 28.000 yl ncesine aittirler.

60

B.. 11.600 ile 10.800 tarihleri arasnda, New Meksikada, daha nce Avrupada yaanm olan gelimilik dzeyinde yaamakta olan avc bir kltr vard. Bu kltre Clovis halk denir. 11.500 yl nce Brezilyada yaayan insanlarda da, Gney Pasifik insanlarnn zellikleri grlmektedir. Btn bu verilere dayanarak, Bering boaz zerinden Amerika ktasna yaplan gten nce, gney Pasifik zerinden gelen bir halkn, gney Amerika ktasnda yaamaya balam olduu sylenebilinir. Ancak konu kapsammz dnda kaldndan, daha ileri gidilmeyecektir. B.. 11.600 ile 10.500 yllarnda, orta Mezopotamyada imdiki Suriye snrlar iinde, Frat nehri kysnda, Jerf-el- Ahmarda kurulmu bir yerleim vard. Bu yerleim, Troya veya dier yerleimler gibi biri dierinin yknts zerine yaplm, eitli tarihlerdeki yerleimlerden meydana gelmitir. eitli nedenlerle yklan bir oturma yerinin zerine yenisi ina edilmitir. Jerf-elAhmarda bir tarm topluluu kasaba kurarak yerlemitir. Tatan yaplm evler balangta dairesel iken, zamanla dikdrtgen eklinde yaplmaya balanmtr. Artk insanln yeni bir dnemi balamaktadr. anlurfann 20 Km kuzey dousunda, Merkez renci ky snrlar ierisinde, Gbekli Tepede, bugnden 11.600 ile 8600 yl ncesine ait bir yerleim vardr (M.. 9600 7600). Bu yerleimin sakinleri, anak mleksiz bir dnem yaamakta, avclk ve toplayclk yapmaktaydlar. Yerleik dzende olmamalarna ramen, kendilerine, dinsel trenleri iin tapnaklar yapmlard. Yaptklar ilk yaplar daireseldir. Daha sonra dikdrtgen biimli yaplar ortaya kmtr. Tapnaklardaki, kaya yerleimleri ngiltere'deki " Stonehenge " e benzemektedir. T biimli kire ta steller zerinde aslan, ylan, kz, ko, tilki, turna ve rdek gibi hayvanlarn kabartmalar vardr. Tapnakta, doal boyutlarnda, tatan oyulmu yaban domuzu, kaplumbaa ve akbaba heykelleri ssleme olarak kullanlmtr.

Jerf-el-Ahmar

Gbekli Tepe

Ayrca, Gbekli Tepede, Anadolunun bugne kadar bulunmu en eski tapnak ve heykel atlyeleri vardr. Bu atlyelerde, kalker tandan yaplm, byk boyda insan ba, aslan ba, domuz ba, boa ba ve kurbaa heykelleri bulunmutur. Anadoluda, imdilik bilinen en eski plastik sanatlar bunlardr. Gbekli Tepeyi kuran insanlar, avc ve toplayc olarak yaarken, dini trenler yapmak zere bir araya gelmekteydiler. Bu dini amal toplantlar, sanrz yerleik yaama gemelerine neden olmutur. Ancak Gbekli Tepe sakinleri, yerleim asndan yerleik dzene gemelerine ramen, retim biimi olarak avclk ve toplayclk yapmaya devam etmilerdir. Burada yerleik tarm ve hayvanclk tarz retim biiminin varlna dair, imdilik bulgular bulunamamtr. Gbekli Tepe, avc

61

ve toplayc toplumlarda bile mimarlk kltrnn ortaya ktn gsterdiinden ok enteresandr. Yani mimarlk, yerleik tarmn bir rn deildir, avclk dneminde de var olmu ve gebelik aamasna gelindiinde daha da gelierek, bir kltr esi olarak, varln srdrmtr. Gbekli Tepeliler, ok Tanrl ve Tanr olarak hayvanlar da kapsayan bir dine inanyorlard. Tapnak stelleri, deiik kabilelerin veya boylarn Tanrlar imi gibi grlmektedir. Yani, amanist bir toplum, gbekli tepede yaad ve kendilerine tapnaklar yapt diyebiliriz.

Gbekli Tepe hanm (Vens)

62

Son zamanda, Urfa Balklgl'de yaplan hafriyat almalar srasnda, gnmzden 13.500 yl nceye dayanan bir erkek heykeli bulunmutur. Kalker tandan yaplm, iki metre boyunda ve ereksiyon halindeki erkeklik organn iki eliyle kavramtr. Heykelin cinsellii vurgulayan bir Tanrsy sembolize ettii dnlyor. Bu buluntunun yan sra ok ular, mzrak ular, bazalt kaplar, hayvan kemikleri ve ev demeleri de bulunmutur. Bylece, Anadoludaki ilk yerleimler 2000 yl daha geriye, B.. 13.500 (M.. 11.500) yllarna gitmi olmaktadr. Gbekli tepe ile ayn tarihlerde, Suriye'de Frat vadisi kysnda Ebu Hureyre hy incelenmitir. M.. 10.000 ile 9000 yllar arasnda orada yaayan insanlar, kylerde oturuyor ama yiyecek retimi yapmayp, avclk ve toplayclkla geiniyorlard. Burada pek ok kmrlemi bitki kalnts bulunmutur. Ebu Hureyrede yaayan toplayclar 157 tr bitki topluyorlard. 157 tr bitki toplanm olmas, nlerine ne gelirse topladklar anlamna gelmemektedir. Bitkileri seerek ve ilerine yarayacak olanlarn alarak topluyorlard. Yani, bu 157 tr bitki, bilinli ve seici bir abann sonucuydu. Dnyada mamut soyunun tkendii M.. 9000 li yllara gelindiinde, insanlar Orta Douda kentler kurmaya balamlard. Mezopotamyada emi anidarda (Chemi Shanidar), 150 yaayan ile zamann en byk kasabas vard. Orta Asyada ise gebelik geliiyordu. M.. 9000 ile 6000 yllar arasnda Moolistanda yaayan insanlar avc topluluklar halinde dolayorlard. M.. 8000 de, Pasifik okyanusu sular Golden Gate e girerek, San Fransisko krfezini oluturdu. Ayn tarihlerde, gnmzde hala devam etmekte olan, Baltk, Kuzey kutup blgesi ve kuzey Amerika gller blgesindeki plastik deformasyon balad. M.. 8000 li yllarda, Mezopotamyada ilkyaz denemeleri balamt. Mezopotamya halk, gda maddelerini, iftlik hayvanlarn ve arazileri iaretlemek iin, ayrt edici ekilli, kilden yaplm nianlar kullanmaya baladlar. Bu nianlarn ekilleri, kre, disk, koni, silindir ve gen gibi ok belirgin ekillerdi. Bu iaretler, zaman iinde yazya dnecektir. Gney Afrikadaki insanlar ise, Yohanesburgda, kulbemsi koruyucu ikametghlar yaparak, ilerinde yaamaya balamlard. Gney Amerika yerlileri ise, ilk defa patates ekip, biiyorlard. M.. 8000 ile 7000 yllar arasnda, dnyann scakl tekrar ykseldi. Yaam blgeleri kuzeye doru byd. Buna bal olarak geyiklerinin peinden gelen insanlar, balklkla geinen insanlarla, Baltk evresinde kararak, Baltk etnik gurubunu oluturdular. Bu dnemde, dnya zerinde eitli blgelerde yaayan insan topluluklarnn, bugnk bulgularmzn nda bilinen kltrel gelimesi yledir. Kuzey inde arap yapmna balanmt. inde yaayan insanlarn kullandklar mzik aletleri iinde flt vard. rdndeki insanlar, Ain Ghazal (Gazal) gibi kasabalarda organize bir yaam yayorlard. Ain Ghazalda grld gibi, pek ok heykelleri vard. Bu srada, Byk Sahrada yaayan insanlar, bilinen ilk st sama faaliyetinde bulunuyorlard. Japon halk yemek piirmek ve saklamak iin toprak kaplar retiyorlard. M.. 8 bin ile M.. 300 yllar arasndaki dneme, sicim desenli kaplar nedeniyle, Jomon dnemi denir.

63

Hykler

Anadoluda, Mezopotamya ve randa evler kerpiten yapldndan, tarih boyunca kltr katmanlarnn st ste ylmas ile topraktan byk tepeler olumutur. Bu tepelere Mezopotamyada Tell , randa Tepe , Anadoluda Hyk denir. lk yerleimler kesinlikle tarma elverili bir yerde, akarsuyun hemen kenarnda kuruluyordu. Herhangi bir yerleim deprem, salgn hastalk veya sava sonucu yklarak oturulamaz hale gelse bile bu yknt hala yrenin en oturulabilir yeri olma zelliini koruyordu. nsanlar yknty brakmyor, kerpi evlerin ykntlar kolayca dzeltilerek, yeni yerleimi eskisinin zerine kuruluyordu. Bylece, kltr katmanlar st ste gelerek kent-tepeler meydana geldi. Hykler ykseldike, oturmaya daha elverili hale geliyordu. Ykselen tepe daha serin esinti alyor, serinlik artp, sivrisinek azalyordu. Ancak ykselmenin de bir snr vard. 2030 metre ykseldikten sonra, tepe alan klyor, ini k zorlayordu. Bu duruma gelindiinde, ykselen tepeler terk edilerek yeni yerleimlere geiliyordu. Hykler genelde yass biimli tepelerdir. aplar en geni yerlerinde 100 ile 500 metre arasndadr. Hykler dz alanlara kurulduundan, onlar uzaktan semek kolaydr. Hykler gibi tepe haline gelmi baz yerler de Tmlslerdir. Hykler st ste ylm kent kalntlar iken, Tmlsler ilerinde ant mezarlar olan tepelerdir. Tmlsler, hyklerden hem daha kk ve her de daha sivridirler. Hykler binlerce ylda oluurken, Tmlsler bir seferde yapay olarak ylan toprakla oluturulmaktadr.

64

atalhyk

atalhyk

atalhyk genel grnt

65

Anadoluda ise, atalhykte (Konya Karaman arasnda), M.. 7400 ylnda (B.. 9400) bir yerleim kurulmutu. Toros dalarndan Konya ovasna akan aramba ay atalhyk iki ksma ayrr. Konya ovas, bundan 18.000 yl ncesine kadar bir anak glyd. Bu gl, o tarihten sonra ufalmaya ve ova ortaya kmaya balamtr. Bu bakmdan, atalhyk, eski gl alanndaki hayvancla ok msait otlaklar ile sulak ve verimli alvyonal tarm arazisinin birletii bir kesimde yer almaktadr. Bu yerleim 140 dnm kaplayan bir ehir yerleimidir, o dnemde atalhykte 8000 kii yayordu. Evler kesme kerpiten gz, gz olarak yaplm ve birbirine yapk dzenlenmiti. Grntye bakldnda, insana ar kovanna bakyormu izlenimini veren bir grntdr. Evler bir ka dikdrtgen odadan olumutur. Odalar genellikle 25 m2 byklndedir. atlar dzdr ve odalara atdan tahta merdivenlerle inilir. atlar toplumsal yaam merkezleridir ve evler aras ulam salarlar. Evlerin da dnk yzlerinde kap ve pencere yoktur. Bu yzden, kentin kendi, bir savunma sistemi oluturmaktadr. Evler, birbirinden yksek yaplmtr. Evlere, komu evin atsndan uzatlan bir merdiven aracl ile dz dama alan bir kap veya kapaktan giriliyordu. Pencereler ise atnn hemen altndaydlar. Yap malzemesi olarak, alvyon ovann bolca sunduu amur (kerpi) kullanlmtr. Yerleimin kendisi, nceden planlanm ve mimari bir kavrama gre yaplmtr. atalhyk ehri, her ynyle gelimi bir soyut dncenin varln kantlamaktadr. Evlerin dlar amur ile svanmtr. Aa dikmeler ve yatay aa hatllarla at desteklenmitir. Bu ok nemli Neolitik merkezin, ilerki tarihlerde ina edilen katmanlarnda, aa dikmelerin yerini, belirli aralklarla konmu " paye " ler almaktadr. Paye dikdrtgen kesitli duvar knts veya yarm stundur.

atalhyk mezar

66

Evler, mezarlar ve tapnma yerleri yan yanadr. llerini gmen atalhyk insanlar gnlk yaamlarn atalarnn mezarlarnn yannda geiriyorlard. Evlere girildiinde, giri merdiveni, ocak, frn ve deponun gney ynnde yer ald grlr. Duvarlara bitiik konan kerevitler hem oturmak ve hem yatmak iin kullanlyordu. ller evlerin iine, bu kerevitlerin altna gmlyordu. Duvarlar boya ile panolara ayrlmtr. Panolarn ileri krmz boya ile boyanarak, duvarlara estetik bir grnt verilmitir. Odalarnn iinde ate yaktklarn ve zaman zaman odalarnn duman iinde kaldn, yallarnn cierlerinin dolan karbon nedeniyle biliyoruz. Kimi evler kutsal tapnma yerleri olarak yaplmtr. Tapnma mahalleri hayvan boynuzlar veya bunlarn yapay benzerleri ile sslenmitir. Ayrca duvarlara renkli resimler yaplmtr. Bu resimler paleolitik maara resimlerine ok benzemektedirler. Bu resimlerde avlanan ve vahi hayvanlar kzdran insanlar, basz cesetleri gagalayan akbaba imgeleri, boa balar vb... vardr. Bu resimler sayesinde, bundan 9000 yl nce atalhykte yaayan insanlarn grnleri, giysileri, etkinlikleri konularnda bilgiler edinilmektedir. Ayrca tatan yontulmu veya kilden yaplm kk insan ve hayvan heykelcikleri (leopar heykelleri, ana Tanra, ...); alet yapmnda kullanlan kemikler; ok, topuz, mzrak gibi silahlar; sepet ve hasr izleri; eirme dokuma aletleri ve byk bir ans eseri olarak bozulmadan kalabilmi ve bulunabilmi olan dokunmu kuma; Akdeniz kkenli deniz kabuklar; bu blgede bulunmayan maden filizleri; boyalar; sslemesiz toprak kaplar; aatan yaplm kaplar; fosillemi tahl bulunmutur. Btn bunlar bize, ekonominin temeli olarak sulu tarmn yapldn, evcil hayvan beslendiini, avcln da temel bir ura olarak devam ettiini, en azndan Akdeniz kylar ile bir ticari iliki olduunu gstermektedir. Nil nehrinden sepet ve Kapadokyadan doal cam ithal edildii netlemitir. Burada toplu yaam, ehir, sanat, tarm, hayvanclk, ticaret, avclk ve savalk vardr. Bu ok eski bir kltrdr, bu kadar eski bir kltrn daha nce Anadolunun dnda gelitiine dair elimizde herhangi baka bir bulgu yoktur. Anadolunun bu ilk insanlar kimdir? Tabii bilmiyoruz. Ama maara adam diyebileceimiz ilk Homo sapienlerin avc ve toplayc ekonomilerinden, yerleik dzene ve yar tarm ekonomisine geileri, atalhykte gzler nne serilmektedir.

67

Toprak Kaplar

nsanlar besin retimine getikleri ilk yllarda, pimi toprak kaplar yapmasn bilmiyorlard. Bu nedenle, Neolitik an bir evresi anak mlek kullanlmayan bir dnemdir. Bu anak mleksiz evrenin kalntlar, Anadoluda bir ka yerleim merkezinde saptanabilmitir. atalhykn ilk katlar da, byle bir evreyi gstermektedirler. Avc toplum aamasnda henz bilinmeyen, pimi toprak kap kullanm, yerleik dzene geildii ilk asrlarda da hemen kefedilememitir. Ancak, atalhykn bize gsterdii gibi, bu anak mleksiz dnem ok uzun srmemitir. nsanlar ihtiyalarnn gereini abucak bulmulardr. Hlbuki daha ilerde greceimiz gibi, gebe toplumlarda anak ve mlein icad, ok daha uzun zaman almtr. Bundan 5000 yl geriye gidildiinde, Gney Sibirya kltrnde (Afanasyevo kltr) anak ve mlee rastlanmamaktadr. atalhykte pimi kil kullanlmaya balandnda ve ondan sonraki dnemlerde, tahta kaplar da beraberce kullanlmtr. Geni kaplar, eitli byklkte kseler, kapakl kutular tahtadan yaplmaktayd. Tahl samanndan ve bataklk sazlarndan yer hasrlar rlyor, byk sepetler retiliyordu. Kemikler ise bz, ine ve kak olarak kullanlyor ve kemiklerden eitli aletlere sap yaplyordu. Aletler ve silahlar, obsidyenden yani volkanik camdan veya akmak tandand. Obsidyen, ok ve mzrak ucu, bak ve orak gibi, ok geni bir kullanm alan bulurken; akmakta, tren haneri gibi ok zel maksatl aletlerde kullanlyordu. atalhykte, dnyada bildiimiz ilk aynalar da yaplmtr. Bu aynalar da obsidyendendir. Aynalarn sslenme dnda dini ayinler iin de kullanld dnlmektedir. Giysi olarak, bitki lifi, yn ve hayvan klndan dokunmu kumalarn yan sra, hayvan postlar, krk ve deri de kullanlmtr. Kadn giysileri omuzdan ine ile tutturuluyordu. Erkekler ise, kuma zerlerinden kaymasn diye, kemerle veya belde ine kullanarak kuma tutturuyorlard. Trenlerde ise, Leopar derisi giyildii, duvar resimlerinden anlalmaktadr. Anadolu, maden bakmndan hep zengin olmutur. atalhyk, bize maden iiliinin de ilk rneklerini sunmaktadr. Kurun ve bakrdan yaplm boncuk ve ine gibi kk eyalar, duvarlarda ve duvar resimlerinde kullanlan boyalarn yapm iin gerekli olan baz minerallerin kullanlm olmas, Neolitik (yeni ta devri) ada bile insanlarn baz madenleri ileyebilme dzeyine eritiklerini gstermektedir. Sadece atalhykte deil, Diyarbakrn Ergani ilesinde ayn tepesinde de bakr ve malahitden dvlerek yaplm bzlar, ineler, boncuklar bulunmutur. Maden ilemede kullanlan yntem, starak dvme gibi ilkel bir 68

yntemdir. Ancak, bu dnemde bile Anadolu insan maden kullanmaktadr. M.. 6000 yllarndan itibaren, Anadoluda, zanaatkrlar, ss galenin erime noktas olan 1100 derece santigrad geen, haval eritme frnlar kullanyorlard. Galen iinde gm bulunan kurun mineralidir. Anadoludaki maden zenginlii, Anadolu insannn maden ilemedeki mahareti, bundan sonra, daima nemli bir becerisi olacaktr. lk atalarmzn bu bilgisi, nesiller boyunca srecek, bu gnlere kadar gelecektir. Maden ve maden iilii, ticareti ekillendirecek, Anadolunun darya almasna, zenginlemesine neden olacaktr. Daha ilerde, Asur ticari kolonileri kurulacak, bu koloniler sayesinde yazl ilk belgeler oluacaktr. atalhykte gzler nne serilen, yz asr ncesine ait Anadolu kltrnn, evreden soyutlanm bir kltr olmadn, daha o dnemde bile gelimi bir ticaret yaamnn var olduunu bilmekteyiz. Erganiden gelen bakr, Toroslardan karlan kurun, Suriyeden getirilen akmak ta, Akdeniz kkenli deniz kabuklular hep bu gelimi ticaret ann gstergeleridir. Bu dnemde Anadolu, Orta Dou ve Mezopotamyada yerleik dzen kurulmaya balanmtr. Kk kasabacklar kendi aralarnda ticarete balamlardr. Yerleikler arasnda iliki artmakta, bu da beraberinde kltrel etkileimi getirmektedir. Daha ortada yaz yoktur. Ama ticaret vardr. Takas usul yaplan ticaretin, ihtiyatan kaynakland bellidir. Ancak ss eyalarnn ihtiya kapsamna girmesi, insanlarn beslenme ve barnma dnda kullanabilecekleri art bir deerin de olumakta olduunu gstermektedir. Eer bu art deer oluuyorsa, toplumun snflamas da balam demektir. atalhykte bulunan geometrik desenli onlarca mhr, mlkiyet duygusunun gelitiini ve uygulanmakta olduunu belirtmektedir. Bylece toplumda snflama ve zel mlkiyet balam olmaktadr. Ancak, atalhykl atalarmz hala aada anlatld gibi eitliki bir toplumda yaamaktadrlar.

atalhyk mhrler

69

skeletler zerinde yaplan incelemelerde, kadn ve erkek kemiklerinde izotoplar asndan bir farka rastlanmamtr. Bu bulgu, kadn ve erkein ayn tarzda beslendiini gstermektedir. Demek ki iki cins arasnda farkl bir yaam ve belirli bir yetki farkllamas yoktu. skelet dileri zerinde yaplan incelemeler de bu gr teyit etmektedir. Kaburga kemiklerinde bulunan karbon birikimleri ise, daha nce bahsettiimiz gibi, cierlerde biriken karbonla ilgiliydi. Bu birikim, ister kadn ister erkek olsun atalhykllerin zamanlarnn byk bir ksmn evlerinde geirdiini gsteriyordu. Gnlk yaam asndan cinsler ve aileler arasnda nemli bir farkllk bulunamamtr. llerin gmlmesi asndan da bir fark yoktur. Kadn, erkek, ocuk ayn tarzda ve ayn yere gmlr. l ile birlikte gmlen ve lnn sonraki yaamnda iine yaramas istenen eyalar da ayndr. Btn bunlara dayanarak, atalhykte olduka eitliki bir toplumun yaadn syleyebiliriz. Kadna tannan ok az bir sayg fark varsa, bu ancak onun dourganlndan kaynaklanan manevi bir farkt. Kral veya kral benzeri bir ef diyebileceimiz kiinin, ayrcalkl bir evde yaadn gsterir bir delile de rastlanmamtr. Peki, bu toplum, 8 bin kii, nasl ynetiliyordu. atalhyk toplumunun nasl ynetildiine dair ipular u ana kadar ortaya kmamtr. Ancak, devam eden kazlarda, bu konuda da bilgi edinebilme ansmzn olduu bellidir. Yine de, Anadolu tarihinin atalhykten az sonra, topluluklarn ynetim ekli olarak krallklar tercih etmi olmas, bize, atalhykte eflik tarz bir ynetimin olma olaslnn hayli yksek olduunu gstermektedir.

70

Anadolunun dier yerleimleri

atalhyk, kendi dneminin nemli bir merkezidir. Ancak, bu dnem Anadolusunun tek yerleimi deildir. Tarsusda, Mersinde, Hatay Amik ovasnda, Gller blgesindeki Erbaba ve Suberde, Anadoluda Akl ve Can Hasan hyklerinde neolitik yerleimler bulunmutur. Anadoluda neolitik yerleimlerin says 1000 den fazladr. Diyarbakr civarndaki ayn yerlemesi M.. 7250 6750 yllarna rastlar. Yerlemenin ortasnda bir meydan vardr. Meydann etrafnda dikdrtgen eklinde ina edilmi yaplar bulunur. Binalar ta bir temel zerine kerpiten ina edilmitir. ayn'nde oturanlar buday hasad yapmay, tahl tlp un yapmay ve buday ekmei retmeyi biliyorlard. Tarmn yan sra koyun ve kei besleyerek hayvanclk ta yaplyorlard. Kpekleri vard. Bulunan kadn Tanra heykellerinden, Anadolu Ana Tanrasnn, daha o tarihlerde, ekillendii grlmektedir. Yeni ta devrinden (neolitik), bakr-ta devrine (kalkolitik) gei Haclarda izlenmektedir. Mimari yeni ta devrinin sonlarna doru deimitir. atalhykte damlardan girilen evlere, Haclarda avluya alan kaplardan girilmektedir. Evler arasnda dar yollar vardr. Evler aras yollar karmza ilk defa burada kmaktadr. Kent dokusu olumaya balamtr. Avclk gittike tarm karsnda nceliini kaybetmektedir. Eskiden ev duvarlarn ssleyen av partilerini gsteren resimlerin yerini, bereketlilik simgesi olan kadn figrleri almaya balamtr. akmak tandan yaplan aletler, bakr aletler karsnda gerilemitir. Haclarda ller, atalhykte olduu gibi, artk evlerin ierisine gmlmemektedir. Yerleimin dnda mezarlklar vardr.

Haclar yerleimi 1

71

aman Dini ki Dnyann Birlii

nsanlar topraa yerlemeye baladklarnda daha gebelie gememilerdi. Yerleik dzene gei, gebelie geiten bir adm nde olmutur. Burada anlatmda bulunulan srete, dnyada iki tip yaam tarz vard. nsanlarn byk ksm avc toplayc iken, ufak bir aznlk topraa yerlemeye balyordu. Bir sre sonra, avc toplayc toplumlar bir taraftan yerlemeye, bir taraftan da gebelie balayacaklardr. Ancak, yerleik dzen avclk ve toplayclktan tamamen farkl bir sreken, gebelik avcln doal devam gibidir. Hangi toplumun hangi sreci yaayacana bulunduu corafya karar vermitir. Yerleikleri ele alrken, onlarn dinleri de ele alnacandan, kopukluk olmamas iin, Avc toplayc toplumun ve gebe toplumun dini olan aman dinine tekrar dnmek gerekmektedir. aman dini anlatlrken, yakn tarihten rnekler verilmi olmas, tarihin akna ters gibi grlse de konunun iyi anlalabilmesi iin gerekmektedir. Ayrca bilinen rnekler, anlatlan tarihten daha yakn tarihlere aittir. Ana yurdu bozkrlar olan Avc ve toplayc toplumun dini, toplumlar gebelik aamasna getikten sonra ok az deierek devam etmitir. Bozkrn sert ve acmasz yaam koullar, avc ve toplayc toplumlara ve daha sonra da gebelere byk bir yaam sevinci verir. Bugne kadar varlnz srdrmsnzdr. Bugn yaamaktasnzdr. Var olmanz yeterli bir sevintir. Yarnn neye gebe olduunu kimse bilemez. Yarn gelecektir. Yarnn bugnden iyi olmasn dileriz, ama bu, bugnn deerini drmez. Bozkr insannda lm korkusu yoktur. Ruhsal kargaa yoktur. Yaama tam bir ballk vardr. En eski yazl belgeler, gebelerin zevke, elenceye, ikiye ve aka ne denli dkn olduunu anlatr. arklar sylenir, danslar edilir. lme glerek gidilir. Yerleik insanlar, gebelerin yaam sevincini, metanetini, kaygszln anlayamazlar. Bol ocuk sahibi olup, soyunu srdrmek yaplmas gereken en nemli itir. Bozkr insan " Kut " denilen, Gk Tanrnn verdii yaam gcn korumaya ve arttrmaya alr. teki dnyada da insann, bozkrdaki yaamna deimeden devam edeceine inanr. Bir anlamda lmszdr. Dini kendi ile uyumludur. Dini doa ile uyumludur. O, bu dini, on binlerce yllk deneyimi ile yaratmtr. Kendisinin bir paras olan inan, onu doann ayrlmaz bir paras yapar.

72

Taklamakan Bozkr

Gebenin, evrende alglanabilen her eyi, kendine benzer ekilde yorumladn grmtk. Canl cansz, maddi manevi ayrm yapmaz. Can, her eyde, her yerde bulunur ve her yerde ayndr. Tek canl insan deildir. Hayvanlar, bitkiler ve hatta da, ta, ay, gne, yldzlar, gk hepsi, her ey canldrlar. Her eyin bir can (ruhu) vardr. Toprak, kaya, nehir, aa iinde oturan bir ruh vardr. Ruhlar, birbirinden farkszdr. Hayvandaki ruhla, bitkideki ruh, canszdaki ruh ve insann ruhu ayn nitelikte, birbirinden fark olmayan ruhlardr. Canlnn, canszn bir tek ruhu deil, pek ok ruhu vardr. nsann balca ruhu, ona yaam gcn veren " Kut " tur. Kut'u Gk Tanr verir. ada amanist Trk boylarndan Yakutlarda, ruhlar iin " tn ", " kut ", ve " sr " szleri kullanlr. Esinti, rzgr ve nefes anlamna gelen " tn " vcuttan ayrlrsa lnr. " Kut " ayrlrsa lm olmaz. " Sr " ise, enerji, irade ve ruhsal durumlar meydana getiren edir. Sr, insan uyurken vcuttan ayrlp, her yeri dolaabilir. ada Altaylarda ise, insan ruhlar iin " tn ", " kut " ve " sne " szckleri kullanlr. Buna benzer ekilde, Ehl-i Hak denilen Alevi boylarnda bitkisel, hayvansal ve insansal ruh bulunur. Anadoluda yaayan Tahtaclarda benzer bir inan vardr, bu inanca gre bitkisel ruh topraa bal kalr. nsan lnce mezarda yaamaya devam eder, evini dolar, akrabalarnn ryasna girer. Hayvansal ruh ise baka vcutlarda yeniden dnyaya gelir. nsansal ruh ise cennete gider. nsan ruhlar genelde ku biiminde dnlr. nsana can vermeden nce, bu ruhlar gkyznde kular eklinde dolarlar. nsan lnce, tekrar ge uarlar. Gebeler, ruhlar arasnda fark olmamasndan, dier ruhlar da, (hayvan, bitki, cansz ruhlar) ku biiminde dnrler. Eer ku eklinde dnlmeyen bir ruh varsa, bu baka bir hayvan eklindedir. 73

Bylece bozkrda Hayvanla nsan arasnda, ok sk ve hatta i ie bir ilikiler yuma vardr. Ruhlar yaam kaynan Gk Tanrdan alrlar. Gk, yaam gcnn Kut'un yaratcsdr. Yiitleri lmden kurtaran Kuttur. Baar Kut sayesinde gelir. Herkes Kut'un peindedir. Gk, Kutu geri ekerse, Hkmdar tahtn, yaamn yitirir. te Kutlamak budur. Ruhlar gkten gelir, ge dner. Ana yerleim yeri gk olan ruhlar, baz durumlarda, zel yerlerde de mekn tutabilirler. Bir da, boyun ilk yerleim yeri, evinin evresi, boyun atalarn temsil eden Onganlar, ldrlen dmanlar sembolletiren balballar, boyun bayra (tu) ruhlarn bulunabilecei yerlerdir. Ruhlar bozkrda dolamay da ok severler. nsan lnce, ruhu ge ykselirken, ona hayvannn ruhu klavuzluk eder. Onun iin hayvan ldrlrken, yok olmamasna, yani ruhunu kaybetmemesine dikkat edilir. Bu geici dnyada yaamak yerine, esas ait olunan yere, yani ge dn beklenen, istenen bir durumdur. Ancak ge dn engelleyebilecek hatalar yaplmamaldr. ldrlen insan veya hayvan veya bitki, ldrlme fiilinden dolay gcenmez, ama ge dnn kolaylatracak bir tarzda ldrlmei istemekte onun hakkdr. Avc, hayvan usulne uygun bir biimde ldrr, bylece onlarn gerekte yok olmayp yeniden yaayacana, biimini yeniden bulacana ve len ile ldren arasnda zel bir iliki kurulacana inanr. Gebe her ldrd dman iin kendi mezarna bir balbal diker; dman balbal olup, ona teki dnyada hizmet eder. Usulne uygun olarak ldrlm av hayvan, tekrar canlandnda, kendini ldren avcya gnll olarak kendini yeniden avlatr. Bylece usulne uygun av, hayvann kkn kazmaz, onu bitirmez. Bu ktla kar da bir nlemdir. ldrme usulne uygun yaplmaldr. Can, ruh veya yaam gc kandadr. Bu nedenle kurbann kann aktmaktan kanlr. Bu gelenek ta gebelik dneminden, Osmanl Devletine kadar gelmitir. Padiah kardeleri kan aktmadan, eski Trk geleneklerine uygun olarak yay ve kirile boularak ldrlr. Cengiz han dnemini anlatan Moollarn Gizli Tarihi de, kan akmadan nasl hayvan ldrleceini tanmlar ve slami usulde hayvan ldrmeyi reddeder: " Kim bir hayvan Mslmanlarn usulnce keserse, o da ayn biimde kesilmelidir " der. Bunun gibi, len hayvanlarn iskeletlerini, kemiklerini krmadan, olduu gibi, muhafaza etmek gerekir. Bu nedenle, yemekte bak ve benzeri kesici aletler kullanlmaz. Etin elle yenilmesindeki temel ama budur. Kemikler krlmasn. Hayvana kar gsterilen bu zen, zaman zaman hayvan cenaze trenlerine de yol aar. Sibirya ay mezarlar ile doludur. Eskilerde, hayvan ve insan cenaze trenleri ve gmlme usulleri arasnda fark olmad bellidir. Bugn bile Anadoludaki Yrkler, Sr ba denilen, koyun ve kei srlerinin beyleri durumundaki hayvanlara, lnce cenaze treni dzenlerler. Onlar beze yani kefene sarar ve mezarlarnn zerine ta yarlar. nl atlara, daha byk bir zen gsterilir. Mezarlar bana, ad ve hatta soy kt yazl olan mezar ta dikilir. Bunun gibi, stanbul, skdardaki, Gen Osmann atnn mezar evliyalk mertebesine ulatrlmtr. At evliyas, hasta hayvanlar iyiletirir. Gebe toplumlarda bir yaam birlii vardr. nsan, hayvan, bitki, su, da yani evremizdeki her ey birlikte yaarlar ve olaylar birlikte gslerler. Yaam kolektiftir. Sorumluluk da kolektiftir. Birlikte olan her ey, olaylarn sorumluluuna da birlikte katlr. Cengiz hann kz, Niabur kenti nnde ldrlen kocasnn cn almak iin ordunun komutasn ele alp, kente girer. Kpek ve kediler dhil tm canllar ldrtr. Hayvan ve insan dnyas i iedir.

74

Yaamn ve sorumluluun kolektiflii gr, daha sonralar, aman dininden treyen baz dinlerde, trenlerle ve zellikle kurban treni ile birleince, enteresan davran ve inanlara yol amtr. Veda dini, kurban ve kurban trenini yaratc bir g haline getirmitir. Eski in inannda ise, trenlerin yapl biimi ve hassasiyeti, evrenin davranlarn dorudan etkileyen faktr haline gelmitir.

75

En Byk Tanr Gk Tanr

Gebede ve onun kurduu tm devletlerde en byk Tanr Gk Tanrdr. Gk Tanr, gkteki tm yldzlar, gnei, ay kapsayan, neredeyse evrenin kendisi olan bir Tanrdr. Gk Tanr da canldr ve can (ruh) tar. Tanr deyimi, Tengri, hem fiziksel olarak g ve hem de onun ruhunu ifade eder. Tengrinin yannda gk veya mavi szc, Tengriyi belirleyen sfatlardr. Yani Tanrnn 99 ad gibi, bir tanmlamadr. Tanrsal ve fiziksel gn birliktelii, amanizmden Budizm veya Mani dinlerine geildiinde, farkllama gsterir. Budist ve Manihaist (Manici) Trk metinlerinde, fiziksel gkyz (Sema) ve Tanrsal gk birbirinden ayrlr. Artk Tengri Tanrsal gk iin, Gk (Kk) ise Sema iin kullanlr. Mslmanln kabulnden sonra da bu ayrm devam eder, gider. amanizmde kat kat dnlen gkte yaayan gk Tanr, insandan ayr dnlmez. amanizmde n ve iyi ruhlarn yeri olan Gk on yedi kattan olumutur. Karanlk ve kt ruhlarn yeri olan yeralt yedi veya dokuz kattan olumutur. Her ikisi arasnda insanlarn yaad yeryz vardr. Btn bu katlardaki her ey en st katta oturan Tengri veya Gk Tanrya baldrlar. Gk Tanrnn saraylar, adamlar, atlar vardr; yer, ier ve elenir. Bugnk Altayllarda Gk Tanrya lgen denir. lgen, gkte altn bir tahtta oturur. Gn dier katlarnda oullar, kzlar ve adamlar oturur. Abakan Trklerinde ise Gk Tanrnn adr vardr, atlar Demirkazk yldzna bal durur. Gk Tanr, gn tmdr ama baz gk cisimleri de gk Tanrdan ayr olarak kendi bana Tanr kabul edilebilinir. Gne, ay ve baz yldzlar kendi balarna Tanrdrlar. Bu gn, gk Tanrdaki birliini bozmaz. Hun hkmdar her sabah gnee, geceleri aya tapar. Moollar gnee ve aya ulurlar. Cengiz han gnee yzn dnp gsn yumruklar ve dokuz kez gnee secde eder. Gnmz Yakutlarnda, gne ve ay iki karde Tanr kabul edilir. Gnmz Altaylarnda gne ana, ay atadr. Solban (Vens) ise atlar koruyan bir Tanrdr. inlilerden rendiimize gre, Gktrklerin bir de yer Tanr veya Tanras vardr. Orhun yaztlarnda " stte Tanr, altta Yer buyurduu iin " Trk budun zenginleir. Bylece gk ve yer bir ift tekil etmektedir. Bu iftin birliktelii ve elimemesi ok nemlidir. Yine Orhun yaztlarna gre, gk ve yer elitii iin Ouzlar ve Trkler birbirinden ayrlrlar. Yer Tanr veya Tanras bitkilerin bymesi ve yavrularn domas ile de ilintili grlmektedir.

76

Tengrinin yan sra, soyut saylabilecek Tanrlar da vardr. Tanra Umay byle bir dii tanrdr. Umay, doumlarn, yeni domu bebeklerin ve ocuklarn koruyucu Tanrsdr. Yakutlarda Ayst adn alan Umay, bir bereket Tanrsnn tm niteliklerini tar. Ayst sadece insanlara deil, tm yavrulara ve doumlara sahip kar. Gebe dini olan amanizmde her eyin bir ruhu olduundan bahsetmitik. Bu ruhlarn yan sra, evrenin ileyiini dzenleyen bir Gk Tanr ve buna yardm eden dier Tanrlarn da bulunduunu grdk. Baz ruhlar grntleri veya ilevleri nedeniyle zamanla kutsallamlardr. Bu kutsallk giderek bir nevi Tanrsalla ulamtr. Bunlara ikincil Tanrlar da denile bilinir. Ruhlarla Tanrlarn birbirine kart ve pek ok ruhun Tanrsallat bu durum, giderek ve zamanmza yaklatka, aman dininde bir Tanrlar bolluunu da beraberinde getirmitir. Bu anlamda Ate Tanrdan, Su Tanrdan ve Da Tanrdan bahis edilebilinir. Gk Tanrya kurbanlar da tepesinde sunulur. Bugn Altaylarda yaayan or ve Belterler, da tepesinde Gk Tanrya verdikleri kurbanlara " Tanr-Gk kurban " derler. Doruklar G delen dalar ile Gk birbirine karr. Dalar Tanrlarn makamdr. Bu nedenle Kaanlar da dalarda otururlar. tken da, Trk devletlerinin kutsal merkezidir. Orta Asya dalar Byk Ata, Byk Hakan diye anlr. Altayl amanlar, dualarnda dorudan doruya Altaydana seslenirler ve onu Tanr mertebesine karrlar. Anadolu Yrkleri, g esnasnda Toros dalarnn ruhuna kurban sunarlar. Dalar gibi, Sular da Tanrsallar. Bu nedenle sularn kirletilmesinden kanlr. in kaynaklar Juan-Juanlarn suda elbise ve ellerini ykamadklarn, kaplar boalnca onlar temizlemek iin yaladklarn yazar. aataylarda gndz suya girmek yasaktr. Suya ieyen veya smkren idam olunur. Cengiz han suya saygy yasallatrr. Bu sayg hala pek ok yerde devam eder gider. Eski Trkler de Su ab--hayattr, kutsaldr, kltlemitir. Bugn bile suya iemek ve tkrmek, Tahtaclarda en byk gnahlardan biridir. Su gibi, gkten geldiine inanlan Ate de Tanrsallamtr. Gktrklerde atee olaanst bir sayg gsterilir. Atein temizleyici gcne inanlr. Dou Roma elileri, ktlklerden temizlensin diye, alevlerin iinden geirilirler. Gelin, damada giderken iki ate arasndan geirilerek temizlenir. Tahtaclarda, hastalar iki ate arasndan geirilir. Altaylarda atei su ile sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak yasaktr. amanlar trenlerde atee kurbanlar sunarlar. Bahar trenlerinde, ortada yaklan atein zerinden atlanlr. Da, Su, Ate zaten fiziksel olarak gldr. Ruhlarna, bu manevi gler de eklenince, Tanrsal bir mertebe kazanrlar. Byle gl ruhu olan dier bir nesne de kapnn eiidir. Bu g eve mutluluk salar. Bir efin evinin kapsnn eiine basan kii ldrlr. Eik, Bektailerde de kutsaldr. Orta Asyada eiklerindeki Tanr simgesi ile Bektai eiklerinin Ali simgesi birbirine pek yabanc deillerdir. Glerde eik saygyla korunur, ziyaretlerde eik plr, her barnan bir eii olur. htisaslam Tanrlarn oalmas, bozkrn, insan, hayvan, bitki ve eyleri ayn sayan yaam birlii ilkesini bozmaz. Saylar ne denli ok olursa olsun, stn varlklar birbirlerinden farkl deillerdir. Yaamda birlik vardr. Ancak yaamda birlik, btn yaayanlarn eit olduu anlamna gelmez. Nasl ki insanlarda bey, kara budun, kle gibi hiyerari gzetiliyorsa, ayn durum, hayvanlar ve bitkiler iin de geerlidir. Bozkr insan kendini evrenin efendisi veya sahibi saymaz. amanizmi dier dinlerden ayran en nemli vasf, insan merkezli olmamasdr. Bozkr insan, avc atalar gibi, zayfln, snrllklarn

77

ve baarszlklarn srekli gzlemler. evresindeki varlklarn gcn, etkisini ve baarsn gzler. Doadan daha gl olmadn bilir. Varlnn, evresiyle uyum iinde yaamakla var olabileceinin bilincini daha kaybetmemitir.

Altaylarda aman

78

amann Ge Yolculuu

evresinde, insann kabiliyetlerinin kat kat stnde glere sahip olan, ate, su, kaya gibi varlklar veya oluumlar durmaktadr. Aa ta bunlar gibidir. Kakarl Mahmut, " Trkler ulu bir aa gibi gze byk gzken her eye Tanr adn verirler " der. Orta Asyada bin yanda, be kollu, byk gvdeli aa, blgede en ok saylan eydir. Bu byk aacn yanndan geerken, eller birbirine balanr, diz klr ve sayg sunulur. Yakutlar, armaan vermeden kutsal aalarn nnden gemezler. Anadoluda aa kltnn kalntlar hala yaar. Baz aalar hasta ocuklara ptrlr. Tahtac kadnlar, ksrlktan kurtulmak iin aalara sarlrlar. Yrkler, kutsal kabul ettikleri aalarn yanna yatmazlar, yannda hayvan ldrmezler. Tahtaclar, aac keserken zr dilerler. Aa kesmeden nce tren yaplr, erkekler kadnlar tarafndan temizlenir, kurban sunulur, kesilen et birlikte yenilir, ancak trenden sonra aa kesimi merular. amanizm ve ondan sonra treyecek tm dinlerde, lm ve yaamn i ie olduu kabullenildiinde, aa ve ylan yeniden douun, uzun mrn ve bilgeliin sembolleri olmutur. Ylan birok mitte srlar bilendir. Gizemlidir. ld sanrken eski bedenini atar ve yenilenir. Aa da yledir, lr, dirilir. lmsz ve srlarla dolu gkyzne yemyeil ban vererek durur. Bylece hem ylan ve hem de aa, sonsuz hayatn ve gizler dnyasnn sembolleri olmulardr. Tek aa gibi, orman da kutsal saylr. Aalarn tekil ruhlar birleerek, ormann Kolektif ruhunu olutururlar. Trkler iin tken orman kutsaldr. randa Karakoyunlu Alevi Trklerin oturduu Sofu ky evresindeki orman kutsaldr. Bu ormandan aa kesilmez. lkbaharda, Karakoyunlular bu ormann aalarna iekler balar, ormana kurbanlar sunarlar. Aacn kk yerde, ba gktedir. Bylece aa yer ile gk arasnda bir yol oluturur. Bu yol ge kmak ve geri dnmek iin aman tarafndan kullanlr. Aa direk ile sembolletirilir. Direk yer ile gk arasnda bir yol olur. amann ge yolculuu arpc bir trendir. " Tren iki gece srer. lk gece, aman, gne batnca, bir kayn ormanna girip, uygun yer seer ve oraya adrn kurar. aman adrnn iine, gvdesine dokuz basamak oyulmu bir Kayn aac yerletirir. Kaynn yapraklar duman deliinden (adrn orta ve tepesindeki delik) kar. Sonra aman srtna bir Kayn dal yerletirdii ak renk bir at seer. adra girip kapanr ve gkyolculuunda kendisine hizmet edecek yardmc ruhlar arr. Bu ruhlar Kayn aac yolunu izleyerek gelirler. lk geceki bu tren danslarla, arklarla ve kurbann ldrlmesi ile son bulur. kinci gece gkyolculuu 79

balar. aman, adrndaki Kayn aac evresinde dnerek Ge trmanmaya balar. Kayn gvdesinde oyulmu her basamak, Gn bir katn temsil eder. aman, Kayn aac etrafnda dnerek, ayan basamaklara koyarak gn eitli katlarna ular. Gcnn yettii kata kadar kar ve Tanr ile konuur." Burada anlatlan yakn dneme ait bir ayindir. Ancak eski dneme ait resimler ayinleri ayn tarzda betimlemektedir. Dnyann kendi ekseninde dnmesi gibi, Evrenin srekli olarak dnmesi gibi, aman da aacn veya direin etrafnda dner. Bir eksen etrafnda dnme, evrenle btnlemenin yoludur. in kaynaklar, eski Trklerde, kaanlarn, llerin, kurbanlarn, ayinlerinin dnerek nasl yapldn anlatr, durur. Ayinlerin dnerek yaplmas, amanizmden bu gnlere kalan bir mirastr. nsanlar gibi, hayvanlarn, aalarn, kayalarn yani her cinsin bireysel ruhu yannda Kolektif bir ruhu da vardr. Bu Kolektif ruh onlarn da insanlara benzer ekilde yani boylar eklinde rgtlenmesini gerekli klar. Gnmzde Sibiryada, Yakutlarda hayvan kral ve kralielerinden, hayvan amanlardan bahsedilir. Anadoluda Ar-kralienin kz Bal kz, Ylan kral ile ak yaar. nsan ve hayvanlar arasndaki ilikiler, bireysel ilikilerden nce Kolektif ilikilerdir. Birey, birey olarak deil, boy yesi olarak bir varlktr. Boydan kovulan birey adszdr, hitir, yoktur. Doumlar, lmler sadece ana ve babay deil, tm boyu ilgilendirir. Birey kendi iin deil, boy iin alr. Bireyin verdii zarardan btn boy sorumlu tutulur. Kan davas btn boy yelerini balar. Hayvan boylar iin de durum ayndr. Bu nedenle insan hayvan ilikileri, her eyden nce insan ve hayvan boylar arasndaki ilikilerdir. Bu ilikiler, insan boylar arasnda olduu gibi, ittifak, bamllk, tarafszlk, askeri ve ekonomik ilikiler eklinde olurlar. Hayvanlarla sembolik evlilik yoluyla akrabalk ilikileri kurula bilinir. Bazen hayvanlar insan boylarna alna bilinir. Hayvan ve insan boylar arasndaki ilikiler, ister dostluk, ister dmanlk ilikileri biiminde olsun, szlemeye dayal ilikilerdir. Savata ve avda ldrme dhil, ldrlenin rzasn gerektirir. Hayvana kar mcadele ve insana kar mcadele birbiri ile e tutulur. Yaztlarda lnn, ldrd insan says gibi, ldrd hayvan says da belirtilir. nsan boylar gibi, hayvan boylarnn da ldrlenin kan davasn gtmesinden ve almasndan korkulur. Bu nedenle avlarn sk kurallar vardr. Srek avlarnda, ilk av kaan ya da ef avlar. Bylece topluluk adna, kaan, avn sorumluluunu stlenmi olur. Bireysel avlarda bu sorumluluk aile reislerine der. ocuklarn ava katlmas ve hayvan ldrmesi yasaktr. Mmkn olduunca hayvann kansz ldrlmesine allr. Genelde topuz veya ekile, hayvann bana vurularak yaplan ldrme ekli tercih edilir. Bugn Trkemizde kullandmz " tepelemek " deyimi buradan gelmektedir. Hayvanlara kar kesici ve delici silah kullanmndan o denli kanlr ki, Krgzlar kurtlara kam ile saldrrlar. Hayvanlar kendi aralarnda konuurlar. Hatta insan dilini bile anlarlar. Gk ile yer arasnda habercilik yaparlar. nsanlara yol gsterirler. Hayvanlarn gelecei ve doruyu bilme yetenekleri insanlardan stndr. Bu nedenle onlarn szlerine veya hareketlerine dikkat etmek ve hesaba katmak gerekir. nsan boylar, insanlarda olmayan stn g ve yeteneklerinden yararlanabilmek iin, hayvanlarla ittifak ararlar.

80

aman dininde Fal ve Kehanet

aman dini, gelecein bilinebileceine inanr. Aln yazs yoktur. nsan gelecekte olabilecekleri ve bu olaylar etkileyen nedenleri nceden bilebilirse, gelecei kendi yararna deitirebilir. Bu nedenle fala ve kehanetlere bavurulur. Gelecein olumsuzluklarndan kurtulmann yolu gelecei bilmektir. Bu nedenle amann en nemli ilerinden biri de gelecei okumaktr. Fal ve kehanetler iin, ok eitli yollara bavurulur. Her falc veya khinin kendine mahsus bir tarz vardr. Gelecee k tutabilecek pek ok nesneden biri de, hayvanlarn i organlardr. Hayvan barsak ve krek kemikleri bu maksatla kullanlr. Hun krallarnn, Attilann, Msrdaki Memluk Trklerinin, Cengiz hann fal ve kehanete olan dknl her yerde yazldr. Gelecei okuyabilme zelliinin yannda, amanlarda, ksmi doa olaylarna hkmedebilme yetenei olduu da vurgulanr. aman, sihir gc ile doay yardma arr. Bunun iin genelde hayvanlarn balarndan karlan talarn ve kemiklerin araclna ve yardmna bavurulur. in kaynaklar yle yazar: " Asya halklar arasnda Hunlar, byk sihirbazlar saylrlar. stedikleri zaman kar, dolu, yamur yadrma ve lkelerine yaplan dman aknlarn engelleyebilmek iin kuvvetli rzgrlar estirebilme srlarn bilirler." Kakarl Mahmut, Yama Trklerinde bu sihirbazlklara tank olduunu syler: " Yazn yangn knca gkten kar iner ve Tanrnn izni ile yangn sndrr ". Ehlilemi hayvanlarn ve zellikle ksraklarn ak renkte olanlar, ecdat ruhlarna, koruyucu varlklara, Tanrlara adanrlar. Bu hayvanlara binilmez, etinden, stnden yararlanlmaz. Sayg gsterilen bu hayvanlar, artk boya, bireye, aileye deil, adandklar varla aittirler. Bunlara " Iduk " denir. " Iduk " salverilmi, braklm anlamndadr. Iduk hayvanlar gibi, Iduk yer, Iduk su vardr. Iduk yerlerin zerinde yaayan bitki ve hayvanlara dokunulmaz. Ecdat ruhlarnn oturduu yerler, efsanevi olaylarn getii yerler, dinsel adan kutsal yerler, byledir. Oralardaki bitki ve hayvanlar, o yerde bulunan ruhlara ait saylr ve insanlar, o yerlerdeki varlklara sahip olma veya onlardan yararlanma haklarndan kendiliklerinden vazgeerler. Orhun yaztlarnda bu Iduk yerlerin adlar geer: Trk devletinin merkezi tken; Gk Tanrya kurban sunma treninin yapld Tamir nehri kaynandaki Tamag gibi. Kurban sunma, hayvan, yiyecek ve iki sunma biiminde olur. Hun hakan lnce, btn ordu l hakana arap ve pirin sunar. llere iki ve yemek sunma, Trklerde ok yaygn bir davrantr. Gnmzde Beltirler, mezar bana getirdikleri yemekleri atee atarlar; sonra mezarn bana iki koyarlar; lnn yemei yiyip, ikiyi ieceini varsayarlar. En byk kurbanlar, belli bir zamanda ve devaml olarak Gk Tanrya, Yer Tanrya ve Atalara sunulur. Genelde kurban sunulacak hayvan ak renkte seilir, en deerli kurban ak aygr ve 81

ksraktr. Byk kurban trenleri Kaann bizzat kendi tarafndan ynetilir. Kurban treninin aman tarafndan deil, Hakan tarafndan ynetilmesi, Kaann dinsel kimliini belirtir. Kurban sadece Tanrlara deil, ruhlara ve olaylara da kutsallk katmas iin sunulur. Bylece ktlklerin olmasnn nceden nlenecei inanc yaatlr. Kurban kesmek hem bir hak ve hem de bir devdir. Kurban etinin bir ksm, sunuyu yapan kiiye (aileye) braklr, bir ksm da topluca yenilir. Bylece evrendeki glerle yemek paylalm olunur. Ortak yemek, boyun evrendeki tm glerle dayanmasn gsterir. Yaamdaki birlik, somut bir ekilde gerekletirilir. Daha nce kadnlarn ifaclkta ve giderek de kehanet, fal ve byde erkeklerden ne ktklar anlatlmt. Bununla beraber btn aman din adamlar, ifacl ve oklt uygulamalar erkek ve kadn fark olmakszn benliklerinde toplamlard. Ancak bu ileri kadnlarn daha iyi yapabildikleri de belliydi. Yerleik topluma geilirken, kadn ifaclk ve oklt uygulamalarnda bir adm ne kt. Bu ne k, az sonra anlatlaca gibi, toplumda kadnn yerinin ne kmas ile de balantl olmaldr.

82

Ecinsellik
Avc ve toplayc toplumlarda ve onlarn dini olan aman dininde ecinsellikle ilgili bilgi yoktur. Kabilenin byc- hekimleri olan aman din adamlar zel insanlardr. llerle, Tanrlarla, doa ruhlar ile iletiime geebilme yeteneine sahiptirler. Kabilenin saylan, korkulan, gerek duyulan, olmazsa olmazlardrlar. aman din adam kendi ruhunu ge ykseltebilir veya yerin derinliklerine indirebilir, buralardaki ruhlarla iletiime geebilir ve onlar kontrol edebilir. Genellikle bir atein veya bir aacn etrafnda dnerek ve gizemli ruhlar sihirli szcklerle ararak trans haline geer. Doa ruhlar ile birletikten sonra onlara gerekeni yaptrr, yaptrabildikleri iinde hastalklarn tedavisi de vardr. aman gizemli ayinlerini, genelde kabile yelerinin girmesinin yasak olduu kendine ait blgede yapar. aman din adamlar sk sk ayn anda hem erkek hem kadn olmaya alr, byle grnecek ekilde giyinirler. Kabilenin her iki cinsi zerindeki glerini arttrmak iin ve tm cinsleri temsil ettiklerini gstermek iin byle giyinmi olduklar dnlmektedir. aman din adamnn hem kadn ve hem de erkei temsil etmesi ileride enteresan gelimelere yol aacaktr. Din adamlarnn cinsiyetsizlii fikri, insan adetlerine girmitir. Buradan hadm olan din adamlar kacaktr. Tabii ki hadmlk kurumunun tek nedeni bu deildir. Ama bu da bir nedendir. Cinsiyetsiz aman din adamlarndan, cinsiyetsiz tanrlar treyecektir. Tarihte amanizm ile homosekselliin kurumsal bir balants olup olmadn anlamak ok zordur. Ulaabilinen tek aratrma Sibiryadaki Chukchilerde yaplm olan ve Sibirya amanlnn etkilerini aratran bir almadr. amanist guruplar hzla yok olduu iin baz aman toplumlar koruma altna alnmlardr. Ancak evrelerindeki bozucu etkilerden tamamen soyutlandklar dnlemez. Chukchilerde yaplm olan alma 19.yy sonlarna ve 20 yy. balarna aittir. Herhangi bir Chukchi delikanls 16 yana geldiinde, aniden, erkek olmay brakp, kendinin kadn olduu fikrine kaplabilir. Bu btn delikanllar byle yapar demek deildir, bazlar byle yapar demektir. Kadn elbiseleri giyer, salarn uzatr, kadnlara ait ilerle megul olur. Bu cinsel kimlik deiimi, daha nce bu deiimden gemi olan ok saydaki kabile yesinden tevik ve himaye grr. Ve ilahi bir hal olarak tefsir edilir. Bir erkein kadnslamas aamada olur. En bata salar ve ba dzeni kadns stillerde yaplr. kinci aamada kadn elbiseleri giyilir. Buraya kadar olanlar bir aman toplumda olabilir bir durumdur. rnein aman hekimler zellikle tedaviye ynelik ritellerini byle yaparlar. Cinsel kimlik deiiminin en belirgin zellikleri nc aamada ortaya kar. aman cinsel kimliin deimesini salayan ruhlarn yardm ile birok kadn becerisi kazanr. Kadn gibi konuur, kadnlara zg bedensel zayflklar ve zarafet gsterir. Erkek bedeni iinde bir kadn 83

olarak ortaya kar. Daha ileri aamalarda bir erkekle anlap, onu kulbesine alp, birlikte yaamaya balar. Kendisi seksel olarak kadn rolndedir ama ynetim tamamen ondadr. Anlat koca rolndeki erkek onun izdii ereve iinde grevlerini yaparak yaar. Kendisi ve anlat kocas, bu olaanst deiimi salayan ruhlarn korumas altndadr. Ama ok dikkatli olmaldr. Bu ruhsal koruyucular kzdrmadan yaamaldr. Kabilede bu deiimi yaamam olan dierleri ondan korkarlar ve uzak dururlar. Bazen bu ecinsel iliki daha deiik bir hal de alabilir. Bu ikiliye bir kadn da ilave olabilir. Yani, bir erkekle ie balayan kabile yesinin gerek bir kadn e ald da olur. Bu durumda l bir dzen kurulmutur. Bu kabilede yaygn olarak grlen bu homoseksel dzen phesiz ki kabilenin kendi gelenekleri ile ilgili olmaldr. Bazen bizzat aman din adam da bu yoldan gemi olabilir. Yukardaki rnee baklarak, aman topluluklarda homosekselliin kurumsallat sylenemez. Birok kltrde zaman zaman da olsa yceltilen ecinsellik amanist toplumlarda yceltme veya kutsiyet tamamtr. Zaten, avc ve toplayc toplumlardan elde edilebilen dier veriler bu topluluklarda homosekselliin kurumlaamayacan gstermektedir. Avc ve toplayc toplumlarda ve daha sonra gebe toplumlarda kadn ve erkek birlikte yaamakta, faaliyetlerin byk birounu birlikte yrtmektedirler. Aile yaam kadn erkek birliktelii zerine kurulmutur. Kadn ve erkekler birbirlerinden uzun sre ayr kalmazlar. Avc ve toplayc toplumda cinsi bir taassup yoktur. nsan yaam 30 yln altndadr, kadnlarn iki doum arasndaki sresi 4 yl civarndadr. Besin azdr, koullar etindir. Yaplmas gereken mmkn olduu kadar abuk ve ok oalmaktr. Bunun iin misafirlerden gelecek dllere bile ihtiya vardr. Kadn sknts olan topluluklarda, btn erkek kardeler ayn kadnla evlenerek, kz verilen yerden kz alnarak, yabanc kabilelere yaplan basknlarda kadnlar ve ocuklar karlarak, len birinin kars hemen aile iinden biri ile evlendirilerek bu sknt giderilmeye allr. Avc ve toplayc toplumlarn hayat incelendiinde, bu kitabn yazarlar, amanist toplumda kurumsal olarak ecinsellik olmad fikrine varmlardr. Tabii, mnferit temayller olabilir. Yine, elde yeterli bilgi bulunmamasna ramen, mnferit ecinsellik olaylarnn amanist toplum tarafndan biraz tedirginlikle karland ama cezalandrlmad dnlebilinir. Hayvanlarla yaplan cinsi mnasebetin kaytlar yoktur. Ancak bu gnk toplumda da yaygn olan bu anormalliin, gemite de olmam olmas dnlemez. Kurttan, geyikten, kaplumbaadan vs doan ocuklar gibi pek ok efsanenin konusu hayvan ile insan arasndaki cinsi birlemedir. Efsaneler, toplumlarn yaam tarzn ve olaylarn nasl gelimesini istediklerini anlamamz bakmndan nemlidir. Efsaneler, yaam tarzlarnn byl bir perdeye, bir hayal perdesine aktarlmasdr. Zaten bugn bile hayvanlarla yaplan cinsi birlemeler, zellikle krsal kesimde, dnlenin ve bilinenin ok zerindedir. Daha hayret verici olan ise, bunun toplum tarafndan fazla yadrganmamasdr. Erkek ocuklar arasnda hayvanlara yaplan cinsi tecavzler, ballandra ballandra anlatlr. Bunu dinleyenler ise, yzlerinde ho bir tebessm ile dinlerler. 21. yzyla sarkan, byle bir sapkln, ok eskiye dayanan kkleri olmaldr. Avc ve toplayc toplum, kendini dier canllardan ve bu arada hayvanlardan ok farkl grmez. Hatta hayvanlarn pek ok ynnn kendinden stn olduunu da bilir. Zaten, onun atalarnn biri de bir hayvandr. Bu durumda, onun mant ile hayvanlarla cinsi birlemede bulunmasnda ters bir taraf yoktur. Tabii bu sylenenlerin bir tahminden ileri gidemeyecei aikrdr.

84

aman Din Adam

Genel olarak aman Din adamnn ksaca aman denen kiinin stn kabiliyetleri ve normalden farkl bir yaradl olduu kabul edilir. Bir aman bilgi ve g edinmek ve baka insanlara yardm etmek iin normalde gizli olanla temasa geebilen ve onu kullanabilen erkek veya kadndr. Kii aman olmak iin Tanr tarafndan bu greve arlabilinir. Ama bu zel ar dnda aman olmak iin belli bal bir amann neslinden geliyor olmak gerekir. Gemi atalarn ruhundan biri aman olacak torununa musallat olur, onu aman olmaya zorlar. Bu duruma Altayllar " tz basp yat " yani ruh basmas derler. Ata ruhu musallat olan kiinin amanl kabul etmemesi halinde delirecei inanc genel bir inantr. aman ilk talebelik yllarn genel olarak tecrbeli bir amann yannda, onunla usta rak ilikisi iinde geirir. Temel ilkeleri, yntemleri ve kozmolojiyi rendikten sonra, aman uygulamalarna balanr. Yeni aman yapt ruhsal yolculuklarla g kazanr. Bilgisi arttka dier insanlar iin bir rehber haline gelir. Ona ryalar, hayaller sorulur, tatmin edici ve gerekleecek cevaplar beklenir. Bylece aman yaptklaryla, syledikleriyle ve gerekleenlerle srekli gzetim altndadr ve srekli olarak snanr. aman kiisel deneyimlerine dayanarak gizemleri aa karan kiidir. Kiisel deneyimlerini sanki bunlar byk bir kozmik yap-bozun paralarym gibi srekli olarak bir araya getirmeye alr. Kozmik yap-boz yle byktr ve ulalmazdr ki usta bir aman bile bir lmlnn yaam sresinde yap-bozu tamamlamay asla ummaz. amanlar genellikle zeki ve air yapl kimselerdir. Vecd iinde kendinden geip gk ve yeralt dnyalarnda grd garip varlklar, acayip hadiseleri ayin srasnda detaylaryla anlatrlar. Medyumlar trans halinden kp aylnca da hi bir ey hatrlamazlar. Hlbuki aman, medyumlarn translarnn tersine normal bilin durumuna dndnde deneyimini tmyle hatrlar. Trans hafiftir ve davul alnmas srdke devam eder. Davul ve ngran deimeyen monoton sesinin balamas, kendini bu seslere koullandrm olan aman vecd (trans) durumuna getirir. Trans haline geerken aman davulu kendi alar ancak trans arlamaya baladnda davul alma iini yardmcs stlenir. Trans haline gemeye ayrca ark syleme ve danslarla da yardmc olunur. amann byle durumlarda syledii zel g arklar vardr. arklar, aman vecd haline yaklatka temposu artarak onu destekler. Bir amann gkteki iyi ruhlara ve yeraltndaki kt ruhlara hkim olduu ve onlarla iliki kurduuna inanlr. Daha nce de bahsedildii gibi Gk ve Yeralt farkl iki evren kabul edildiinden, baz toplumlarda, bu iki iin, ak ve kara denen iki ayr aman tarafndan stlenildii de grlr. Her aman vecd yani trans durumuna kendi zel yntemiyle ular. 85

Kendinden geme yani vecd durumunda, ruhunun gklere ykseltebilen, yeraltna indirebilen ve oralarda dolaabilen bir trans ustasdr. Btn amanlarn derin sezgileri, geni d gleri vardr. Derin bir cokunlua kaplarak kendinden geerler, g, yeralt dnyasn gezdiklerine, ruhlarn yaaylarn grdklerine, btn gizli lemleri dolatklarna inanrlar. Bu kendinden geme yani vecd durumlar o kadar ar bir hale gelir ve izleyenleri o kadar korkutur ki, o an amann lp yeniden dirildiine inanlr. amanlar ayin srasnda bedenlerinin para para olduunu sylerler, bu duruma " aman hastal " ya da " mistik paralanma " denir. aman vecd srasnda, llerle ve doa ruhlar olan cinler, periler ve eytanlarla iliki kurar. Bu iliki sreci iinde aman baz ruhlara da egemen olarak, onlar kendi ruhu yapar. Bylece ruhlar dnyasyla kurduu dorudan ve somut ilikileri, onun birok ruha sahip olmas sonucunu getirir. ounlukla hayvan biiminde dnlen sz konusu ruhlar, Sibirya halklarnda ve Altaylarda ay, kurt, geyik, tavan, kartal, bayku, karga suretinde grnebilirler. Ayrca, byk bcek, aa, toprak, ate olarak da ortaya kabilirler. aman, gerektiinde btn yardmc ruhlarn dnyann drt bucanda bile olsalar arabilir. Bu ar davul ve tef alnarak yaplr. Her amann koruyucu bir ruhu vardr. Bu koruyucu ruh, onun dier ruhsal glerle baa kabilmesini ve onlara hkim olabilmesini salayan temel bir g kaynadr. Koruyucu ruh genel olarak gl bir hayvandr. aman korur ve ona hizmet eder. Aslnda aman iin bir baka benliktir. Bir kiinin koruyucu ruha sahip olmas onu tek bana aman yapmaz. Zaten her yetikin bilse de, bilmese de, mutlaka ocukluunda bir koruyucu ruhun yardmn grmtr. Yetikinlie erimek ancak byle mmkn olabilir. Koruyucu ruhlar asndan sradan bir insan ile bir aman arasndaki ana fark, amann kendi koruyucu ruhunu aktif olarak kullanabilmesidir. aman koruyucu ruhunu sk sk grr ve ona danr. Vecd halinde yapt yolculuklar onunla birlikte yapar. Onun kendine yardm etmesini salar. Koruyucu ruhunu bakalarnn hastalk ya da sakatlklarnn iyiletirmesinde kullanr. amanlar koruyucu ruhun kiiyi hastalklara kar direnli kldn dnmlerdir. Hastalklar gl bir bedene giremezler. Bedenin gl olmas iin ise iindeki ruhun gl olmas gerekir. Bir koruyucu ruh yalnzca kiinin fiziksel enerjisini ve hastalklara kar direncini artrmakla kalmaz ayn zamanda kiinin zihinsel uyankln ve kendine gvenini de arttrr. Bu g kiinin yalan sylemesini bile zorlatrr. Bir kimse depresyona girdiinde, ya da hastala eilimli olduunda bu onun artk istenmeyen glerin istilalarna direnemediinin belirtisidir. Koruyucu ruhtan baka, gl bir amann belirli sayda yardmc ruhlar vardr. Bunlar koruyucu ruhla karlatrldnda daha kk glerdir. Fakat bir amann elinde bunlardan yzlercesi bulunabilir ve bylece byk bir toplam g salayabilir. Bu yardmc ruhlarn belirli amalar iin zel ilevleri vardr. Bir amann yardmc ruhlar toplamas ounlukla yllarn alr. amanlar by yaparak, ifal otlar kullanarak, muska ve benzeri okunup, yazlm nesneleri kullanarak, hastaya tlsmlar vererek hastalar tedavi etmeye alrlar. Trans durumunda hastay muayene ederek, eski tecrbelerine dayanarak koyduu tehis sonunda, daha nce denedikleri tedaviyi uygularlar. Ama tedavinin asl daima hastadan gitmi olan g hayvann bularak ona geri getirmeye dayanr. Dier yaplanlar bunu salamaya veya g hayvannn gcn arttrmaya ynelik tedavilerdir.

86

amanlar uzaktan da iyiletirme yapmaya alrlar. Bunun iin hayal glerini kullanrlar. Sessiz karanlk bir odada gzlerini kapatr, ngran kullanarak, g verici arklar sylerler. Yzn hasta kiinin bulunduu yne dner ve hastay gznde canlandrr, hastann g hayvann geri getirmek iin alt dnyaya yolculuk yapar ve bulduu g hayvann hastann yanna yollarlar. Bu bir nevi imajinasyondur ve g aktarmdr. Ar, insanlk tarihinin her dneminde vard. Belirli bir d buluntu olmadan ekilen arnn sebebi vcuttaki kt ruhlara yorumlanyordu. Arnn bitmesi iin vcuttan kt ruhun karlmas gerekiyordu. Bunun iin ruh emilirdi. ok yaygn kullanlan bir dier yntem de ar eken kiinin kafatasnda delik amakt. amanlarn ve ileride hekimlerin kullanaca bu yntemle ar nedeni olan kt ruhun kp gitmesi hedefleniyordu. Bu metot inanlmaz derecede sk uygulanan bir yntemdi. Bu operasyona tp dilinde trepanasyon ad verilir. Trepanasyon ameliyatlar nasl bundan 11 12 bin yl evvel kullanlyorsa, bugn de ilkel kabilelerde halen kullanlmaktadr. Bu ameliyatlardaki baar oran inanlmaz derecede yksekti. Trepanasyon uygulamasnda amann veya byc-hekimin becerisi de kmsenemeyecek dzeydeydi. lem byk risk tamasna ramen, buluntulardan anlaldna gre baar yzde ellinin zerinde gereklemekteydi. nemli bir ar kayna da dilerdi. Di ars dilerin kk kurtlar tarafndan kemirilmesine balanyordu. Genellikle di tedavi edilmiyor, ekiliyordu. Daha nce anlatld gibi, aman fal bakarak kehanette de bulunur. amann gelecekten haber vermesi en nemli ilevlerinden biridir. aman dininde kader deimez olmadndan, amann hayr dualar okuyarak, gelecein hayrl olmasn salamas da istenir. amann okuduu hayr dualara " alk " denir, amandan alk alan bir kimse dileklerinin yerine geleceine inanr. amanlarn en nemli zelliklerinden biri de ayn anda birka yerde birden grlebilme yetenekleridir. Onlar bunu eitli ruhlarn kullanarak yaparlar. Tarihin gelecek sayfalarnda, hangi dinden olursa olsun, kim birka yerde birden bulunma zelliini kullanyorsa, bunda aman kalntlarn aramak gerekir. aman sadece uzakta ve yaknda olmaz. O ayn zaman da uzakta olup biteni de izleyebilir.

87

Ana Tanra

atalhyk ve Haclarda dini ve sosyal gelimeyi, duvar tasvirlerinden bir miktar takip edebiliriz. atalhykte, douran veya dourganl vurgulanm Tanra heykelleri vardr. Bu Anadolu ana tanrasdr. Ba kopmu olan bir ana tanra heykelinin gbek deliinin iine yabani buday tohumu yerletirilmitir. atalhykte bundan 9000 yl nce yaam olan atalarmz dllenmenin ve remenin bir tohumla gerekletii bilincindeydiler. Tohum topraa braklr gibi kadnn karnna braklyordu. Toprak ana, ana tanra, reme, rn, bereket birleiyordu. Tm Tanra figrleri, iki yanlarnda bulunan leoparlarn balarna dayanm bir ekilde tasvir edilmilerdir. Kabartmalarda, kol ve bacaklarn yana am veya sadece kollarn dans eder gibi am kadnlar vardr. Ayrca ift bal kadn figrleri de bulunmaktadr. atalhyk kabartmalarnda erkek tasvirleri genelde leopar giysileri iinde avlanrken betimlenmilerdir. Bu avlanan erkek tasvirleri saysal ounluu oluturmaktadr. atalhyk resim sanatnn erkeksi bir yn olduu kesindir. Resmedilen vahi hayvanlarn da erkek olduu grlr. Boalar, geyikler erekt olmu penisleriyle dikkati ekerler. Resimlerde vurgulanan erkek cinsiyeti ile leoparl koltukta oturan ok gl kadn heykeli, erkekle kadn arasnda kesin bir izgiyi belirtir. Son yllarda, atalhykte bulunan byk memeli, geni kalal, iki kenarnda leopar ba bulunan koltua ellerini leopar balar zerine koyarak oturmu olan ana atalhyk Anatanra tanra heykeli yan sra bir baba tanr heykeli de bulunmutur. Baba tanrnn penisi yerinde bir leopar ba vardr ve elleri ile dizlerini tutarak oturmaktadr. Bir yanda avlanma ve vahi hayvanlarla ifade edilen erkein mcadeleli dnyas, dier yanda tarm ve tohum ile yanstlan kadnn retken dnyas. atalhykte 18 katman yani st ste yerleim vardr. Alt katlarda yani eski dnemlerde avclk ar basarken, st katmanlara gelindike tarm arlk kazanmaktadr. Gnlk yaam ve sosyal durum avclktan zaman iinde tarma kaymaktadr. Alt katmanlarda avlanan erkekler, 88

st katmanlarda srtnda tohum tayan kadnlar. Gnmze yakalatka, tarm rnleri gnlk yaamda giderek daha nemli bir yer tutmaya balamlardr. Haclarda erkek figrleri atalhyke oranla daha azalmtr. Ancak hala hayvan resimleri erekt haldeki erkek hayvanlardr. Leoparlarla birlikte gsterilen Tanra heykelcikleri bolca kullanlmlardr. Haclarda tarm toplumu artk iyice ar basmaktadr. Buna paralel ana tanrann da nemi artmakta, ana tanra en nemli tanr haline gelmektedir. Tekrar geriye dnersek, anlurfann 20 Km kuzey dousundaki Gbekli Tepede, M.. 9600 ile 6600 (B.. 11.600 ila 8600) yllarna ait yerleimde, avc ve toplayc bir toplum yayordu. amanizmin ilk hali olan, hayvanlara da tapnlan, bir dinleri vard. Hayvan Tanrlarnn heykellerini yapm ve tapnaklarna yerletirmilerdi. Stonehenge benzeri kaya yerleimli tapnaklar, gne, ay ve toprak gibi, ilerde n plana kacak olan dini motiflerin, imdiden Gbekli Tepelilerin dinlerinde de bulunduunu gstermektedir. amanlar ve dini ritelleri (ayin) vard. badet edebilmek iin bir araya toplanmalar, manevi deerlere ne denli nem verdiklerini gstermektedir. Tahl retimi deil de, dini ayinlerini yapabilmek iin yerleik dzene gemeye balam olmalar enteresandr. Bu yerleim tarz, bize, manevi nedenlerle de yerleik dzene geile bilinileceini gstermektedir. Gbekli Tepede bulunan heykel atlyesi, toplumda i blmnn baladna iaret etmektedir. amanlar rahipler haline gelmekte ve aralarndan biri barahip stats kazanmaktadr. Manevi liderin ayn zamanda klan reisi olup olmad ise belli deildir. Ama bizce, yle olmaldr. Demek toplum snflamaya da balamtr. Dini ritelleri iinde kurban kesmek vardr. Kurban kesimi, Tanrlara verilen bir hediyedir. Beenilen, nem verilen bir canl, kurban edilerek, br dnyaya, Tanrlarn oturduu manevi dnyaya yollanmaktadr. Verilen hediye kymetli olmaldr. Bu nedenle insan da kurban edilir. Balangc itibar ile insan kurban etmek yamyamlkla dorudan ilintilidir. zellikle ocuk kurban etmek daha binlerce yl srecek, gnmze ok yaklaana kadar devam edecektir. Biz, imdilik, Gbekli Tepelilerin insan kurban edip, etmediklerini bilmiyoruz. Gbekli Tepe 3 bin yl boyunca, evresinde yaayan avc topluluklar iin, nemli bir dini merkezdi. Bu merkezde geliecek felsefi yaklamlar, mutlaka, topluluklar yerleik dzene getike, onlar etkilemi olmaldr. Gbekli Tepe yerleimi daha tam sona ermeden, atalhyk yerleimi grlr. Daha nce grdmz gibi, M.. 7400 (B.. 9400) ylnda veya daha nce balam olan bir yerleimdir. atalhykde tarm yapan bir toplum oturmaktadr. Tabii tarmn yannda, avclk ta nemli bir ura olarak devam eder. Baz evlerin tapnma mahalleri olarak yani ilkel mabetler olarak dzenlenmi olmas, din konusunda hayli ileri gittiklerini gsterir. Bu mabet evler, resimlerle sslenmitir, ilerinde heykeller vardr. Ana Tanra ve leopar. Ana Tanrann iki yannda leoparlar durur. Dini trenlerde leopar postlar giyilir. atalhyk dininde, dourganl simgeleyen kadn, tm hayvan Tanrlar geerek birinci Tanr olmutur. Ama hayvanlara tapnma devam etmektedir. Artk ruhban snf iyice belirginlemitir. Din adamlar, tapnma evlerinde yaarlar. llerin, yaam ortamna yani evlerdeki kerevitlerin altna gmlmesi, salarn ve llerin birlikte, i ie yaadklarn gsteren nemli bir durumdur. Yani manevi dnya belirgin bir biimde maddi dnyann yannda yerini almtr. br dnyaya ait hislerde sevgi hkimdir. Henz korku, din ile ilgili hkim his haline gelmemitir. atalhykte bulunan bir tanra heykelinin n yz altmz ve her yerde bulunan elleri ile gslerini tutan ana tanra grntsndedir. Ama heykelin arka ksm detayl bir iskelet grnts vermektedir. Kaburgalar, omurgas, krek kemikleri, leen kemikleri ve dier ayrntlar ile insan anatomisi sergilenmitir. Atalarnn lleri ile birlikte yaayan

89

atalhykller, yeni lleri gmmek iin mezarlar aa kapata insan iskeletini renmilerdi. Bu onlara nemli bir anatomi bilgisi verdi. Bundan daha nemli olarak yaam ile lm birletirdiler. Aradaki ba kemik olarak algladlar. Hayatn bir yz yaamsa dier yz lmd. Ortada da korkacak hibir ey yoktu. Anadolunun dini duygularnda sevginin hep korkudan nce gelmesinin ve dinin sevgi zerine kurulmu olmasnn temellerini atalhykte grmekteyiz. leriki ciltlerde ele alnacak olan btn Anadolu kkenli dinlerde, Anadoluda ekillenecek olan Hristiyanlkta, Anadolu Aleviliinde bu hep byle olacaktr.

atalhyk Boa boynuzu, duvar panosu..

Kutsal tapnma merkezlerinde bulunan boa boynuzlarnn zel olarak ele alnmas nemlidir. Boynuzlu yabani boa balar duvarlara asldr. Pek ok yerde insan yapm boa boynuzlar vardr. Baz evlerin sunaklarnda pek ok (bir evde 11 adet) boa boynuzu aslmtr. Boa boynuzlarnn baba tanry simgelemi olmas olasl ok fazladr. Ama sadece o kadar deildir. Tahminlerimize gre, ana tanra toprak ile btnleince, baba tanrya da gk ile birlemekten baka are kalmamtr. nsan ban kaldrp g, ban eip yeri grmektedir. Nasl kadn ile erkek birleip ocuk yapyorsa, gk ile yer de birleip tahllar yapmaktadr. Nasl baba annenin karnna kendi tohumunu koyuyorsa, gkten gelen tohum yere serpilip, yabani bitkilerin remesine sebep olmaktadr. nsan eliyle anne karnna, topraa ekilen tahllarn da byyebilmesi iin gn yardm gereklidir. Yamur, kar yaacak, gne aacak, gk baba topra besleyecektir. Bylece ortaya baba tanr ile boa boynuzunun, gk ile babann ve boynuzun ilikilendirilmesi kar. Boynuz g, yani baba tanry simgelemeye balar. Bu kavramlar, binlerce yl devrildike soyutlar ve bundan yeni kavramlar, yeni semboller trer. Dnr, gelecekte, boynuzlarn birleip hilal eklini alarak g sembolize edebileceini ihtimal dnda tutmamaldr. lerde, gne bu gn ortasna yerleecektir. Daha da ileride belki gk 90

hilal eklindeki ay ile anlatlacak, boynuzlar ay olunca belki ortasndaki gne de yldz olacaktr. atalhyk rneinde olduu gibi Anadoluda yerleim hzla geliirken, kentler ortaya karken, kent kltr doarken, din aman dininden ar ar farkllarken, eitliki toplum snflamann tohumlarn tarken, mlkiyet mhrle damgalanrken Mezopotamyada da kent oluumlar balamt.

atalhykteki bir yapnn yeniden kurgulanmas

91

Jarmo

atalhykte yaam srerken, M.. 6800 ylnda, Mezopotamyann ilk kent yerleimi olan Jarmo kuruldu. Jarmo, kuzey Mezopotamyada Zaros dalar yamacnda bulunan bir kasabayd. imdiki Kerkk kentinin dousunda yer alyordu. Anadoludaki neolitik yerleimler bulunana kadar, dnyann en eski tarm yerleimi olarak kabul edilmitir. Jarmoda yaklak 100150 kii yayordu. Kent sakinleri iftilik ve hayvanclk yapyorlard. Tahl, anaklar iinde stoklanyordu. Kei ve koyun besleniyor, kpeklerle birlikte yaanyordu. Kent yaklak olarak 12.000 16.000 metre karedir. Evlerin temelleri tatan yaplmtr. Duvarlar kerpi, atlar sazla kapldr. Anadoluda Mersin kent merkezinde bulunan Yumuktepe M.. 7000 ylndan itibaren gnmze kadar kesintisiz sren bir yerleimdir. Yumuktepede, buday, zeytin, incir ve evcilletirilmi hayvan kalntlar bulunmutur. M.. 6500 yllarnda Yumuktepede ok fazla sayda fare vard. Yumuktepeliler fareler ile baa kabilmek iin kediyi evcilletirmilerdir. Yumuktepe bilinen en eski evcilletirilmi kedinin bulunduu yerdir. Bylece evcil kedinin atasnn Anadolu olduu sylenebilinir. Jarmodan 600 yl sonra, M.. 6200 ylnda, ilk bykba hayvan evcillemesi gerekleti. Bu srada Mezopotamyada ilk sulama kanallar yapmna balanmt.

92

Holocene

Holocene dnemi diye, dnya ikliminin son 10.000 ylna denir. nsanlarn bugn medeniyet dedii ve hala iinde yaad evre, tmyle, Holocene dnemi iinde gereklemitir. Holocene dneminde, nemli bir corafi deiiklik olmam, ancak, iklim deiiklikleri olmutur. Holocene iinde periyodik snma ve soumalar vardr. Daha nce bahsedilen, Younger Dryas dnemine gelene kadar kresel lekte olan iklim deiiklikleri, bundan sonra, blgesel olmaya balamtr. Bunda, snn gney yarm kreden kuzey yarm kreye doru akmas ve gney yarm krede olan deiikliklerin faz farkyla kuzeyi etkilemesi de etken olmutur. Holocene dneminin optimum olduu zamanda, dnyann ortalama scakl, bugne gre 0,5 ile 2 derece santigrat daha scak seyretmiti. Ama bu scaklk artnn dnyann her yerinde niform olduu sylenemez. Scak art M.. 7000 ile M.. 3000 yllar arasnda gerekleti. Bu scak dnemi, genel bir souma, minr buzlanma izlemitir. M.. 3000 lerde balayan bu souma, sfrl yllara (B.. 2000) kadar srmtr. Sfrl yllarda, artk dnyann iklimi tamamen bugnk iklime benzer hale gelmitir. Tabii ki scak veya souk, kurak veya yal dnemlerde bitki rts ve dolays ile hayvan varl, iklim deiikliini takiben, deimitir. Scak dnemlerde, kuzey yar krenin kuzeyine doru ekilen bitki rts, soumayla beraber gneye doru yaylmtr. Bir dnemin ormanlk olan alanlar, dier bir dnemde bozkr veya tundura olmutur. Tersine, bazen de tunduralar ormanlamtr. M.. 6000 (B.. 8000) ylnda, dnya, buzul andan kp, Holocene dnemine girdiinde, Avrupadaki bitki trlerinde ok byk deiiklikler olmutur. Orta ve Dou Avrupa hkim bitki rts betula (hu) ve ine yaprakl aalar haline gelmitir. M.. 6000 li yllarda, skandinavya buzullarnn son ksmlar da kaybolmu, Kuzey ve Orta Avrupa, gnmzden daha kuru bir iklime sahip olmasna ramen aalanmt. Orta Avrupada, nceki dneme gre ok azalm olmasna ramen, hala, step ve step orman alanlar mevcuttu. Bu yllarda pit (turba) oluumu balam ve genilemiti. Kuzeydou Avrupada ak ormanlar vard. Avrupa ormanlarnn byk bir ksm (yzde ellisi) betula (hu) aalarndan oluuyordu. Kafkasyada ve Anadolunun Karadeniz kylarnda yapraklarn dken aalarn ounlukta olduu ormanlar vard. 93

Akdenizde gl seviyeleri bugnknden daha yksekti. Bu nedenle, Akdenizde bugnden daha nemli bir iklim olduu sylenebilinir. ber yarm adasnn gneyinde M.. 8000 ile 7000 yllarnda, step benzeri bitki rtsnden mee ormanlarna gei oldu. Mee aac younluu M.. 7100 ile 6400 tarihleri arasnda maksimum seviyeye vard. Gney Fransada, bugn makilik olan blgelerde, yapran dken aalardan oluan ormanlar yaygnlat. Akdeniz kylar, Balkanlar ve Trakya geni yaprakl ormanlar ile kapland. Anadoluda orman blgeleri artt. Orman ve step orman kuaklar Bat ran ve Kuzey Mezopotamyaya kadar yayld. M.. 7000 ylnda balayan ve 6000 yllarnda younlaan bitki art bulgular, bu tarihlerde, Sibirya genelinde, byk bir bitki oalmasnn olduunu gstermektedir. Sibiryann kuzeyinde byk ormanlar olutu. Bu ormanlar deniz seviyesinin dklnn de yardmyla, bugnk snrlarnn ok tesine kadar uzanyorlard. Daha M.. 7000 yllarnda, ormanlar kutup konisinin iine girmiti. ok zengin bitki rts kuann, bugnkne kyasla daha kuzeye kayd dnlmektedir. Mesic (ince bir sis tabakasnn hi kaybolmad nemli evre) vejetasyon ise bu tarihlerde Orta Asya steplerinin ilerine doru ilerlemiti. Bu sayede nemi artan Orta Asyada bitki younluu ve eitlilii artmtr. M.. 6000 ile 5000 yllar arasnda, son buzul ann bitiini simgeleyen deniz seviyesi ykselii ani oldu. Bu esnada, inde Sar nehir havzasnda, deniz, bugnk ky eridine nazaran 80 100 km ieri girmiti. Gney Asyada ve Afrikada, bugnkne benzer ekilde, byk muson yamurlar yayordu. Genel olarak, btn Asyada gl seviyeleri ykseldi. inde imdikinden ok daha scak ve nemli bir iklim hkm sryordu. Ormanlk alanlar byd. Orman alanlar Orta Asyann ilerine kadar girdiler. Kuzey inin ortasndaki Ls platosu, imdikinden daha nemli hale geldi. Bitki rtsnde imdikine benzer bir gelime balad ve sonunda bugnk durumuna eriti. Bu blge imdi 350 mm olan yllk ya yerine 460 mm ya alyordu ve scaklk da 2 derece santigrat yksek seyrediyordu. Orta Asya bozkr kuanda nem art, beraberinde vejetasyon artn da getirdi. Yaz muson yamurlar, imdiki snrlarndan 300 km ierlere, Moolistan ve Kuzeybat ilerine kadar girdi. Orta Asyann, bu nemli iklimi M.. 7000 yllarnda balayp, M.. 3000 ylna kadar srd. M.. 5000 ylnda Moolistann merkezinde bile nemli bir iklim vard. imdi l ve yar l olan yerlerin, o dnemde, step bitki rtsne sahip olduu sylenebilinir. Sonuta, Orta Asyada bozkr ve yar bozkr kuaklar olsa da, bunlar bitki asndan bugnknden daha zengindiler. Orta Asya, bu dnemde, yaamaya uygun bir yerdi. Holocene ile birlikte yaanabilir alanlar kuzeye doru genilemiti. Byk Sahara gibi ortaenlemde bulunan ve daha nce retken olan byk alanlar lleiyordu. imdi kurak olan pek ok alanda, Holocene girildiinde, byk gller bulunuyordu. Hayvan ve bitki yaam, Holocene srasnda fazla evrimlemedi, fakat bitki ve hayvanlarn dalmnda nemli deiiklikler oldu. Dnya genelinde, daha nce blgesel olan souk iklim ekosistemleri, yksek irtifalardaki ekolojik adalarda izole oldular. 94

Akdeniz ve Karadeniz birleiyor

M.. 5600 ylnda, eriyen buzullarla suyu kabaran Akdeniz, nndeki tabii baraj atlatarak, imdi Karadeniz denen tatl su glne baland. Akdenizin suyu, 2 yl boyunca, Karadenize akt. Bylece Ege denizi, Marmara denizi ve Boazlar ortaya km oldu. Karadenizin sular ykselerek, Karadeniz ve Akdeniz birletirdi. Bu birlemeden nce, Karadeniz bir tatl su glyd. Ama benzer ekilde, imdi Marmara denizinin olduu yerde de bir veya birka gl vard. Biz defalarca Anadoluyu doudan batya kat etmenin ok zor olduundan bahsettik ve byle dnmeye devam edeceiz. Ancak, Ege baraj yklp, boazlar su ile dolmadan nce, u anda tasavvur edemediimiz Avrupa ile Ortadou arasnda bir gei var olmu olabilir. Bu srada deniz suyu seviyesinin bugnknden dk olduunu da hatrlamak gerekmektedir. Bu durumda, kimi yazarlarn, Aurignacianlarn veya Gravettianlarn Ortadoudan Avrupaya gemi olduklarn iddia etmelerine dikkat etmek gerekebilir. M.. 6000 ylnda balayan byk iklim deiiklii ve bunun sonunda oluan bitki rts deiiklii, hayvanlarda ve dolays ile insanlarda yeni bir hareketlilie neden oldu. Bu srada ykselen deniz suyunun etkisi ile eski ky eridi yok olmu, deniz yzlerce kilometre kara ilerine girmiti. Eski ky eridine yakn yerlerde yaayan insanlar yerlerinden yurtlarndan olmular ve gmeye balamlard. Olan deiikliklerden en pozitif etkilenenlerin, Bozkrda (Orta Asya ve Karadenizin kuzeyi) yaayanlar olmas gerekir. Orta Asya ve tm Bozkr hem daha yaanabilir bir yer haline gelmiti ve hem de, hi olmazsa, gney Sibirya yaama almt. Bunun sonucu, buradaki insan topluluklar hzla oalmaya baladlar. Ancak, geni blgelerde yaamakta olmalar ve greceli olarak seyrek olan nfus, topluluklar arasndaki etkileimi azaltarak, farklamay oaltt. Avrupa da genel olarak pozitif etkilenen yerlerdendir. Avrupann artk yerlileri kabul edebileceimiz Aurignacians ve Gravettianlar karm insanlar daha rahat yaam koullarna kavumular ve yaam alanlarn tm Avrupaya yaymlard. Balkanlar, Trakya ve Anadolu da, iklimi pozitif ynde deien yerlerdendir. Ancak, deniz sularnn ykselmesi ve Ege barajnn yklarak Akdeniz sularnn akmas, Karadenizin ykselmesi, btn bunlar, bu blgede yaayan hayvan ve insanlar olumsuz etkileyerek, karmak bir hareketlenmeye neden olmutur.

95

Orta Dou da bu dnemden negatif etkilenen yerlerdendir. Orta Doudan Avrupaya doru bir g olmu olduu bellidir. Yaplan Y kromozomu analizleri, bu tarihlerde, Avrupadaki insan topluluklarndan daha ileri dzeyde olan bir takm Orta dou halklarnn, Avrupaya gtn gstermektedir. Bunlar gerken yanlarnda tarm bilgilerini de Avrupaya gtrmlerdir. Orta Doudan baz insanlar gerken, Romanyada Demir Kap yresinde, kulbelerde oturan bir halk yayordu. Bunlarn yaptklar heykeller, orta ve dou Avrupann bilinen ilk heykel tr sanat eserleridir. Bu sralarda Moldovada da bronz kullanmnn balam olduuna dair bulgular ele gemitir. Tarihin gelecek safhalarn anlatmaya balamadan nce unu belirtmek gerekir. ok eski tarihler, yaklak M.. 1000 yllarna kadar, tarihlendirme metotlarnn farkll nedeniyle, deiik kaynaklarda birbirinden az da olsa farkl verilmektedir. rnein Msr Firavunu II. Ramses egemenlik sresi iin M.. 1317 1251; 1290 1224; 1279 1212 ve baka tarihler verilmektedir. Aslnda, farkl tarihler birbirinden en fazla 30-35 yllk bir deiim gsterdiinden, mertebe asndan nemli de deildir.

96

Anadoluda karmaa Savalar Balyor

atalhykte yaayan insanlar, bir nedenle M.. 5700 5600 (B.. 7700 7600) tarihinde, yaadklar ehri brakp, aramba aynn dier yakasna, Bat atalhyke gemilerdir. Ayn tarihlerde, atalhykten 300 Km uzakta, Burdurun 26 Km gneybatsnda bulunan Haclar hynde de ciddi bir tahribata rastlanmtr. Bu dnemden sonra Anadolu yeni bir evreye gemitir. Bu evre bakr ta a olan Kalkolitik adr. Hem atalhykte yaayanlarn M.. 57005600 yllarnda bat atalhyke gemeleri ve hem de Haclar hynde bu tarihlerde bir tahribata rastlanm olmasnn sebebi nedir? Belki, ykc bir g dalgas olmutu veya ykc bir doal afet Anadoluyu temelinden sarsmt. Biraz nce anlatlanlarn artrd gibi dnelim. klim deiiklii, denizin yzlerce kilometre ieri girmesi ve kylarda yaayanlar ierlere doru ekilmesi sonucunu dourmutu. Akdenizin sular akarak byk bir alan deniz sular altnda brakmt. Yerinden edilen ve korkmu insan topluluklar g etmek zorunda kalmlard. Zincirleme olarak g, g dourmutu. Bylece kargaa atalhyk, Haclar ve dier kent ve kasabalar sarmt. Nedenini tam olarak bilmesek de bunun, toplumlarn yaamlarnda nemli bir sramadan hemen nce gerekletiini syleyebiliriz. ehir tasarm deimitir, ev tasarm deimitir, llerin gmlme yeri deimitir, teknoloji tatan bakra gemeye balamtr, retimde artk avclk tamamen brakarak tarm retimine kaylmaktadr, resim temalar da deimitir. En az deien dindir. Ayn ana Tanra ve leoparlar karmza kmaktadr. Bu ok cepheli deiiklikler, bir kltr karmnn olduunu, insan topluluklarnn bilgi ve deneyimlerini birbirleri ile paylama imkn bulduklarn akla getirmektedir. Y kromozomu analizlerinin gsterdii gler de dnlrse, olup bitenleri tahayyl etmek kolaylamaktadr. Bu kargaa otoriteyi de sarstndan serbest kalan insan beyni, yeni atlmlar yapmtr. Bu sralarda, dnyann dier eitli yerlerinde ise bilebildiimiz olaylar yleydi. M.. 5500 ile 4000 yllar arasnda Japonyadaki Jomonlar, gravrler, ekiller ve hayvan benzetmeleri ile sslenmi uzun evlerde yayorlard. M.. 5400 ile 5000 tarihleri arasnda, bilinen ilk arap retimi, randa Zagros dalarndaki kasabalarda yaplyordu. Kullanlan arap kpleri Hac Firuz tepesinde bulunmutur.

97

M.. 5100 yllarnda, eski Msrda, arduaz bir plakann bir yzne sava meydan ve oradaki katliam, dier yzne dalm yapraklar ineyen antilop resmedilmitir. Demek ki artk dnya da savalar vardr ve resmedilecek kadar da tahripkrd. M.. 5000 ylna geldiimizde ise, sava, insan topluluklar iin, alkanlk haline gelmiti. Bundan sonra, sava, insan rknn vazgeilemez bir karakteri saylmaya balanacaktr. Bu tarihlerde byk Sahra, hala, glleri, ormanlar olan, yeil ve sularn akt bir yerdi. Dnyann br ucunda ise, Yeni Gine Papuann yksek ksmlarnda, Papua yerlileri, muz ve gulgas yetitiriyorlard. Bu adalara, ok daha sonraki bir tarihte, Asyal akn olacaktr. M.. 5000 ylnda dnya nfusu 5 milyon civarndayd. Yukarda adn saydmz baz yerleimlerin, M.. 5000 ylnda ifade ettii manay anlamak iin gnmzle bir mukayese yapmak gerekecektir. 150 nfuslu Jarmo 150.000 nfuslu bir kent gibidir. atalhyk yerlemesi ise nfusu 10 milyonu bulun byk bir metropoldr. Dilbilimciler, ilk Japon lehelerinin bundan 5000 yl nce Koreceden trediine ve Japoncann da tarih iinde 4 evrede incelenebileceini sylerler. Burada nemli olan uzun zaman Japoncann yalnzca konuulan bir dil olduu ve yaznn Japonyada bulunmaddr. imdi M.. 4500 (B.. 6500) ylna gidiyoruz. M.. 4500 ylna ait bir yerleim Mersinde bulunmutur. Bir hyn tepesinde, askeri bir kale vardr. Kaln evre duvarlar, kuleleri, mazgal gibi dnlm dar pencereleri, askerlerin yaayaca birimler, genel bir oturma alan, kk bir avlu, avluda cephane niyetine sapan talar, komutan iin daha geni oturma alan, boyal kaplar vardr. Hyn derinliklerine gidildike daha eski tarihli yerleimlerin kalntlar eskiye doru uzanmaktadr. Dnya ve Anadolu savalar dnemine girmiti. Artk efler, krallar ve onlarn ordular vard. Toplum en azndan, krallar ve dolays ile asil kral soyu, rahipler, askerler, kyller ve tccarlar olarak snflara blnmt. Askeri kalenin varl, askeri rgtlenme ve silahlar, krallklar arasnda hkimiyet savalarnn baladn ve hatta toplum yaamnn en nemli derdi haline geldiini gstermektedir. Anadoluda, artk, neredeyse gnmze kadar devam edecek olan, savalar balamtr. Sava ve askeri g demek, devletin, yani bu durumda kraln glenmesi demektir. Sava demek, kyllerin vergileri artt, angarya balad demektir. Sava demek, yeni bir snf, kle snf douyor demektir. Sava demek, i smrye bir de d smr eklendi demektir. Artk, Anadolunun kylsne, topra ileyenine, dur durak kalmamtr. Hem rn yetitirip, dier snflar besleyecektir ve hem de savap lecektir. Bu dnemde Ukraynada ve Bozkrda atn et ve stnden faydalanabilmek iin evcilletirildiini gryoruz. Atn evcilletirilmesi Ukraynada balam gibidir. Atn binek hayvan olarak kullanlmas ise daha ilerki tarihlerde gerekleecektir. Bu srada insan nfusu dnyann her yerinde artyordu. Malta adasnda da hzl bir nfus art ve bunun sonularn gryoruz. M.. 4500 ile 4200 yllar arasnda, Malta adasnda yaayan insanlar, tarm yapabilmek iin ormanlar ayorlard. nsan says arttka, insanlarn organizasyonu ve teknikleri gelitike, doaya verdikleri tahribat ta artyordu. Maltada ve dier pek ok yerde, ormanlar tarm iin almaya balamt. Amerika ktasnda, toplu hayvan katliamlar yaplyordu. nsanlar, doay tahrip etmeye balamlard ve bu artarak srecekti. Zaten, bu tarihe kadar, Mamutlar, Neanderthal insan, Homo erektus ve pek ok hayvan tr yok olmutu ve bu trlerin yok oluu hzlanarak srecekti. Hayvanlar, iklim deiikliklerinde, kendilerini g ederek koruyabiliyorlard. Ama insana kar yapabilecekleri

98

bir ey yoktu. Azaldklarn anlayamyor, bir blgede son hayvan kalana kadar yaamaya devam ediyorlard. M.. 4500 ile 2000 yllar arasnda inde filler hala mevcuttu. nsanla rekabet edebilen tek canl ise kurtlard. M.. 4431 ylnda ngilterede Portsmouth yaknlarndaki Hayling adasnda gemi ina ediliyordu. Gemilerde yrme yolu da vard. Gemi yapm dnyada daha erken zamanlarda balam olmaldr. Ancak en eski gemi yapm izlerine, imdilik, Portmounthda rastlanmaktadr. Aslnda olan udur. nsanolunun geldii aama, imkan bulduu her durumda bir st organizasyona gemesini mmkn klacak seviyededir. Bylece Mezopotamya ve Anadoluda tahl uygarlklar, inde pirin uygarl kurulurken, baka yerlerde balkla dayanan veya at yetitiriciliine dayanan yerleik yaplanmalar kurulmaktadr. Hibir yerdeki halk daha gelimi deildir. Hangi halkn ne yapacana eldeki imkanlar karar vermektedir.

Alacahyk

Anadolunun eski bir yerleimi de M.. 3000 (B.. 5000) ylna ait bir yerleimdir. Bu yerleim, Boazky yaknlarnda Alacahykte bulunmutur. Bulunan mezarlarda erkekler silahlar ile kadnlar ss eyalar ile birlikte gmlyorlard. Mezarlar nesiller boyunca ard arda kullanlacak biimde, oda oda yaplmt. Yani aile br dnyada da bir araya toplanyordu. Alacahykte bulunan mezarlardan kan eyalar bundan tam 4300 yl ncesine (M.. 2300) dayanr ki, bu da Troyann (Troy, Troia, Truva) hazinelerinin bulunduu ikinci Troya katna adatr. Bu alara ait Anadolunun deiik yrelerinde bulunan tarihi eserlere toplu olarak bakldnda u geree ulalr: Anadolunun ilk

99

sakinleri maden kartmakta, maden ilemede ve madenden eya yapmakta ok usta idiler. Madeni kalba dkmeyi, maden kaplamay, kaynak ve lehimi, madeni dverek ilemeyi ve ekillendirmeyi, tanelendirmeyi biliyorlard. Bu dneme ait lks tketim mallar ve deerli talar da (kuartz, akik, yeim, obsidyen, firuze, lleta) bulunmutur. Fildii, kehribar ve firuzenin bulunmas ise olduka uzak mesafelerle yaplan ticari faaliyetleri gstermektedir. Evet, Anadolu, meyve toplayclktan ve avclktan, nce yar tarma ve yerleik dzene, daha sonra tarm ve madencilie geilen ilk ve en eski uygarlklardan biridir. Belki de bunlarn en eskisidir. Evet, yaz Anadolu topraklarna Smerlerden ve Msrllardan daha ge gelmitir. Ama uygarln dier unsurlar buradadr. Anadoludaki ilk yerleimcilere ad veya adlar veremiyoruz. Anadolunun eitli yerlerinde yaayan ve nce kk kyler, daha sonra kk ehir devletleri kuran bu insanlar ayn dili mi konuuyorlard, Anadoluya beraber mi yoksa ayr ayr m gelmilerdi, bilmiyoruz. Ama beraber de gelseler, ayr da gelseler Anadolunun deiik yerlerinde paralel medeniyetler kurmulardr.

100

Anadolunun Yerli Halk

Cilo

Trkiye corafyasnn gerei olarak Anadolu platosu iinde ulam ok zordur. Ayrca, bu plato, kuzey, dou ve gneyden yksek ve geit vermez dalarla evrilidir. Yani Trkiyeye, doudan, gneyden ve kuzeyden girmek, hele bundan 500010 000 yl nce neredeyse imknszdr. Anadolu Mezopotamyadan ve randan ciddi olarak ayrlmtr. Bu nedenle hem Neanderthal adamnn ve hem de Avrupaya bundan 20.00030.000 yl nce geen Homo sapienlerin neden Trkiyeyi bir kpr gibi kullanmayp, Karadenizin kuzeyini, yani Rusya bozkrn setiklerini anlamak kolaydr. Tabii, o tarihlerde Akdeniz ile Karadeniz daha birlememi olduundan, imdiki Ege denizi zerinden de bir geit var olmu olabilir. atalhykte bulduumuz, Trkiyenin ilk yerleimcilerinin, Anadoluya batdan Yksekova geldiini dnmek daha mantkldr. Zaten daha sonraki bilinen gler de, uzun bir sre, batdan girilerle 101

olmutur. Bat Anadolu alm bir el gibidir. Ayas, yksek Anadolu platosudur. Parmaklar batya, denize inen dalar, parmak aralar da denize uzanan ovalardr. Boazlarda denizin yolu kesmesine ramen, batdan douya ulamak daha kolaydr. Zaten M.. 5600 ylna kadar, Anadolu ve Trakya arasnda, yolu kesen bir deniz de yoktu. Anadolu corafyasnda, plato iinde bile ulam byk zorluklar gsterir. Bu nedenle, Avrupaya Rusya bozkrn kullanarak geen Homo sapienlerin bir kann, belki 7080 tanesinin, Balkanlardan dnerek Anadoluya yerletiklerini ve burada oaldklarn dnmek uygun olacaktr. Unutmayalm ki bundan on be, yirmi bin yl nce Kuzey Amerika ktasna Bering boaz zerinden geen ve daha sonra Amerikan yerlilerinin atalar olan insanlarn says 200 civarndayd. Akdenizin sular, Karadenize kavumadan nce, Yunan karas, Trakya, Balkanlar ve Anadolunun daha bir btnlk iinde olduu bellidir. Ve yine bu topraklarn, Avrupann geri kalanndan bir fark yoktur. Tm Avrupada ve buna bal olarak Yunanistan, Trakya ve Anadoluda yerli halk diyebileceimiz ilk Homo sapienleri Aurignacianlarla Gravettianlarn bir karm olarak dnmek gerekmektedir. Anadoluya gelen Homo sapienler oaldka ve bu oalmaya avc / toplayc retim yetmedike, blndler. Blnen topluluklar birbirinden ayrlarak Anadolu iinde deiik yerlere gtler. Bu topluluklarn bazlar evre koullarnn el verdii oranda yerleerek, yukarda sz edilen atalhyk medeniyetine ulatlar. Yar tarmsal site devletleri, Anadolu'da, birbiri ile fazla elikiye dmeden, binlerce yl yan yana (karde karde) yaam olmallar. atalhykle Boazky arasnda geen 3000 yl boyunca, Anadolu'da yaayanlar, yar tarmsal bir toplumdan, maden karp ileyen; deerli talar kullanarak sanat eserleri ve taklar yapan; tarmda ilerlemi; ordularn organize eden, yani bir anlamda toplumsal olarak organize olmu; Bakanlar, memurlar, din adamlar, subaylar olan; Ticaret yapan ve dolays ile snflamann balad topluluklar haline gelmilerdir. Ticaret Anadolu iinden ve dndan yaplan bir ticarettir ve ne almak istediini bilen bilinli bir eylemdir. te, M.. 2000 yllarnda, Anadolu'ya pe pee gelen ve gnmze kadar sren g dalgalar baladnda, yeni genler karlarnda etkin bir medeniyet buldular. Anadolunun barndan kan bu medeniyet, bundan sonra kurulacak ve srekli ilerleyecek olan medeniyetlere hem analk etti ve hem de onlarn zgn bir karakter tamasna sebep oldu. simlerini bilmediimiz yani bir anlamda sadece Homo sapiens dediimiz bu ilk yerleimciler bugnk Anadolu Trklerinin en eski atalarndandr. 20.000 yllk Anadolu deneyimleri, bu corafyada yaayanlarn genetik kotlarna ilenmitir. Avc toplumdan, yerleik dzene ilk geiler, sulama imknlar nedeniyle, Anadoluda, Mezopotamyada, Msrda, Hindistanda ndus nehri kysnda ve inde gereklemitir. Biz, bunlardan, zellikle, ilk zerinde duracaz: Mezopotamya, Msr ve Anadolu. Bu medeniyet, kendinden sonra gelen tm Orta Dou ve Akdeniz uygarlklarn etkilemi ve o medeniyetlerin temeli olmulardr. ndus ve in medeniyetleri, yani bir anlamda Uzak Dou medeniyetleri, dier nden, yani Bat medeniyetinden olduka farkl bir yol izlemilerdir. Bu fark dilde, yazda, felsefede ve dinde grlmektedir. Bu kendine zg, dierleri kadar kymetli ve Uzak Douyu ekillendiren medeniyetler, maalesef tam anlam ile konumuz iinde kalmamaktadr. Ancak yer yer, ihtiya duyulduka veya Bat ile olan farklar vurgulanmak istendike, bu medeniyetlere de deinilecektir. Uzak Dou medeniyetlerinden in, binlerce yl, atalarmzla karlkl ilikiler iinde olmutur. Binlerce yl, Gebe Trk

102

devletlerinin ana derdi yerleik in devleti, inin temel derdi gebe devletleri olmutur. Ancak ilerde greceimiz gibi gebe, gebe olarak yerleik kltr kolay kabul etmez ve kabul edince de artk gebe olmaz. Trkler ve in devleti bin yllarca mcadele etmilerdir, ama bu mcadele aslnda gebe yerleik mcadelesidir. ine girip, iktidar ele geiren ve orada devlet kuran Trk boylar olmutur. Ama bu devletler ve hkmdarlar bir iki nesil iinde inlilemi ve artk inin bir unsuru haline gelmitir. Zaman, zaman Trkler, boylar halinde, in topraklarna girip, orada yerleik dzene gemi ve yerlemilerdir. Ama Anadoluya gelenler bu in'de yerlemi Trkler deillerdir. Biz, yeri geldike, Trk devletleri ile olan ilikileri iinde inden de bahsedeceiz.

103

lk Devlet Smer

Smerler M.. 40003100

M.. 3100 tarihine kadar kurulmu olan tek devlet Smer devletler topluluuydu. Smerler az sonra anlatlacaktr. Ancak burada irdelenmesi gereken, aslnda ehir devletleri tarznda ynetilmekte olan Smerlerin, o tarihte dnya zerinde pek ok ehir devleti varken, neden sanki onlar yokmu gibi davranlddr. Dnya zerindeki dier ehir devletlerini deil de Smer ehir devletlerini ele almamzdaki temel nedenlerden biri, bize brakm olduklar yazl belgeler sayesinde Smerler hakknda pek ok hususu bilmemizdir. Bir dier neden de Smerlerin bir sre sonra kendi aralarnda birleerek birleik bir devlet eklinde siyasi bir rgtlenmeye gidebilmi olmalardr. Baka bir neden de, ilerde greceimiz gibi, bizi hala etkileyen veya hala kullanmakta olduumuz pek ok eyin ilk defa Smerlerce bulunmu olmas ve bunun yazya dklm olmasdr. Smerler kendinden sonra gelen insan organizasyonlarn derinden etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir. M.. 3100 ylndan nce Msrda da dnyann pek ok yeri gibi insanlar yayordu ve bu insanlar siyasi yaplar kurmulard. rnein Nil nehri boyunca Nomlar tarznda rgtlenmilerdi. Hatta M.. 3250 yllarnda Akrep kral denen bir Nom efi yaam ve Msr birliini kurmaya almt. Ama Msrn birlemesi ve dnya tarihine damgasn vuracak olan medeniyetlerden birini kurmas M.. 3100 ylndan sonraya rastlamaktadr. Bu nedenle Msr, M.. 3100 tarihinden itibaren ele alnmtr.

104

Smerler

Dicle ve Frat nehirleri, dou Anadolu dalarndan doarlar. nce birbirlerinden uzaklar, sonra imdiki Irak topraklarna girerken tekrar birbirlerine yaklamaya balarlar. Greklerin, iki rmak aras manasna gelen Mezopotamyas oradan balar. Mezopotamya, doal koullar bakmndan ikiye ayrlr, kuzey ve gney Mezopotamya veya yukar ve aa Mezopotamya. Batda Arap yarmadasna komu olan iki rmak aras, douda randan Zagros dalar ile ayrlr. Aa Mezopotamya ran krfezine alr. Toprak alvyonludur, mmbittir, ancak ilemesi zordur. Temel zorluk, su basknlarndan gelir. Dicle ve Frat, ilkbaharda taar ve geni bir arazi, Austos ayna kadar sular altnda kalr. Tama esnasnda ve daha sonra Kasm ayna kadar iklim gzeldir. Toprak yava yava ancak dzensiz bir biimde kurur. Yksek yerlerde bu kuruma hzldr. Kuruyan toprak ta gibi olur ve yarlr. kntlerde ise su kalr, bataklk yapar, stma kayna olur. Bu nedenle, aa Mezopotamyada tarm yapmak demek, teferruatl ve geni bir kanal sistemi ile suyu ve topra adam etmek demektir. Aa Mezopotamyada ta bulunmaz, orman ve nitelikli aa ta yoktur. Buralarn tek zenginlii kildir. Her ne yaplacaksa kilden yaplmaldr. Yukar Mezopotamya daha farkldr. Yukarda sular daha az taar, toprakta daha az kalr. Mezopotamya, Bereketli Hilalin bir kanaddr. Bereketli Hilale, bu topraklarda ilk medeniyetler kurulduu iin ve tek Tanrl dinler olutuu iin, Altn Hilal de denir. Mezopotamyada imdilik bulunan en eski yerleim, yukarda, kuzeyde Tell-Hassunda bulunan yerleimdir. Bu ky yerleimi, bundan 7000 yl nceye kadar gider (M.. 5000), yani Anadoluda Haclar hy ile izlediimiz geliimle yakn zamanldr.

105

M.. 4000 tarihlerinde, ilk Smer yerleimlerinin, aa Mezopotamyada balad sanlmaktadr. Smerler, kendi ifadeleri ile siyah sal ve byk burunlu idiler. Tahminen, aa Mezopotamyaya, Zagros dalarnn arkasndan gelmilerdi. Yani Smerleri, Orta Asyann kenar blgesinden, ran platosundan gelmi bir aileler topluluu olarak kabul edebiliriz. B.. 18.000 yllarnda, iklim nedeniyle insanlarn Zagros dalar yaknlarnda yaamay tercih ettiklerini grmtk. Holocenele birlikte meydana gelen iklim deiiklii baz aileleri ge mecbur etmiti. Bu g srasnda Smerlilerin aa Mezopotamyaya gelmi olmas mantkl grlmektedir. lk Smerler, taan sularn eriemedii yksekliklerde yayorlard. Kil ve kamtan yaplm kulbelerde yayor, avclk, kazma ile yaplan tarm, hayvanclk ile geiniyorlard. O dnemde renkli seramikler ve bakrdan aletler yapyorlard. Mezarlardaki eyalara bakarak anlalyor ki, aralarnda servet farkllamas ve sosyal farklar yoktu. Bulunan kadn heykelleri, daha nce anlatlan dini gelimenin burada da benzer ekilde yaandn gstermektedir. Smerler, balangta ok sayda kk devletikler kurdular. Byle kk devletiklerin kurulmas, Mezopotamyaya zg deildir. lerde grlecei gibi, o dnemlerde her yerde kk devletler ve pek ok krallk vard. Eridu, Ur, Uruk, Nippur, uruppak, Umma, Laga, Ki, vs... gibi ehirler, Smerlerin kurduu site devletlerinden en nemli olanlardr. Smerlerin kuzeyine, Frat nehrinin orta kesimlerine, Sami kkenli bir dil konuan Akkadlar gelip yerletiler. M.. 3500 ylnda, Aa Mezopotamya, Smerlerce, tarlalara dzenli sulama imkn veren kanallarla, bentlerle ve barajlarla bezenmi ve geni bir sulama sistemi meydana getirilmiti. Toprak, aatan ilkel bir sapanla srlyordu. Orak, keskin tatan yaplm bir aletti. Arpa ve yulaf ekiliyordu. Bunlardan ekmek ve bira yaplyordu. Susamn ya karlyordu. Esas yemi, hurmayd. Meyvesi ve lifleri iin, hurma aacndan faydalanlyordu. Aa Mezopotamyada zm pek yetimiyordu. Hayvan olarak ta genelde koyun besleniyordu. Koyun etinden, stnden ve ynnden faydalanlan bir hayvand. kzle, eek tamaclkta kullanlyordu, at daha bilinmiyordu. Kmes hayvan olarak kaz ve rdek yetitiriliyordu. M.. 4000 yllarnda, Smerliler yerleimlerini glendirirlerken, inde Sar nehir evresinde yaayan insanlar avc ve toplayclktan, tarma getiler. Yine bu tarihlerde, Kazakistanda bugnklere benzer elmalar yetimeye balad. Bu esnada, Hititler, Anadoluya doru hareketlenmilerdi. Okunan ta tabletlerden renildiine gre, bu tarihlerde insanlar peynir retmeye de baladlar. Dnyann her yerinde insanlar yar a yayorlard. Kurtulu bir sre iin tarmc toplumlarn artmasndayd, ama daha buna vakit vard. nsanln yakasna, zayf vcutlarnn mcadele edemedii mikrobik hastalklar yapmt. Verem bu hastalklardan biriydi ve ok yaygnd. Gmlm insan kalntlarndan anlaldna gre, bu tarihlerde insanlar verem nedeniyle lyorlard. Daha sonra izleyeceimiz gibi, tek tanrl dinlerde nemli bir yere sahip olacak olan snnet, Msr ve Yunanistanda dini bir ritel olarak uygulanyordu. Snnet uygulamasnn daha erken alarda, Afrikada ortaya kt dnlmektedir.

106

Ege adalarnda ise ilerleme devam ediyordu. M.. 4000 yllar varnda, Maltada ta kesme mezarlar yaplmaya baland. Savalar ise insan hayatna gittike daha fazla giriyordu. M.. 4000 ile 2500 yllar arasnda yapld anlalan, Cezayirde Tassili nAjjer bulunan kaya resminden rendiimize gre, ok ve yay kullanan iki ordu birbiri ile savayordu. Bu yllarda ok nemli bir gelime daha oluyordu. M.. 4000 ile 3000 yllar arasnda Hint-Avrupa dilleri blnmeye balamt. Bu ayrmdaki temel etken, Hint-Avrupa dili konuan topluluklarn fiziksel olarak birbirlerinden ayrlmas nedeniyle, aralarndaki iletiimin kopmu olmasdr.

Tassili n'Ajjer

Mezopotamya ve Msr gelimiliin aclarn ekerken, Avrupann dier ucunda, Britanya yeni gler alyordu. M.. 4000 ile 1500 yllar arasnda gney Britanyaya Hollanda ve Brtanyadan gler oldu. Bu yeni gelenler, iftilik, hayvan yetitiricilii yapyor ve llerini gmyorlard. Bu insanlar, tmsekler iindeki odalarda iki imal ettiklerinden bunlara ieciler denir. Bunlar Henge ler iinde toplanarak ibadet ediyorlard. Hengeler etraf toprak setler ve hendeklerle evrelenmi dairesel alanlara verilen addr. ngiltere Salisburyde bulunan Stonehenge , Hengelerin geliiminin drt evresinin de izlenebildii bir ibadethanedir. Stonehengein kurulduu M.. 3100 yl Msr birliinin kurulurmasna denk zamanldr. Stonehenge yapmndan yaklak 1000 yl sonra, tekrar yaplm ve sonunda nc defa, Smerde Ur zigurat ina edilirken, bugnk halini almtr.

Stonehenge

107

YAZI

Smer yazs

Smer uygarlnn en nemli buluu Yaz dr. Bundan 5000 yl nce Smerler yazy buldular (M.. 3300) ve yaygn olarak kullanmaya baladlar. Biz bu yazya ivi yazs diyoruz. ivi yazs, yatay ve dikey izilmi keli harflerden oluuyordu. Balangta, yaz ta zerine yazlmt. Ancak ok ksa sre iinde, kil tabletler ortaya kt ve taa tercih edildi. ivi yazs kullanlmaya balandnda, Anadoluda, Alacahykte az nce anlatlan kltrel dzey vard. Smerlerin ivi yazs, M.. 3300 den ok daha erken zamanlarda kullanlm olan resimlerin, zaman iinde gelimesinden tremitir. Balangta resmin sembollemesinden treyen ivi yazs, daha sonralar hece ifade eder hale gelmitir. lkyaz giriimleri, ynetim iin kullanlan, kabaca yaplm resimler eklindeydi. Birka yzyl iinde, Smerli yazmanlar yaz dizgelerini yle deitirdiler ki, resim-yaz nitelii ortadan kalkarak, saf fonetik yaz dizgeleri olutu. M.. 2500 ylna gelindiinde, Smer yaz teknii, en karmak tarihi ve edebi eserlerin bile yazlabilecei esneklie kavumutu. Tarihin her safhasnda bilgi, g demek olmutur. Bu yzden yaz, uzak lkelere, ok fazla bilgiyi, ayrntl, ilk elden kt gibi, deimeden ve salkl aktard iin, onu kullanan toplumlara g vermitir. Yaz olmadan byk devletleri, merkezi bir otorite altnda ynetmek ok zordu. Hele koloniler kurmak nerede ise imknszdr. Yaz, 108

fetihlerin ada bir aracdr. Fetih iin yola koyulan deniz filolarna veya kara ordularna buyruklar yazl iletilmeliydi. Daha nceki seferlerde hazrlanm olan haritalar veya bilgiler, elde hazr olmalyd. Yani, yaz bymenin ve merkezilemenin en nemli aracyd. Yazy ilk defa bulabilmek iin, gerekli koullar; yerleik dzene gemi olmak, yiyecek retimine balam olmak, rn fazlasna sahip olmak ve bunu depolayabilmek, evre topluluklarla youn ticari faaliyette bulunmak, din yaplanmasnda belli bir olgunlua erimek, devletin kurulmu ve organlarnn teekkl etmi olmas, merkezi bir yaplanma ile fetihlerin balam olmas ve tm bu faaliyetlerin uzun bir sredir devam ediyor olmasdr. Bereketli Hilalde btn bu koullar mevcuttu. Dolays ile bir yerde yaz ortaya kacakt. Burann neresi olduuna son karar verenin, kent devletinin art deeri ile brokratik yapsnn mterek oluturduklar, ortam olmas icap eder. Ancak yaz bir kere bulunup, kullanlmaya baladktan sonra, ihtiyac olan topluluklarn, artk yazy bir daha bulmasna gerek kalmam olur. Mevcut yaz kopyalanr. Bu iki trl olur. Kullanlan yaz ya olduu gibi kopyalanr veya sadece yaz fikri alnr. ayet yaz fikir olarak alnmsa, yaznn sistematiini yeniden kefetmek veya kurmak gerekir. te, Bereketli Hilalde byle olmutur. Yaz Smerlerce bulunduktan sonra, dierleri iin, tm topluluklar iin, hayat kolaylamtr. Msrllar dhil tm toplumlar, yazy Smerlerden alarak, kendilerine adapte etmilerdir. Ancak Msrllarn yazy Smerlerden aldklar, ispatlanm bir olgu deildir. Yaz sistemlerinin temelinde, tek bir yazl iaretin gsterdii sz biriminin uzunluuna gre ekillendirilmi ana strateji vardr. Sz birimi tek bir temel ses, tam bir hece veya tam bir szck olabilir. Sz biriminin tek bir temel ses olma hali alfabe tr yaz demektir. Yazl iaret, tek bir szc veya kelimeyi gsteriyorsa, bu yaz tarzna logogram denir. Logogram tr yazlara rnek: in yazs, Japon kanji yazs, Msr hiyeroglifi, Maya yazs, Smer ivi yazsdr. Yazl iaretin hece gsterdii yaz trlerine rnek eski Miken lineer B yazsdr. Ancak, hi bir yaz saf olarak tek bir stratejiden olumaz. Alfabe kullanan yaz trleri iinde, logogram veya hece vardr. Veya logogram yazlarda, alfabe veya hece iareti bulunur. Sfrdan bir yaz sistemini gelitirmek, bakalarndan dn alp kendine mal etmeye gre akl almaz derecede g olmaldr. Yaznn bamsz olarak icat edildii iki yer vardr, Mezopotamya ve Meksika. Smerler M.. 3000 ylnda, Meksikallar ise M.. 600 ylnda yazy bulmulardr. M.. 3000'e kadar giden Msr yazs ve M.. 2000'e giden in yazs da, bamsz yazlar olabilirler. Geri kalan tm yazlar bu yazlardan tremilerdir. Smerlerin kil tabletleri kullanmaya balad tarihlerde, M.. 3300 yllarnda, svirede yaam olan bir avc, Alplerde donarak lmt. Hi bozulmam cesedi, gnmzde bulunduunda, bizlere ok nemli bilgiler verdi. Adna Buz adam dediimiz bu insann incelenmesi gstermektedir ki, dnem insanlarnda i parazitler vard. Bu parazitlere kar, bir cins aa mantarnn yabani meyvesini ila olarak kullanyorlard. Ayrca bu Buz adamn arteriti vard. Hastal iyiletirmek veya en azndan acsn hafifletmek iin arteritli blgelere dvme yaptrmt. Bu dvmeler, kuvvetli bir olaslkla, aman tarafndan yaplm, bysel nitelikli tedavilerdi. M.. 3300 tarihi, o tarihlerde Amerika ktasnda daha kurulmam olan Maya medeniyetince de, Maya takviminin balangc kabul edilmitir. Mayalarn neden bu tarihi takvimlerinin yani zamanlarnn balangc kabul ettikleri belli deildir.

109

M.. 3200 yllarna yle bir ku bak baktmzda, Mezopotamya ve Msrda paralel medeniyetler kurulmutu. Samiler Lbnanda Biblosa gelmeye balamlard. Smerliler tamada tekerlei kullanyorlard. Anadolunun eitli yerlerinde kentler vard. Giritte Knossos uygarl kurulmu, geliiyordu. Avrupada, Balkanlarda, Orta Asya ve Bozkrda avc topluluklar yayorlard. Yerleik tarm medeniyetleri sadece Bereketli Hilalde varm gibi grlyordu. Ancak baz tarmsal yerleimlerin Avrupada da olma olasl vardr. skoyada Orkney adalarndaki Skara Brae yerleimi, M.. 3200 yllarnda, daha sonralar baka yerlerde grlemeyecek konfora sahip bir yerleimdi. Sakinleri koyun, byk ba hayvan yetitiriyor, balk ve tohum yiyorlar, yuvarlakms evlerde yayorlard.

Skara-Brae

110

lk Tanrlar
Avc toplumda dinin yani amanizmin nasl doup, deitiini grmtk. Avc toplumdan, yerleik dzene geilirken, avc toplumdaki erkek karakterli ba Tanrnn gcn, neden ve nasl, Ana Tanraya kaptrdn da anlatmtk. Smerlerde ise bu Ana Tanrann nasl ve neden bir Tanrlar panteonuna dntn izleyeceiz. Smerlerden sonra, artk onlarn dzenledii ve yaz ile belirledii ok Tanrl din ortaya kmtr. Bundan sonra, dier Orta Dou ve dolays ile Avrupa- Akdeniz dinleri, bu Smer dininden deie deie oluacaktr. Smerde sistematik bir felsefe yoktur. Gerein ve bilginin temel yaps ile ilgili hibir soru sorulmam, bir kuram oluturulmamtr. Ama evrenin kkeni ve ileyi dzeni konusunda dnlm ve tartlmtr. Zekice gelitirdikleri kozmoloji ve Tanr inanc, daha sonra temel inan ve dogma haline gelmitir. Avclk dneminde, insanlar aman dinini kurmu ve baz ruhlar Tanrlar haline getirmilerdi. Maddi ve manevi dnya ayn tarzda iliyordu. Tanrlarn, insanlarn ve hayvanlarn dnyalar arasnda fark yoktu. Nasl insan kabilelerinin bir efi yani bir yneticisi varsa, Tanrlarn da bir efi olmalyd. Bu ef emredici, kural koyucu, hkmedici bir ef deildi. nsan topluluklar, efleri sayesinde, kendi aralarnda iyi bir koordinasyon kuruyorlard. ef btnleyici, sz dinlenen, aradaki sorunlar zebilen, yapc bir efti. Klanlar, Tanrlar arasndan birini, Tanrlarn efi olarak setiler. Onu en byk Tanr olarak kabul ettiler. rnein eski Trklerde bu ba Tanr Gk Tanr idi. Sonra dier Tanrlar vard. Yamur yadran, sulara hkmeden, herkesin kendi evine bakan, gnee sahip kan, rzgr estiren, vs... Tanrlar. Bu Tanrlar neredeyse her olay ve her nesne iin ayr ayr vardlar ve her Tanr kendi iine bakyordu. Avc toplumlar yerleik dzene geince, tahl retimi nem kazand. En iyi bilinen retim, dourganlkt. Etraflarnda grdkleri her ey ana rahminden kyordu. Daha avclk dneminde, bir ana Tanra fikri, yani dourgan bir Tanr fikri olumutu. Bu ana Tanra, yerleik dzene geildiinde, ba Tanr, ef Tanr statsn zamanla ald. Sonunda, retime uygun ve ondan sorumlu, yaanan fizik dnyaya uygun bir ef, Tanrlarn bana gemiti. Dier Tanrlar da varlklarn koruyorlard. Yerleik topluma geen insanlar, herhangi bir iin sahipsiz yaplamayacann farkndaydlar. Bu nedenle her i iin bir Tanr, o ile sorumlu tutuldu. retken, dourgan ana Tanra en tepede idi. lk Smer yerleimleri, taan sularn kamad yksek yerlerdeki ufak kyler halinde organize oldu. lkin, bu ufak ykseltilerde tarm yapmaya altlar. Her sene sular geliyor, her taraf kaplyor, sonra ekilince, su altnda kalm topraklar, dier topraklardan ok daha verimli oluyordu. Suyun gelmesi, kalmas ve gitmesiyle, bereket geliyor, bol rn oluyordu. Sularla birlikte gelen balklardan salanan et ihtiyac da iin cabasyd. Bylece retken Ana Tanra, zaman iinde su ile ilintilenmeye baland. Sular nereden gelip, nereye gidiyordu? Nehirler, Dicle ve Frat, taarak sular getiriyor, sonra sular geri alp denize gtryorlard. Deniz hep su dolu idi. Onun suyu hi bitmiyordu. Deniz sanki dipsizdi. Bakldnda sonsuz 111

gibi grnyordu. ekilirken denize giden sular, tabii gelirken de denizden geliyorlard. O zaman, suyun anas, sonsuz, dipsiz denizdi. Smerler Ana Tanray su ile zdeletirdiler. Tanra " Nammu ", suyun, dipsiz denizin, her eye can veren Tanrsyd. Smerler, bu arada kanallar, barajlar yaparak bir taraftan suyu yava yava kontrol altna alyorlar, bir taraftan da kyler, ilerde kentlere dnecek olan kasabalar olarak byyorlard. Tarmn ilerlemesi, i blmnn artmas, Smerlerin kozmos zerinde daha fazla kafa yormasna sebep oldu. Yaadklar dnyay tanmlamak istiyorlard. Evrenin temel eleri yeryz ve gkyzyd. Smerce de evren szcnn karl, " yer-gk " anlamna gelen " An-ki " birleik szc idi. Yeri dz, yass bir disk olarak, g ise, kat bir yzeyle rtl kubbe biiminde dnyorlard. Gk ile yer arasnda ise, " Lil " dedikleri bir ey vard. Lil rzgr, hava, soluk, ruh anlamna geliyordu. Yani Lil bizim atmosferimiz gibi bir eydi. Gne, ay, yldzlar da Lil ile ayn malzemeden yaplmlard, yalnz fazladan parlyorlard. Gk-yer, her taraftan sonsuz bir denizle kuatlmt. Evrenimiz, bu sonsuz denizin iinde sabit ve hareket etmeden duruyordu. Tabii ki balangta, her eyin balad zamanda, sadece deniz vard. Deniz, yani su, ilk nedendi. Her eyin balangc idi. Bu denizden An-ki, yer-gkten oluan evren domutu. Yer ile gk arasnda ise, hareket eden ve her yeri dolduran atmosfer yani Lil vard. Sonra yeri ve g aydnlatsn diye gne, ay ve yldzlar var olmulardr. Onlardan sonra evrene yerleme, varolma sras bitki, hayvan ve insanlara gelecekti. Peki, bu evreni yaratan, dzenleyen ve yneten kimdi? Bunlar grmyorlard ama nlerinde, ufak apta da olsa dzenlemeler yapan, yneten kendi topluluklar vard. pular kendi yaadklar toplumun iindeydi. lkelerin, kentlerin, saraylarn, tapnaklarn, tarlalarn, iftliklerin, ksacas akla gelebilecek tm kurumlarn, insanlar tarafndan baklp gzetildiini, ynetilip denetlendiini, insanlar olmadan her eyin yklp harap olacan, tarlalarn le dneceini biliyorlard. Dolays ile kozmos da insan biimli canl varlklarca gzetilip, baklp, ynetilip, denetleniyor olmalyd. Ama kozmos btn insan yerleimlerinden ok daha geni ve karmak olduundan, kozmosu ynetenlerin de sradan insanlardan ok daha etkin ve gl olmas gerekiyordu. Her eyden nce, lmsz olmalydlar. lrlerse kozmos alt st olurdu, dnyann sonu gelirdi. Smerler bu gzle grlmeyen, insan biimli, insanst, lmsz varlklara " Dingir " dediler. Yani bizim dilimizde Tanr dediler. Her eyin balangcnda sonsuz, dipsiz deniz vard. Sadece ve sadece o her yeri kaplyordu. Ve tabii bu denizin yneticisi ve yaratcs Ana Tanra Nammu vard. Nammu tek banayd ve her eydi. Nammu herhalde yalnzlktan skldndan, gk ve yerin birliinden oluan evreni oluturdu. Yani erkek olan An (gk) ile dii olan Kiyi (yeri) yaratt. An (Akkad dilinde Anu) ile Ki birletiler, onlardan Enlil (Akkade dilinde Bel) dodu. Enlil gk ile yeri birbirinden ayrarak, onlarn arasna girdi. Tanr An Enlil, Lilin (Atmosferin) Tanrsyd. Enlil, yer ile g birbirinden ayrnca babas An g ele geirip, ona hkim oldu. Enlil ise annesi Kiyi, yani yeri ele geirdi. Enlil ile annesi Ki bir araya gelince, yani yer atmosfere kavuunca, evrenin dzenlenmesi balad. Bitkilerin, hayvanlarn ve insann yaratl ile uygarln kuruluu balad. Smer dininin ilk kurulduu yllarda, Ana Tanra Nammunun olu gk Tanrs An Tanrlarn efi olarak kabul edilmitir. Ana Tanra Nammu arka plana ekilmi ve zaman getike adndan az sz edilen bir Tanra olmu ve giderek unutulmutur.

112

Bu kader aslnda, tm Tanrlar beklemektedir. htiyalar, zaman getike, yeni Tanrlar nemli hale getirirken, eskinin en nemli baz Tanrlarn unutulmulua itmitir. Daha sonra Enlil de An geriye itecektir. Enlilin Akkadca ad olan Bel, Sami dilinde Efendi demek olan Baalden gelmektedir. Enlil Baal olarak karmza oka kacaktr. Enlil ad Rzgar tanrs anlamna da gelmektedir. Frtna dahil her tip rzgarn Enlilin soluu olduuna inanlrd. Zaten bu nedenle szleri buyruktu. Rzgrn en byk tanr olmas meselesi Hititlerde de karmza kacaktr. Byk Tanr An, uzunca bir sre boa olarak dnlmtr. Ama daha sonralar boa Andan ayrlarakkendi bana bir tanr olarak Gk Boa Tanr oldu. Ama daima sahibi An olarak kald. Tanrlarn efi Ann esas tapnann bulunduu kent devleti Uruk ya da tek Tanrl din kitaplarnda ad geen Erektir. Uruk, Smer tarihinde etkili bir yere sahiptir. Tanr An Tanrsal hkmdarlna binlerce yl devam etmitir. Ama daha sonra yetkilerini bir bir olu Enlile kaptrarak, geri plana atlm, snklemitir. Artk, Smer panteonunun en nemli Tanrs, ayin, mit ve dualarda baskn rol oynayan hava Tanrs Enlildir. Krallar ve yneticiler onlara lkenin kralln verenin Enlil olmasyla nrler. Daha sonralar, Enlili kozmosun en retken niteliklerinin planlama ve yaratlmasndan sorumlu, yardmsever bir Tanr olarak gryoruz. Gn ortaya karan, insanlara merhamet gsteren, toprakta tohum, aa ve bitkinin yetimesini salayan odur. lkeye bolluk, bereket ve mutluluk getiren odur. nsann kulland ilk tarmsal gerelere (kazma, sapan gibi) ilk ekil veren odur. Enlil zaman zaman, frtna kararak veya dier doal afetlerle etrafa zarar verse de, aslnda o btn insanln gvenliini ve iyiliini gzeten, dost, babacan bir Tanrdr. Kent devleti gelitike, yaplan ilerde bilgi nemli bir rol stlendike, insan bilgi sayesinde doay, az da olsa kontrol etmeye baladktan sonra, yeni bir Tanr ihtiyac ortaya kt. Dipsiz denizlerin Tanras, evreni yaratan Tanra Nammu, Tanr Enkiyi yaratt. Enki (Akkad dilinde Ea) dipsiz derinlikten (Smer deyiiyle Abzudan) sorumlu, bilgelik Tanrsyd. Enki, grne gre Enlilin amcasyd. Ama panteona Enlilden sonra katlmt. Dolays ile Enki Enlil ilikileri zel bir nitelik tayordu. Enlil genel planlar hazrlard. Enki ise, bu planlara uygun olarak yeryzn dzenlerdi. Uygulama ayrntlar becerikli, gz pek ve bilge Enkiye braklmt. Smerler, btn doal ve kltrel sreleri Enkinin yaratc gcne balarlar ve bu nedenle de kkenlerine inmeyi dnmezlerdi. Enki yapt der, iin iinden karlard. Yaratclk sz konusu olduunda, Tanrnn sz ve buyruu dnda baka bir ey yoktur. Enki bir yeri rnein Dicle Enki ve Frat veya Ur kentini veya rzgr, dzene sokar ve bana bir Tanr getirir. Artk, o yerden veya o iten sorumlu bir Tanr tayin edilmitir. Smerin ok Tanrl dininde, insan topluluklarnda olduu gibi, bir hiyerari vard. Smer panteonu, banda kral olan bir meclis gibi dnld. Yazglar belirleyen yedi Tanr, byk Tanrlar olarak bilinen elli Tanr, Tanrlarn en nemlileriydi. Rahiplerin, Smer panteonuna

113

yaptklar en nemli ayrm, yaratc olan ve yaratc olmayan Tanrlar arasndaki ayrmd. Bu fikir onlara, kozmos bilgilerinden geliyordu. Onlara gre kozmosu oluturan temel eler gk ve yer, deniz ve atmosferdi. Dier bilinen ve grlen kozmik objeler ancak bunlardan biri veya dieri iinde varolabilirdi. Bu nedenle, gk, yer, deniz ve atmosfer Tanrlar, bu drt Tanr yaratc Tanrlard. Dier Tanr ve Tanralar bunlardan biri tarafndan yaratlm olabilirdi. Peki, Tanrlar nasl yaratyorlard. Smerli filozoflar ve din adamlarnn, bu konuda gelitirdikleri reti yledir: " Tanrsal szn yaratc gc ". Tanr sznn yaratcl retisi, daha sonra tm Orta Dou kkenli dinlerde dogma olacaktr. Bu retiye gre, yaratc Tanr nce bir plan yapyordu, adn koyup, syleyince, yaratma ilemi gereklemi oluyordu. Bu da insan toplumunun gzlenmesinden elde edilmi bir sonutur. Nasl insan kral yalnzca azndan kan szlerle, emir vererek istediini gerekletiriyorsa, evrenin bu drt byk krallndan sorumlu lmsz ve insanst Tanrlar da ok daha fazlasn yapabilirlerdi. Yaratlm olan kozmosun kusursuz ileyiini yorumlamak gerekiyordu. Smerli filozoflar ve din adamlar bu sorunu da metafizik bir zm yoluna ulatrdlar. Yaratlanlarn, sonsuza dek iler kalabilmeleri iin ilerine kurallar ve dzenlemeler konulmutu. Bu kozmik varlklar iler tutan kurallar ve dzenlemeler kmesine Smerler " Me " dediler. Smerli dnrler, evrenin kkeni ve ileyii dhil, her sorun zerinde mantkl ve dzenli bir ekilde dnecek zihinsel yetenee sahiptiler. Ama onlar, bilimsel dnme yolunu aan, phe etmek olgusunu, hibir zaman kullanmadlar. Smerli dnrler, konular zerindeki dncelerinin tartmasz doru olduuna ve evrenin nasl yaratlp, ilediini kesin olarak bildiklerine inanyorlard. Bu, tartmasz doruluk meselesi, Smerlerden sonra tm Orta Dou kkenli dinlere miras kalmtr. imdi de yaratc Tanrlarn drdncs olan Ninmaha bakalm. Balangtaki ana Tanra Nammu, zaman geince unutulmutu. Nammunun kz yer Tanrs Ki ise, olu Enlil yeri ele geirince nemini kaybetmiti. Gl ve dourgan bir Ana Tanra panteon iin vaz geilemez bir gereklilikti. Bir ad da Ninhursag olan, ulu hatun anlamna gelen Ninmah, yaratc Tanrlardan biri olarak panteondaki yerini ald. Ninmahn (ulu hatunun), aslnda Kinin kendi olabilecei ve Ann (gk Tanrnn) ei olmas ok kuvvetli bir olaslktr. Smer dinini yazarken, problem, Smerli dnr ve din Ninmah adamlarnn, Tanrlar, dini dorudan ele Enlil alan yazlar yazmam olmalarndandr. Onlar, birer edebi eser olarak, Tanrlar ven, Tanrlar arasndaki ilikileri anlatan mitler yazmlardr. Smer panteonunun sistematii ancak mitleri inceleyerek yaplabilmektedir.

114

Dolays ile boluklar kalmas normaldir. Ninmaha geri dnersek, o ve An, btn Tanrlarn anne ve babasdrlar. Ninmaha, ulu hatuna, zaman zaman Nintu, douran hatun dendii olmutur. lk Smer hkmdarlarnn hepsi, kendilerinin Ninhursagn (Ninmah, Nintu) kutsal st ile beslenmi olduklarn vurgularlard. Bu, hkmdarlara Tanrlar ile yaknlklarn belirtmeye yarayan, kendilerindeki Tanrsal gc vurgulayan bir tanmlama idi. nemli Smer Tanralarndan biri de, her ne kadar yaratc Tanr olmasa da, nannadr. nanna, gk Tanrs An ile ulu hatun Ninmahn kzdr ve gk kraliesidir. nanna, Uruk kentinin koruyucu Tanrasdr. Gk kraliesi nanna ak tanrasdr. Ak Tanras nanna, tm zamanlarda ne adla anlrsa anlsn insanlarn d gcn atelemitir. nanna, Babil dneminde tar olmu, Yunanllar ona Afrodit demiler, Romallar ise Vens diye adlandrmlardr. Ad ne olursa olsun, o daima ozanlara, airlere esin kayna olmutur. Kocas, oban Tanr Dumuzi dir. Bu Tanrya sonradan Temmuz nanna denmitir. Hatta brani peygamberlerinden Ezekiel tarafndan, Temmuzun lmne yas tutulmas nefretle knanmtr. Dumuzi, nannann ller diyarna inii yksnde anlatld gibi, nanna tarafndan ller diyarna gnderilerek, orann nemli bir Tanrs olmutur. klarn ve savalarn koruyucusu olan nanna'y Vens yldz simgeler. Dier nemli Tanrlardan biri de yorulmak bilmeden gezen gne Tanrs Utu dur. Utu, her eyi grr, adaleti korur, insanlara yardm eder.

115

Msr
Msr demek Nil vadisi demektir. Nil vadisi ortalama 25 Km geniliindedir. Batdaki dalar, vadiyi eski ad Libya l olan Byk Sahradan ayrr. Douda ise Kzldenizle Nil vadisi arasnda dou dalar uzanr. Nil nehri, Mavi Nil ve Beyaz Nil nehirlerinin birlemesi sonucu oluur ve Kzldenize paralel giderek Akdenize dklr. Nil nehri gneyde 5 adet elale yapar, bu nedenle gneyden Nile girmek zordur. Nil Akdenize, Nil deltasndan yzlerce nehre ayrlarak dklr. Nil deltasna aa Msr, ince ve uzun Nil nehrine ise yukar Msr denir. Msra yamur neredeyse hi dmez, ama yaarsa da felaket olur. Msr yaanr yapan, Nilin dzenli tamalardr. Temmuz ayndan itibaren nehir tamaya balar, sular Kasm ayna kadar tm vadiyi kaplar. Kasm ayndan sonra da, beraberinde getirdii mmbit topra brakarak, yatana geri ekilir. Tahl, ocak aynda ekilmeye balanr. Bereketli bir mahsul olur. Nil nehri, tamaclk ve balklk imknlar ile de Msra byk olanaklar salar. Msr, Mezopotamyann aksine doal olarak korunmutur. Bir yan denize, dier yani le dayanmtr, aa tarafta elaleler, yukar tarafta bataklklar girii iyice zorlatrr. Bu nedenle, d istilalara ak deildir. Bu doal korunmuluk, Msra gemite, stratejik olarak dokunulmazlk salam, bu da devletin 4000 yla yakn yaamasn salamtr. Msrn Mezopotamyadan nemli bir fark da, evresindeki dalar nedeniyle zengin ta yataklarna sahip olmasdr. Doudaki dalarda ve zellikle Nubya dalarnda bol altn vardr. Bataklk kylarnda saz ve papirsler bulunmaktadr. Msr medeniyeti, Afrikann dna kmam Homo sapienlerce kurulmu bir uygarlktr. Bu nedenle de nemlidir. Byk Sahra l olmadan nce, ayn Orta Asya veya Anadolu gibi, byk bir i deniz veya byk gllerle kapl idi. klim deiince, zamanla bu i denizler klm, paralanm ve nce byk sonra kk gllere

Msr

116

dnmlerdir. Ama yine de, Byk Sahrada, gller varlklarn neredeyse bundan 80006000 yl ncesine kadar srdrmlerdir. G eden Homo sapienler, Orta Asyaya vardklarnda, nasl orada dier yerlere gre daha kolay yaanabilinir bir yer bulmularsa, Kuzey Afrika yolunu tutan Homo sapienler de orada, Byk Sahrada byle bir yer bulmulard. Ama zaman geip, i deniz le dntke, insanlar da sular ile birlikte ekilmeye baladlar. Su kenarlar, yani gl kenarlar yaam blgeleri oldular. Balangta, Nil kys hi de cazip deildi. Su basknlar, sivrisinekler, seller, eitli riskler, niye cazip olsun ki. Ama sonralar, Sahra lletike, Nilin kymeti ortaya kmaya balad ve insanlar, aile aile gelip yerlemeye baladlar. Homo sapiens aileleri, bu geen 20.000 30.000 ylda, eitlenmi ve farkl etnik guruplar oluturmutu. Bu nedenle, Nil evresinde Msr medeniyetini kuran insanlar, bir etnik karmdr. Nil evresine ilk yerleenler, Libyallar, Negroidler, belki biraz da Samilerdir. Biz bu saptamada bulunurken sadece akl yrtmyoruz; en eski Msrllarn l gmme biimleri ve arkaik Msr dili bunu bize gsteriyor. Sonu olarak unu diyebiliriz, Msr halk, doudan, batdan ve gneyden gelen eitli etnik guruplarn kaynamasndan olumutur. Tabii balangta, her kabile yerleiminde olduu gibi, daha nce anlatlan, avclk dneminin ve aman dininin zelliklerini tayorlard. Yiyecek retimi Msrda M.. 6000 de Bereketli Hilalden gelen yiyecek paketi ile balad. Ancak bundan sonra Msrllar firavunincirini ve ayakotu denilen sebzeyi evcilletirdiler. Yani Msrda yiyecek retimini balatan ey Bereketli Hilalden aldklar tarm rnleri ve iftlik hayvanlar olmutur. Bu arada, arkaik Msr halk Nil evresine yerlemeye balaynca, dier toplumlarda grdmz klan zlmesi burada da gerekleti. Toplum snflara blnd ve servet farkllamas olutu. Hem snfl toplum yaps gerei ve hem de servetin kendisi, srekli artan bir retim talep eder. Nilde de byle oldu. retimi arttrabilmek iin ilk kanallar ve bentler oluturulmaya baland. Sulama dzene girdike, tarm rn de oalyordu. Bu ilk dnemlerde, Smerlerde olduu gibi zel mlkiyet ve su ortakl birlikte var oluyordu. Bu su ortaklklar i ie ortaklklar eklindeydi. En dta, bir zarf gibi, "Nom " denen byk ortaklklar vard. Kuvvetli bir olaslk ile her Nomun kendine mahsus bir dili, mitoslar ve efsaneleri vard. Bunlar kendi aralarnda su kavgalar yaparlard. Tabii ki her nomun kendi efi vard. Bilinen en byk nomlar Hierakonopolis, Abydos, Koptos (Kipt) ve Menfisdir. Nomlar dneminde, M.. 3600 3500 yllarnda, Msrda llerin mumyalanmasna da balanmtr. Bylece, daha bu tarihlerde, ilerde anlatlacak olan Msr dini inannn ekillendii sylenebilinir. Msrllar takvimlerini ise B.. 6241 (M.. 4241) ylnda balatmlardr. Mumyalama balayana kadar, dnyann dier yerlerinde olduu gibi Msrda da ifac olarak kadnlarn nderlii devam ediyordu. Mumyalamann balamas ile birlikte erkekler ileri kmaya baladlar. Mumyaclar daima erkektiler. Msr tbbndaki erkek hkimiyeti ve mumyalama sanat beraber geliti. Mumyalama cerrahinin gelimesine etki etmi ve birok hastaln nedeninin gizemli olmad dnlmeye balanmt. Erkeklerin kuvvetli bir ekilde tpta yer almaya balamas ile birlikte, kadnlarn tapnaklar dna itilme sreci de balam oldu. M.. 3300 ile 3200 arasnda yazlm kil tabletlerden, Msrda, Skorpion (Akrep kral) adl bir kraln yaad ve ona vergi verildii (keten ve ya) bilinmektedir. M.. 3250 yllarnda yaayan Akrep kral, ilk defa devlet kurma teebbsnde bulunmu ancak tm Msrn birlemesinde baarl olamamtr. Akrep kral, ancak, Hierakonpolisten Menfise kadar olan topraklar iktidar altnda birletirmiti.

117

M.. 3200 ylnda, Bereketli Hilalin tekeli krld. imdiki Pakistanda, ndus vadisinde yeni bir uygarlk ykselmeye balamt. ndus uygarl, M.. 3200 ile M.. 1600 yllar arasnda yaad. imdiki Pakistan ve Kuzeybat Hindistanda, Avrupann drtte biri byklnde bir alanda ndus vadisi uygarlna ait 1500 yerleim bulunmutur. Bu yerleimler imdilik bulunmu olanlardr. Bu yerleimlerin ou ky yerleimi, be tanesi ise byk kentlerdir. Bu uygarla Harappa uygarl denir.

118

Msr Dini
Msr da uygarlk kuran topluluklarn, ilk dinleri, tabii ki aman dini idi. Aileler, topraa yerleip, nomlar eklinde organize olunca, aman dininin bir uzants olarak, her nomun kendi Tanrlar olutu. Nomlar da, Tanr atalarnn adlar ile anlmaya baladlar: Timsah nomu, Ceylan nomu, Ko nomu, ahin nomu, vs... gibi. aman dininin uzants olan hayvan klt, Msrda, tarihinin sonuna kadar srd. Menfiste Tanr Phtah temsil eden Apis kzne, Thinisde Tanr Horusu sembolize eden ahine hep taplmtr. Tanr ve Tanralar, hayvan biiminde veya yar insan yar hayvan eklinde dnmek ve betimlemek genel adettir. Tabii zaman ile nomun siyasi etkinliine paralel olarak, nomun Tanrsnn da nemi artm veya azalmtr. lk birlik kurulduunda, bakent aa Msrdaki Menfis olunca, Menfisin Tanrs Phtah da ilk yaratc Tanr olmutur. Phtah, dnyann, Tanrlarn ve insanlarn yaratcs olarak ilan edilmitir. Daima kuvvetli nomlarn Tanrlar, nom snrlarn aarak tm Msrn Tanrlar haline gelmitir. Menfiste Phtah, Heliopoliste Ra, Abydosda Osiris, Thinisde Horus, Tebde Amon byledir. Siyasi birlie doru adm atldka, Tanrlar arasnda bir iliki kurulmas kanlmazd. Bylece baz nomlarn Tanr ve kltleri, nom snrlarn aarak, tm Msrn Tanrlar haline gelirken, Msr dini de geliiyordu.
Ptah

Siyasi gelimeler ve dini gelimeler at ba gitmilerdir. Bazen siyasi gelimeler, bazen de dini gelimeler ne gemitir. Ancak daima etki- tepki eklinde, bir tekerlein yuvarlanmas gibi, siyasi ve dini birlik bir arada gelimitir. Din adamlar, dnrler, bir sre iinde, adm adm Msr dinini gelitirmilerdir. Din adamlarnca yaplan sentezler, Tanrlar arasnda kurulan ilikiler, dinin gelitirilmesi abalar, yeni uyarlamalar, daima iki szgeten geerek, yerini bulmutur. Birinci szge halkn kendisidir. Halk tarafndan rabet grmeyen, ilgi duyulmayan dini sentezler, zaman iinde kaybolup gitmitir. Doada meydana gelen mutasyonlar nasl doann koullarna uyum ile imtihan edilirse, dini dnceler de, ilk ortaya ktklarnda halkn fikr durumu ile imtihan edilirler. Halk almaya hazr deilse, yeni meydana kmaya balayan dini dnce ne denli eskisinden daha gelimi olursa olsun baarl olamaz. kinci szge ise siyasi durumdur. lkedeki siyasi durumla rtmeyen oluumlar da, yok olup giderler. Bylece Msr dini de, diyalektik bir sre sonunda olutu ve kuvvetli bir klt olarak yerine oturdu. Yaratclkla ilgili deiik efsaneler vardr. En yaygn olannda, yaratc Tanr, sulu kaosun iinden, ilk kat cisim olan tepenin stnde ykselir. lk olarak, kaosun karanlk sular yani Nun vardr. Bir gn sudan, Ben-Ben denen, bir tepe ykselir. Tepede, ilk Tanr olan Atum durur. Atum demek her ey ve mkemmellik demektir. Yeryzyle birlikte kaostan kan ilk tanrdr. Atum, u ve Tefenet adl ift Tanrlar, mastrbasyon yolu ile veya tkrerek yaratr. u hava Tanrs ve Tefenet nem tanrasdr. u ve 119

Nun

Atum

Tefenet birlikte Geb ve Nutu, yeryzn ve

Gep

Nut

Gkyzn yaratrlar. u (hava), Nutu (g), Gebin zerini (yeryznn zerini) rtecek ekilde kaldrr. Nut ile Gebin drt ocuu olur.

Osiris

sis

Set

Neftis

Osiris, sis, Set ve Neftis (Nephthys). Osiris mumya biiminde tasvir edilir, lm Tanrsdr, teki dnyann yneticisidir. sis, Osirisin hem kardei ve hem de karsdr, koruyucu ve byc bir Tanrdr. Set (Seth), nc karde, hayvan bal bir insan olarak betimlenir. Dzensizliin Tanrsdr; llerin, frtnalarn ve savan Tanrsdr; Babil sonrasnda grlecek olan Tanr Baale ok benzer. Neftis (Nephthys), sisin kz kardeidir. Koruyucu bir tanradr. Osiris ve sisin bir oullar olur: Horus. Horus, ahin bal, insan vcutlu bir Tanr olarak betimlenir. Bann zerinde iki ta tar. Gkyznn Tanrsdr ve Msrn ilk devlet Tanrs olmutur. Dokuz Tanrdan oluan bu guruba Heliopolis dokuzlusu denir. Msr devletinin kurulmasndan sonra, hi nemini kaybetmeyen ve halk tarafndan en ok tutulan klt ise Osiris, sis klt olmutur. Yukarda anlatlan yaradl efsanesinin devamnda, Osiris bitki dnyasnn tanrsdr. Hatta ad bazen buday ve arpa olarak geer. Osiris, ayn zamanda yeryznn kraldr. sis de onun kraliesidir. Osiris iyi bir kral olarak senelerce yeryzn ynetir. Tanr Set de kardei Osiris'i kskanarak, dnyaya hkmetmek ister.

Horus

120

Osiris, sis, Horus

Setin Osrise olan fkesi gittike byr ve sonunda kardei Osirisi ldrr. sis, Osirisin l bedeni zerinden Horusa gebe kalr. Seth, tekrar canlanmasn diye Osirisi para para edip, aynen budayn veya arpann tane tane olup, harmanda dalmas gibi, paralar darmadan eder. Seth, dzeni bozmutur. sis, hep kocas Osirisin paralarn toplayp, onlar birletirmeye alr. Osiris yeraltna iner ve ite, bundan sonra Osiris teki dnyann Tanrs olur. Set (Seth) ise dnyann kraldr. Osiris ile sisin olu Horus, byr ve sonunda Seti yenerek, tac alr, dzeni tekrar kurar. Bundan sonra Horus yeryznn Tanrs olur, Osiris ise yeraltnn tanrsdr. Kadim ve antik kltrlerde tp ve din, din ile by, her trl tsm, muska zetle tm oklt etkinlikler birbirinden ayrlamaz. Gizemli her ey i iedir. Hayat yaratanlar ve lm veren gler ayndr. Yaam ve lm i iedir ve reddedilemez gereklerdir. Salk ve hastalktan da Tanrlar sorumludur. yi Tanrlar salkl yaamdan ktler ise hastalktan sorumludurlar. Kii olarak veya toplum olarak yaptmz yanllar iyi Tanrlar kzdrp bize yz evirtebilir. Onlarn etki alan kalknca meydan ktlere kalr. Tedavi iin Tapnaklarda usulne uygun 121

ritellerle onlarn yardm istenir ve onlarn gsterdii yol ve yntemlerle hastaln tedavisine allr. ifac ve eczac Tanralar vardr. Tedaviye ynelik karmak bir sistem kurulmutur. Smerlerde Ninhursag, Babilde tar ayn zaman da salk tanralardr. Msrda Tanra sis ayn zamanda hekimdir. Bu Tanralarn hizmetinde kadn rahibeler bulunur. Rahibeler, Tanradan aldklar gle ifa datr, hastalar tedavi ederler. Erkekler bu hizmete yapabilecek yetkiye sahip olmak iin erkeklik organlarn dibinden kesmek zorundadrlar. ifa yetkisine sahip olmak kadnlara mahsus bir zelliktir ve erkeklerin erkek olarak yetki alan dnda kalr. Tedavinin gc bu rahibe hekimlerin bildii byl ilalar ve maddelerle, dua ve muskalarla tam anlamyla by ve din karm yntemlerle uygulanrd. M.. 3000 yllarnda Smerde, Msrda ve her yerde tedavilerin hemen hemen tm, bu kutsal rahibelerin elinde idi. Rahibeler tp konusunda bilinen en eski reetelere ve akmak tandan yaplm tbbi aletlere sahiptiler. Rahibeler dnda halk arasnda da kadn ifaclar vard. Ebelik ise tamamen kadnlarn inhisarnda idi. Bu asil kadnlarn pek iltifat etmedii bir iti. Tapnaklarn dna karlan ilk tbbi mdahale ebeliktir. Halk arasndaki ifac ve ebe kadnlar da yeterince dua ve mistik sz bilir ve bu konuda eitilirlerdi. Smerlerde ve Msrlarda bunlarn eitim aldklar bilinmektedir. Grld gibi, Mezopotamyada hastalklara bak din ve dolays ile by etrafnda ekillenmiti. Arlar ilenen gnahlara verilen cezalar olarak yorumlanrd. Herhangi bir yasay ineyen kii tanrlarn korumasndan yoksun kalp, hastalk tayan kt ruhlara hedef oluyordu. Hastaln tedavisi iin en yaygn zmlerden biri hastann iledii gnah itiraf etmesiydi. Bu itiraf sonucu, hastalklarn vcudu terk edeceine inanlrd. Smerlerde yaam kayna olarak kan kabul edilirdi. Karacier ise kann topland organ olarak yaam merkeziydi. Genellikle sri hastalklar biliniyordu. Yasalar hekimlerin alma ekillerine karmlard. leride kanunlara bakarken bu konuda rnekler bulunacaktr. Msrda by, Msr dininin en nemli zelliidir. Genelde Msrllarn dinsel-bysel ayinleri, bereket salamaya ve ruhun teki dnyadaki yaamnn korunmasna ynelikti. in bu ksm, resmi din erevesinde kabul gren, bir nevi iyi by (ak by) olarak kabul edilmitir. Politik dmann yenilmesi ve hatta yok edilmesine ynelik gizli amal byler olduunu da baz metinler ve tarihi kaytlar aa vurmaktadr. En ok rastlanan gizli amal byler rahiplerin politik g kazanmalarna ynelik uygulamalardr. Doal olarak, politik g peinde koanlarn ve iktidar ele geirmek isteyenlerin, by gc yksek olduu kabul edilen baz rahipleri yanlarna almas gerekiyordu. Bu tip byler resmen istenmeyen kara byler di. Msr dininde belirli koullar altnda ruhun bedene dnecei inanc esast. Ruhun ilahi glerin tayin edecei zamandan nce dnmesi de, dndnde yerleecek bedeni ve gereksinimlerini karlayabilecei eyleri bulamamas da bir felaketti. Ruhun br dnyadan memnun kalp vakitsiz dnmemesi iin zenle hazrlklar ve ayinler yaplrd. Serseri ruhlar her ne kadar by ileri ile uraanlarn kullandklar ruhlarsa da ortalkta olmalar korkutucu idi.

122

M.. 3100 2650 Tarihleri aras

Yerleikler devletler ve avclar M.. 31002650

A: Hitit, on, Aka ve Thrak gibi Hint-Avrupa dili konuan avc ve toplayc kabilelerin yry. HU: Hurriler geliyor Msr uzun bir sre nomlara ayrlm durumda yaad. Daha sonra da, yukar ve aa Msr olarak ikiye ayrld. M.. 2950 yllarnda, birinci ve ikinci hanedanlk denilen dnemde, iki Msr birleerek devlet kuruldu. Bu birleme dnemi sancl, kanl ve uzun bir dnemdir. lkeyi birletiren kraln ad bilinmiyor. Klasik yaklam, ilk hanedan kral Menesin kurduu, sonra, yukar Msr kral Narmerin aa Msr zerinde egemenlik saladdr. Kral Menes, M.. 2950 tarihinde yaamtr. Bu ilk dnem Msr ekonomisi tarm, hayvanclk ve bacla dayanyordu. Karmak bir sulama sistemi vard. Tarm aletleri ilkeldi. Zanaat aletleri de ilkeldi. pazara mallarn ufak bir blm kyor ve al - veri takas usul ile yaplyordu. D lkelerle ticaret balamt. Suriyeden sedir kerestesi, Namibyadan ss eyas getirtiliyordu. retim, herkesin bilfiil katld bir eylemdi. Toplum aileler tarznda rgtlenmiti. Miras, babadan byk oula kalrd. Ancak aile reisinin vasiyet hakk vard. Yani, byk oul dnda bir miras da seebilirdi. Msrl kendini tantrken, u adamn deil, u kadnn ocuu olarak kendini tanmlard. Msr taht, anadan kza geiyordu ve kadn lkeyi ynetebiliyordu. Bu dnemde ii altrldn biliyoruz. ilerin, tapnak veya maliknelerde yaptklar almalar, ktiplerce denetlenirdi. ilere alma srasnda, ekmek, bira ve sebze verilirdi. iler belirli i saatleri iinde altklarndan, onlara kendi ilerini grebilecek zaman da kalyordu. 123

Zamanla nom soylularndan ve rahiplerden oluan egemen bir snf ortaya kt. Rahipler ve soylular, Smerde olduu gibi birbiri iine girmiti. Brokrasi de, gn getike gelimeye ve bir snf halini almaya balad. Baz grevler babadan oula gemeye baladlar. Bu dnem Msrnda kle var myd yoksa sadece ii mi kullanlrd, bu konu ok net deildir. Biz, saylar az da olsa klelerin olduunu sanyoruz. Ancak, bu, bugn anladmz anlamda bir klelik deildi. Klelerin, zgr halka yakn haklar vard. Msrda nomlar birleip te, birleik bir krallk kurulduunda, devlet, o gne kadar grlen en merkeziyeti devlet oldu. Nil sularndan yararlanma, tama aralarnn iletilmesi, nomlarn yaps ancak gl bir merkezi otorite ile koordine edilebiliyordu. Msr birleince, devlet merkezi, aa Msrdaki Menfis oldu. Devletin banda, eski Msr dilinde byk ev anlamna gelen Firavun vard. Firavunun yetkileri mutlakt. Saygnln arttrabilmek iin Tanrlatrlm ve Byk Tanr ilan edilmiti. Tanrlar arasnda ve onlara eit bir varlk olarak gsterilirdi. Firavunun evresi bu niteliklerine uygun, ok gsterili bir klt ile evrilmiti. Devlet ynetimi ise, banda vezir ad verilen ve firavunun bir bayardmcs ile onun ynetimindeki kalabalk grevlilerce yerine getirilirdi. Vezir, ordularn ba ve en yksek yargt. Vergi toplanmas, sulama hizmetleri gibi tm kapsaml ve kark devlet ileri ona balyd. Msrda I. Hanedann balarnda yaznn kullanm yaygnlamaya balanm ve Menfis kenti kurulmutur. Menfis kenti bundan sonra uzun sre siyasal bakent olacaktr. Yaznn yaygnlamas ile birlikte, yllara ad verilmeye baland. O yl olan nemli olaylar yln ad olarak kaydedilmeye baland. Bu listelerden, daha sonra tarih yllklar oluturulmutur. Kendi dnemlerinde firavunlar Horus adyla tannrlard. Kral listelerinde bu firavunlarn doum adlar yazlmyordu. Bu nedenle I. Hanedann kurucusu kabul edilen Menesin kimlii ve hatta varl tartma konusu olmutur. Bu dnemin iki g merkezi Abidos ve Menfisdir. I. Hanedan krallar ve saray halk, Abidosda lde mtevaz mezarlara gmlmlerdi. Bu mezarlar sonradan tamamen talan edilmitir. II. Hanedann banda kraliyet mezarl Sakkaraya tand. II. Hanedann ilk firavunu olan Peribsen Horus deil Seth unvann tad. Ancak, Horusun karsna tekrar Sethi karmak dini duygulara ters dyordu. Bu halkn byk tepkisini ekmi olmal ki, Peribsenden sonra tahta geen Hasehemvi adn hem Horus ve hem de Seth adlarn ima eden bir ad olarak semitir. Yazlarda bu iki tanrnn tasvirleri birlikte gsterilir ve tasvirlerin yannda iki efendi onun ahsnda huzura ermitir ifadesi yer alr. Bu ayn zamanda iki tanr arasndaki mcadelenin sona erdiinin resmi ifadesidir. Herhalde tanrlar arasndaki mcadelenin sona ermesi ayn zamanda I. ve II. Hanedanlar ve taraftarlar arasndaki mcadelenin de sona ermesi demektir. M.. 3000 ylna geldiimizde, Orta Amerikada yaayan insanlar msr bitkisinden besin olarak faydalanmaya balamlard. imdiki Bolivyada yaayan insanlar ise, dini amalarla kola bitkisini kullanyorlard. Biblos ile Msr arasnda, deniz yoluyla kereste ticareti yaplyordu. Msrda papirs zerine kam ile yaz yazlmaya balanmt. Hindistan ise insann kendi iine dnk sanatlarda ilerliyordu. Hindistanda Ayuveda ve Yoga balamt.

124

M.. 3000 yllarnda, gm ve altn rafine edilmeye balamt. Bu rafinaj esnasnda bir para gme kar 300 para kurun elde ediliyordu. Yine bu tarihlerde, Orta Douda, insanlar petrol (zifti) yzeyden toplamaya baladlar. Az yukarda anlatlan I. ve II. hanedanlar dneminin eski Msrdr. Msr M.. 2734 tarihinden itibaren, bir yl 365 gn kabul eden takvimi kullanlmaya balamt. Yine buna yakn tarihlerden itibaren, Msrda iskemle ve dolays ile masann da kullanld bilinmektedir. Bilinen en eski Msr iskemle kullanm M.. 2648 ylna kadar gitmektedir. Bu dnemin en byk buluu ilk rneklerine Mezopotamyada yaplm olan resimlerde grdmz drt tekerlekli arabadr. kzle ekilen, dolu tekerlekli bu arabalar, hala kullanlmakta olan kanlarn atalaryd.

125

Hiyeroglif
Msr, birincisinden treyen yaz kullanmtr. lki hiyerogliftir. Hiyerogliften hiyeratik yaz ve ondan da demotik harfler denilen yaz tremitir. Yunanca da kutsal gravr anlamna gelen hiyeroglif en eski Msr yazsdr. Hiyeroglifher iaret, bir kavram hatta ksa bir cmleyi temsil eder. lkyazlar dinsel nitelik tayordu. Bu dinsel yazlar, piramitlerin ve yeraltndaki mezarlarn i duvarlarna, sandukalarn eperlerine, kazlm byl metinlerdi. Yine en eski devirlerden balayarak, Msr Hiyoroglifi Tanrlara adanm gnlerde (bayramlarda) oynanan oyun metinleri ve Tanrlara sylenen ilahiler ortaya kmaya balamtr. Hiyeroglif zamanla yava, yava deimi ve balangtaki iaretlerin yannda, yaln, daha kullanl, daha ilek baka harfler ilave edilmitir. Bu Yunanllarn hiyeratik dedikleri ilek bir yazdr.

Msr Hiyeratik

Bundan 28 asr nce bu yaz da deierek, yine Yunanllarn demotik harfler dedikleri yazya dnt. 126

Msr Demotik

Hiyeroglifte 700 kadar iaret vard. Daha ilk hanedanlar zamannda, bu yaz deimeye balamt. Hiyeroglifler hecesel anlamlar kazanmaya balamlard. Bunlardan 24 tanesi sesiz harfleri belirtmeye balamt. Bunlara 70 civarnda baka harf eklendi. Ortaya, ivi yazs kadar karmak, hiyeratik yaz kmt. Yaz ta, tahta, parmen, tuval ve en ok olarak ta papirs zerine yazlyordu. Sz edilen bu yaz trleri ile yazlm dini yazlar olduunu biliyoruz. Ayrca lenlerin biyografisi de yazlyordu. Bu biyografilerin incelenmesi, Msr tarihinin pek ok grntsn gzmzn nne sermitir. III. hanedan dneminde, olduka kaba olan yazlar, zaman ilerledike, incelikli ve usta yaptlar haline gelmilerdir. Bu biyografilerin bir ksmnda kurallar, kanunlar ve yntemler bile yer almtr. rnein, III. Tutmosise hizmet eden Rekmirin biyografisinde, vezirin grevleri, haklar ve yntemleri zerine yazlm aklamalar bulunmaktadr. Orta imparatorluk dneminde, Sinuhe Suriyede bir kabilenin yannda geirdii gnleri anlatmtr. Bu eser kabilenin rf ve adetlerini ok ustaca yanstan bir otobiyografisidir. Yeni imparatorluk dneminde, nazm ve nesir olarak pek ok eser vardr. Ak iirleri, iki arklar, masallar, talamalar, mneccimlerin mucizelerini anlatan eserler, ordunun olaanst seferlerini anlatan eserler, Msr edebiyatna girmitir. Konularn halkn geleneklerinden alan eserler de yazlyordu. Tarihsel olaylara dayanan ykler de vard: Hiksoslara kar mcadele eden Sekenjerann yks, II Tutmosisin yllklar, Kade sava gibi... . Ayrca Msr toplumunu ve psikolojisini anlatan Harp alann Trks, Yaamaktan Bkm Bir Adamn Ruhuyla Konumalar gibi eserler, o gnlere, drt bin yl yaayan Msra k tutmaktadr. Tanrlara yazlm oyun ve ilahilerden bugne kalanlar, Orta ve Yeni imparatorluk devrine ait olanlardr. lerinde en gzelleri, Amona neide ile bizzat Akhenaton tarafndan yazlm olan Atona neidedir.

127

Devlet

Yazl insanlk tarihinin ilk meclisi, bundan 5000 yl nce Smer lkesinde bir araya geldi (M.. 3000). Meclis iki evden oluuyordu. Birincisi senato veya ihtiyarlar meclisi, ikincisi ise, alt ev, yani eli silah tutan yurttalardan oluan, meclisti. Bu ikili yap, yerleiklere, byk aile (kabile) dneminden miras kalmt. 5000 yl nce toplanan bu meclis, sava veya bar iin karar vermek zere toplanan bir sava meclisiydi. Senato ne pahasna olursa olsun bartan yanayd, alt ev ise sava istiyordu. Kral senatoyu veto etti ve alt meclisin yannda yer ald . Bu meclis kent devletlerinin merkezi hkimiyet kurmak iin birbirleri ile dvtkleri dnemde toplanan bir meclisti. Uruk meclisi, Ki tehdidine kar karar almaktayd. Krala kar, meclis yetkisi; Kraln yetkilerinin daraltlmas; zgr halkn, nemli meselelerde kendi kararn verebilmesi; te Smer'de ilk demokrasi denemeleri; Aslnda, demokrasi, avc toplum ve gebe toplumlarn doal tavryd. Topraa yerleimle birlikte, snfl toplum geliti ve demokrasi, kiisel ynetimlere kar zayf dt. Ancak, gelenek ve grenekler hemen silinmezler. Doutan soylular ve krallar toplum ynetimini ele geirirken, meclisler sayesinde toplum dayanabildii kadar dayanmtr. Smer meclisini de byle grmek gerekir. Smer toplumu, soylularn hkimiyetine, ikili meclisi sayesinde kar koymaya almtr. Bundan sonra, yerleik dzene geen her gebede bu byle olacaktr. Ancak Smer ilkel demokrasisinin ve meclisinin nemi, hem bu direnii ilk olarak gerekletirmesi, yazl olarak kurallar belirli hale getirmesi ve hem de kendinden sonra bu yolu tutacak toplumlara rnek hazrlamasdr. Smerlerin, tarihleri hakknda epey bilgi bulmamza ramen, onlarn bilinli bir biimde tarih yaztlar retmedikleri bellidir. Smerler, sreleri inceleyerek ve nedenlere inerek tarih yazmaya almamlardr. O dnemin insanlar, olaylar tepeden inme, bizim dmzda hazrlanm olaylar olarak kabul ediyorlard. nsann evre ile etkileimi sonucu, olaylarn gelierek olutuunu daha tasavvur edemiyorlard. lkeleri, kentleri gelimiti; politik, dinsel ve ekonomik kurumlar vard. Smerler tm bunlar, dnya yaratlrken, Tanrlarn isteyerek tasarlayp yarattklar bir olgu olarak kabul ediyorlard. u anda sulak, mmbit arazilerinin, eskiden bir bataklk olduundan ve atalarnn asrlar sren emekleri sonucu bu hale geldiinden habersizdiler. Sanrz, Smerler sebep- sonu ilikisi zerinde fazla dnmemilerdir. Sebep-sonu ilikisine dair kuramlar, yaztlar oluturulamamtr. Bunu sadece yazl belgelerden deil, ayn zamanda dil bilgisi ve matematik gibi bilimlerde de gryoruz. Bu konularda pek ok liste, tablo, problemler ve zmleri yazlm olmasna ramen, ilkeler ve kuramlarla ilgili eserlere rastlanmamtr.

128

Daha ncede belirttiimiz gibi, Laga kent devleti, tapnaklarn etrafna kmelenmi, kk kasabalardan oluuyordu. Bundan 5000 yl nce, Lagata, dier kent devletleri gibi, Smer merkezi ynetimine zayf hkmranlk balar ile bal olan bir kral tarafndan ynetiliyordu. Smer inanlar, her kentin kendi Tanrs olmasn ve bu Tanry temsil eden bir kraln varln gerekli klyordu. Bu kent hkmdarna akku denirdi. akku tm Tanrlara eit yaknlkta duran bir ynetici idi. Tapnak yneticilerine ise Sanga denirdi. Balangta akku, Sangalar arasndan seiliyordu. Ama zamanla, yneticilik babadan ola gemeye balaynca, akkular kiisel servetlerini, tapnaklar aleyhine gelitirmeye baladlar. Bu ise akku ile Sanga arasnda, yani sarayla tapnak arasnda iktidar mcadelesine yol at. ifti, oban, kayk, balk, tccar, zanaatkr, rahip, brokratlardan oluan kent ekonomisi, devlet ve zel mlkiyet arasnda, karma bir ekonomi nitelii gsteriyordu. Topraklar teorik olarak Tanrya aitti. Topraklar, yani bir anlamda ekonomiyi Tanr adna tapnaklar ynetirdi. Uygulamada ise, zel mlkiyet gelierek, topraklarn bir ksmna sahip olmutu. Bylece, tapnaklarn kleler aracl ile ilettii araziler; yine tapnaklarn iletilmesini ortaklara veya kiraclara verdii araziler; kiilerin zel olarak sahip olduu araziler vard. Devlet zgr halka sosyal bir yaklam gsteriyordu. En yoksul kesimin bile bundan 5000 yl nce (M.. 3000), iftlik, bahe, ev ve hayvanlar vard. Bu kural daha sonra ilememitir. Laga, zgr yurttalar, yurttalk haklarnn bilincinde idiler. Ekonomik ve sosyal bireysel zgrlklerini, devletten gelecek kstlamalara kar korumak istiyorlard. lerde, gebe toplumlar incelerken greceimiz gibi, avc toplumda byk aile birliktelikleri olan boy veya kabileler ve akraba boylarn birlikte hareketinden oluan budun veya tribler, gebelikte kurum olarak korunmutur. Bu kurumlarn, avc toplumdan, gebelik aamasna gemeden veya bu aamay tam yaamadan, yerleik dzene geen topluluklarda da yaamaya devam ettiini grmekteyiz. Kent devletleri ite byle bir oluumdur. Kent devletlerinin balangcnda ve sadece Smerde deil, daha sonra kurulacak olan tm Kent devletlerinde, tribnn akrabalk ve aileler birlii yaps, Kent devletine tanmtr. Kabile Tanrs, Kent devleti Tanrs haline gelmitir veya en deiik ekilde, Kent devleti kendine kabile Tanrs benzeri bir Tanr bulmutur. Fertler, kabileleri iindeki bamszlklarn, zgr yurttalar olarak Kent devleti iinde korur durumda olmulardr. Yine, gebe toplum yaps iinde anlatlacak olan, kii klan birliktelii ve uyumu, kabilenin bireyler zerindeki hak ve devleri ile bireylerin kabile zerindeki hak ve devleri, Kent devletleri ilk oluurken, deimeye balamtr. Deiiklik, yerleimle birlikte, keskin bir biimde ortaya kan snfl toplumun bizatihi kendi ile ilgilidir. Daha avc toplum aamasnda, amanlarn ortaya kmas ile birlikte, snfl toplumun ilk ekirdei olumutu. Yerleik dzene geilince, daha nce anlatld gibi, eitli snflar olutular. Avc toplumda, silahlarn gelimesi, bir retim arac olarak onlarn zellemesini de beraberinde getirmiti. Toplum, uzun zamandr, ortak mlkiyetin yan sra, kiisel mlkiyet ile de tanmt. Ama avclk dneminde, bu zel mlkiyet hissi belli belirsizdi. Yerleik dzene geildiinde, topran ilenmesi bakmndan, zel mlkiyet kendine uygun bir ortam bulmu oluyordu. Bylece, snfl toplumla zel mlkiyet beraberce alarak, servet farkllamalar yaratmaya baladlar. Kent devleti ilk kurulurken, devletin avc toplumdan gelen toplumcu, eitliki yanna, yerleik dzenin getirdii snflama, zel mlkiyet ve servet farkllamas yani g farkllamas da katld. Buradan kavram deiiklikleri olutu. Uyum iindeki toplum- kii ilikileri, elikili bir hale dnt. Artk kiisel hak ve zgrlklerden sz edilir olacakt. Kiinin hak ve zgrlkleri, devletin gc karsnda garanti altna alnlmaya allacakt.

129

Kent devleti kurulup, kurumsallatka, zel mlkiyet ve servet farkllamasnn etkisi ile din ve din adamlarnn yani manevi dnyann yardm ile soylular snf, doutan soylular snf, ortaya kt. Ve hkimiyeti, ynetimi ele geirdi. Artk toplumsal devlet de, soylular ve din adamlarnn hkim olduu snfsal (bir anlamda kiisel) devlet haline dnyordu. Bundan 5000 yl nce ve daha epey bir sre, soylu ve din adamlarnn devleti, eski gelenek, grenek ve alkanlklar sonucu, toplumun ortak devleti olma arzusunu, yani snfsz toplum beklentilerini iinde barndracakt. Biz bu kent devletlerine, bugnden baknca, bu nedenle ilkel demokrasiler diyoruz. Daha sonralar, ok daha kt ynetim biimleri olduunu grm veya renmi kiiler olarak bizler iin, ilkel de olsa demokrasi diyerek payelendirdiimiz Kent devletleri, o dnemde yaayan Halk iin, eski haklarnn bir ksmn kaybettikleri ve kalan haklarn da korumaya altklar geri bir dzendi. te Laga halknn da, krallar, din adamlar, meclisleri ve korunmaya muhta kiisel haklar vard. Daha nce de bahsettiimiz gibi, Smer lkesi, tarm iin geni bir sulama sistemine muhtat. Bu da ortak mlkiyetle, ortak aba ile ortak sorumlulukla olabilecek bir urat. Byle, sulama sistemlerinin ar bast ve toplumu imento gibi birbirine skca balayan bir gerein olduu toplumlarda, hem zel mlkiyetin gelimesi nispeten engelleniyor ve hem de merkezi devlet gleniyordu. Sulu medeniyetlerin Kent devletleri, bir yandan, ilkel demokrasilerinden uzaklayor ve bir yandan da, kii hak ve zgrlklerini korumak gleiyordu. Ama br yandan, bu yap, ortakl getiriyor, yardmlamay ve dayanmay arttryor, snflarn birbiri ile keskin olarak ayrmasn engelliyordu.

130

Smer halk

Smerler mlekilikte ok ileri gitmilerdi, torna ve frn kullanyorlard. Araba ve kayk imal edilmekteydi. nce bakrdan, daha sonra, M.. 2500 ylnda tuntan silahlar, haner ve mzrak balar dklmeye baland. Giysileri dokuma kumatand. Altn, gm ve deerli talardan ziynet eyalar retiliyordu. Ev yapma teknii ise ilkeldi. Sadece tapnaklar ve saraylar pimi kilden tulalarla ina ediliyordu. Normal evler ise kil ve kamtan yaplyordu. Toplum snflara ayrlmt. Soylular, din adamlar, sivil ve askeri brokratlar, kyller, tccarlar ve kleler belli bal snflar oluturuyordu. Lagata, M.. 3000 de, halkn drtte birine yakn ksm klelerden oluuyordu. Kleler, dardan satn alnr veya sava esirlerinden tretilirdi. Balangta, hr insanlar bor nedeniyle kle durumuna dlmyorlarsa da, sonradan bu uygulama da tatbik edilir oldu. retimde kleliin ayr bir yeri yoktu; zgr insanlar ve kleler hemen hemen ayn ileri yaparlard. Kle emeinden hem ev ilerinde ve hem de d ilerde faydalanlyordu. Halkn byk ounluu, toprak sahibi olan iftilerden oluuyordu. retim, sulamann dzenine bal olduundan, su mlkiyeti toprak mlkiyetinin nne gemiti. Zirai retimde ortak bir retim biimi de geerliydi, ama bu toprak deil, su ortakl idi. Tccarlar, Frat ve Dicle nehirlerini yol gibi kullanarak, dardan maden, ta, sedir kerestesi ve arap getiriyorlard. lkenin ekonomisinde, tapnaklar ok nemli bir rol oynuyorlard. Tapnaklarn kendi mlkleri ve kleleri vard. M.. 2500 ylnda, Laga krallnda, tapnaklar ekili arazinin yarsna yaknn ellerinde tutuyorlard. Yksek din adamlar ile soylular i ie gemiti. Yksek grevli din adamlar soylu snftand. Bylece maddi ve manevi iktidar birlemiti. Doutan soylular, tapnaklarn mal varlna da dayanarak, iktidarlarn kuvvetlendiriyorlard. Tapnak topraklar iki yolla iletilirdi, ya zgr kiilere kiralanr veya dorudan tapnaka kle altrlarak ekilirdi. Tapnaklar, ilerinde din adamlar dnda, iftileri, zanaatkrlar, ktipleri, arkc ve ozanlar barndran kurululard. Tapnaklar ayrca, devlet silahl gcnn nemli bir ksmn oluturan askeri birlikleri de yetitirip, donatyorlard. Bundan 5000 yl geriye gittiimizde (M.. 3000), Anadoluda Boazky yaknlarndaki Alacahyk zamanna yakn bir zamanda, aa Mezopotamyada da bamsz pek ok devlet vard. Onlardan biri olan Lagan toprak (sulanm, sulanmam) yzlm 3.000 Km2 idi. ehir duvarlarla evrilmiti. Etrafnda kasabalar vard. Devlet nfusu 150.000 civarndayd. 131

Lagata, eitli Tanrlarn adna kurulmu 20 adet tapnak vard. Balarndaki hkmdara bazen Lugal ve bazen de Patesi diyorlard. Patesi genellikle nl bir ailenin iinden seilirdi. Hkmdar hem byk rahip ve hem de Tanrlarn naibi idi. Tapnak milisine kumanda eden, sulama almalar da dhil olmak zere, tapnak ekonomisini yneten oydu. Patesi ( Lugal), bir rahip krald. Bu nedenle, ldrlmesi, tahttan indirilmesi ve kiiliin arndrlmas, belli kurallar dhilinde trensel usullere balanmt. Kral, devlet topraklarnn byk bir ksmnn sahibiydi, ama kraln yetkileri snrsz deildi. Kentlerde, ciddi yetkilerle donatlm halk meclisleri ve yallar kurulu vard. Bunlar, hkmdar seiyor, belki grevden de alyor, adaleti salyor, idari nlemler alyor, kral ile temel siyasi sorunlar tartyor, yeni yurttalar kabul ediyor, ortakln mallarn ynetiyorlard. Ordu bir milis gcyd. Askerler, ifti olarak veya oban olarak, tapnaklara ait topraklarda kiraclk yapyorlard. Tapnaklar ayn zamanda, kadn ifaclarn grev yaptklar tedavi merkezleri rol de oynuyorlard. Her yerden hastalar tedavi iin buralara gelirlerdi. Fakirler yollara yatrlr, onlara para ve ila yardmnda bulunanlar olurdu. Tapnaklara smayan veya alnmayan fakir hastalara halk yiyecek vererek, geleneksel tedavileri bilen ifaclar da ila yerine geen ot v.s vererek onlara yardmc oluyorlard. Tapnaklar etrafnda are bulmaya alan bu ilk biare fakirlerle birlikte dilenciliin balad sylenmitir. Yine bu tarihlerdeki, homoseksel armlar yapan resimlere de rastlanmaktadr. Ama bunlar, bu dnemde, toplumun cinsi adetleri zerine sz syleyebilecek kadar ak ifadeler deildir.

132

Hattiler

M.. 2400 yl civarnda, Smer ve Msr kaynaklarna dayanarak, Anadoluda Hatti diye anlan bir halk ve onun krallklar olduunu biliyoruz. Bu halk daha nce bahsettiimiz, Anadolunun yaz ncesi, Homo sapienlerine verilen bir ad mdr, yoksa bir g sonucu Anadoluya gelmi bir kavim midir bilmiyoruz. Bildiimiz, Hattilerin Hattice diyebileceimiz bir dili konutuu ama yazy bilmedikleri ve ehir devletleri kurduklardr. Kurduklar kent devletleri, Alacahykte, Troyada (Troia, Truva) ve dier o dnem Anadolu hyklerinde grdmz gibi, kasaba byklnde ve etrafnda kysel yerleimler olan birimlerdir. Her birine birer krallk denilebilinir. Ama bunlar imdiki aalar veya kabile reisleri gibi dnmek daha doru olur sanrz. Bu, saylar pek ok olan ve birbirinden siyasi olarak ayrlm kasaba devletikleri, birbirlerine, Hattice dili ile ekonomik, sosyal ve dinsel balarla balydlar. Bulunan kale ve askeri garnizon kalntlarndan, kasaba devletlerinin askerleri ve muhtemel dmanlar olduunu biliyoruz. Sosyal olarak olduka yeknesaktlar. Neredeyse tmne yaknnn eit yurttalar olduu sylenebilinir. Tabii toplum snflara blnmt, ama snflar aras elikiler daha keskinlememiti ve servet farkllamas, henz belirleyici rol oynayabilir durumda deildi. Toplumda en azndan kyller, asil ve rahipler, tccarlar, zanaatkrlar olduunu syleyebiliriz. Klelik ya yoktu, ya da dikkate alnacak lde deildi. Kle kaynan yaratan artlar: Tefeciler, servet farkllamas ve savalar, daha klelii gelitirebilecek seviyeye gelmemiti. Angarya olmaldr, saraylarn ve askerlerin varl bunu gstermektedir. Ancak angarya, Smerlerde olduu gibi, ypratc, tketici mertebede deildir. Hem kasaba devletlerinin ufakl ve hem de Anadolunun iklimi ve corafyas, angaryay kabul edilebilir seviyelerde tutmaktadr. Belki de yaplan eyleme angarya yerine imece demek daha doru olabilir. Tccarlarn ve ticaretin varl, dier medeniyetler ile kltr al veriini de olanakl klyordu. Toplumlar arasnda haberleme ve kltr etkileimi balam ve hatta ilerlemiti. Anadolunun maden asndan zenginlii, evre devletlerin dikkatini buraya ekiyor, ticaret ve kltr alveriini hzlandryordu. retkenliin simgesi olan Ana Tanra klt, tm Anadoluyu sarmt. Ancak Ana Tanra klt Smer dininin etkisi ile ar ar, Smer dinine paralel bir yaplamaya doru gidiyordu. Anadolu, yerleenlere, neredeyse, her imkn sunuyordu: tahl, sebze, meyve aalar ve kereste, evcil hayvanlar, av hayvanlar, madenler ve neredeyse her ey. Anadolunun corafi yaps, kk kasaba devletlerini birbirinden ayryor ve onlar kendilerine yeterli birimler 133

haline getiriyordu. Bylece, beslenme asndan iine dnk, hemen hemen kapal bir ekonomi ve yaam ortaya kyordu. Ticaret, temel madde zorunluluundan deil ama ss eyas ve farkl teknoloji nedeniyle yaplyordu. Anadolunun ihracat imkn bykt, genelde yaplan d ticarette, yabanc tccarlar takas yoluyla aldklar mal ve kymetli madenlerle lkelerine geri dnyorlard. Byle bir ortamda yaayan topluluklarn sava olmalar iin nemli bir neden yoktu. Hatti uygarl, bar bir uygarlkt. Ekonomik ve sosyal bir lks iinde yaadklar sylenebilinir. Kasaba devletlerinde yaayanlarn, kendilerine ve evrelerine duyduklar gven duygusu daha yok olmamt. Her ne kadar, gven duygusu avc ve gebe topluma nazaran gerilemi olsa bile yine de evrelerindeki yerleimlere nazaran olduka ileri dzeydeydi. Gven ve dayanma, kendine yeten bu kk ekonomik birimlerin sakin bir hayat srmesine neden oluyordu. Anadolunun kendi dinamikleri, deiimi douracak nitelikte deildi. Bir d etkenin Anadoluyu atelemesi gerekiyordu. Holocene anlatlrken bahsedildii gibi, M.. 3000 yllarnda, tekrar bir iklim deiiklii oldu ve dnya, minr buzul dnemi denen daha souk bir dneme girdi. Bu dnem miladi sfra kadar srmtr. Souk ve kuru iklim, yaana bilinir alanlar azaltt ve gneye doru ekti. talya, Yunanistan ve Anadolunun zerinde bulunduu 40. paralel evresi iklim deiikliinden negatif olarak en az etkilenen kuaklard. Buna karlk 50. paralelin kuzeyinde yaam ok zorlamt. Avrasyada yaayan avc topluluklar, geen son 2000 3000 yl iinde oalm ve eitlenmilerdi. Bunlar Hint Avrupa dili konuan veya Ariler (Aryen) denen topluluklard. Son 1000 yl iinde dilleri eitlenerek iyice dallanmt. Avrasyada yaayan kabileler hareketlendiler. Kuzeydekiler, nispeten gneyde olanlara, basn uygulad. Onlar da daha gneye doru ekildiler. imdi Dou Anadolu dediimiz blgede, M.. 3000 2000 yllarna gittiimizde, dalarda ve ovalarda oluan iki farkl kltr grlyordu. Dou Anadolu dalar, trmanmas neredeyse olanaksz doruklar, sk allarla rtl yamalar ile insanlarn hareket yeteneklerini tamamen ortadan kaldran almaz birer engeldir. Dou Anadolu ovalarnda, neredeyse Mezopotamya tarm kltr seviyesinde, ok ilerlemi bir kltr vard. Dalarda ise, bu kltre oranla epey geri kalm bir kltr seviyesi ile karlayoruz. Bu fark, o dnemde retilen anak, mlek ekil ve sslemelerinde kendini gstermektedir. Yine bu arada, M.. 2700 ile 2200 yllar arasnda, kuzey Kafkasyada baz gebe toplumlarn varl ve bunlarn hareketlendikleri bilinmektedir. Avrasyada hareketlenen kabileler ise gneye yaklatka yerleik toplumlarla ve tarm toplumlar ile karlayorlard. Avc yaam zordu, yerleik toplumlarn gda bulmadaki kolayl ve yaam standartlarnn ykseklii, onlarla temasa gemi olan avc toplumlara cazip gelmeye balad. Bu da, iklimin hareketlendirdii topluluklara katalizr etkisi yapt. Ilman iklime gidi hacim kazand. Hint Avrupa kkenli ama birbirinden farkllam dilleri konuan avc kabileler, kabile kabile, aile aile nce Balkanlar, Trakya, Kafkasya ve Trkmenistana, daha sonra da Anadolu, Yunanistan, ran platosu ve Pakistann Pencap blgesine girdiler. ndekiler ilerledike, arkadan gelenler onlarn yerlerini dolduruyordu. Bu hzl bir hareketlenme deildi, yava yava, avlana avlana yaplan, on ylda ancak birka yz kilometreyi bulan bir ilerlemeydi. Hareket, birbirini ite ite, skp genileyerek, dnp dolaarak yaplyordu. Bu arada daha

134

gneyde olan Hint Avrupa dil ailesinden deiik bir dil konuan topluluklar da itilerek, yer deitirmek zorunda kaldlar. Bu hareketlenme sonunda on ve Akalarla, onlara akraba kabileler Yunanistana, Hititler ve baz Thrak kabileleri Anadoluya, Medler ve Persler ile onlara benzer kabileler ran ve Kuzey Hindistana geldiler. Benzer kabilelerin talyaya girii biraz daha gecikerek oldu. Hint Avrupallarca itilen Hurriler ise kuzey Mezopotamya ve Suriyeye geldiler. Ilman kuaa doru bir hareketlenme de gneyden oldu. Baz Sami kabileleri kuzeye doru ilerlediler. rnein Asurlar kuzey Mezopotamyaya girdiler. Ancak, Sami kkenli kabilelerin hareketi Orta Dou ile snrl kalmtr.

135

Glgam
Smer kent devletlerinde hayat srerken, M.. 2700 tarihinde, 50.000 kiinin yaad Uruk kentinde Kral Glgam tahta kt. Glgam Smerlerin hafzasnda nemli bir yer tutmutur. Smerliler, daha sonralar, Kral Glgam zerine pek ok epik destan yazarak onu efsaneletirmilerdir. Glgam destan, bugn elimizde bulunan en eski mitolojik metindir. Destan, Smerlerce yazldktan sonra, Akadlar ve daha sonra da Babilliler tarafndan tekrar tekrar dzenlenmitir. Destann en nemli taraf, insann doann srlarn aratrmaya almasn ve bunun iin gerekince Tanrlara kafa tutmasn anlatmasdr. Glgam kendi yolunu kendi izmektedir. Tanrlar isteseler bile ona engel olamamaktadrlar. Destana gre Glgam, ok akll ve alkan, gen bir Uruk kralyd. Halkn srekli ie koar, hi bo brakmazd. Kocalarndan ve sevgililerinden ayr den Uruk kadnlar, Tanrlara Glgam dizginlemesi iin yalvardlar. Kadnlara acyan bir Tanra da, Glgama yolda olsun diye, yar hayvan yar insan (erkek) Enkiduyu yaratt. Enkidu ve Glgam, beraberce servenlere atlacaklar, bu srada Uruk erkekleri de bo kalp, kadnlar ile ilgilenebileceklerdi. Nitekim byle oldu. Glgam ve Enkidu, ilk karlatklarnda, greirler. Glgam, Enkiduyu yener. Enkidu, aslnda, az nce bir nanna rahibesi ile gnlerce sevitiinden gsz dmtr. Bu rahibe, Enkiduyu kente gelmeye raz etmesi iin, Glgam tarafndan grevlendirilmiti. Rahibe ile durmadan yedi gn, yedi gece sevien Enkidu, rahibeden sadece sevimeyi deil, insan olmay da renmiti. ki arkada, ilk i olarak, Tanr Enlilin sedir ve katran dan korumakla grevlendirdii Kumbaba (Humbaba) 136

Glgam

adl devi ldrerek, da insanla kazandrdlar. Bu baar, Glgam yceletirip, gzelletirmiti. nanna dayanamayp, Glgamla evlenmek istedi. Ama kral bu teklifi alay ederek ret etti. Onuru krlan nanna, Tanrlara nannann n Glgamtan alabilecek bir boa yarattrd. Glgam, boa ile Uruk kenti nnde karlat. Tanra nanna, onu kent surlar zerinden seyrediyor ve nn alnacandan emin gzkyordu. Glgam bir balta ile boann kafasn uurdu. nanna perian olmutu. Bir gn Enkidu hastalanarak ld. Arkadan ok seven Glgam, lmn acsn tadnca, lmszln yolunu bulmaya alt. Atalarndan Ut Nabitim (Ziusudra, Nuh) Tufandan kurtularak lmszle kavumutu. Glgam, lmsz atasn bulmaya gitti. Dedesinden Tufan yksn dinleyen Glgam, ayrca ondan, lmszln srrn da rendi. lmszlk, denizin dibindeki byl bir otta idi. Glgam, dn yolculuunda, denize dalarak otu ald. Ama otu tam yiyecekken, bir ylan gelerek otu kapp, kat. lmsz olma umudunu kaybeden Glgam Uruk kentine geri gnd. Bu srada, yeralt Tanrsnn izni ile arkada Enkidunun ruhu da geri dnmt. Glgam, Enkidunun ruhu ile konuarak, avundu. Ona, ller diyar hakknda pek ok soru sordu. Destann imdiye kadar bulunan blmleri, bu sorular ile bitmektedir.

137

Meler

Smerlerde evrenin yaradlnn ilk gnnden itibaren onu yneten ve ileyiini salayan Tanrsal yasalar, kurallar ve dzenlemelere Me denir demitik. Evrendeki temel glerin denetimi balangtaki drt tanrnn elindedir (An, Ki, Enlil ve Enki). Evrendeki dzen ve yasa drt temel tanrnn uyumlu bir ekilde almasna baldr. Drt temel tanrnn uyumlu bir ekilde alabilmeleri, evren ve toplumsal ilikilerdeki her eyi bir plana gre dzenleyen ve ileten, temel kural ve dzenlemeleri kapsayan Me'lere uygun davranmalarna baldr. Btn anlatlacak olanlara ramen Me'lerin ne olduu tam olarak anlalm deildir. Anlald kadaryla Me'ler , devlet dzeninin temeli olan ve kral dhil herkesin yetki ve sorumluluk alanlarn belirleyen yasa dzeninden esinlenerek kurgulanm olmaldr. Me, genelde, gksel varlklarla ilikilendirilen kltrel durumlarn, onu yaratan ilah tarafndan hazrlanm plan uyarnca sonsuza kadar var olmas ve dzen iinde ilemesi iin gereken kurallar dzenlemeleri i ifade ediyordu. Melerin bir listesini nanna ve Enki: Uygarlk Sanatlarnn Eridu'dan Erek'e Aktarlmas mitinde vardr. Bazlarn sayarsak: enlik, tanrlk, yce ve sonsuz ta, krallk taht, yce kutsal mekn, son bulmayan hanmlk, rahiplik makam, hakikat, ller diyarna ini, su baskn, sava sanca, cinsel iliki, fahielik, yasa, iftira, sanat, mzik, yallk, kahramanlk, metal ileme sanat, bilgelik, deri ileme sanat, zafer, t. Liste uzayp gidiyor. Bylece Melere ad verilmi ve listeleri yaplmtr. Bu adlarn 100 adet olduunu biliyoruz, ama bunlardan sadece altm ksuru, bugn iin okunabilmitir. rnek iin bu Melerin birkan demin saylanlara ilave edelim: 1. efendilik, 2. Tanrlk, 8. obanlk, 15. doruluk, 44. adalet, 68 ala adl mzik aleti vs... Bu 100 Me ile ilerde ortaya kan Tanrnn 100 ad arasnda bir iliki olup, olmadn insan kendine sormadan edemiyor? nanna ve Enki: Uygarlk Sanatlarnn Eridu'dan Erek'e Aktarlmas mitinde anlatld gibi, tanra nanna Enki'yi kandrarak Meleri Enki'nin ehri olan Eridu'dan kendi kenti olan Erek'e tar. Bunun iin de bir kayk kullanr. Enlil ve Ninlil: Ay-Tanrsnn Doumu mitinde panteonun ba Enlil'in ller lemine srl anlatlrken, llerin gemesi gereken insan yutan rmak ve lleri kar tarafa tayan kayk figrleri btn eskia Yakn dousunda ve Akdeniz dnyasnda yaygnd. ller diyar hakknda birok mit ve anlatm olmasna ramen, tablo epey bulank ve 138

elikilidir. Ruhlar muhtemelen buraya mezardan iniyordu ve btn nemli kent merkezlerinden ller diyarna giriler vard. ller diyarn Erekigal ve Nergal adl tanrlar ynetiyordu. Ayrca ok sayda galla ad verilen (slamdaki zebani benzeri) grevliler vard. Gkteki tanrlar ve yeryzndeki insanlar gibi burada da yiyecee, giyecee, kaplara ve taklara ihtiya duyuluyordu. Drt temel tanr arasnda Me'ler erevesinde bir hiyerari, emir ve komuta zinciri vardr. Hiyerarinin tepesinde, sarslmaz dzeni, adaleti ve yasay temsil eden gkyz tanrs Anu (veya An) bulunur. An, devleti belirli yasa ve kurallara gre yneten ve adaletten amamas gereken Smerli kraln kutsal karldr. Enlil ise, elinde, yrtme ve yarg gcyle, meteorolojik ve astronomik olaylarn denetimini tutan bir tanrdr. Ceza ve dln uygulanmasndan sorumludur. Smer dnyasnn en gl tanrs olmasna karn, yasaya uygun davranmadnda kendisi de cezalandrlmtr. Su ve bilgelik tanrs olan Enki Enlil'in denetiminde sulama kanallarnn almas, ahrlarn yapm hayvancln dzene sokulmas ve tarmdan sorumludur. nsanlara kar merhametli ve koruyucu bir rol stlenmitir. Dourgan ana, toprak tanras Ki ise, kendisini dlleyen Enki sayesinde insanlara besin salamakla ykmldr. Nasl Smer devlet modelinde ynetimin ba olan bir kral, kraln devlet ilerini yrtrken bavurduu danmanlar ve danmanlarn da kendisine kar sorumlu olduu rahipler kurulu varsa, evreni yneten tanrlar dnyasnda da danma kurullar, tartma meclisleri bulunur. En steki tanr ya da tanrlardan, en alttaki kk ilerden sorumlu tanrlara kadar, herkesin yetki ve sorumluluu Me'ler tarafndan belirlenmitir. ster gl ister zayf olsun herhangi bir tanr kurallara ve yasalara uymazsa evrende kargaa ve kaos dolaysyla bozulma ortaya kar. Bu bakmdan dzeni bozmaya kalkan, keyfi davranan kim olursa olsun cezalandrlr. Dzenin tesisi ve korunmas kaostan kama her aamada karmza kar. Enlil, yer ile g birbirinden ayrdktan sonra, ilk olarak gkyznn dzene sokulmasyla urar. Gk cisimlerinin ortaya k ve gklerin dzene sokulmas " Enlil ile Ninlil " ve " Nanna'nn Nippur'a Yolculuu " adl iirlerde anlatlr. Bu mit yledir: Hava tanrs Enlil, Ninlil adl bir tanrann rzna geer ve cezalandrlarak yeraltna srlr. Ninlil, ay tanrs Nanna'y (dier ad Sin) dourur. Daha sonra Nanna ile Ningal'n birlemesinden gne tanrs Utu ile Vens gezegeninin (nanna deil) tanrs dnyaya gelir Ninlil, ceza olarak yeraltna srlen Enlilin peinden yeraltna gider. Enlil Ninlilden olan bu kl tanrlar gkyzne yerletirir, yollarn izer, grevlerini belirler, ksaca uyacaklar dzeni saptar. Bu dizeleri yazan Smerli airin gk cisimlerini kl, parlak ama hava gibi bir maddeden yapldna ve gkyznde kayklar iinde gezindiklerine inandn anlarz. Yeryznn, dzene sokulmasn Enlil ve Enki birlikte baarrlar. Enlilin planna gre insandan nce dalar, denizler, nehirler bitkiler, hayvanlar, tarm aralar, eitli zanaatlar var edilir, dzene sokulur, her biri iin sorumlu kk tanrcklar memur edilir. Uygulamac Enkidir. Zamanla bu yeni tanrlarn bazlar ne kar. Enki, Mezopotamya dnyasnn yaam demek olan Frat ile Dicle'yi dzene sokarak ie balar. Nehirleri su ve balkla doldurur ve onlar gzetecek grevlileri atar. Basra Krfezine

139

inerek denizi dzene sokar ve tanra Siraya'y denizi ynetmekle grevlendirir yamurlar getiren rzgrlar dzene sokarak ii tanr kur'a brakr. Kanallar atrarak ve sabanlar kullanarak baheler hazrlatr. Artk her trl tahl, sebze ve meyvenin yetitirilmesi olanakl klnmtr. Bu ilerin bana kanal tanrs En- kimdu'yu ve tahl tanras Anan' atar. Bu noktada kazma ve saban Smer hayatnda yer alr. Artk toprak adam edilmekte ve sulanmaktadr. Tula yaplmaktadr. Tula tanrs Kabta da grevlidir. Bunlarla evler, tapnaklar ve ehirler ina edilir. Smerin mimar tanrs Mudamma inaatlardan sorumlu tanr olarak atanr. Yaban hayat denetlenir (ehliletirmeyi kastetmi olmallar) ahrlar ina edilir hayvanclk ortaya kar ve geliir. Hayvanclktan sorumlu tanr ise Dumuzi (Temmuz) olur. Evrenin ortaya k ve dzenleniiyle ilgili iirlere (mitlere) gre evrenin oluumu ve dzeni lmsz Tanrlarn iradesi ve eylemi ile planl olarak gerekletirilmitir. Bu ideal dzende bunca eksik ve gszl ile insann rol nedir? Burada anlatlacak olan nsann ortaya k miti gibi benzer ama az farkl bir mitte az sonra anlatlacaktr. Mzik kuvvetli olaslk ile ta aman dininden beri tm dini merasimlere elik etmitir. Smerlerde de her merasimde mzik vardr. Yass ve byk bir davul olan enk, tanralarn mzik aletidir. Flt de tanrlarn mzik aletidir. Dini trenlere daima ziyafet ve mzik elik ederdi.

140

nsann yaradl miti

lk insann varoluu

Davar ile Tahl ve Enki ile Ninmah adl iirler bize insann evrendeki rol hakknda bir ipucu verir. Tanrlarn beslenmesi iin grevlendirilen ikincil tanrlar grevlerini iyi yapmazlar ve hatta bazen unuturlar. Kendi ihtiyalar iin almak zorunda kalan daha yce tanrlar yorgunluktan bitap derler ve Enkiye zm bulmas iin giderler. Ayrca btn tanrlar douran anne " Nammu bilge Enkiden bu duruma bir zm bulmasn istemektedir. Ninmah, Nammu'nun bedeninden bir miktar balk (ap-su) sklp getirir. Nammudan bal almak ocuk dourtur gibi olmutur. Ninmahn bu baarsnn kutland trende, Enki ve Ninmah sarho olurlar. Ninmah bu kutsal balkla oynarken tuhaf yaratklar meydana gelmeye balarlar.

Dilmun hayat bal

141

Birisi dourma yetenei bulunmayan ksr bir kadn, dieri ise hadm bir erkektir. Enki bu iki yaratn kaderini, grevlerini belirler. Ksr kadnn yeri tapnak grevlisi, hadmn yeri ise kraln hizmetlisi olmaktr. (Ninmah) erkeklik organndan yoksun, Kadnlk organndan yoksun bir varlk yapt. Erkeklik organndan yoksun, Kadnlk organndan yoksun bu varl gren Enki, Onun yazgsn Kraln nnde durmak olarak belirledi. Eski Yaratl lahilerinden alnan bu satrlarda bahsedilen erkeklik organ olmayan erkek, Hadm bir kiidir. O zamanlar, farkl ahlak kurallar nedeniyle, kadnlarn ve olanlarn seks objesi olarak grlmesi gnmzdeki gibi karlanmazd. Antik dnyada hadmlk ou kez homoseksellik ile ilikilendirilmitir. Antik dnyada hadm szc sadece erkeklik organ kesilmi erkekler iin kullanlmazd. Daha geni bir anlam vard. Efemine homosekseller, doutan iktidarsz olanlar veya celibate denilen seksi kendine yasaklayanlar (bakirlik yemini edenler gibi), imdilerde transseksel veya dnme dediklerimiz ve idiler, hepsine birlikte hadm olarak adlandrlabiliyordu. Sadece idi edilmilerin anlald hadm tabiri modern zamanlara ait bir anlalma eklidir. Hadmlar binlerce yl boyunca ok deiik fonksiyonlarla karmza karlar. Ev hizmetlisi, yatak arkada, arkc, Kutsal adam, devlet grevlisi, ordu komutan, haremde kadnlarn bekisi ve hizmetlisi vb. Kadn ve hadmdan sonra, kalan balktan Enki insan yaratr. Ninmah bu zayf grnl yaratkla konumak isterse de yaratk onu anlamaz, uzatt ekmei yiyemez. nk ok gszdr. Ninmah, byle zayf ve anlamaktan yoksun bir yaratk yaratt iin Enkiye kzgndr ve insan lanetler. Bu zayf yaratn ismi U-mu-ul yani " gnleri uzak " olur. Umu-ul yalanabilir ve lmldr. U-mu-ul, Ninmaha, mkemmel dnyada bozgunculuk yapacaktr. yle de olur dnyaya lm ve ktlk gelmitir. nsan ehirleri ykar, kavgalar karr. Glgam Destan, insann tutarl bir yaam srme ve ktlklerden korunup ycelmesinin aray gibidir. Smer insannn bana gelen her ey tanrlarn takdiridir. Dnyada lm varsa, bunun tanrlar katnda bir sebebi vardr. Glgam, kazand btn n ve gce karn, lmn adaletsizlii ve anlamszl zerine dnmektedir. Mezopotamya mitoslarnda esas sorun lmsz bir hayat peinde komak deil, lmden sonra drst insanlarn bana gelecek ackl sondan yani belirsizlikten kaabilmek drtsdr. lmden kamak iin Diriler lkesi denilen lkeye ulamaya alr. Bir sr badireden geer Glgam lmn kanlmazln kavrar. Artk amac lmszl bulmak deildir. nsana bu hayatta den pay kendi adn ve Tanrlarn adn yceltmektir . nk btn felaketlerin sebebi insann bilerek veya bilmeyerek iledii kusurlar ve yapt ktlklerdir. Bu kavram gelecekte btn tek tanrl dinlerde karmza kacak ama zirvesini Hristiyanlkta yapacaktr. nsan iyi, drst ve yasalara saygl bir hayat srdnden eminse ve buna ramen bana ktlkler geldiyse, yaknmamaldr. Bu Tanrlarn takdiridir, onlarn bir bildikleri vardr. Tanrlarn iyilik n gstereceini umarak beklemeli isyana kalkmamaldr.

142

ldkten sonra drst insanlar bekleyen son Smerde zmlenmeden kalmtr. nk cennet Smer mitolojisine gre lmsz tanrlarn yeridir. Smerde lmden sonra dl (cennet) ceza (cehennem) meselesi net olarak zmlenmemitir. Ama bu kavramlara doru gidiin ipular vardr. Daha ileri zamanlara ait olan ve Akkada yazlm destan olan Tufan yksnde UtNapitim (Ziusudra) ok dindar bir hayat yaad iin insanlardan uzakta da olsa bir adada lmszlkle dllendirilmitir.

143

Msr takvimi

Msrda ilk balarda ay takvimi ve ona paralel tarm takvimi kullanlmt. Daha sonralar Gne takvimi de kullanlmaya baland. Bylece Msrda tip takvim birden kullanlmtr. Ay takvimi dini gerekleri (ritelleri) yerine getirebilmek iin kullanlyordu. Bir sene 30 gnlk 12 ay eklinde dzenlenmiti. Balangta (rnein eski krallk dneminde) Msrda her ay 10 ar gnlk 3 hafta idi. Yani 10 gn 1 hafta, 3 hafta 1 ay, 12 ay 1 yld. leriki zamanlarda, Ptolemaios zamanna tarihlendirilen, aslnda astronomiye dair bir almanak niteliinde olan Carlberg Papirsnde ise, o tarihlerde haftann 7 gn olduu anlalmaktadr. Bu deiimin ne zaman olduu, yani 10 gnlk haftadan 7 gnlk haftaya ne zaman geildii imdilik tam olarak bilinmemektedir. Bildiimiz yalnzca kaynak olarak Heredotun M.. V. yzyl civarndaki yazdklarna dayanmaktadr. Heredot Msrda Aylarn ve haftann gnlerinin tanr adlar ile ilikilendirildiklerini belirtmitir. Daha s ... Her gn ve her ay bir tanrya aittir demektedir. Gnlerin adnn izini srerken dikkati eken bir husus Tibet Japonya dhil Ortadou, Avrupa ve Asya kltrlerinde, haftann birinci gn Gne gndr. Haftann son gn ise genellikle Sirus gndr. Msrda Rahipler ayn muhtelif fazlar ile ilikilendirilen kutsal gnlerin listesini byk tapnaklara asarlard. Khoiak ay gibi baz aylar dini festivallerce daha zengindi. Khoiak (Koiak) ay Gregoryen takvimle 17 Ekim- 15 Kasm arasna tekabl ederdi. 30 gnn 17 gn kutsald ve tatildi. Dini gnlerin toplam, yln yarsna yaknd ve Tapnaklar bu kutsal gnlerden nemli faydalar salard. inde de Msr gibi nceleri hafta 10 gnd. ok daha sonralar Asur devleti kurulduunda, Asurlarda hafta 7 gn olacakt. Bu gnlere de o zaman iin plak gzle grlebilen 5 gezegenin ve gnele ayn adlar verilecekti. Msr pek ok yerleikler gibi, tekerlek eklindeki bir dnyann merkezde olduu ve gnein, gezegenlerin, ayn bu merkez etrafndaki konsantrik (i ie) yrngelerde dndkleri bir evren modeline inanyordu. Gne, ay ve plak gzle grlebilen be gezegen vard. Sanyoruz ki, haftann 10 gn olmas srp giderken, Gkyznn 7 kat kabul edilmesi ile birlikte, haftann 7 gn olarak deitirilmesi sreci balam olmaldr. Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrnden her biri bir gkyz katn temsil ediyordu ve ayn zamanda da bir tanryd. te haftann gnleri byle ortaya karak, Heredotun dedii gibi gnler tanrlarla ilikilendirilmiti. Bu sistemin dini dnceye uygulanmas az ileride anlatlacak olan Hermes Tut retisi ile balamtr. Hermes Tutun dini modeli ile Gkyznn fiziksel modeli birbirinin ayndr. Kuvvetli bir olaslk ile gzlem ve dnme 144

birlikte bu teoriyi ve sonunda da haftann 7 gn olmas ile gnlerin adlarn retmitir. Buna dayanlarak haftann 7 gn uygulamasnn, Msrda ok eski zamanlardan beri balam olmas gerekir. leride bu model, Yahudi dininde allmayp dinlenilen gnn Saturday (Cumartesi) olmasna da yol aacaktr. Biz tekrar haftann gnlerine dnersek, balang Gnegn (Sunday), sonra Aygn (Monday) en son Satrngn (Saturday) di. Msrllarn ay takvimine ilave, Nilin tamasn esas aldklar, ekim ve hasad takip ettikleri, bir tarm takvimleri vard. Tarm takvimi de yl 360 gn kabul eder ve ay takviminde olduu gibi yl 30 gnlk 12 aya blerdi. 365 gnlk gne takvimi ile 360 gnlk ay ve tarm takvimleri arasndaki fark Msrllarca ay ve tarm takvim ylna 5 gn ilave edilerek zlmt. Bu be gne heriu renpet denir ve dini kutlamalara ayrlrd. nana gre bu artk be gn Osiris, Horus, Seth, sis ve Nephthysin yani yaratc tanrlarn doum gnleri idi. Msrda tarm takvimini Nilin tamasna gre bir gelitirmeleri kanlmazd. Nil Msrn her eyi, yaam sebebiydi. Kutsal Nil yaratc tanrlardan sisin gzyalar idi. Sirus-A ise sisin kendisiydi. Tarm takviminde 4er aylk mevsim vard. Akhet (su basmas) denilen mevsim 21 Haziran21 Ekim arasyd ; Proyet (inkiaf, byme) 21 Ekimden 21 ubata kadard; Shomu (hasat) ise 21 ubatla 21 Haziran arasndaki dnemi kapsyordu. Tarm takvimi her drt ylda bir gn (dnyann gne etrafnda bir turu 365 gn olduundan) ve 1460 ylda tam drt yl fark verir. Sirus (Sothis, Sodbet) eski Msr kltrnde ok nemliydi. Sirus Tanra (ilahe) sisin kendi kabul edilirdi ve evrenin en mutena yeridir. Grlecei gibi Sirus, Hermes modelinde yedinci kattr ve aydnlktr. Gnmzde ok kullanlan nur iinde yatsn, klar iinde yatsn deme alkanl da lnn aydnlk olan 7 kata yani Siruse varmas fikrinden kalan bir alkanlktr. 5000 yl nce Msrda Sirus 20 Haziran civarnda ufuk izgisinde gneten evvel douyor ve ykselmeye balyordu. Nil tamaya balamadan 70 gn nce Sirus gkyznden kayboluyordu. Kaybolduktan 70 gn sonra bir tan vakti gneten nce ufuk izgisinde tekrar beliriyor ve ykselmeye balyordu, bu ayn zamanda Nil nehrinin sularnn ykselmesine denk geliyordu. Hayat mmkn klan bu an, yeni yln balang iareti olarak kabul ediliyor, Rahipler yeni yln baladn ilan eden trenlere balyorlard. Sirusun bir doup, bir batmas, ufuk izgisindeki grngesinin sinzoidal bir yrnge olmas ile ilgilidir. Pek ok eski Msr tapna, i odalar Akyldz' (Sirus) grecek biimde ina edilmiti. rnein, Keops Piramidi'nin Kralie Odas'nn duvarnda alan bir kanal yalnzca Akyldz' grmek zere yaplmt. Sirus (Trklerde Akyldz) gkyznn en parlak yldzdr. Bu yldz dnyann her yerinden grlebilir. Kuzey yarmkreden en iyi grld dnem ise k aylardr. Bu nedenle Sirus Antik devirlerin efsanelerine konu olmutur.

145

Akyldz, Gne'ten 23 kat daha parlak, Gneten 2,3 kat ktleye sahip beyaz bir yldzdr. Akyldzn dnya'dan uzakl yaklak sadece 8,6 k yldr. Akyldz, Dnya'ya en yakn yldzlardan biridir. Dnyann yrngesel salnmlar, yldzlarn gkyzndeki konumlarn da yava yava deitirmektedir. Bir ift yldz olan Akyldzn da bu nedenle 26.000 yllk yrngesel bir salnm vardr. Bu nedenle bugn Akyldz, gemie gre daha ge domakta ve artk yldzn afak vakti ykselii, eskiden olduu gibi yaz mevsiminin en scak gnlerine denk gelmemektedir. Bahse konu olan Akyldz Sirus-A dr. ifti olan Sirus B bir ak ccedir (snm bir yldz). Dnyadan bile kk olan bu ak cce, ilk kefedilen ak ccedir. Akyldz Sirus-A snm einden 10.000 kere daha parlaktr. Bu iki karde birbirleri etrafndaki dnlerini 50 ylda bir tamamlarlar. Sirus Byk Kpek takmyldzndadr. Geleneklerde Akyldz Sistemi ile ilikilendirilen biimsel semboller ulu yaba, yay ve ok, hayvansal semboller kurt ya da kpek ve yunustur. Birok medeniyeti kendisine hayran brakan bu yldz kutsal saylm birok efsane ve hatta yaradl yksnde kendisine yer bulmutur. Gne takvimi de Msrda gnlk hayattaki sivil uygulamalar iin kullanlyordu. Msrda dnyann gne etrafndaki dnnn 365 gn ve 6 saat olduu ok iyi biliniyordu. Dolaysyla sivil diyebileceimiz takvimlerini 365 gn olarak kullanyorlard. Msr Gne takvimi 16. yzyla kadar deitirmeden kullanlan Julien takviminin esasn oluturur.

146

lk mistik dnce

Bu tarihlerde, Msrda, bundan sonra dnce hayatn ok etkileyecek olan biri yaad. Bu ad Hermes Tut olan bir terziydi. Daha sonra, Hermes Tuta Yunanllar Hermes Trismegistus ( kez bilgin), Yahudiler Honok, Araplar Hermes-l Heramise diyeceklerdir. Krk iki yapt olduu sylenen terzinin papirsleri gnmze ulaamamtr. Onun dncelerini, retisini takip edenler sayesinde, Msr ve Grek dilinde yazlm eserlerden rene biliyoruz. Bu Hermesi, daha sonra grlecek olan Grek Tanrlarndan biri olan Hermes ile kartrmamak gerekir. Hermes Tut, bir Msr dnrdr ve tam olarak kim ve ne olduu da bilinmemektedir. Ancak onun dnceleri btn dier dinleri derinden etkilemi ve mistik dnceye yol amtr. Hermesin retisi, Msrda, ufak bir elit tabakann iinde kalm ve sr olarak saklanmtr. Bu nedenle de, bu ilk retiyi tmyle ve tam doru olarak bilmek mmkn olmamaktadr. Hermes Tut yle demitir: nsanlar lml tanrlardr, Tanrlar ise lmsz insanlardr. Terzi Hermes Tutun evreni, byk bir boluun iine yerlemi yedi kattan olumaktadr. En alt kat, lmllerin yeri olan dnyadr. Dnya karanlktr. En st kat, yedinci kat, parlak bir n olduu lmszln katdr. Bu katta (Yedinci kat), evrensel akln btn srlarn tayan (Tanr) Satrn yldz bulunur. Yedinci kat, ayn zamanda k olan ruhlarn yeridir. Tanrnn ocuu olan ruhlar, yedinci kattan koparak, aaya, karanlk dnyaya doru dmeye balarlar. Bu snav niteliinde bir yolculuktur. Iktan balayan d, aaya doru inildike, karanlk yava yava artar, k silikleir. D, karanlkta, dnyada sona erer. Ruh derken, karanlk beden dnyadadr. Ruh, dnyada, ksa bir sre iin beden ile birleerek, snavdan geer. Ruh madde iine hapsolmak istemez, onunla mcadele ederek kurtulmaya alr. Ruh, maddeye boyun eip, ona yenilirse, snav kaybeder. Bu ruhun sonsuz olarak yok olmas demektir. Ruhtaki k (Tanrsal nur) onu terk ederek, kt yere dner. Iksz kalan ruh ise, karanln iinde eriyip, yok olur. Snav kazanan ruhlar, yedi kat ge baar ile ulanca, lmszle kavuurlar ve mutlak hakikati renirler. Katlar aras, inen, kan ruhlarla, kaybolan ruhlarla, yolunu bulmaya alan ruhlarla dolu bir karmaa iinde bir yerdir. Dnyada maddeye boyun emeyip, snav kazanan ruhlar, ilk basamak olarak, birinci kata, Ay katna ularlar. Ay, akln katdr. Elinde gm bir orak

147

tutan Ay, doumlar ve lmleri dzenler. Yani ruh ile bedeni birletirir ve ayrr. Bedeninden kurtulan ruhlar kendine eker. kinci kat Merkr tarafndan ynetilir. Merkr soyluluktur. Ay katnda bedeninden ayrlm ruhlara yol gsterir. kinci kat soyluluklarn kantlam ruhlar aabilirler. nc katta Venus vardr. Venus ak demektir. Elinde ak aynasn tutar. Ak unutmu ruhlar, bu aynaya bakarak birbirlerini bulurlar. Drdnc kat Gkyz Gnein ynetimindedir. Gne gzelliktir ve baar klar saar. Baarl ruhlar, daha yukar ykselebilmek iin, bu esiz gzelliin iinden geerler. Gne de, onlar, tatl klar ile okar, lmszle hazrlar. Beinci katta Mars vardr. Mars adaleti temsil eder. Elinde adaletin keskin klc bulunur. Altnc kat Jpiter ynetir. Jpiter bilimdir, dolays ile elinde gcn asasn tutar. Daha ncede anlatld gibi, yedinci kat, lmszln olduu k katdr. Tanrsal zeknn tm srlar, Satrn tarafndan ynetilen bu katta saklanr. Dnyada, iradeleri ve gleri ile ac ekerek snav geen ruhlar, ykselmeyi hak ederler. Ykseldike, btn ile akla, erefe, aka, gzellie, adalete ve gce kavuurlar. Btn bunlarla tehiz edilmi olarak vardklar ktr. Aydnlanrlar. Bilince kavuurlar. te bu lmsz olmaktr. Aydnlanabilmek iin ykselmeyi istemek yeterlidir. Hermesin rencilerinden Asclepius nsanlar, lml Tanrlardr, Tanrlar da lmsz insanlardr szn aklamtr. Her eyin ii ile d birdir, hibir ayrlk yoktu. Bykle, kkte byledir. Evrende hibir ey ne i, ne d, ne kk, ne byktr. Tek bir yasa ve tek bir eylem vardr. Esas neden daima gizlidir. Sonsuzluk, sonlu zaman ve sonlu mekn ile anlalamaz ve anlatlamaz. Sonsuzluk, snrllk iinde kavranamaz. nsan ancak ldkten sonra onu anlayabilir ve anlatabilir. nk yaayan insan zaman ve mekn ile snrlanmtr. Gerei grmek iin bu szlerin anlamn anlamak gerekir. Baz insanlar, gerei grmeye yatkndrlar, kabiliyetlerini abalar ile destekleyerek, insanlarn grmedii srr grebilirler. Bu yukarda zetlenen dnce, Hermese atfedilen reti, bundan sonra greceimiz tm teolojik grleri derinden etkilemitir. Bundan sonra, Ik ve karanlk ikilemi hep ana tema olmutur. Mistizm ve srlar dnyas buradan kaynaklanmtr. reti, filozoflarn kuracaklar modele nclk edecektir. Tm dini retilerin iine girecek, modellemelerini derinden etkileyecektir. Hermetizm ayrca, kendi bana bir din oluturacaktr.

148

in

in fiziksel harita

Orta Douda Smer ve Msr medeniyetleri yaanrken, Asyann br ucunda, bir dier medeniyet geliiyordu. Orta Batdan (Orta Doudan), Uzak Douya geince, birden isimler, olaylarn geliimi insanda ok etkisi yapar. Balangta, her ey bize yabanc gelmeye balar. Anlamakta zorluk ekilir. simler karr. simleri, olaylar aklda tutmak zorlar. Burada gereken biraz sabrdr. Beyin in'e alabilmek iin biraz zaman ister.

149

in dediimizde, bu kitapta anladmz blge, kuzeyde in setti, batda Kansu eyaletini snrlar iine alp, Trkmenistan' snrlar dnda brakan, douda in Denizinden, gneyde in hindine kadar uzanan byk toprak parasdr. in corafi olarak iki ksma ayrlabilir: Kuzey in ve Gney in. Kuzey ve Gneyi birbirinden Ch'in-ling (in-ling) sra dalar, daha sonra da Huai nehri ayrr. Ch'in-ling dalar, iklimsel olarak ta snr tekil eder. Kuzey in, sivri da tepelerinin ge uzand bir corafyadr. Genel karakteri itibar ile Anadolu platosuna benzer. Dalarn etekleri, ilkbahar rzgrlar ile Moolistann ilerinden tanan, ok ince taneli bir toprak tabakas olan, Ls ile kapldr. Her yl yaan bu toz (ls), tarlalar iin gbreleme grevi grr. Tarmsal olarak byk faydas olan bu toz, Ls ulam iin nemli bir engeldir. Kuzey in'de yol yapmak ve yaplm yollar muhafaza etmek, zor itir.

Sar nehir (Huang-ho), kuzey in'in kaderini belirleyen unsurlardan biridir. Sar nehir, ls blgesinden akarken, toplad ls ile kendi yatan ykseltir. Sonunda, yatan deitirir. Tarih iinde, Sar nehir yatan binlerce kilometre deitirmitir. Sar nehir nce kuzeygney dorultusunda akar, sonra birden bat-dou istikametine dner. stikamet deitirdii yerde, in'in en nemli kalesi olan T'ung- kuan (Tur-gvau) kalesi bulunur. Genelde T'urgkuan'a sahip olan, bakente de sahip olur. T'urg- kuan'a kadar, alt dz gemiler, Sar nehir zerinde iki tarafl seyredebilirler. Ondan sonra ise, nehir zerinde sadece suyun ak ynnde gidilebilinir. Sar nehrin en nemli kollarndan biri olan Wei zerinde de, ulam alt dz gemilerle salanr. Bylece, genelde in imparatorluunun tarihi bakentleri olan Ch'ang-an ve Lo-yang kentleri, ulam ve iaelerini, nehir yoluyla salarlar. in'in en kuzey batsnda bulunan eyalet Kansudur. Kansu, in'den Trkmenistana kadar uzanan dar bir erittir. Kuzeyinde Gobi l, gneyinde Tibet dalar vardr. Buras pek yolunun balad stratejik yerdir. Hemen kuzeyde, Ordos blgesi bulunur. Buras, inlilerle Trklerin srekli attklar yerdir. Gney in'in iki can damar, yukarda Yang-tse (Yang- e) ve gneyde His-ho nehirleridir. Bu nehirler birbirlerine kanallarla balanmlar ve bentlerle aklar kontrol edilmitir. Hlbuki kuzeyin Sar nehri, bugn bile tam anlamyla kontrol edilememektedir. ki nehir de, kollar ile birlikte, su ulamna hep imkn verirler. Tibet dalarnn devam olan dalar, gney in'i paralara blerler. Bunun sonucu olarak, eski zamanlarda, gney in'de deiik diller konuulur ve deiik vadilerde oturanlar birbirlerini zorlukla anlarlard.

150

M.. 4000 yllarna gelindiinde, in'de tarm yaplmaya balanm ve Sar nehir evresinde yerleik dzene geilmiti. Alvyonlu topraklar ok bereketli olan ovann iinde, pek ok bataklk ve balta girmez ormanlar vard. Gneyde ise, Yang-e vadisinden sonra in'in dalk ve ormanlk ksm balyordu. Temel gda daryd, bununla birlikte buday ve pirin de biliniyordu. Kpek, domuz, kei, koyun ve sr evcilletirilmiti. Damlar otlarla kapl, salam yapl evler, yarya kadar topraa gmlm olarak ina ediliyordu. Evlerin iinde ocak ve frn vard. Yer amurla svanyordu. Balangta birka evlik olan bu yerleimler, zamanla kalabalklatlar, ky byklklerine eritiler. Bu dnemde, dnen geometrik desenlerle sslenmi anak, mlek kullanmn gryoruz. Bu desenler, daha sonralar in'e zg kabul edilen biimlerin ounun ilk halleridir. Yine bu dnemden kalan kesilmi ipek bcei koza kalntlar, ipekiliin de bilindiini gstermektedir. in yazs, M.. 2000 civarnda gelitirilmitir. Bu yaz, resim esasna dayanan ok karmak bir yazdr. in'de bulunan ilk yazl belgeler, hayvan kemikleri ve tortul kalntlar zerine yazlan, Shang (ang) hanedanna ait kaytlardr. in tarih kaynaklarnda sz edilen ilk hanedanlk a hanedandr. a hanedannn tarihi gemii, kuvvetli bir olaslkla, tahta zerine yazlm yazlarn yok olmas nedeniyle, gnmze ulaamamtr. Bu dnemde kyler tepelerin zerine kuruluyor, saldrlardan korunmak iinde etraf toprak duvarlarla evriliyordu. in in yazs yazsnda, eski kent isimleri ile tepe, ayn resimle gsteriliyordu. Yani tepe yerleim demekti. Bunun gibi, " kabuk " Hiyeroglifi, para, ticaret, zenginlik anlamna geliyordu. a hanedanl zamannda, sosyal admlar atld bellidir. Bunlardan biri de M.. 2850 in imparatoru Fuinin, insanlarn isimleri ile birlikte soy isimlerinin de kullanlmasn emrederek, yrrle koymasdr. Yine bu dnemde, M.. 2737 ylnda, in imparatoru Shen Neng gut, romatizma, malarya, hafza kayb hastalklar iin marihuana aynn iilmesini kard bir tamimle emretmitir. Shen Nengin 365 ifal bitkiyi saptadna inanlr. Bu bitkilerden eitli reeteler yolu ile salanan ilalarla hastalklar iyiletirilmeye, aclar hafifletilmeye allyordu. Smerlerde Glgam Uruk kentinde hkm srerken, M.. 2700 tarihlerinde, inde Hint mrekkebi (ini mrekkebi) gelitirildi. Bu mrekkep, ra ve lamba ya isi ile eek derisinden ve miskten elde edilen jeltinle karlatrlarak imal ediliyordu. Bu srada, Amerika ktasnda, Meksikada Msr bitkisinin ehliletirilmesine balanmt. inliler takvimlerini M.. 2698 ylndan itibaren balatmlardr. a hanedanlnn ortalarna rastlayan bu tarihin neyi kastettii imdilik bilinmemektedir.

151

inde homoseksellik daha bu yllarda yaygnd ve bu yaygnlk zamanmza iyice yaklaana kadar srecektir. inde, gnlk yaamda, homoseksellik ne vlr ve ne de yerilirdi. Bu duruma bakarak homosekselliin geleneksel aile ahlakn incitmedii sylenebilinir. in tarihinde e cinsellie ncelikle terminoloji ile balamalyz. nk in Bat dnyasnn tabirlerini kullanmaz. Homoseksellik srlm eftali veya eftaliyi paylamak yen veya giysi kolu kestiren tutku yahut ta ksaca kesik yen mttefik veya badak kardelik gibi pek de alk olmadmz deyilerle karmza kar. Bu deyileri anlamak iin, hikyelerini bilmek gerekir. Homosekselliin, toplum tarafndan kabul edilen davranlar olmasn salayan, efsanevi bir imparatordan sz edilir. Sar mparator veya Huang Di, in toplumunda kurucu Atalardan kabul edilerek, ad etrafnda birok eyin efsaneletirildii bir mparatordur. Toplumun homoseksellii benimsemesi Giritte de byle efsanevi bir imparatora balanr. in geleneklerine gre Sar mparator veya Huang Dinin M.. 2698 2599 arasnda yaadna inanlr. mparator, danman, bilgini ve Saray doktoru Qi Bo ile in tbbnn temellerini atm ve ok uzun bir hayat srmenin yolunu bulmutur. Qi Bo ve mparator efsaneye gre pusulann da mucitleridir. Pusula sayesinde kum frtnas arkasna gizlenmi olan dmanlarn bulup, yok etmilerdir. Efsanelerde mparatorun ei de yer alr. O da halkna ok deerli bir eyi hediye eder. Sar imparatorun sevgilisi ve tapt ei Kralie Luo Zunun sihirli gleri einden hi de aa deildir. in efsaneleri ipek bcei kozasndan ipekli kuma yaplabileceini insanlara Kralie Lou Zunun rettiini anlatmaktadr. Bu sevgili e erkenden lnce mparator ok mutsuz olur. Hibir ey onun duygusal boluunu dolduramaz ta ki erkek bir sevgilisi olana kadar. Bu gen erkee byk bir tutku ile balanan Sar imparator sayesinde inde ecinsellik balar. Bu yknn yazar efsanevi tarihi Cang Jiedir. Cang Jie de olduka sra dyd, efsaneye gre, drt gzl ve sekiz gzbebekli dir. inde yaz sistemini bulan da odur. in mitolojisine gre Huang Di, insan vcudunun srlarna ulam olan kiidir. Ona gre kan kalbin kontrolndedir ve rotasnda durmadan dner.

152

Minos

ok eski tarihlerde Yunan anakarasnda ve Ege adalarnda ilk oturan topluluklar iin, henz, net bilgilere sahip deiliz. Ama efsanelerde anlatlanlar gibi, dev talardan yaptlar ina etmi, Pelasklar, Karyallar ve Lelegler olarak adlandrlan guruplarn yaadn varsayabiliriz. M.. 3000 ila 2000 yllar arasnda, Egede, Kiklat takmadalarnda, Mezopotamya ve Msr uygarl ile hemen hemen ayn dzeyde, merkezi Girit olan, bir uygarlk vard. Bu yaygn uygarlk, Giritte, Peloponezde, Anadolunun batsnda izler brakmtr. Balangta tatan silah ve aletler vard. Ve bu aletlerde, nadir ve kymetli bir ta olan obsidyen kullanlyordu. obsidyen Kiklat adalarndan biri olan Melosta bulunuyordu. Burada, Phylakopi adl, obsidyen karlan, ilenen, o dnem iin ok kymetli olan aletleri yapan ve bu aletleri ihra eden, byk bir kasaba kurulmutu. Zamanla, tatan, bakra ve oradan da ilkel tunca geildi. Ancak bakr ve tun, o kadar nadirdi ki, sadece silah ve mcevher yapmnda kullanla biliniyordu. Bu dnemin genel iktisadi faaliyetleri, balklk, kkba hayvan yetitiricilii, ilkel tarm ve trampa, korsanlk idi. mlekilik vard, ancak mlek resimleme bilinmiyor, geometrik ekiller kullanlarak, mlekler ssleniyordu. Halk yuvarlak ve yumurta biimi sazdan kulbelerde oturuyordu. Bu evler ok geniti ve byk aile (belki kk klan), bu evlerde ortaklaa yayordu. Mezarlar da ortak idi. Ancak, bu dnemde Minos saray veya Phylakopi kasabas gibi, gelimi kent ve yaplar olduu unutulmamaldr. Bu ilk Egeliler nereden gelmilerdi. ok ak deil ama bu halklarn, o dnemde Anadoluda yaayan kavimlerle, Hattilerle, ayn veya yakn akraba olduklarn dndrecek veriler, rnein Yunanistandaki baz da, rmak ve yer adlar vardr. Ayrca, daha nce anlatlanlar gz nne alndnda, Girit, Ege adalar, Anadolu ve Avrupada yaayan insanlarn birbirine yakn akraba olma olaslklar hi de ufak deildir.

153

Minos Saray

Minos 1

154

Minos 2

155

Pramitler

Caral amfitiyatro

Gney Amerikada M.. 2600 yllarna geldiimizde, kent yaamnn baladn gryoruz. M.. 2627 tarihinde Peruda Supe vadisinde Caral kenti kurulmutu. Eski Msr imparatorluunun siyasi gelimelerini henz yeterince bilmiyoruz. Ancak III. ve IV. hanedan firavunlar fetihler yapan krallard. M.. 2630 ile 2611 yllar arasnda firavun olan, Msrda III. c hanedann 2 ci kral Dzoser (Coser, Neerihet) zamannda, mehur mimar mhotep tarafndan ilk basamakl piramit tasarmland. Basamakl piramit, pek ok adan deneme amacyla yaplm bir yap olmasna ve birok deiiklik geirmi olmasna ramen, hayret verici bir teknik ustaln ve ekonomik gcn gstergesidir. Bu, Msrda basamakl piramitler an ayordu. Ayn ada duvar resmi yaplmas da hayli ilerlemitir. M.. 2612 ile 2150 tarihleri arasnda Msr duvar ressamlar, bira imalinin tarifi de dhil pek ok resim izdiler. Bu resimler, Msrdaki yaamn pek ok ynn gzler nne sermektedir. III. c hanedan M.. 2649 ve 2575 yllar arasnda hkm srmtr. Daha sonraki dnemlerde, geriye bakldnda, Dzoser dnemi bilgeliin ve

156

baarnn altn a olarak grlmtr. Basamakl piramidin mimar mhotep, ba mimar ve heykeltrat. Saray bahekimi olarak da tayin edilmitir. Saray doktoru olarak atand bilinen ilk erkek odur. Daha sonralar ifa baheden bir Tanr olarak anlarak Tanr Ptahn yannda yer alm ve hekimlerin koruyucusu bir ilah seviyesine ykseltilmitir.

Basamakl Piramit

M.. 2575 ylnda, Snofru (M.. 2575 2551) IV. hanedan kurdu. IV. c hanedan M.. 2575 ile 2465 tarihleri arasnda hkmetmitir. Snofru dneminde, Byblosdan (imdiki Lbnan kysnda bir kent) Msra gemiler ile kereste tanyordu. M.. 2563 ylnda firavunun olu Nikur lnce tm servetini karsna, bir dier hanma ve 3 ocuuna brakan bir vasiyetname yazd. Bu bilinen ilk yazl vasiyetnamedir. IV. hanedan firavunlar iinde, fetihler asndan, Firavun Snofrunun zel bir yeri vardr. Etiyopyay yenip, kendine baml hale getirdi ve oradan 200 bin ba hayvanla lkesine dnd. Libyay yenerek, potansiyel bir dman sindirdi. Bakr madeni asndan zengin olan Sina yarmadasn Msra katt. Msr snrlarnda, lkenin istilalara kar korunabilmesi iin istihkmlar yaptrd. Snofrunun fetih savalarn, lmnden sonra, olu Keops srdrd. Bu dnem, Msr tarihinde byk piramitlerin yaplma dnemidir. Snofru, Dahurdaki iki piramidi yaptrm, Maydum piramidini tamamlamt. piramitleri bana bizzat geerek ina ettiriyordu. Snofrunun inaat faaliyetleri, haleflerininki kadar geni kapsamldr. Faaliyetler iyi bir ekonomiye ve dzenli bir devlet yapsna iaret etmektedir. Snofru zamannda mezarlarda bulunan resim ve kabartmalar, daha sonraki dnemlerde de ele alnacak olan konulardan olumaktadr. Mezar resimlerinden ve kabartmalardan anladmz kadar ile firavun yksek dereceli memurlara birbirinden ok uzak olan topraklar bahediyordu. Kuvvetli olaslkla yksek dereceli memurlarn bir siyasi g oluturmasnn nne geilmeye allmt. 157

Snofru Daur piramidi

Keops piramidi

158

M.. 2551 ile 2528 yllar arasnda Snofrunun olu Kufu (Keops) firavun oldu. Kralie Heteferes idi. Keops 30 metre yksekliindeki byk piramidi yapmtr. Bu piramidin yapm srasnda iilerin, gnlk sarmsak istihkaklarn alabilmek iin, greve gittikleri sylenir. Msr hayatnda bynn nemli rol oynadn gsteren bir yaz, bu dnemlerden elimize gemitir. Keopsun olu Herutatuaf ile Thot mabedinin srlarna vakf byc Teta hakkndaki konumas ve bu karlamann yks bynn kraliyetin ana meguliyetlerinden biri olduunu gstermektedir. Konu kafas kesilmi bir kazn yeniden diriltilmesidir. Yazlanlardan byc Tetann firavunun huzurunda baarl bir gsteri sunduu anlalmaktadr. M.. 2520 ile 2494 yllar arasnda Kufunun olu Kefren firavun oldu ve Giza platosunun ikinci byk piramidi ile Sfenksi yaptrd. IV. Hanedan dneminde nemli bir gelime gne kltnn ortaya k oldu. Gne dini V. Hanedan dneminde de oluumunu srdrmtr. Gerekte bir piramit gne sembol olarak dnlmt. Firavun Snofru da gne kltnn nclerindendi. Gne klt gelierek sonunda Re (Ra) taks kral yllklarna eklendi. Ama bu ok daha sonra firavun Racedef (2528 2520) dneminde oluabildi. Bundan sonra da Renin olu unvan firavunlara verilmeye baland. Folklora bakldnda, Snofrunun firavun olarak sevildii, buna karlk Kufu ve Kefrenin birer despot olarak algland grlmektedir. Bu halkn IV. Hanedan ynetiminden memnun olmadn gsteren bir husustur. Sakara nekropolnde IV. Slale zamanndan kalma bir mezar vardr. Bu mezar Khnumhotep ve Niankhhnum adl iki erkee aitti. Mezardaki resimler ve yazlar ve adlarnn da gsterdii gibi bu erkekler birbirlerine aitti. Bir ift olduklar aka belirtilmiti. Bu birlikteliin Firavunun himayesinde olduu da yazldr. Bu iliki tarihin bilinen en eski kaytl (tescilli) ecinsel ilikisi kabul edilmektedir. .Bu birlikteliklerini aklayan Khnumhotep ve Niankhhnumun ayn zamanda karde olabilecei de sanlmaktadr. Bu gnden 4500 yl geriye gidildiinde (M.. 2500), Menfiste oturan firavunun etkisi azalmaya balad. Yaplan byk yaplar nedeniyle i smr artmt, halk ynetimden honut deildi. Topraklar, senyrlere ve tapnaklara datldndan, firavunun topraklar ve maddi gc de azalmt. zel mlkiyet, su ortaklklar aleyhine alyor, bu da nomlarn ekonomisini sarsyordu. Nomlarn bandaki Nomarklar kendilerini halkn sorumlular olarak grmeye ve lanse etmeye baladlar. Balangta bunlar merkezden atanm memur statsndeydiler. Zamanla bamsz hareket eden hkmdarlar haline dntler. Msr, tekrar nomlara paralanmt.

159

Genel olarak, yksek devlet memurluklar firavun ailesinin yani krallk soyunun iinde datlrd. Merkezi otorite zayflarken, yksek devlet grevleri, firavun ailesine mensup olmayanlara da verilmeye baland. Ancak bunlar evlilikler yoluyla kraliyet hanedanna katlyorlard. Yine de aile balarna dayanan bir ynetim biimi yerini brokrasiye benzer bir dzene brakmaya balamt. V. hanedanla birlikte, yaplmakta olan piramitlerin boyutlar gittike daha klmeye balad. Bu hem merkezi hkmetin etki ve yetkisinin azalmakta olduunu ve hem de merkezin ekonomik durumunun gittike ktye gitmekte olduunu gsteren rneklerdendi. Buna karlk, nomlarda eyalet yneticileri iin byk mezarlar yaplmaya baland. piramitler klrken, yaplan gne tapnaklarnn says da azalyordu. V. Hanedann son firavunlar gne tapnaklar yaptrmamlardr. Gne (Ra, Re) klt nemli bir sarsnt geirmektedir. Msr'da keten kuma dokumas yaplrd. M.. 2500'den kalan kuma paralarndan anlaldna gre, o dnemde gerek iplik bkm, gerekse dokuma tarz bakmndan ok kaliteli kumalar retilmitir. nce iplikli dokumalar Msrllar, M.. 2500 tarihlerinde retmi ve keten iplikten dokunmu bu kumalar, mumyalama ileminde kullanmlardr.

160

Msr Tbb ve Snnet

Yrek btn organlarda konuur bu szler Msrda bulunan ve tp literatrne gemi nl Ebers Papirsnde yer almaktadr. Msr da tp ok nemliydi. Tbba rahiplerin byk katks olmutu. Tanrlar olmakszn iyiletirme olamayacana gre, tp rahiplerin tekelinde gelien bir disiplindi. Tbbi arlkl papirslerde yer yer byl szckler, dualar, tanrlara yakarlar yer alr. Ebers papirsnde u zdeyi aka ifade edilmitir: Sihir ilalarla birlikte etkilidir. lalar sihirle birlikte etkilidir. lahlardan medet uman hastalar, mabetlerde Rahiplerin tedavisine muhta olmu olmalar nedeniyle iyiletirme ilerinde ilk kullanlan usuller daima sihir izlerini tarlar. Daha sonralar, sadece hekimlii meslek edinenler olmu ve bunlar saraylarda nemli yer igal etmilerdir. Btn Klasik aratrmalarn ortak grne gre, Msr'da Hekimler snf, gerek devlet ilerinde, gerekse sosyal hiyeraride nemli yerler almlardr. Bu da Msr'da Tbbn ne derece nemsendiinin bir delildir. Homerosun kaydettiine gre, Msrllar en mkemmel hekimleri yetitirmilerdir. Herodotos, Msr'da her hastaln ayr bir hekimi olduunu kaydetmektedir Esrarl bir kuvvet tadna, tabiatst gc bulunduuna, birtakm srlar sakladna inanlan ey olan Tlsm karlnda dilimizde sihir, by, efsun kelimeleri kullanlmaktadr nana gre tlsmlarn etkili olabilmesi, tabiattaki baz glerle iliki kurulmasna ve uurlu bir zamanda din trenle yaplmasna baldr. Tlsmdan medet ummann mazisi olduka eskilere gitmektedir. Papirslerin incelenmesi Eski Msr'da vazgeilemez (kimilerine gre 75 kadar) tlsmn mevcut olduunu ortaya karmtr. Eski Msr'da Doan Gne tlsmnn, lmden sonra yeniden dirilmeyi saladna inanlmtr. Yine eski Msr'da lyle birlikte gmlen Menat tlsmnn, ly tanrsal koruma altna aldna kesin gzyle baklmtr. Tanra Hathor Byk Menat Cennetin Hanmefendisi olarak bilinir. Hathor (Hator) Msrn en nemli tanralarndan biridir. Galaksimiz baz dillerde Samanyolu, baz dillerde st yolu olarak da adlandrlr. Hathor (Msr dilinde Horusun evi anlamndadr) baz figrlerinde memelerinden st akan ilahi bir inek olarak

Menat tlsm

161

izilir. Hathor en eski tanralardandr. Varl inek/boa kutsall erevesinde en azndan M.. 2700lere kadar, II. krallk dnemine kadar gider. Hatta Akrep Kral dneminde bile var olduu sanlmaktadr. Hathor, ayn zamanda antik Msr yaratl mitolojisindeki yaratc tanr Rann kzdr. Hathorun ok sayda ismi vardr. Doumun bir mjdecisi, ak, nee, dans ve alkol tanrs olarak kabul edilir. Hathor her yl Nilin tamasndan da sorumludur. Mabetlerin dnda da hekimler olmutur ve bu insanlar sayg gren ve sarayda grev verilen insanlard. Msrda doktorlar paralarn devletten aldklar iin hastalarna cretsiz bakarlard. Ayrca devlet tarafndan denetlenirler hatal iseler cezalandrlrlard. Sias (Sais) ve Heliapoliste IV. slale zamannda bile tp okulu olduu anlalmtr. Her trl bitki, otlardan aalara kadar ila olarak kullanlrd. Baz madenler, hayvan organlar, kan, anne (insan) st gibi eyler de hastalk iyiletirmekte kullanlan nesnelerdendi. Tapnaklarda ilalarn hazrland ecza ve kimya laboratuarlar ve depolar bulunurdu. Keten bez bandajlar, kompres uygulamalar, cerrahi aletler kullanmak, yaralar dikmek, yara temizlii yapmak vard. Kknar, kei ya, ezilmi bezelye karmndan oluan mehlem yaparlard. Gnmz antibiyotiklerinin elde edildii baz bitkisel kkenli maddeleri kullanrlard. Ayn zamanda eczac ve kimyager de olan Msrl doktorlar, devirlerinde hakl bir ne sahipti. rnein leriki asrlarda, II. Ramses Hitit Kral Hattuile ifal otlar, tbbi malzeme ve doktor yollayacaktr.

Ankh-Mahor duvar resimleri 1

Sakkarada doktorlarn mezar olarak bilinen Ankh-Mahorun duvarlarnda manikr, masaj ve cerrahi mdahalelere ait duvar resimleri vardr. Bir resimde bir ergenin snneti gsterilmekte ve bu i iin merhem kullanlmas da tavsiye edilmektedir. Muhtemelen bu mehlem anestezik zelliktedir. Snnet uygulamasnn ne kadar yaygn olduunu kestirmek zordur, nk mumyalar bu konuda pek ipucu vermemektedir. Baz Msr Bilimcilere gre Mumya yapma iinin Msr Tbbna katks genelde ok abartlmtr. nk tahnitle uraanlar doktorlardan ayr ve daha aa bir snftr. Msrl doktorlar kadavralarla ilgilenmediler nk bu dinen yasakt. Onlar yaayanlar gzlemlediler. 162

Hastalk belirtilerini ve tedavilerini yazdlar. Hastalklardan korunma arelerini aratrdlar. rnein ok yemenin kt olduunu biliyorlard. Temizliin nemini anlamlard. Kanalizasyon sistemleri vard. ok sk ykanrlard. Evlerinin yediklerinin ve itiklerinin temizliine ok dikkat ederlerdi. Baz rahipler gnde iki kere ykanr gnde bir salarn keserler domuz eti yemezler, kaynam su ierlerdi. Oru tutarlar mide ve barsaklarn zaman zaman mdahale ederek boaltrlar bylece ie yaramayan fazlalklar vcutlarndan uzaklatrdklarn dnrlerdi. Heredota gre dnyann en salkl insanlar Libyallar ve Msrllard. Rahip olacak erkek ocuklar snnet olduklar bilinmekte ama bu durumun ne kadar zorunlu olduu bilinmemektedir. Ritel tm vcudun tra edilmesi ile balyordu. Heredot, zellikle ge dnemde, snnet geleneinin Colchians (Karadeniz sahilindeki Kafkas dalarnn bat yamalarnda yaayan Afrika orijinli yani kara derili ve kvrck sal bir koloni Sopronius oraya ikinci Etiyopya ad vermi), Parthenios (Bartn Irma), Macrenios, Msrllar, Etiyopyallar, Suriyeliler, Filistinliler, Phoenicans (modern Lbnan sahillerinde yaayan halka Greklerin verdii isim), Macronianslarn olduu geni bir alanda uygulandndan sz etmektedir. Gnmzde bile Dou Afrika ve Msrn baz blgelerinde uygulanan kadn snneti phesiz tam bir gaddarlktr. Bu detin ok eski olduu bilinmektedir. M.. 2400e tarihlendirilen Uhann Sunusu adl yazda 120 erkek ve 120 kadnn bir arada snnet olduundan sz edilmektedir. Kadn snneti ile ilgili yaygnlk henz bilinmemektedir. Anlan yazda bu i bir adak gibi grnmektedir.

163

Aryenler

M.. 2500 yllarna yaklaldnda, Smer kent devletlerinin yaps ve aralarndaki elikiler, artk gelimeyi snrlar hale gelmiti. Sulama ebekelerinden daha iyi yararlanabilmek iin, iktisadi olarak siteler aras dayanma gerekiyordu. Bu ise siyasi bir birlii zorunlu klyordu. Bylece siteler arasnda, hegemonya savalar balad. Sonunda Laga kral Ennatum (bundan 45 asr nce) rakiplerini yenerek, siyasi birlii salad. Ancak, siyasi birlik hibir zaman tam olarak salanamad. Koyulan ar vergiler, iftileri eziyor ve bu da yeni ittifaklarn olumasna neden oluyordu. Doutan asil olan eski iktidar sahipleri de, yeniden kuvvetlenebilmek iin srekli frsat kolluyorlard. Siteler aras mcadele srp gitti. Bu hem Smer devletini bir btn olarak ve hem de siteleri tek, tek gszletirdi.

Ur Standart kutusu arabalar resim 1

Ur Standart kutusu Sava resim 2

M.. 2566 ile 2558 yllar arasnda yaplm olan Ur standart kutusu zerine, bu dnemdeki Smer ordusunu anlatan resimler izilmitir. Bu resimler, Smer ordusu hakknda

164

bize ilk bilgi veren kaynaklardr. Bu kutu zerindeki resimler, tahta panellere, kabuk, krmz kumta ve lapis lazuli kullanlarak mozaik olarak ilenmitir. Dar kutunun iki ana yznden birinde sava, dierinde bar resimleri vardr. Smer ordusundaki askerler, mzrak ve balta ile silahlanmlardr. Srtlarna pelerin giymilerdir. Dolu tekerlekli sava arabalar drt eek tarafndan ekilir ve zerlerinde iki sava bulunur. Kutunun zerindeki resimlerin birinde kazanlan sava sonunda elde edilen esirler, plak olarak, kraln nnden geirilmektedir. Ur standart kutusunun, bar anlatan yznde, bir ziyafet resmedilmitir. skemlemsi taburelerde oturan davetliler, lir alan mzisyenler eliinde iki imektedirler. Ziyafette misafirlere et, balk ve daha bir sr yiyecek sunulmaktadr. Hint-Avrupa dili konuan kabilelerin, 3000 ylnda balayan gneye doru gleri devam ediyordu. M.. 2500 yllarnda, Kral Yama ile beraber hareket eden Hint-Avrupa dili konuan Ariler (Aryanlar), Orta Asyadan Tacikistana girdiler. Kral Yamadan en eski ran ve Hint metinlerinde bahsedilir. Aryanlar Tacikistanda yeni yl olarak baharn balangcn (Nevruz) kabul eden bir takvim kullanmaya baladlar. Daha sonra Nevruz Anadolu, ran ve Afganistanda her yl kutlanan bir gelenek olacaktr. Her ne kadar Nevruzu bu takvim balangcna balamak mmknse de, baharn gelii Smerlerden ve hatta daha nceden beri, daima kutlanmtr. Bu nedenle Nevruz, tm kltleri kapsayan bir enliktir. Bu nedenle de asl kayna aman dinidir ve kkleri ok eskiye dayanr. Bu dnem in topraklarna bakarsak, a Hanedan zamannda da indeki eitli topluluklar arasnda savalar olmutur. rnein M.. 2400 yllarna ait bulgular, bize bu savalardan rnekler vermektedir. inde bu yllarda eitli toplumsal hareketler olduu ve kuzey in halknn dier yaayanlar zerinde bask uyguladn varsayla bilinir. Nitekim M.. 2300 yllarnda inin orta dzlklerinde yaayan Hmong adl topluluklar, nce in Hindi ve Burmann dalk blgelerine ve daha sonra da gneye Laos ve Taylanda doru gmeye balamlardr.

165

Smerlerin yaamndan bilgiler

Smerlerin, uygarln gelimesine en nemli katks olan yaznn icadnn doal sonucu olarak, Smer medeniyeti ilk defa okul aarak, eitime balad. M.. 2500 ylnda hazrlanm ders kitaplar bulunmutur. Smerlerde binlerce kii yazmanlk yapmaktadr: acemi ve bayazmanlar, kraliyet ve tapnak yazmanlar, ynetimde uzmanlam yazmanlar ve st ynetimde grev alan yazmanlar vardr. Bu yazmanlar yetitirmek iin, lkenin her yanna dalm yzlerce okul vardr. Smer okullar, mesleki bir eitim vermeyi amalyordu. Okullar bu amaca hizmet ederken, zaman iinde, eitim programlarnn gelimesi sonucu, Smer'in kltr ve bilim merkezleri haline geldiler. Okullarda Tanrbilim, bitkibilim, hayvanbilim, madenbilim, corafya, matematik, dilbilgisi dersleri verilmeye baland. Bu konularda, edebiyatlar, bilim adamlar yetitiler. Okullar balangta tapnaklara bal idiler, ancak zamanla dinden bamsz bir kurum haline dntler. Eitim program da olduka laik bir nitelik kazand. Sanrz, retmen maalar, talebelerden toplanan paralarla deniyordu. Eitim zorunlu deildi. Paral idi. Eitim ancak, hali vakti yerinde olanlarn alabilecekleri bir imknd. u ana kadar Smer okuluna gidenlerin listeleri arasnda kadn ismine rastlanmamtr. Bu da eitimin erkeklere mahsus olduunu gstermektedir. Smer lkesi, az sonra greceimiz gibi Akkadlarn hkimiyetine geince, ar ar Smer dili gnlk konuma dili olmaktan kmaya balad. lerde, bir Smerli aydnn bundan nasl yakndn greceiz. Smer dili, iinde Trkenin de olduu pek ok dillerle karlatrlarak, hangi dil gurubuna ait olduu aratrlm ve aratrlmaktadr. Ancak, u ana kadar genelde hemfikir olunan bir noktaya gelinememitir. Akkad dili Sami kkenli bir dildi. Akkadca ar bastka, Smerce ve Akkadca arasnda dil geiini salayacak szlkler hazrland. Aslnda, yaz ncesi dnemde, insanlar manzum ekilde olan anlatmlarn daha rahat aklda kaldn anlamlard. Bu nedenle oluan szl edebiyat manzum tarzndayd. Smerler, bu gelenei, yaznn bulunmasndan sonra da devam ettirmiler ve edebi eserlerini iir tarznda vermilerdir. Bu eserler: Smer Tanr ve kahramanlarn anlatan mit ve destanlar, Tanr ve krallara ilahiler, Smer kentlerinin yaklp, yklmasna yaklan atlar, ataszleri, fabllar ve denemelerdir. Mezopotamyada dier uygarlklarda olduu gibi, lmden sonra len iin (eer len kral veya kraliyet ailesinden bir bireyse) insan kurban olduka yaygn bir gelenekti. len prensin yaknlar, askerleri, kars, cariyeleri, hayvanlar da beraber gmlrd. Bu bulgu bile tak bana Smer dininin kkeninin aman dininde olduunu gstermektedir. len kiinin br 166

dnyada da bu dnyadakine benzer bir hayat srmesi ve br dnyada da rahat etmesi istenirdi. len kiiyle beraber, gnlk eyalar da gmlyordu. Mezarlarda llerin baularna veya elleri arasna, teki dnyada kullanmas iin, vazolar, avadanlklar, gerdanlk, bilezik ve kpe gibi ziynet eyalar konuluyordu. Mezarlar ilk zamanlarda kum ierisine alrken daha sonraki yllarda tuladan ina edilerek zerleri bir kmbetle kapatlmaya balanmtr. Ancak bu mezarlarn biimi lenin sosyal ve ekonomik konumuna gre deiebilmektedir. Fakirler, dikdrtgen bir kovukta tabutsuz olarak yatrlrlard. Yanlarnda kaba keramikler vard. Daha st snflara ait cenazeler ise, pimi topraktan yaplm beyzi bir kap iine konulurlard. Yanlarnda birok eya vard. Zenginlerin mezarlar tulalarla rlm, kmbetli mahzen eklindeydi. Bu mahzenlerde toprak vazolar, anak ve mlekler, eya ve aletler, renkli talardan, altn ve gmten mcevherler, ziynet eyalar bulunmutur. Smerde ilk olarak zindan yaplanmasna rastlyoruz. Vergi ve borcunu demeyenler, dzmece hrszlk ve cinayet sulamalar yapanlar zindana atlrlard. Smer lkesinde Recim cezas da uygulanrd. ki erkekle evlenen kadnlar veya hrszlk yapanlar talanrd. Bu talarn zerlerine su ileyenin kt niyeti yazlrd. Ancak balangta sert olan Smer yaslarnn zamanla (M.. 2000'den bile nce) yumuadn grlr. Gze gz, die di yasalar (ayak, el, burun kesme gibi) para cezalarna dntrlyordu. Ur-Nammu reformu sonunda 3 ya da 4 yargtan oluan Smer mahkemeleri olutu. Hatta bir tr Yargtayn bile olduu grlr. Mahkemede taraflardan birinde yazl belge yoksa tapnaa gidip yeminli ifade veriliyordu. Evlilikte damat kaynpedere bir dn armaan sunmak zorundayd. Kadnlar mlk sahibi olabilir, i ilikileri kurabilir ve tank olarak kabul edilirdi. Buna karn kocalar karlarn basit nedenlerle boayabilirdi. Eer kadnn ocuu olmuyorsa koca ikinci bir kadnla evlenebilirdi.

167

Smer-Akkad
M.. 2400 ylnda, Lagallar, Ur-Nane hanedann devirip, kendi kentlilerinden birini, Urukaginay baa getirdiler. M.. 2500 yllarndan beri Laga, Ur-Nane hanedan elinde ok kt ynetiliyordu. Smer lkesinde vergi memurundan daha bol bir ey yoktu. Urukagina, kente yasa ve dzeni getirdi, yurttalarn kiisel zgrlklerini kuvvetlendirdi. UrNane hanedan zamannda, ly karan hkmdarlar smrge savalar ve kanl fetihler yapyorlard. Balangta, avc toplumun snfsal yaps gerei, halklar arasnda birbirini yok etme gds fazla gelimemiti. Tabii ki rekabet vard, ama bu ldrc snrlara daha varmamt. Klan iinde her eylerini paylaan toplumun, Klan dnda da bu grgsnden vazgemesi, zel zorunluluklar dnda, dnlemezdi. Bu nedenle balangta pe pee ayn topraa g eden topluluklar arasnda, ncekini yok etme savalar ve gdleri grlmez. Onlar, topraklar birbiri ile kaynaarak paylamay tercih ederler. Smerlerde byle olmutur. Smerlerden ok sonra, ayn topraklara gelen, Smerlerden ok farkl bir topluluk, Sami kkenli Akkadlar, bu Kent devletlerini, zamanla Smer-Akkad ortak devletleri haline evirmilerdir. Msrda da byle olmutur. Bat Sahra lnden gelenlerle, Nil vadisine yerleenler, birlikte Msr medeniyetini kurmulardr. Anadolu'da da byle olmutur. Batan beri bahsettiimiz yerli Anadolu halk zerine gelip, yerleen Hitit yerleimi, ortak bir medeniyet kurmutur. Savamadan gelip kaynama, gemi kltrlerinin bir kalnts olarak, ilk yerleik medeniyetlerin, en medeni, en insani dnemidir. Sonra, snfl toplum ve servet farkllamas ortaya knca, gler ve yerleik dzenlerle, yeni gelenler arasndaki ilikiler, gittike daha kanl ve yok edici olmaya balamtr. Snfl toplum sadece kendi halkn snflara blmemitir, ayn zamanda toplumlar arasnda da nifak tohumlar samtr. zel mlkiyet, rekabeti, kazanan olmaktan karp, rakibi yok eden durumuna getirmitir. Artk gler, kaynama deil ama yok etme, ezme kuralna uyacaktr. Servet farkllamas ve doutan soylularn varl, smrgecilii de gndeme getirmitir. Kent devletinin i kaynaklar, hkim snflarn itahlarn doyuramaz noktaya geldiinde, smrge savalar da balamtr. Laga, Ur-Nane hanedan dneminde, smrge savalar yaparak, ksa bir sre iin de olsa, tm Smer lkesini hkimiyeti altna ald. Sonra, bir yzyl iinde de eline geirdii topraklar kaybederek, eski Kent devleti snrlarna geri ekildi. Laga ve halk zayf dmt. Hkim snflar, savalar iin, kii haklarn ihlal etmilerdi, vergileri dayanlamaz derecede arttrmlard, angarya artk ekilemez bir mertebeye erimiti. Laga halk gn getike fakirleiyordu. Btn denetim mekanizmalar sarayn ve onun brokratlarnn elindeydi. Sava srasnda, denetimler ok byk kazan kaplar haline gelmilerdi. Savalar kaybedilirken ve Laga fakirleirken, bu kolay kazanlardan tabii ki saray ve brokrasi vazgeemezdi. Rvet ve yolsuzluk ban alm gitmiti.

168

Rvet

Rvet, bundan 5000 yl nce, ilk Kent devletleri varken vard. Din ve yerleik toplum, snflar ve zel mlkiyeti ortaya karmt. zel mlkiyet servet farkllamasna yol am, bu da iktidar gcn getirmiti. ktidar ele geirenler, daha fazla servet sahibi oluyorlar ve servetleri arttka gleri artyordu. Dier taraftan devletin, devlet olarak yaayabilmek iin, yurttalarnn katksna ihtiyac vard. Organize bir toplumda yaama hakk, kiisel mlk edinme ve bu mlk koruyabilme hakk ve kiinin yaamn tehlikelere kar koruyabilmesi, ancak, devlete vergi vermesi ve onu kuvvetlendirmesi ile mmkn oluyordu. Yurttan kuvvetli bir devlete ihtiyac vard, kuvvetli bir devletin de yurtta katksna yani vergiye ihtiyac vard. Ancak, devlet hkim snflarn tekelinde iken, devlet geliri ve ynetici gelirleri birbirine karyordu. Tapnaklar, topladklar vergiyi bir taraftan devlet iin kullanrken, bir taraftan da din adamlarnn kiisel gc iin kullanyorlard. Saray ise, zaten devlet demek olduundan, sarayn gc ile devletin gc i ie girmiti. Verginin paylalmasndan st yneticiler yeterli pay alsalar bile daha aadaki yneticilerin yeterli pay ald sylenemezdi. Devlet gl olduu iin, halkna yararl eyler yapt iin, vergiyi alma hakkn kendinde gryordu. O zaman, bir iin yapm iin gcne ihtiya duyulanlarn ve kiisel istekleri yerine getirenlerin, kiisel vergi alma hakk yok mu idi. te buradan rvet kt. zel mlkiyet beraberinde zel vergiyi de, beyinlerde bir hak haline evirmiti. Nasl, artk, bir kere kurumsallatktan sonra, zel mlkiyet insanln vaz geemedii bir varlk haline dnmse, zel vergi yani rvet de yle bir hak haline dnt. Yalnz, burada, retim biiminin bir gerei olarak ortaya kan zel mlkiyetle, bu mlkiyetin kazanlmas iin kolay bir yol olarak kullanlan rveti ayn kefeye koymamak gerekir. zel mlkiyet, insanln gelimesinde, kanlamaz bir merhaledir. Rvet ise, her ii baaran insan beyninin, toplum aleyhine alan ama kiisel servete ulamakta ksa bir yol olan, buluudur. Nasl, hayal gc, Homo sapiensi Homo sapiens yapmsa, rveti de servete giden ksa bir yol olarak bulmutur. Toplumun yozlamas anlamna gelen rvet, toplumu birbirine balayan balar, gven duygusunu ve dayanmay yok ettiinden, insanlk aleyhine alan bir kurumdur. Mcadele edilmesi, yeryznden silinmesi gereken bir kurumdur. Ama bu nasl olacaktr. Bundan 5000 yl nce Smerde rvet vard. Tm alnan nlemler, karlan cezai kanunlar, hibir yaptrm, rvetin gnmze kadar gelmesini ve bugn bile bamzn belas olmasn nleyememitir. nk beynin rn olan rvetle, kaynanda, yani beynin iinde mcadele edilmesi gerekir. Bunu yapacak olan da ahlaktr. Avc toplumun gvenli ve eitliki 169

ortamnda, ahlaktan ve ahlaki deerlerin gereinden ne denli bahsedile bilinilir. aman dini, ahlaki kurallar zerinde pek durmaz. Yerleik topluma geildiinde, din yeni artlara uyum iin ekil deitirirken, yani yeni dinler amanizmden trerken, din iinde ahlaki retiler, doal olarak yeteri kadar yoktu. Ama yerleik dzene geen insan, snflannca, zel mlkiyet ve servet farkllamas olunca, hemen peinden rvet topluma girince, din toplum ahengini korumada geri kald. Ahlaki kurallar, insanlar doru yola getirecek ve onlarn birbirine zarar vermesini nleyecek kurallar hemen konulamad. Bu da rvetin nnde, bo bir alan brakt. Ahlak ile tehiz edilmi olan beyin, rvetin tek ilacdr. Ama rvetin ilk gnlerinde, ahlakl olma bilgisi veya bir baka anlamda dinin ahlaki retisi, toplumlarda var olmadndan, rvet ald ban gitti. Ve bir virs gibi, ekil ve yntem deitirerek, o gnden sonra hep var oldu. Dinler veya zamanla gelien ahlak kurallar, onu hep birka adm geriden takip edebildiler. Biz imdi bundan 4500 yl nce (M.. 2500) Lagata yaam ve olaylara tanklk etmi bir tarihinin kendi szleriyle anlattklarn izleyelim: " Kayklarn denetisi kayklar gasp ediyordu. Hayvanlarn denetisi, byk ba hayvanlar alyordu, kkba hayvanlar alyordu. Balklarn denetisi balklar gasp ediyordu. Laga'l bir yurtta ynl bir koyunu krktrmak iin saraya gtrd zaman, eer yn beyazsa be ekel demek zorundayd. Eer bir adam karsndan boanrsa, iakku be ekel, vezir bir ekel alyordu. Eer bir kokucu bir ya karm retirse, iakku be ekel, vezir bir ekel, saray khyas bir ekel alyordu. lm bile vergi ve ykmllklerden kurtulu salamyordu. l mezarla gtrldnde, bir grup memur ve asalak, aileden fazla miktarda arpa, ekmek, bira ve eitli eyalar szdryorlard Laga kral, Urukagina, akku olunca ne oldu? Urukagina kayklarn denetleyicisini grevden ald. Balklarn denetisini grevden ald. Byk ba ve kkba hayvanlarn denetisini grevden ald. Beyaz koyunlar krktrmak iin deme yaplan gm tahsildarn grevden ald. Bir adam karsndan boandnda, ne iakku, ne vezir hibir ey alamayacakt. Kokucudan da bir ey alnamayacakt. Gmmek iin mezarla bir l gtrld zaman, memurlar lnn mallarndan ncekine gre daha azn, baz durumlarda yarsndan da azn alacaklard. Artk her yerde vergi tahsildarlar gezmiyordu. Laga yurttalarna zgrlk gelmiti. Artk, yoksul bir adamn olu balk tutmusa, kimse bal elinden alamayacakt. Artk, memurlar, bahelere girip, aalar silkeleyip, meyveleri toplayp, gtrmeye cesaret edemiyorlard ". Urukagina, Laga Tanrs Ningirsu ile dul ve yetimlerin gller karsnda korunmas iin zel bir anlama imzalad. Smer tarihinin, bundan sonraki olaylar gstermektedir ki, kraln Tanr ile yapt szleme pek yrmemitir. ten rme, srp gitmitir. Bu zor ve umutsuz gnlerde baa geen Urukagina, yapt kanunlarla, halk bunaltan yneticilere kar toplumun kimsesiz ve zayf fertlerini olabildiince korumaya almtr. Bu karanlk gnleri ve Urukaginann salad zgrlk dolu gnleri anlatan kadim tarihi, Urukagina sayesinde Smer lkesinde vergi memuru kalmadn syler. Tarihin ilk yazl kanunu (imdilik) M.. 2375 yllarnda hkm sren Smerli Laga kral Urukaginaya aittir. Urukaginann yasalarna ait yazl bir metin henz tespit edilememi olsa da zamann tarihisinin ve baz kaytlardan bu yasalarn varl bilinmektedir. Unutulmamaldr ki dnyann birka koleksiyonunda binlerce antik Mezopotamya tableti hala okunmay beklerken kim bilir ne kadar da topran altnda karlmay bekliyor. ster yasa ve kimi tarihilere gre kanun niteliindeki bir buyrua dayanarak yaplm olan Urukagina reformlar bir gerektir. M.. 3000lerde yaplm zgrlk, gsz koruyan niteliktedir.

170

Sosyal Devlet olmann temel nvesinin tamaktadr. Urukaginadan sonra Gudean, Urnammu gibi baz Smer krallarnn da kanunlar yaptn biliyoruz

Yerleik dev. ve avc topl. M. 2400

A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana girmeye balyorlar. H: Hititler, Luviler, Palar ve akraba kabileler. Bu Yunanistana giren ailelerden farkl bir Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Anadoluya girmeye balyorlar. S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkadlar Smerlerin iine ve yanna yerleiyorlar.

171

Afanayevo Kltr

Bundan 5000 yl ncesine ait (M.. 3000), Altay dalarnda bulunan mezarlarda, akmak ta ve boynuzdan yaplm zpkn gibi silah ve aralara rastlanr. Mezarlarda toprak kaplar yoktur. Bu dnemde burada yaayan insanlar avclkla geinen ve toplayclk yapan aileler olarak dnebiliriz. Altay kltrnn kendine has zellikleri yoktur. Bu nedenle, 5000 yl ncesi ait Orta Asya kltr olarak Altay kltr ve Gney Sibirya, kltr birlikte ve bir btn olarak incelenir. Yenisey zerindeki Minusinsk blgesinde bulunan arkeolojik verilere dayanlarak incelenen Gney Sibirya kltrne, Afanasyevo kltr denir. Afanasyevo kltr, M.. 2500 1700 yllar arasnda, Gney Sibirya'da yaam avc insanlarn kltrdr. Afanasyevo kltrnde, mezarlarda, koyun, at ve av hayvanlar kemikleri bir arada bulunmutur. Bu da avclk ve obanln birlikte yapldn gsterir. Bu mezarlarda tatan yaplm aletler ounluktadr. Ancak, dnemin sonuna doru, bakrdan yaplm aletlere de rastlanmtr. Bu dnemde, atn, bir hayat arkada olarak, Gney Sibirya kltr iindeki topluluklara girmekte olduu grlmektedir. lk alarda Altay ve Sayan dalarnn gney bat blgesinde rastlanan beyaz derili insanlar, Afanasyevo kltr esnasnda, Tanr dalar blgesine yaylm ve bugnk Kazakistana girmilerdir. Gney Sibirya ise, zellikleri iyice belirlenmi bir yerli halktan yoksundur. Gney Sibirya'da beyaz derili insanlar ile Moollarn karmndan yeni bir sentez domaktadr. Uzun sre devam eden karm, M.. 3000 2000 yllarnda, Gney Sibirya halk iinde Mongoloid tipini ounluk tipi haline getirir. Trkmenistanda bir Hint Avrupa (Akdeniz veya ran veya beyaz derili) tipi olan Sodlular vardr. Bu dnemde, baz aratrmaclara gre, Sodlular dndaki Akdeniz tipi Afganistan, ran, Hazer denizinin kuzeyi, kuzey Kafkasya ve Karadenizin kuzeyinde yaygndrlar. Orta Asyada insanlar yukardaki gibi yaarken, dnyann bizi ilgilendiren blgelerini bir daha hatrlayalm. Anadolu, Mezopotamya ve Msrda kent devletleri vardr. Yaz bulunmu ve yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Yerleiklerin dini ekillenmi ve aman dininden ayrlmtr.

172

Akkad Hakimiyeti
M.. 2400 yllarna gelinirken, Smer lkesinin kuzeyinde, Akkadl hkmdarlar gittike gleniyorlard. Akkadlar Sami kkenliydi ve Smer lkesine uzun bir zaman diliminde, ar ar gelerek, yerlemilerdir. Zamanla oalan Akkadlar, kentlerde ynetimi ele geirmeye balamlard. M.. 2340 ylnda, bir sr efsaneye ilerde konu olacak olan Sargon, Akkad kral oldu. Sargon 2315 ylna kadar tahtta kalacak ve kurduu devlet 200 yl yaayacaktr. Smer milisleri, ar silahlarla donatlm olarak, sk sralar halinde ve mzrakla savarlard. Sargon, para ile tuttuu topraksz insanlardan, oku arlkl bir ordu kurdu. Bu ordu ile tm aa Mezopotamyay ele geirdi ve M.. 2320 tarihinde Smer Akkad birleik kralln kurdu. Sargon yaadktan yaklak 1000 yl sonra onun hakknda yazlan bir iirde, Sargonun doumunu yle anlatyor. Bunu Muazzez lmiye dan alntlayalm. Sargon'un annesi rahibe olduundan onu gizlice dourup Musa gibi sepet iinde suya brakm. Sepeti bulan Akki adndaki sucu onu bytm ve Ki Sarayna ikici ba olarak vermi. Akkad kral Sargon Sargon sarayda yaarken, Ki kral Zababa'nn hastalndan ve gszlnden yararlanarak nce Ki kralln ele geirmi; daha sonra dier ehir krallklarn da yava yava ele geirerek snrlar Anadolu'ya kadar uzanan bir imparatorluk kurmu. Bu imparatorluun kuzeyini Akkad, gneyini Smer olarak adlandrm. Bir de imparatorluk iin Agade isimli grkemli bir bakent yaptrm. Ancak, yerli halk Smerler yazlaryla, sanatlaryla, bilimleriyle byk bir uygarlk kurmulard. Bu halk ykmak kolay deildi. Bu yzden, Sargon; onlarn beenisini kazanmak, onlarla dost olmak iin Smer Ak Tanras " nanna " y " tar " ad ile kendi koruyucu Tanrs yapt ve onu yceltti. Bu hikyeyi anlatan iirin bir ksm aaya alnd: Ben Agade'nin kral byk kral Sargon Annem yksek bir rahibe idi, babam bilmiyorum Yksek rahibe annem beni gizlice dourdu 173

Beni bir kam sepete koydu, onu ziftle kaplad Beni nehre brakt, dar kamayacaktm Nehir beni srkleyerek su ekici Akki'ye gtrd Akki beni sudan kard, kendi olu gibi bytt beni Sargon kz Enheduannay, Ur kenti Ekinugal mabedine barahip yapt. Enheduanna sadece ynetici deildi, tarihte tandmz ilk kadn airdi. Smer Tanr ve mabetlerini ven bir sr ilahi yazd. Bu ilahiler, kendisinden en az 600 yl sonraya kadar varln srdrmtr. Onlarn kopyalar yaplarak eitli ehirlerin ve okullarn kitaplklarna alnm, oralarda okunmu, zerlerinde allm ve ark olarak sylenmitir. te onun iirinden bir blm: Bu lke senindir demeyen ehir Seni meydana getiren babanndr demeyen ehir Senin sylediin kutsal emri, senin yolundan dndrd Onun dlyatandan uzaklatn Onun kadn kocasna sevgisini syleyemedi Gece onlar iftlemedi Kadn kalbinin kutsalln kocasna aamad ahlanm inek, Sin'in byk kz Kralie! Sana sayg gsteren An'dan da byksn Kralielerin byk kraliesi Kutsal dlyatandan kar kmaz douran annenden de byksn Bilgili, akll, btn lkelerin kraliesi Yaayan canllar ve insanlar oaltan senin iin Bu kutsal arky sylyordum Smer topraklarnda Akkad hkimiyetinin balamas ile birlikte, Smer tanrlar ge ktlar. O zaman kadar, Smer tanrlar her yerde ve hatta insanlarn arasnda bile yayordu. Bylece Tanrlarn Gkte oturmas ve herbirinin bir burcla birlemesi geliti. Akkadlar, Mezopotamyaya gelmeden nce gebe Sami kabilelerindendiler. Doal dinleri aman dini idi. Mezopotamyaya yerletikten sonra tanrlar deimi ve Smer tanrlar ile birlemiti. M.. 2500 ve 2400 lerde gne kz burcundayd. Ge kan tanrlardan Dumuzi (Temmuz) oban tanr ( hayvan tanrs) olarak bu burca yerletirildi. Yeleince de Boa ekline brnm oldu. Hlbuki Boa gk tanrnn sembolyd. Bylece Temmuzda Gk Tanr ve giderek Gne ile zleleti. Artk vani bir inekten doduu sylenen Temmuz, Gkte boynuzlar ile 12 burcu nne katm sryordu. Sargon dneminde Anadoluda Hatti prenslikleri vard. Asurlu tccarlar Anadolu ile yaptklar ticaretin baltalandn ileri srerek, Puruhanda kentine sefer dzenlemesini istediler. M.. 2300 yll tarihlerde, Umman (Megan) Akkad devleti iin bakr asndan, nemli bir kaynaktr. Bu madenler Mezopotamyaya ve Msra Ummanl tacirler tarafndan satlrd. M.. 2269 ile 2255 tarihleri arasnda Akkad kral Manitusu, ticareti dzenlemek veya ticarete el koyabilmek iin Magana (Umman) kar sefer dzenledi. M.. 2254 ile 2218 tarihlerinde Akkad kral Naram-Sin de Magana sefer yapmtr. Ummann ve giderek Yemenin, tarih sreci iindeki yeri nemlidir. Unutulmamas gereken Gney Arabistanda ticaretin ok eski yllarda balam olmasdr. Gney Arabistan halklar,

174

ticarete ok yatkndrlar ve Muson yamurlarn alan lkeleri zengin ve cennet gibidir. Yemenin dnya tarihine etkisi nemlidir ve ileride grlecektir. imdiki tahminlere gre M.. 23. yzylla, M.. 8. yzyl arasnda Quahtan Hanedan Yemen kent devletlerinin banda hkim hanedan olarak hkm srm olabilir. M.. 2300 yllar resmi astrolojik gzlemlerin balam olmas nedeniyle de nemlidir. Smerler de takvim nedeniyle yaplan gzlemler inde dinsel nedenlerle yaplmtr. Aslnda inde astrolojik gzlemler M.. 2650 ylndan itibaren balamtr. M. 2300 den itibaren de zel amal gzlem evleri kurulmu, astronomik bulgular kaytlara alnmaya balamtr. Astronomik gzlemler in de ok nemlidir, Gne tutulmasnn bilinmesi, mparatorun sal ve saltanatnn baars iin gerekliydi. Teferruatn da bildiimiz M. 2300 ylndaki gne tutulmas kaydndan ilgin bir yk reniyoruz. ki mparatorluk astronomu Hsi ve Ho, fazla pirin arab imekten sarho olup, tutulmann zamann tam olarak saptayamadlar. Ceza olarak kafalar vuruldu, yani ldrldler. Kaytlarda, mparatorun dikkatli ve iyi rasatlar yapan astrologlar dllendirdii de kaydedilmitir. Astroloji ile uramak hem erefli hem de tehlikeli bir iti. Gne tutulmas sk sk in corafyas zerinde vuku bulmadndan olacak ki, astrologlar, hatalarndan dolay sk sk lmemilerdir.

M.. 2250

A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana girmeye balyorlar. H: Hititler, Luviler, Palar ve akraba kabileler. Bu Yunanistana giren ailelerden farkl bir Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Anadoluya girmeye balyorlar. S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkadlar Smerlerin iine ve yanna yerleiyorlar.

175

Harappa

Harappa 1

ndus vadisindeki Harappa uygarl M.. 2500 ylndan M.. 1900 ylna kadar en grkemli dnemini yaamtr. Ancak, M.. 1600 ylnda ndus nehri yatan deitirince de uygarlk yok olup gitmitir. Mohenjo-Daro ve Harappa kentleri, Msr Memphis ve Smer Ur kentleri ile kyaslanabilecek kentlerdi. Mohenjo-Daroda 40.000 fazla insann yaad bir merkez olutu. Kentlerde piramitler, saraylar, heykeller, mezarlar yoktu ama modern kentlere benzer bir kent planlamas ve ileri bir kanalizasyon sistemi vard. Bulunan ss eyalar estetik ve sanatsaldr. Harappa hijyeni ilk bulan uygarlktr. Tuladan yaplan binalar gsterisiz ama son derece moderndiler. Harappallar ok katl evler kurdular, kentlerin ilerinde boru sistemleri dediler. Yerleim yerlerinde tapnaklarn bulunmam olmas ok enteresan bir gelimedir. Harappada din adam olmama ihtimali vardr. Yaplan aratrmalar ve zellikle tuladan yaplma kent ve evlerin durumu sanki Harappada zengin fakir ayrm yokmu gibi bir intiba vermektedir. Ayrca toplumun savatna dair bilgiler de yoktur. Harappa ordusuna ait bulgularn bulunamam olmas, Harappann komular iin saldrgan bir tutum tamadn gstermektedir. Harappann son bar devlet olma olasl vardr. Harappa uygarlnn uzak mesafeli ticaret yapt bellidir. Afganistan ve Orta Asyadan altn ve gm, Arap denizinden inci geliyordu. Harappa kylleri pirin ekimi ve belki de tarihte ilk olarak pamuk yetitirme ile de urayordu. Harappada kz veya mandalarn ektii iki

176

tekerlekli arabalar kullanlyordu. Bu arabalar, bugn Gney Asyada kullanlmakta olan arabalara ok yakn tasarmlardr. Harappa yazs daha zlmemitir. ncelemeler yaznn sadan sola yazld intiban vermektedir. Harappa yazsnn hem simgesel ve hem de heceli bir yaz olma olasl kuvvetlidir. Bu yaz, mhrlerde, mleklerde, bakr tabletlerde, bronz aletlerde, fildii ve kemik ubuklarda bulunmutur. Yazlarn pek ounun Hindistanda genel olarak uygulanan palmiye yapraklarna yazld ve zamanla eriyip gitmi olmas da kuvvetli bir olaslktr. Mhrlerin pek ounda yazlarn yan sra hayvan resimleri de vardr. Suaygr, fil, kaplan, gergedan, bufalo gibi hayvanlar resmedilmiken, maymun, tavuskuu ve kobra gibi Hindistann geleneksel hayvanlarnn resmedilmemi olmas enteresandr. Ayrca mhr resimler iinde tek boynuzlu at, yoga biiminde oturan insan betimlemeleri vardr. Bunlarn daha sonraki Hindu tanr ve tanralarnn ilk tiplemeleri olma olasl fazladr. Harappa uygarlnn kulland dile akraba diller iin iki aday gldr. Biri proto-Hint-Ar dili yani Sanskritedir. Dieri Gney Hindistan dillerinin atas olan Proto-Dravid dilidir. Sanskrite (Hint-Ar dili) Kuzey Hindistandaki modern dillerin ounun kk dilidir. Dravid dilinden treyen diller, bugn Hindistann gneyinde yani Harappa uygarlndan uzakta yaamaktadrlar. Ancak Hindistana Ar g Harappa uygarln sular yktktan sonra olmutur. Ayrca Kuzey Hindistanda ufak topluluklar halinde hala Dravid dili kknden gelen dilleri konuan topluluklar vardr.

Harappa mhr 1

Bugnk bilgiler iinde, Harappa uygarlnda Dravid dili konuulduu dnlebilinir. Harappa uygarl ykldktan ve Aryenler geldikten sonra, Sanskritenin gelimesi sonucu Dravid dili Gneye ekilmitir.

177

Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmas

Baktriya Margiana tanra 1

M.. 2300 yllarnda, Orta Asyada nemli bir medeniyet kurulmutur. imdiki Trkmenistan ve zbekistan snrlar iindeki bu medeniyete Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmas diyoruz. Bu medeniyet, Anadolu, Mezopotamya, Msr, ndus ve in gibi bilinen en eski yerleik dzene geilerden biridir. Kral Yama ile beraber hareket eden Hint-Avrupa dili konuan Ariler (Aryanlar) tarafndan kurulmu olmas en byk olaslktr. Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmasnda yaayan toplum, vadilerde, kerpiten binalar ve kaleler ina etmiti. Koyun ve sr besliyor ve sulamann mmkn olduu yerlerde buday ve arpa yetitiriyorlard. Bronz baltalar, ince seramikleri, mermerleri, altn mcevherleri ve yar kymetli talar vard. Seilmilerin mezarlarna lks eyalar brakyorlard. Buluntular say veya yaz sistemleri olduunu gstermektedir. Yazyorlard veya en azndan tam bir yaz ncesini yayorlard. Ufak talara kazyarak yaptklar ve krmzya boyanm harflerinden drt veya be deti bulunmutur. Bunlar, o tarihler de kullanlan hi bir yazya benzememektedir. Bunlar resimsel deil, daha fazla soyut harflerdir.

178

En eski medeniyetlerden biri olan bu yerleim, on ikiden fazla kentte sahipti. Annaudan (Trkmenistan) balayp, Kara Kum ln ap, zbekistana kadar uzanan be yz kilometre uzunluunda ve yetmi be kilometre geniliinde bir alan kapsyordu. Kervanlarn getii antik ipek yolu, blgenin iinden gemekteydi. Bu medeniyet, ipek yolu zerinde kervanlarn dinlenecei tesisleri yapm ve ticareti yolunu desteklemitir. Yaplara bakldnda, bunlarn, sanki bir tek mimarn elinden km gibi, yeknesak bir mimari gsterdii grlr. Apartman kompleksine benzeyen ok byk binalar yaplmtr. Bu kompleksler bir futbol sahas byklnde ve pek ok odaya sahiptirler. Kompleksin etrafn eviren kerpiten duvarlar 2,5 metre geniliindedir. Annauda bulunan ve idari bir yapya ait olduu sanlan bir odada, parlatlm siyah kehribar ta zerinde hal motifleri bulunmutur. Arkeologlar bunun, ticari yklerin muhtevasn ve sahibini belirtmek iin kullanlan mhrler olduunu sanmaktadrlar. Sahada ayrca, ticari ykleri damgalamakta kullanlan pek ok kil topak da bulunmutur. Baktriya-Margiana arkeolojik yaplanmasnda bulunan mhr ve muska zerindeki ekillerin, hala, ran, Anadolu, Afganistan ve Orta Asya hallarnda motif 179
Margiana tapnak

olarak kullanlmakta olmas enteresandr. Bu medeniyeti kuran ve orada 500 yldan fazla yaam olan insanlarn kim olduklarn, nereden geldiklerini ve sonra nereye gittiklerini, imdilik bilmiyoruz.

Bactria Kaunakes

180

nancn Filizleri

Smerli dnrler, insann amurdan yorulduuna inanyorlard. nsanlar, Tanrlara yiyecek, iecek ve barnak salayarak hizmet etmek amac ile yaratlmlard. Bundan emindiler. nsann varlk nedeni tanrlarn karlar ve zevkleriydi. Amalar tam olarak anlalamayan Tanrlarn insana bitikleri yazg nceden bilinemediinden, insann yaam belirsiz ve gvensizdi. nsan lrken ruhu gten derdi. len insann ruhu, dnyadaki yaamn kederli bir yansmas olan karanlk ve kasvetli ller diyarna giderdi. lm insanln yazgs idi. Sadece Tanrlar lmszd. Smerlerin kendi ifadeleri ile Smerler, iyilik ve geree, yasa ve dzene, adalet ve zgrle, doruluk ve drstle, balama ve acmaya ok nem verirlerdi. Ktlk ve yalandan, yasa-tanmazlk ve dzensizlikten, adaletsizlik ve baskdan, gnahkrlk ve sapklktan, zulm ve merhametsizlikten irenirlerdi. Tanrlarn tm davranlar ahlakidir. Tanrlar da, insanlarn irendii ahlak d davranlar sevmezler. Ancak, yine de insanlarn ahlaksz davranlarn planlayanlar Tanrlardr. Meler doruluk, iyilik ve adaleti ierirken, yalan, didime, alama ve korkuyu da ierir. Smerler iin, Tanrlarn niyet ve hareketleri anlalamazd. Kuvvetli bir olaslkla, hibir insan annesinden gnahsz olarak domazd. Hi kimse masum deildi. Adaletsiz ve haksz yere ekilen insan acs yoktu. Sulu olan her zaman insand, Tanrlar deil. Felaketler karsnda tutulacak yolu tartmak ve yaknmak olamazd. Yalvarmak, alayp szlamak gnaht ama hatalar itiraf etmek belki bir yol olabilirdi. Ama Tanrlar, tm itenlii ile yakaran, dua eden lmly dikkate alrlar myd? Niye alsnlar ki, lml hkmdarlar yakarlar dikkate almyorlarsa, Tanrlar hi almazd. Tanrlarn ilgilenmesi gereken ok daha nemli iler vard. Dolays ile hkmdarlarda olduu gibi, Tanrlarn gzettii ve dinlemeye istekli olacaklar bir aracy araya koymak gerekiyordu. Buradan hareketle, Smerli filozoflar kiisel Tanr kavramn gelitirdiler. Her birey, her aile iin bir Tanrsal baba, bir tr koruyucu melek ortaya kt. Ac eken kimse, dua ve yakarlaryla kiisel Tanrsna alyordu ve onun aracl ile kurtuluu buluyordu. Kiisel Tanr, Tanrlar meclisinde, insann temsilcisi ve aracs olarak hareket ediyordu. Biraz nce bahsedilen, hibir insan annesinden gnahsz olarak domaz. Hi kimse masum deildir. Adaletsiz ve haksz yere ekilen insan acs yoktur. dncesi, daha ilerde grlecei gibi, pek ok inanta ve zelloikle Hristiyanlkta ok nemli bir role sahip olacaktr. 181

Smer dini, pek ok adan, mit olarak, kavram olarak kendinden sonra gelen dinlere analk etmitir. Smerlerin din kitab yazmadn biliyoruz. Onlar, manzum mitler halinde, dini hikyeler yazmlardr. Kendilerinden sonra gelen uygarlklar, bu hikyelerin pek ounu, zamana ve kendi ihtiyalarna gre yeniden ekillendirerek, yine mitler olarak uyarlamlardr. Yazl bir din kitabnn olmamas, Smer dini kavram ve hikyelerinin yaylmasn kolaylatrmtr. Yazl bir din kitabnn olmas, bir taraftan kural ve hikyeleri deiemez hale getirdiinden, deiim ve geliimi engellerdi. Dier taraftan, baka gelenek ve greneklere sahip toplumlarn onlardan faydalanmasn zorlatrrd. iirsel hikyeler eklinde yazlm mitler, hem insanlar eitiyor, hem elendiriyor ve hem de, insanlar, benzer eserler yaratmaya itiyordu. imdi, biz, bildiimiz baz dini hikyelerin, Smerlerde nasl olduunu birka rnekle anlatmaya alalm. Dilmun, saf, temiz ve parlak bir lkedir. Bu lkede hastalk yoktur, lm bilinmez. Yaayanlar lkesi Dilmunda hayvanlarn ve bitkilerin yaamas iin gerekli olan tatl su yoktur. Tanr Enki, gne Tanrs Utuya yerden tatl su karp, topra doyurmasn emreder. Bylece Dilmun, akan sular, yeil ayrlar, her cins meyve aac, renk renk iekleri ile Tanrsal bir bahe haline gelir. Bu Tanrlarn Cennetidir. Bu Cennette ana Tanra Ninhursag (Nintu) sekiz bitki filizlendirir. Bu bitkiler, ok karmak ve uzun ilemlerden sonra yaratlabildiinden, dokunulmas yasaklanmtr. Tanr Enki, kendini tutamaz, ula Tanr simudun yardmyla onlar yer. Tanr Enkinin sal bozulur ve sekiz organ hastalanr. Enki ok kt bir durumda iken, uzun abalardan sonra yardm etmeye raz edilen ana Tanra, Enkiyi affeder ve onun yanna gelir. Ana Tanra, Enkinin hasta sekiz organndan, sekiz tane hastalklar iyiletirici Tanr yaratr. Enki ise salna kavuup, hayata geri dner. Enkinin hasta organlarndan biri de kaburga kemiidir. Smerce de kaburga kemiine ti denir. Enkinin kaburga kemiinden Tanra Ninti yaratlr. Ninti " kaburga kemii hanm " demektir. Smercede ti ayn zamanda yaatmak anlamna gelir. Yani, Enkinin kaburga kemiinden, kaburga kemii hanm, yaatan hanm kar. imdi biz, tek Tanrl dinlerin kitaplarnda yer alan benzer bir ykye gz atalm. Adenin dousundaki Cennette, lmszlk, rl rl akan sular, her cins meyve ve iek ve dem vardr. demin kaburga kemiinden, yaatan hatun anlamna gelen Havva doar (yaratlr). Havva, demi kandrarak, cennette tadlmas yasaklanm bilgi aacnn meyvesini yer. Bylece dem gnah iler ve lanetlenir. nsann yaratlna gelince, daha nce belirttiimiz gibi, Smerlerce, insan, Tanrlara hizmet edebilsin diye yaratlmtr. Su ve bilgelik Tanrs Enki ve ana Tanra, ulu hatun Ninmah (Nintu), bir ziyafette ok iip, akrkeyif olurlar. Ninmah denizden bir para kil alr ve alt deiik tipte insan ekillendirir. Enkide onlarn yazgsn belirler. Smerler insann amurdan yaratldna inanrlard. Bu inan ta gnmze kadar yaamtr. Mademki bilinen her ey topraktan geliyordu. Mademdi lnce topraa gidiliyordu, yleyse ilk insan da topraktan gelmeliydi. Daha sonra, insann yaratl Babil mitlerinde, yine amurdan yaratlan insan motifine dokunulmadan, ama gelitirilerek ilendi. Sras geldiinde, bunlardan da sz edeceiz. Tufan anlatan Smer tabletinin yalnzca te biri bulunmutur. Bu nedenle, tufan mitinin tmn bilemiyoruz. Ama elimizdeki tabletin tercmesi bile bize yeterli bilgiyi vermektedir. Tanrlarn verdii karara bir Tanr insanl kurtaracan syleyerek cevap verir. Kral Ziusudra dindar, Tanr korkusu olan, Tanrsal vahiyleri gzeten biridir. Tanrsal bir ses, Ziusudraya Tanrlar meclisinin bir tufan karma ve insanln tohumunu kurutma karar

182

aldn bildirir. Ziusudraya, zel olarak, kocaman bir gemi yapmas ve yok olmaktan kurtulabilmesi iin yapmas gerekenler tlenir. Kral, Tanrnn szn dinleyerek, dier canl trlerini de iine alabilecek byklkte bir gemi ina eder. Tufann gelmesini beklemeye balar. Tufan btn iddeti ile lkeyi kaplar ve sular yedi gn, yedi gece tm topraklar rter. Gne tekrar ortaya ktktan sonra, Ziusudrann gemisi, iindekilerle beraber kurtulmutur. Ziusudra Tanrlara kurbanlar verir ve onlara sayglarn sunar. Sonunda Tanrlar da, kraln tutumundan ok memnun olarak, Ziusudray ebedi solukla mkfatlandrp, Dilmuna (cennete) gnderirler. Yukarda zetlediimiz anlatmdaki kopukluklar, tabletin krk ksmlar nedeniyledir. Bu krk ksmlar akl yrtlerek, bu yazda tamamlanmamtr, bu nedenle okuyana kopuk, kopuk bir intiba verebilir. Biz, bu mitteki Ziusudra yerine Nuh yazalm, kutsal kitaplardaki Nuh tufann elde edelim. Mitolojide Altn a, insanlarn zahmet ekmeden, didimeden yaad kusursuz bir mutluluk a olarak anlatlr. Smerlerde, insann korkusuz ve rakipsiz olarak, bar ve bolluk dnyasnda yaad ve evrenin btn halklarnn ayn Tanrya, Enlile taptklar bir zamann mutlu gnleri anlatlr. Bu dnemde tek bir dil konuulur, yani dil karmaasndan nce evrensel bir dil vardr, insanlar bu dnemde tek yrektirler. Ama bir gn, Enki Enlili kskanr ve dzeni bozmak iin insanlar arasna nifak sokar. te bundan sonra dillerin ve topluluklarn eitlenmesi ortaya kar. Halklar arasnda antlamazlklar ve savalar olur. Smerler, insanln bu dn Tanrlar arasndaki ekimeye balarlar. Daha sonralar, insanln tarih iindeki yolculuunda, Tanr okluunun bittii bir zaman gelmi ve tek Tanr fikri insanln byk bir ksmna egemen olmutur. te o zaman, insanln dn Tanrlar arasndaki ekimeye balamak artk mmkn deildir. Sorun, Tanr ile insan arasndaki soruna dnmtr. rnein, braniler bunun nedenini, Tanr Elohimin, insanlarn Tanrya benzeme tutkusunu, kskanmasna balarlar.

183

Mezopotamyada ller diyar

nanna ller diyarna iner. Orada, bir nevi lerek, kalr. Dn olmayan lkenin bir kural vardr: buraya gelen, yerine kalacak birini bulmadan asla oradan kamaz. nanna, kendi yerine glgeler lkesine gidecek birini aramak zere yeryzne cinler eliinde kar. Cinler nannann kamasn nleyecek, gerekirse onu zorla ller lkesine geri gtreceklerdir. Cin fikri ilk defa Smerlerde ortaya km gibi grnmektedir. Cinler, Tanrlara zellikle, sevimsiz ilerinde yardmc olan, insan d yaratklardr. Smerler cin ve canavar motiflerini ok fazla ilemilerdir. nanna sonunda kocas Dumuziyi (Temmuzu), yeraltna glgeler lkesine yollayarak kendini kurtarr. Burada anlatlan tekrar dirilitir. br dnyadan bu dnyaya dn, ilk defa tema olarak Smerlerce ilenmitir. Bu tema, zellikle tek Tanrl dinlerin kutsal kitaplarnda, ok nemli bir yer tutacaktr. Smer dininde her olayn Tanrlarn planna uygun cereyan ettiini, yani kaderin varln belirtmitik. Ancak, bu kaderci din zerinde, aman dininin etkisinin ortadan kalktn sylemek mmkn deildir. Smer dininin, en nanna Dumuzi geleneksel davranlar, din adamlar ve baz kkten dincilerce harfiyen uygulanrken, halk amanist kalntlar nedeniyle daha az kadercidir. Dier yandan aydn bir gurubun da, insann dinde belirtilenden daha deerli olduunu dndn gsteren ipular vardr. Bunun iin, daha nce ksaca bahsedilen ilk lirik poeme, Glgam destanna geri dnelim. Glgam destann en nemli tarafnn, insann doann srlarn aratrmaya almas ve bunun iin gerekince Tanrlara kafa tutmas olduunu sylemitik. Glgam kendi yolunu kendi izmekteydi. Tanrlar isteseler bile ona engel olamamaktaydlar. Tanrlar, Tufan yollayarak insan soyunu yok etmeye almlar, ama baaramamlard. Tanrlar ve doa, insana yenilebiliyor ve srlarn insana kaptrabiliyordu. Tanrlar, insana yardm etmiyor ve hatta glkler karyorlard. nsan bu glkleri kendi aln teri, bilinli abasyla yeniyordu. Bu destanda tanmlanan insan inanla hareket eden bir varlk deildir. Glgam, bilgiyle davrandka baarya ular. Glgam inanmaz ama her eyi grr ve bilir. Bilmek ve anlamak onu insan yapan niteliklerdir. Ancak, tm abasna ramen Glgam, lmszle eriemez. Yaplan saptama lmszln insan iin olanaksz olduudur.

184

Smerlerde insanlarn kader tabletleri vard. nsanlar bu kaderleri ile dnyaya geliyorlard. Kader ezelden ebede kutsal dzenin bir parasyd. Yaradann disiplini idi. Kaderi deitirmek kimsenin elinde deildi ve buna yeltenmek dzeni bozard. Bir Smer efsanesinde kader tabletlerini alan Ku adam Anzudan sz edilir. Gklerde asl bulunan bu tabletler alnnca kadersiz kalan insanlar arasnda byk bir kargaa balamtr. Tm insanlar bildikleri tm dualarla Tanrlara yakarmlar, kr ki kendilerini duyan ve yardm eden Tanrlar sayesinde kader tabletleri Ku Adamdan alnarak yerlerine konulmu bylece insanlk ve dnya yeniden dzenine kavumutur. lerleyen zamanda kader tabletlerinin yerini aln yazsna braktn ve insanlarn bu yazyla doduuna inanldn gryoruz. Smer kenti Urukun yaknlarndaki bir tepede yedi bilge yaarm, Onlar denizlerden gelen yar balk yar insanlarm. Ssl pullar ve giysileri, kvr kvr uzun sakallar ve civarlarndaki maaralarn oyuklarnda baykular varm. Bu Bilgelik Kular Yedi Bilgenin yardmclar imi Yedi Bilge yldzlara bakarak gelecei haber verirlermi. nsanlarn kaderini, geleceini gklerde aramas da ok eski zamanlara dayanr. Smer yklerine bakldnda, ok net olmasa da, bir cins br dnya kavram erevesinde cennet ve cehennem tasarmlarna da rastlyoruz. " Toprak altnda, Apsu uurumunun ilerisinde, dn olmayan lke bulunuyordu, buraya girerken yedi kapdan gemek ve her birinde bir rtsn brakmak lazmd. Son kapdan geen artk ebediyen hapis kalrd. tar (nanna) bile oradan kamamt. Yalnz Enkidu, zel bir izinle dnyaya geri dnp cehennemi tasvir etti. Karanlk lkede ruhlar karma kark olup, toprak ve amurla beslenirlerdi, en talihli olanlarn yataklar ve temiz sular vard. Cehenneme Arallu derler ve ksz, karanlk bir lke olarak tasvir ederlerdi. Arallu denilen karanlklar lkesinde canavarlar srs ve lmlerinde son gmlme ritellerinden yoksun kalm talihsiz ruhlar bulunurdu. Bu talihsiz ruhlar irkin kular biiminde dolanp dururlard. Ruhlarn br dnyada da dnyadaki gibi, yani yaayanlar gibi beslendikleri kabul edilmektedir. Alntlayalm; Tanrlardan baka, Utukku ad verilen iyi veya kt cinler vard. yi olanlar kanatl ve insan bal boa eklinde tapnak kaplarnda bekilik ederler, insanlar korumak iin de grnmez olarak yanlarnda bulunurlard... Kt cinler ise bilhassa mezar bulamam ve merasimleri yaplmam llerdi. Tanrlara bile saldrdklarndan bir defasnda Sin'in (Ayn) n saklamlard. Mezopotamyallar lenin ardndan yas da tutarlard. l trenlerinden bir rnei Glgam Destanndan verelim. Enkidu'nun lmne ok zlen Glgam: " Gzn yoklad (Enkidu'nun); fakat Enkidu, artk gzn amad. Kalbini yoklad; kalbi atmad... duyduu acdan arslan gibi bir sayha kopard. Tpk yavrular arlan dii bir arslan gibi. O, Enkidu'nun yzne kapanp salarn yoldu ve ortal datt. Gzel elbiselerini paralayp yerlere frlatt. . " Seni (Glgam Enkidu'nun lsne sesleniyor) rahat yatakta yatracam. Evet, seni hametli bir yatakta rahat ettireceim. Selamet olan bir makamda. Solumda bulunan bir makamda seni oturtacam. Yeryznn btn hkmdarlar senin ayaklarn psnler. Senin iin Uruk halkna ah ve figan ettireceim; mesut kimselere etrafnda matem tutturacam ve ben, senden sonra vcudumu murdar (mundar) hale getirip, senin iin kendimden geeceim. Srtma bir aslan postu atp llere deceim."

185

" Beni dinleyin! Siz, ihtiyarlar, beni dinleyin! Ben Enkidu iin alyorum. Arkadam iin. At kadnlar gibi ac sz dkyorum." At kadnlar, o gnlerden bu gnlere varlklarn srdrmlerdir. Ruhun lmden sonra nereye gittii konusunda ise Glgam Destan unlar yazmaktadr. Eceli ile leni grdn m? Evet grdm. Gece yatanda uyuyup su, souk su iiyor. Harp meydannda leni grdn m? Evet grdm. Ana ve babas onun iin urayorlar. Kars da onun iin alyor. Cesedi krda braklm (mezara gmlmeyen) olan grdn m? Evet grdm. Onun ruhu yeralt leminde. Ruhu ile kimsenin alakadar olmadn grdn m? Evet grdm. Hayvanlara yedirilen tencere kaznts ve sokaa atlan yemek artklar onun gdasdr.

186

Devlet baba

Smerlerce yazlm pek ok eserin incelenmesi, bu halk sosyolojik olarak tanmamza yol amtr. Smerlerin incelenmesi, bir anlamda, o dnemlerde yaayan tm yerleik toplumlarn tannmas demektir. Bundan 6000- 4000 yl ncesinde, halklar arasnda kltr fark, bugn ile kyas kabul etmeyecek kadar azd. Hatta yoktu demek, ok anormal olmaz. te Smerlilerin yaamna bu gzle bakmak gerekir. Smerler hak, adalet ve merhametten sz etmi, ama hakszlk, adaletsizlik ve bask grmlerdir. Gn getike ekonomik dengeler bozulmutur. Anne-baba ile ocuklar, retmenlerle talebeler arasnda kuak ayrlklar hep yaanmtr. Smerlerin iinde de aykr olanlar, sorumsuz olanlar, yoldan kanlar olmutur. Klk kyafet tartmalar yaanmtr. Smerler bara byk zlem duymu, ama sonu gelmez savalar grmlerdir. Sava daima ykc, yok edici ve topluma derin, dayanlamaz aclar veren bir eylemdir. Kral kronikleri, genellikle savalar anlatr. Bu kronikler zellikle kazananlar ve fetihleri yceltmek amac ile yazlmlardr. Yenilen ve esir den toplumlardaki ekonomik, toplumsal, politik ve dinsel yaamlar zerine yaptklar etkileri yazmazlar. Biz savan ykc etkilerini, grsek grsek yazlm atlarda grebiliriz. Smer atlar ekilen sefaleti, acy, eziyeti ve ikenceyi canllkla anlatr. Buna bir rnek olarak, Smerin ve Urun yerle bir edili atna bakalm. Yasa ve dzen ortadan kalkmtr. Kentler, evler ve ahrlar harabeye dnmtr. Irmaklar ve kanallar kurumutur. Tarlalar, baheler, meyvelikler, otlaklar ekilip, biilmemitir. Aileler dalm, halk esir alnp srlm ve yerlerine yabanclar yerletirilmitir. Dini ayin ve trenler yaplamaz hale gelmitir. lkede iletiim kopmu, herkes birbirinden habersiz hale gelmitir. Tm toplumu bir panik ve dehet sarmtr. Alk can alr. Katliamlar birbirini izler. nsanlarn grdkleri ikencenin boyutlar anlatlamaz. Smerler de, tm dier toplumlar gibi ok ac ekmilerdir. Savalarla beraber enflasyon da gelmitir. Enflasyonun kayna gvensizliktir. Nerede gven ortadan kalkmsa, orada enflasyon ezilenleri bir daha ezmitir. Zaten toplum yerleik dzene geip, snflara ayrldnda, snfsal yap gerei, gvensizlik bir eliki olarak belirir. Ancak, enflasyonun hortlamas iin, alm gc olan toplum katmanlarnn gvenlerini kaybetmesi nemlidir. Alm gc olmad iin, ekonomiyi etkileyemeyen snflar, enflasyonun var veya yok olmasnda etkili olamazlar. Enflasyon demek, aslnda herkesin kendi karna bakmaya alp, kendi karn bile koruyamamas demektir. Enflasyon toplum dayanmasnn bittii yerde balar, ama bir kere var olunca, bizatihi kendi toplum dayanmasn yok eder. Gvenin, dayanmann bittii yerde, bilinmezlik, mutsuzluk ve ac vardr. Veya ac, mutsuzluk ve bilinmezlik varsa, orada gven yoktur. te, savalar bu nedenle birincil enflasyon yaratclardr. 187

" Agadenin Lanetlenmesi " adl yapttan rendiimize gre, Guttilerin saldrs ile yerle bir olan Smerde fiyatlar inanlmaz ykselmitir. Bir gm ekel ile ancak yarm sila ya veya yarm sila tahl veya yarm sila yn veya yalnzca bir ban balk alnabilir hale gelmitir. Yani fiyatlar 200 kat artmtr. Smerlerde bar, gvenlik ve istikrar zlemini en iyi dile getiren yaptlardan biri de " Nippurun yklna attr ": " nsann insana ktlk etmedii, olunun babasndan korktuu gn, Alak gnllln lkeyi kaplad, soylularn alt tabakalarndan sayg grd gn, Kk kardein aabeyinin sznden kmad gn, Kklerin oturup bilgelerin szlerini dinledikleri gn, Zayfla gl arasnda ekime olmad, efkatin kazand gn, Seilen yola gidilebildii, yabani otlarn aykland gn, nsann diledii yere yolculuk yapabildii, bozkrda bile zarar gelmedii gn, Btn zntlerin lkeden kalkt, lkenin a boulduu gn, Zifiri karanln lkeden defedildii gn, btn canllar sevinecekler. " Smer kentleri, bar ve gvenin hkm srd gnlerde, yledir: Kentin yiyecek, iecei boldur. Avlular neeli, bayram yerleri gzel ve ekicidir. nsanlar birbiri ile uyum iinde yaar. Yal kadnlar bilgece tler verirler. Yal erkekler, herkesi etkileyecek szler ederler, gzel konuurlar. Kk ocuklarn yrekleri nee doludur. Her yerden, mzik sesleri ykselir. skelelerde kayklar bir dolar, bir boalr. te bar yaayan Smer byle bir lkedir. Smerde bara duyulan zlem daima ok derindir. Kutsal Nippur kentine, " Bar Kaps " dedikleri bir kap ina ederler. Bu sembolle, bar korumak isterler. Bar kaps kutsal Nippur kentine dikilmitir, nk Smerlilerin gznde Nippur saf, etik adan lekesiz bir kenttir. Ktlk en az Nippurda kol gezer. Krallar ve hele Orta Asyal ve Asyal hkmdarlar, despot ve zorba gibi alglama geleneimiz var. Smerler ise hkmdarlarn hi de byle grmezlerdi. Smerlere gre, kraln btn eylemlerinin, savaa nderlik etme, tapnak ina etme, kltleri yaatma, su kanallarn onarma, anayollar yapma ve onarma, yasalar karma, ite tm bu eylemlerin tek ve yce bir amac vardr: halk gvenli, mutlu ve zengin yapma. Smerler iin kral, tahl ambarlarn dolduran iftidir. Ahr ve allar bereketlendiren obandr. Halk kral babas olarak grr. Biz hala devlet baba demez miyiz? Halk kraln tatl, huzurlu glgesinde gven iinde yaar. Hkmdar cesur, bilge, dindar ve iyilikseverdir. Kraln srekli ad ve n kazanmas istenir. stenir ki, kral bu

Nippur

188

dnyadan glgeler lkesine yani br dnyaya gse bile kraln tatl ve soylu ad, daima terennm edilsin. lmnden asrlar sonra bile kral adna ilahiler dzenlenmelidir. te, Smerlerin krallarna bak byledir. Krallk daha cenin halindeyken balar. Gerek anne baba, bir nceki nesil midir, yoksa Tanrlar m? Tabii ki Tanrlar. Genellikle baba yce Tanr Enlil, anne kutsal hatun Ninlildir. Tanrnn olu olma fikri de, bizlere pek yabanc gelmiyor olsa gerek. Hammurabi Tanr Marduktan olduunu syleyerek nr. Kraln, aman kltrnden gelen bir yan da hala yaamaktadr: " bol stle beslenmi ateli panter ", " gerek bir boa dl", " bir aslandan doan gl sava ". Smer kral iyi eitilmitir, iyi yetitirilmitir. Fiziksel olarak gl ve stn grnmldr. Sakal bakmldr, yz aydnlktr, grenin gnln aan yiit bir erkektir. Gl fizii cesaretle birlemitir. Krallarn kahramanca cesaretleri, Smerlerin savalardaki esas stnldr. Smerlinin gznde, kral, hakikaten, lkenin her eyidir.

Nippur haritas

189

III. Ur hanedan

M.. 2200 ylnda, Guttiler Smer lkesine saldrdlar. Uzun sren savalardan sonra, Smer Akkad krall, bu sefer Ur hegemonyas altnda birleti. Bu dnemde, yani III. Ur hanedan dneminde, Kral ulgi, hem Asurlulara boyun edirdi ve hem de Elamlara kar pek ok zafer kazand. 3000 ylnda meydana gelen genel hareketlenmenin bir uzants olarak, M.. 2200 'de, kuzey Mezopotamyada, Sami kkenli bir halk yaylmaya balad. Bu halk, Akkadlar tarafndan kurulan Asur ehri etrafna yerletii iin, Asurlular adn aldlar. Asurlular balangta ve uzun bir sre, ticaretle uraarak zenginletiler ve oaldlar. Balangta nemli bir devlet deillerdi. Ama tarihin gelecek sayfalarnda, ok nemli bir rol oynayacaklard. Asurlular, Smer-Akkad yazl eserlerini kendi dillerine tercme ederek ve benzerlerini reterek, Smer din ve edebiyatnn yaylmasn saladlar. Kurduklar kolonilerle yaznn Anadoluya girmesine sebep oldular. Aa Mezopotamyada maden yataklar olmadndan, madenler Anadoludan gneye gidiyordu. Yol zerinde ise Asur ehri vard. Asur ehrinin batan beri maden ve kereste ticaretinde nemli bir yer tuttuunu dnebiliriz. Ticaretin gelitii ehirde, aristokrat bir tabaka hzla zenginleti. Buna paralel olarak Asur ehri de geliti. Yaplan kazlarda, imdi Bahreyn olarak tannan yerde, Dilmun kentinin harabeleri bulunmutur. Dilmunun kent ya M.. 2200 ylna gitmektedir. Daha sonra bahsi geecei gibi, Dilmun, Smerler iin tanrlarn ehridir ve dinlerinde nemli bir yer tutar. Dilmun, ileride ortaya kacak olan tek tanrl dinlere Cennet fikrini veren yerdir. Smerliler kral listelerini M.. 2100 tarihlerinde hazrlamaya baladlar. Hanedan ve kral isimlerini en batan itibaren sralamaya baladlar. lk krallar olarak kral Eriduyu kabul ettiler. Smer ve Akkadn en nl krallarndan biri, nc Ur hanedannn kurucusu UrNammunun olu ulgidir. M.. 2130 ylnda Smerliler, Akkad hkimiyetinden kurtularak, Ur kentini tekrar ynetmeye balamlard. M.. 2113 tarihinde, kral Ur-Nammu ile Ur kentinin altn a balad. Ur liman ile Umman arasnda alan Umman gemilerinin serbeste Ur limanna geli ve gidileri garanti altna alnd.

190

Ur-Nammu olu ulgi yarm yzyl hkmdarlk etmitir. ulgi, kadim dnyann gelip gemi hkmdarlarnn en sekinlerinden biridir. Olaanst bir askeri liderdi. Titiz bir ynetici idi. Kltr ve sanat hamisiydi. Saray ve tapnak hesaplarnn dzgn ve etkin tutulabilmesi iin muhasebe ve hesaplama dizgesi kurmutur. Takvimi yeniden dzenlemitir. lkenin tmnde uygulanan, arlk ve uzunluk standard getirmitir. Babasnn tamamlayamad, Smerin en grkemli yaps Ur ziguratn tamamlamtr. Dier Smer kentlerinde de dini yaplar, ziguratlar ina ettirmitir. Edebiyat ve mzie dkn kiilii, onu sanatlarn hamisi yapmtr. Yollar gelitirmitir. Yol kenarlarnda, yolcularn kalp dinlenebilecei baheli dinlenme evleri yani bir nevi moteller yaptrmtr. Onun zamannda yolculuk zevkli ve gvenli bir hale gelmitir.

Ur zigurat

191

Bahar enlikleri

Smerler, avclktan yerleik topluma gemi ilk halklardan biri olduundan, kltrleri, avclk dnemi kltrn de iinde barndrmaya devam ediyordu. Hele, yazy bulmalar ve bunu youn olarak kullanmalar, bize avclk dnemi kltr hakknda da yazl bilgi vermelerine imkn tanmtr. Tabii ki Smerler avclk dnemini anlatmak amac ile yazmamlardr. Kendi kltrlerini anlatan eserleri, ilerinde, avclk dnemi unsurlarn da tar. Cinsel anlatmlara da bu gzle baklmaldr. Cinsler arasnda duygusal ve tutkulu sevgi vard. Bu sevgi, genelde evlilikle sonulanrd. Smerler, cinsi organlar, cinsi eylemleri tabu veya ayp saymazlard. Nasl saysnlar ki, yeryzndeki yaamn, refah ve mutluluunun, kayna Tanrlar arasndaki cinsel birlemelerdi. Penise penis, vulvaya vulva der, cinsi birlemeyi, penis ve vulva birlemesini sylemekten ekinmezlerdi. Cinsel birleme, doal, olmas gereken ve olmamas yadrganan retici bir davrant. Cinsi birlemenin, bunu artracak sembollerin, toplumca ayp saylmas ve bu tr eylemlerden utanlmas, ok sonralar ortaya kacak, doal olmayan greneklerdir. Gk baba ile yer anne birlemi, bitki rts ortaya kmtr. Hava Tanrs Enlil, menisi ile dalar dlleyince ortaya yaz ve k mevsimleri kar. Frat ve Dicleyi tohumunu aktarak, yaam suyu ile bilgelik Tanrs Enki doldurmutur. Cinsellik olmazsa var olma da olmaz. Bereket ve ak Tanras nanna, yln yarsn ller diyarnda geirmeye mahkm olan kocas oban Tanr Dumuzi ile (Temmuz ile), ylda bir kere, ilkbaharda, cinsi birlemede bulunur. Bu birlemenin rn, doann tekrar uyanmasdr. Bu birleme, lmller, Tanrlarn hizmetkrlar tarafndan da taklit edilip, Tanrlar ve insanlarca unutulmamas salanmaldr. Bu nedenle, her ilkbaharn belli bir gnnde, Dumuziyi simgeleyen Smer kral ile nannay simgeleyen seilmi rahibe, herkesin gz nnde, dinsel bir trenle seviirler. Bu sevimelerin tutku dolu olmas gerekir. Bylece, Tanrlarn, yeniden douu unutmamalar salanr. Ayin erotiktir, nannann ehvet duygularn iyice uyarsn diye, olduka seksidir. Topran verimlilii ve dlyatann dourganl bu birlemeye baldr. nanna retebilmek iin ei, oban kocasnn menisini ister, karlk olarak yaam evini sonsuza dek koruyacaktr. nanna haykrr: " Bana, vulvama gelince, Benim iin ylm tepecii, Ben bakireyi, kim srecek benim iin. Vulvam, slanm topra, benim iin, Ben kralie iin, kim penisini oraya koyacak."

192

Temmuz cevap verir: " Ey grkemli hatun, kral srecek onu senin iin, Kral, Dumuzi, onu srecek senin iin." nanna sevinle karlk verir: "Sr vulvam, yreimin erkei." Bu ilkbahar treni, kutsal evlilik treni, neeli bir mzik ve ak arklar eliinde kutlanan, cokulu, sevin iinde yaplan bir enlikti. Bu erotik arklardan nemli bir blm gnmze kadar gelmitir. Bugn, incelemeler gstermektedir ki, Smer ak arklar, Tevrattaki neidelerle, biim, tema, motif, deyimler olarak pek ok benzerlik tamaktadr. nanna Dumuzi ak bir bereket kltrdr. Buradan Babilin Temmuz- tar bereket kltnn kltr domutur. Bereket kltr, brani peygamberlerince srekli ve kesin olarak mahkm edilmilerdir. Ama yine de Tevratn pek ok yerinde, bu bereket kltrnn izlerine rastlanr. Bereket kltr, toplumu yle derinden etkilemitir ki, din kitaplarndan onu karmak mmkn olmamtr. Baharda uyan, bitkilerin bymesi, hayvanlarn yavrulamas btn bunlar insan hibir eyin silemeyecei kadar derinden etkilemitir. lkbaharda uyanma treni (bereket klt), ekil deitirerek, trensel ekliyle de gnmze kadar gelmitir. nanna kltr beraberinde, ak yapan rahibeleri de yaratmtr. Yerleik dzene geilip, tapnaklar oluturulunca, tapnak hizmetkrlar da rgtlenmilerdir. amanlk dneminde, amanlarn din adam vasf zaten vard. Yerleik dzen, rgtl din adamlar snfn oluturmutur. Belli bir Tanr adna ina edilen tapnan din adamlar da, o Tanrnn hizmetinde idiler. Tapnaklarda erkek din adamlar yani rahipler ve kadn din kadnlar yani rahibeler vard. Her Tanr klt iindeki din adamlar, o Tanrnn zne uygun davranarak, insanlara yol gsterirlerdi. nanna tapnaklarndaki rahibelerin, bu ak ve bolluk Tanrasna gerei gibi hizmet etmeleri, ancak onun z olan ak yapma ile mmkn olabilirdi. Bylece, ortaya, seks yapan rahibeler yani ak kadnlar ve bu seksin yaplabildii tapnaklar kt. Bu tapnaklarda yaplan seks, nannaya bir tapnma idi. Dinsel ve kutsald. Tapnaa gelenler, ak yaparak nannann bereketinden faydalanmak istiyorlard. Daha fazla rn, dourgan hayvanlar, genel olarak bolluk vs... rahibeler, nannay temsil ediyorlard. Rahibe ile yaplan ak, nanna ile yaplan ak idi. Ancak, ak rahibelerinin ocuklar olmamalyd. nk rahibe ak Tanrsn temsil ettiinden, doacak ocuk Tanrsal bir ocuk olurdu. Bu nedenle, tapnaklarda douma hi msaade edilmedi. Ancak, yine de, gzden kaarak veya gizli bir yerde dourarak, ortaya bir ocuk karsa, bu Tanrnn ocuu idi. Rahibelere, kutsal bakire denirdi. Onlar, Tanr adna ak yaptklarndan, bakirelikleri bozulmaz, devam ederdi. Bu ak tapnaklar, zaman iinde sadece dinsel bir nitelik tamayacak, ayn zamanda toplumun bir ihtiyacna da cevap vererek, devam edip gidecektir. Gnmzdeki fahielii, o eski dnemdeki, ak kadnlar ile karlatrmamak gerekir. kisi de ayn eylemi yapsa bile nitelik ve amalar farkldr. Bu gnk fahielik, snfl ve eitsiz toplumun bir sonucudur. nsanlar karnlarn doyurabilmek ve yaamlarn idame ettirebilmek iin meta olarak vcutlarn satmaktadrlar. Bugn, bu para kazanma yolu toplumun bir aybdr. Ama gemite, Tanr adna, bir tapnma ekli olarak yaplan sevime, toplumun psikolojisini salkl tutan, insanlarla Tanrlar arasnda kpr oluturan iffetli bir eylemdi. Fahieliin, tarihin en eski meslei olduunu syleyenler, byk bir yanlg iindedirler. En eski ve esas olan sevime ve cinsel birlemedir. Yoksa para iin mecburiyetten yaplan ve yapan tketen fahielik deil.

193

Herodot Babil lkesinde her kadnn, mrnde en az bir kere, tanrlar iin ak yaplan Tapnan kapsna oturup, bir yabancnn onu semesini beklediini, yaplacak seksin bir ibadet olarak alglandn syler. nanna rahibeleri kendilerini dier kadnlardan ayrmak iin barts takyorlard. Tarihte bilinen ilk kimlik nedeniyle barts kullanm Smerlerdedir. Tarihin gelecek dnemlerinde, yine kendi kimliini, dierlerinin kimliinden ayrmak iin, eitli kadn snflarnca barts kullanm yaygnlamtr. Ancak bu ayn zamanda ayrmclk demektir. Barts kullanan kadnlar, kendi kimliklerini dierlerinden ayrm ve kendilerine dierlerinde olmayan bir kutsiyet yklemilerdir. Smerlerde barts Tanra nanna adna seks yapan kadnlar nedeniyle ak artran kutsal bir davrant. Barts batan beri cinsel bir anlam ihtiva etmektedir ve bir o kadar da kutsaldr. Onun bu vasflar tarihin ak iinde unutulmam, olsa olsa hkim snflarn iine geldii gibi anlam arptmalarna uramtr. Mezopotamyada gnlk hayatta ecinsel davranlar vard. Hatta pasif ecinsel erkeklerin bir snf oluturduu bile sylenebilinir. Bunlar assinnu, kulu, kurgarru adlar ile adlandrlrd. Elence dnyasnda alan danslar, arkclar, tiyatro sanatlar da bu snfta kabul edilirdi. Festivallerde de grev yapan bu insanlar ve onlarn yardmclar, nanna enliklerinin vazgeilmezleri idiler ve popler insanlard. Smerler de Kurgarrulara olduka olumlu yaklald ortadadr. Bir Astrolojik metinde Erkek kurgarrular evine ald ve daha sonra onlar ocuk yaptlar denilmektedir. Mezopotamya toplumunda erkek ecinselliine ait bak alar dengeli bir izgi izlememitir. Zaman zaman pasif erkekler yceltilmi, bazen hor grlm ve bu konuda karasz bir tutum taknlmtr. nanna ile Dumuzinin ak ve bunlarn birliktelii bundan sonra her yerde karmza kacaktr. Romeo ve Julietin hikyesi, Leyla ile Mecnunun hikyesi gibi ak hikyelerinin temelinde hep bu birliktelik vardr. Bahar enlikleri ve Dumuzi halk belleinde yle yer etmitir ki her edebiyat ondan etkilenmitir. Daha sonra tekrar karmza kacak bir konuya burada deinmekte yarar vardr. Tanrlar ve tanralar zaman aktka, koullara bal olarak, birbirleri ile birleirler ve eski fonksiyonlarna ilave yeni grevler edinirler. Bu nedenle tanr ve tanralarn en az iki deiik ii ( grnm) vardr. rnein nanna yani tar sabahlar sava tanras iken, geceleri ak tanras olur.

194

Tarihte ilkler

ster Smer, ister Msr uygarlklar olsun, bunlar o kadar ok yazl eser brakmlardr ki, bu eserlerde anlatlan yaamlar, olaylar, dnceleri yani yaanan hayatn kendisini, tmyle bu kitabn kapsam iine alamazdk. Zaten, bu konularda yazlm eserlerin okluu, ayrca bu uygarlklarda yaayan insanlarn braktklar eserlerin tercmeleri, isteyene, aklna taklan her detayda bilgi sunabilmektedir. Biz, burada sadece, Anadolumuzu en fazla etkileyen fikir ve davranlar zetlemeye altk. Smer ve daha sonra Msr, kendilerinden sonra gelen tm uygarlklar derinden etkilemilerdir. Tm Orta Dou ve dolays ile Akdeniz ve dolays ile de Avrupa uygarlklarnn, gelecekteki dnce ve davranlarnn, ilk filizleri, bu iki kadim uygarlkta bulunmaktadr. Daha nce de sylediimiz gibi, uygarlk ve kltr st ste konmu tulalardan olumutur. Bu tulalarn temelinde Smer ve Msr vardr. Uygarlk, bir bayrak yar gibi, elden ele geen, ama mutlaka ncesi olan bir sretir. imdi, burada, yukarda vurgulamadmz, insanlk tarihinde ilk defa Smerlerde ortaya kp, yazya dklerek dkmante olan baz konularn sadece balklarn verelim: Olumsuz fikir tayan ahslarn, fikirlerini deitirebilmek iin yaplan ustaca yaklamlar; Babalarn oullarna verdikleri tler; Psikolojik sava; Mahkemeler ve kararlar; la reeteleri; la yapm tanmlar ve ila formlleri; iftilik el kitab; Tarmda dikkat edilmesi gereken konular ieren talimatlar; Ataszleri; lk fableler yani hayvan masallar; Edebiyatlarn, birbiri ile karlkl atmas; Sembolik bir duvar nnde, alama ve yaknma (Ur kenti ykldktan sonra, yklmadan kalan surlarda alayan, at yakan Smerliler ki, bu adet te, sonradan, branilere gemitir); Erotik edebiyat, lk ak arklar; Mersiyeler; Ninniler; Evlenme ve boanmalarda yazl anlama kurallar; Tanmaz mallarn kadastro yoluyla gvenceye alnmas; Daha pek ok fikir veya eylem... Smerlerin, bilinli olmasa da, bilimin temellerini att da unutulmamaldr. Gkyzn srekli incelemiler ve bu incelemelerden nemli sonular karmlardr. 1 ay 30 gn kabul etmiler ve 1 seneyi de 12 aya blmlerdir. Bu takvimde her yl belli bir gnn eksik kaldn bularak, zm retmilerdir. Her sene artan 10 gn, 3 sene iin toplam ve 3 senede bir seneyi 13 ay kabul etmilerdir. Aylar haftalara blerek, hafta iinde 1 gn dinlenmeye ayrmlardr. Burlar da Smerler bulmulardr. Onlara akrep, terazi, boa, ikizler gibi hala kullanlan adlar vermilerdir. Smerlerde yl iki mevsimdi. ubat- Mart civarnda balayan Eme yaz mevsimini, Eyll-Ekim civarnda balayan yln dier yars olan Enten de k mevsimiydi. Smerler ay takvimini kullanyorlard. Gn ikier saatlik on iki dilime blnmt. Zaman gnein glgesine dayanan gne saati ile lyorlard.

195

Smerler Matematikte 10 lu ve 6 tabanl sistemi kurmulardr. Bugn, onlarn kurduu 10 lu sistem ve alarda altl sistem hala kullanlmaktadr. arpm tablolarn bulmulardr. Bizim Pisagor adyla tandmz teorem de Smerlerce vaz edilmitir. Cebirin de kkleri Smerlerce atlmtr. Mezopotamyada matematik Msrdan daha ileriydi. Aa yukar gnmz lise seviyesi gibiydi. Her iki uygarlk ta irrasyonel ve negatif saylar bilmezlerdi. Baz denklemleri zebiliyorlar, deneye dayal birok hesap yaparak astronomide harikalar yaratyorlard. Ama Pi saysn balangta karesi 10 olan bir say olarak kullanmlarsa da sonralar 3,15 olarak dzeltmilerdir. Mezopotamyada 60 tabanna gre kullanlan say sistemi gnmzde de kullanlmaktadr. Zaman, alar 60lk sistemdedir. Acaba Mezopotamyallar neden bu sistemi seti? Kesin bir dokman henz elimizde yok ama varsaym var. Birinci varsayma gre, 60 birok bleni olan ve gnlk ihtiyalara cevap veren gzel bir saydr. kincisine gre, daha nce blgede 10 ve 12 tabanna gre say sistemi olan medeniyetlerden esinlenerek 120 ve 12 nin en kk ortak kat olan 60 taban kabul edilmitir. Son teori ise bize en makul gelenidir. Bilindii gibi ve ocuklarda izlendii gibi ilk hesap makineleri insann parmaklar olmutur. Bir eldeki baparmak hari kalan drt parma 3X4=12 boumu vardr. Bir eldeki parmak says olan 5 ile 12 nin arpm 60dr. O zamann insanlarnn say saymada parmaktaki eklem yerlerini de kullandklar bilindiinden bu varsaym kulaa ho geliyor. Bu durumun akla kmas iin, ilgili bir tablet bulunana veya okunmay bekleyen binlerce tablet iinden bir bilgi kana kadar bekleyecee benziyor. Smerlileri ve Msrllar anlamak demek, tm 4000 ila 6000 yl ncemizin insann anlamak demektir. Bu nedenle ilerde tm Akdeniz veya Bat dinlerini etkileyecek ve daha nce anlatmaya altmz kavramlarn bir ksmn, burada bir daha zetlemeye alalm. Tanr kavram, ruh, br dnya, Tanrlara kurban sunma amanizmden kalan kavramlardr. Bu kavramlarn zerine Smerler unlar ina etmilerdir: En nemli bir Tanr ve ona yardmc olan hiyerarik Tanrlar panteonu; nsann amurdan yaradl; Erkek Tanrnn kaburga kemiinden yaratlan yaatan hatun (Havva); Yasak bitkiyi yedii iin cennetten kovulma; Cinler; kader ve aln yazs; Tanrlara hizmet etme ve onlar memnun etme; Doutan gnahkr olma; Tanrnn olu olma; Kutsal bakire; Tekrar dirili; Kurtarc; Byk (Nuh) tufan; Tanrnn yaratc sz ve gc; Tartmasz doruluk; Temizlik; Kiisel Tanr aracl ile isteini sunma.

196

Ludingirra

Smerliler daha iyi anlalabilsin diye, Smerli bir yazar ve bilim adamndan alntlar yapalm. Sz, Nipurlu Ludingirrada: (Muazzez n kaleminden) Tablet 1 Ben bir Smerli retmen, air ve yazarm. Yam yetmi bei bulduundan retmenlii braktm oktan. Fakat airlik ve yazarlm lnceye kadar srecek herhalde. Bu yaam ykm daha ok gelecek kuaklar iin yazmaya baladm. Bizim ulusumuz, dilimiz, geleneklerimiz, sosyal yaantmz, sanatmz unutuluyor artk. Bu gzel ve uygar lkemize her taraftan gz diktiler. Gklere uzanan basamakl kulelerimizin, grkemli tapnaklarmzn, ar gibi ileyen arlarmzn, her tarafa ulaan kervanlarmzn, dmdz uzanan yollarmzn, bol rn veren tarlalarmzn, nehirlerimizde ve atmz kanallarda salna salna yzen teknelerimizin, dolup taan iskelelerimizin, her tr bilgiyi veren okullarmzn n uzak lkelere kadar yayldndan; ilkel olan bu lkelerin halk kskand bizi. Frsat bulduka zerimize saldrdlar. Kentlerimizi yakp, yktlar. Biz yaptk, onlar yktlar; biz yaptk, onlar yktlar. Halkmz, hatta kralmz tutsak oldu. Ailelerimiz dald. Tarlalarmz, bahelerimiz bakmszlktan kurudu; hayvanlarmz alktan ld ve bylece kk binlerce yl nceye dayanan ulusumuz yoruldu, dayanamayacak hale geldi ve iimize yava yava szp bizi yiyen yabanclarn kucana brakverdi kendini. Onlar ynetiyor imdi bizi... Bu durum beni yllardr zyordu. ... Bir gn birdenbire aklma geldi. ... gelecek kuaklara neden yazlarmla bildirmeyeyim dedim ve yaam ykm yazmaya karar verdim... Bizim uygarlmz belki binlerce yl sonra yaayan insanlara da geecek. Bizim attmz temeller zerine yenilerini koyacaklar. Ah! Onlar da bizi hatrlayp braktmz kltr miras iin teekkr edebilseler! ... Tablet 2 ... Bu lkeye atalarm binlerce yl nce g etmiler. ... Kuzey dou ynndeki dalk bir lkeden gelmiler. Fakat bir ksmnn da douda Dilmun denilen bir yerden deniz yoluyla geldikleri syleniyor. Glerinin nedeni de, scak ve yamurlu olan lkelerinde, her nedense byk bir kuraklk balamasym. Ne tahl retebilmiler, ne de hayvan besleyebilmiler. 197

Bakmlar ki, alk ve susuzluktan ulusumuz yok olacak, guruplar halinde lkelerini brakp eitli, ynlere doru g etmeye balamlar. Benim atalarmn gurubu da gneye doru inmeye balam... Biz (kendimize) karaballar deyince ardnz herhalde; haklsnz kukusuz. Biraz garip bir ad bir ulus iin. Neden kendimize bu ad vermiiz diye yaptm aratrmalar ve sylentilerden kardm sonuca gre, atalarm buralara g etmeden nce oturduklar yerlerde komu topraklarda sar sal, mavi gzl insanlar yayormu. ... Nippura deiik birok insan doldu. Hepsi de Nippurluyum diye vnmek iin geliyor. nk Nippurlu olmak, burada yaamak byk bir gurur kayna lkemizde. O, Smerin bata gelen kenti. ... Babamz yce Enlil, Nippurdan btn lkeyi gzler. ... Bizim aile babamn dedesinden beri hep okuryazarm. Zaten, yce Enlilimizin buyruuna gre, her ocuk babasnn yolundan gitmeli, onun mesleini almal imi. ... Tablet 3 ocukluuma ait ilk anmsadm olay, korkun bir kalabalk ile Tapnaa doru kotuumuz. Herkes byk bir sevin iinde Tanramz ile Tanrmz evlenecek diye birbirini kutluyordu. Bunun ne demek olduunu bir trl anlamyordum. Yrdke eitli alg, ark sesleri kulamza gelmeye balad. Neler greceimizi merakla bekliyordum. Nihayet byk bir alana geldik. Karda, ge kavuacakm gibi ykselen Zigurat (basamakl kule) ile yeni yaplm gibi prl prl parlayan Ekur tapna grnd. Alan yle kalabalkt ki, sanki dnyann btn insanlar buraya toplanmt. ... Avlunun bir tarafnda algclar oturmu, ellerindeki harplar, lirleri, fltleri, davul, dmbelek ve tefleri alyor; kadn ve erkeklerden oluan bir gurup ta ark sylyordu. ... Derken avlunun ortasna tahtadan bir yatak getirildi. Onun zerine bembeyaz arafyla bir yatak kondu. ... Tanrmz Dumuzi yeraltndan kp, sevgili Tanramz nanna ile bir evlensin; tarlalarmza, ahr ve allarmza nasl bir bolluk gelecek! ... Tanrmz nasl kacak, gzmzn nnde topra m yarp kacak diye beklerken, tapnan i merdivenlerinden ok gzel giysiler iinde bir kadn ve erkek inmeye baladlar. Yine yanmdakiler Kralmz ile rahibemiz geliyor diye byk bir heyecana kapldlar. ... Onlar avluya inince ieklerle sslenmi bir taht zerine yan yana oturdular. Birden herkes ta gibi hareketsiz ve sessiz oluverdi. Derken bir rahibenin harp eliinde tatl bir sesle syledii, insann iini titreten bir ark avluyu sard. Onun arkasndan bir rahip balad arkya. Karlkl syledikleri bu arklarla birbirlerine olan sevgilerini dile getiriyorlar gibi geldi bana. Ben olup bitenleri, konuulanlar anlayacak yata deildim ki; beni yalnz grdklerim ilgilendiriyordu. arklar bitince kralmz ile rahibe yataa girmesinler mi. Meer orada, Tanrmz ve Tanramz yerine evleniyorlarm Tablet 4 ... Ben henz kzlarla pek ilgilenmiyordum. Fakat bir gn parka bir gurup kz geldi. Biraz ilerimizde birbirlerine bir eyler anlatp kahkahalarla glyorlard. Bir an aralarndan biri gzme arpt. Yz bana doru dnkt. yle tatl, yle sevimli bir yz vard ki, gzlerinin ii sanki bana glyormu gibi geldi. Siyah salarn bukleler halinde omuzlarna, alnna salvermiti. Alt ksm uzun, st ksm omuzlarndan birini akta brakan bir elbise giymiti. Boyu olduka uzun, beli ince grnyordu...

198

kinci kez parka gittiimde, birdenbire gzmn onu aradn fark ettim. ... te Ludingirrann gnlnden ufak alntlar. Ne kadar bize benziyor deil mi. Ludingirrann gnl okunurken hislerde, zekda, yarg ve yorumlarda o gnk insanlarla bugnk insanlar arasnda neredeyse hi fark olmad gerei insann yzne arpyor. Ludingirrann gnl atalarmza daha saygl yaklamamz, onlar daha fazla sevip saymamz bize retiyor. Ludingirrann gnlnden imdilik 23 tablet bulundu. Bunlar, o tarihlerde ve ondan sonra da, eitli dillere evrilmiti.

199

Merkezi devlet ihtiyac

Msrda VI. Hanedan dneminde merkezi ynetim iyice zayflamt. Ticareti dzenlemek ve komu lkeleri smrmek iin yaplan seferler yaplamaz hale gelmi, d ticaret dibe vurmutu. II. Pepinin (Neferkare) olaanst uzunluktaki saltan dneminde (M.. 2246 2152) ve zellikle sonuna doru, mezarlar yeraltna alnm, mezar sslemeleri ok mtevaz bir hale gelmiti. Pepiden sonraki 20 yl iinde (7. ve 8. Hanedanlar) firavunlarn buyruu artk lke apnda pek geerli deildi. Merkezi otorite sembolik bir dzeydeydi. II. Pepinin bir gece generali Sisinneye bir seks ziyareti yapt biliniyor. Bu Msrda yetikin erkekler arasnda seks yapldn gsteren bir rnektir. Sz konusu ziyaret, ok ileriki tarihlerde, Yunan ve Roma dnyasnda yaygn olarak karlalacak olan pedastriden yani bir yetikin erkein bir ergen erkek ocukla kurduu ecinsel ilikiden farkldr. Nomlarda yneticilik babadan ola geiyordu. Nomlarn yneticileri hkmettikleri topraklar kendi mlkleri olarak gryorlard. Nomlar aras savalar oluyordu. Alk sk sk grlen bir afet olmutu. Nil taknlar o yllarda yetersizdi. klim deiiklii ve aksayan devlet dzeni mtereken halkn felaketini hazrlamt. Bu dnemde lm oranlar artm, Msr yaanacak bir yer olmaktan kmt. M.. 2134 ile 2040 yllar aras, VIII. hanedann kt, paralanm bir Msrn yaand zamandr. Bu I. Ara dnemde, Msrn bir blm Herakleopolisden IX. ve X. Hanedanlarca, dier blm Tebden XI. Hanedan tarafndan ynetilmitir. Bu hanedanlar, kendilerini firavun ilan eden ve bunu evre nomlara kabul ettiren Nomarklar tarafndan kurulmutu. Balangta bu ikili yap nedeniyle lkede pek bir ey deimedi. Ama hanedanlar kuvvetlenince, birbirleri ile savamaya baladlar. Bu dnemde Msr dardan ve zellikle Nubyadan paral asker ithal etti. lkedeki zlme, etkisini, zellikle sulama sistemi zerinde ar olarak gsterdi. Yerler terk edildi, su durgunlat, bataklklar olutu. Nomlar birbiri ile su datm nedeniyle dvmeye baladlar. ehirlerde karklklar kt. Ekonomi kmt, i savalar vard ve tabii peinden alk geldi. O tarihte yazlan yazlara bakldnda, yamyamlk bile yapld grlmektedir. Ekilmi tarlalarn geniletilmesi, yeni topraklarn iletmeye almas, o yllarn gelen gncel sorunuydu. Bu zorluklar yenebilmek iin yaplan almalar srasnda suyu daha yksee alabilmek iin ilkel aparatlar ve topra ileyecek sapan gelitirildi.

200

Bu dnemde klelerin varl artk tartma ddr. Neredeyse byk senyrler devri kapanmt, imdi ortaklklar iinde zel mlkiyet gleniyordu. Ortaklklarn iinde baz kiiler (aileler) gittike zenginleerek, etkin hale geldiler. Bunlara gl kkler dendi. Bunlarn geni topraklar, hayvanlar ve kleleri vard. Zaman zaman, ilerinden senyr saylanlar bile oluyordu. Bunlar kendilerini, doutan deil, kendi gc ile soylulua erimi olarak tanmlyorlard. Bylece egemen snfn yapsnda bir deime oldu. Eski imparatorlukta, bakent Menfiste oturan ve geni topraklarnda zgr Msrl iileri altran yksek grevliler (brokratlar) n planda gelirken, imdi, egemen snf, topraklar daha ufak ve ou ortaklklarn basit birer yesi olan kle sahiplerinden oluuyordu. Bu yeniler, zellikle gl kkler, Msrn birlemesinden yanaydlar. Byle bir birlemenin, sulama ebekelerini dzenleyeceini, i savalar sona erdireceini, gl bir devlet yaratacan anlyorlard. Gl devlet demek, evreye hkim olma, kle saysn arttrmak demekti. Orta imparatorluk denen bu dnemin balangcnda, Herakleopolis evresinde ilk birlik gerekleti. Herakleopolis prensleri, Menfise ba edirdiler. Herakleopolis dnemi, mlk olmamann asilik (ba kaldr) sayld, insanlarn kkenlerine gre deil, yeteneklerine gre ykseltildii bir dnemdir. Hkmdar sadece bir Tanr deildir, ayn zamanda halkna yol gsteren iyi bir oban, halkn dnen bir bilgindir. Ancak, tm Msr birletirebilenler Herakleopolisliler deil Tebliler oldular. Gneyde, Mentuhotep adn tayan, Tebli bir nomark, M.. 2040 ylnda, tm Msrda birlii gerekletirebildi. Bu dnem Msrda XI hanedanlk dnemidir. M.. 2040 ile 1640 yllar arasna Msrn Orta Krallk dnemi denir. Bu dnemin hemen balarnda, M.. 2000 yllarnda, ylanlarn yakalanmas iin, Msrda kediler evcilletirildi. Yine bu yllarda, Msr, astronomide, Nil tamalarn nceden hesaplayabilecek kadar ilerlemiti. Dnyada ticaretin de artk iyice ilerlediini izliyoruz. Baltk denizi kylarndan amber Akdenize kadar geliyordu. Bu amberin kalntlar, Miken mezarlarnda bulunmutur. XII. hanedan, M.. 1991 ylnda, I. Amenemhet kurdu. Amenemhet, nomarklarn ayrlk eilimlerine son vererek, merkezi eilimi gl bir devlet yaratmaya alt. Bu merkezi devlette nomlar eyaletler gibi davranyorlard. Nomlarn idari, adli ve mali zerklikleri vard. Ayrca, bamsz askeri g te bulundurabiliyorlard. Firavunlar, nomlara, vergilerin toplanmasn ve hkmdarlk yetkilerinin korunup, korunmadn denetleyen temsilciler yolluyorlard. Nomlar hem hkmdar ve hem de nomarklar iin vergi topluyorlard. Byk Nomlar ikiye blnyordu: Hkmdarn blgesi ve nomarkn blgesi. Nomarklar, firavunun istei zerine, askeri seferlere katlmak zorundaydlar. Yani bir anlamda nomarklar kk krallar gibi hareket ediyorlard. Nomarklar " efendi " diye adlandrlyor, kendilerine antsal mezarlar yaptryor, yerel Tanrlarna da tapnaklar ina ediliyorlard. Firavunlar ise, tm Msr ilgilendiren ileri yapyorlard: sulama sistemleri, bataklklar kurutmak, yeni tarm topraklar kazanmak, Msr savunmak gibi... Nili Kzldenize balayan kanaln almasnn bu dnemde gerekletii sanlmaktadr. Msr saraylar ve tapnaklar daima entrika ve tehlikelerle doluydu. ktidar sava Firavun ve tapnaklar arasnda srp giderdi. I. Amenemhet ldrlmt. Olu I. Senvosret (Sesostris, Heperkare) babasnn azndan, nl dn de iinde olduu bir yaz yazdrd. Milligen papirs denen bu papirsn asl kayptr. Milligen Papirs olarak elimizde 1843 tarihinde Peyronun yapt kopya u an esas kaynak niteliindedir. Bu papirsteki reti ve bilgiler,

201

asrlarca Msr okullarnda okutulmutur. Papirsn talebeler iin tahtaya yazlm paralarndan rnekler, gnmze ulamtr. iir formunda yazlm olan bu nasihatlerden alntlabilinecek en nl blm udur: Tebaana kar sert ol. Halk ancak zor kullananlara itaat eder. Kimseyi dost belleme... Kimseyi kardein gibi grme Hibir dosta gvenme. Yatarken kapnn nnde gvendiin nbetiler dik Tehlike annda insann dostu yoktur. Snrlar Sami kabilelerine ve Etiyopyallara kar korumak gerekiyordu. Bunun iin, sadece Msrllardan oluan srekli bir ordu kuruldu. Orta imparatorluun sonuna doru, altn deer ls haline getirildi. Bu da ticareti ve zanaat olumlu ynde etkileyerek, yeni bir alm getirdi. Msr, Etiyopyaya el koyarak altn madenlerinin Msra akn garanti altna ald.

202

Msrda kyl ihtilali

Orta mparatorluk dneminde, kylnn zerinde ifte boyunduruk vard: Firavuna denen vergiler ve nomarklara denenler. Kyl gittike yoksullat. iftiler ne denli ok alrlarsa alsnlar geimlerini salayamyorlard. Bu dnemde yazlan edebi eserlerde, durum anlatlmaktadr: " herkes onu soymakta, pazara gtrecei zahireyi, eeini ve arpasn elinden almaktadr. Acmaszca dvlmekte, barmas bile yasaklanmaktadr. Yolsuzluklar ve urad aclar yaknacak bir adalet makam bulamamaktadr. Yksek grevliler de yaknmalar dinlemez olmulardr ". Bu dnemde herkesin durumu birbirinin ayndr. Zanaatlarn, dokumaclarn, demircilerin, talarn durumu da kyllerden farkszdr. Geni halk kitleleri, sevinsiz bir yaama insan gcn aan bir almaya, yoksullua ve ala mahkm edilmilerdir. Sadece memurlar ve ktipler mutludurlar. Halk kerpiten yaplm ve birbiri zerine devrilmi, ufack evlerde yayorlard. Rahipler ve memurlar ise, ba ve bahe iinde 50 60 odal evlerde keyif sryorlard. Halk ile zenginlerin mahalleleri, birbirinden duvarla ayrlmt ve askeri birlikler bu duvar koruyordu. Bu dneme ait baz belgelerden Msr kylsnn angarya ve vergisi hakknda bilgi sahibi olunmaktadr. Mezarlara konulan cevap vermek anlamna gelen ushep szcnden treyen ve kamasn diye bacaksz yapldna inanlan ushaptilerin yanna braklan bir dua Msrdaki alma dzeni hakknda fikir vermektedir. rnein Orta Krallk dneminde sradan bir kyl ylda ay Firavun iin angaryaya tabi idi. Doaldr ki lmden sonraki hayatnda da bu ihtiya devam ettiinden giderilmeli idi. te bu ushaptiler angarya iin vekil ve tm dier hizmetler iin de arttlar. Duay alntlayalm: Ey ushabti! ller lkesinde yaplmas gereken, bana verilmi bir ii yapmam iin arlacak olursam (burada baz iler de saylr tarlalarn ekimi, sulanmas, ta tanmas ...), Ona deki: Ben buradaym, ben yapacam. ler iin arlrsam Ona deki: Onun adana ben cevap vereceim, ben buradaym, ben yapacam Halkn ne firavuna ve ne de Tanrlara inanc kalmamt. XII hanedann son firavunlarndan III. Amenemhet lnce, lkede kargaa balad. Msrl bir yazarn, ppurun kaleminden, olanlar dinleyelim. ppur, bu ken felaketi, kt ynetime, Tanrlara 203

gsterilmesi gereken saygnn gsterilmemi olmasna ve dini grevlerin yerine getirilmemesine balyor. ppurun, bir bilgenin uyars adl eserinden: " Bakaldranlar, hibir eyi olmayan sefil insanlardr. Hkmdar esir alr, zenginleri kanelerinden kovarlar. Firavunlarn mumyalarn mezarlarndan frlatr atar, tapnaklar igal eder ve ayinlere son verirler. Hkmdarlarn, senyrlerin ve tapnaklarn ambarlarn ele geirip ve iindeki btn budaylar yamalarlar. Zenginlerin evlerine yerleirler, efendilerinin giysilerini giyer, taklarn takar ve onlar da kendileri iin almak zorunda brakrlar. Toprak bir mleki ark gibi dner. syanclar, adalet sarayn alrlar, evrak yakarlar, kanun tomarlarn sokaklara atar, ktipleri ellerindeki rn listeleri ile birlikte ldrrler." Msrda sosyal alkantlar ve bakaldrlar artk Msr devletini iyice zayflatmt. Bu dnemde sosyal alkantlar srerken Msrda tp ilerlemeye devam ediyordu. Leiden veya Kahun olarak da bilinen Msr Jinekolojik papirs Fayyumda bulunmutur. III. Amenenhetin hkmdarlnn 29 ylnda yazldna dair nottan M. 1825e tarihlendirilmitir. Bu papirste doum kontrol, gebelik ocuun cinsiyeti konusunda bilgiler verilir. rnein gebelikten koruyan metal yzk gibi rahim ii aralar vardr. Bu yntem gnmzde kullanlan spiralin fikir babasdr. Hamile kadnn idrar ile slatlan arpa ve buday tohumlarnn imlenme sresine bakarak cinsiyet tayini yaplyordu. Buday nce filizlenirse bebek erkek, arpa nce filizlenirse bebek kz douyordu. Jinekolojik metin, otuz drt paragrafa ayrlabilir. lk on yedi paragraf bir balkla balamakta ve her zaman olmasa da, genellikle, reme organlaryla ilgili belirtilerin ksa tarifiyle devam etmektedir. kinci blm nc sayfada balar ve gerek mevcut kopyann fiziksel hali gerekse dil bakmndan anlalamaz durumdaki sekiz paragraf ierir. 19'ncu paragraf hamileliin tehisi, 20'nci paragraf hamile kalmay salayacak ttsleme ilemi ve 2022 aras paragraflar hamilelikten korunma ile ilgilidir. nc blm (2632 aras) hamilelik testiyle ilgilidir. Drdnc ve son blm nceki kategorilerden hibirisine uymayan iki paragraf ierir. lki, hamilelik srasnda di arlarnn tedavisini anlatr. kincisi, fistl olduu anlalan, idrar kesesi ile dlyolu arasnda skc bir yerde i tutamamay tarif eder. Bu papirs Msrda kadnlara verilen nemi gsteren bir yazdr. Bu bakmndan, bu papirse bu kitapta genie bir yer verilmitir.

204

M.. 2000 A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana girmeye balyorlar. S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkalar Smerlerin iine ve yanna yerleiyorlar. T: taliklerin atalar olan kabileler talyaya geliyor.

205

Ur-Nammu kanunlar

stanbul Arkeoloji Mzesi koleksiyonunun 3191 nolu Smer tableti Nippurda bulunmutur. Kral Ur-Nammunun bu ilk yazl kanunu Hammurabi Kanunlarndan 300 yl daha eskidir. Ur-Nammu M.. 2050lerde hkm srmt. 1889 1890 yllarnda karlm olmasna karn tabletin farkna varlp tercme edilmesi ancak 1952 de mmkn olmutur. Bu tabletten anlaldna gre Ur-Nammu rvet alan memurlar iten atm, toplumun ezilenleriyle ilgilenmi, glye kar dul yetim ve fakirleri korumaya almtr. Ur-Nammunun bir tablette syledii gibi bir ekeli olan kimse altm ekeli olan kimsenin kurban olmamaldr . Ur- Nammu arlk ve l birimlerine standart ve dzen getirmitir. Ayrca zel mlkiyet, ticaret, evlenme, boanma, miras gibi aile dzenine ait kurallar getirmitir. 3191 no.lu 20cm. x10cm. Boyutlarndaki olduka hasarl olan bu kanun tabletinde yasa seilebilmektedir. Daha sonraki devirlerde ve Musann kitabnda ekillenecek olan die di, gze gz ksas yasalarnn Ur-Nammu yasa tabletinde henz olmadn, adaletin daha insancl yasalarla salandn gryoruz. Bu adan bu tabletin ok byk nemi vardr. imdilik tarihin ilk yazl kanun tableti olma ayrcaln tayan 3191 sayl tablete gre: Eer biri birinin bir aletle onun Ayan keserse, 10 gm ekel deye. Eer biri birinin bir silahla kemiklerini nn krarsa, 1 gm mana deye. Eer biri birinin gepu-aletle burnunu(?) keserse 2/3 gm mana deye. Yasa ve adalet kadim Smer lkesinin ok nem verdii deerleri idi. Bu ayrlmaz olmas gereken deerlerin Smerlilerce pratikte de ok kullanld aktr. nk Smer tabletleri tercme edilip gn na ktka, bu anlamda birok hukuki metin olumaktadr. Kanun ve benzeri dzenlemelerin, ekonomiden gndelik yaama kadar toplumun yaantsnda yer aldn ve Ur-Nammudan daha eski zamanlarda da yazl metinler olmas gerektiini de kavryoruz. Ticari szlemeler, bonolar, vasiyetnameler, mahkeme kararlar, alnd makbuzlar v.b gibi binlerce hukuki dokman hlihazrda arivlerde bulunmaktadr. Smerin bir hukuk devleti olma yolunda binlerce yl ncesinde gsterdii aba ve yreklilik gerekten gz kamatrmaktadr. Genel olarak Smer kanunlar insaflyd, para cezas diyebileceimiz maddi klfet ykleme eklindeydi. Yani fidye ve bedel sistemine dayandrlyordu. lm cezas azdr. 206

Hititler Anadoluda

Asur ticaret kolonileri

Asurlular, M.. 2000 'den balayarak Kapadokya blgesinde ticari koloniler kurdular. Bu dnemde, Msr da iine kapank yayordu. Her ne kadar Msr ile ticari ilikiler sryor olsa bile Msr ve Anadolu daha snrda olmamlard ve Msrn siyasi bir etkisi yoktu. Asurlara komu, baz yerlerde ok yakn ilikiler iinde yaayan Hattiler, tm Anadoluya seyrek bir yapda yaylmlard. Bat Karadenizin dalk blgesinde ise Kakalar oturuyorlard. Kakalar hakknda neredeyse hi bilgimiz yoktur. Kakalar ne zaman, nereden geldiler, nasl bir dil konuurlard, nasl yaarlard, bilmiyoruz. Biz, onlar, kuvvetli bir olaslk ile Kafkasya zerinden gelen ve Bat Karadeniz dalarna yerleen, Kafkas halklar ile akraba bir halk olarak dnelim. Anadoluya, batdan Hint-Avrupa kkenli kavimler giri yaptlar. Bu avc ve toplayc topluluklar birbiri ile yakn akraba kavimlerdi ve dilleri de birbirlerine ok yaknd. Biz bunlar Luvidler, Hititler ve Palallar diye adlandryoruz. M.. 3000 yllarnda balayan giri, faslalarla 2500 yllarna kadar srmtr. M.. 2000 ylna gelindiinde, Anadoluda konuulan lisanlar: Hattice, Luvice ve sonradan Paflagonya (Paphlagonia) adn alan kuzey blgesinde (imdiki Sinop ve Samsunu ieren Orta Karadeniz blgesi) Palacadr. Karadeniz blgesinde yaam olan ve Hititlerle defalarca harp eden Kakallarn dili hakknda, kii ve yer adlar dnda, fazla bir ey bilmediimizi daha nce sylemitik.

207

Hititlerin, Anadoluya batdan deil Kafkasya zerinden geldii de iddia edilmektedir. Biz hem corafi ve hem de dil benzerlikleri asndan, bunun olamayacan dnmekteyiz. Ancak, sonu itibar ile Anadoluya hangi ynden gelmi olduklar ok nemli deildir. Burada devam etmeden bir konuyu aklamakta yarar olduunum sanyorum. Hititlere Hitit diyen bizleriz. Hibir Anadolu halk bu ada sahip kmamtr. Hitit ad Tevratta geer ve bu nedenle kullanlmtr. Ayrca Msr kaytlarnda bu halka Kheta, Asur metinlerinde Hatti denir. Hititler ise kendilerine Neumna (Neal) derler. Dillerine de Neaca (Nea kentinin dili anlamnda) adn verirler. Nea, Hititlerin erken andaki bakentinin addr. Neaya, yazl metinlerde, Kane dendii de olmaktadr. Kane/ Nea gnmzde Kayseri dousundaki Kltepedir. Neallara, bir kere bizler Hitit adn taknca, bu ad Neallarn ad haline gelmitir. Ve Hitit adndan, alkanlklar nedeniyle, vazgeilememitir. Yz yllar boyunca Hattiler ve Hititler Anadoluda i ie yaamlardr. Hatti dneminde Anadoluda annenin nde olduu bir aile dzeni vard. Hititlerin gelii ile bu dzen, babann etkin olduu dzene dnmtr. Tabii bu birdenbire olmamtr. Hititler dneminde bile ana kltnn kalntlar ve etkileri uzun sre devam etmitir. Ayrca Hitit dili Hatti dilinden de olduka etkilenmitir. Hattice, daha Hitit devleti kurulmadan nce, konuma dili zelliini kaybederek, sadece Hatti tapnaklarnda kullanlan l bir dil olarak varln M.. 1200 ylna kadar yani Hitit devleti sona erene kadar srdrebilmitir. Hitit devleti dediimiz devleti kuran Hint-Avrupa kavimlerinin, Anadoluyu istila edici, yakp ykc bir girii olmamtr. Hititler Anadoluya yava, yava ve Hattilerle kaynaa, kaynaa girmilerdir. Hititler, Anadoluya yerlemeden nce, avc ger bir kabileler topluluu idi. Dolaysyla gebenin, yerleie olan btn stnlklerini tayorlard. rnein: Gven, birbirine ballk, korkusuzluk, kendini feda edebilme yetisi, planlama organizasyon, sava becerisi ve daha nce anlatlan dier hususlar. Ancak, yerleik Hattiler de hi aa kalmyorlard. Gelimi bir tarm ve besicilik vard. Ticaret ve kltr alverii sonucu grg ve bilgileri fazlayd. Yukarda anlatld gibi kendine gvenli bir toplumdu. Anadolunun madencilikte ileri gitmi olmas ve ileri kltrleri sonucu, o devrin en gelimi silahlarna sahiptiler. Kasaba devletleri eklinde organize olmulard, krallar ve askerleri vard. Kk birimler halinde yaadklarndan, birim ii ballklar devam ediyordu. Hattiler, Luvidler (Luwidler) ve Palalar, Hatti lkesine, boy boy yani kk aile birimleri olarak ve uzun bir zaman diliminde girdiler. Anadoludaki seyrek Hatti yerleimi, gelenlere yerleebilecekleri geni topraklar brakyordu. Hattiler sava deildiler, sava olmalar iin bir neden yoktu. Hititler, aman dinindendi yani hogrl idiler. Bozkr artlarnda yaamaya alktlar, onlar besin peindeydiler. Hatti, Hitit karlamas, Smer Akkad karlamasna benzer gelimitir. ki ulus birbiri iine girmi, Hititler ar ar yerleik dzene geerken, Hattiler Hititleri saygl bir hogr ile karlamlardr. Sonunda bu karmdan Hitit devleti ortaya kmtr. imdi, Anadoludan ve Grek yarmadasndan sonra, Akdenizin dier bir yarm adasna, izmeye bakalm. talya yarmadasnda, Anadoluda olduu gibi, ok uzun zamandan beri, insanlar yayorlard. Bu yerli halkn zerine, bundan 4000 yl nce(M.. 2000), Alplerin tesinden, talyotlarn atalar olacak bir halk g etmeye balad. Bu gle beraber, Kuzey talyada tuncun kullanmnn baladn gryoruz. Bu uygarla Terramares uygarl denir. Elips eklinde yaplan evleri byk ve dayanklyd, kazklar zerinde kurulmutu. Avcln yan sra hayvan besliyorlard. llerini yakyor, klleri kavanozlara koyup, evlerinin dnda bir mezarlk alanna diziyorlard. Bu g edenlerin bir ksm, Apeninleri aarak, gneybatya getiler. Latiuma, Campaniye ve Bruttiuma (Sicule) yayldlar.

208

Hurriler

Hurriler aa yukar, Hititlerle ayn dnemde Anadoluya gelmilerdir. Ancak Hurriler Anadoluya doudan gelmi ve bir sre Gneydou Anadolu, Suriye ve Kuzey Mezopotamyada hkm srmlerdir. Hurrilerin Gney Kafkasyadan ve Hazar denizinin gneyinden Dou Anadoluya geldikleri sanlmaktadr. Gebe bir topluluktur, Anadoluya doru hareketleri M.. 3000 yllarnda balam ve 1000 yl srmtr. Hurriler yaylarak, zamanla Suriyeye kadar olan tm topraklara yerlemilerdir. M.. 2000 yllarnda, Gneydou Anadolu, Suriye ve Kuzey Mezopotamyada en ok konuulan dil Hurricedir. Daha nce Dou Anadoluda grdmz, da ve ovalardaki farkl kltrler, zaman iinde, Hurrilere akraba kabilelerin blgeye gelmesi ile birlemeye baladlar. Bu dnemde ekonominin temelini tarm ve hayvanclk oluturuyordu. Ancak, hayvan ekonomisi, tahl ekonomisine gre ok daha arlklyd. Zamanla hayvanclk, retim fazlas oluturmaya balad. Bu da, ticarete ve snf farkllna yol at. M.. 2000 yllarnda, Dou Anadolu topluluklar, Suriye ile Kuzey Kafkasya ile ve Asurla ticaret yapyorlard. Hurrice ilgin bir dildir. Hint - Avrupa ve Semitik dillerle ilgisi yoktur. n taklar kullanlan Hatticeden de farkl bir dildir. Hurricede taklar kelimelerin arkasna gelir. Buna ramen, Hurrice ile dier eklemeli diller arasnda iliki bulunamamtr. Yani, Hurrice taklar itibar ile Trkeye benzer, ama aralarnda bir iliki bulunamamtr. leride deineceimiz Urartu dili, Hurriceden tremitir. Hititlerin yaylmas sonucu, Hurrilerin yaam blgeleri de Hititlerin eline gemiti. Bu dnemde, pek ok blgede rnein Kizzuvatna (Kizzuwatna, ukurovann kuzeyi) da Hurriler ve Luvice konuan etnik guruplar bir arada yayordu. Hitit ve Hurriler hep i ie yaamlardr, rnein, pek ok Hitit kralnn ei Hurri kkenlidir.

209

Babil

Mezopotamyaya geri dnersek, M.. 2007 ylnda, Amorrit (Amurriler) aknlar balad, Urun zayf dmesinden faydalanan Elamllar ise Ur krallna ba kaldrarak, Smer Akkad kentlerini yktlar ve son Ur kraln da esir ettiler. Elam hkimiyeti srasnda Smer lkesi yine krallklara blnd ve bu krallklar arasnda hkimiyet savalar srd gitti. Sonunda, tekrar merkezi devleti kurabilen Babil adl ufak bir kent oldu. Babil kenti, Dicle ve Fratn birbirine en ok yaklat yerde, M.. 1900 ylnda kurulmutur. Konumu itibari ile ticaret yollarnn kesitii bir yerdeydi. lk Babil krall dnemi, M.. 1894 1595 yllar, Mezopotamya tarihinin en grkemli sayfasdr. Babil bu dnemde hem iktisadi, hem siyasi olarak grkemli gnler yaad. Hem de kendinden nceki tm Mezopotamya kltrn zmseyerek, kendinden sonrakilere yol gsterecek nemli bir uygarlk kurdu. Mezopotamyann Babil egemenlii altnda birlemesi, yz yl sren mcadelelerden sonra, nl kral Hammurabi zamannda gerekleti (M.. 1810? 1750). Babil devleti Mezopotamyada filizlenirken, Msrda XII. Hanedann en kalc ne sahip olan Firavunu III. Senvosret (M.. 1878 1841) iktidardayd. Nubyaya sefer yaparak, Msrn gneydeki egemenliini 2. elaleye kadar geniletti. Buralarda yeni kaleler yaptrd, eski kaleleri onartt ve bytt. Byk ve dzenli bir ordu kurdu. III. Senvosret, Msr idari sisteminde de reform yapm ve Nom valilerinin gcn azaltmaya almtr. III. Senvosret, her frsatta hatta heykellerinin yz ifadesinde bile firavun olmann ve ynetmenin ar sorumluluunu anlatmaya byk nem vermiti. Mezopotamyaya geri dnersek, Ur krallar zamannda olduka zayflayan Smer ve Akkad soylular, Amorrit (Amurri) ve Elaml fatihlerce yok edilmilerdi. Su ortak dzeninin yklmas ve sregelen i savalar, eski Smer Akkad halklarn fakirletirmi ve bezdirmiti. retim dkl, ar vergilendirme, zorla askere alma ve adaletsizlik, halkn Babil 210

ynetimine batan iddetle kar kmasn nledi. Hammurabi, Smer krallarndan biri olan Lipidistar tarafndan oluturulan Kanunu temel alarak, onu gelitirerek, bir kanun devleti kurdu. Ayrca, eskiden sadece Babil Tanrs olan Marduku en yksek Tanr makamna kararak, tm lkede geerli bir Marduk klt kurdu. Bylece, hem lkede dini bir birlik salad ve hem de tapnaklar aracl ile lke ekonomisine hkim oldu. zgr iftilerden oluan tarm ortaklarnn btn yeleri, dzenli tarm yapla bilinilmesi iin gerekli tm almalara katlmak zorundaydlar. Ortaklar, aileler eklinde rgtlenmilerdi ve her aile kendi mlkn ynetiyordu. Ancak sulama ile ilgili meselelerde, tm ortak aileler beraber almak zorundaydlar. Bentlerin, su kanallarnn bakm ve onarm, suyun adil datm ortak bir sorumluluk ve grevdi. lerki tarihlerde, ortaklklar zlrken, yoksullaan veya topran yitirenler ortaklktan ayrlmaya baladlar. Bunlar ya gidip kirac oluyorlar ya da cretliler arasna katlyorlard. cretle alan, oban, ifti, bahvanlar, vb iin, asgari bir cret tanmlanmt. cretlilerin says, hasat zamanlar yeterli olmuyordu. O zamanlar, mlk sahipleri, ortaklardan faydalanmak zorunda kalyorlard. Bu ise, mlk sahiplerinin, ortaklara bir nevi bamlln gndeme getiriyordu. Ortaklar, kendileri asndan tam tanmlanmam angaryalar yapmak zorunda braklyorlard. Tapnaklarn ve kral mlklerinin angarya almalarnda, zgr ortaklar, zgr cretliler ve kleler arasnda, yaplan iin nitelii, allan zaman, verilen yemek ve ceza yntemleri asndan fark yoktu. Hammurabi zamannda aile ataerkil bir nitelik tayordu. Aile baba, eleri, ocuklar ve bazen de torunlarndan oluuyordu. Buna Baba evi derlerdi. Mlkler de (toprak, evler, hayvanlar, kleler, aletler, rnler, kymetli madenler) baba evinin mlkleriydi. Bu Baba Evi kavram ve yaplanmas, avclk dneminden kalan byk aile rgtlenmesinin bir devamdr. Bundan sonra, btn karlalacak medeniyetler de, bu kavrama ve rgtlenmeye, az ok benzer tarzda bir yaplanmaya rastlanacaktr. Ayrca, Babillilerde, her aile yesinin ahsi almas karsnda, " siptu " denilen bir mal edinme olana vard. Kiisel mlkiyetin gelimesi, geleneksel aile mlkiyetinin zlmesine yol at. Kiisel mlkiyet gelitike, buna paralel olarak kanunlar da deimeye balad. zellikle aile mallarnn bllmesi konusu gndeme geldi ve Baba, aile mlknn bir ksmn, oluna brakabilmeye balad. zel mlkiyetin gelimesi ile byk erkek ocuklarn ve genel olarak erkeklerin toplum iindeki konumlar g kazand. Zina etmi kadn, zina etmi kocadan daha iddetle cezalandrlyordu. Kadnn istei ile boanmak glemiti. Ancak yine de Hammurabi kanunlar, kadnlarn baz haklarn gvence altna almt. Eve ikinci bir kadnn hangi koullarda getirilebilecei belirlenmiti. Nikh szlemesi olan kadn, kocasnn lmnde miras olabiliyordu. Kocas tarafndan boanan bir kadn, giderken eyizini de beraberinde gtrebiliyordu. Babalarnn lm annda evlenmemi kzlar, oullar ile ayn miras hakkna sahiptiler. Baz kadnlar, rahibeler ve dullar, kendi adlarna hukuksal ilemler yapabiliyor, mal edinebiliyor, tefecilik yapabiliyorlard. Babil dneminde, Smer Akkad dneminin etkin karakteri olan ve bu dnemi vurgulayan kraln, tapnaklarn ve doutan soylularn geni topraklar, btnyle kaybolmutu. Ekonomide mlkiyet biimi, az sayda kle smrsne dayanan kk ya da orta byklkte mlkler eklindeydi. Ailenin ataerkil ballk biimi, kiisel mlkiyet karsnda zlmeye balamt. zgr insanlarn, bor iin klelik yapmas kurumsallamt. Ortaklk, baba evinin zayflamas ile birlikte, zayflamaktayd, ancak yine de sulama zerindeki haklar korunmaktayd. Tefecilik ve ar vergiler servet farkllamasn

211

vahimletirmiti. Hammurabi kanunlarla, tefeci ve tccarlarn keyfiliini snrlamaya kalkt. Bor iin klelik sresini ylla snrlad. Tefecinin, borlusunun evine zorla girip, tahsilt yapmas hakkn kaldrd. Hammurabi zgr halk kuvvetlendirmek istemiti. Ancak, her eye ramen, tefeciler, kanunlar da ineyerek, glerini srdrdler. Babilde zgr vatanda kle elikisi yannda, belki de ondan daha gl olarak, zgrlerin eitli katmanlar arasndaki elikiler var olmutur. Hammurabi kara byy yasaklam ve bu yasaa uymayanlar lmle cezalandrmtr. Bu tr bir yasan tarihi daha da eski olmaldr. Birok uygarlkta kt amal by yapanlarn en azndan lanetlendii ve haklarnda kt eyler sylendii aktr. Aslnda kara by daima yasa d olmutur. Ama Hammurabi yasa yaptrm koyarak kuvvetlendirmitir. Eer bir adam baka bir adam byclkle sular ve kant gsteremezse, byclkle sulanan (adam) kutsal nehre gitmeli ve kutsal nehir onu yutarsa, onu sulayan adam (onun) evini almal . Burada sulu doal bir testten gemektedir. Yani yarg Tanrlara braklmtr. Sulu ise, bunu bilen Tanrlar onun cezasn verirler. Birok kltrde toplumun knad sularn, zorlu doal testlerden geirilerek masum olanlarn kurtulacana inanlr. Bu inan ve testler gnmze ok yaklaana kadar, ileri uygarlk seviyesine gelen toplumlarda bile devam edecektir. Hammurabide byclk su kabul edilerek ilahi adaletin hakemliine bavurmak yasa ile salanmtr. Meksikada Maya devletinin kurulduu yerlerde ilk yerleimlerin kalntlar M.. 1800 yllarna rastlamaktadr. Ancak Maya uygarlnn balangcnn M.. 2600 ylna dayand dnlmektedir.

212

Babil dini
Smer Akkad uygarlndan, Babil dnemine geldiimizde, Tanr isimlerinin deitiini ve baz mitlerin yeni uyarlamalarnn yapldn gryoruz. Babilliler de, kendilerinden ncekiler gibi, tm baarlarn Tanrlara atfettiler. ehirlerini, her biri Tanrlarn saraylarnn bir kopyesi olan tapnaklarla sslediler. Babil cennetin ta kendisiydi. Tanrlarla kurulmas gereken iliki, her yl byk yeni yl festivalinde kutlanarak tekrarland. Bu da yeni yl festivalini kurumsallatrd. Nisan aynda, kutsal kent Babilde kral tahta karlr ve hkmdarl bir yl iin yeniden pekitirilirdi. Festivalin on iki kutsal gnnde, insanlar kendi dnyalarndan, Tanrlarn kutsal ve ebedi dnyasna, riteller aracl ile ynelirlerdi. Bir gnah keisi, eski ve lmekte olan yln simgesi olarak kurban edilirdi. Kraln yerine, karnaval kralnn k ile balangtaki kaos canlandrlrd. Gerek kraln halk nnde tahkir edilmesi, yaplan alaylar, Tanrlarn ykc glere kar mcadelesini temsil ederdi. Bu festival aracl ile Babil halk, kutsal g veya mana ile yani uygarlklarnn dayana ile temasa geiyordu. Festivalin drdnc gn akam, din adamlar ve koro, Tanrlarn kaosa kar zaferini simgeleyen Enuma Eli i okurdu.

Ea Apsu'nun huzurunda Tiamat

Enuma Elite Tanrlar nce kendilerini yaratmlard. Tarihin ilerki aamalarnda grlecei gibi, ierik Yahudi ve slam mistizminde nemli bir rol oynayacaktr. Enuma Eli, balangta, Tanrlarn, kutsal, ekilsiz balktan, ifter ifter olutuklarn syler. Burada yoktan bir varolu yoktur. Sz konusu kutsal balk, ta ezelden beri vardr. Tanr olsun, insan olsun her ey bu Kaos denilen balktan kmtr. Kaos ise, bugn dnmeye alk 213

olduumuz gibi, kpkzl fokurdayan bir ktle deildir. Kaos, snrsz, tanmsz ve kimliksiz gevek bir karmaa halidir. Sonra, bu balktan Tanr kt: Apsu (nehirlerin tatl suyu), kars Tiamat (tuzlu su) ve Kaosun rahmi Mummu. Ama bu Tanrlar da daha tam olgunlua varm Tanrlar deillerdi. Apsu ve Tiamat, boluk veya derin uurum olarak ta anlalabilinir. Daha Tanr kimlikleri ak seik deildi. Ama sonra, bu Tanrlardan, birbirini takiben, dier Tanrlar zuhur ettiler. lk Tanrlardan, birbirini takip eden tanrlarn zuhur etmesi, yaylma (sudr) diye adlandrlan ve tarihin ileriki aamalarnda Yahudi ve slam dncesinde nemli bir yer tutacak olan grtr. leride slam feylesoflarnda sudr nemli bir yere sahip olacaktr. Tanrlar ifter ifter geliyorlard. nce, isimleri nehirlerin getirdii alvinyonlar anlamna gelen, su ve topran birlikteliini simgeleyen Lahmu ve Laham oldu. Ardndan gkyz ve denizin ufuklarn simgeleyen Aner ve Kiar geldiler. Bunlar Anu (gkler) ve Ea (yeryz) takip etti. Ancak yaradl daha yeni balam ve ykc glere kar mcadele devam ediyordu. Daha gen olan Tanrlar anne ve babalarna kar ayaklandlar. Yer Tanrs Ea, Apsu ve Munnuya kar zafer kazanm ama Tiamatn canavar ile baa kamamt. Bu esnada Eann imdadna olu Marduk yetiti. Marduk, gne Tanrs, Tanrsal evrenin en kusursuz varl idi. Tanrlarn byk meclisinde, Marduk kendisi kral olmak koulu ile Tiamata kar savamay kabul etti. Marduk, byk emek harcayarak ve zorluklar bir bir yenerek, sonunda zaferi kazand. Tiamat lmt. Marduk, onun cesedinden yeni bir dnya yaratmaya karar verdi. Tiamatn vcudunu ikiye ayrd: Biri insanlarn dnyas, dieri onu rten gkyz idi. Marduk, her eyin belirlenmi yerinde kalmas iinde yasalar koydu. Dzen salanmalyd. Kesin zafere henz ulalamadndan, bu olaylar her yl temsil edilerek pekitirilmeliydi. Tanrlar, Babilde toplandlar, Marduk onuruna dnyann en byk tapnan yaptlar. Bu tapnak Babil Zigurat idi. Tapnak bittiinde, Marduk tapnan tepesindeki tahtna oturdu. Tanrlar hep birden baryorlard " Buras Babil, Tanrnn aziz kenti, senin sevgili evin." Bu yasa ve riteller herkes iin balayc idi, Tanrlar iin bile. Tanrlar da, dzenin devam edebilmesi iin bu ritelleri gzetmeliydiler. Babilliler, Zigurat tanrlarn deil, Babil Zigurat atalarnn ina ettiini biliyorlard. Peki, Enuma Elite anlatlan neydi. nk inanyorlard ki, yaratc davranlar, Tanrlarn gc ile birlemedike baarl olamazd. Her yeni ylda tekrarlanan ritel, insann yaratlndan ok nce olumutu, varlklarn iine yle bir ilemiti ki, Tanrlar bile buna boyun emek zorundaydlar. Enuma Eli, Babilin dnyann merkezi ve Tanrnn evi olduunu vurguluyordu. Marduk kral olduktan sonra, bir gn insan yaratt. Tiamatn kocasn ele geirip ldrd ve onun kutsal kan ile topra kartrarak insan var etti. Burada en nemli nokta, insann Tanrdan yaratlma fikridir. Dier bir nokta da, kanndan insann yaratld Tanrnn, Tanrlarn iinde en aptal olmas ironisidir. Tanrlarn znden yaratlan insan ile Tanrlar arasnda, ayn zden olmann getirdii bir balant vardr.

214

Babil, Smerlilerden ald dini kendine uygularken, kehanet konusunu da gittike gelitiriyordu. Babilliler gnein yrngesini on ikiye bldler her blm kendine isabet eden takmyldzla adlandrdlar. Adlandrrken semboller kullandlar. Bunlar Burlard. nsann kaderi yazlm olduundan, bu kader gklerde bir yerlerdeydi (Smerlerin kader tableti efsanesi hatrlansn). nsan doarken, kader tableti de gklerde yerini buluyordu. Bylece insann doumu ile gkyznn durumu birbiri ile ilikilendirildi. Doum srasndaki hkim gk cisimlerinin etkisinin insann kabiliyet ve kaderine etkisi olduu kabul edilirdi. Bu Burlara bakarak kader okuma gnmzde bile hala devam eden bir alkanlktr. Yldz fallar tarihten bu gne ulaan eski bir dost, irin bir oyun gibidir. Babilde gk kaytlar M.. 1700 tarihlerinden itibaren balamtr. M.. 1700 ile 1681 yllarna ait tabletlerde Merkr, Vens, Gne ve Ayn hareketleri dikkatli olarak kaydedilmitir. nsanlar Gkyzndeki glerin etkisi ve Burlar konusunda binlerce yl durmadan altlar. Astrolojinin temellerini attlar. nsanlk ta stne ta koyarak gizemler dnyasndaki bilgilerini birletirmitir. Astrolojinin kurallar ifaclar da etkilerdi. Bitkilerin toplanma zamanlar aya gre ayarlanyordu. Dolunayda bitki toplamazlard. Bitkilerin toplanma mevsimleri, saatleri hatta anlar vard. Rast gele hibir ey yaplamazd. Kutsal szcklerin tekrarlanmas zel giysilerin giyilip zel malzemelerden yaplm alet edevatn kullanlmas da gerekirdi. Yaamn, lahi Glerin ltf ile var olduuna yrekten inanlr ve dzeni bozmaya asla yeltenilmezdi. Babilde ak tanras nanna tar olmutu. Ama ilevine devam ediyordu. Artk tapnaklarda ak yapan gen kzlarn yannda gen olanlarda grlyordu. Bu Babilde mi ortaya kmt yoksa Smerler Akkad devletinden miras m kalmtr, net belli deildir. Babil bir kentten fazla bir eydir. Roma gibi Atina gibi bir ilkedir. Babilliler, Babil kentli olmakla vnrlerdi. Kent birliktelik bilincine sahip gururlu insanlarn kenti olmutu. Onun iinde Babil bir kavram olarak eitli adlara (hususiyetler) sahipti. Bu isimler ile ilgili bir de hikye vardr. Marduk, Tiamat ldrnce dnyay yaratmt. Tiamat ikiye ayrd. Yarsndan gkyzn, dier yarsndan yeryzn yaratt. Tiamatn damarlarndan nehirler, kemiklerinden dalar meydana gelmiti. Bylece Marduk, imdi bildiimiz dnyay yaratmt. Zaten tanrlar uzun zamandr kendilerine hizmet edecek birilerini istiyorlard. Mardukda nce dnyay sonra insan yaratarak, dier tanrlarn bu isteine cevap vermi oldu. Bunun zerine btn tanrlar oturup, Marduku tebrik ettiler ve kendilerindeki btn gleri tek tek ona vermeye baladlar. Her bir gcn bir ismi vard. Marduka elli tane g verildi. Bunlarn iinde atein gc, rzgrn gc vs vardr. Sonunda tm gler tek bir tanrda toplanm oldular. Bu tek tanrya giden yolda ok nemli bir merhaleydi. Daha sonra anlatlacak olan branileri ite bu Marduk klt ok etkilemi olmaldr. Btn dier tanrsal gleri kendinde toplayan bir tanrnn Tek Tanrdan fark yoktur. branilere tek tanr fikri buradan gelmi olmaldr. Daha sonra greceimiz gibi, braniler bu tek tanr olmayan tek tanr fikrini Msra tam ve bylece orada tek tanr olarak Atonun somutlamasna katkda bulunmulardr.

215

Hammurabi Kanunlar

Amorit Slalesinin kurucusu olan Hammurabinin kanunlarn herkes bilir. Bu kanunlarn UrNammu kanunlarndan yz yl sonra yaplmtr. Hamurrabi, 42 yl gibi olduka uzun bir sre hkmdar olmutur. Onun zamannda Smerlilerle Samiler iyice kaynamlardr. Kaynaan ve Babilli olmaktan gurur duyan bu halkn, dnya harikas bir ehirde yaamann keyfini de srdklerini gnmze ulaan edebi eserlerden anlyoruz. Arkeolojik kazlarda gn na kanlar ve Herodotun anlattklar Babilin grkemini doruluyor. M. 1750 - M. 562 Babilin altn alardr. Grkemli Zigurrat ve tapnaklar, kprleri, ammuramatn Babil asma baheleri asma baheleri (bu bir Babil soyaddr ve dnyann kral, Asur Kral amsiAbadn sarayndan bir kadn anlamndadr. Bizler Grekesi olan Semiramise alknz) ve geceleri neft ya yaklarak aydnlatlan ehir, ehri saran ve zerinde drt atn ektii bir arabann srlebildii 90 km.lik devasa sur duvaryla Babil gerekten ok grkemliydi. Hatrlanaca zere Hammurabi (M. 1810? M. 1750) Babilin altnc kral idi. Babilin siyasal, ekonomik, sosyal yaamn dzene koymas ve lkesini bir kanun lkesi yapmasyla nlendi. Memleketin her yanna memurlar atayarak merkezi idareyi de glendirdi. Bu arada Smer ve Akkad topraklarn fethederek Mezopotamyada Babil hegemonyasn kurdu. Hammurabi (genelde gelenek, rf ve adetlere dayal) szl yasalar bir sistem iinde ele alarak ta stunlara yazdrd. lk stun muhtemelen Babilin koruyucu tanrs Marduk adna yaplm olan Esagila Tapnana dikilmiti. Bu kanunnamenin birden fazla orijinal kopyasnn bulunduunu sylemeliyiz. rnein stanbul Arkeoloji mzesi, British Mzeum ve Louvre. lk okunan ve ok iyi durumdaki Louvre mzesindeki 2 m. boyunda silindirik bir ta stun stne yazlm olan kanunname Akkad dilindedir ve ivi yazs ile yazlmtr. Yazldnda numaralandrlmayan kanunname 216

deifre edilirken eer ki diye balayan blmleri (ayrlarak) numaralandrlm ve 282 madde olarak dzenlenmitir. Bu kanunnamenin grkemli bir giri blm vardr. Bu Giri blmnde Tanrlarn sevgilisi Hammurabinin stn zellikleri, Tanrlarn destei ile ulat baarlar ve halk iin yaptklar saylr, bu arada kendisinin ve kanunlarnn kutsall da sylenmi olur. Adalet ve bilgelik datan yce Tanr amas ( amas gne tanrsdr ve babas Sin-ay; ikiz kardei tar-dnyadr) ile Babilin ba tanrs olan Marduk zikredilir. nk Marduk Byk Efendidir. Cennetin ve dnyann efendisidir. Gc sonsuzdur. Fakirlere yardm eder, ktleri cezalandrr. Mukaddimenin son blmn alntlyoruz Kralln ebedi tohumu, Kuvvetli kral Babilin gnei Smer ve Akkad memleketleri zerine nur kartan (yadran), Drt cihana boyun ediren kral Itarn sevgilisiyim ben, Marduk, insanlar doru idare etmek (ve) Memleketin idaresini ele almakla beni grevlendirdii zaman, Memleketin diline doruluk ve adalet koydum. (Halk memnun ettim) Halkn bedenini ho ettim te o zaman: Diye balar Hammurabi kanunlar. Hammurabi kanunlar sayesinde toplumun sosyal yaps hakknda bilgi sahibi de olabiliyoruz. Bilindii gibi o alarda, saray erkn ve rahipler dnda kalan halk bir snflama iinde idi. (Bu snflama ekli uzun alar boyunca birok toplumda egemen olmutur). Bata belirttiimiz saray erkn ve rahipler dnda kalan insanlar iin Babilde balca snf vard. Kiisel mlkiyet hakk (gayr menkul de dhil) ve ticaret hakkna sahip olan hr insanlar . Gayr menkul sahibi olamasalar da para ve kymetli eya v.s sahibi olabilen bamllar . Bunlar gerekte azatl klelerin oluturduu bir snf idiler. Kle doanlar ve sava esirleri veya borlar nedeniyle kleletirilmi olanlar. Yani ksaca kleler . Hammurabi kanunlar batan aa okunduunda ayn sua takdir edilen cezann sulunun snfna gre deitii hemen grlr. zgr bir insann para cezas ile kurtulabildii bir suta, sulu kle ise gze gz, die di eklinde zetlenebilen kat bir ksas uygulanr. Bu Kanunnamede; Kiisel mlkiyet, ticaret, miras, aile hukukuna dair hkmler (boanma, eyiz balk paras miras v.b), sosyal hayata dair dzenlemeler olduka nemli bir yer tutar. Byclk, hrszlk, yalanc ahitlik, iftira, insanlara fiziksel zarar verme adam ldrme v.b gibi sular ileyenlere ngrlen cezalar yer alr. Cezalar, sulunun zgr insan veya azatl veya kle olmasna gre farkl yaptrmlar ierse de ksasa ksas ar basmaktadr. Kanunnamede sk sk Tanrlarn adaletine de bavuruluyordu.

217

Nehre (Frat) atlan zanl, nehir onu yutmazsa susuzluu kantlanm saylyordu. Dikkat ekici olanlar zetleyelim. ncelikle kanun uygulayclarn dikkatli ve adil karar vermelerine dair bir zen fark edilir. Hatal hkm veren ve bunu da yazdran ve daha sonra hatas ortaya kan yarg yarglktan men edildii gibi hatal olarak verdii para cezalarn on iki misliyle geri der ve asla bir daha yarglk yapamazd. Hrszlk ve iftira lme kadar varabilen ar bir ekilde cezalandrlyordu. rnein tapnak veya mahkemenin maln almak, bir eve delik ap hrszlk iin girmek, hrszlkta sust yakalanmak, birinin klesini bilerek almak veya alkoymak, ocuk almak lmle cezalandrlyordu. lm cezalar genelde lr veya ldrlr eklinde ifade edilmitir. Ancak maddede ldrme ekli zellikle tanmlanmtr. Kundaklk, yangn esnasnda hrszlkta sust hali ve anne ile ensest ilikide sulular atee atlyordu. Taammden (planl kast hali) cinayette ise sulular kaza oturtuluyordu. Bunlar feci lm ekilleri olarak bilinirler ve balanarak suya atmak, yakmak, kaza oturtmak gibi Kanunnamede zellikle belirtilmilerdir. Kaza oturtarak infaz, taammden cinayet diyebileceimiz (madde 153 ) bir durumda uygulanyordu. Alntlyoruz ...bir kadn baka bir adamn hesabna her ikisinin elerini ldrrse sua katlan iftlerin her ikisi de kaza oturtulur Yangn ktnda herkes sndrme faaliyetlerine katlrd. Bu esnada hrszlk yapan yakalanrsa ayn atee atlrd . Atete yakmak cezas ok ar bir cezayd ve karmza bu su bir de ensest sularnda kard. Madde 157 ana-oul ensest ilikisine dairdir. Alntlyoruz: Her hangi bir kii annesi ile ensest iliki suunu ilerse her ikisi de yaklr. Madde 154 baba-kz ensest ilikisine dairdir ama ayn sertlikle cezalandrlmaz. Alntlyoruz: Bir adam kendi kzyla ensest ilikiye girerse bulunduu yerden srlr. Babilin snfl bir toplum olduunu ve cezalarn bu bak karlmadan takdir edildiini sylemitik. ki madde bu durumu aka gzler nne seriyor. azat edilmi bir adam azat edilmi bir adama vurursa on ekel der bir kle azat edilmi bir adama vurursa kula kesilir. Babilde de ocuk drmeye sebep olmak ar bir sutu. bir adam doutan zgr bir kadnn ocuunun dmesine sebep olursa bu kayp iin on ekel der ama kadn bu nedenle lrse ldren kiinin kz ldrlr. Kanunname bir yandan kadnlarn maln, mlkn korumaya alrken, bir yandan da kadn erkein suunu stlenmek zorunda braklyordu. Bu bir Mezopotamya (Ortadou) geleneiydi. Evliliin szlemeye dayal olduu, szlemesi olmayan kadnn zevce olmadn grmekteyiz. Kanunlardan tek eliliin esas olduunu ama ocuu olmayanlarn dier bir e alabildiini, mirasn baz haller dnda miraslar arasnda eit datldn, kadnn eyizi ve kiisel gelirlerini dilediince kullanabildiini reniyoruz. Ev yapanlar (mimarlar) verdikleri maddi zararlar tazmin ederlerdi. Hastasna zarar veren hekimler de cezadan kurtulamyorlard. Babasna vuran ocuun eli bilekten kesilirdi. Kle efendisine bakaldrp benim efendim deilsin derse efendisi kulan kesebilirdi. Gze gz, cana can gibi

218

Hammurabi kanunlarnn ksas hkmleri, Tevratn ve Kurann ilham ald kaynak olarak dnlmektedir. Haksz yere hr adam esir ilan etme, kaak kleyi saklama, kle alma, hapisteki bir hr domuun (hapisteyken kle bile olsa) kt muamele sonucu lmne sebep olma, ocuk alma, Tapnak maln alma, sust yakalanlan baz hrszlklar, ispatlanamayan byk iftiralar, devlete kar komplo kurma ve komploculara yataklk, gebe kadnn ocuunu drtmek, ocuun ve/ veya annenin lmne sebep olmak, bir kadna evinde uyurken tecavz etmek, askerden kama, kraln sefer arsna katlmama, kaptann malna zarar verme(tekneyi batrmak olmal), yapt ev vb gibi yaplarn yklmas ile iindekilerin lmne sebep olmak lmle cezalandrlan sulard. lm cezas verilecek sularda sust, tanklar, yazl belgeler istendiine gre, lm cezalar oldu bitti eklinde uygulanmyor, yeterince aratrlyor olmaldr. 6 maddede yer alan suya atma cezas genelde dolayl bir lm cezasdr. Ancak Kanun koyucu ve kanunun uygulayclar Tanrlarn takdirine bavurmaktadrlar. Ticarette dolandrma, zina saylabilecek ve evi terk, evine bakmama gibi sular bu kapsamda cezalandrlabilmektedir. nfazda nispeten ar olan sularda eller balanarak suya atlyordu. Mehur ksasa ksas olarak hafzalarmza ilenen maddeler ise sadece 3 tanedir (madde 196 197 200). Bu maddelerde bir adam bir adamn gzn karrsa onun da gz karlr , bir kimse bir bakasnn kemiini krarsa onun da kemii krlr , bir adam kendisi ile eit olan bir adamn diini krarsa onun da dii krlr . Ama zarar gren kii kle ise bu ksasa ksas kural yrmez. Azat edilmi adamn dii iin para cezas denir. Gz kan kle ise veya kemii krlan azatl ise ceza yine para cezas eklindedir. Efsane haline gelen ksasa ksas maddelerinde durum budur. Ancak halen corafyamzda geerli olan bu ksasa ksas mant Musann Tevratnda ok geni bir uygulama bulmutur. Arap topluluklarn da bu kanun mantn hi dlamad ve benimsediini sylemeliyiz. Ksasa ksasta da kaynak bu kanunlar olarak gsterilmektedir. Yzeysel bir bakla ksas gibi grnen ama daha ziyade suu tehir ve caydrclk esi tayan bir dier uygulama da organ kesme, sa kesme ve/veya alna izik atarak bir nevi damgalamadr. Bu maddelerin de says 6 civarndadr. rnein bir maddede (127), bir adam Rahibelere (ki onlar Tanrnn kz kardeleridir) iftira atar ve ispatlayamazsa aln iaretlenir (belki sa da kesilir). Hastasnn ameliyatnda derin yark aarak ldren veya bakla tmr ap kr eden hekimin ve klelik iaretini silen berberin elleri kesilir. Babasna el kaldran ocuk ta ellerinin (balta ile kesilecei zellikle belirtilmi) kesilmesi ile olduka sert bir biimde cezalandrlr. Anne ve babay inkr eden ocuun dili kesilir. Evi sebepsiz ve izinsiz terk eden ocuun gzleri karlr. Kle efendisini inkr ederse kula kesilir. Bir azatl dierine vurursa yine kulandan olur. Stanne kastl olarak ocuu emzirmez anne babann onay olmakszn baka bir ocuk daha alr emzirir yani ocuk onun elinde lrse anne baba stanneyi sulayabilir. Suu sabit grlrse memeleri kesilir. Gnmz corafyasnda da hala geerli olan balk paras kavramna da bu kanunnamede rastlanr.

219

Babil nasl bir yerdi?

Akkada bab-ilu Tanrnn kaps demektir. Smercede Kadingirra ayn anlamdadr. Zamanmza ulaan en nemli bilgi kayna Herodot ve Strabonun yazdklar ile arkeolojik kazlarn bulgulardr. Kent Dicle ve Fratn birbirlerine en fazla yaklatklar yerdedir. Sardisten Susaya giden nl kral yolu daha sonraki yllarda buradan geecektir. Babil imdiki Badatn 90 km. gneyine dmektedir. Mezopotamya kentleri iinde en gzeli, en grkemlisi ve en iyi korunandr. Surlar daha nce de sylediimiz gibi son derece salam ve devasa boyutlardadr. Strabona gre grnm bile caydrcdr . Herodot evlerin drt katl olduunu sylese de kazlar Hammurabi zamannda evlerin genelde tek katl olduunu gstermektedir. Zamanla ok katl evlere geildiini dnebiliriz. Babil deyince dinsel mimarinin en nemli unsuru olan tapnaklardan ve ziguratlardan mutlaka sz edilmelidir. ehirde irili ufakl onlarca ve kimine gre yzlerce tapnak vard.

220

Babilliler ehirleri ile vnrlerdi. Byk bir metropol olan Babilin ortasndan Frat geiyordu. Fratn ehri nerede ise ikiye bldn arkeolojik ehir planlarna bakarak kolayca anlayabiliyoruz. Fratn ehre girdii ve kt yerlerde, ehre gizlice girmeye alan dmanlar artmak iin Kralie Nitoris tarafndan yapld varsaylan su labirentleri olduunu, Saraylarn salam i surlarla korunduunu Heredottan reniyoruz. Yine nl Babil kulesine ait bilgilerin nemli bir ksmn bize Heredot vermektedir. Herodot, M. 450 tarihinde yani Nabukadnezarn lmnden sadece 150 yl sonra Babile gitmiti. Yazarn ok etkilendii bu grkemli ehrin tasvirinde abartmalar yapm olabilecei dnlse de, yaplabilmi arkeolojik kazlar, baz tabletlerin zmlenmesi, Herodotu genellikle teyit etmektedir.

tar kaps

Uzaktan Babile doru ilerleyen bir yolcunun ilk grecei ey kalnlklar 15 m. yi bulan ift sral devasa surlar ve nl Babil kulesidir. Babil kulesi veya ziguratn gneyinde, Babilin koruyucu tanrs Marduka adanm grkemli ve dev bir tapnak daha vard. ehri kuatan surlar gemek isteyen bir kiinin phesiz kullanabilecei birok kap vard. Ama bunlarn iinde en nls Marduk Tapnana giden Tren Yolunun balangc olan tar tapnayd. tar Kaps ile Marduk Tapna arasndaki kutsal yolun iki tarafnda ykselen duvarlarda yolu bekleyen 60 ardan 120 aslann figr bulunuyordu. tar kapsnn asl Berlin, Pergamon Mzesindedir. Bu kap 12 m yksekliindedir. Kapnn yapmnda kullanlan boya hala nasl yapld bilinmeyen mavi alkl sar srl tulalardandr ve zerinde Mardukun simgesi olan ejder ve boa kabartmalar bulunmaktadr. Antik Babil ehrin merkezinde tapnaklara ayrlm kutsal bir alan vard. Esagila veya Esagil adyla da anlan Mardukun mehur tapna ile Etemenaki de denilen Babil kulesi yahut ta zigurat buradayd. Bu kompleks son eklini Nabukadnezar zamannda (M.. 604 562) 221

almtr. Buras Dnyann ve br dnyann (cennetin) merkezi kabul edilirdi. Yaradl mitinin yer ald Enuma Elite Babil dnyann mesnetidir. Babil dnyann merkezidir, temelidir. Efsaneye gre Marduk Babildeki zigurat ve tapnak kompleksini bizzat kendi talimatlar dorultusunda yani Yukar Gklerin Yazsna gre yaptrmtr. Deifre edene izafeten Smith tableti denilen tablete gre, Babil kulesi denilen nl zigurat 7 katl idi. Her bir basamak alan ve ykseklik olarak alttakinden kkt. lk basama veya ilk kat kenar uzunluu 15 Gar (1 gar yaklak 6m dir.) olan tam bir kare idi. Ykseklii de Tanrnn konutu olan son kat hari yine 15 gar idi. Yani nl Babil zigurat, ktlesel olarak tam bir kp iinde ykseliyordu. Plimpton 322 ad verilen ve dnya matematikilerinin zerinde ok alt tablete gz atalm. Bu tablet M.. 1900 M.. 1600 arasna tarihlenen eski Babil zamanna aittir. Bu tablet tamamen matematik ilemlere aittir ve 60lk sistemdedir. Gnmz matematikilerin zerinde ok alt bu tablet artc bir biimde Yunanl matematikilerden ok evvel, antik Babilde Pisagor teoremi adyla anlan matematik ilikinin bilindiini ortaya koymutur. Bu Babil kulesi tabletteki tablolarn trigonometrik tablolar olduu ve a hesaplarnn dzgn bir ekilde yaplmasn salad anlalmtr. Tabi ki tm hesaplar ve tablolar Babillilerin kulland 60lk sistemdedir. Babil ziguratnn her basamann deiik gzlem alarna sahip olduu anlalmaktadr. rnein 2. basamakta, Babilin corafik enlemini (32,5 derece kuzey) gz nne aldmzda, 51 derece olan gzlem as her basamakla 6 derece artmakta ve 7 basamak ufuktan 75 derece yksee uzanm bir platform gibi i grmektedir. Bu kutsal ziguratn inanlarnn bir paras olarak bir gzlemevinin zellikleri ile ina edildiine ve Babillilerin bunu baaracak matematik bilgisine ve dier donanmlara sahip olduuna da hi kuku yoktur. Matematikiler ayrca Ziguratn kelerinin drt ana yn gsterdiini de belirtmekteler. nce Smerler, peinden Akkad ve Babilliler gkyzn bir iek bahcesi, aalkl bir yer gibi dnmlerdir. Babil kulesi veya zigurat kerpi ve zift ile ina edilmiti, dtan sarmal olarak dolanan ve her katta sahanlklar olan bir merdivenle klrd. En tepede yer alan tapnak blmnde yine Herodotun aktardna gre ve muhtemelen Marduka adanm bir kutsal tapnak blm vard. Burada altn bir masa ve ok atafatl sslenmi bir yatak bulunurdu. Hibir lml gece burada kalamazd. Bu hak sadece zel bir ekilde seilen gen kadnlara tannmt. Tanrnn geceleri buraya gelerek dinlendiine inanlrd.

222

British Museum da bulunan bir tablette de, Babili dnyann merkezi kabul eden bir ifade vardr. Tintir = Babylon, Tablet 1 ad verilen tablette Babili ven onu niteliklerini sayan ifadelerle Babil gklere karlmaktadr. Bu tablette tam 51 adet nitelik saylmaktadr. Bunlardan 49 tanesi okunabilmitir 2 tanesi krktr. Bir kan alntlarsak: Tanrlarn Kralnn ehri Babil Halkna bar getiren Babil Mardukun evi Babil Anu, Enlil ve Eann evi Babil Tanrlarn ve nsann yaratcs Babil Kanunlar yapan Babil Kutsal ehir Babil Adaletin ehri Babil Dmann kahreden Babil Bilgelik ehri Babil In ehri Babil Grkemi daim Babil Gklerin kudreti Babil Gkle aa dnya arasnda ba kuran Babil Tintir Tabletinde bu srer gider. Kutsal eylere ok sayda niteleme yapmak geleneinin gzel bir rnei sergilenir. Babil kulesinin veya ziguratnn efsanelemesi Tevrat sayesinde olmutur. Tevratta gerek kulenin yaplmas gerekse ilevi hakknda birok ey anlatlr. Tevrata gre Byk Tufandan insanl kurtaran Nuhun oullar (Sam, Ham ve Yafet) ve torunlar yani Nuhun ahfad bu kulenin yapmclardr. Ba gklere kan bir kulenin yaplma isteini anlamak kolaydr. Tanr katna ykselme arzusu ve bunun yksee karak elde edilmek istenmesi ki birok kltrde nmze kar. ...ta yerine kerpileri... har yerine ziftleri vard der Tevrat. Heredot ise bize ziftin kayna aklamaktadr. Babilden 8 gn uzaklktaki s ehrinden akan bir rmak vardr. Bu su Frata karr ve ok byk miktarda (bitm) zift tar. Babil surlarnn ve kulesinin yapmnda ite bu katran kullanlmtr Geceleri Babil gayet iyi aydnlatlrd. Aydnlatmada Mezopotamyada yer yer topran stne kan veya orada burada biriken neft ya kullanlrd. Babil kulesi iin pek ok efsaneden biri de yledir. Efsaneye gre Tanr kulenin ykselmesinden rahatsz olur ve kulenin inaatnda alanlar birbirinin dillerini anlayamaz hale getirir. Dnyada eskiden insanlarn tek bir dili varken, imdi neden bu kadar ok dil konuulduunun yks de Babil kulesinin yapmna balanm olur. Ve Yahova Bunlarn hepsi tek kavim dedi. Konutuklar dil ayn, giritikleri ii yarda brakacaa benzemiyorlar. Gelin de topraa inelim, dillerini ayralm unlarn; birbirlerini anlayamaz olsunlar. Ve demoullar kentlerini kuramadlar. Oraya Babil dendi. Babil, yani karklk. (Tevrat; Bu lke, 75.) Akkadadaki ad daha nce grdmz gibi Babilu dur. Bb-il Tanrnn Kaps demektir. Bu ad Batda Babylon, Eski Ahidde Babel, Kuranda da Babil olarak geer. Burada hemen

223

belirtmeliyiz ki bu szcn Eski Ahitte kargaa karklk olarak nitelenmesi olsa ya tercme hatasdr ya da efsaneye uydurma igzarldr. Herodota inanmak gerekirse Byk skender Babili yeniden kurmak iin molozlar temizletti ama mr vefa etmedi. Yine Herodotun naklettii olduka ilgin bir evlenme detinden sz etmeliyiz. Yln bir gn evlenme yandaki kzlar ehrin belli bir blgesinde toplanr, adeta ak arttrma ile evlenecek erkeklere takdim edilirdi. En gzeller iyi paralarla hemen e bulurdu. Bu satlar tamamen dayanma amal satlard. nk elde edilen gelir ahslarn olmazd. Kolayca koca bulamayan irkin ve/veya sakat kzlarn evlenebilmesi iin kullanlrd. Bu kzlarla evlenmeyi kabul eden erkeklere makul bir ekilde paylatrlr bylece tm kzlar evlendirilmi olurdu. Herodota inanmak gerekirse gzeller kendileri kadar ansl olmayan hemcinslerine bu adet ile yardmc oluyorlard. Aktarmaya altmz bu Babil geleneine baka bir yerde rastlamadk. Balk paras ve drahoma karm bir usuln zarafet iinde yapldn sanmaktayz. nk Heredot Ne yazk ki bu gzel gelenek artk yok diye hayflanyordu. Ziguratlar Kadim Mezopotamya uygarlklarnn sembolleridir. Ziguratlar gk-yer ve inan arasnda kkl balar oluturan inan yaplardr. Birok kent devletinde kentin koruyucu tanrs adna yaplan tapnak zigurat eklinde idi. Gittike daralan bu st ste ina edilmi platformlarn en tepesi tanrnn tapna ile talanrd. Zigurat diye niteleyebileceimiz ilk yap Kitab Mukaddeste Erek gnmzde Varka adyla anlan Uruk ehrindeki 4.000 yllk Varka tapnadr. 3c Ur hanedanlnn ilk Kral Ur-Nammu, Ur, Eridu, Uruk ve Nippurda ziguratlar yaptrmt. Uruk ehrindeki bu da grnmndeki ziguratn tepesindeki tapnakta tm tanrlarn babas gklerin kral Anuya dualar edilirdi. Uruktaki Anuya tapnma gklerin sahibi Ana Tanra nannaya tapnma ile sk skya balyd Nippurda hava tanrs Enlil ile ei Ninlile taplrd. Ur ehri ise tmyle Ay Tanrs Sinin di ve bu tanrnn kutsal says 30 du... ippar ve Larsa gne tanrs amand Eridu sular tanrs Ea ya tapmay semiti ki onun olu Marduk Babilin tanrs olmu ve giderek glenerek tanrlarn efendisi olmutu. Borsipa ehrini tanrs Nebo yazarlarn, yazclarn tanrsyd. Tanrlarn ald kararlar onlara ulatrr, ktipleri korur bilgelik yolunda olanlar severdi. Mezopotamya ehir devletleri kadim uygarlklarn arpc kalntlar ile doludur. Ne yazk ki zaten ge kefedilmi olan bu uygarlk merkezleri tamamen gn na karlamadan Amerikann Irak igali ile bir kere daha perian olmulardr. Mzelerin yamalanmasn takiben de eldeki kymetli ve esiz buluntular yok oldular. Bu eserler, onlarca yl ortalkta grnemeyecek, sonralar bir yerde, hasarl ve dank karmza kacaklardr. Hatrlanaca zere, Smerliler sonradan zigurat ve kulelere dnecek olan teraslar eklindeki tapnaklar yaptlar. Gkle yer arasnda ykselen inan yaplar oluturdular. Kadim Smer uygarlna ait kazlar ancak geen yzylda balamtr. nceleri mze yamas amacyla yaplan kazlar ancak ngiliz arkeolog Sir Leonard Woolleyin 19221932 yllar arasnda yapt sistematik ve arkeolojik normlarla yapt kazlarla insanlk kltr mirasna mal olabilmitir. Wooley ve ekibi 34 e yakn Ur yerleiminde 1800 den fazla mezar bulmularsa da ou kayda deer bilgi bulgu verememitir. Ama Ur- Kral Mezarlar olarak literatre geen ve esiz buluntular olan 16 adet zel mezar, yapl teknii, llerin gmlme biimleri, lye refakat eden kurbanlar ve eyalar, duvar sslemeleri bakmndan gerekten son derecede zgndr. Bu mezarlarn kral ve kralie soyundan gelenlere ait olmas

224

nedeniyle Ur-Kral mezarlar olarak anlrlar. Bu mezarlar Ur kentinde zel bir kutsal meknda (Temenos Duvar iinde) yer alr. Mezar odalar genelde ta temeli olan tula duvarldr. st ksmlar kubbe biimindedir. Bir veya iki salon eklinde blmlendirilmilerdir. Mezarlarn ounda insan ve hayvan kurbanlarna ve birok eyaya rastlanmtr. ok arpc olan mezardan sz etmek istiyoruz. Woolleyin (Privete Greaves den atfla PG ile balayan numaralar vermi) PG1054 sicil numaras ile kaydettii Mes-Kalam-Dugun mezar. Mes-Kalam-Dug Kutsal veya Gzel lkenin Kahraman diye tercme edebileceimiz bir anlam tar. Mezar erken dneme aittir. Mes-Kalam-Dugun adn kral listelerinde bulamayan Wooley onu prens olarak kaydetmitir. Ama sonralar bir baka mezarda ondan lugal yani kral olarak sz edildii ve einin adnn da kralie Ninbanda olarak getii ortaya kmtr. Bu mezarda kraln kafatas ve altn miferi ok iyi korunmu durumdadr. Bu mezarda hi kurbana rastlanmamtr.

Ur kral mezarlar 1

PG 799 da bulunan Standart Kutudan daha nce sz edilmiti. Bu kutu ok mehurdur. 20 cm uzunluunda olan bu kutunun bir yznde sava bir yznde bar anlatan ok gzel kabartmalar vardr. Tahta kutunun zeri bitmle kapldr. Sedef, deniz kabuklar ve lacivert tandan yaplm sava ve bar sahneleri ok iyi tasvir edilmitir.

225

Girit

Nihayet, M.. 2100 - 1400 yllarnda, Girit n plana kar. Ortadouda Tun devrine girilmitir. Orta douya Tun yapmnda kullanlan kalay madeninin byk bir blm spanya'dan geliyordu. Corafi konumu nedeniyle, Girit bu ticaretin kilit noktas idi. Ve bu ticaretten byk bir pay alyordu. Ayrca, Kbrstan bakr getirip, spanyadan zaten gelen kalay da katnca, Giritin kendi, Tun imal eder hale gelmiti. Bylece Girit, hem imalat ve hem de arac idi. Bu sayede, teknii ve ekonomisi olaanst bir dzeye eriti. Bata maden sanayi geliti. Tuntan ift azl baltalar, hanerler ve kllar retildi. Sslemelerde altn ve gm kullanlyor, anlatlamaz gzellikte kabartmalar yaplyordu. Bir baka nemli sanayi de seramikilikti. Torna ve piirme frnlar kullanlarak, bakmaya doyum olmayan, Girit'e zgn vazolar, kaplar retiliyordu. Bunlarn sanat deerleri ok yksekti. Bu eserler tm paralel medeniyetlere ihra ediliyordu. Girit dokumaclk, mhr kazmaclk ve mcevhercilikte ok gelimiti. Para yerine bakr paralar kullanlyordu. Tabii denizciliin ne denli gelimi olduunu sylemeye gerek yok. Tm ticari faaliyetler, bugn bile tam deifre edilmemi bir yaz ile kil tabletlere ileniyordu. Bulunan kil tabletlerin ksm zmlenmesi, bunlarn stok ve alm satm listeleri olduunu gstermitir. Girit uygarlnda, gnlk olaylar anlatan ve sosyal, kltrel, askeri, ticari yapy gsteren yazlar imdilik bulunamamtr. Giritlilerin ilkel olsa da basm tekniini kullandklarn gsteren bulgular vardr. M.. 1600

226

yllarna endekslenen ve bask iin kullanld sanlan bir disk Giritte Phastos saraynda bulunmutur. retim ve ticaret, daha nce grdmz klan rejimini zd, toplum snflat. Artk ehir merkezlerinde zenginlik akan evler ve yollar vard. Ama kentlerin varolarna gidildike, nce orta halli ve sonra fakir yerleimlere rastlanyordu. Artk Girit uygarl ve baehri Knossos olan devlet, Ege adalarna yaylm ve hatta Anadolunun Ege kylar ile ve Trakyaya atlamt. Bu uygarla efsanevi krallarnn adna atfen Minos devleti veya Minossos da denir. Uzak topraklar, ynetici yollanarak ve vergiye balanarak ynetiliyordu. Girit'te bata kral vard, ama ruhban snfn ve tapnaklarn gc de, tm, dier medeniyetlerde olduu gibi, ynetimde nemli idi. Brokrasi de gelimi ve ynetimdeki yerini almt. Askeri gcn temelini milisler oluturuyordu. Snfl toplum gelitike ve rant dalm keskinletike, milis gcnn savama istei azalmaya balad. Ordu gcn kaybetti. Buna, bu corafyann doal afeti olan depremler ve yanarda faaliyetleri de yardm etti. Artk zengin ve gl Girit devleti, yabanclarn istilasna akt. Giritte, Tanrlar deil Tanralar vard. Tanralarn en eskisi toprak ana olan Gaia idi. Gaia bereket tanrasyd. Bitkilerin, hayvanlarn, insanlarn domasna o yol aard. lmde ise ana Tanrann onlar iine ektiine inanlrd. Gaia, toprak ana, daha sonra, Grek mitolojisine konu olacak tm Olympos Tanrlarnn anasdr. Onun kiiliinin deiik ynleri, daha sonra dier Tanralarda da grlecektir. Hera, Zeusun kars olmadan nce bitkiler Tanrasyd ve evlenme kanunlarnn bekisiydi. Demeter, budayn anasyd. Daha sonra Atina ehrinin koruyucu Tanrs olacak olan, Athena zeytin aac tanrasyd. Knossos veya Minos uygarlnn, ileride Yunanistanda ok nemli olacak ecinselliin kayna olduu teorisi ileri srlr. Knossos devleti, adann snrl olan besin maddelerinin yeterli olabilmesi iin nfus planlamasna gitmitir. Bunun iin bulduu metot, ecinsellii tevik ederek, kadn erkek ilikisini minimize etmeye almaktr. Daha ileride teferruatl olarak ele alnacak olan koku verici reine ve ttslerin, tapnaklar ve evlerde kullanldn ve pek ok kimse tarafndan vazgeilemez hale geldiini hatrlatmak gerekir. Bunlar ok pahalydlar, yani deyim yerinde ise arlnca altn deerindeydiler (o dnemde altn bir deiim arac deildi). Arlnca altn eden bir baka bitkisel rn safrand. Yunanca ad ile Krakos hem efsanevi kutsal bir bitki idi, hem mutfaklarn, hem boyacln vazgeilmeziydi. Ana vatan Mezopotamya olsa da Anadolu, Ege adalar, ran yaylalar gibi byk bir corafi yaylma gstermiti. Giritte Knossos saraynda safran toplayan hayvan (muhtemelen maymun) freski bulunmutur. Bir gram safran iin 200 civarnda iek toplamak gerektiini sylersek deeri anlalabilir (yarm kg safran iin 75 000- 80000 iek lazm bu da bir futbol sahasndan byk bir alan demektir). Safran arlnn 100.000 kat kadar su ile kartrlarak kullanlsa da sarya boyama zelliini kaybetmez. ok eski dnemlerden itibaren safrann bu mkemmel boyama zellii fark edilmiti. Tanralar safran iekleri ile ssleyen, azizlerin balarndaki haleleri ve kutsal giysileri safran sars ile renklendirirlerdi. Byk bir inan da safrann afrodizyak etkisine olan inant. ranllar, Hintliler, Ortadoulular, Araplar, Yunan adalarnn bir ksm bu inanlar gerei safran hala yemeklerinde (genelde tren yemekleri) kullanrlar.

227

Asur ticaret sleri

Anadolu M.. 18001700

Anadoludaki ilk yazl belgeleri, Hattilerde veya Hititlerde deil, Asur yerleimlerinde buluyoruz. Bu Asur yerleimleri bir nevi ticari s niteliindeydi. Yani Hititler, kimilerinin imparatorluk bile dedii, ilk merkezi Anadolu devletini kurmadan nce, Asur ticari yerleimleri bize yazl belgeler brakmaya balamt. te, M.. 1870 den balayarak, bu belgeler bize, Kaneten (Neadan) baka kentler de olduunu ve bu kentlerin yneticileri bulunduunu bildirmektedirler. Asur ile Anadolu arasnda yaplan ticarette, Asurdan Anadoluya kalay ve dokuma tanrken, Anadoludan Asur'a bakr, gm ve bazen de altn giderdi. Dokuma rnleri ya Asurda dokunuyor veya Babilden getiriliyordu. Ticaret kervanlarnda eekler kullanlrd. Tccarlar birka eekle yola kar, yolda bunlar birleerek konvoylar olutururlard. Yollar tehlikeli idi. Sk olmasa bile kervanlara haydutlar saldryorlard. Zaman zaman kervanlar korumak iin korumalar tutuluyordu. Anadolu ile yaplan ticaret, Asurlu tccarlara byk gelirler getiriyordu. Kalay ticaretinde kar % 100d. Alcnn veresiye almas halinde % 30 faiz uygulanyordu. Bu dnemde altn gmten sekiz kat deerliydi. 70 Kg bakr bir Kg gme edeerdi. Demir olma olasl olan bir maden gmten 40 kat daha deerliydi.

228

Asur ticaret kolonilerinin olduu kentlerin krallar, yaplan ticaretten vergi alyorlard. Dokumalarda ederin yirmide biri, kalayda altm bete ikisi krallarca vergi olarak alnyordu. Kervan yolu zerindeki krallara ise zaman zaman yzde on yol vergisi verildii oluyordu. Meteorit demir ve kymetli talar, genelde, yresel krallarn kendileri tarafndan satlyordu. Yani yerel tekeller oluturulmutu. Yksek kr ise, bu blgelerde kaakln olumasna sebep oluyordu. Krallar kaaklkla mcadele ediyorlard. Ayrca tespit edilen kaak isim ve tarifleri dier kentlere de datlarak, kaakla kar, mmkn olduunca top yekn bir mcadele srdrlyordu. Asurlu tccarlardan alnan vergilere karlk, krallar, tccar ve kervanlar korumak ve kayplar garanti etmek ykmll tayorlard. Ayrca tccarlar (Asurlu tccarlar), siyasal adan ve adli adan, yerel krallklara deil Asura balydlar. Anadoludaki Asur ticari yerleimlerinde oturan Asurlular ska yerli halk ile evlenmilerdir. Bu evlilikler nedeniyle yerli halk isimleri kil tabletlere gemitir. Bu isimlerde hem Hatti ve hem de Hitit adlarna rastlanmas, daha o tarihlerde nfusun kark halklardan olutuunu gstermektedir. M.. 2000 1600 yllar arasnda Hatti, Hurri gibi beyliklerin yan banda Hint-Avrupa kkenli beylikler de yer almt. Hint-Avrupa kkenli prenslerin, yerli halk ile daha rahat anlaabilmek gibi politik nedenlerle, kendilerin Hatti veya Hurri adlar vermi olmalar, prensliklerin hangisinin Hatti, hangisinin Huri ve hangisinin Hitit olduunun anlalmasn zorlatrmaktadr. Bu eitli prenslikler arasnda egemenlik savalar yaplmt. Ama az ileride grlecei gibi 250 yl sren egemenlik savalarndan sonra kazanan bir Hitit prenslii olacakt. Anadoludaki Hatti, Hitit beylikleri dneminde, Kusara, Nea, Hattua, Zalpa, Puruhanda, Mama, Taiama, ibuha gibi bildiimiz ve bilmediimiz en az 20-30 prenslik vard. Bunlarn hepsi Hatti dneminin bandan beri var ola gelmilerdi. Bu prenslikler zaman iinde tek tek Hint-Avrupallarn ynetimine getiler. Ancak ynetilecek halk Orta Anadoluda Hatti halk, Dou ve Gneydou Anadoluda Hurri halkyd. Yukarda adlar saylan kentlerin zaman zaman byk yangnlarla tahrip olduu grlmektedir. Biz bu yangnlar prenslikler arasndaki egemenlik savalarna yormaktayz. Sonuta, zamanla, Orta Anadoluda hkmeden snf Hititlerden olutu. Hattiler ise hkmetmeseler de, yaam biimleri, kltrleri, dinsel dnceleri, sanatlar ile bu topraklarn temel esi olmulardr. Hititler oturduklar corafi blgenin ad olarak, Hattilerden aldklar Hatti szn benimsediler. Krallarna " Hatti lkesi kral ", halklarna " Hatti adamlar " dediler. Anadoludaki Asur ticaret kolonileri kltrel ve toplumsal adan Anadoluyu fazla etkilemediler. Zaten, Anadolu halk, kendi iine kapank ve d etkilere mesafeli tutumunu genelde hep srdrmtr. Hitit tarihinin akna gemeden nce, biraz Bat Anadoluda kurulu bir devletin durumundan bahsedelim. Bat Anadoluda, Egede, bir devletten veya rgtl bir yerleimden haberimiz var: Arzava (Arzawa). Arzavallarn kim olduklar konusunda belirgin ve tartmaya yer vermeyecek bilgilere sahip deiliz. Bu nedenle biraz tahayyl etmek gerekiyor. leride, bu oluum hakknda daha somut ve detayl bilgilere kavuulursa, Arzava ve dolaysyla Trkiye tarihinin bir blm iyice netleir. O zamana kadar, biz unlarla yetineceiz. Daha nce Hititlerle beraber Luvitlerin de Anadoluya geldiklerinden ve Anadolunun bir blmnde Hititeye ok benzeyen bir dilin, Luvicenin konuulduundan bahsetmitik. Luvicenin aslnda Hitit dneminde, Anadolunun her yerinde yaygn olarak konuulduunu gsteren belirtiler oktur. Ve hatta Luvice dili, kendi Hiyeroglifi ile Hitit ta ve kaya antlarnda yaygn olarak kullanlmtr. Hitit kanunlarna bakldnda Luviya lkesi ve Arzava lkesi adlar birbiri yerine, dnml olarak kullanlmaktadr. Bu Luvicenin, Arzava lkesinin dili olduu

229

anlamna gelir. Bizce Arzava, Hititlere gevek balarla bal, ama genelde Hitit denetiminde bir akraba devletti. Yani Hitit devletini, Arzavay da iine alan bir devlet olarak dnebiliriz. Zaman, zaman Hitit devletinin Arzava zerindeki politik gcn kaybettii ve aralarnda iktidar mcadelesi yapld dnemler olmutur. Hatta bazen, Arzava krall Hititlerin en nemli rakiplerinden biri haline gelmitir. Arzava (Arzawa) topraklar, Manisa, zmiri de kapsayan bat Anadolunun Ege topraklardr. Arzavann kuzeyi Assuva (Assuwa) dr. Arzava topraklarna daha sonra Lidya denecektir. Bozkrn kenar kavimleri, Hititler, Luvidler, Palalar, Anadoluya, Trakya zerinden gebe topluluklar olarak, boy boy ve uzun bir zaman diliminde gelirken, ayn dnemde, belki ondan bir sre nce, ama belli zaman diliminde akarak, Hititlerle ayn kkten olan bir dili konuan, akraba topluluklar da Yunan yarmadasna, Ege adalarna yerlemeye baladlar. Akalar, onlar ve onlara akraba kabileler Yunanistana giriyorlard. Yunanistana giren gebelere Hititlerden daha yakn akrabalk derecesindeki baz topluluklarn Anadoluya da geldiini ve zellikle Bat Anadoluya seyrek bir ekilde yerletiklerini dnmek doru olacaktr. Troya VI, bu kavimlerce yerleilen bir yerleimdir. leride, Troya'dan daha fazla bahsedilecektir.

230

1. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar.

. Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Akurgal Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK . Akurgal E., Hatti ve Hitit Uygarlklar, 1995 . Akit lhan, Kent uygarlklar ile Trkiye, Kentbank yayn . Alp Sedat, Hitit anda Anadolu, TBTAK . Alp Sedat, Hitit Gnei, TBTAK . Aristo, Atinallarn Devleti, Dnya klasikleri serisi 4, Cumhuriyet . Avcolu Doan, Trklerin Tarihi 1. Kitap, Tekin yaynevi . Baines John ve r Malek Jaromi, Eski Msr Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . British Museum, An Introduction to Ancient Egypt, London 1979 . Bury J.B., Meigs R.,A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Ceram C.W., Tanrlarn Vatan Anadolu, . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Chamoux F., La Civilisation grecque, Paris 1963 . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar. Muazzez lmiye, nannann Ak, Kaynak yaynlar 231

. Cumhuriyet Bilim Teknik, 2000 2006 aras kan eitli makaleler . Muazzez lmiye, Kuran ncil ve Tevratn Sumerdeki Kkeni, Kaynak yaynlar . Muazzez lmiye, Hititler ve Hattua, Kaynak yaynlar . Muazzez lmiye, Sumerli Ludingirra, Kaynak yaynlar . Muazzez lmiye, Zaman Tneliyle Sumere Yolculuk, Kaynak ocuk yaynlar . Darwin Charles, Trlerin Kkeni . Daumas F., La Civilisation de lEgypte pharaonique, Paris 1965 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hitit ncesi Anadolu, Grsel yaynlar . Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hititler, Grsel yaynlar . Dinol Ali M.,Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Ge Hititler, Grsel yaynlar. . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Edward Carpenter, Intermediate Types Among Primitive Folk, London . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopedia Mythica . Glgam Destan, Dnya klasikleri serisi 20, Cumhuriyet . Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi,

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar . Hoffner A. ncest, Sadomy and Bestiality in the Ancient Near East, Verlag Butzon and Becker, 1973 . nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 Macic ve dier balklar . Kramer S. N., Tarih Smerde Balar, Kabalci yaynevi

232

. Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Levi Peter, Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Lewin Roger, Modern nsann Kkeni, TBTAK . Lise Manniche, Sexsual Life in Ancient Egypt, London . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Kramer S. N., Tarih Smerde Balar, Kabalci yaynevi . Mellaart J., Anatolia before c. 4000 B.C. and Anatolia c. 2300 1750 B.C. , Cambridge Ancient History, 1966 . Nicholas de Lange, Yahudi Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Anadoluda Yunanllar, Grsel yaynlar . ah dris, Dou Bys, Sre Yaynclk, 1987 . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 200 . . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras Cilt 1, Adam yaynlar . Terence J.Denkin Evidence for Homoseksuality in Ancient Egypt . Waldemar Bogoras, Amarican Antropologist, 3(1901), 80-108 . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . http://eclipse 99.nasa.gov/ . http://en.wikipedia.org . http://en.wikipedia.org/wiki/Ice_age . http://timelines.ws/ . http://www.bbc.co.uk/sn/ . http://www.cam.ac.uk/

233

. http://www.catalhoyuk.com/ . http://www.dunyadinleri.com . http://www.hermetics.org/ . http://www.nationalgeographic.com.tr . http://www. nationalgeographic.com . http://www.ngdc.noaa.gov/paleo/ . http://www.ox.ac.uk/

234