T.C.

MLL ETM BAKANLII

TFAYECLK VE YANGIN GVENL

TEMEL ELEKTRK1
525MT0274

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. STATK ELEKTRK ........................................................................................................... 4 1.1. Elektriin Tanm ve stnlkleri ..................................................................................... 4 1.2. Elektrik Enerjisi retiminde Kullanlan Kaynaklar .......................................................... 5 1.2.1. Hidrolik Kaynaklar ................................................................................................ 6 1.2.2. Termik Kaynaklar .................................................................................................. 8 1.2.3. Nkleer Kaynaklar ................................................................................................. 9 1.2.4. Dier Kaynaklar .................................................................................................. 10 1.3. Atomun Yaps ve Elektron Teorisi................................................................................. 14 1.3.1. Atomun Yaps ..................................................................................................... 15 1.3.2. Serbest Elektronlar............................................................................................... 19 1.3.3. Atomun Yapsna Gre letken ve Yaltkan Tanm ............................................ 19 1.4. Elektrik Yk .................................................................................................................. 22 1.4.1. Elektrik Yk ve Birimi ...................................................................................... 22 1.4.2. Elektriklenme Yntemleri ................................................................................... 24 1.4.3. Coulomb Kanunu ................................................................................................. 30 1.5. Elektrik Alan .................................................................................................................. 32 1.5.1. Elektrik Kuvvet izgileri ..................................................................................... 32 1.5.2. Elektrik Alan ve Alan iddeti ............................................................................. 32 1.6. Elektrik Potansiyeli ......................................................................................................... 34 1.6.1. Potansiyel ve Gerilim .......................................................................................... 34 1.6.2. imek ve Yldrm .............................................................................................. 35 1.7. Statik Elektrik ve Elektrostatiin Kullanm Alanlar ...................................................... 37 1.7.2. Statik Elektriin Zararlar .................................................................................... 38 1.7.3. Statik Elektriin Faydalar ve Kullanm Alanlar ................................................ 40 1.7.4. Statik Elektrik Yklerinin llmesi .................................................................. 40 1.7.5. Statik Elektriin Zarar Verebilecei Ortamlarda Alnacak nlemler ................. 42 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................... 47 LME VE DEERLENDRME ......................................................................................... 50 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 53 2. ELEKTRK AKIMININ NGRLMEYEN ETKLERNE KARI NLEM ALMA . 54 2.1. Elektrik akm .................................................................................................................. 54 2.1.1. Elektrik Akmnn Kat, Sv ve Gazlardan Geii .............................................. 55 2.1.2. Elektrik Akmnn Birimi ve llmesi............................................................... 56 2.1.3. Elektrik Akmnn Ast ve st Katlar .................................................................. 57 2.2. Elektrik Akm eitlerinin Tanm ................................................................................. 57 2.2.1. Doru Akm ......................................................................................................... 58 2.2.2. Alternatif Akm.................................................................................................... 59 2.3. Elektrik Akmnn Etkileri ............................................................................................... 59 2.3.1. Is Etkisi ............................................................................................................... 59 2.3.2. Elektrik Akm Ik Etkisi .................................................................................... 62 2.3.3. Elektrik Akmnn Manyetik Etkisi ..................................................................... 62 2.3.4. Elektrik Akmnn Kimyasal Etkisi ..................................................................... 64 2.3.5 Elektrik Akmnn Fizyolojik Etkisi: .................................................................... 67

UYGULAMA FAALYET ................................................................................................... 68 LME VE DEERLENDRME ......................................................................................... 72 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 74 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 75 KAYNAKA ......................................................................................................................... 76

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0274 tfaiyecilik ve Yangn Gvenlii 10.Snf Alan Ortak Temel Elektrik - 1 Temel elektrik bilgilerini, statik elektrik kavramn, elektrik akmnn ngrlmeyen etkilerine kar nlem alma kurallarn kazandracak renme materyalidir. 40/24

El ve G Aletleri modln baarm olmak

Elektrik Temel lemlerini Yapmak Genel Ama: Elektrik akmnn etkilerine kar tedbir alabilecek, standartlara uygun elektrik malzemelerinin seebilecek, yangn alarm sistemleri ile ilgili temel esaslar doru bir ekilde uygulayabileceksiniz. Amalar

MODLN AMACI

1. Statik elektrik oluumu ve etkileri kavrayarak zararlarn nlemeye ynelik nlemleri alabileceksiniz. 2. Elektrik akmnn etkilerini kavrayarak istenmeyecek etkilerinin olumamas veya en aza indirgenmesi iin gerekli nlemleri alabileceksiniz.
Ortam : Snf, atlye, laboratuvar, ktphane, bilgisayar, internet ortam, ev vb. alma alanlar, statik elektrikten arndrlm ortam Donanm: eitli katalog ve teknik dokmanlar, ebonit ubuk, ipek kuma, elektroskop, antistatik poet, antistatik ambalaj kpkleri, antistatik bileklik, antistatik altlk, anakart, plastik ayak, el takmlar, rezistans, elektromknats, elektroliz kab, kablo eitleri, eitli elektrotlar, pil, elektroliz svs, eitli lambalar, deiik sigortalar, yaltkan malzemeler Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

GR GR
Sevgili renci, lkemizin, muasr medeniyetler seviyesine ulamas iin analitik dnen, dndn aktarabilen, yorum gcne sahip ve gerektiinde bu yorumunu mesleinde kullanabilen teknik elemanlara ihtiyac vardr. Teknolojik gelimelerin ba dndrc bir hzla ilerledii gnmzde, teknik elemanlarn bu gelimeleri yakndan takip edip mesleklerine aktarmalar tercih olmaktan ok bir zorunluluk halini almtr. Unutmayalm ki, mesleimizde zirveye kabilmek, teknolojik gelimeleri yakndan takip ederek kavrayabilmek ve hatta teknolojik icatlar yaparak lkemizi dnya liderliine tayabilmek iin mesleki temelimizin ok salam olmas gerekmektedir. tfaiyecilik ve Yangn Gvenlii alannn temelini oluturan tfaiyecilie Giri dersine ait bu modlde yer alan konular, meslek temelinizin salam atlmasna katk salayacaktr. Bu modl size, elektrik enerjisinin retim yollarn, elektrik ve elektronik malzemelerinin temelini oluturan elektron teorisini, elektrik makinelerinin alma prensiplerinin temelini oluturan manyetik alan, statik elektriin oluumunu, endstride kullanmn, elektrik akm ve geriliminin oluumunu ve etkilerini gsterecek; zetle Elektrik nedir ? sorusuna cevap verebilecek bilgiye sahip olmanz salayacaktr. Modlde yer alan konularn ve faaliyetlerin dikkatli ve zenli ekilde, neden-sonu ilikisine dayal bir muhakeme yrtlerek renilmesi, kullanlacak bilginin kalc ve kullanlabilir olmas asndan ok nemlidir.

RENME FAALYET1
AMA
Statik elektrik oluumunu ve etkilerini kavrayarak zararlarn nlemeye ynelik nlemleri alabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaknlarnzda bulunan mobil telefon teknik servisleri, bilgisayar donanm ile uraan bilgisayarclar ve televizyon tamircilerine giderek alma ortamlarnda statik elektrie kar ne gibi nlemler aldklarn sorunuz ve gzlemleyiniz. Ailenizin ya da kendinizin elektrii nasl kullandnz yaznz. evrenizde elektrikle alan aygtlar listeleyiniz. evrenizdeki yal byklerinize, evlerinde elektrik yokken yaamlarnda ne gibi farkllklar olduunu sorarak bilgi edininiz. Yaptnz almalar bir rapor hlinde snfa getirerek arkadalarnzla aadaki sorularn cevaplarn bulacak ekilde tartnz. Elektrik ne ie yarar? Elektrik enerjisi nasl salanr? Elektrik olmadnda gnlk hayatmzda ne tr sorunlarla karlalr? evrenizde kullandnz elektrik enerjisinin, nerede ve ne tr bir kaynak ile retilerek bulunduunuz blgeye nasl getirildiini sorumlu elektrik kurumundan aratrarak reniniz. Blgenizde bu retim ekline alternatif olabilecek baka kaynaklarn olup olmadn da aratrnz. Elektrik yklerine art (+) ve eksi (-) adlarnn kim tarafndan verildiini ktphane ya da internet ortamlarn kullanarak aratrnz. Kimya dersi retmeninizden elektronlarn yrngelere dalm ile ilgili bilgi alnz. Taranan kuru salarmzn havalanmas, giysi deitirirken oluan kvlcmlama ve trt sesi, tozlarn TV camlarnda birikmesi, TV ekranna yaklatmzda kolumuzdaki tylerin diklemesi gibi olaylar gzlemleyiniz.

Plastik taranz ynl ya da ipekli kumaa srterek, kk kt paralarn ektiini gzlemleyiniz. Ayn ilemi demir iviyi yne veya ipee srterek tekrarlaynz. Kk kat paralarn ekmediini gzlemleyiniz. Bunun sebebini aratrarak bir rapor hline getiriniz.

Fotokopi makinesinin, pskrtmeli bir bilgisayar yazcsnn ya da faks makinesinin nasl altn uzman teknisyenlere sorarak reniniz. Okulunuzdaki bilgisayar laboratuvarnda statik elektrie kar ne gibi nlemler alndn yetkili kiilerden sorarak reniniz. evrenizde bulunan bir benzin istasyonuna giderek statik elektrie kar ne gibi nlemler aldklarn sorunuz ve gzlemleyiniz. Bir elektrik mhendisi ile grerek binalarn elektrik tesisat yaplrken statik elektrie kar ne gibi nlemler alndn ve projelere eklendiini reniniz. Okulunuzun bulunduu ortamn yldrma kar ne gibi nlemlerle korunduunu yetkili kiilerden sorarak reniniz. Aratrma konularnda elde ettiiniz sonularla ilgili raporlar hazrlaynz. Konularn sras geldike hazrladnz raporlar, retmeninize ve snf arkadalarnza sunarak raporlarnz arkadalarnzn raporlaryla karlatrnz.

1. STATK ELEKTRK
1.1. Elektriin Tanm ve stnlkleri
Son zamanlara kadar elektrik, gzle grlmeyen fakat varl etkilerinden anlalan bir kuvvet olarak aklanp tarif ediliyordu. Fakat bugn elektriin zellii elektron denilen ok kk bir paracn varl ile aklanmtr. Magnetik, kimyasal, fizyolojik ve s etkilerinin bunun varlndan ileri geldiini; ayn zamanda elektriin, bir iletkende elektronlarn bir noktadan dier bir noktaya hareketlerinin sonucu olduu ve etkilerini de bu hareket esnasnda gsterdii gzlenerek ispat edilmitir. Elektrik, bir atom ekirdei etrafnda yksek hzlarla dnen elektronlarn bu yrngelerinden zorlanp karlmas ile meydana gelen bir etkidir. Elektrik, duraan ya da devingen ykl paracklarn yol at fiziksel olgudur. Elektrik yk maddenin ana niteliklerinden biridir ve temel paracklardan kaynaklanr. Elektrik olgusunda rol oynayan temel parack yk negatif iaretli

olan elektrondur. Elektriksel olgular ok sayda elektronun bir yerde birikmesiyle ya da bir yerden baka yere hareket etmesiyle ortaya kar. Elektrik szc, Latince kehribar demek olan elektron kelimesinden tretilmitir. Kehribar soyu tkenmi bir soy aacndan oluan reinenin fosillemi halidir.

Gnlk hayatmzn hemen her alannda kullandmz elektrik enerjisinin stnlklerini yle sralayabiliriz: Tm enerji eitlerinden elde edilebilir. Nkleer enerji dnda dier enerji eitlerine dnebilir. rnein; evimizdeki stclarda s enerjisine, lambalarmzda k enerjisine dnmektedir Dier enerji trlerine gre, uzak mesafelere tanmas ve kullanlmas rahattr. Elektrik santrallerinde retilen elektrik enerjisi, iletkenlerin yardmyla tketiciye en ucuz ekilde ulatrlr. Sonradan kullanlmak zere depolanabilir. rnein; ak ve deiik pillerle depolanan enerji istenildii yere gtrlp kullanlabilir. Artk madde brakmadndan evre kirlilii oluturmaz. Dnmnde s kayb az olduundan verimi yksektir. Elektrik enerjisi ile alan makinelerin kullanlmas yar otomatik, otomatik, bilgisayarl olduu iin verimleri yksek, kullanmlar kolay ve grltszdr. Transformatrler yardm ile gerilim alaltlarak veya ykseltilerek kullanlabilir. rnein sanayi tesislerinde 380 Volt, evlerimizde 220 Volt, elektronik elemanlarmzda 6-9-12 Volt gibi deerlerde kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi bulunduu yerin ekonomik, sosyal ve kltrel dzeylerini hzla ykseltir ve kendisine kar duyulan gereksinmenin artmasna neden olur.

1.2. Elektrik Enerjisi retiminde Kullanlan Kaynaklar

Elektrik enerjisini elde etmek iin doada bulunan deiik enerji kaynaklarndan faydalanlr. Bu kaynaklarn bazlar direkt olarak kullanlr, bazlar farkl dntrme ilemleri sonucu elektrik enerjisine evrilir. Bu kaynaklar unlardr: 1. 2. 3. 4. a) b) c) d) e) Hidrolik Kaynaklar Termik Kaynaklar Nkleer Kaynaklar Dier Kaynaklar Rzgr Enerjisi Gne Enerjisi Jeotermal Enerji Gelgit Enerjisi Hidrojen Enerjisi

Elektrik Enerjisi retiminde Kullanlan Kaynaklar

Hidrolik Kaynaklar

Termik Kaynaklar

Nkleer Kaynaklar

Dier Kaynaklar

Rzgr Enerjisi

Gne Enerjisi

Jeotermal Enerji

Gelgit Enerjisi

Hidrojen Enerjisi

ekil 1.1: Elektrik enerji retiminde kullanlan kaynaklar

2009 ylnda elektrik retimimizin; %48,6's doal gazdan, %28,3' kmrden, %18,5'i hidrolikten, %3,4' sv yaktlardan ve %1,1'i yenilenebilir kaynaklardan elde edilmitir. Trkiye brt elektrik enerjisi tketimi 2009 ylnda 193,3 milyar kWh, elektrik retimimiz ise 194,1 milyar kWh olarak gereklemitir. 1.2.1. Hidrolik Kaynaklar Hidrolik enerji, akarsu ve deniz seviyesinden yksekte olan baz blgelerdeki suyun potansiyel ve kinetik enerjisine denir. Dolaysyla hidrolik kaynaklar da akarsular ve deniz seviyesinden yksekte olan blgelerdir. rnek olarak Frat nehri ve Hazar gl verilebilir. Hidrolik kaynaklar dier enerji kaynaklarna gre daha ucuz ve daha kullanldr. Hidrolik kaynaklar lkemizde zellikle dou ve gneydou Anadolu blgelerimizdedir. Frat, Dicle, Kzlrmak, Sakarya gibi byk rmaklar zerine kurulu barajlarla elde edilir. Bu kaynaklar hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisi retiminde ve lkemizin tarm sulama ilerinde kullanlr. Avrupa hidrolik potansiyelinin yzde 14ne sahip olan lkemiz, Rusya ve Norveten sonra Avrupada nc srada yer almaktadr. Hidrolik enerjiyi kullanarak elektrik retmek iin hidrolik santraller (Hidroelektrik enerji santralleri) kullanlr. Hidrolik santraller, suyun yer ekimine bal potansiyel enerjinin elektrik enerjisine dntrld elektrik santralleridir.

Bu yntem ile barajlarda biriktirilen su, bir su trbinini zerinden geirilir ve trbine bal elektrik jeneratr dndrlerek elektrik retilir (Resim 1.1). Hidroelektrik enerji santralleri evre dostu olmalar ve dk potansiyel risk tamalar sebebiyle tercih edilmektedir. Hidroelektrik santraller; evreye uyumlu, temiz, yenilenebilir, yksek verimli, yakt gideri olmayan, enerji fiyatlarnda sigorta rol stlenen, uzun mrl, iletme gideri ok dk da baml olmayan yerli bir kaynaktr (Resim 1.2). 2009 ylnda elektrik retimimizin %18,5'i hidroelektrik santrallerden temin edilmitir.

Resim 1.1 : Hidroelektrik Santral Yaps

Resim 1.2 : Hidroelektrik Santral

1.2.2. Termik Kaynaklar Termik kaynaklar, gerekli koullar salandnda s enerjisi meydana getirebilen kat, sv ve gaz eklindeki yaktlardr. Gnmzde kullanlan termik kaynaklarn balcalar; kmr, petrol, doal gaz, biyogaz (hayvansal gbrenin oksijensiz ortamda fermantasonu ile elde edilen yanc gaz), asfaltit(petroln ayrmas ile oluan, kalori deeri yksek yar kat, siyah madde), bitml istler (stlmas ile nemli lde organik ya elde edilen, basn sonucu yapraklam yapl kayalar) ve byk ehirlerin p atklardr. Bu yaktlar kullanarak elektrik enerji retimi yapan sistemlere termik elektrik santrali denir (Resim 1.3). Termik elektrik santralleri bu yaktlarn yaklmas sonucunda ortaya kan sdan elde edilen s enerjisini nce trbinler yardmyla mekanik enerjiye, daha sonra da jeneratrler yardmyla elektrik enerjisine dntrmektedir (ekil 1.2).

ekil 1.2 : Termik Santral Prensip emas

Resim 1.3: Termik Santral

1.2.3. Nkleer Kaynaklar Atom ekirdeklerinin kontroll bir ekilde paralanmas sonucunda byk bir enerji aa kmaktadr. Fisyon ve fzyon tepkimeleri ile elde edilen bu enerjiye "ekirdek enerjisi" veya "nkleer enerji" ad verilmektedir. Nkleer reaktrler (nkleer elektrik santralleri) nkleer enerjiyi elektrik enerjisine dntren sistemlerdir (Resim 1.4). Temel olarak fisyon sonucu aa kan nkleer enerji nkleer yakt ve dier malzemeler ierisinde s enerjisine, bu s enerjisi de kinetik enerjiye ve daha sonra da jeneratr sisteminde elektrik enerjisine dntrlr.

Resim 1.4 Nkleer santral

1.2.4. Dier Kaynaklar 1.2.4.1. Rzgr Enerjisi Rzgr enerjisi, slar farkl olan hava ktlelerinin yer deitirmesiyle oluur. Gneten yeryzne ulaan enerjinin %1-2'si rzgr enerjisine dnmektedir. Rzgr trbinleri, yenilenebilir nitelikte olan hava akmn elektrik enerjisine dntrmektedir (Resim 1.5 Rzgr trbinlerinin almas evreye zararl gaz emisyonuna neden olmadndan enerji geleceimizde ve iklim deiikliini nlemede byk bir role sahiptir. Geleneksel g santrallerinin aksine, enerji gvenlii asndan yakt maliyetlerini ve uzun dnemli yakt fiyat risklerini eleyen ve ekonomik, dier lkelere bamll azaltan yerli ve her zaman kullanlabilir bir kaynaktr, ancak rzgr trbinlerinin byk alan kaplamas, grlt kirlilii oluturmas ve retilen elektriin kalite sorunlar gibi baz dezavantajlar bulunmaktadr.

10

Resim 1.4 : Rzgr trbinleri

1.2.4.2. Gne Enerjisi Gnein s ve k enerjisinden faydalanlarak elektrik enerjisi elde edilebilir (Resim 1.6). Gne termal g santralleri, birincil enerji kayna olarak gne enerjisini kullanan elektrik retim sistemleridir. Bu sistemler temelde ayn yntemle almakla birlikte, gne enerjisini toplama yntemleri, yani kullanlan kolektrler bakmndan farkllk gsterirler. Bugne kadar gne enerjisi ile elektrik retiminde balca iki sistem kullanlmtr; Birincisi, gne enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine dntren fotovoltaik sistemlerdir. Fakat geen 20 yl ierisinde fotovoltaik sistem uygulamalarnn artna ramen, teknolojisinin karmakl ve maliyetinin yksek oluu, geni apta elektrik retimi iin yetersiz olduunu ortaya karmtr. kinci seenek ise, gne enerjisinin younlatrc sistemler kullanlarak odaklanmas sonucunda elde edilen kzgn buhardan, konvansiyonel yntemlerle elektrik retimidir.

11

Resim 1.5 : Gne jeneratrl santral

1.2.4.3. Jeotermal Enerji Jeotermal enerji yerin derinliklerindeki kayalar iinde birikmi olan snn akkanlarca tanarak rezervuarlarda depolanmas ile olumu scak su, buhar ve kuru buhar ile kzgn kuru kayalardan yapay yollarla elde edilen s enerjisidir. Jeotermal kaynaklar youn olarak aktif krk sistemleri ile volkanik ve magmatik birimlerin etrafnda olumaktadr. Jeotermal enerjiye dayal modern jeotermal elektrik santrallerinde CO2, NOx, SOx gazlarnn salnm ok dk olduundan temiz bir enerji kayna olarak deerlendirilmektedir (ekil 1.3).

ekil 1.3 : Jeotermal enerjinin deerlendirilmesi

12

1.2.4.4. Gelgit Enerjisi Gelgit veya okyanus aknts nedeniyle yer deitiren su ktlelerinin sahip olduu kinetik veya potansiyel enerjinin elektrik enerjisine dntrlmesidir. Gel-git enerjisini elektrie dntrmek iin yaygn olarak uygun bulunan koylarn aznn bir barajla kapatlarak, gelen suyun tutulmas, ekilme sonrasnda da ykseklik farkndan yararlanlarak trbinler aracl ile elektrik retilmesi hedeflenir (ekil 1.4) Okyanus seviyesinin gnlk alalp ykselmesi anlamna gelen gelgitler, Gne ve Ayn ekimiyle ortaya kar. Gelgit hareketlerinden elektrik retmek iin,alalan ve ykselen gelgit arasndaki farkn en az be metre olmas gerekir. Yeryznde bu byklkte gelgitlerin bulunduu yaklak krk blge bulunuyor. Enerji retim sresinin 6-12 saatle kstl olmas bir dezavantaj yaratmaktadr. Suyun potansiyel enerjisinin %80'ini elektrik enerjisine dntrebilen gel-git enerjisi, gne enerjisi gibi dier alternatif enerji kaynaklarna gre daha yksek bir verimlilie sahiptir. Deniz ve okyanuslardaki dzenli akntlarn kinetik enerjisinin, deniz tabanna yerletirilen trbinler aracl ile elektrik enerjisine dntrlmesi aknt enerjisi olarak anlr.

ekil 1.4 : Gelgit enerjisi

13

1.2.4.5. Hidrojen Enerjisi Gne ve dier yldzlarn termonkleer tepkimeye vermi olduu snn yakt hidrojen olup evrenin temel enerji kaynadr. Hidrojen bilinen tm yaktlar ierisinde birim ktle bana en yksek enerji ieriine sahiptir. 1 kg hidrojen 2,1 kg doal gaz veya 2,8 kg petroln sahip olduu enerjiye sahiptir. Is ve patlama enerjisi gerektiren her alanda kullanm temiz ve kolay olan hidrojenin yakt olarak kullanld enerji sistemlerinde, atmosfere atlan rn sadece su ve/veya su buhar olmaktadr. Hidrojen petrol yaktlarna gre ortalama %33 daha verimli bir yakttr. Hidrojenden enerji elde edilmesi esnasnda su buhar dnda evreyi kirletici ve sera etkisini artrc hibir gaz ve zararl kimyasal madde retimi sz konusu deildir. Mevcut koullarda hidrojenin dier yaktlardan yaklak kat pahal olduunu ve yaygn bir enerji kayna olarak kullanmnn hidrojen retiminde maliyet drc teknolojik gelimelere bal olacan gstermektedir. Bununla birlikte, gnlk veya mevsimlik periyotlarda oluan ihtiya fazlas elektrik enerjisinin hidrojen olarak depolanmas gnmz iin de geerli bir alternatif olarak deerlendirilebilir. Bu tarzda depolanan enerjinin yaygn olarak kullanlabilmesi rnein toplu tama amalar iin yakt piline dayal otomotiv teknolojilerinin gelitirilmesine baldr (ekil 1.5).

ekil 1.5 : Konutlara uygulanan hidrojen enerjisi sisteminin devridaim emas

1.3. Atomun Yaps ve Elektron Teorisi

Maddelerin gzle grlmeyen, kendi zelliini gsteren en kk parasna atom denir. Atomda (+) ykl protonlar, (-) ykl elektronlar ve yksz ntronlar bulunur. Atom ekirdek ve elektron olmak zere iki temel paracktan oluur.

14

Kimyasal olaylarda (reaksiyonlarda) yalnzca elektron says deiir. Proton ve ntron, ekirdekte bulunduu iin saylar deimez. Maddenin en kk yap tan oluturan atom, kendi iinde bulunan paracklarn etkisiyle elektriin oluumunda ve iletilmesinde byk rol oynar. Atomu oluturan paracklar ekil 1.6 da gsterilmitir.

ekil 1.5: Atomun yapsn oluturan tanecikler

1.3.1. Atomun Yaps 1.3.1.1. ekirdek Atomun merkezini oluturur. Hacim olarak ok kk (elektronun hacminin on milyarda biri) olmasna karn, ktlesi atomun ktlesinin %99,95ini oluturmaktadr; yani ekirdek atomun iinde neredeyse hi yer kaplamayacak boyutta iken ktlenin neredeyse tamamn tamaktadr. Atomun cinsine gre belirli sayda proton ve ntrondan olumutur. (ekil 1.7)

15

ekil 1.7: Atomun yaps

1.3.1.2. Elektronlar Elektron, en kk eksi (-) ykne sahip temel paracktr. Elektronlar; ekirdein etrafnda belirli yrngelerde durmakszn dnerler ve ekirdei elektrik yknden oluan bir zrh gibi kuatrlar. Elektronlar tpk dnyann gne evresinde dnerken ayn zamanda kendi evresinde dnmesi gibi atom ekirdeinin evresinde dnen paracklardr. Gezegenlerde olduu gibi bu dn, bizim yrnge adn verdiimiz yollarda, ok byk bir dzen iinde ve hi durmakszn gerekleir, fakat dnyayla gnein byklkleri arasndaki oran ile atomun iindeki oran ok farkldr. Eer elektronlarn bykl ile dnyann bykl arasnda bir kyas yapmak gerekirse, bir atomu dnya kadar bytsek, elektron sadece bir elma boyutuna gelecektir. Elektronlar, ekirdek iinde bulunan ntron ve protonlarn iki binde biri (1/2000) kadar ufaktr. Atomu maddenin en kk birimi kabul eden kuram yoluyla, elektriin taneciksel bir yap iinde bulunduu sonucuna varlr. En kk elektrik yk tayan bu taneciin ad elektrondur.

16

Btn atomlarn d blm elektron tabakalarndan oluur ve her tabaka ekirdekten uzaklna gre K,L,M... gibi harflerle adlandrlr. evredeki elektronlarn says ve konumu, sz konusu elementin kimyasal nitelikleriyle, zellikle deeri ile yakndan ilintilidir. Birok durumda, bu elektronlar maddeden karlp az ya da ok byk bir hzla, bir elektrik alanyla, harekete geirilerek bolukta yaylabilir. Normal koullarda elektronlar atomun art ykl ekirdeine bal durumda bulunur. Ntr bir atomdaki elektronlarn says, ekirdekteki art yklerin saysna eittir. Ama bir atomda art yklerin saysndan daha fazla ya da daha az elektron bulunabilir. Bu durumda atomun toplam yk eksi ya da art olur; byle ykl atomlara iyon ad verilir. Bir atoma bal olmayan elektronlara serbest elektron denir.Belirli bir atomdaki elektronlar ekirdek evresinde dzgn bir biimde sralanm yrngeler zerinde dolanr. Elektronlar ile ekirdek arasndaki ekim kuvveti, elektronlarn kendi aralarndaki itme kuvvetine stn geldiinden, elektronlar normal koullarda atoma bal kalr. Elektronlar zerinde doland yrngeler kendi aralarnda kmelenerek kabuklar olutururlar. ekirdee en yakn yrngelerdeki elektronlar atoma en sk bal olanlardr. En d yrngelerdeki elektronlar ise ekirdekle aralarndaki teki elektronlarn perdeleyici etkisi nedeniyle atoma en gevek bal durumdadr. Elektronlar, atom yaps iindeki hareketlerinde, atomun hemen btn hacmini kaplayan dank bir eksi yk bulutu olutururlar. Bu nedenle atomun bykln elektronlarn atom iindeki dizili biimi belirler. Atomun, baka atomlar, paracklar ve elektromagnetik ma karsndaki davrann da elektronlarn bu dizili biimi belirler. Elektronlar ekirdek evresinde belli enerji seviyelerinde ve belli saylarda dolanr. Enerji seviyeleri ekirdekten da doru, 1. seviye, 2. seviye, 3. seviye eklinde sralanr. 1. seviyede en fazla 2, 2. seviyede en fazla 8 elektron bulunur. (ekil 1.8) Atomun en d enerji seviyesinde(yrnge) en fazla 8 elektron bulunabilir. En d yrngesinde 8 elektron bulunduran elementlere soygazlar ya da asalgazlar ad verilir. Bunun tek istisnas helyumdur. Helyum elementi soygaz olduu hlde 2 elektronu vardr. Bir atomun yrngesinde bulunan maksimum elektron says 2n forml ile bulunur. Buradaki n yrnge saysdr. aX : a, X atomunun atom numarasn gsterir.

17

ekil 1.8 : Deiik elementlerin elektron dalm

RNEK 1: Atom numaras 16 olan S (kkrt) elementinin elektron dalmnn sonucunda son yrngesinde ka elektron bulunmaktadr? ZM 1: Kkrt elementinin elektronlarnn yrngelere yerleimi:
16S

:2-8-6

Son yrngesinde 6 elektron bulunmaktadr.

RNEK 2: 11Na (Sodyum) elementinin elektron dalmnn sonucunda son yrngesinde ka elektron bulunur ? ZM 2: 11Na : 2 - 8 - 1 Son yrngesinde 1 elektron bulunmaktadr.

RNEK 3: 19K (Potasyum) elementinin elektron dalmnn sonucunda son yrngesinde ka elektron bulunur? ZM 3: 19K : 2 8 - 9 Son yrngesinde 9 elektron bulunmaktadr.

Bir elementin periyodik cetveldeki yeri atom numaras ile belirlenir. Atom numaras ayn, ktle numaras farkl olan atomlara izotop denir. Dier bir deyile proton saylar ayn (p.s.= A.N.), ntron saylar (K.N.= p.s + n.s.) farkl atomlara izotop denir. Baz elementler doada tek bir izotop halinde bulunurlar. Fakat ou elementlerin birden ok izotopu vardr. rnek olarak kalayn 10, hidrojenin 3 doal izotopu vardr. Hidrojenin her hlinde de proton says 1, fakat ntron says farkldr.

18

Hidrojenin 1 ntronlu izotopuna dteryum, 2 ntronlu izotopuna trityum isimleri verilmitir (ekil 1.9).

ekil 1.9 : Hidrojen atomunun izotoplar

zotop atomlarn fiziksel zellikleri farkl, kimyasal zellikleri ayndr. 1.3.2. Serbest Elektronlar ekirdee yakn yrngelerdeki elektronlar kuvvetli bir ekimle ekirdee baldr. Atomlarn d yrngesindeki elektronlar atoma zayf olarak baldr. Is, k ve elektriksel etki altnda kolaylkla atomdan ayrlrlar. Bu son yrngeye "Valans Yrnge" zerinde bulunan elektronlara da "Valans/Serbest Elektron" denir (ekil 1.10). Serbest elektronlar bu hareket zelliklerinden dolay elektrik iletiminde nemli rol oynarlar.

ekil 1.10: Silisyum ve germanyum atomlarnn son yrngeleri

1.3.3. Atomun Yapsna Gre letken ve Yaltkan Tanm Atomlarn son yrngesindeki elektron saylar elementlerin zelliklerini belirler.

19

Elektrikte kullanlan maddeler de iletken madde, yaltkan madde ve yar iletken madde olarak isimlendirilir. 1.3.3.1. letken Atomlarn d (valans) yrngelerindeki elektron says drtten az (1-2-3) olan elementlere iletken denir. Bu elementler elektrik akmn iyi iletirler. Tm metaller iletkendir. nsan vcudu da iyi bir iletkendir. yonlara sahip svlar iyi bir iletkendir ve bunlara elektrolit ad verilmektedir. Saf su yaltkan, gnlk hayatta kullandmz ime suyu ise iletkendir. Toprak, iinde su olduu iin iletkendir. Gazlar genelde yaltkandr; fakat iyonlarna ayrlm gazlar iletkenlik kazanrlar. Bakr madeninin atom yapsn inceleyelim. (ekil 1.11)29 proton ( +29e )28 elektron ( -28e )En son yrngesinde bir elektronu olan bir atom, bu elektronu rahatlkla kaybedebilir serbeste dolaabilir. Serbest elektron atomdan ayrldnda burada bazen (+e) elektrik yk olarak bir boluk brakr.

ekil 1.11: Bakr elementinin elektron dalm

1.3.3.2. Yaltkan Atom yaps asndan bakldnda, son yrngelerinde(valans band) 5-6-7-8 elektron bulunduran tm maddeler az ya da ok yaltkandrlar. Atomlarn d yrngelerindeki elektron says 4-8 arasnda olan tm elementlere yaltkan denir.

20

Son yrngesinde 8 elektron olan atomlar doymu yrngeli atomlar olarak adlandrlr. Bu atomlar kolay kolay son yrngelerindeki elektronlar brakmazlar ve elektron almazlar. Yani ok iyi yaltkandrlar. Son yrngedeki elektron says azaldka yaltkanlk dereceside azalr (ekil 1.12). Yaltkan gereler elektrii iletmez. Hava, cam, seramik, plastik, mika, kt, kauuk, pamuk ve ya yaltkan maddelere rnek olarak verilebilir.

ekil 1.12: Neon(10) ve argon(18)un elektron dalmlar

1.3.3.3. Yar letken Atomlarnn d yrngelerindeki elektron says 4 olan elementlere yar iletken denir. Elektronik elemanlarda en yaygn olarak kullanlan yar iletkenler germanyum ve silisyum elementleridir (ekil 1.13). Elektrik iletkenlii bakmndan, iletken ile yaltkan arasnda kalan maddelerdir. Normal durumda yaltkan olan bu maddeler s, k, manyetik etki veya elektriksel gerilim gibi d etkiler uygulandnda bir miktar deerlik elektronlarn serbest hale geirerek iletken duruma gelirler. Uygulanan bu d etki veya etkiler ortadan kaldrldnda ise yaltkan duruma geri dnerler. Bu zellik elektronik alannda youn olarak kullanlmalarn salamtr.

21

ekil 1.13: Germanyum (a), Silisyum (b) elementlerinin atom yaplar

1.4. Elektrik Yk
1.4.1. Elektrik Yk ve Birimi Elektrik yk; maddenin elektrik alan meydana getirmesini salayan temel zelliidir. Doada hem pozitif hem de negatif elektrik ykleri bulunur. Normal koullarda bu ykler cisim iinde dengede olduundan, cisimler elektrik alan meydana getiremez, ancak; her hangi sebepten, cisimler zerinde bu yklerin dengesiz bir biimde dalmas halinde, cismin evresinde elektrik alan meydana gelir. Elektrik yk hakknda bilinen genel deneysel gerekler aadaki gibi zetlenebilir; Elektrik yk madde iinde tanr. Genel olarak pozitif ve negatif olarak isimlendirilen iki tr yk vardr. Cisimlerde pozitif ykler protonlar, negatif ykler elektronlar tarafndan tanr. Durgun iki nokta yk arasndaki kuvvet noktalar birletiren doru boyuncadr. Kuvvetin bykl, r iki nokta arasndaki uzaklk olmak zere r -n ile orantldr. Elektrostatik kuvvet, qa ve qb nokta yklerin tad yk miktarlar olmak zere qa.qb ile orantldr. (qa.qb) negatif ise kuvvet ekici; (qa.qb) pozitif ise iticidir.

Atomlarn iinde tr parack bulunur: Proton elektron ve ntron.

22

Bunlardan sadece proton ve elektron birbirine byk bir kuvvet uygular. Bu kuvvet, ktle ekim kuvveti deildir, fakat ntron protonlarla elektronlar arasndaki bu etkileime katlmaz. Atomun yapsnda bulunan proton ve elektronlarn elektriksel zellikleri birbirine zttr. Atomun yapsn oluturan paracklardan protonlar da birbirini iter, elektronlar da, ama bir protonla bir elektron birbirini eker. Ntronlar ise birbirine veya dier paracklara herhangi bir kuvvet uygulamaz. Bu nedenle protona (+) ykl parack, elektrona (-) ykl parack ntrona ise yksz parack denir.Elektrik yk dendii zaman bu ykl paracklar anlalmaldr. Elektrik yk Q veya q ile gsterilir. Birimi coulombtur. C ile gsterilir (Tablo 1.1).
Elemanlar Elektron Proton Ntron Yk - 1,602.10-19 C +1,602.10-19 C 0 Ktle 9,1095.10-31 kg 1,6726.10-27 kg 1,6749.10-27 kg

Tablo 1.1: Elektrik yklerinin deerleri

Ykl bir cisim iindeki atomlarn toplam proton saylar elektron saylarna eit deildir. Eer cisimde proton fazlal varsa cisim (+) ykl elektron fazlal varsa (-) ykldr. Cisimdeki proton ve elektron saylar eitse cisim ykszdr (ntrdr). Bir atomda proton ve elektron saylar birbirine eitse bu atoma ntr atom denir. Bir cisimdeki yk miktarn belirlemek iin cismin ka tane fazlalk proton veya elektrona sahip olduu sylenebilir. Atomlarn yklenmesi atoma elektron verilmesi veya atomdan elektron alnmas ile gerekleir. Bir atomda; proton says elektron saysndan fazla ise (yani elektron kaybetmi ise) byle atomlara pozitif ykl iyon ya da katyon denilir. +e ile gsterilir. Atomun ierisinde elektron says fazla ise bu da dardan elektron kazanm ve negatif ykl iyon diye adlandrlr ve -e ile gsterilir. Bunlara anyon da denmektedir. (aXb) ile gsterilen ifadede; a : X atomunun atom numaras, +b : X atomunun kaybettii elektron says, -b : X atomunun kazand elektron saysdr.

23

rnek 1 K,L ve M atomlarndaki proton, ntron ve elektron saylar yledir:

Atom K L M Proton says 10 11 12 Ntron says 10 12 11 Elektron says 11 11 11

a) b) c) d)

K,L, ve M atomlar iin anyon, katyon ve ntr sralamalarndan hangisi dorudur? anyon katyon ntr K L M K M L M L K L M K

zm 1 K atomunun elektron says proton saysndan 1 fazla olduu iin elektron almtr, anyondur. L atomunun proton says elektron saysna eittir, yani ntrdr. M atomunun elektron says proton saysndan 1 eksik olduu iin M atomu katyondur. Doru cevap b. rnek 2 +2 ykl iyonunda 18 elektron ve 20 ntronu olan K atomunun ktle numaras nedir ? zm 2 +2 ykl iyonunda 18 elektron varsa ntr halindeki elektron says 18+2=20 dir. Bu atomun proton saysna eittir. Ktle numaras = Proton says + ntron says = 20+20 = 40 olarak bulunur. 1.4.2. Elektriklenme Yntemleri Cisimlerin, statik elektriklenme ykleri ile yklenmesine elektriklenme denir. Elektriklenme olaynda baz cisimler elektron kaybeder, bazlar da elektron kazanrlar. Elektron kaybeden cisimlerde, pozitif elektrik yklerinin sayca fazla olmas, bu cisimlerin pozitif elektrik yk ile yklenmesini salar. Elektron kazanan cisimler ise, negatif elektrik Cisimlerin elektriklenme yntemleri e ayrlr (ekil 1.14). yk ile ykldrler.

24

ekil 1.14: Elektriklenme yntemleri

1.4.2.1. Srtnme ile Elektriklenme Elektron verme ve alma eilimlerinin deiiklik gstermesi sebebiyle aralarnda srtnme meydana gelen maddelerde oluur. Elektronlara kar ilgi dereceleri farkl olan iki cisim birbirlerine srtlrse, bu cisimlerden biri pozitif vedieri negatif elektrik yk ile yklenirler. En klasik rnei, yn kuma ile plastik arasnda oluan elektriklenmedir. Plastik bir ubuu yn kumaa srterseniz kuma pozitif (+), plastik ubuk negatif (-) yklenir (Resim 1.6).Cam, ynl bir kumaa srtldnde elektriklenir. Bu srtmede camn elektronlarnn bir ksm ynl kumaa geer. Bylece elektron kaybeden cam, pozitif elektrik yk ile yklenir. Elektron kazanan ynl kuma ise negatif elektrik yk ile yklenir. Kehribarn ynl kumaa srtnmesi sonucu, kehribar, ynl kumatan elektron alarak negatif ykl duruma gelir. Ynl kuma ise elektron kaybettiinden pozitif elektrik yk ile yklenmitir.Camn ve kehribarn elektriklenmesi, kk kt paralar gibi baz hafif cisimleri ekmesi ile kantlanr. Elektriklenme, yaltkan cisimlerin yalnz srtlen ksmlarda grld halde, iletken cisimlerde cismin her tarafndan grlr. Bunun nedeni, serbest elektronlarn, iletkenlerde ok miktarda ve yaltkanlarda ise yok denecek kadar az olmasdr. Serbest elektronlarn hareketi ile iletkenin bir tarafndaki yk, kolayca iletkenin her tarafna yaylabilmektedir. Salarnz tararken, ynl kazanz karrken meydana gelen trtlar, srtme ile elektriklenmenin gnlk hayattaki rnekleridir (Resim 1.7).

25

Resim 1.6

Resim 1.7

DENEY 1 Deneyin Yapl: 1. Bir ebonit ubuu yn bir kumaa srterek elektrikleyelim ve ipek bir iplikle yatay duracak ekilde asalm (ekil 1.15-a).

ekil 1.15-a

ekil 1.15-b

2. Bir baka ebonit ubuu yine yn bir kumaa srterek elektrikleyelim ve asl ubua yaklatralm. Asl ubuun itildiini grrz (ekil 1.15-b). 3. Eer bir cam ubuu ipek kumaa srterek ebonit ubua yaklatrrsak bu defa ebonit ubuun, cam ubuk tarafndan ekildiini gzlemleriz (ekil 1.15-c).

ekil 1.15-c

26

Deney sonucu : 1. Ayn cins maddeler ayn yoldan elektriklenirlerse birbirlerini iter. Bunun nedeni, ayn cins elektrik yk ile yklenmeleridir (ekil 1.16-a). 2. Farkl iki cins madde (cam ve ebonit) ayn yolla elektriklendiklerinde birbirlerini ekerler. Sebebi, farkl elektrik yk ile yklenmeleridir (ekil 1.16-b). 3. Cam ubuk ve onun gibi davranan cisimlere pozitif (+) ykl , ebonit ubuk ve onun gibi davranan cisimlere de negatif (-) ykl cisimler denir.

ekil 1.16-a: Ayn elektrik yk ile elektriklenmi cisimler birbirini iter.

ekil 1.16-b: Farkl elektrik yk ile elektriklenmi cisimler birbirini eker.

Srtnmeyle elektriklenmede, srtnen cisimler zt iaretli; fakat ayn byklkte elektrikle yklenir. 1.4.2.2. Dokunma ile Elektriklenme Dokunma ile elektriklenmede cisimler arasnda elektron geii bittikten sonra iki cisimde ayn cins ykle yklenir. Cisimlerin ykleri nasl paylaacaklar, tamamen cismin fiziksel ve geometrik yapsna baldr.

27

Elektrikle ykl cisimler birbirine dokundurulduunda, zerinde dengelenmemi (fazla) yk pay ederler. Bu paylama olay kresel cisimlerin yaraplar ile doru orantldr. Levha eklindekiler ise alanlar ile orantl olarak paylalr. Samza srttmz tarak, kk kt paralarn ektikten bir mddet sonra onlar brakr. Bunun sebebi, bu dokunma ile yklerin iki tarafta da ayn olup birbirlerini itmesidir. 1 numaral ekilde cisimlerin dokunma ncesi elektrik ykleri, 2 numaral ekilde de dokunmadan sonraki elektrik ykleri gsterilmitir (Resim 1.8). Dokunma yoluyla elektriklenmede cisimlerin toplam yk miktarnda deime olmaz, yk korunur.

Resim 1.8

DENEY 2 Deneyin Yapl: 1. Biri (-) ykl, dieri yksz olan aplar ayn iki kre alnr (ekil 1.17-a).

A ekil 1.17-a

2. ki kre birbirine dokundurulduunda A kresinin (-) yk, B kresine geer (ekil 1.17-b). A kresinin zerindeki (-) yk, iki kre eit olarak paylarlar.

28

A ekil 1.17-b

3. ki kre birbirinden ayrldnda, ykler iki krede eit ekilde kalr. (ekil 1.17-c)

A ekil 1.17-c

1.4.2.3. Tesir ( etki ) ile Elektriklenme Birbiriyle temas etmeyen ancak etkilenecek yaknlkta duran biri ntr, dieri ykl olmak zere iki nesne arasnda yaanan elektriklenme eididir (Resim 1.9). Zt yklerin birbirini ekmesi, ayn yklerin ise birbirini itmesi prensibinden hareketle, ntr nesnenin ykl nesneden uzak olan ksm, ykl nesnenin yk ile yklenir, yakn ksm ise ykl nesnenin zt yk ile yklenir. Geici bir elektriklenme eididir; nesneler birbirinden uzaklatrldnda ntr nesne elektrostatik olarak homojen haline geri dner.

Resim 1.9

DENEY 3 Deneyin yapl: 1. Yksz bir metal ubua, (-) ykl bir cisim yaklatrrsak, metal ubuun cisme yakn ksm (+) ykle, uzak ksm (-) ykle yklenir. (ekil 1.18-a)

29

ekil 1.18-a 2. Metal ubuu toprakladmzda zerindeki eksi ykler topraa akar (ekil 1.18-b) .

ekil 1.18-b

3. Daha sonra metal ubuun toprakla balants kesilirse zerindeki elektronlar toprakta kald iin pozitif ykle ykl olarak kalr (ekil 1.18-c).

ekil 1.18-c

4. Sonuta ubuk uzaklatrlrsa, (+) yk kreye homojen olarak dalr. Kre etki ve topraklama yoluyla yklenmi olur (ekil 1.18-d).

ekil 1.18-d

1.4.3. Coulomb Kanunu Coulomb Kanunu; elektrik ykl iki parack arasndaki kuvvetin bykl, yklerin arpm ile doru, yklerin arasndaki uzakln karesiyle ters orantldr eklinde ifade edilir (ekil 1.19).

30

ekil 1.19

F = k . ( q1.q2 / r2 ) forml ile bulunur. F : Ykler arasndaki kuvvet (Newton) q1,q2 : Elektrik ykleri (Coulomb) r : Ykler aras uzaklk (metre)

( k = 9.109 N.m2 / C2 )

k: Kuvveti, uzakl ve ykleri lmekte kullanlan birimlere ve deney ortamna bal katsaydr. Hava ve boluk ortamnda k = 9.109 N.m2 / C2 dir. 1 coulomb = 6,24.109 adet proton veya elektronun toplam ykdr. Elementer yk (e.y): Bir proton veya bir elektronun yk deeridir. 1 e.y. = 1 / 6,24.10-18 = 1,6.10-19 C 1 C = 106 C

RNEK 1 Aralarndaki uzaklk 300 cm olan q1 = 100 C ve q2= 150 C yklerinin birbirlerine uyguladklar kuvvetin bykln bulunuz. ZM 1 F = k . ( q1.q2 / r2 ) F = 9.109 x ( 100.10-6 x 150.10-6 / 300.10-2 ) = 15 N (itme kuvveti)

31

1.5. Elektrik Alan

1.5.1. Elektrik Kuvvet izgileri Elektrik kuvvet izgileri; var olduu bilinen, ancak grlemeyen, Faraday tarafndan elektrik alann gzmzde canlandrabilmemiz iin ortaya konmu hayali izgilerdir. Bir anlamda elektrik alannn resmidir. Alan vektrne teet ve alanla ayn ynldr. Bir elektrik yknn etrafndaki kuvvetli alan gsterirken kuvvet izgileri sk, zayf elektrik alann gsterirken de kuvvet izgileri seyrek olarak izilir. Elektrik alan iindeki ykl bir cisme F=E.q deerinde bir kuvvet etki eder. Bu kuvvetin etkisindeki cisim ise elektrik alan dorultusunda harekete balar alannn kuvvet izgileri ad verilir. 1.5.2. Elektrik Alan ve Alan iddeti Pozitif birim yke (q) etkiyen elektrostatik kuvvete (F) elektrik alan denir. Elektrik alan vektrel bir byklktr ve kuvvet izgileri ile gsterilir. Elektrik kuvveti vektrel bir byklktr. Dolays ile elektrik alan da vektreldir. Elektrik alan iddeti (E) harfi ile gsterilir. Birimi volt / metredir.

E=F/q

forml ile hesaplanr.

Elektrik alannn yn, pozitif birim yke etki eden kuvvet ynndedir. Negatif kuvvet, alan ile zt ynldr. Pozitif(+) ykn alan vektr yn ykten da doru; negatif(-) yknki ise dtan yke dorudur (ekil 1.20).

ekil 1.20

Elektrik alannn zellikleri unlardr: Elektrik alan izgileri pozitif ykten da dorudur. Negatif ykn oluturduu elektrik alan kendisine dorudur. Elektrik alan izgileri birbirlerini hibir zaman kesmez.

32

1.5.2.1. Noktasal Bir q Ykne r Mesafedeki Elektrik Alan iddeti Elektrik ykl iki cisim, aralarnda bir ba olmamasna ramen birbirlerini etkilerler. Ykl iki cisim arasndaki uzaklk artrldnda aralarndaki elektriksel kuvvet azalr. Buradan elektrik yklerinin etkilerini belli bir blgede gsterdii sonucu karlr. Bir elektrik yknn etkisini gsterdii bu blgeye o ykn elektrik alan denir. EA= k . ( q / r2 ) forml ile bulunur. ( k = 9.109 N.m2 / C2 )

RNEK +2.10-4 Cluk noktasal bir ykn, 3 m uzandaki bir noktada(A) oluturaca elektrik alan iddeti nedir? ZM q = +2.10-4 C, r = 3 m, E=?

EA= k . (q / r2 ) = 9.109 .( 2.10-4 / 32 ) = 2.105 N/C. 1.5.2.2. Birden Fazla Noktasal Ykn Bir Noktadaki Elektrik Alan Birden ok ykn bir noktada oluturaca elektrik alan; yklerin her birinin o noktada oluturaca elektrik alanlarnn vektrel toplam kadardr. E=E1+E2+E2+...........En Elektrik alan izgileri + ykten yke dorudur. Elektrik alan iindeki her noktadan bir alan izgisi geebilir. Ayn cins elektrik ykleri birbirlerini iter, farkl cins elektrik ykleri birbirlerini eker (ekil 1.21).

(a)

(b)

ekil 1.21: (a)ki adet Sabit ve birbirine eit (+) ykn alan izgileri (b) ki adet Sabit ve birbirine eit (-) ykn alan izgileri

33

(c) Sabit ve birbirine eit (+) ve (-) yklerin birbirlerine kar oluturduklar elektrik alan

1.6. Elektrik Potansiyeli

1.6.1. Potansiyel ve Gerilim Elektrik alan iindeki bir noktadaki elektrik yklenmesi sonucu oluan arj olayna elektrik potansiyeli denir. U ile gsterilir, birimi Volttur (ekil 1.22).

ekil 1.22: Q yknn alan ierisindeki A noktasndaki elektrik potansiyeli

UA = k . ( Q / rA ) forml kullanlr. Buradaki iaretler unlar ifade etmektedir: UA : A noktasnn potansiyeli (volt) k : Ykn bulunduu ortama ve kullanlan birim sistemine bal olan katsay ( k = 9.109 N.m2 / C2 ) Q : Elektrik yk (Culon) rA : A noktasnn Q ykne olan uzakl (metre) Potansiyel, skaler bir byklk olduundan birden fazla ykn bir noktada oluturduu potansiyel, yklerin o noktada oluturduklar potansiyellerin cebirsel toplamna eittir (ekil 1.23).

34

ekil 1.23: ki adet ykn bir noktada oluturduklar potansiyel

Pozitif birim ykn, elektrik alannn herhangi bir noktasndan bir baka noktasna gtrmek iin elektriksel kuvvetlere kar yaplan ie, bu iki noktann potansiyel fark denir. UAB = UB UA ( Q yk A noktasndan B noktasna gitmi ise ) UAB = UA UB ( Q yk B noktasndan A noktasna gitmi ise ) 1.6.2. imek ve Yldrm Atmosferik elektriin gzle grlebilir boalmnda ortaya kan parlak a imek; imek ve gk grlts ile kendini gsteren bulutlar aras veya bulutla yerdeki bir cisim arasndaki elektrik boalmna da yldrm denir. Yldrm, atmosfer ile yer yzeyi arasnda artan elektrik potansiyelini dengeleyen bir elektrik boalmdr. imek ve yldrm, farkl elektrik ykl merkezler arasndaki bir dengelenme (ntrlenme) olarak tarif edilebilir. imekte bu merkezler iki ayr bulut iken yldrmda yer ile buluttur (ekil 1.24).Yldrma sebep olan bulutlarn elektriklenmesi henz tam manasyla anlalamam hadiselerdendir. Negatif elektrik ykleri tayan bir bulutta, yldrm oluturacak iyonize olmu bir kanal vardr. Bu kanalda santimetrede 10.000 voltluk bir potansiyel fark mevcuttur ve yldrm olumas esnasnda yeryzne doru k hznn onda biri kadar bir hzla (30.000 km/sn) yaklar. Bu hl havann ok yksek bir elektrik enerjisi tarafndan delinmesidir. O anda yeryznde bulutun altna karlk gelen yerde, pozitif ykler younlamaya balamtr. yonize kanal yerdeki bu pozitif yk merkezine ulatnda yldrm hadisesi gerekleir.

35

Yldrm bazen buluttan yere doru bazen de yerden buluta dorudur. En ok bilinen ve bizler iin tehlike arz eden tr ise buluttan-topraa olan yldrmdr. Bu yldrmn sebebi udur: Ar elektrik yk ile yklenmi bulut ile elektriksel olarak ntr olan toprak arasndan elektriksel gerilim oluur. Bulutla toprak arasndaki mesafe azaldka elektriksel alan artar ve normalde yaltkan olan havann elektriksel olarak krlarak (havadaki gaz paracklarnn yksek elektriksel alanda iyonize olarak iletken hale gelmesi) iletken hale geer. Sonuta, bulut tm elektriksel ykn kaybederek ntr hale gelene kadar anlk olarak buluttan topraa ok yksek akm akar.

ekil 1.24: imek eitleri

Resim 1.10: Bulut-yer aras yldrm

36

1.7. Statik Elektrik ve Elektrostatiin Kullanm Alanlar

1.7.1. Statik Elektrik ve Oluumu
Statik elektrik; tabiatta birbirinden farkl veya ayn, iletken veya yaltkan iki maddenin temas etmesi ve sonra ayrlmas veya srtnme meydana getirmesi sebebiyle kendiliinden oluur. Birbirleriyle temas halinde olan maddeler arasnda, temas yzeyi boyunca elektron transferi olur. Bu snr tabakasnn elektriksel karakteristii, her iki temas halindeki maddelerin karakteristiklerinden farkldr. Eer bu iki madde birbirinden ayrlrsa snr tabakas ortadan kalkar ve neticesinde bir tanesinde elektron fazlal (negatif yklenme) ve tekisinde ise elektron azl (pozitif yklenme) meydana gelir. Doal olarak bu iki ayr yk birbirlerini ekerler ve arada bulunan hava gibi yaltkan olan bir tabaka boyunca ark (kvlcm) yaparak boalmak ve yk farklln dengelemek isterler. Yklerin birbirleriyle etkileimi sonucunda ortaya kan kuvvete elektrostatik kuvvet veya durgun elektrik denir. Elektrostatik, kalbimizin almasndan, imek ve yldrmlara, atom iindeki yklerin etkileimlerine kadar geni bir alandaki fiziksel olaylar inceler. Tabiattaki statik elektrie en byk rnek imek ve yldrmdr. plak ayakla hal zerinde yrrken ayaklarmzn karncalanmas statik yklerdendir. altmz ortamdaki malzemelerle de ska temas halinde olmamz malzeme zerindeki ykleri zerimize ekmemize neden olur (Resim 1.11). nsanlarn statik elektrik yklenmesi yrme esnasndaki srtnmelerden, aralara inip binmesinden, altklar masadan, giymi-karm olduklar elbiselerden olabilir. Aadaki tabloda insanlarn hareketleri esnasnda oluan baz statik elektrik miktarlar ve bunlar oluturan unsurlar verilmitir ( Tablo 1.2 ). Elektrostatik voltaj Statii oluturan faktrler Hal zerinde yrmek Vinylex kapl zeminde yrmek Tezgah zerinde alrken Vinylex kaplanm zeminde alrken Polyester anta tezgahtan kaldrlrken Plastik klasr tarken %10-%20 Ortamnda 35.000v 12.000v 6.000v 7.000v 20.000v 7.000v Nem %65-%90 Nem Ortamnda 1.500v 250v 100v 600v 200v 150v

Tablo 1.2: Statik elektrii oluturan faktrler ve miktarlar

37

Resim 1.11

Baz elektronik devre elemanlarnn bozulma eik voltajlar aadaki tabloda gsterilmektedir ( Tablo 1.3 ). Mosfet Eprom Jfet Opamp CMOS 100 V 100 V 140 V 190 V 250 V Schottky Diyot Film Diren Bipolar Transistr Scr(Tristr) Schottky Ttl 300 V 300 V 380 V 680 V 1000 V

Tablo 1.3: Elektronik devre elemanlarnn bozulma eik voltajlar

1.7.2. Statik Elektriin Zararlar nsanlarn alm olduklar statik elektrik hem salklarna hem de kullanm olduklar elektronik cihazlara zarar vermektedir. Teknik personeller zerlerinde oluan statik elektrii, elektronik cihazlarn kullanm ve tanmas esnasnda devre elemanlarna boaltr. Bylece elemanlarn kullansz hle gelmesine ya da mrlerinin azalmasna sebep olurlar.

38

Statik elektrik binalardaki haberleme, g hatlar ve elektrik sistemlerine byk lde zarar verir. Uakta oluan statik elektrik, uu bilgisayarnn ve radarnn arza yapmasna sebep olmaktadr. Yldrmn yol at akm, uan d yzeyini yalayp geerken, iletilen ykn kk bir ksm, uan metal d yzeyindeki; rnein pencere gibi aklklardan ieri girebilir ve eer yolu zerinde duyarl elektronik aletler varsa, bunlar da arzalara yol aabilir. Statik elektriin ak ile oluan kvlcm evredeki narkoz gazlarnn, petrol buharlarnn patlamasna neden olabilir. Uzun sre arata yolculuk yapan bir srcnn, aracndan kp dorudan benzin pompa tabancasna dokunmas ile statik elektrikten meydana gelen yangn rnekleri mevcuttur. Bu olayn olmasnn sebebi akaryakt dolumu esnasnda oluan petrol buharnn statik bir arjla temas annda yanmasdr. Elektrostatiklenme nedeniyle toz veya dier kir paracklar malzemeye yapr. ok youn elektrostatik birikme sonucu kan elektrik oklar personelde yaralanmalara yol aabilecei gibi, ayn zamanda yangnlara ve patlamalara da yol aabilir. Makinelerde bulunan sensrler, lme kafalar, yazc kafalar gibi elektronik malzemeler elektrostatik yklenmeden etkilenebilir. Statik elektrik endstride birok alanda eitli problemleri ortaya koymaktadr. Elektrostatik itme veya ekme nedeniyle malzeme ya makineye ya da birbirine yapr. Bu da ok ciddi kalite sorunlarna yol aar. Statik elektrik zellikle plastik, ambalaj, gda, tekstil, matbaa ve boya gibi yaltkan cisimlerin ilendii makinelerde hatal rnlerin artmasna, elektrostatik oklara, rnlerin ilem srasnda tozlanmasna, rnlerin temizleme iin ikinci bir ilem gerektireceinden zaman kaybna ve en nemlisi gda sektrnde de hijyen problemlerini de beraberinde getireceinden istenmeyen bir durumdur. Endstride elektrostatik yklerden kaynaklanan drt ana problem sz konusudur; Elektrostatik ekim: Yksek statik yk ile alan rnler zerinde alma srasnda veya i bitiminde tozlanma ok sk rastlanan bin problemdir. Statik elektriin yaratm olduu ekim alan ierisine giren toz ve partikller yzey zerine yaparak baskda, boyamada, tbbi ve farmakolojik rnlerin retimi srasnda hatalara hattn yavalamasna ve firenin oalmasna neden olur. En nemlisi de bu tozlanm rnlerin gda sektrnde kullanlmas ve gda ile temas noktalarnda hijyen ve salk problemlerinin ortaya kmasdr. Bu da retim yapan iin de kullanan iin de istenmeyen bir durumu ortaya karr. Elektrostatik yapma: Statik yk ile yklenebilecek malzemelerin bir ok makinede eitli aktarma ve tama yntemleri olmasna ramen karlalan problemler ortaktr. Ykl malzeme tama srasnda metal yzeylere yapma, hareketli sistemlere dolanma birlikte tanan malzemelerde ilerletilememe gibi problemler kararak sistemin yavalamasna, makinede ksa ama srekli duraklamasna neden

39

olacaktr. Bu da retici kiiler tarafndan zaman ve para kayb yaratacandan istenmeyen bir dunum ortaya koyacaktr. Elektrostatik oklar: Firmalarn gvenlik tedbirleri ile ilgili hususlara verdikleri nem arttka, operatrlerin statik elektrikten kaynaklanan elektrik arpmas durumlarnn da nemi artmaktadr. Bu tip elektrik arpmalar ac verici olsa da, etkileri genellikle ksa srelidir ve atlatlabilir. Srekli bu oklara maruz kalma durumlarnda personeli rahatsz eden ve dikkatinin dalmasna sebep olan bir durum ortaya kan. En nemlisi de bu problemin yanc ve patlayc malzemelerle allan ortamlarda patlama ve yangn riskini artrmas ve giderilemeyecek problemleri ortaya koyabilecei gz ard edilmemelidir. Elektrostatik dearj: Bu problem, elektronik ile ilgili retim hatlar, bu retim hatlarnn kurulmas aynca dier elektronik bileenlerin imali ile ilgilidir. Dier endstrilerde gerek anlamda bir nemi olmayan 5 kV kadar kk voltajlar, elektronik komponentlerde veya daha da kts tm sistemlerde oranm olduka pahal olabilecek veya retimin uzun sre durmasna sebebiyet verecek ok ciddi hatalara yol aabilir.

1.7.3. Statik Elektriin Faydalar ve Kullanm Alanlar Statik elektrik endstride faydal ve nemli alanlarda kullanlr. Baz fotokopi makineleri ve lazer yazclardaki mrekkep paracklarn kada basmn salayan mekanizma ile kk kat paracklarnn durgun elektrikle yklenmi plastik bir taraa yapmasn salayan mekanizma ayndr. Statik elektrik endstriyel tesislerin bacalarnda havaya karmas istenmeyen kk paracklar filtreleme arac olarak da kullanlr. Konutlardan tutunuz, kmr santrallerinin bacalarna kadar kullanlan elektrostatik hava filtreleri bu esasa gre alr. Araba, beyaz eya gibi rnler statik elektrik ykl boya paracklar ile boyanr. Boya damlacklarna byk bir elektrik yk verilerek boya pskrtme ileminin verimi artrlr. Bylece, ykleri nedeniyle birbirlerini iten damlacklarn yzeye daha dzenli dalmalar salanr. Boya yntemi tarmsal ilalamada da kullanlmaktadr. Zmpara kd retiminde de statik elektrik kullanlmaktadr. Hal ve kadife yapmnda da statik elektrikten faydalanlmaktadr. 1.7.4. Statik Elektrik Yklerinin llmesi 1.7.4.1. Elektroskop Bir cismin elektrikle ykl olup olmadn, ykl ise hangi tr elektrikle ykl olduunu belirlemek iin kullanlan aletlere elektroskop denir.Elektroskop, havadaki iyonlardan ve rzgrlardan etkilenmemesi iin cam fanus ierisine alnmtr. Elektroskop, ykszken metal yapraklar kapaldr. Elektroskop kullanlmadan nce dokunma veya srtnme yolu ile nceden (+) veya (-) ykle yklenir.Elektroskop ykl iken her iki yaprak da ayn ykle ykl olacandan yapraklar birbirini iterek alr (ekil 1.25).Bir cismin elektrik yknn cinsini belirleyebilmek iin yk cinsi bilinen bir elektroskopun topuzuna

40

yaklatrlr. Bu durumda;a) Elektroskopun yapraklar daha ok alyorsa cismin yk elektroskopla ayndr.b) Elektroskopun yapraklarnn akl azalyorsa cismin yk elektroskopla zttr.

ekil 1.25

a. Elektroskopun yapraklarnn biraz almasnn nedeni yapraklara topuzdan yk gelmesidir. Topuzdaki ykn yapraklara iletilebilmesi iin K cisminin yknn iareti (-) olmaldr. b. Yapraklarn biraz kapanmas iin, yapraklardan topuza doru ykn ekilmesi gerekir. Bu ekme olaynn gereklemesi iin de L nin yknn iareti(+) olmaldr. Yksz bir elektroskop (-) ykle yklenmek istenirse (-) ykl bir cismin topuzuna dokundurulmas yeterli olur.Yksz bir elektroskop (+) ykle yklenmek istenirse (+) ykl bir cismin topuzuna dokundurulmas yeterli olur.Negatif (-)ykl bir elektroskoba (+) ykl bir cisim dokundurulduunda, yk durumuna gre 3 ihtimalden sz edilir: Elektroskopun yk miktar cisminkinden fazla ise elektroskopun yapraklar biraz kapanr. Yk miktarlar eit ise ntrleme olur ve elektroskopun yapraklar tamamen kapanr. Cismin yk miktar, elektroskopun yk miktarndan fazla ise, en son elektroskopun yknn iareti (+) olur ve yapraklar nce tamamen kapanr sonra tekrar alr. (yani nce ler ntr olur sonra + lar gelir.) 1.7.4.2. Elektrometre Yaps elektroskopa benzemekle birlikte fark, metal ubuklarndan birinin sabit, dierinin bir gsterge zerinde hareket ediyor olmasdr. Bu aletle bir cisim zerindeki elektrik yklerinin ne kadar olduu da bulunabilir.

41

1.7.4.3. Elektrostatik Voltmetre Elektrostatik etkiden yararlanarak iki nokta arasndaki gerilimi len alete elektrostatik voltmetre denir. Gerilim llecek noktalar A ve B ularna balanr. Sabit ve hareketli levhalar zt elektrik yk ile yklenir ve hareketli levha sabit levhalar tarafndan ekilir. Buna bal olan ibre gstergede deer gsterir. Bu aletle iletkenlerde yzey gerilimini, yaltkanlarda yzeydeki yk miktarn, elektrik alan iddetini ler. 1.7.5. Statik Elektriin Zarar Verebilecei Ortamlarda Alnacak nlemler Elektrostatik yklere kar nlem olarak; yaltkan giysi, terlik veya ayakkablardan, birikime yol aacak kaln ipek veya yn hallardan zellikle duvardan duvara olanlardan kanmak gerekir. Statik elektriin tahrip edici etkilerinden korunmak iin petrol tankerlerinde ve cephane ykl aralarda yere deen zincirler, yksek yaplarda da toprak balantl paratonerler kullanlr. Patlayc madde bulunulan depoya ivili ayakkablarla girilmez. eride ivisiz zel ayakkab giyilir. Ayrca depo grevlileri naylon, orlon, perlon gibi statik elektrik oluturabilen giysileri kullanamaz. zellikle rutubetli havalarda ve boydan boya hal ile kapl olan evlerde oluan statik

elektrik, hal zerinde duran metal mzik seti sehpas tarafndan alnmaktadr. Ayn ekilde insan temas ile elektronik aletlere statik elektrik aktarm olmaktadr. Bu elektrik o
derece kuvvetlidir ki, sabah saatlerinde zerinde kimse dolamadan bakldnda hal

zerinde ve metal mzik sehpalar zerinde basit lm aralaryla grnmektedir. Meta mzik sehpalar, statik elektrie kar basit bir kablo ile en yakn prizden
topraklanmaldr. Statik elektrii nlemenin veya iddetini azaltmann yollarndan biri, bulunulan ortamn nemlendirilmesidir. Havadaki nem oran elektrostatik yk birikimini etkiler. Dolaysyla, statik elektrik; havadaki nemin az olduu k aylarnda, kuru iklimlerde ve hava koullandrmasnn yapld ortamlarda daha belirgin bir sorun haline gelir. Nemli havada daha ok sayda iyon ifti bulunduundan, oluan statik ykn bir ksm, bu iyonlar tarafndan ntrlenir. Nem orann %60a kartmak, dearj olasln azaltr. Fakat bu yntem iyi bir zm deildir. Havadaki yksek nem oran, alanlar asndan rahatsz bir ortam oluturduu gibi yzeylerde slakla ve donanmda daha hzl paslanmaya yol aar. Ayrca yzeylerdeki slaklk, statik elektrik asndan iletkenlik salar. Elektronik malzemelerle alma yaplan tm ortamlarda antistatik malzemeler kullanlarak, statik yke kar kesinlikle tedbir alnmaldr. Antistatik malzemeler statik elektriin olumasn ve elektronik devre elemanlarnn zarar grmesini nleyebilen malzemelerdir.

42

1.7.5.1. Antistatik Malzemeler Ortamdaki statik elektrikten canllar ve kullanlan malzemeleri korumak iin antistatik malzemeler kullanlr. Antistatik malzemeler statik elektriin olumasn ve elektronik devre elemanlarnn zarar grmesini nleyebilen malzemelerdir. Statik elektrik ykl kiiler farknda olmadan elektronik cihazlara zarar verebilirler. Bu nedenle bir elektronik cihaz korumak amacyla; imalatndan, nakliyesine, paketlenmesinden, depolanmasna, altrlmasna kadar, hatta sonrasnda tamir devam ederken de antistatik nlemlerin alnmas gereklidir.

Baz antistatik malzemeler : Poetler: Metalik poetler, srtnmeden dolay elektronik malzemenin zerindeki statik elektrii nler, katmanldr. Pembe poetler statik elektriin datmn salar ve tek katmanldr. Siyah poetler, tek katmanldr ve iletken ortam salar. Elektromanyetik dalgalar iletken ortamlardan geemezler. letken poetler manyetik alandan bozulabilecek disket vb. malzemelerin tanmas iin idealdir.

43

Ambalaj Kpkleri: Pembe olan antistatik, siyah ise iletkendir.

Masa rtleri/Kaplamalar: 105 ohm ve 1012 ohm arasnda alan direnleri vardr. 1 ila 2 Mohm'luk diren tekil ederler. Antistatik ve iletken eitleri vardr. Scak lehim ve kimyasallara kar dayankl bir tabaka ile korunur.

Antistatik Bileklik: Kullanc personeli topraklamak sureti ile elektronik kartlarn zarar grmesini nler. 1-2 Mohm'luk diren tekil eder, test cihazlaryla kullanmadan nce test edilmeleri gerekir.

44

Antistatik nlk: Deiik boylarda, polyester ve karbon alamldr. Karbon yedirilmi kuma, elektriin iletkenliini salar. Dardan ya da kyafetler tarafndan oluabilecek statik yklenmeyi nler. Tek katmanl ve iletken olmalar gerekmektedir. Antistatik Ayakkab: Statik yklerin datlmas yoluyla, statik elektrik yklerinin en aza indirilmesinin gerekli olduu ortamlarda kullanlr. Yanc ve parlayc mahaller bu ortamlara rnek olarak verilebilir. Vcuttaki biriken statik elektrii, iletken veya antistatik zeminden boaltmaya yararlar. Antistastik Yer Kaplamalar: Karbon yedirilmi plastik alamldr. Taban, bakr baralarla rlm ve topraklanmtr. Yapkan karbonludur, iletim salanm ayn zamanda yrme esnasnda statik elektrik oluturmas nlenmitir. zel kimyasallarndan baka bir eyle silinmemelidir. zellikle deterjan vb. malzemelerle silindiinde zerinde lak oluaca dnlerek, kimyasal temizleyiciler yoksa yalnzca temiz nemli bez ile silinmelidir.

45

Antistatik Kimyasallar: AFC-400 gibi PCB temizleme kimyasallar olup eitleri mevcuttur. Hal, vinylex gibi malzemelere tatbik edildiinde ok ince antistatik katman oluturur. Antistatik rt, yer kaplamas gibi zeminlere srldnde antistatik zelliklerini artrr ve uzun mrl olmalarn salar. yonizasyon Cihazlar: Hassas Elektronik aletlerin olduu ortamlarda plastik bardak benzeri yaltkan malzemeler byk tehdit oluturmaktadr. Plastik bardak gibi malzemeler tamamen yaltkan olduklarndan topraklama yoluyla zerlerinde oluabilecek ykleri ntralize etmek mmkn deildir. Bu yzden bu tr risklerin bulunduu yerlerde ortama (-) ve (+) iyon flenerek yaltkan malzemeyi ntralize edebilecek zel iyonizasyon cihazlar kullanlmaldr. Antistatik Koltuklar: Kimya, ila, medikal, petrol ve askeri sanayide, hastane temiz odalar ve elektronik retim yapan iletmelerde kullanlan ESD/letken zellikte koltuklardr. Antistatik zellikteki koltuklarn yaps tekstil, zel fiberler ve metal tellerle oluturulmakta ve bu sayede vcutta bulunan statik elektriin zemine dearj salanmaktadr. Anti Statik Hava Tabancas: Endstriyel uygulamalarda statik elektrik yk ntralize etmek ve toz paracklarn yzeyden ayrmak iin tasarlanm, elle tutulan bir hava tabancasdr. Hzl dearj zaman ile etkin iyonizasyon salayabilmektedir. yonizasyon tabancas, oluturduu elektrik alan sayesinde hava molekllerini pozitif ve negatif iyonlarna ayrr, ayrlm olan iyonlar hava tabancas sayesinde daha uzak mesafelere tanrlar. Statik Elektrik Kontrol Nozullar: Endstriyel uygulamalarda antistatik barlarn taklamad kk noktalarda yksek statik elektrik ykn ntralize etmek iin tasarlanmtr. Hzl dearj zaman ile etkin iyonizasyon salar. Statik elektrik kontrol nozzlar, oluturduu elektrik alan sayesinde hava molekllerini pozitif ve negatif iyonlarna ayrr, ayrlm olan iyonlar hava nozzlar sayesinde daha uzak mesafelere tanrlar. Nozzle'n etkin mesafesinden geirilen herhangi bir statik elektrik ykl rn oluan zt ykl iyonlar ekecek ve malzemeyi ntralize edecektir. Ayn zamanda statik elektriin neden olduu elektriksel oklar, patlamalar, yangn tehlikeleri ve toz ekimi engellenmi olacaktr.

46

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Statik elektrik oluturabilecek etkileri tespit ediniz.

lem Basamaklar
alan bir devredeki elektronik hafzal bir entegreyi soketinden sknz.

neriler
Bu ilemi mutlaka retmeninizin gzetiminde yapmalsnz. alan bir devredeki entegreyi kullanmalsnz.

Devrenin enerjisini kestikten sonra entegreyi skmelisiniz.

Entegreyi soketinden skerken dikkatli olmalsnz.

47

 Vcudunuzu statik elektrik ile ykleyiniz, statik elektrikle ykl iken zerindeki yk elektronik hafzal bir entegreye boaltnz.

Vcudunuzun hangi artlarda daha fazla statik elektrik yk ile yklenebileceini anlamak iin Tablo 1.2 yi inceleyebilirsiniz. Ayanzda kauuk ayakkab bulunmas, zerinizde ynl kyafetlerin bulunmas, zeminin hal kapl olmas yklenmeyi hzlandrr. Entegrenin metal ayaklarna dokunarak, zerinizdeki yk boaltabilirsiniz.

Statik elektriinizi boalttnz entegreyi tekrar soketine taknz ve devreyi altrnz.

Entegre ayaklarna dokunduunuzda bir titreim olutuunu gzlemleyiniz. retmeninizden yardm almalsnz. Entegre ayaklarn sktnz ekilde dikkatlice takmalsnz. Takarken devrede enerji olmamasna dikkat etmelisiniz. Devreye enerji verildiinde devrenin almadn gzlemleyiniz. 2. ilem basamandaki nerileri de dikkate alarak statik elektrik ile yklenebilirsiniz. 1. ilem basamandaki nerileri uygulayarak alan bir entegreyi skebilirsiniz.

Antistatik bileklik takarak tekrar statik elektrik ile ykleniniz ve statik yknz entegreye boaltnz.

48

 Entegreyi devresine tekrar taknz ve devreyi altrnz.

Metal ksmlarna dokunarak yknz entegreye boaltabilirsiniz. Herhangi bir titreim olmadn gzlemleyiniz. Entegreyi uygun bir ekilde devrede enerji yok iken soketine takmalsnz. Devreye enerji verildiinde devrenin almaya devam ettiini gzlemleyiniz.

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. DEERLENDRME LTLER Evet Hayr

1. Uygun bir entegre buldunuz mu ?

2. Entegreyi soketinden kartabildiniz mi ? 3. nlem almadan(antistatik bileklik takmadan) statik elektrikle yklenip,vcudunuzdaki statik elektrik ykn entegreye boaltabildiniz mi? 4. Statik elektrik boaltlm entegreyi tekrar soketine yerletirdiniz mi ? 5. Devrenin almadn gzlemleyebildiniz mi ? 6. Antistatik bileklik taktktan sonra statik elektrikle yklendiniz mi ? 7. alan bir entegreye tekrar dokundunuz mu ? 8. Entegreyi soketine taktnz m ? 9. Devrenin almaya devam ettiini gzlemleyebildiniz mi ? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

49

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. Ebonit ubuk ynl kumaa srtlnce aadakilerden hangisi veya hangilerinin gereklemesi beklenir ? I. Her ikisi de ntr hle gelir. II. Ynl kuma elektron kazanr. III. Ebonit ubuk elektron kazanr. A) Yalnz III B) I ve II C) I ve III D) II ve III 1. 2. Aadaki olaylardan hangisi atmosferde elektrik yklerine bal olarak meydana gelmez? A) imek B) Yldrm C) Gkkua D) Gk grlts Aadakilerden hangisi eksi ykl paracktr ? A) Atom B) Proton C) Ntron D) Elektron 4. Elektrikle ykl bir balonu elektroskobun topuzuna dokundurduunuzda elektroskop ykleniyor. Elektroskobun yklenme ekli aadakilerden hangisidir ? A) Etki B) Srtme C) Dokunma D) Topraklama 5. *Antistatik poetler kullanmak *Antistatik nlk ve ayakkablar kullanmak *Antistatik yer kaplamalar kullanmak Yukarda verilen maddelerde ortak hedef nedir ? A) alrken temiz bir ortamda bulunmak B) nsann ve malzemelerin zerinde statik elektriin olumasn nlemek C) alann mikrop kapmamasn salamak D) Ucuz maliyetli imalat yapmak retim maliyetini drmek 6.

3.

50

*Vcutta antistatik bileklik kullanmak *Binalarda paratoner kullanmak *zel aralarda yere deen zincirler kullanmak Yukardaki maddelerde ortak ama nedir ? A) Zincirin yolda ses karmasn salamak B) Binalarn yksekliini belirlemek C) Statik elektriin tahrip edici etkilerinden korumak D) Statik elektrii lmek 7. *Vcutta antistatik bileklik kullanmak *Binalarda paratoner kullanmak *zel aralarda yere deen zincirler kullanmak Yukardaki maddeler iin aadakilerden hangisi veya hangileri dorudur ? I. Oluan statik elektrii topraa aktma ilemi yaparlar. II. Statik elektrii zerlerine toplarlar. III. Binalar, aralar ve malzemeleri statik elektrie kar korurlar. A) I II B) II III C) I III D) I - II III 8. Aadakilerden hangisi kmrn yaklmas ile enerji reten elektrik santralidir ? A) Hidrolik santral B) Nkleer santral C) Termik santral D) Jeotermal santral

9. I. Elektrik enerjisi nkleer enerjiye dnr. II. Elektrik enerjisinin iletilmesi kolaydr. III. Elektrik enerjisi depo edilebilir. Yukardakilerden hangisi veya hangileri dorudur ? A) I II B) I III C) II III D) Hepsi 10. Bir cismin elektrikle ykl olup olmadn lmeye yarayan alet hangisidir ? A) Elektroskop B) Voltmetre C) Barometre D) Ampermetre Aadakilerden hangisi iletken bir madde deildir ? A) Metal kak B) me suyu

11.

51

C) Metal ivi D) Kuru tahta 12. Atomun yaps ile ilgili; I. Atomun ktle numaras, proton says ile ntron saysnn toplamna eittir. II. Proton ve ntronlar atomun ekirdeindedir. III. Atom numaras, proton, ntron ve elektron saylarnn toplamna eittir. fadelerinden hangileri yanltr ? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) Hepsi Bir elementin atom numaralar ayn, ktle numaralar farkl ise bu elementler birbirinin izotopudur. Birbirinin izotopu olan iki ntr atom iin; I. Proton saylar farkl elektron saylar ayndr. II. Proton ve ntron saylar farkldr. III. Ntron saylar farkl elektron saylar ayndr. Yukardaki yarglardan hangisi ya da hangileri dorudur ? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II 13. 14. Aadakilerden hangisine sahip olan iyonun -2 deerlikli olduu kesindir ? A) 8 ntron, 10 elektron B) 13 proton, 10 elektron C) 15 proton, 17 elektron D) 21 proton, 23 ntron X+3 iyonunda 20 elektron, 32 ntron bulunduuna gre X elementinin ktle numaras katr ? A) 12 B) 51 C) 52 D) 55

15.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

52

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Elektrik akmnn etkilerini kavrayarak istenmeyen indirgenmesi iin gerekli nlemleri alabileceksiniz.

ARATIRMA
Evinizde kullandnz elektrikli aletlerin listesini yapnz. Bunlarn elektriin hangi etkisinden yararlanarak altn, faydas ile birlikte ne gibi zararlarnn olabileceini ve bunlara kar ne gibi nlemler alndn aratrarak bir rapor halinde snfta arkadalarnza ve retmeninize sununuz. Evinizdeki elektrikli frnn nasl s verdiini aratrnz? Edindiiniz bilgileri bir rapor haline getirerek snf ortamnda sununuz. Televizyonunuzun arkasnn neden delikli olduunu, evinizde neden elektrik sigortas kullandnz aratrarak elde ettiiniz bilgileri bir rapor halinde snfta arkadalarnza ve retmeninize sununuz. Rntgen filminin ve MR filminin nasl yapldn ve buralarda neden herkesin filminin ekilemediini evrenizdeki salk kurulularna bavurarak aratrnz. Sonucu bir rapor halinde snfnza ve retmeninize sununuz. Piyasada satlan pillerin trlerini, boyutlarn, kullanm yerlerini ve cretlerini aratrnz? Elde ettiiniz bilgileri bir rapor halinde hazrlayarak snf ortamnda sununuz.

53

2. ELEKTRK AKIMININ NGRLMEYEN ETKLERNE KARI NLEM ALMA

2.1. Elektrik akm
Elektriksel yk tayan paracklarn (elektronlarn) iletken ierisindeki hareketine elektrik akm denir. Bir iletken zerinden birim zamanda geen elektron saysn gsterir. Metal atomlarnn en d yrngesindeki elektronlar, gerilim ad verilen elektromotor kuvvet yani yklerin birbirini itmesi veya ekmesi etkisiyle atomdan atoma gemek suretiyle yer deitirirler. Elektrik akm elektron akndan ibarettir. Elektronlar, faydal olacak ekilde hareket ettirmek iin itmek gerekir. Bilindii gibi elektronlar maddelerin iinde bulunan atomlarn etrafnda dnerek hareket etmektedir. Bu dnn fayda salamas iin metal iinde belli bir ynde ak gereklidir. te elektronlar kendi normal hareketleri dnda, bir ynde srklemek iin gerekli olan kuvvete gerilim (elektromotor kuvvet, EMK) denir. Bir baka tanma gre; bir elektrik devresinde akmn gemesini salayan kuvvete gerilim denir. Elektrik akmnn yn, pozitif ykl utan negatif ykl uca dorudur. Elektron hareketi ise negatif ykten pozitif yke dorudur (ekil 2.1).

ekil 2.1-a

54

ekil 2.1-b

2.1.1. Elektrik Akmnn Kat, Sv ve Gazlardan Geii 2.1.1.1. Elektrik Akmnn Kat letkenlerden Geii Kat iletkenlerde(metaller) elektrik akmn serbest elektronlarn belirli bir yndeki hareketi oluturur. Madde, atomlardan meydana gelmitir. Elektrik ykl bir cisim veya gerilim kayna iletkene temas ettiinde elektronlar nlerine gelen atomlarn son yrngelerine girerler. Atomlar, zelliklerine bal olarak son yrngelerinde artan elektronlar kabul etmez. Serbest hale getirir. Serbest kalan elektron, pozitif zellik gsteren yne hareket eder. Son yrngeye yerleen elektron saysnn hz artarsa akm da o kadar art gsterir. 2.1.1.2. Elektrik Akmnn Sv letkenlerden Geii Sv ya da zelti hlindeyken elektrik akmn ileten ya da elektrik akm etkisiyle ayrabilen maddelere elektrolit ad verilir. Genellikle asitler, bazlar ve tuzlarn su ya da baka uygun bir zcdeki zeltileri bu zellie sahiptir. yonik yapl bileikler suda zndklerinde ayrlan (+) ve () iyonlar (elektrik ykl tanecikler), zeltide hareket ederek elektrik akmnn iletilmesini salar. Tuz (NaCl) bileii suda zndnde (+) ykl Na+ iyonu yani katyonu ile () ykl Cl iyonu yani anyonu oluur. Na+ ve Cl iyonlarnn tuzlu sudaki hareketi ile elektrik akm iletilebilir (ekil 2.2). Saf su ise yaltkandr.

55

ekil 2.2

2.1.1.3. Elektrik Akmnn Gazlar erisinden Geii Gazlar, normal artlarda elektrii iletmemesine ramen uygun artlar oluturulduunda iletebilir. Gazlarn elektrii iletmesi iin iyonlarna ayrabilme zelliini salamas gerekir. Gazlar herhangi bir yolla iyonlatrlrsa iletken hale gelebilirler. ine gaz doldurulmu tpn ularna pozitif ve negatif ykler balanrsa, tp iinde ntr durumda bulunan gaz atomlarnn yrngelerine girerek serbest elektronlar meydana gelir. Ayn anda pozitif yk kendine en yakn noktada bulunan atomun eksi ykl elektronunu eker, noksanlaan elektron negatif yk tarafndan tamamlanr. Bu durumda, ( + ) iyonlar katoda, ( - ) iyonlar anoda gidecek ve devreden(gaz iinden) bir akm geii salanacaktr (ekil 2.3). Gazlarn elektrii iletmesi iin gerekli artlar; Yksek gerilim Dk basntr.

ekil 2.3

2.1.2. Elektrik Akmnn Birimi ve llmesi Bir elektrik devresinde bir saniyede akan elektrik yk miktarna elektrik akm iddeti ya da elektrik akm denir. Elektrik akmnn birimi (A) amperdir. Bir iletkenin kesitinden bir saniyede 6,25.1018 elektron (1C) geiyorsa bu akmn iddeti 1 amperdir. I = Q t formlyle bulunur.

56

I: Elektrik akm iddeti (Amper) Q: Elektrik yk miktar (Coulomb) t: Elektrik yklerinin getii zaman (Saniye) Elektrik akm I harfiyle gsterilir ve bir elektrik devresinden geen akm alcya seri balanan ampermetre ile llr. RNEK Bir iletkenden 10 saniyede 50 Clik elektrik yk getiine gre, iletken zerinde oluan elektrik akmnn iddetini bulunuz. ZM t = 10 sn I = Q / t = 50 / 10 = 5 A Q = 50 C I=? 2.1.3. Elektrik Akmnn Ast ve st Katlar Bir iletkenden geen elektrik yk, selektrik akmn oluturur. Akmn birimi amperdir. Akmn st kat kiloamper (kA), ast katlar ise miliamper (mA) ve mikroamper (A)dir. Ast kattan st kata evrilirken bine blnr. rnekler: 1200 Amper(A) = 1,2 kiloamper (kA) dir. ( 1200/1000=1,2 ) 35 Amper(A) = 0,35 kilo amper (kA) dir. ( 35/1000=0,35 ) 0,41 Amper(A) = 0,00041 kilo amper (kA) dir. ( 0.41/1000=0,00041 ) st kattan ast kata evrilirken bin ile arplr. rnekler: 0,7 kilo amper (kA) = 700 amper (A) dir. ( 0,7*1000=700 ) 1 amper (A) = 1.000 (miliamper) mA. ( 1*1.000=1.000 ) 1 amper (A) = 1.000.000(mikro amper) A.( 1*1000*1000=1.000.000 )

2.2. Elektrik Akm eitlerinin Tanm

Elektrik akmn geen zamana gre yn ve iddetinin deiimi bakmndan, ikiye ayrabiliriz:

57

2.2.1. Doru Akm Zamana bal olarak yn deimeyen akma doru akm denir. DC veya DA harfleriyle gsterilir. 2.2.1.1. Dzgn Doru Akm Zamana bal olarak yn ve iddeti deimeyen doru akm eitidir.

2.2.1.2. Deiken Doru Akm Zamana bal olarak yn deimeyen fakat iddeti deien doru akm eitidir.

58

ekil 2.4: Deiik akm erileri

2.2.2. Alternatif Akm Zamana bal olarak yn ve iddeti deien akmdr. AA veya AC harfleriyle gsterilir.

ekil 2.5: Alternatif akm erisi

2.3. Elektrik Akmnn Etkileri

2.3.1. Is Etkisi Bir elektrik devresinde iletken zerinden geen akm, iletkenin direncine bal olarak sya dnr. Buna gre direnci byk, erime noktas yksek metaller kullanlarak elektrik enerjisi s enerjisine dntrlebilir. 2.3.1.1. Akm Geiren letkenlerin Isnmas Elektrik akm bir serbest elektron yk akdr. letken bir maddeye elektrik gerilimi uygulanarak elektronlarn harekete gemesi salanr. Bu hareket sonucu elektronlar srtnme kuvveti ile karlar. Yklerin srtnmesi sonucunda da iletken madde snr ve etrafna scaklk verir.

59

Yani gerilim kaynann elektrik enerjisi kinetik enerjiye dnerek elektronlar harekete geirir, harekete geen elektronlar srtnme ve arpma sonucunda iletkende bir s enerjisi oluturmu olur. 2.3.1.2. letkenlerin Kabul Edilebilir Isnma Dzeyleri (Snr Scakl) Yaltlm bir iletkenin(kablonun) scakl, belirli bir deerin zerine ktnda yaltkan eriterek deiik hasarlara yol aabilir. Bunu nlemek iin iletkenlerin ierisinden geecek maksimum akm deerleri belirlenmitir. letken maddenin zelliine, kesitine ve kullanlaca yere gre deien bu deerler iletken kataloglarnda yer alr. 2.3.1.3. Joule Kanunu Bir iletken zerinden geen elektrik akm ile onun yaratt s arasndaki ilikiyi veren fiziksel bir kanundur. Buna gre: inden akm geen iletkende oluan s miktar; iletkenden geen akmn karesi, iletkenin direnci ve akmn getii zamanla doru orantldr . Q = I. R. t Formlde Q ; direnci R olan bir iletken zerinden t srede geen sabit akm I tarafndan meydana karlan s miktardr. Akm (amper), diren (ohm), zaman da (saniye) olduunda Q'nun birimi joule olacaktr. (Joule cinsinden kan sonucu calori cinsine evirmek iin kan sonu 0.2388 katsays ile arplr.) Forml, uygulanan gerilim bilindiinde Q = I. U. t eklinde de ifade edilir. RNEK Bir elektrikli frn 220 V gerilimde 3 A akm ekmektedir. Bu frn 1 saatte ne kadar s yayar ? ZM U= 220 V I= 3 A t= 1 saat = 3600 saniye Q=? Q = U . I . t = 220 . 3 . 3600 = 2.376.000 Joule = 567.388 Cal. = 567,39 kCal. 2.3.1.4. Is Etkisinin Endstride Kullanm Yerleri Evlerimizde kullandmz elektrikli sobalar, tler, frnlar, elektrikli battaniyeler, elektrikli ofbenler, fritzler elektriin s etkisiyle alan malzemelerdir.

60

Elektrikli stma cihazlar, termik l aletleri, elektrik lambalar, elektrikli ark kaynak makineleri, sigortalar, termikler vb. malzemeler endstri alannda kullanlan ve elektriin s etkisi kullanlarak alan malzemelerdir. Ama s etkisi bazen zararl olabilmektedir. Elektrik motorlarnn, transformatrlerin ve tm elektrikli aygtlarn ar ve kontrolsz ekilde snmalar, malzemelerin bozulmasna ve kazalarn olumasna sebep olmaktadr. Is etkisiyle alan malzemeleri kullanrken u hususlara dikkat etmek gerekir: Rezistansl olan aygtlar alrken hareket ettirilmemelidir. Fi, priz ve ek balantlarnn ark oluturmamas iin salam yaplmaldr. alma esnasnda gvdeye kaak yapmayacak ekilde yaltlmaldr. Tamir ve bakmnn kolay olmas gerekir. Ar akma kar koruma tertibat zerinde olmaldr. Aygtlarn zerinde bulunan fi, anahtar, termostat ve iletken kablolarn ksa srede bozulup yanmamas iin sya, kopma, krlma gibi etkilere kar dayankl zellikte olmas gerekir.

61

2.3.1.5. Elektrikli Istc Hesaplar Elektrik enerjisinden yararl s elde etmek iin kullanlan, diren deeri yksek ve sya dayankl iletkenlere rezistans denir. Elektrikli stclarda rezistans olarak genellikle yass veya yuvarlak kesitli krom-nikel tel kullanlr. (Bakrn zdirenci 0,0178 mm / m iken, krom-nikel telin zdirenci 1,1 mm / m dir.) Rezistansa verilecek ekil kullanlaca yere baldr. Soba, ocak ve zgara gibi stclarda genelde spiral eklinde sarlr. Kullanlacak krom-nikel telin ap ve uzunluu cihazn gcne ve alma gerilimine baldr. 2.3.2. Elektrik Akm Ik Etkisi Elektrik akmnn k etkisinden aydnlatma amacyla yararlanlr. Elektrik akm sya dayankl ve direnci yksek bir metal zerinden, havasz bir ortamdan geerse k meydana gelir. Elektrik akmnn k etkisini gnlk hayatta kullandmz lambalar zerinde grebiliriz. Elektrik akmnn k etkisiyle eitli aydnlatma elemanlar retilmektedir. rnek olarak, neon, cva buharl, flamanl ampul, projektr vb. Tp alannda rntgen ekiminde, sanayide metallerin kesilmesinde ve uzaktan kumanda sistemlerinde de elektrik akmnn k etkisinden faydalanlmaktadr. 2.3.3. Elektrik Akmnn Manyetik Etkisi 2.3.3.1. Manyetik Maddeler Demir, nikel ve kobalt gibi kendileri mknats olmad halde, herhangi bir manyetik alan iinde kaldklarnda ekme zellii gsteren maddelere manyetik ya da ferro manyetik maddeler denir. 2.3.3.2. Manyetik Olmayan Maddeler Bakr, hava, alminyum gibi manyetik alann ierisinde olduklar zaman, ekme zellii gstermeyen maddelere manyetik olmayan maddeler denir. 2.3.3.3. Mknats Kutuplar Yaknnda bulunan manyetik cisimleri kendisine doru ekme zellii gsteren cisimlere mknats denir. Mknatslk etkisinin en iddetli grld ulara mknats kutuplar denir.

62

Bir mknats ubuk ortasndan bir ip ile aslrsa ubuk kuzey-gney dorultusunda ynelerek durur. Kuzeye ynelen uca kuzey kutbu (N), gneye ynelen uca gney kutbu (S) denir. Bu kutuplar iki ekim hareketine sahiptir; Ayn kutuplar birbirini iter. Zt kutuplar birbirini eker. Bir mknats ortadan ikiye blndnde, iki tane mknats elde edilir. 2.3.3.4. Manyetik Alan Bir mknats etrafnda meydana gelen etkileime manyetik alan denir. Mknatsn evresinde demir tozlarnn zerinde sraland hayali izgilere, mknatsn o blgede oluturduu manyetik alan kuvvet izgileri denir. 2.3.3.5. Manyetik Kuvvet izgilerinin zellikleri Manyetik kuvvet izgilerinin skl mknatsn kutuplarna yaklatka artar, kutuplardan uzaklatka azalr. Manyetik kuvvet izgilerinin zellikleri :

Yn, mknatsn kutuplar arasnda N den S ye doru ierisinde ise S den N ye dorudur. Mknatsn kutuplar arasndan ve ierisinden geerek kapal bir devre oluturur. Birbirlerini kesmezler, birbirlerine paraleldir. Btn malzemelerden geerler ve birbirlerini iter.

2.3.3.6. letken Etrafnda Oluan Manyetik Alan ve Bunun Zararl Olduu Ortamlar Bir iletken telden akm getiinde, telin evresinde manyetik alan meydana gelir. Bir pusula, iinden akm geen iletkene yaklatrldnda pusulann ibresi yer deiimi yapar (pusula inesi mknatstr). letkende oluan manyetik alan, elektronik cihazlarn verimsiz almasna neden olur ve canllarn salklarna olumsuz ynde etki eder. 2.3.3.7. Elektromknats ve Kullanm Alanlar Elektrik akm geen bir bobinin iine demir ubuk konulursa, ubuk mknatslk zellii gsterir. Bu tr mknatslara elektromknats denir. Herhangi bir uzay blgesinde bir manyetik alann varl, bu blgeye yerletirilmi demir tozuna etkiyen kuvvetin varl ile belli olur. Byle bir blgede demir tozlar, manyetik alan kuvvet izgileri denen izgiler boyunca sralanr. Elektriin manyetik etkisinin endstrideki kullanm alanlarnn bazlar; Elektrik motorlarnn altrlmasnda, Transformatrlerde, Mknatsl talama tezgahlarnda,

63

Elektrikli vinler yardmyla ar ve hurdalktaki metallerin nakliyatnda, Kontaktr ve rlelerin altrlmasnda, Hzl trenlerde, Manyetik maddelerin ayklanmasnda, Kap otomatiklerinde, anl zillerde, Elektrikli trenlerin ve asansrlerin fren sistemlerinde kullanlr.

Elektrik akmnn s ve manyetik etkisine tepki olarak yaltkan malzeme kullanlr. Elektrik akmn tayacak iletkenlerin zerindeki yaltkan malzemenin seiminde unlara dikkat edilmelidir: Yaltkan malzemenin cinsine ve kalnlna Kullanlacak gerilimin byklne ve etkisine Oluan elektrik alannn ekline allan hava koullarna En ok kullanlan yaltkanlar hava, kat, kauuk, mika, cam, porselen ve plastiktir. 2.3.4. Elektrik Akmnn Kimyasal Etkisi 2.3.4.1. Elektroliz Elektroliz; elektrik akm yardmyla, bir sv iinde znm kimyasal bileiklerin ayrtrlmas ilemidir. Bu deiiklik, maddenin elektron vermesinden ya da almasndan kaynaklanr. Elektroliz ile ilgili baz terimler:

Elektrolit: inde serbest iyon bulunduran ve elektrik akmn geiren, elektroliz olaynn olduu ortamlara elektrolit (zelti) denir. Genelde erimi olarak ya da bir tuz eriyiinin sulu zeltisi halindedir. (rnek: slfirik asit) Elektrot: Elektrolit iine batrlan ve elektrik akmnn gemesini salayan metallere elektrot denir. Elektroliz kabnda retecin pozitif(art) kutbuna bal elektroda anot, negatif(eksi) kutbuna bal elektroda katot denir. Elektroliz olay: Saf suyun iine H2SO4, NaCl veya NaOH gibi suda iyonlarna ayran maddelerden herhangi biri katlrsa elektrot ular bir gerilim kayna olur. Buradan asit (H2SO4), tuz (NaCl) veya bazlarn (NaOH) sudaki eriyiklerinin elektrik akmn ilettii anlalabilir. Fiziksel deiimin yannda, kimyasal deiimler de olmutur. Gerekleen bu olaya elektroliz olay denir.

Faraday Kanunlar: Elektroliz olaynda, elektrodlarda aa kan madde miktar ile ilgili olarak Faradayn tespitleri unlardr: 1.Kanun: Bir elektroliz olaynda, serbest hale geen veya znen madde miktar elektrolitten geen elektrik yk miktar ile orantldr.

64

2.Kanun: Deiik elektrolitlerin her birinden ayn byklkte elektrik akm getiinde, elektrotlarda toplanan madde miktarlar bu maddelerin edeer arlklaryla doru orantldr. Endstrideki Kullanm Alanlar: Elektrolizin endstride pek ok uygulama alan mevcuttur. Bunlardan en nemlileri unlardr; Saf Metal retiminde: Uygulamada iletken olarak kullanlan elektrolitik bakr ve elektrolitik alminyum elde edilmesi gibi Madenlerin ar hale getirilmesi: Bakr, gm gibi madenleri ar hale getirmek iin; arlatrlacak madeni anot, bu madenden yaplm ar bir ubuu katot ve ayn madenin elverili bir tuzunu elektrolit olarak almak ve anotla katot arasna uygun bir potansiyel fark uygulamak gerekir. Bu koullar altnda yaplan elektroliz olaynda; anottaki ar olmayan maden erir, katotta ise ar maden toplanr. Uygulanan potansiyel fark, arlatrlacak madeni katoda biriktirecek bir deerde seilir. Maden Kaplamaclnda (Galvanoteknik): Kaplamaclkta metallerin saflatrlmas, metallerin baka metallerle kaplanmas ilemleri, elektrolizle yaplmaktadr. Yani, kaplama maddesi malzemenin yzeyine kimyasal veya elektrokimyasal etki ile tutturulur. rnein, bakrn saflatrlmasnda ve birok metal paralarna paslanmaz bir nitelik kazandrmak iin bu yntem ok kullanlr. Ayrca, plastik kaplamaclnda, pillerin ve aklerin almasnda kullanlmaktadr. 2.3.4.2. Piller Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntrerek bnyesinde depolayan cihazlara PL denir (Resim 2.1). Pil, doru akm veren bir retetir.

Resim 2.1: Pil

Pillerin alma ilkesi:Elektrotlar ve elektrolit birbiriyle kimyasal olarak etkileir. Bu etkileme sonucu elektrotlardan birisi pozitif, dieri negatif yklenir. inko ve bakr elektrotlardan art yklenen elektrot pilin pozitif yani art kutbunu, eksi yklenen elektrot ise pilin negatif yani eksi ykl kutbunu oluturur. Bir pilin iki kutbu birletirildiinde elektronlar negatif ykle yklenen elektrottan pozitif ykle yklenen elektrota doru akmaya balarlar.Bu ilem elektronlarn pilin kutuplarn birletiren iletken tel zerinde hareket

65

etmesiyle salanr. Bu esnada eer iletken telin arasna bir ampermetre (akm ler) balam iseniz ampermetrenin ibresinde sapma olduunu gzlemlersiniz. Bu durum elektron aknn gerekletiini yani pilin akm vermeye baladn gsterir. Elektronlarn ak katotdan anota dorudur. Bu ak pilin iki kutbu arasnda yk fark kalmayana kadar devam eder (ekil 2.6).

ekil 2.6 : Pilin alma ilkesi

eitleri:Genel olarak piller, kullanldktan sonra atlan (Non-rechargeable) ve tekrar arj edilebilen (Rechargeable) piller olarak ikiye ayrlr. Kullanldktan sonra atlan (arj edilmeyen) piller: inko-karbon pil (Dk maliyetli, az enerji gerektiren uygulamalar iin kullanlr.) inko-klorid (inkokarbon pilden biraz daha uzun mrldr.) Alkalin pil (Alkaline/manganez "uzun mrl" pillerdir, daha fazla g ihtiyac gerekriren uygulamalarda da kullanlabilir.) Gm-oksit pil (Genelde iitme cihazlarnda kullanlr.) Lityum (Lithium) pil (Genelde dijital kameralarda kullanlr. Saat ve bilgisayar saatlerinde de kullanld grlr. ok uzun mrldr, fakat pahaldr.) Civa (Mercury) pil (Genelde dijital saatlerde kullanlr.) inko-hava pil (Genel olarak iitme cihazlarnda kullanlr.) Isl (Termal) pil (Yksek scaklk depolar. Asker uygulamalarda nem tar.) arj edilebilen (tekrar kullanlabilen) piller: Kurun-asit pil (Aralar, alarm sistemleri ve kesintisiz g ihtiyac olan yerlerde kullanlr.) Lityum-iyon pil (Olduka yaygn olan trdr. Yksek arj younluu vardr. Dizst bilgisayar, cep telefonlar, mp3 alarlar ve daha birok tanabilir dijital cihazda kullanlr.) Lityum-iyon polimer pil (Lityum iyon pilin temel karakteristiklerini tar, fark daha az arj younluu olmasdr. Bu pilin kimyas reticinin ihtiyacna gre kullanm yeri avantaj yaratabilmesidir. rnein; ultra ince pil)

66

Sodyum-slfr (NaS) pil Nikel-demir pil Nikel metal hibrid (Ni-MH) pil Nikel-kadmiyum pil - Li-Ion ve Ni-MH pil tiplerinin tm uygulamalarnda kullanlabilir. Bu pil, uzun arj adedine sahiptir (1500 defann zerinde). Fakat dier tiplere gre daha az enerji younluuna sahiptir. Ni-Cd piller eski teknolojide kullanlmakta olup, hafza sorunlarna yol amalarndan dolay yerini modern pillere brakmaktadr. Sodyum-metal klorid pil Nikelinko pil Erimi tuz pili

ekil 2.7: Pilin yaps

2.3.5 Elektrik Akmnn Fizyolojik Etkisi: Elektrik akmnn canllar zerindeki etkisine fizyolojik etki veya elektrik arpmas denir. Elektrik akm, arpma iddetine bal olarak; i ve d yanklar, fel, solunum zorluu ve kalp durmasna sebep olarak lme kadar uzanan kazalara yol aar. Her insann vcudu, elektrik akmna kar belirli bir diren gsterir. Bu diren, 42 volta kadar olan gerilimlerin vcudumuza zarar vermesini nler. Baka bir deyimle, insan vcudu iin tehlikeli olan gerilim 42 volttan balar. Elektrik akmnn fizyolojik etkisi elektrik kullanlarak yaplan birtakm tedaviler de kapsar.

67

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Elektriin etkilerini ve oluumlarn gzlemleyiniz. lem Basamaklar neriler Elektrik s ve k etkisiyle Evinizde veya okulunuzda 100 Wattlk bir alan lamba devresi yapnz. ampuln alt odadaki lambann tesisatn kullanabilirsiniz. Anahtara basarak lambay altrabilirsiniz. Lamba altrlmadan nce zerindeki scakl gzlemleyiniz. almayan lambaya dokunarak onun souk olduunu gzlemleyebilirsiniz. Lambann takl olduu plastik duyun da souk olduunu gzlemleyiniz. Dokunma esnasnda lambann metal ksmlarna elinizi dokundurmaynz. Lamba k vermedii iin gznzn kamamadn greceksiniz. Lambaya bakmaynz. Etrafn aydnlandn gzlemleyiniz. Lambaya elinizi yaklatrmalsnz.

Lamba snk durumda iken gznzle direkt olarak lambaya baknz. Lambay altrn ve 1-2 dakika bekleyiniz.

Lambann zerindeki scaklk deimesini hissediniz.

Lambaya kesinlikle elinizi dokundurmaynz. Elinize bir scaklk geldiini hissedeceksiniz.

68

 Lambann takld duya dokununuz. alan ampule direkt olarak baknz.

Elektriin s etkisinden yaltkan maddelerin etkilendiini grnz..

Elektriin manyetik ve elektromanyetik etkisinin cep telefonlarndaki oluumunu grnz

Duya dokunduunuzda bir scaklk hissedeceksiniz. Gznzn kamatn gzlemleyeceksiniz. Gznz ektiinizde bir mddet etraf bulank grdnz gzlemleyeceksiniz. . Hi kullanlmam plastik duy ile uzun sre kullanlm plastik duyun yan yana getirilmesi ile aralarndaki fark gzlemleyebilirsiniz. ok kullanlm duyda sararma ve u noktalarda erime olduunu gzlemleyiniz. Evinizde kullandnz tnn kablosunun zamanla eridiini gzlemleyiniz. Elektrik ocaklarnda, rezistanslarn yerletirildii ate tulalar ve boncuklarn bir mddet sonra kavrulup ufalandn gzlemleyebilirsiniz. Televizyon ya da bilgisayar monitrnzn bir mddet altktan sonra arka ksmlarnn sndn ve buralarn delikli yapldn gzlemleyebilirsiniz. . Cep telefonunuzla televizyonun ya da radyonun yannda arama yapmalsnz. Televizyonda ve radyo da hrt ve karncalanma meydana geldiini gzlemleyiniz. ok hassas elektronik elemanlarn (uaklarda, otobslerde) bozulmasna neden olan deiik uyar tabelalarnda gzlemleyebilirsiniz. Uzun sre cep telefonunun kulakta tutulmasnn, tpk mikro dalga frnn ierisine

69

konulan yemei piirmesi gibi beyni piirdiini ve insan salna zararl etkisi olduunu deiik yaynlardan gzlemleyebilirsiniz.

70

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. DEERLENDRME LTLER 1. Uygun bir lamba tesisat buldunuz mu? 2. Devrede kullanlan elemanlarn almadan nceki durumlarn gzlemlediniz mi? 3. Devreye gerilim uyguladnz m? 4. Lambann etrafna s verdiini gzlemlediniz mi? 5. Lambann takld duyun uzun sre altktan sonraki durumunu gzlemlediniz mi? 6. Cep telefonunun alt anda etrafna manyetik alan yaydn gzlemlediniz mi? 7. Basit bir elektromknats deneyini yaptnz m? 8. Televizyonun arka ksmnn neden sndn rendiniz mi? 9. Evde kullandmz elektrik akm eitlerinin hangileri olduunu rendiniz mi? 10. Evde neden sigorta kullanldn rendiniz mi? 11. Herkesin neden rntgen filminin ekilemediini rendiniz mi? 12. Istc hesaplarnda iletken kataloglar kullandnz m? 13. Yaltkan maddelerin neden bir mddet sonra hasar grdn rendiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

71

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. Istclarda kullanlacak Krom-Nikel telin apn ve uzunluunu aadakilerden hangisi veya hangileri etkiler? I.Kullanlacak cihazn gc II. Cihazn alaca gerilim III. Cihazn alt ortam 1. A) Yalnz I B) I-II C) I-III D) II-III Aadakilerden hangisi veya hangileri manyetik zelliklerindendir? I. Kuvvet izgilerinin yn, Nden Se dorudur. II. Kuvvet izgileri birbirine paraleldir. III. Manyetik kuvvet izgileri btn malzemelerden geer. IV. Manyetik kuvvet izgileri, birbirlerini iter. 2. A) I-II-III B) I-III-IV C) II-III-IV D) Hepsi Plastik, yaltkan bir maddedir. II. Plastik, elektrik akmnn s ve manyetik etkisine kar koruma yapar. III. Plastik elektrikli aletlerin maliyetini artrmaktadr. Yukardaki maddelerden hangi veya hangileri elektrikilerin kulland aletlerin elle tutulan ksmlarnn plastikle kaplanmasnn nedenlerindendir? 3. A) Yalnz I B) I II C) I III D) II III 4. Aadakilerden hangileri yaltkan malzeme deildir? 1. Hava 2. Kat 3. Kauuk 4. Mika Plastik A) 1-2-3-4 B) 4-5-6-7 C) 1-3-5-7 D) Hibiri kuvvet izgilerinin

5. Cam 6. Porselen

7.

72

5.

Aadakilerden hangisi elektrii depo eder? A) Akmulatr B) Telefon C) Frn D) Ampul

Kullanlacak yaltkan malzemenin cinsi ve kalnl aadaki seeneklerden hangi veya hangilerine gre seilir? I. Gerilimin bykl ve etkisi II. allan hava koullar III. Oluan elektrik alannn ekli 6. A) Yalnz I B) I II C) II III D) I II III 7. Aadaki ev aletlerinden hangisi akm geen telin snma zelliinden yararlanlan elektrikli bir ara deildir? A) Tost makinesi B) Buzdolab C) t D) Sa kurutma makinesi

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru Modl Deerlendirme ye geiniz.

73

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Ev Ha DEERLENDRME LTLER et yr 1. Herhangi bir nlem almadan vcudu yeterli seviyede statik elektrikle yklediniz mi? 2. Yklenilen statik elektrii uygun bir ekilde boalttnz m? 3. Uygun bir antistatik bileklik buldunuz mu? 4. Antistatik bileklii kolunuza takp ve toprak temasn yaptnz m? 5. Bileklik taktktan sonra ykleme ilemini yaptnz m? 6. Bileklik taklarak yklenilen statik elektriin boalmasn saladnz m? 7. Uygun bir CMOS buldunuz mu? 8. CMOSu soketinden skebildiniz mi? 9. nlemsiz statik elektrikle yklenip, vcutta oluan yk CMOSa 10. boaltabildiniz mi? 11. Statik elektrik boaltlm CMOSu tekrar soketine yerletirdiniz mi? 12. Devrenin almadn gzlemlediniz mi? 13. Antistatik bileklik taklarak statik elektrikle yklendiniz mi ve alan bir CMOSa tekrar dokundunuz mu? 14. CMOSu soketine taktnz m? 15. Devrenin almaya devam ettiini gzlemlediniz mi? 16. Uygun bir lamba tesisat buldunuz mu? 17. Devrede kullanlan elemanlarn almadan nceki durumlarn gzlemlediniz mi? 18. Devreye gerilim uyguladnz m? 19. Lambann etrafna s verdiini gzlemlediniz mi? 20. Lambann takld duyun uzun sre altktan sonraki durumunu gzlemlediniz mi? 21. Cep telefonunun alt anda etrafna manyetik alan yaydn gzlemlediniz mi? 22. Basit bir elektromknats deneyini yaptnz m? 23. Televizyonun arka ksmnn neden sndn rendiniz mi? 24. Evde kullandmz elektrik akm eitlerinin hangileri olduunu rendiniz mi? 25. Evde neden sigorta kullanldn rendiniz mi? 26. Herkesin neden rntgen filminin ekilemediini rendiniz mi?

74

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 A C D C B C D C C A D C C C D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 B D B D A D B

75

KAYNAKA KAYNAKA
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt1, MEB,stanbul, 1997. YAZ M. Ali, Said AKSOY, Fizik-2 Elektrik, Srat Yaynlar, 1997. Elektrik Tesisleri Ynetmelii, Resm Gazete, 1986:190968. http://www.biltek.tubitak.gov.tr

76