Mga Salaysay ng Panaginip

emmanuel v. dumlao

PAGHULAGPOS SA BANLIK NG PAGLIMOT BUMABALONG ANG LIBU-LIBONG BIYOLETANG BULAKLAK BASAG NA BUBOG SA BIBIG NIYEBE DESAPARECIDO AGAW-TULOG WALANG KAMATAYANG PAG-IBIG KALAN TULOG NA HIPON DAYUHANG DAHON

Page 2 of 16

PAGHULAGPOS SA BANLIK NG PAGLIMOT Paulit-ulit ang inyong pagdalaw at mahigpit ang inyong pagbabantay, Ingkong. Walang patid ninyong tinugaygayan ang aking paglalagalag; kinabisado ang likaw ng bawat sulok at singit ng aking mga panaginip. Tinambangan ninyo at binulabog ang mga madaling-araw ng aking pag-aagaw-tulog, mga sandaling pinipilit kong iwaksi ang bagsik ng daigdig, nang kahit paanoy makaipon ng lakas para sa susunod na paggising. Pero walang sablay ang inyong pagsalakay; pinasok ninyo ang pinakamatibay kong tanggulan binihag ninyo ang aking talinghaga. At sino ako para tumanggi? Sa dibdib ninyo namulaklak ang aking bibig. Sino ako para sumuway? Iginuhit ng inyong mga talampakan ang bulaos na aking dinadaanan. Narito ang aking mga panaginip, sinisisid ang mga gunitang nakalibing sa lamig ng tubig-dam, ginigising ang inyong mga bahag at badang na ngayoy nakahimlay sa putik at banlik ng paglimot.

Page 3 of 16

BUMABALONG ANG LIBU-LIBONG BIYOLETANG BULAKLAK Anong babala ang gumambala sa mahimbing mong paghimlay upang languyin ang ligalig ng lagalag kong panaginip? Kaylalim ng dilim ng mga taon ng paglimot na nakapagitan sa atin, kaylapot ng banlik na nakabalot sa iyong mga buto at bungo, kaybigat ng tubig na pasan ng iyong pinid na puntod, anot nagawa mong humulagpos at akoy dalawin, Ingkong? Pumuslit ka mula sa hilik ng tulog na bulkan na ngayoy kubkob ng lamig ng nagsali-salikop na mga ilog; naglambitin ka sa nilulumot na kalansay ng Mulawing sa pagkalunod nakakapit pa rin sa kasintahang gulod (saan pa hahagilap ng halimbawa ng wagas na pag-ibig?) Lumulan ka sa mga alon, pumailanlang kapiling ng mga bula, pagdating sa pampang, paulit-ulit mong siniil ng halik ang burol na pinaglipatan ng mga buto at bungo ng iyong mga kadugo, ng iba ko pang mga ninuno. Anong dasal ang iyong inusal? Anong salamangka ang iyong tinula? Sandangkal mula sa aking ulunan, lumagaslas sa himbing kong malay ang gumuhong tadyang ng sementeryo natungkab ang mga nitso, bumukas ang mga kabaong, at bumulagta ang matandang Baleteng tanod at parola ng mga kaluluwang naglalakbay, punong tagapag-ingat ng mga lihim ng pugot na sepulturero. Dumausdos ang hinihigan kong papag, bumulusok sa kailaliman ng dam at nalagas ang aking mga ngipin at kuko, nagkalasug-lasog ang aking mga buto, natunaw ang aking laman. Saan ako ihahatid ng iyong lupit? Diyos ka ba o Demonyo? Nasaan ang aking bibig? Bakit hindi mo ako marinig? Huwag, hindi ako sasama. Bakit mo ako sinusundo?

Page 4 of 16

Tingnan mo: bumabalong ang libu-libong biyoletang bulakalak sa aking bulong! Ngunit bakit bilanggo ng iyong tinig ang aking bibig?

Page 5 of 16

BASAG NA BUBOG SA BIBIG

Umuulan ng bituin nang igawad mo sa aking noo ang iyong huling halik: singlamig ng gatilyo ang iyong labi. Pinisil mo ang palad ko at lumigwak ang basag-basag na bubog sa aking bibig. Walang kislap ang iyong ngiti, pundidong bombilya ang iyong mga mata. Inang, anak po ako ng sambayanan. Oo, pero sabihin mo sa akin kung paano iwaksi ang pangamba ng sinapupunang nagluwal ng luwalhating ngayoy namamaalam? Sabihin mo sa akin kung paano pasusubalian ang pintig nitong dibdib na bukal ng iyong hininga at pag-ibig? Unti-unting kumupas ang papaliit mong likod, hanggang tuluyan kang lunukin ng kasukalan. At nahulog ako sa balon ng mga tumatangis na ahas, sinubukan kong umakyat sa nilulumot na pader ngunit dumulas lamang ang aking mga kuko; nabitiwan ko ang baul ng resureksyon mula sa kamandag ng iyong pag-alis at sumambulat ang mga balahibo at plumahe ng sanlaksang uwak. Sa aling bato ko ibabakat ang bakas ng pagbabaka-sakali? Paano aaninagin ang anino ng sarili sa nagluluksang lamlam ng mga tala at lilim ng talampas? Wala akong ibang daan kundi ang sumandig sa himala ng agimat at pananalig. Lumuhod ako at ngumanga ang sugat sa magkabila kong tuhod; ikinampay ko ang aking mga bisig, ngunit sa halip na umangat, bumuka mula sa aking kilikili ang isang gulanit na payong, nakikiusap: agawin mo ako sa kalawang, haplusan ng langis ang hukot kong tagdan at bali-baling mga tadyang, suubin mo ako ng sinunog na palaspas

Page 6 of 16

at ilibing sa puno ng tarangkahan. Pagkatapos, diligin mo ako ng dasal at pananabik; hintayin mo ang lagablab ng aking mga talulot. Pumintig ang panganay na signos ng iyong pagkawalay sa aking sinapupunan, nahilam ako sa alat at liyab ng pag-asa at pag-asam na ligtas kang babalik. Dumukwang sa bunganga ng balon ang isang naghihingalong uwak: ngumanga ako para sahurin ang patak ng kanyang pagluluksa; ngunit nanatiling nakalutang sa hangin ang kanyang luha. Tigang na lupang nagkabitak-bitak ang ngalay kong ngala-ngala at dila.

Page 7 of 16

NIYEBE

Mahalumigmig ang hangin at nagliliyab ang mga gunita: sa salimbayan ng panangis at putok at pautal-utal na habilin at sigok ni Tatang, pinasan ko ang krus ng isang tagubilin at panata ipagtanggol ang lupa. Dumakot ako ng dugo sa kinalugmukan ni Tatang; at nalanghap ko ang kamandag ng hininga ng mga mangangamkam ng bituka at kapalaran. Dinampot ko ang asarol at sinimulang hawanin ang burol. Biniyak ng unang bagsak ng kalawanging pangil na bakal ang bungo ni Tatang. Dimpaw! Sinong pumaslang kay Datu Dimpaw, sa nuno ng aking mga ninuno? Umalingasaw ang pulbura mula sa aking hintuturo, gumapang at humabi ng pugad sa aking anit, humukay ng lungga sa ilalim ng aking mga kuko, tinubuan ng isang batalyong bibig ang buo kong katawan at sabay-sabay silang nagtalumpati: There was nothing left for us to do but to take them all, and to educate the Filipinos, and uplift and civilize them, as our fellow-men for whom Christ also died. Tumalungko ako sa bangas na bungo ni Datu Dimpaw, nilantakan ko ang kanyang utak habang hinahagod ko ng tingin ang biyaya ni Abal: Akin ang lupaing ito! Mayamaya, pumailanlang ang koro mula sa isang batalyong bibig: im dreaming of a white christmas, just like the ones i used to know, where the treetops glisten, and children listen to hear sleigh bells in the snow At humagok ang kahungkagang humahalukay sa aking kaluluwa: Niyebe! Niyebe!

Page 8 of 16

DESAPARECIDO

Pitong taon na siyang hindi bumabalik at tila walang katapusan ang aking paghihintay. Bawat araw dapit-hapon ng pagdungaw at pagtanaw sa kawalan; bawat dapit-hapon pagkapit sa humuhulas na mga gunita. Pitong taon, pitong taon ng paghihintay sa kagubatan ng pag-iisa nagsasalimbayan ang mga agam-agam at pangitain; nagbubuhul-buhol ang tilaok ng manok at taghoy ng kuliglig; nalulusaw ang lahat ng mapa at krokis, sumasanib sa halumigmig na nakayakap sa nangangaligkig na mga sanga at dahon; nababasag ang silahis ng liwanag sa bawat paghugot ng buntong-hininga. Paano iindahin ang mga kudlit ng durog na bubog na ihinahaplit ng inip sa tumatangis na kisame at dingding? Paano sasalagin ang sikdo ng bigong pag-asam na bitbit ng bawat aninong maaninag, ng bawat kaluskos na maulinig? Nakasalampat ako sa isang higanteng sapot ng panaghoy, poot, kamatayan, at pag-asa nag-uumpugan ang pagluluksa, ningas ng kandila, banderitas, ginisang bawang at sibuyas, formalin, pintura, kolostrum, pusod, bumbunan, lampin litrato ng pamilya, katibayan ng bautismo, diploma sa kolehiyo, kombatsyus, batuta. Manhid na ang aking mga daliri sa walang patlang na pagkatok at pagmamakaawa sa bawat tarangkahan, sa bawat pinto kampo ng sundalo, kulungan, detatsment, opisina ng pulisya, komisyon ng karapatang pantao, telebisyon, radyo, diaryo; puso ng mga obispo, pari, madre, mga manggagawa ng n.g.o., ng mga kapitbahay, may-ari ng pabrikang dating pinapasukan ng aking anak, kung saan siya huling nakita. Anak ko tulungan nyo akong hanapin ang aking anak.

Page 9 of 16

Paghihintay isang nagngangalit na dagat, nadudurog na burol, tuyot na patak ng ulan; langkay-langkay na pagsalakay ng agnas na hininga, ng talaksan ng upos, ng kinakalawang na hinlalake, ng pulbura; ng mga butil ng pawis, dugo, plema, tamod, at binunot na mga kuko. Paghihintay isang kulubot na kamay, lumulutang sa pagitan ng pintong nakatiwangwang at ulilang kandilang pitong taon nang nananabik sa halik ng apoy.

Page 10 of 16

WALANG KAMATAYANG PAG-IBIG

Laksa-laksang kuto ang bumukal sa iyong ulo noong tanghaling binulaga ako ng iyong bangkay, Impo. Ilang milyong kuko ang kailangan upang matiris ang batalyon ng mga kuto? Parang kinakamot na yero ang kaluskos ng kanilang mga paa sa nangangalirang mong buhok. Ikapitumpong taon noon mula nang unang pumatak ang dugo ng iyong pagdadalaga, ikapitumpong taon ng panunuyo ng iyong mangingibig. Walang nakagupo sa panunuyong iyon hindi ang pagpapakasal mo kay Ingkong, hindi ang pagsilang ng inyong panganay at labindalawa pang sumunod na supling, hindi ang paglubog ng bayang Pantabangan, hindi ang pagkalulong mo sa alak. Ipinangako ng iyong mangingibig ang lahat, mula sa mga ligaw na bulaklak hanggang sa katiyakan ng kinabukasan ng iyong kaapu-apuhan. Wala siyang hininging kapalit maliban sa iyong puso, na habambuhay mong ipinagkait. Anong bakal ang taglay ng iyong dibdib at hindi ka natinag ng gayong pangako? Isang dapit-hapon, hinukay mo ang bagong tubong Guyabano Upang ilipat sa likod-bahay. Nang iangat mo ang puno, biglang hinigop ng lupa ang hawak mong gulok, puluhan lamang ang naiwang nakalitaw. At may naulinigan ka: natungkab na bato? o nayuping lata? o nabasag na bote? Biglang sumangsang ang hangin, sumirit ang init ng pamilyar na titig sa iyong batok. Kumaripas ka papanik ng bahay, nagtalukbong ng tatlong makakapal na kumot, yumugyog ang buo mong katawan isang tanawing paulit-ulit kong masasaksihan hanggang noong tanghaling natagpuan kitang wala nang buhay. Ilang sandali, nakatulog ka at muling dinalaw ng iyong mangingibig. Nag-uumpugang bato ang kanyang boses: Bakit ka natakot kanina mahal ko? Hinanap mo ang pinanggalingan ng tanong, ngunti tulad ng sa paulit-ulit mong panaginip, sangsang ng hangin lang sumulasok sa iyong ilong. Page 11 of 16

Tingnan mo ang iyong tinakbuhan mahal ko, masuyong dagundong ng boses. At tumambad sa iyo ang tapayang tungkab ang takip, umaapaw sa ginto at pilak. Hanggang sa kapu-apuhan ng apo mo mahal, walang maghihirap. Nang palubugin ang Pantabangan, nang lamunin ng tubig ang Pasong Kabayo ang gubat na pinaniniwalaan mong kuta ng iyong mangingibig, pitong araw at gabi kang nag-nobena kay San Andres. Nagpasalamat sa katapusan ng iyong ligalig. Sa kauna-unahang pagkakataon, nawala ang singasing ng alak sa samyo ng nganga sa iyong bibig. At habang nagluluksa ang buong bayan sa pagkalunod ng inyong mga ilog, bukid, at gubat parang Piloklok namang lumilipad ang iyong ngiti at halakhak. Agad napuno ng sarisaring bulaklak ang ating bakuran lumiyab sa dilaw at pulang santan ang ating bakod; nagsalitan sa araw at gabi ang bango ng camia at dama de noche; araw-araw, humahalimuyak ang sariwang rosas sa ating altar; walang patid sa pagbulwak ang bugambilyang nakabalantok sa tarangkahan. Nang minsang tanungin kita tungkol sa iyong mangingibig, saksi sa iyong salaysay ang simoy ng dalisay na hangin sa ating bakuran. Mayaman sana tayo ngayon, Impo, himutok ko habang nakikipagtitigan sa butas kong tsinelas. Noon ko nalaman ang dahilan ng walang patid mong paglalango ng sioktong, ng madalas mong panginginig sa takot, ng pagtakas ng kislap ng iyong mata, ng pagbubuhul-buhol ng iyong buhok mga bangungot na binulabog ng dam at ipinagkatiwala mo na sa mga alon. Sabi mo noon : Minsan ko lamang siya nasulyapan, pero pumikit ako agad at nakiusap na kung talagang mahal niya ako, huwag na huwag siyang magpakita sa akin. Nagmakaawa ako sa kanya. Pagmamakaawang sinunod naman ng iyong mangingibig. Wala nang bakas ng bagabag sa iyong mukha noong umagang iyon, parang nagkuwento ka lamang tungkol sa mga tagabulag na dumudukot sa mga batang ayaw matulog sa tanghali. At nanatili ang aliwalas ng iyong ngiti kahit na noong mnamatay si Ingkong,

Page 12 of 16

kahit noong mag-asawa ang inyong bunso at dalawa na lamang tayo sa bahay. Hiniling ko noon na sana bindi na bumalik ang iyong mga bangungot, ang ating mga bangungot. Ngunit anong hininga ang taglay ng iyong mangingibig? Pagkatapos mong magbabang-luksa kay Ingkong, muli kang nilusob ng matinding takot. Nangatog ang buo mong katawan, umurong ang iyong dila at hindi ka na nakapagsalita mula noon. Mistulang tagusang bubog ang mga mata mo pero wala akong maaninag kundi makapal na balumbon ng ulap. Makalipas ang tatlong araw, dinatnan kitang nakabulagta sa balkon, bumabalong ang kuto mula sa buhul-buhol mong buhok. Hindi ko mawari ang sangsang na nakakapit sa hangin. Nang ayusin ko ang iyong bangkay, napansin ko ang mga hibla ng buhok ng kabayo sa nakakuyom mong kamao. Nanlaki ang aking ulo at gumapang ang kilabot sa buo kong katawan Dinalaw ka ng iyong mangingibig, na kailanman man ay hindi mo ginawaran ng kahit karampot na ngiti. Paano nga ba ibigin ang isang nilalang na kahit sa panaginip ayaw mong tingnan? Paano mo nga ba iibigin Impo, ang isang tikbalang?

Page 13 of 16

KALAN

Inagaw ng agiw ang tikas ng mga tungko. Masdan ang abo: pulbos na latak ng pagtatagisan at pagtatagusan ng apoy at pagkalam ng utak at sikmura. Sapat bang iguhit lamang sa noo ang krus na abo ng sala-salabid na panaginip na kinalinga ng kalan? Masdan ang mga tungko: mga ulilang alila, ulirang tanod ng samutsaring pagbabanyuhay. Sinong makapagsasabing nanatili silang tahimik? Sa pag-indak ng liyab, hindi kaya sila naganyak umawit? Kaylalim ng dilim ng lasok na nakakapit sa kanilang katawan; ngunit pakinggan: dumadaloy ang ilog sa kanilang mga pusod, humalakhak pa rin ang apoy na kaylaong kaulayaw ng luwad at bakal.

Page 14 of 16

TULOG NA HIPON

Hinagod ako ng lamig ng umaga, mula talampakan hanggang batok Nanginig ang aking gulugod. Wala nang mas tatamis pa sa pagbaluktot, tulad ng hipong inaanod ng agos. Umaga itong ayaw kong bumangon, ngunit masidhi ang babala ng mga kulisap wala silang tigil sa pagsilbato, at katok nang katok ang mga butiki, tumataghoy ang mga tuko: Bangon! Sumisilip na ang mga abuhing ulap, Sumisingit sa mga siwang ng pader na mga dahon at sanga ng kahoy-gubat. Hiningahan ko ang aking mga palad, saka kinuskos at idinampi sa aking pisngi. Dinama ko ang ligamgam ng sariling dugo. Umaga itong ayaw kong bumangon, gusto ko na lamang bumaluktot na parang hipon at magpatianod sa agos ng paghimbing. Ngunit basag na ang oyayi ng aking panaginip; Nambubulabog na ang bulyaw ng bangungot.

Page 15 of 16

DAYUHANG DAHON

Tatlong dayuhang dahon ang dumausdos mula sa binuklat kong aklat: kulay kalawang na mga dahon ng cherry, sycamore, at walnut. Sabi ng sipi sa pahinang sumipsip ng kanilang dagta: The initial mystery that attends any journey is: how did the traveler reach his starting point in the first place? 1
F

Kaninong mga daliri ang pumitas sa mga dahong ito? Anong pitlag ng pulso ang nag-udyok sa kanya upang kitlin ang taglay nilang kulay ng bahaghari? Pinulot ko ang mga dahon at nalagas sila sa aking palad. Agad kong kinuyom ang aking kamao upang salagin ang hablot ng hangin; pero wala akong laban sa batubalani ng langit: binatak nito isa-isa, dahan-dahan, ang aking mga daliri, ibinuka tulad ng pagbukadkad ng bulaklak; talulot sa talulot, tumingala ang aking mga daliri. Mayamayay umusbong sa aking bisig ang mga munting sanga at dahon at umawit ang isang ulilang Langay-langayan: Llevad, llevad, oh flores! amor a mis amores paz a mi pais y a su fecunda tierra 2 Nanuot sa aking ilong ang lansa ng katutubong dugo mula sa nadurog na mga dahon. At bumukas ang tabing ng isang dambuhalang palabas: St. Louis World Fair natulig ako sa titig ng angaw-angaw na taong bumibitil, sumisinghot sa aking bahag. Kulay bigas ang kanilang balat at parang ibong Kilyawan ang kanilang salitaan. Nasaan ang bangkay ng aking kapatid? Nangaligkig siya sa ginaw kagabi at di nakayanan ang kagat ng lamig ng dayuhang lupain. Tumunog ang gong, pumadyak-padyak ako habang ikinakampay ang mga kamay. Nagkalansingan ang mga pilak sa aking harapan at ang hagikhikan ng mga manonood na kulay bigas ang balat.
F

Umagos ang matang-tubig sa aking bumbunan, nagsaboy ng luha sa nadurog na mga dahon: bakit puso ko ang pumapasan sa mga patak? Bakit ako ang lumuluha?

1 2

Louise Bogan, Journey Around My Room. Mula sa A Natural Histroy of the Senses ni Diane Ackerman mula sa A Las Flores de Heidelberg ni Dr. Jose P. Rizal

Page 16 of 16