Uur Mumcu _ Krt slm Ayaklanmas 1919-1925

Krt-slm Ayaklanmas, Uur Mumcu / 11. Basm, 1993 / Kapak, Erkal Yavi / Kapak Basks, zylmaz Matbaas / i Bask, Yaylack Matbaas / Cilt, Aziz-Kan Mceliithanesi / Kitab Yaymlayan Tekin Yaynevi, Ankara Cad. No: 43 STANBUL Tel: 527 69 69-512 59 84 Fax: 511 11 22 UUR MUMCU KRT - SLAM AYAKLANMASI 1919-1925 Onbirinci Basm TEKN YAYINEV I Emperyalizme, rkla, baskya, smrye ve terre kar olan herkeseU [Bu yaz dizisi 2-22 Haziran 1991 gnleri arasnda Cumhuriyet Gazetesi'nde ncesi ve Sonras ile eyh Sait Ayaklanmas adyla yaynlanmtr.] NDEKLER Sunu ........................ Seyit Abdlkadir ............... ngiliz Krtl............... Emperyalizmin Diplomasisi......... Kokiri Ayaklanmas ............ Sakall Nurettin Paa ............ Krtlere zerklik ............... Airetler Kavgas ............... Cibranl Halit Bey............... eyh Sait Ayaklanmas Balyor Bir Polis Oyunu ... '............ Takrir-i Skun Dnemi Balyor ... Ayaklanma Bastrlyor............. eyh Sait'i Bacana Kasm Bey hbar Ediyor Seyit Abdlkadir: Krt Deilim! ... eyh Sait: Amacm eriat......... eyh Sait Sorguda............... eyh Sait: Krdistan'da Halk Birlemez eyhler: Ayaklanmaya Korku Yznden Katldk eyh Abdullah: Biz Hainlere Uyduk Musul ngilizlere! ............... eyh Sait'in Torunu Melik Frat ... Notlar........................ Ad Dizini......... .........< ... 5 SUNU Yakn tarihi bilmeden bugn olup bitenleri anlamaya olanak yoktur. Krt sorunu zerinde aratrma yapmann binbir trl engeli var. Engellerden biri resmi belge ve kaytlarn incelemelere ak olmamasdr. Oysa, bugn, ABD, ngiltere, Fransa ve Federal Almanya yirmili ve otuzlu yllara ilikin btn gizli yazma ve belgeleri yerli ve yabanc btn aratrmaclarn incelemelerine amtr. Trkiye'de ise brakn gizli yazmalar, Genelkurmay Bakanl, 1972 ylnda Harp Tarihi yaynlar arasnda kan bir inceleme kitabn kendisi yasaklamtr!

stiklal Mahkemesi dosya ve tutunaklar ancak TBMM Bakanlnn zel izni ile incelenebiliyor. eyh Sait Ayaklanma dosyalar TBMM arivinde tasnif ddr. Genelkurmay belgelerini incelemek ise bizler iin hemen hemen olanakszdr. stelik, yakn tarihimizde Krt sorunu yasak emberleri iine alnmtr. Krt konusunda zerindeki bu yasaklar sorunun ve konunun yeterince aydnlanmasn nlemitir. zerlerinden altm-yetmi yl gemi olaylar inceleyip tartamyorsak bugnleri hi anlayamayz. Bu nedenle 1919 ylnda stanbul'daki Krt rgtlenmeleri ile balayan ve eyh Sait ayaklanmas ve Musul sorunu ile noktalanan bu sreci elden geldiince btn ayrntlar ile incelemeye altm: 7 Bu bir balang saylmaldr. Yararlandm kaynaklar arasnda eitli yazar-larca daha nce yaynlanm, ngiliz ve Amerikan gizli belgeleri, Londra, Sen Remo ve Lozan Anlama tutanaklar ve bu konular zerindeki inceleme kitaplar bulunuyor. Fransz Dileri Bakanlnn gizli belgelerinin bazlar ise ilk kez yaynlanyor. Bu dneme ilikin TBMM'nin ak ve gizli tutanaklarn da inceleyerek olaylarn siyasal boyutlarn yanstmaya ve gelimeleri de bu balamda sunmaya altm. eyh Sait ve arkadalarn yarglayan ark stiklal Mahkemesi savclarndan Avni Doann bugne kadar yaynlanmam anlarnda ve Doann arivinde olaylara k tutacak birok yazma, rapor ve belge bulunuyor. Bunlar konularn ak iinde deerlendirerek dip notlarnda da bu yazma, belge ve raporlar say ve tarihlerini de belirttim. 1944 ylnda ileri Bakan Hilmi Uran'n emri ile balayan Yakn Dou Ayaklanmalar ile ilgili alma iin Dou Genel Mfettii Avni Doan'a gnderilen raporlar ve yazmalarda birok gerek sergilenmektedir. Yaynlanmam anilardaki ifreli telgraflar ile polis takip raporlar karanlkta kalm olaylara da k tutuyor. eyh Sait olayn anlayabilmek iin Krt snni ve Krt alevi airetlerin yaplarn, birbirleriyle olan ekimelerini ve elikilerini bilmek gerekiyordu. Bu konular nce anlamaya, sonra da sizlere anlatmaya altm. Krt ayaklanmalarna hangi Krt airetleri hatld? Hangileri Hkmetten yana tavr aldlar? eyh Sait'i hangi Krt aireti ihbar etti? eyh Sait'i ele-veren Cibranl Binba Krt Kasm kimdi? Bir film kukusu iindeki bu olaylar kaynaklarnS dan incelenerek, soruturularak, aratrlarak su--nuldu. Krt kkenli aydnlarn yaynlar da gzden geirildi, bu yaynlarda ileri srlen savlar baka kaynaklar ile karlatrlarak incelendi. eyh Sait Ayaklanmasn irdeleyen ve savunan islamc dergiler ile marksist yaynlar birlikte incelenerek yorumland. Buradan artc sonulara ulald. Yararlandm kaynaklarn herbiri dip notlarnda gsterildi. Yazarlarn ngiliz gizli belgelerine yaptklar yollamalarda zgn kaynan tarihi ile dosya says da verildi. Bundan da amacm u.Bu zonular, bundan sonra aratrmaclarca incelenecek ve tarih, karanlkta kalan btn olaylar ve ilikilerle birlikte sorgulanacaktr. Bu yzden btn kaynaklar tek tek okurlara ve aratrmaclara sunmay zorunlu ve yararl grdm. Yararlanlan belgelerin tarih ve saylarn vererek bundan sonra bu konular aratracak olanlara - karnca kararnca - yardmc olmaya altm. steyen ana metinlerdeki olaylar okumakla yetinir, olaylar daha derinden kavramak isteyen okurlarla aratrmaclar da dip notlarnda verilen ayrntlar okuyup, incelerler. Aratrmaclar, gerekirse bu ayrntlar konusunda daha da derin aratrmalar yaparlar. Byle bir yntem izledim. eyh Sait'in bugn hayatta olan yaknlar ile grerek kendilerinden bilgiler de aldm. Avni Doan'n yaynlanm anlar ile arivini incelememize aan torunu gazeteci Ali Doan'a, eyh Sait'in torunu Melik Frat ile eyh Sait'in kardei Abdurrahim'in torunu Abdurrahim Bilgin'e, eyh Sait ailesi ile tanmamz

salayan, ayrca airetler konusunda ariv ve bilgilerinden yararlandm emekli Jandarma Albay Ylmaz Erkekolu'na, Fransz Dileri Bakanlnn gizli belgelerini veren Do. Dr: Unsal Yavuz'a, bu yaz dizisini Cumhuriyet Cazete9 si'nde yayna hazrlayan Grsel Gzc'ye, btn aratrmaclarn dostu TBMM Ktphanesi Mdr Yardmcs Ali Rza Cihan ile kitapln gler yzl alanlarna yrekler dolusu teekkr borluyum. Resmi tariJi, yasaklar ve ideolojik banazlklar ayn anadan domu zlere benzerler. Tarihe n yarglar ve yapay kuramlar ile baklmaz.. Bu nyarglar ve yapay kuramlar ile karlkl banazlklar aamazsak, ne dn anlarz, ne bugn. yleyse sayfay evirip bu Krt-slam Ayaklanmasnn yksn okumaya balayalm. Evet 1919'un stanbul'undayz. Krdistan Teali Cemiyetinin kapsn alp, Seyit Abdlkadir ile tanyoruz. Oradan Sivas Kongresine, oradan da Kokiri Ayaklanmasna, Londra, Sen Remo ve Sevr'e, Sevr'den Kokiri Ayaklanmaclarna, buradan da Varto'-Ju Hrmek Airetine konuk olacaz, sonra da eyh Sait'in, Cibranl Halit'in, Bitlis Milletvekili Yusuf Zi-ya'y tanyacaz. Polis grevlisi Celal'i ngiliz grevlisi Mr. Temp-len klna giren Zabta memuru Nizamettin'i, Palu-lu Kr Sadi'yi ve eyh Sait'i eleveren bacana Binba Kasm'. Sonra ark stiklal Mahkemelerini greceiz. Sanklar, yarglar, savclar ve polis raporlarn. Sonra idamlar. Srgnleri... Sonra? Sonrasn kitap bittikten sonra konuacaz... Uur Mumcu 1 Haziran 1991 10 SEYT ABDLKADR Krdistan Teali Cemiyeti, stanbul'da Caalolu'n-da Sihhat ve timai Muavenet Umum Mdr Dr. Abdullah- Cevdet Bey'in apartmanndn Seyit Abdlkadir ve arkadalarnca kjrulmutu1. Hseyin kr (Baban) Bey, Dr. kr Mehmet (Sekban) Bey, Muhittin Nami Bey, Babanzade Hikmet ve Aziz Beylerce 1918 yi Eyli aynda stanbul'da kurulan Cemiyet bakanlna Seyit Abdlkadir'i, bakan yardmclklarna Mehmet Ali Bedirhan ve Ferik Fuat Paa'y, genel sekreterlie de Babanzade kr'y getirmiti". Eski Hicaz Valisi Mustafa Zihni Paa, eski Harput Valisi Kemahl Sabit, Bedizzaman Molla Said, Mu milletvekili ilyas Sami, Kaymakam Abdlaziz, Babanzade Hikmet, eyhlislam Haydarizade brahim, Baytar ivrzade Mehmet Nuri, Emin Paa, Dr. kr Mehmet, Mevlana-zade Rfat, Ferit Ahmet Hamdi Paa, topu yzbas Emin, emekli savc Urfal Tayfur, Kamuran Ali Bedirhan, Kadzade Mehmet evki, Krdistan dergisi bayazar Ar-vasizade Mehmet efik, ayn derginin sorumlu mdr Mehmet Mihri, Jin dergisi sorumlu mdr Hamza, Berzencizade Abdlvahit, Heyzanizade Kemal Fevzi rgtn ileri gelenlerindendP. Cemiyetin Krte ve Trke yaynlanan Jin adl dergisi vard. Ayrca Mevlanazade Rfat'n Serbesti Gazetesi de Krt Teali Cemiyeti'nln grlerini savunuyordu. Rozi Krdistan ve Bank Hak adl dergiler de ayn dorultuda yaynlar yapyorlard. Badat'ta da Krdistan adl bir dergi karlyordu. 11 Krt Teali Cemiyeti'ni Krt Ne-i Maarif Cemiyetinin kuruluu izledi4. Bu cemiyeti, aralarnda. Bedirhanzade Emin Ali Bey, Mithat Bey, Kamil Bey, Bedizzaman Sait Bey ve Dr. Abdullah Cevdet'in bulunduu stanbul'daki Krt aydnlar kurmulard. Bedirhanoullar, Seyit Abdlkadir ve Paris'teki Krt delegesi erif Paa, Krt rgtlerinin nde gelen liderleriydi. Osmanl mparatorluu'nda ilk yasal Krt rgt Diyarbakr'da 1908 ylnda kurulmutu. rgtn ad, Osmanl Krt ttihat ve Terakki Cemiyetiydi. Ayn yl stanbul'da Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti kurulmutu. Krt Teavn ve Terakki

Cemiyeti bakanlna mr boyu bakan kalmak zere Seyit Abdlkadir seilmiti5. 1918 ylnda stanbul'da Krdistan Teali Cemiyeti ile Krdistan Cemiyeti, 1919 ylnda Krt Ner-i Maarif Cemiyeti, Krt Talebe Heyvi Cemiyeti, Krt Kadnlar Teali Cemiyeti ve Krt Milli Frkas, 1921 ylnda Krdistan Teriki Mesai Cemiyeti6 ile Krt Talebe Heyvi Cemiyeti kurulacakt. Krdistan Teriki Mesai Cemiyeti genel sekreteri Palulu Kr Sadi'ydi. Kr Sadi de Seyit Abdlkadir'in en yakn adamyd. Btn bu rgtlerin odak noktas Seyit Abdlkadir'in Caddebostan'daki eviydi. Seyit Abdlkadir, emdinlili beydullah'n oluydu. Peygamber soyundan geldiini ileri sren Nakibendi eyhi beydullah, ran'da bir Krt Devleti kurmak iin ayaklanm, 1879'da balayan bu ayaklanma baarszlkla sonulanmt. Abdlkadir, babas ile birlikte bir sre Taif'de srgnde yaam, sonra da stanbul'a gelip yerlemiti. eyh beydullah'n olu Seyit Abdlkadir'in Krtler zerinde olduka byk bir etkisi vard. Ayan Meclisi yelii yapan . Abdlkadir, Hrriyet ve tilaf Frkas'nn da kurucusuydu7. Seyit Abdlkadir, 4 Mart 1919 tarihinde kurulan 1. Damat Ferid hkmetinde de uray Devlet Reisi (Dantay Bakan) olarak girmiti. ngilizler o gnlerde Mardin'in gneyinden balayan 12 ve Bitlis ve Van illerini iine alan ingiltere'nin korumasnda bir Krdistan devleti kurmay planlyordu8. Erzurum ve Trabzon'un da ABD korumas altnda Ermenilere verilmesi dnlmt. Amerikan Cumhurbakan Wilson'un yaynlad 14 ilke de Krtlere devlet kurmak iin yeil k yakyordu. Wilson, Osmanl mparatorluunun gelecei ile ilgili u szleri Ermeni ve Krt liderlerini umutlandrmti: Bugnk Osmanl mparatorluu'nun Trk blgelerinde egemenlik ve gvenlik salanacak, fakat bugn Trk tahakkm altnda bulunan teki milletlerin de mutlak bir yaama gveni ve hibir surette incinmeden kendi balarna gelimek hususunda imkanlar verecektir.. Ermeni lideri Boos Paa, Paris'teki Bar Konferansna 12 ubat 1919 gn isteklerini bildirmiti, Ermeniler u illeri istiyorlard: Van, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Erzurum, Trabzon, Moras, Kozan, Adana. Osmanl mparatorluu'nun eski Hariciye Nazrlarndan Krt Sait Paa'nn olu eski Stockholm Bykelisi erif Paa da Paris konferansnda Krt isteklerini bildirdi: Dou ve Gneydou illeri Krtlere braklmalyd. Ermeniler ve Krtler, ayn illerde hak ileri sryorlard. Bir sre sonra bu elikiler giderildi ve Ermeni Boos Paa ile Krt erif Paa anlaarak 20 Aralk 1920 gn Paris'te ortak imzal bir muhtra yaynladlar. Muhtra yleydi: Ermeni ve Krt uluslarnn yetkili delegeleri olan bizler yksek rka mensup, karlar ortak ve resmi ve gaynresmi hkmetleri kendilerine bunca zulm etmi bulunan Trklerin boyunduruundan tamamen kurtularak ve bamszlklarndan baka bir gaye ve maksat takip etmeyen iki milletin emellerini Bar Anlamasna sunmakla onur duyarz. Uluslarn kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmeleri konusundaki ilkesine dayanarak byk devletlerden bi13 risinin korumas altnda bamsz bir Ermenistan ve bir Krt Devletinin kurulmasn ve btn byk devletlerin uluslarmzn emel ve arzularn kabul ederek aydnlanma ve gelimede bize teknik yardm yapmalarn Bar Konferansndan istememek konusunda fikir birliine vardk. Topraklarn paylalmas sorununa gelince, daha nce sunduumuz muhtralarla belirttiimiz snrlarn izilmesi sorununun da Bar Konferansnn iyi niyet ve adalet duygularna brakrz. nk verilecek kararn adaletli olacana inanyoruz. Bundan baka aznlklarn hukuku ile ilgili anlamay da sunarz0. Krt erif Paa ve Boos Nobar Paa'nn imzaladklar bu muhtra Meclis-i Mebusan'da byk tepkiyle karland. Mecliste konu zerinde sert tartmalar oldu. Journal d'Orient adl bir yabanc gazeteye anlama konusunda deme veren

Seyit Abdlkadir hakknda soruturma almas istendi. Celal Nuri (leri), Abdikadir'i sulad. Abdlkadir, gizli oturumda byle bir deme vermediini aklamak zorunda kald. Anlama, Osmanl Krtleri arasnda da tepkiyle karlanmt Erzincan'dan on airet reisi Fransz Yksek Komiserliine gnderdikleri telgrafta erif Paa'y protesto etmiler Trkler ile Krtlerin soy ve din olarak karde olduklarn bildirmilerdi. Vakit gazetesinde Bedizzaman Said-i Krdi, Dava Vekili Ahmet Arif ve Binba Mehmet Sddk, Vakit gazetesinde 22 Aralk 1920 gn de yaynladklar ortak yazyla erif Paa'y knyorlard: Drt buuk asrdan beri islamn fedakar ve cesur taraftar olarak yaam ve dini geleneklere ball gaye bilmi olan Krtler, henz beyz bin ehidin kanlar kurumadan, ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan htiyarlarn hatrlarn teessrle anarken islamiyet'in zararna olarak tarihi ve hayati dmanmz ile bar anlamalar imzalamak suretiyle dinlerine aykr hareket edemezler. Bu nedenle, Krt ulusal vicdan bu gibi anlamalar imzala14 yanlan tanmadn ve emellerinin din ve milliyetlerini birletirmek olduunu bildirilmesine arac olunmas10. Bu yazdan sonra Krt erif Paa, Paris'teki Krt delegeliinden ekildiini Vakit gazetesine telgrafla bildirmiti. Krtler arasnda bu kaynama bitecek gibi deildi. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiserlii Krt sorunu ile yakndan ilgilenmekteydi. 1919-1920 arasndaki ngiliz gizli belgelerine ksaca gz atarak bu ilgiyi ve bu ilginin amacn anlamaya alalm: ngiltere'nin stanbul'daki Yksek Komisar yardmcs Amiral Webb, Dileri Bakan Lord Curzon'a gnderdii 19 Austos 1919 gnl raporda unlar yazyordu: Amerika, Trabzon ve Erzurum'u iine alan bir Ermenistan' himaye edecek, geri kalan drt il de bir Krt devleti olarak ngilizlerin himayesine braklyor11. Ancak ngiltere'nin ii gt. Gt, nk, Seyit Abdlkadir de Van ve Erbil blgesinde bir Krt devleti kurmay tasarlyordu. Yeeni Sey-yit Tana, Simko ve Bedirhan kardeler de Krt devlet kurma peindeydiler. eyh Mahmut ve Paris'teki Krt delegesi erif Paa da ayn sevdann d dolu umut yolcularyd12. in ilgin yan grld gibi Ermeniler de ayn blgede hak ileri srmekteydiler. Ermeniler ve Krtler arasndaki elikiler nasl giderilecekti? erif Paa ve Boos Paa rneinde grlmt, Ermenileri ve' Krtleri badatrmak gt. Krt liderleri birbirleriyle nasl anlaacaklard? ngilizler, Krtler arasnda bir nabz yoklamas yapmak ve gerektiinde bir ayaklanma dzenlemek iin Binba Noel'i dou illerine gndermeye karar vermilerdi. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthor-pe, Noel'in gezisiyle ilgili ilk haberleri ngiltere Babakan Lord Curzon'a 9 Temmuz 1919 gn u raporla bildiriyordu: Binba Noel, Abdlkadir ve Bedirhanoullan ile grt18. 15 Amiral Calthorpe'nin yardmcs Amiral Weeb'in Londra'ya gnderdii raporunda Abdlkadir ile ilgili yargs ilgintir: Satn alnd takdirde glk karmaz14. 8 Araljk 1919 gn Seyit Abdlkadir, ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Hohler ile grmektedir. Konu, Krtlerle Ermenilerin karlarn badatrmaktr. Abdlkadir, Hohler'e yaknr: Krtler g durumdadr. Kiisel grm durumun tehlikelfolduudur.. Mustafa Kemal gittike tehlikeli oluyor15. T.B. Hohler, raporunda Ermeniler ile Krtlerin Paris'te biraraya gelip anlatklar, bu bar anlamasnn erif Paa ile Nubar Paa arasnda imzalandn da belirtir.

Hohler'in Seyit Abdlkadir konusundaki deerlendirmesi de Abdlkadir'in Krtlerin bamszl ve Krtlerin Trklerden ayrlmas konusunda srarl grnd de kaydedilir10. ngilizler, Seyit Abdlkadir'den yararlanmay dnrler. Binba Noel, Dou illerinde ngiliz mandas nerir. Dou illerinin bir ksm Ermenilere verilecek, bir ksm da Krtlere! ngiltere'nin stanbul'daki Yksek Komiserlii Noel'in bu plann onaylar17. Irak Komiserliinden de bir rapor gelir: Seyit Abdlkadir ile yeeni eyh Taha'nn aralar aktr. Bu iki Krt liderinin aralarn Bedirhanoullan bulabilir. Hkmet de gelien Krtlk akmlarndan tedirgindir. 10 Temmuz t919 gn Sadarette Hkmet yeleri ile balarnda Seyit Abdlkadir'in bulunduu Krt ileri gelenleri arasnda bu konuda grme yaplmtr. Toplantya, Hkmet adna, Haydarizade brahim Efendi, Abuk Ahmet ve Avni Paalar katlr. Krt kurulunda da Abdlkadir, Emin Mehmet Bedirhan, Mevlanazade Rfat, Yzba Emin ve Binba Avni Beyler bulunmaktadr18. Hkmet szcleri, Abdlkadir ve arkadalarn Krt 16 .devleti kurmakla suladlar. Abdlkadir ve arkadalar da Damat Ferid'i dou yresini Ermenilere amakla! Grmelerin sonunda bir uzlama noktas bulun-, mutu: zerk Krt Devleti! Yreye Seyit Abdlkadir'in onaylayaca valiler atanacakt. Bu grmelerden ay nce stanbul'daki ngiliz Yksek Komiserlii de bo durmam, Binba Noel'i dou illerine gndermiti. Noel'in gezisine Krt liderleri de katlacaklard. Ancak, Krtler, Noel ile beraber gitmeyecekler; ngiliz binbas ile Halep'de buluacaklard. stanbul'daki Krt liderleri, Emin Ali Bedirhan ve oullar Celadet Ali ve Ka-muran Noel ile Halep'de bulutular. Seyid Abdlkadir, sz vermesine karn Halep'e gitmedi. Noel, Abdlkadir yerine Diyarbakrl Cemil Paa'nn torunu Ekrem'i bularak Krtlerle grmeye balad. Halep'den Musul'a, Musul'dan da Nusaybin'e geen Noel, 1919 yl Nisan aynn 14. gn Nusaybin'dedir1". Noel, Nusaybin'de airetlerle ilgili inceleme ve soruturma yapar. ngiliz binbas, 17 Mays'da Midyat'da Has-bani Airetine konuk olur. Avire'de Srgici ve eykhan Airetlerince arlanr. Airet reisi Hac Ahmet Aa'nn olu Kamil, ngiliz siyasetine kardr20.. Binba Noel, Mardin ve Diyarbakr'a da gider. Buralarda incelemeler yapar. Diyarbakr'da hkmet tarafndan kapatlan Krt Teali Cemiyetinin kurucular ile grr. Noel, bu incelemeler sonunda raporunu verir. Rapor 20 sayfadr. Bu raporda,,Krtlerin, rgt, uygarla ak, cesur insanlar olduklarn, Ermeniler ile Krtlerin Abdlhamid tarafndan Hamidiye alaylar kurularak birbirlerine drldkleri, Krtlerin ari rktan olduklar, bu nedenle Avrupallara Trklerden daha yakn olduklar ileri srlr. 29 Eyll 1919 gn Badat'daki ngiliz Yksek Komiserliinden Dileri Bakanlna ve stanbul'daki ingiliz Yksek Komiserliine gnderilen gizli yazda da Noel'in almalar vlyor ve Emin Ali Bedirhan'n Diyarbakr'a vali atanmas neriliyordu21. 17 F..- 2 NGLZ KRTL Benim sorunum Krtler. Noel, Badat'tan buraya geldi. ok iyi insan, ok gl biri. Fakat, dier bakmdan da Krtlerin peygamberi olmak istiyor. Krtler gibi kimse yoktur, onlar ok asil, ok iyiler diyor. Ermenilerin ise deersiz ve hilebaz olduklar grnde. Krtler hi Ermeni ldrmedi, aksine onlar korudular, fakat Ermeniler Krtleri ldrdler, diyor. Korkarm ki, Noel bir Krt Lawrenci olabilir. Mezopotamya imdi bizim olduuna gre ona bir Krt devleti kurdurup kuzey dalarn bylece koruyabiliriz. Binba Noel, bir 'Krt Lawrence'dir! Abdlkadir ve onun gibilerle konutum. Onlara etki edebilmek iin biz de Trklere hile yapyoruz, diye belki be defa tekrarlamak mecburiyetinde kaldm. Ancak Krtlere fazla gvenilmez. Majestelerinin hkmetinin amac Trkleri elden

geldiince zayflatmak olduuna gre Krtleri bu ekilde harekete getirmek fena bir plan deil.. Bu szler, ngiltere'nin 1919 ylndaki stanbul'da grevli Bykelilii Mstear Hohler'indir22. Hohler, Sir E. Tilley'e bu kukularn bildiriyordu. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir A. Calthorpe, ayn gnlerde Dileri Bakan Lord Curzon'a u gizli raporu gnderiyordu: Binba Noel, Krt efleriyle gr birliine varrsa, bundan byk faydalar salayacan sylyor. Bunlar, stanbul'da Abdlkadir ve Bedirhan ve daha az nemli baz kiilerdir. Bunlar, phe uyandrmamak iin Noel'den ayr olarak Krt blgesine gidecekler. Trkler, Pa.18 ris'teki Sulh konferansna Krtlerin de geleceinden korkuyorlar. Krtler henz Mustafa Kemal'e kar ayaklanmad. Noel bunu baaracandan emin..2'. Noel, 1886 ylnda domutu1'4. Yetenekli bir subayd. Noel'in ilk grevi Hindistan'dayd. kinci grevi ran'dayd. ngiliz Binbas Edward Noel, Krte de renmiti. Bu Krt Lawrencei iin nc ve nemli grev, Krtlerdi. Noel, Tatarlar ayaklandrmak istemi, ancak Londra buna izin vermemiti'-3. Noel, imdi hkmeti izin verir ve desteklerse Krtleri ayaklandracakt! Bu i iin de bir aile semiti: Bedirhaniler. Noel'e gre Bedirhanoullar ailesi Hz. Muhammed'-in komutanlarndan Halid bin Velid'in soyundan gelir. Aileden iki kii, Hseyin Paa ile Hasan Bey, 1910 ylnda Meclis-i Mebusan'a Krdistan milletvekilleri olarak seilmilerdir. Seilmilerdir ama ttihatlar, Hseyin Paa'y tutuklamlardr. Noel, Bedirhanoullar, bir sre arlk Rusyas ile de ibirlii yaptklarn, ailenin en nemli adamnn da Emin Ali Bey olduunu yazyor. Fransz istihbarat da bo durmayacak ve Badat'taki Yksek Komiserliine .1920 banda Bedirhanoullar ile ilgili u bilgiyi ulatracakt: Botan airetinden Bedirhan ailesi (Zaho ve Van aras) ngiliz ajanlar ile anlam ve ngiliz mandasn kabul etmitir20. Binba Noel'in gezisi birok kiiyi kukulandrmt. Kimdi bu adam? Ve ne yapmak istiyordu? Bu kukular paylaanlar arasnda baz Trkler ve Franszlarn dnda ngilizler de vard. Bunlardan biri ngiliz Yksek Komiser yardmcs Amiral Webb, biri de Yksek Komiserin kendisiydi: stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir Ro19 beck, endielerini 18 Eyll 1919 gn Dileri Bakan Lord Earl Curzon'a 41812 sayl ifre ile bildiriyordu: ..Binba Noel ile Krt liderleri ve Harput Valisi Ali Galip'in faaliyetleri Majestelerinin hkmetinin ynetimi ele alaca kukusunu douruyor-7. Bir gn nce de Robeck'in yardmcs Amiral Webb, ayn kukular, Badat'taki gal ordusu komutanl ile Dileri Bakanlna bildiriyordu: Noel, Krt ayaklanmasnn ardnda Majestelerinin hkmetlerinin olduu izlenimini verecek almalar yapyor ki bu, ilerdeki bar ortamna zarar verir-8. Amiral Robeck'in Dileri Bakanlna gnderdii raporun altnda bir de ilgin not var. G. Kidston'un notu yle: Mustafa Kemal Trk Lenin'i olarak tanmlanyor2". Noel'in gezileri srerken 23 Temmuz 1919 gn Erzurum Kongresi toplanm, Harbiye Nazr Nazm Paa, 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir'e gnderdii 30 Temmuz 1919 gn gizli telgrafla Kongrede bakanla seilen Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in tutuklanmalarn istemiti30. Mustafa Kemal ve arkadalar yollarna devam ederler. kinci durak Sivas'tr. Erzincan'dan Sivas'a geerken bir haber alrlar: Dersim Krtleri boaz tuttular, gei tehlikelidir31. Binba Noel'in Elaz Valisi Ali Galip ile birlikte Sivas Kongresi'ni basacaklar renilir.

Kayseri'nin Feyziolular ailesinden emekli Kurmay Yarbay Ali Galip, ttihat ve Terakki Hkmetince ordudan ayrlmaya zorlanm; ordudan ayrldktan sonra Kayseri milletvekili olmu; 3 Mays 1919'da da Damat Ferit hkmetince Elaz Valiliine atanmt3-'. Sivas Kongresi'nde Ali Galip ve Noel'in kongreyi basma haberini alan Mustafa Kemal sz alarak krsde olay aklar: Baz aklamalarda bulunmak istiyorum. Buraya Galip Bey adnda bir vali atanm, geliyormu (..). Mr. 20 Noel adl bir ngiliz binbas, Bedirhanilerden Kamuran,, Celadet ve Cemil Beylerle beraber yanlarnda onbe kadar Krt atls olduu halde Malatya'dan gelmi ve mutasarrf Bedirhani Halil Bey tarafndan karlanmlardr. Harput Valisi de szde bir posta hrszn izliyormu bahanesi ile otomobille Malatya'ya gelmitir. Bu maksatla bunlara Hsnmansur'daki mfreze de verilmitir. Bu ngilizlerin amac, para ile memleketimizde propaganda yapmak ve Krtlere Krdistan kurmak sz vererek aleyhimize ve bize kar suikast dzenlemeye yneltmek olduu anlalm, kar nlemler alnmtr. Bunun zerine Malatya Mutasarrf da Krt airetlerini Malatya'ya armtr. Bu duyurum zerine 13. Kolordu mntkasnda faaliyete girdik. Fakat 13. Kolordu Komutanlna gvenmediimizden 13. Kolordu Komutanl Kurmay Bakan Halit Bey ile gryoruz33. Binba Noel, yannda Bedirhanilerden Celadet Ali ve Bedirhan ve Cemil Paazade Ekrem ile birlikte Elbistan zerinden Malatya'ya gelir34. Noel'in bu kuku douran gezisi Kolordu Komutan tarafndan Harbiye Nezaretine bildirilir. Binba Noel'e Dahiliye Nazr Adil Bey, postanelerden ifreli telgraflama yetkisi verir35. Noel, postanelerden kolaylkla ifreli telgraflar eker. Malatya Mutasarrf Halil Rami Bey de Bedirhaniler-dendir30. Malatya Mutasarrf, Bedirhanilerden Celadet Ali ve Kamuran ile gelen Noel'i korur. Kolordu Komutan. Noel'e Malatya'ya geli nedenini sorar. Ald yant Dou illerindeki Krt, Ermeni, Yahudi ve Trk nfusunu saptamaktr. Kolordu Komutan, Harbiye Nezaretine gnderdii telgrafta, Binba Noel ve yanndakilerin tutuklanmalar iin Elaz Valiliine emir verilmesini ister. Noel kukulanmtr. stanbul'daki Yksek Komiserlie bir telgraf ekerek durumdan ve koullardan yaknr. Yanmda bulunan Bedirhanpaazade Celadet Al ile Kamuran Ali'nin tutuklanmalar hakknda Diyarbakr 21 Kolordu Komutanlndan Malatya Svari Alay Komutanlna resmen emir geldiini hayretle haber aldm... Yanmda bulunarak bana verilen grevi sonuna kadar yapmak konusunda son derece ihtiyacm olan arkadalarmn tutuklanmalarnn devlet iin vahim sonular olacan Osmanl hkmetine bildirilmesi...37 2 Eyll gn hem Noel hem Ali Galip Malatya'dadrlar. Ali Galip, stanbul hkmetinden emir almtr. Sivas Kongresi'ni basacak ve Mustafa Kemal'i tutuklayacaktr. Ali Galip, Mutasarrf Halil Rami Bey'den bu amala Ri-van Airetinden silah salamasn ister. Mustafa Kemal, Malatya'daki 12. Alay komutanna Ali Galip, Noel, Celadet Ali ve Kamuran Beyler'in tutuklanmalarn emreder. Alay Komutan lyas Bey duraksar. Ve 13. Kolordu komutannn da tutuklanmasnn sorun douraca kansnda olduunu Mustafa Kemal'e bildirir. Ali Galip, Mustafa Kemal'in kendisini tutuklatmak istediini renir. renince de Malatya Mutasarrf Halil Rami ve Hac Kadir Aa'y alarak Urfa zerinden Halep'e kaar. Binba Noel de kurtuluu kamakta bulur. 10 Eyll gn Malatya'dan ayrlp Rivan Airetine snr. Noel ve Ali Galip, kaarlarken de mektuplarlar38. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Robeck ve ngiltere'nin stanbul Bykelilii Mstear Hohler, Noel'in Krt sorununu eline yzne bulatrd kansn-daydlar. Robeck ve Hohler, bu konudaki gzlemlerini Londra'ya yazarlar. ngiliz binbas Krt Lawrence'i Kuvay Milliye Mustafa Kemal'e yenilmiti!

12 Eyll 1919 gn Damat Ferit Paa ve ngiltere Hkmeti adna M. Fresrer ve H.N. Churchill arasnda imzalanan gizli anlama yleydi: 1 ngiliz Hkmeti, Osmanl mparatorluu zerinde genel bir manda yetkisine sahip olmas kouluna karlk bamszln ve toprak btnln garanti eder. 2 Konstantinopolis, Boazlann ngiliz denetimi ve 22 korumas altnda olmas koulu ile Sultanlk ve hilafet merkezi olmaya devam eder. 3 Trkiye, bamsz bir Krdistan kurulmasna kar koymaz. 4 Bunlara karlk, Trk Hkmeti, ngiltere'ye Suriye ve Mezopotamya'deki egemenliin korunmas iin destek verir ve ayn amaca ynelik olarak Halife, Mezopotamya, Suriye ve dier mslman ile mukim blgelerde ngilizlere manevi destek vermeyi kabul eder. 5 ngiltere, Sultan otoritesine kar kurulabilecek olan yar yasal ulusal rgtlere kar askeri adan Osmanl Hkmetine destek vermeyi taahht eder. 6 Trkiye, Kbrs ve Msr zerindeki btn istemlerinden vazgeecektir. 7 Bu konvansiyon, zel ve yar resmi bir belge olarak kabul edilir. ngiliz Hkmeti, anlamada ngrlen hususlarn gereklemesi iin konferansta Trkiye'yi desteklemeyi taahht eder. 8 Bar koullar, Yksek Konsey'de karara balandktan sonra Majesteleri Sultan, 4 ve 5. maddelerdeki konular ieren ve bu anlamaya uygun yeni bir anlamay kabul eder. Sz edilen anlama tpk bu anlama gibi gizli olacaktr. Konstantinopolis'de yaplan ve ift nsha olan bu anlama iki tarafa 12 Eyll 1919'da imzalanmtr3". Fransz Yksek Komiseri Lepsser'in Trabzon'dan 1 Mays 1920 gn Fransa Dileri Bakanlna gnderdii anlama metninin altna bir de not dlm: Anlama ile ilgili bu metin, Kemal Paa'nn elinde bulunan metinden kopye edilmitir. Bu nsha ksa bir sre nce Ankara'ya gelmi olan Amerikal gazeteci Brown'a da verilmitir. Herhalkarda, 1 Nisan tarihli La Temps gazetesinde sz edilen belgenin ayndr. Bay Brown, ayn ekilde Anzavur'un bir ngiliz ajan olduunu gsteren bir dosyay yaynlamakla grevlendirilmitir. - ngiltere Dileri Bakanl gizli belgeleri. Kurtulu Sa23 va yllarnda ngilizlerin bir Krt devleti kurdurmaya altklarn gzler nne seriyor. ngiltere'nin stanbul'daki Yksek Komiser yardmcs Amiral Webb'den Dileri Bakan Lord Curzon'a gnderilen 19 Austos 1919 gnl raporda bu ama ak ak yazlyor: Amerika, Trabzon ve Erzurum'u iine alan bir Ermenistan' himaye edecek. Geri kalan drt ili de bir Krt devleti olarak ngilizlerin himayesine brakyor.. Mstear Hohler, 27 Austos 1919 gn Londra'ya u gr bildirir: Krt sorununa verdiimiz nem Mezopotamya bakmndandr. Krtlerin ve Ermenilerin durumlar beni hi ilgilendirmez... 28 Kasm 1919 gn Mr. Kidston'dan Londra'ya gnderilen raporda unlar yazlyor: Krtlere her ne kadar inanmazsak da onlar kullanmamz karlarmz gereidir..44 9 Aralk 1919 gn Yksek Komiser Amiral Sir F de Robeck, Londra'ya Lord Curzon'a u raporu gnderir: Mr. Hohler Krt meselesi hakknda Krt Bakan olan eyh Sait Abdlkadir Paa (Seyit Abdlkadir) ile grt. Krtler btn mitlerini ngiliz hkmetine balam durumdalar. Bu ara Mustafa Kemal gittike tehlikeli olmaya balyor. Kuvvetler, Krtleri Mustafa Kemal Pa-a'ya kar kullanmak iin para demeye hazrdrlar...41 Ayn amac sergileyen bir ngiliz belgesi de 26 Aralk 1919 tarihli ve 966/633 sayl.

 Krt kabileleri ngiliz ve Fransz hakimiyetine konacak, Krdistan'da hibir ekilde Trk braklmayacak. Bir tek Krt devleti mi, yoksa birok Krt devleti mi kurulaca dnlecek. Ermenilere Amerikallar kanalyla silah salanacak. Amiral Sir F de Robeck 26 Mart 1920 gn Dileri Bakan Lord Curzon'a u bilgileri veriyordu: Krdistan, Trkiye'den tamamen ayrlp zerk olmaldr. Ermeniler ile Krtlerin karlarn! badatrabiliriz.. 24 stanbul'daki Krt Kulb Bakan Seyit Abdlkadir ile Paris'teki Krt delegesi erif Paa emrimizdedir...4Robeck'in 29 Mart 1920 gn Lord Curzon'a gnderdii rapor ile erif Paa gzden karlyordu: Krtlerin ou bir bakan tarafndan idare edilmek ister. Buna ramen erif Paa'nn Krtler zerinde bir etkisi yoktur. erif Paa zerinde hi vakit kaybetmeyin''". Robeck'in Lord Curzon'a gnderdii 28 Temmuz 1920 tarihli rapor ngilizlerin Krt plann aklyor: Krt meselesi hakknda sizin fikrinizi biliyorum. Daha kesin bir karara varmanz iin bunu yazyorum. Damat Ferit bana geldi, sulh anlamasna gre Krtler ayn bir devlet olacaklar. Krt liderleri, Mustafa Kemal'i sevmezler. nk o boleviklii getirmek istiyor. Siz Mustafa Kemal'den nefret ediyorsunuz, nk, o sizin yaptnz anlamay kabul etmiyor. O halde Krtleri Mustafa Kemal'e kar kullanalm, dedi44. Paris ve Londra Konferanslarnda Krdistan sorunu zlememiti. Bakan Lloyd George kararlyd. Sorun zlecekti. Krtler ngiliz korumas altnda bir Krt devleti kurmak istiyorlard. yleyse bu devleti kurmgk gerekiyordu48. <25 EMPERYALZMN DPLOMASS 26 ubat 1920 Perembe gn Londra'da S.W. 1 Downing Street 10 numaral Babakanlk konutunda toplanan konferansn sabahki oturumu ksa srm; grmeler leden sonra saat 16'da balamt4". Toplantya Dileri Bakan Lord Curzon bakanlk ediyordu, Babakan Lloyd George o gn toplantya gelmemiti. Konferansa katlan Fransz Delegasyonu Bakan B. Cambon sz alm konuuyordu. Konu, Krdistan'd. Kurdistan bamsz olacak myd? Olmayacak myd? ngiliz Diieri Bakan Lord Curzon, sz alarak Kurdistan konusunun zlmediini syledi. Babakan Lloyd George, Avam Kamarasnda yapaca konumay hazrlyordu. Babakan, Avam Kamarasnda Trk mparatorluu'ndan, Trk olmayan soylarn yaad btn blgelerin ayrlmas grn savunacakt. Bu soylar kimlerden olumaktayd? Araplard, Ermelilerdi, Suriyeliler ve Kltlerdi. Fransz Delegasyonundan B. Berthelot: Krdistan yeni bir edir. Gelecei Sykes-Picot Anlamas47 ile izilmi deildir, diyor ve Krdistan'da eitli madenlerin bulunduunu ileri sryordu. Lord Curzon, Sykes-Picot Anlamas'nn Franszlara Ortadou'da ekonomik haklar vermediini sylyordu. Krdistan, bu bakmdan da nemliydi. nk, kurulacak bir Krdistan, Ermenistan.ve Suriye-Geldani blgesine ya-kn olacakt. 26 Krdistan madenleri zerinde kim hak sahibi olacakt? Fransa m? ngiltere mi? ngiliz ve Fransz delegasyonu bu konuda anlaama- mlard. Ertesi gnk konu Ermenistan'd. Babakan Lloyd George'nin bakanimdaki toplantda Ermenistan konusu grlmt. Hem Ermenistan kurulacakt, hem de Dou Karadeniz'de Ermenistan'n korumasnda zerk Laz devleti. 17 Mart gn Grc Cumhuriyeti Temsilcileri adna N. eitze de kald Curzon Hotel'den Bar Konferans Bakanlna gnderdii dileke ile Artvin'i istiyordu. Londra Bar Konferans'nda Krdistan konusu kara--ra balanmad. Sorun, italya'nn Sen Remo kentindeki toplantda karara balanacakt. Konferans 18 Nisan 1920 gn Villa Devechanda bclad.

ngiliz Babakan Lloyd George, 19 Nisan 1920 Pazartesi gn saat 16'da balayan toplantda sz ald. Konu, gndeme gelmiti. Lloyd George szlerine Krdistan hakknda karar vermek ok gtr diye balam ve yle konumutu. Bu konumay tutanaktan izleyelim: Bu lke imdiye dein Trk mparatorluumun bir paras olagelmitir. lkede oturanlar, genellikle komular ile ve ou zaman da Trk hkmetinin kendisi ile sava halindeki kabilelerdir. lke, Ermenistan'n yan-banda olduu ve yazgs da Asuri ya da Geldani Hris-tiyanlar ilgilendirdii iin Avrupal lkeler asndan ilgi ekicidir. Ayrca, Gney Krdistan, Byk Britanya'nn manda ynetiminin denetimi altna geme olasl bulunan Musul ilinin de bir blmn oluturur. eitli olaslklar ileri srlmtr. rnein Fransz hkmeti ile ngiliz hkmetinin lkenin baz blmleri zerinde korumanlk kurmalar gibi. Halbuki, her ikisi de bu sorumluluu yklenmek istememilerdir. Bunun zerine lkeyi Trkiye'den ayrp zerklik vermenin iyi olaca dnld. 27 Ancak, Krtlerin kendilerinin ne istediini ve zerk bir devlet olarak rgtlenecek olurlarsa ne denli bir denge oluturacaklarn kestirmek gtr. Kendisi kiisel olarak Krtlerin duygularn anlamaya almtr. stanbul, Badat ve baka yerlerde soruturmalar yaptrdktan sonra, sonuta, temsil yetenei olan bir Krt bulma olana elde edilememitir. Hibir Krdn, kendi zel kabilesinin dnda hibir ey temsil etmedii izlenimi edilmektedir48. Lloyd Davit George, erif Paa'nn da Krtleri temsil ettiine inanmamaktadr. stanbul'dan ve Badat'tan gnderilen raporlar gn gnne okuyan ngiliz Babakan u kandadr: ..te yandan Krtlerin arkalarnda byk devlet olmadka varlklarn srdremeyecekleri dncesinde olduklar izlenimi elde edinilmektedir. ngiliz korumanl isteyerek kabul edecekleri ve Fransz korumancln isteyecekleri kukusuzdur. Ama ne Fransa, ne Byk Britanya bu grevi stlenecek olurlarsa - ki her ikisinin de istemeyecei umulur - kendilerinin Trk korumas altnda braklmalarnn yelenebilecei dncesinde olduklar sanlyor. lke Trk ynetimine almtr ve deiik bir koruyucu kefedemeyecek ise Trkiye'den ayrlmas g olacaktr. Musul ilinin dalk kesiminde Krtler oturduu iin, Gney Krdistan'h bu blm ngiliz karlarn ilgilendirir. Bamsz bir Krdistan dnld srada bu Krtlerin Musul ilinin teki blmlerinden ayrlarak yeni bamsz Krdistan Devleti'ne balanabilecei umulmutu. imdi cldmz bilgilere gre Musul ilinin blnmesi uygulumada yaplmayacak ve buna ilk kar koyacaklar da Krtler olacaktr! Bu durumda bamsz bir Krdistan kurulursa, o zaman Musul ilinin bir ksm halknn Britanya mandas altnda m kalmay, yoksa, kendi vatandalar ile mi birlemeyi istediklerine kendilerinin karar vermelerinin salanmasdr. Bu konuyu anlama iinde zmek ok gtr. ngiliz Babakan zaman kazanmak istiyordu. 28 Fransz delegasyonu bakan Dileri Bakan Msy Millerand da Krdistan' elinden karmak istemiyordu. Bu elikiyi tutanaktan izleyelim: B. Millerand konumalar srasnda Lord Curzon'-un Musul ilinde yaayan baz Krtlerin Britanya mandasna geeceklerine iaret ettiini belirterek bu konunun tm ile Fransz ve ngiliz Hkmetlerinin arasndaki bir sorun olduunu ve yanl sonu karlmamasn salamak amacyla konunun ekinceli olduunun kaydedilmesini istediini belirtti4". Konferansn o gnk oturumu saat 19.10'da kapandnda 5 sayl toplant eki hazrd. Bu ek metin ile Krdistan snrlar iziliyordu: bu anlamann yrrle girmesinden saylarak alt ay iinde stanbul'da toplanacak ve Britanya, Fransz ve talyan hkmetlerince atanacak bir komisyon (..) maddelerde tanmland biimde Frat'n dousunda, Ermenistan'n gney

snrlar gneyinde Suriye ve Irak/Mezopotamya kuzey snrlarnn kuzeyinde ounlukla Krtlerin bulunduu blgeler iin bir yerel zerklik plan hazrlayacaktr. Bu plan blgede yaayan Asuri-Geldani ve teki soy ve din aznlklarnn korunmas iin tm gvenceleri ierecek ve bu amala, Britanya, Fransz, talyan, Acem ve Krt temsilcilerden oluacak bir komisyon ibu anlama hkmleri gereince Trk snrnn ran snr ile ayn olduu yerlerde, gerekmekte ise ne gibi dzeltmeler Yaplacan incelemek ve karara balamak iin bu yerleri gezecektir. Sen Remo'daki bu metin, Sevres Anlamas'nn 62. maddesi olarak yer almt-w! Sen Remo'daki Konferansta hazrlanan 5 sayl not ekininin 3. maddesi de yleydi: Bununla birlikte, i bu anlamann yrrle girmesinden balayan bir yl iinde 1. maddede tanmlanan blge iindeki Krt halklar, bu blge nfusunun ounluunun Trk ynetiminden bamsz olmak istediini gsterir biimde Milletler Cemiyeti Konseyi'ne bavuracak olur ve Konsey de bu halklarn bu bamszl kullanmaya ye29 tenekli olduktan kansna vararak, bunu kendilerine salanmasn tleyecek olursa, Trkiye, bu tleme hkmlerini yerine getirmeyi ve blge zerindeki tm hak ve yetkilerini brakmay bandan ykmlenir. Bu brakma ileminin ayrntlar, Trkiye ile ibu anlamay imzalayan balca mttefikler arasnda ayr bir anlama konusu olacaktr. Sen Remo'da 19 Nisan 1920 gn kaleme alnan bu madde de 10 Austos 1920 Sevres Anlamas'nn 64. maddesi olarak kabul edilmitir. Anlama Ankara'daki TBMM'since tepkiyle karland. Anlama imzalanrken erif Paa ve Diyarbakrl Fahri Bey de Sevres'tedirler. Ayn gnlerde Sadrazam Damat Ferit Paa, Krtleri M. Kemal'e kar kullanmak iin iki ngilizle gizli planlar yapyordu'51. Bu arada Erzurum ve Sivas Kongreleri yaplm ve 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM kurulmu ve TBMM hkmeti. Kurtulu Sava'n balatmt. 1. nn utkusundan sonra Sadrazam Tevfik Paa bakanlndaki stanbul Hkmeti, Londra'da toplanacak konferansa katlacak Osmanl delegasyonu iin M. Kemal'den delege gndermesini ister. M. Kemal bu neriyi red eder. TBMM de ayn dorultuda karar verir. Ankara Hkmeti, Dileri Bakan Bekir Sami Bey bakanlndaki bir delegasyonu Londra'ya gnderir. Bekir Sami Bey'in Ankara ile grmeden imzalad yabanclara hak ve ayrcalk veren anlamay Mustafa Kemal kabul etmez. Bekir Sami Bey grevinden alnr, yerine Yusuf Kemal Bey (Tengirek) atanr. 30 Mart - 1 Nisan tarihlerinde Yunan ordusu 2. nn Sava ile pskrtlr. 23 Austos 1921 gn balayan Sakarya Savaj ile Yunan ordusu'13 Eyll gn kesin yenilgiye uratlr-. Sakarya Sava; bir dnm noktas olmu; Sakarya Sava'n Byk Taarruz izlemitir. Bat dnyas, artk Ankara Hkmeti'nin gcn ve etkinliini kabul etmitir. 3-11 Ekim gnleri arasndaki 30 grmelerden sonra imzalanan Mudanya Mtarekesi'n-den sonra Lozan'da Bar Konferans toplanmtr. Konferans 21 Kasm 1922'de Lozan'da Hotel de Cha-teau'da ald. Grmeler, 4 ubat 1923'de kesildi. 23 Nisan 1923'de yeniden balam ve 24 Temmuz 1923'de sonulanmtr63. Trk delegasyonunun bakanlna Muzaffer ordular komutan ve yeni Dileri Bakan smet Paa atanmt. Lozan'da Trkiye ile ngiltere arasndaki en byk sorun Musul'du. Misak Milli04 snrlar iinde kalan Musul, Mondros Mtarekesinden sonra ngilizler tarafndan igal edilmiti. Sevres Anlamas da Krdistan Devleti kurulmasn ngrmekteydi. Petrol kaynaklarnn zerindeki Musul, Krdistan'a braklan blgede kalmaktayd. smet Paa, Sleymaniye, Kerkk ve Musul'da yaayan toplam 503 bin kiinin 263 bininin Krt, 149 bininin Trk. 43 bininin Arap, 18 bininin Yezidi olduunu

aklyor; buna karlk Lord Curzon, bu ile Erbil'i de katarak blgedeki Krt nfusunun 457 bin, Trk nfusunun da 65 bin olduunu ileri sryordur,n. smet Paa, Musul konusunda plebisit yaplmasn istiyor, ancak Lord Curzon, bu neriye halknn ounluu cahil olan, ksmen de gebe hayat yaayan, kuvvetli rki ve dini inanlar bulunan bir blgede plebisit yaplamayacan, Krtlerin plebisitin anlamn bile bilmediklerini ileri srerek neriye kar kyordu. smet Paa, 28 Aralk 1922 gn Bakanlar Kuruluna gnderdii 338 sayl raporda ngilizlerin Musul sorununda srarl olduklarn, Krdistan'a zerklik vermek istediklerini yazarken u dncelerini de kaydediyor: Halbuki biz muhtra ve mektubumuzda Krdistan'a daha serbest bir idare vermek istediimizi zannettirecek birey sylememiiz57. smet Paa, konferansta Musul'u almadan Ankara'ya dnmeyeceini sylyordu5S. 31 ngilizler, smet Paa'nn Musul'dan vazgemesi kouluyla petrol gelirlerinden pay vermeyi de neriyorlard. Grmeler tkanmt. Lord Curzon Musul'u elden karmamak iin her yola bavuruyordu. Bu yollardan biri konunun Cemiyet-i Akvam'da grlmesiydi. Lord Curzon, 25 Aralk 1923 gn Cemiyet-i Akvam'a bavuruyordu. Musul'un yazgsn belirleme hakk Cemiyet-i Akvam'a devredilmiti. Tam bugnlerde -3 ubat 1923 gn- Bornova'daki ngiliz Kilisesine gece bilinmeyen kiHerce saldr dzenleniyordu! Babakan Rauf Bey, 4 ubat 1923 gn smet Pa-a'ya gnderdii 382 sayl telgrafla Krt lideri Seyid Ta-na'nn ngilizler tarafndan lemerik'e kadarki blgede hkmdar ilan edildiini bildiriyordu. Rauf Bey'in telgrafnda u konu da yer almt: ngilizler Krdistan'da hilafet ve saltanat meselesi hakknda birtakm hainler vastasyla efkar zehirlemeye almlarsa da hibir eye muvaffak olamamlardr5". 1921 yl Mart aypda Kokiri Ayaklanmas balam; bu ayaklanma 17 Haziran'da bastrlmt00. Bu ayaklanmay Nasturi Ayaklanmas izledi. 12 Eyll 1924 gn balayan ayaklanmada ngiliz askerleri de grev almlard61. Musul iin Cemiyet-i Akvam grmeleri de tam bu srada yaplyordu... 32 KOKR AYAKLANMASI Efendim; Bakanln bilgisi iin Askeri Atae tarafndan Kr-distan'daki durumla ilgili hazrlanan raporu sunuyorum. Daha nceki yazlarmda belirttiim gibi Krt sorunu dikkat ekecek deerdedir. Normal koullarda bile Krtler, daima komular iin sorun olmulardr. imdi Krdistan'-n nl petrol yataklar nedeniyle yabanc entrikalar kukusuz balad iin ciddi sorunlar kabilir. ngilizler, herhalde, Krdistan' denetim altna almak iin Krtleri Trklere kar kullanmak isteyeceklerdir. Trkler de Kuzey Mezopotamya'y ele geirmek iin ayn eyi yapacaktr. Krdistan' zel bir etki blgesi sayan Franszlar da Trk-ngiliz srtmesinden kar salamakta bir an duraksa-mayacaklardr02. Bu yaz, 20 ubat 1922 tarihini tamaktayd. ABD Dileri Bakanlna gnderilen bu ksa yaznn altndaki imza Amiral Bristol'undu. Amiral Mark Lambert Bristol, 1898 ylndaki Amerikan-spanyol savalarnda bulunmu, Birinci Dnya Sava sonunda da istanbul'da Yksek Komiser olarak grev yapm bir Amerikan amiraliydi63. Bristol'un bu yazsnn ekinde sunulan Askeri Ataenin raporunda da unlar yazlyd: ...Krt akm ciddiye alnmamaldr. Krtler bir lider bulamamlardr. Onlar dzene koyacak gte kimse yoktur. erif Paa, kendi lkesinden izin almamtr. stanbul'daki iki Krt Dernei de oturup uzun uzun tartmakta, ancak ortaya bir lider karamamaktadr. Halen Sley33 F.: 3 maniye'de bulunan Krt Kongresi, bir bakan semek ve bir program zerinde birlemek iin arda bulunmu, ancak Krt airet reislerinin te ikisi bu

arya katlmamlardr. Askeri ve siyasal liderlikten yoksundurlar. Amerikan Askeri Ataesi, bu gzlemlerini aktardktan sonra u yorumu yapyor: ..Yunanllar, nemli bir zafer kazanrlarsa, Krt isyan, Trkiye'nin arkasn ciddi bir biimde tehdit edebilir, ancak Bat'daki sava Trklerin lehine geliirse, Trkler, ellerinde yarm dzine yetenekli liderlerden biriyle Krt sorunlarna son verebilir. ngilizler, kukusuz bu durumu bilmektedirler. Gene de Krt durumu ile megul olduu srece Mustafa Kemal'in Musul'a el koyamayacan dnmektedirler. Dolaysiyle Krt akmna yardmc olmaktadrlar. Atae daha sonra ChurchiH'in Avam Kamarasnda yapt konumada, ngiliz Yksek Komiserliinde ynetiminde olursa Krtlerin Mezopotamya ile birlikte idare edilmeye raz olduklarn aratrmalar sonunda rendiini sylediini aktaryor ve unlar yazyordu: ..Gerekte bu aratrmalar ngilizlerin stanbul'daki iki Krt Derneini (Teali) ve (Tekilat), Musul ve Mardin blgesindeki baz kk Krt reislerini satn almalar biiminde snri olmutur. ngilizlerin yardmyla, Mustafa Paa, Mulanzade Rfat Bey1'4 ve bakalar geen yaz Kr-distan'a gnderilmitir. Mustafa Paa, ngiliz mandas altnda Krt bamszl istediini bildiren bir bror yaynlamtr*". Amerikan Askeri Ataesi, Krt Teali Cemiyeti yesi Hamd Paa ile Ahmet Taha'nn ngilizler tarafndan Kr-distan'a gnderildiklerini de yazyor. Atae, raporunun sonunda hkmetine u uyary da yapyor: ..Fransz-Trk anlamasna'"1 kar yrttkleri kampanya ve Krt ayaklanmasna verdikleri itici g konusunda ngilizlerin eylemlerini yakndan izlemek gerekir. ngiliz iddiasna gre gizli bir anlamayla Trkler, Musul'u geri aldktan sonra petrol yataklarnn iletilmesi hakkn 34 Franszlara verecekleri konusunda sz vermiler. Byle bir anlamann varl konusunda ellerinde kant yoktur. imdi, ayn zamanda bizim Trklere yaptmz - ki yanl olduuna eminim - Krtlere yapmaya almaktadrlar. Krtleri Mardin ve teki blgeleri ele geirmeye, yani Trklerin bize verdikleri blgeleri"7 ele geirmeyi istiyorlar. Bu durumda ngilizler, Fransz karlar aleyhine almyorlar m?GS Bu belgeler, ngilizlerin Krdistan Teali Cemiyeti liderlerini kullanarak, Musul petrollerini ele geirmeye altklarn, bu ama iin de ngiltere'nin korumasnda bir Krt Devleti kurdurmak istediklerini kantlyor. ngilizler, Krtlerin arasnda bir lider bulamyorlar. erif Paa Krtler arasnda tutulmuyor. Seyit Abdlkadir ile Bedirhanikr geinemiyorlar. Londra'da ve Sen Remo'da Krdistan'n yazgsn belirlemek iin toplantlarn yapld gnlerde Ankara hkmeti Kokiri ayaklanmas ile uramak zorunda kalyordu. Kokiri, Sivas'n mranl ilesinde Karlk ve Boaz-ren kylerinde yerleik bir Krt-Alevi airetinin addr. O tarihlerde bu airet, Sivas'tan Erzincan'a kadar yaylan bir alanda yayordu. Kohisar, Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal ve evre kylerinde yaayan airetin krkbin kiiden olutuu sanlmaktayd0". Kokirili Mustafa Paa'nn olu Alian ve Haydar Beyler airet iinde sevilen iki kardeti. Haydar Bey, mraniye Bucak mdryd"". Sivas'n mraniye ilesine bal Kokiri yresinde olaylar yle geliir: Krdistan Teali Cemiyeti, Alian Bey'i Dersim'e gndererek rgtn burada da kurulmasn istiyordu. Alian Bey, Baytar Nuri ile birlikte Dersim'de (Tuncel) rgt kurar. Ayn gnlerde Baytar Nuri de Zara, Divrii, Kangal ve Hafik ileleriyle mraniye, Beypnar, Celalli, Sincan, Hamo, Znara ve Domurca bucaklarnda Krt Teali Cemi-yeti'ni kurmaktadr. 35 Mustafa Kemal, bu rgtlenmeleri haber alyor. Haber alnca da M. Kemal, Sivas Valisi Reid Paa aracl ile Baytar Nuri ve Alian ile grmek ister. Grmeye Baytar Nuri gitmez, Mustafa Kemal, Alian Bey'le grr.

Mustafa Kemal, Alian Bey'e ngilizlerin Bedirhaniler ve Cemilpaazade Ekrem'in Vali Ali Galip ile Sivas Kong-resi'ni basmay planladklarn anlatr. Seyit Abdlkadir'-den yaknr. Erzurum Kongresi'nde alnan kararlarn Krtleri de kapsadn anlatr1. Alian Bey, bu konumadan sonra Sivas'tan milletvekili olmay kabul eder. Ancak, sonradan Baytar Nuri ile konuup bu neriyi reddeder. Baytar Nuri de kendisine Alian Bey aracl ile yaplan milletvekillii nerisini kabul etmez. Baytar Nuri, Krt Devleti peindedir. Seyit Abdlka-dir'i de eletirir. Krt zerklii ile yetinen Abdlkadir'i Trk ajan ajan roln bilerek veya bilmeyerek oynamakla sular7-. Baytar Nuri, 1921 yl balarnda Kangal lesinin Yellice nahiyesinin Hseyin Abdal tekkesinde bir toplant dzenler. Bu toplantya, Cangaben ve Kurmean airetleri bata olmak zere Krt airet reisleri katlrlar. Toplantda karar alnr: Sevr Anlamas'nn uygulanmas ve Diyarbakr, Van, Bitlis, Elaz, Dersim ve Kokiri'yi iine alan bamsz bir Krt devleti kurulmas73! Hazrlklar tamamlannca ilk saldr Temmuz aynda yaplr. Msto komutasndaki Krt birlikleri Zara'nn Culfa Ali Karakoluna saldrrlar.. Bu saldry Refahiye'de a-dan Airet Reisi Pao'nun saldrs izler. Ankara hkmeti, atmay nlemek amacyla Ko-kiri Aireti Reisi Alian Bey'i Refahiye Kaymakam Vekilliine, kardei Haydar Bey'i de mraniye Bucak Mdrlne atar74. in gerei udur: Her iki karde de Krt ayaklanmasnn gizli liderleridir. Mustafa Kemal, uygulad bu taktikle iki lideri kazanmak ister! Sivas yresinde Zalim avu diye anlan adan 36 Airetinden Hseyin Aa da Zara'da saldrya geer. Ayaklanmay bastrmak ve asker kaaklarn toplamak iin mranl'ya gelen 6. Svari Alay, byk direnile karlar. Yakalanan Alay Komutan Binba Halis, Krtler tarafndan kurulan bir Harp Divannda lm cezasna arptrlarak kuruna dizilir; subay ve erler de tutuklanrlar. Alian Bey ile kardei mraniye Bucak MdC^ Haydar Bey, ayaklananlara yardm ederler7"'. Ayaklanma byr ve yaylr. Ayaklanmann yaylmasna Krtlerin Ermeniler gibi srlecekleri yolundaki sylentiler de etken olur. Krtler, Kemah'ta da ynetimi ele geirmiler, kaymakam tutuklarlar. Ayaklanan airetler, Kohisar'n Celalli bucandan TBMM'sine telgraf ekerek Kokiri kazasnn mmtaz bir vilayet yaplmasn isterler. Kokiri aireti yannda Pezgavr, Maksuden, Aslanan, Kurmean, Perikan, Cenbergan ve Ginyan -airetleri de ayaklanmann n saflarnda yer alrlar. Krt airetleri Ankara hkmetinden u isteklerde bulunurlar: ..1 stanbul hkmetince kabul edilen Krdistan zerkliinin Ankara hkmetince de tannp tannmayacann aklanmas; 2 Krdistan zerk ynetimi konusunda Mustafa Kemal hkmetinin ivedi yant vermesi; 3 Elaz, Malatya, Sivas ve Erzincan cezaevlerindeki Krtlerin hemen salverilmesi; 4 Krt ounluu bulunan illerden Trk memurlarnn ekilmesi; 5 Kokiri yresine gnderilen birliklerin geri alnmas. Baytar Nuri'nin babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnan bu muhtradan sonra Bat Dersim Airet Reisleri adna TBMM'sine 25 Kasm 1920 gn u bavuruda bulunurlar: Sevr Anlamas gereince Diyarbakr, Elaz,. Van ve Bitlis illerinde bamsz bir Krdistan kurulmas gere37 klyor. Bu nedenle bu oluturulmaldr. Yoksa, bu hakk silah zoruyla almaya mecbur kalacamz beyan ederiz''. Ama, bir Krt devleti kurmaktr. Alan Bey, Ovack, Hozat ve emikezek'te airet reisleri ile toplantlar yapar. ,45 bin milis hazrdr. Airet reisleri. Krdistan kurmak iin yemin ederler. Bu yemine Seyit Rza katlmaz.

Krtler arasnda Baytar Nuri olarak bilinen Mu-hammed Nuri, programmz u idi diye yazyordu yllar sonra. Ve bu programn aklyordu: lk nce Dersim'de Krt istiklalini ilan edecek, Hozat'a Krdistan bayra ekilecek, Krt milli kuvveti Erzincan, Elaz ve Malatya istikametlerinden Sivas'a doru hareket ederek Ankara hkmetinden Krdistan istiklalinin tannmasn isteyecekti. Trkler, bu istei kabul edeceklerdi. nk isteimiz silah kuvvetiyle desteklenmi olacakt'7. Ayaklanmann bymesi zerine Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa, bir plan hazrlayarak Genelkurmay'a sundu. Kazm Karabekir'in oluturduu Topal Osman komutasndaki Giresun alay da Nurettin Paa'nn emrine verildi7*. Merkez Ordusu, 11 Nisan 1921 gn ayaklanmaclarn stne yrd. Krt airetleri, Trkkelik kynde 7 Mart 1921 gn 13 Trk kylsn ldrmler, mranl blgesinde on ky yama etmilerdi. Kangal'n Topard, Suehri'nin Karacaviran ve Yoncal kyleri de saldrya uramt. Krt airetleri ile Merkez Ordusu arasnda byk ve kanl arpmalar oldu. Bu arpmalardan sonra ayaklanma 17 Haziran 1921 gn tmyle bastrld. Alian ve Haydar Beyler de teslim oldular. Kangal Aas Krt Hac Aa ile Ginyan Airet Reisi Murat Paa, Kureyan aireti de hkmet kuvvetlerinden yana tavr almlar ve ayaklananlarn yakalanmalarnda Nurettin Paa'nn Merkez Ordusuna yardm etmilerdi. Kokiri airet reislerinden Alian ve Haydar Beyler, Naki, Azemet. Kr Rfat, Zalim avu, Mahmut Bey, Bay38 tar Nuri, Polis Munzur, Eczac Halil ayaklanmann bilinen liderleriydi. Ayaklanma bastrlmt7". Nurettin Paa, ayaklanmann bastrlmasndan sonra u duyuruyu yaynlad: mraniye olay sorumlularndan ve Kokiri reislerinden Azemet ve kardeleri Bahri ve Sabit Beyler ile Karacaviran Bucann en acmasz ekiya reislerinden Filibey Hamu ve Zara ile Suehri arasndaki asilerin reisi bulunan evirmahl Aziz ve Naki'nin kardeinin olu Naki ve Ali'nin kardei Haydar'n yaknlarndan Pehlivan ve yakn adam Hseyin Efendi ve Refahiye ekiya-sndan Air ve 159 ekiya l olarak ele geirilmitir. Ekiya reislerinden mehur Ali'nin ve ekiyaya muhbirlik eden Kaurzade Haydar Bey ve erefiye ekiyasn-dan ve maktul Aziz'in arkadalarndan brahim ve reislerden Felik Ali'nin babas ve kardei ile olu ve eyh Kasm namndaki casus ile 113 kii l olarak ele geirilmilerdir. mraniye olaynn dzenleyicilerinden ve bakanlarndan olup ayaklanma srasnda mraniye Buca Mdr bulunan Kokirili Mustafapaazade Haydar Bey ile reislerden Naki Bey'in kardei zzet ve Hasan Beyler, ve avanesinden Genco ile 56 ekiya af dileyerek teslim olmulardr. 200 eitli cins ve tfekle bir hayli cephane ve 118 beygirle birok koyun ve hayvana el konulmu ve 207 asker ve yoklama kaa yakalanmtr. Memurlara, subay ve erlerin gsterdikleri azim ve gayretten dolay takdirlerimi beyan ve teekkr ederim*". Vali Ebubskir Hazm Bey, Sakall Nurettin Paa'nn ^msademe deil katliam yapt ve ayaklanmay iddet ve vahetle bastrd kansndadr*1. O gnlerin Sivas Valisi Ebubekir Hazm Bey (Tepey-ran) anlarnda ayaklanmann nasl bastrldn yle anlatyor: Askerle emberlenen kyler ahalisi sylentilerin doruluuna, yani Krtlerin tenkil edileceine inanarak 39 hayatlarn kurtarmak iin kylerini, evlerini terkederek dalara snmaya mecbur olmulardr. Srf can korkusuyla kaanlar isyan ve ekiyalkla sulanarak bo kalan kyler yaklp yklarak btn mal ve eyalara el konmutur. u surette mraniye bucana ve Zara ilesinin merkezine bal kylerden 76 ve Divrii ilesinden 57 toplam 132 ky savaan dman istihkamlar gibi yaklm, tahrip olunmu ve yzlerce nfus ldrlmtr. Ayrca, btn mal, eya, zahire ve hayvanlar yama olunmutur. Binlerce nfus da dalarda, krlarda alktan ve sefaletten lme mahkum edilmilerdir82. Olaylar, TBMM'sine yanstlm ve Mecliste sert tartmalar olmutu.

40 SAKALLI NURETTN PAA Gnlerden perembeydi. TBMM'nin 3 Ekim 1921 gnk gizli oturumuna D\ Adnan Bey (Advar) bakanlk ediyordu. Erzincan milletvekili Emin Bey ve arkadalar Ko-kiri olaylar konusunda gizli grme isteyen 107 imzal bir nerge vermilerdi. Konu zerinde sert tartmalar balamt. Emin (Lekili) Bey, krsden ate pskryordu: Gizli oturumu biz istedik. Gerekesi de u: mraniye'den gemi bir arkadanzm. Kokiri olayn izleyen bir arkadanzm. (..) Orada yle zulm yaplmtr ki, tyleri rpertir. nk efendiler, memlekette yaplan zulm felketi Byk Millet Meclisi adna yaplyor. Bunu aklamak darda yanl ve kt etkiler yapar. Gizli oturumu bu nedenle istiyoruz. Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey (Ula) de Emin Bey'i destekliyordu: Bu zulm, iki yldan beri yaptmz iten aba ve etkinlikleri sfra indirmitir. Bilelim ki, verdiimiz yetkileri ktye kullananlar vardr. Bu zulm kalmamal, her-ey bilinmelidir. Bir baka Erzurum milletvekili Mustafa Durak (Sakarya) Bey de gizli oturum yaplmasna karyd. Btn Dnya'ya ilan edilmelidir ki, sizinle ilgiliyiz. Memurlar da duymal, herkes duymal. Gizli oturum, bir memlekette yabancya kar yaplr. Memleketimizde yaplan zulm btn dnyaya ilan etmeliyiz. (..) Bu nedenle grmelerin ak yaplmasn istiyoruz. Bu konumalardan sonra krsye ileri Bakan Re-fet (Bele) Paa, krsye gelir. 41 Hibir ey gizli kalmamaldr. Herey ak ak sylenmelidir der. Ve bir inceleme kurulu gnderilmeli, bu kurul, sulular saptamal ve adalet sulularn yakalarna yapmaldr diye konuurs:t. Sert tartmalar bir gn sonra da devam eder.. Erzincan milletvekili Emin Bey yle konuur: Nurettin Paa'nn kendi deyii ile, Hkmetin nerilerini daha genileteceim diye tuttuunu ldrmeye, rzlara gemeye, namuslara saldrmaya kalkyor. Rica ederim, hanginiz bu facia karsnda sabredebilirsiniz? Buna yandaki ocuklar bile tahamml edemezler. Ve byle bireye maruz kaldnzda, rica ederim, nasl karnza kanlara kurun atmazsnz? Bu surette be milyon, onsekiz milyon liralk servet mahvolmutur. Bu paralar tamamiyle gitmitir. Ben kantlamaya hazrm. Otuz bin hayvan Osman Paa gtrmtr. (..). Refahiye'de bir arkadam vardr, onu tank tutarak sylyorum; (..) Bir Trk servetine gz dikilerek kars cebren alnm ve alevisin diyerek herifin malvarl yama edildikten sonra ldrlmtr. Efendiler, dnyann hangi yerinde byle bir hareket grlmtr ki, babasnn bir evladn elinde ip, dier elinde bir ip olarak ektirilerek tam alt saat iinde bu surette acmaszca ldrlmtr? Bunlar yapanlar kimlerdir? Emin Bey, bunlar da aklar: Nurettin Paa'nn emri ile buraya gelen sorumsuz Osman Aa kuvvetleridir. Elbette Nurettin Paa uyarlmtr. Sonu olarak, bu gibi olaylara meydan vermeyiz denmitir. Evet efendiler, burada anket parlamenter istiyor musunuz? Evet. Ben de buna taraftarm. Ne var ki, siz bunu yaparsanz, bir tane Kokiriliyi asamayacaksnz. Efendiler., hkmet bizden daha acizdir84. Kokiri ayaklanmasna Dersim neden katlmtr? Emin Bey, bu konuyu da yle aklyor: Sonra efendim, diyeceksiniz ki, Dersim buna ne surette katlmtr? (..) Abdlkadir adndaki bir valinin bo vere bu sorunlar yaratmas.. Krdistan namma gelen bu 42 gazeteleri dorudan doruya Dersim'de dattrm.. O gazetelerde (Krtleri de Ermenilere benzetecekler diye yazlm. zlerek bildiriyorum ki, bu adam, ykselmi, imdi de Tortum Kaymakam olarak gidiyor.

Bu mraniye (mranl)'de meydana gelen ve (terbiye etmek) denilen bu eyin Afrika barbarlarnn bile kabul etmeyecek bir derecede olduunu grnce Dersimliler korkmular. te rnei budur demiler. Bu facia Ermenilere bile yaplmamtr. Grmeler, 5 Ekim gn de srer. Konya milletvekili Vehbi Bey sz alr ve cinayet edenlere kar cinayet ilemeyenleri korumak hkmetin grevi iken, tersine; nne geeni, her kim ise yakm, ykm diyerek olay yerine bir soruturma kurulunun gnderilmesini istor. Dersim milletvekili Mustafa Bey de sz alr; bize islamiyet adna ngiliz paras diye leke sryorlar diye yaknr. ', Ve baz olaylardan sz eder. yle konuur: Kadnlarn rzna geilmi, herifin olu ldrlm, karsnn rzna geilmi, be yandaki kznn rzna geilmek iin kesilmitir. (..) orum'a geliyorlar. Belediye reisini sokak sokak dolatryorlar. Bize et bul, bize illa et bulacaksn.. Amasya'dan bir mektup var. Diyor ki, Allahakna bu Topal Osman'n yapt fenalk nedir?.. Tahakkmn uygulamak isteyen Vali, Dersim isyan etti diyor.. (..). Namusumla gvence veriyorum: Btn Dersim isyan etmemitir... nce bizim aresizleri balayalm, sonra da soruturma kurulu gnderelim. Eer biz ngiliz paras aldysak kendimizi asalrms'. Lazistan milletvekili Ziya Hurit, Nurettin Paa'nn komutanlnn zavall halkn, o ehirlerin, o kylerin zararna olduunu, Kokiri olaylarndan sonra Rum Pon-tus etelerini izlemek iin Samsun'a giden Paa'nn, burada da idaresizlii yznden Rumlarn mslman kylerine saldrmalarna yol atn syler. Trabzon milletvekili Hafz Mehmet de Trabzon'da yamaclk olaylar olduunu, bu yamaya tank olduunu, 43 btn bunion Nurettin Paa'ya anlattklarn anlatr ve bu adam orada durduka Samsun mahvolur der86. O gnk oturuma Mustafa Kemal Paa bakanlk etmektedir. Nurettin Paa hakknda nasl bir soruturma yntemi izlenecektir? Paa'nn Nurettin Paa ve olay hakkndaki yorumu udur: Efendiler; ileri Bakan ile orduda kumanda grevi yapan bir kimse hakknda karar vermek, Genelkurmay Bakan ile benim yetkilerim iine girer. Nurettin Paa, teki komutanlar gibi bir ordu komutandr. Nazik zamanlara rastlayan olaylar nedeniyle ordu komutanlar; i gvenlik konularnda da grevlendirilmektedir. gvenlikten kural olarak ileri Bakan sorumludur. Fakat ayaklanmalar nedeniyle, doal olarak, askeri birlik ve ara salanmas zorunludur. Nurettin Posa, Merkez yresindeki olaya bu nedenle mdahale etmitir. Nurettin Paa'nn yasa d eylem ve davranlarna gelince... Ben bunlar incelettim. Bu incelemelerden baz sonular da kardm. Nurettin Paa'nn deitirilmesi kans oirnamtr. Konunun, ayn zamanda, Genelkurmay Bakannca da sznn edilmesi zerine bir gr aykrlklar ortaya kt. te yandan, Genelkurmay Bakan, Nurettin Paa'nn orada dzeni salayamamas nedeniyle grevinden alnmasn nerdi. Tabii bu bizde de verilecek bir emirle yaplabilirdi. Tabii bu da bizim iin uygulanmas gereken bir karar olurdu"7. TBMM, verilen nergeyi kabul eder ve bir soruturma kurulu kurulur. Konu, 29 Ekim gn Ziya Hurit tarafndan yine gndeme getirilir. Ziya Hurit yle konuur: Demek ki bu adam, TBMM'nin zerindedir. Ve kendisi orada bir dile hkmeti kurmutur. Damad Kurmay Bakan, bir kardei Tokat mutasarrfdr. Btn bunlarla memlekette bir ekiyalk fasl balamtr. (..) Nurettin Paa, bu olaanst yetkileri kimden almtr? Or44 du komutan olarak en ince ayrntya mdahale eder. Savcsyla' komiseri ile urar. TBMM bu adam grevinden almaldr. Ricam budur, bir dakika bile gecikilmemesi gerekir83.

Soruturma Kurulu, Nurettin Paa'nn grevden alnmasn ve yarglanmasna karar vermitir. TBMM, kurul kararn kabul eder. Paa grevinden alnp, yarglanmak zere Ankara'ya arlr. Nurettin Paa, Mustafa Kemal Paa'ya bavurup sulamalar yantlar. Mustafa Kemal Paa, TBMM'sinde Nurettin Paa'ya verilen cezann biraz ar olduunu syler. Konunun Bakanlar Kurulunda da grldn, Nurettin Paa'nn grevinden alndn, bu nedenle yarglanmas kararnn deitirilmesi gerektiini, Nurettin Paa'nn savunmasnn da alnarak konunun bir komisyonda incelenmesi gereini anlatr. Erzincan milletvekili Emin Bey, kararnn neden ar sayldn M. Kemal Paa'dan sorar. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, nasl uygun grrseniz, yle yapn yantn verir. 17 Ocak 1923 gn Nurettin Paa'nn TBMM'sine sunduu savunma okunurs". Mustafa Kemal Paa'nn, konunun gerei kadar soruturmasn ister. Nurettin Paa hakkndaki sulamalar rendikten sonra soruturma yapma zorunluluunu duyduunu anlatr. Yaplan tartmalardan sonra konunun bir yeni soruturma kurulunca incelenmesi kararlatrlr*0. Olay ylece kapanr. Nurettin Paa'dan sonra Elcezire Komutan Nihat Paa da grevinden alnr91. O gnlerde TBMM Hkmeti, Elcezire Komutan Nihat Paa'ya u karar gndermiti. Mustafa Kemal hkmeti ald kararda Krtlerin oturduklar blgelerde hem i hem d siyasetimiz bakmndan greceli olarak yerel bir ynetim biimini gerekli gryoruz diyordu. Mustafa Kemal Paa. yabanclar ile Krtlerin anla45 malarna engel olunmasn ve Krtlerin youn olarak yaadklar yerlerde yerel ynetimleri glendirmek istiyordu. Amalardan biri de uydu: Krtlerle ngilizleri silahl atmaya sokmak! Karar yleydi: 1 Greceli olarak btn lkede geni apta dorudan doruya halk tabakalarn ilgilendiren ve etkili biimde yerel ynetimler kurulmas i siyasetimiz gereklerindendir. Krtlerin oturduklar blgelerde hem i hem d siyasetimiz bakmndan greceli olarak yerel bir ynetim biimini gerekli gryoruz. 2 Uluslarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlemeleri btn dnyada kabul edilmi bir ilkedir. Biz de bu ilkeyi kabul etmiizdir. ngrlecei zere Krtlerin bu zamana kadar yerel ynetim birimlerini tamamlam ve bakanlarn ve tartan yandalarn bu ama adna tarafmzdan kazanlm olmas ve oylarn kullandklar zaman kendi kaderlerine zaten sahip olduklarn TBMM ynetiminde yaamay istedikleri dyurulmaldr. Krdistan'-daki btn sorunun bu amaca dayal siyasete ynelmesi Elcezire Cephesi Kumandanl sorumluluundadr. 3 Krdistan'da Krtlerin Franszlar ve zellikle Irak snrnda ngilizlere kar husumetini silahl atma ile deitirilmeyecek llere vardrmak ve yabanclarla Krtlerin uyumalarna engel olmak, greceli olarak, yava yava yerel ynetimler kurarak, bu nedenleri aklamak ve bu yolla itenlikle bize ballklarn salamak, Krt liderlerine mlki ve askeri grevler vermek, bize ballklarn glendirmek gibi genel ilkeler benimsenmitir. 4 Krdistan i siyaseti, Elcezire Cephesi Kuman-danlnca ynetilecektir. Cephe kumandanl, bu konularda TBMM bakanl ile grr. ller arasnda izlenecek siyaseti dzenleyecek olan Cephe Komutanl aynr zamanda bu illerdeki sivil memurlarn bu konularda bavuracaklar yerdir. 5 Elcezire Cephe Komutanl ynetsel, yargya ilikin ya da nemli deiiklik ve iyiletirmeleri gerek grdke bunlarn uygulanmasn hkmete nerir92. 46 KRTLERE ZERKLK 30 Austos 1922'deki Byk Utku'dan sonra Gazi Mustafa Kemal, 14 Ocak gn bir yurt gezisine kmt. Bu yurt gezisinin Eskiehir'den sonraki dura zmit'ti.

16/17 Ocak gn Gazi Mustafa Kemal krfeze bakan tepe zerindeki zmit kasrnda stanbul'dan gelen gazeteciler ile konuuyordu. Akam Gazetesi yazar Falih Rfk (Atay)'nn bir sorusu zerine Gazi Paa, Musul ve Krtler konusuna deiniyordu. Musul diyordu Gazi Paa, ulusal snrlarmz iindedir. Bu ulusal snr deyiini de ben bulmutum93. Ve yle srdryordu konumasn: ..Musul'u da kendi topraklarmz iine alan snra ulusal snr demitim. Gerekten o zaman Musul'un gneyinde bir ordumuz vard. Fakat biraz sonra bir ngiliz kumandan gelmi ve hsan Paa'y aldatarak orada oturmu"4. Musul bizim iin ok nemlidir. Birincisi, Musul'da snrsz servet oluturan petrol kaynaklar vardr. Musul'un ulusal snrlar iine alnmasn gerektiren ikinci nedeni Gazi Paa yle aklyordu: ..kincisi onun kadar nemli olan Krtlk sorunudur. ngilizler, orada bir Krt hkmeti kurmak istiyorlar. Bunu yaparlarsa, bu dnce bizim snrlarmz iindeki Krtlere de yaylr. Buna engel olmak iin snr gneyden geirmek gerekir.. Gazi Paa, o gn Krt zerklii konusuna deinmiti. Ancak, konumann bu blmnn yaynna 12 Eyll dnemindeki Tarih Kurumu yetkilileri izin vermemilerdi. Bu 47 ikonuma 2000'e Doru Dergisi'nce 1987 ylnda yaynlanacakt93. Tarih Kurumu - Atatrk ve Devrim Aratrma Merkezi mhrn tayan 1089 giri numaral tutanan 15 sayfas yaynlanmamt! Yaynlanmayan sayfa Gazi Paa'nn Krtlere zerklik verilmesi ile ilgili blmleri kapsyordu. Neler konuulmutu o gn? Vakit Gazetesi Bayazar Ahmet Emin (Yalman), Gazi Paa'ya Krt sorununa deinmitiniz diye giriyor ve yant 64 yl gizlenen u soruyu soruyordu: Krtlk sorunu nedir? Bir i sorun olarak de-inseniz iyi olur. Gazi Paa'nn yant yleydi: Krt sorunu, bizim, yani Trklerin karlar iin kesinlikle sz konusu olmaz. nk, bizim ulusal snrlarmz iinde Krt eleri ylesine yerlemilerdir ki, pek snrl yerlerde youn olarak yaarlar. Bu younluklarn da kaybede ede ve Trklerin iine gire gire yle bir snr olumutur ki, Krtlk adna bir snr izmek istesek, Trkiye'yi mahvetmek gerekir. rnein Erzurum'a giden, Erzincan'a, Sivas'a giden, Harput'a kadar giden bir snr izmek gerekir. Ve hatta Konya lferindeki Krtleri de gz nnde tutmak gerekir. Gazi Paa'nn Krt konusundaki gzlemi buydu. Pe-'ki nasl bir zm dnyordu? Bu nedenle balbana bir Krtlk dnmekten ok Anayasamz gereince zaten bir eit zerklik oluacaktr. O halde hangi blgenin halk Krt ise onlar kendi kendilerini zerk olarak yneteceklerdir. Bundan baka Trkiye'nin halk sz konusu olurken onlar da beraber ifade etmek gerekir. fade olunmadklar zaman bundan kendileri iin sorun karrlar. imdi TBMM hem Trklerin hem Krtlerin yetkili temsilcilerinden olumutur. Ve bu iki ge, btn karn ve btn yazglarn birletirmitir. Yani onlar bilirler ki, bu ortak bireydir. Ayr bir snr izmek doru olmaz. 48 Nasl bir zerklik olacakt bu? Gazi Paa, zerklik demiyordu bir eit zerklik diyordu9'. 1921 Anayasas da 21. maddesiyle illerin manevi kiilie ve zerklie sahip olacaklarn ngryordu. Madde yleydi: l ynetimi yerel ilerde manev kiilik sahibidir ve zerktir. D ve i siyaset, dinsel, adli ve askeri iler, uluslararas ekonomik ilikiler ve birok ili ilgilendiren iler dnda, Hkmetin nerisi zerine Byk Millet Meclisince karlacak yasalar gereince Evkaf, Medreseler, eitim, salk, ekonomi, tarm, bayndrlk, sosyal yardm ilerini dzenlemek l Kurullarnn yetkisindedir.

Kockiri ayaklanmas 6 Mart 1921 gn balamt. Yunan Ordusu da Bursa dousundan 23 Mart gn saldrya gemiti. Sonunda Kokiri ayaklanmas bastrlm; Haydar ve. Alian Beyler 17 Haziran 1921 gn 32 kiiyle teslim oi-mulardST. Ayaklanmann liderlerinden Baytar Nuri, neden yenildiklerini aklarken u nedenlerini sralar: 1 Sevr Anlamas'nn Krtler arasnda heyecan yarattn, ancak tilaf devletlerinin ayaklanmalara kaytsz kaldklar; 2 Krtlerin airetlere blnm olmas; airetler arasnda danklk ve dmanln birlii engelledii; 3 Orta snfn olumamas nedeniyle airet reislerinin devlete kendi saflarna ekildikleri; 4 Airetler arasnda din ve mezhep ayrmlarnn yol at gvensizlii giderecek Krt aydnlarnn yeterli sayya ulamamalar; 5 Trk ordusunun silah ve say stnl98. Baytar Nuri, Kokiri Ayaklanmasnn Krt bamszlk savanda bir aama olduunu yazyor. Genelkurmay Bakanl'nca yaynlanan Trk stiklal Harbi adl kitapta da ayn yargya hemen hemen ayn szcklerle yer veriliyor: Siyasi bakmdan byk nem tayan bu harekat dolaysyla, Krt bamszl davasnn ilk basamann 49 F.: 4 Kokiri olaylar ile kurulmak istendii, bu d etkilerin en ak ve kesin delilidir99. 1919 yl 12 Mays'nda Nusaybin'de Ali Bat ayaklanmas balam; ayn yln Kasm aynda Anzavur Ayaklanmas bagstermiti. Anzavur Ayaklanmalarn 1920 Ni-san'nda ^ Dzce Ayaklanmalar izlemi; TBMM ordular, Kuvayt nzibatiye ile savamlard. Ayaklanmalar biribiri ardndan geliyordu. 15 Mays 1920'de Yozgat'ta apanolu Ayaklanmas balamt. Ayaklanma erkez Ethem Kuvvetlerince bastrld. Hkmete snan bir ksm ayaklanmacnn oluturduu Akdamadeni Alayndan kaanlar da Kk Aa ve arkadalarnn liderliinde yeniden ayaklanmlard. erkez Ethem'in Kuvay Seyyaresi bu ayaklanmay da bastrd100. 1920 yl Haziran banda Zile Ayaklanmas balad101. Ayaklanma Cemil Cahit Paa (Toydemir) komutasndaki kuvvetlerce bastrld. 4 Ekim 1920'de Zeynelabidin liderliindeki Konya Ayaklanmas Albay Refet (Bele) Kuvvetlerince bastrld. Bu bastrma harekatna Demirci Efe liderliindeki milis gleri de katld. ok gemeden Demirci Efe de Hkmet Kuvvetlerine kar ayakland. Bu ayaklanma da bastrld. 27 Aralk 1920 gn Nazm Hikmet'in 4 top/ve 1800 atl bir ihanet/Yani erkez Ethem dizeleriyle anlatt erkez Ethem Ayaklanmas balamt102. erkez Ethem Ayaklanmas 24 Ocak 1921'de bastrld. ki ay sonra da Ankara hkmeti Kokiri Ayaklanmas ile karlamt. Kurtulu Sava'nn lider kadrosu btn bu olaylardan ngilizleri sorumlu tutuyordu. Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, ngilizlerin bu defa da komnistliin tamimi gibi bir maske altnda baz kimseleri Trkiye'ye gndereceklerini, Sovyetler Birlii'n-de Halk uralar Frkas adyla bir komnist partisi kuran Enver Paa ile de ngilizlerin ilikiye getiklerini ifre ile Karabekir'e duyuruyor. Kazm Karabekir de bu kukular paylayordu103. 50 Musul sorununun Lozan'da kilitlenmesi ve sorunun Cemiyet-i Akvam'da zlmesi kararndan sonra patlayan Nasturi Ayaklanmas bu kukularn daha da artmasna yol amt. Musul konusunda ngilizler ile ilk grme 19 Mays 1924 gn stanbul'da yapld, Hali Toplants olarak adlandrlan bu grmeden bir sonu alnmad. ngilizler, Hali toplantsnda Musul'daki haklarndan vazgemek bir yana bir de Nasturi sorunu'nu ortaya atmlard ve Hakkari'yi de istiyorlard104. Toplant 5 Haziran gn kapand. 7 Austos gn de ayaklanma balad.

Nasturiler Hangedii blgesinde Hakkari Valisi Halil Rfat Bey'i yaralayarak tutsak almlar, jandarma komutann da ldrmlerdi. Nasturiler, Sryani papazlarndan Nastors tarafn-, dan kurulan Nastur mezhebine bal Hristiyanlard. Su* riye ve Msr'a kadar yaylan Nasturiler, Trkiye snrlar iinde Hakkari'de yaarlard. Hakkari blgesinde ayaklanmadan nce ngiliz misyonerleri grlmt. Bu misyoner klndaki ngiliz sv baylarnn madiye ve melek'te Nasturileri rgtledikleri ve ayaklanmaya hazrladklar anlalyordu. Ayaklanma, al (ukurca), Oraman, lemerik, Beytebap ve Habur suyu evrelerinde balad10*. Hkmet, 14 Austos gn ayaklanmay bastrma karar ald. Grev Cafer Tayyar (Eilmez) Paa'ya verildi. Bakanlar Kurulu, Nasturi Ayaklanmas'nn bastrlmasnda Krt airetlerinden de yararlanmay planlad. O sralar Trkiye'de bulunan ve Simko diye bilinen ikak Krt Aireti Reisi smail Aa ile iliki kuruldu100. Zaho blgesindeki Glgoyan Airetinin de destei saland. Gli ve Grr Aireti de Nasturilere kar savaa katld. Musul'daki ngiliz birlikleri hava aknlar ile Nasturileri destekliyordu. 21. Svari Alay'na 14 Eyll gn i-rani ve Birsivi'de ngiliz ua ate etti107. 15 Eyll gn Gavdan, Manhuran, Pavriz, Bardino ve Kiravi airetleri de Cafer Tayyar Paa kuvvetlerine katlacaklarn bildirdiler. 51 ngiliz uaklar srekli olarak birliklerimize saldrdlar. 4 Eyll gn birliklerinden Yzba hsan, Temen Vanl Hurit, Temen Rasim, Ali Rza ve Tevfik, 270 kadar er, 10 otomatik tfek ve 380 tfekle kalar olay byr. Temen Rza, Bitlis milletvekili Yusuf Ziya'nn kardeidir. 16 Eyll 1924 gn Babakan smet Paa'nn Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa'ya yazd raporda Bitlis milletvekili Yusuf Ziya'nn kardei Beytebap'taki 18. Alay Emir Subay Rza'nn, aabeyi Yusuf Ziya'ya gnderdii 31 Austos tarihli telgrafta emredilen miktardaki mebla emrinize polie etmek zere cevabn bekliyorum dendiini kaydediliyordu108. Yusuf Ziya da Temen Rza'ya, Erzurum'a gideceini, parann hemen gnderilmesinin, tutarnn nemli olmadn da bildirmiti. smet Paa, bu ifreli yazmalarn ayaklanma ile ilgili olduu kansndadr. stelik, kaan subaylardan biri Zaho'daki ngiliz birliklerine katlmtr! smet Paa'nn yazsnda Krt airet reislerinin Trk ktalarna katlmaya hazr olduklar da belirtilmiti. Nasturi Ayaklanmas 28 Eyll gn kesin olarak bastrld. Ayaklanmann liderleri Irak'a doru katlar. Turkish Petroeum irketi 25 Temmuz 1923 gn ngiltere Dileri Bakanl'na bavurarak Musul'un Trklere braklmamasn istemiti. ngiltere 6 Austos 1924 gn de Cemiyet-i Akvam'a bavurarak Musul sorununun ele alnmasn istemiti. Nasturi ayaklanmas bu bavurudan bir gn sonra balamt! Ayaklanmann bastrlmasndan sonra Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, 23 Ekim 1924 gn Milli Savunma Bakanl'na u raporunu gndermiti: < Musul sorunu henz ak ve belli bir biim gstermemekte ve bu _ nedenle genel durumdaki belirsizlik devam etmektedir. ngilizler, bir yandan eitli durumlar yaratarak ve siyasal grmeler hazrlayarak ve dzen52 leyerek zaman kazanmakta, bir yandan da Irak'ta daha gl bulunmak konusuna nem vermektedirler. Musul ilinin kuzey blmlerinde Skynetim ilan, izinli subaylarn Irak'taki ktalarna ivedilikle yollanmalar, Irak'taki kuvvet siklet merkezinin Musul'a naklolunmas, ngilizlerin ran iinde de faaliyet gstermekte olmalar, bizzat mstemlekeler bakannn uakla Musul'a kadar giderek denetlemelerde bulunmas, ayn zamanda Irak Babakannn da Irak Hkmeti adna Musul'un btn sancaklarn dolamas ve denetlemesi ve en son istihbarat cmlesinden olarak kuvvetli bir ngiliz donanmasnn Basra'ya hareket ettirilmi olmas, ngiltere'nin Musul sorununa ok nem verdiklerini gstermektedir109. Genelkurmay Bakan u kandadr:

Yalnz siyasal grmelerle yetinmeyelim, savaa hazrlkl olalm... eyh Sait Ayaklanmas da ite tam bu gnlerde balad. 53 ARETLER KAVGASI Hormek Aireti'nden yiitlii ile yresel sylencelere konu olan Mustafa Zeynel'in torunu Veli Aa ile Zeynel'in kardei Hallo diye bilinen Halil Aa'nn sesleri birbirine karyordu. Halit Bey, erkeke konualm. Biz Krt deiliz. Nemrut'la akrabalmz yoktur. Siz, Hamidiye alay oldunuz, yllarca birbirimizi krdk. Bu defa sultan olmak isterseniz, biz size kul olmayz. Biz beylik istemiyoruz. Brakn kardeler gibi yaayalm. Bir Krt-alevi aireti olan Hormeklileri kzdran konumay yapan Halit Bey'di; Krt Miralay nl Cibranl Halit Bey. Cibran, Varto'daki bir Krt-snni aireti adyd. Varto'da Hormekliler ve Cibranllar oldum olas hi geinemezlerdi. Birbirleriyle savaan bu iki airet arasndaki dmanlklar 1891 ylnda Hamidiye Alaylarnn kurulmas ile daha da artmt. Hormek ve Lolan airetleri ile Cibran Aireti bu tarihten sonra sk sk birbirleriyle savatlar. Sultan 2. Abdlhamid, Hamidiye Alaylarn kurarken bir tala iki ku vurmay dnmt: Ermenilere kar Krt Birliklerini kullanmak; hepsi de Krt-snni airetlerden oluturulan Hamidiye Alaylar ile airet kavgalarn keskinletirerek Krtlerin birliini engellemek110. Hali; Bey komutasndaki Cibran Alay, srtn -Padiah 2. Abdlhamid'e dayamt. Dayad iin de blgede tam bir egemenlik kurmutu. Hormek kyleri Crbranl HaV t Bey komutasndaki Alay tarafndan sk sk baslyor ve Hormekliler ldrlyorlard. Bu dmanlk, bir kan davas biimine brnerek 2. Merutiyetten sonra da srmt111.. Hamidiye Alaylar, 1914 Trk-Rus savanda da yer aldlar. Bu savata hem Hormek Aireti, hem Cibranllar, Ruslara kar dtler. Cibranl Miralay Halit Bey ve Hormekli Kkaa'nn olu Mehmet bu savalarda n yaptlar. Hormek airetinden Selim, olu Haydar, Veli ve Zeynel, Ali Ula, Cibranl Halit Bey ve Hasenal Halit Beyler, Ermenilere kar da omuz omuza dmlerdi. 1920'lere gelindiinde Cibranl Halit ve Hasenal Halit ve kardeleri kendilerini yaknda kurulacak Krt Dev-leti'nin ncleri gibi gryorlard. Hamidiye Alaylar eski glerine yeniden kavumu^ lard. Liderleri yine Cibranl Halit Bey'di. Cibranl Halit Bey, Sevres Anlamas'nn imzalanmasndan bir ay kadar nce airet reisleri arasnda bir nabz yoklamas yapmay uygun grmt. 15 Haziran 1920 gecesi akrabas Binba Kasm Bey'in Varto'nun merkezine yakn kylerden Kara'daki evinde airet reisleri ile konuuyordu. Binba Kasm, eyh "Sait'in de bacanayd. eyh Sait, Cibranl Halit Bey'in kz kardei Fatma Hanm ile evliydi. Halit Bey'in kardei Gll Hanm da Binba Kasm ile evlenmiti. Krtler diyordu Halit Bey, Nemrud soyundandr. Bu soy, asrlardr dnyay elinde tutmulardr. Ancak, aralarnda birlik olmad iin Trklerin boyunduruuna girmilerdir. Sevres Anlamas imzalanacakt. Anlamadan sonra Krt Bamszl, Cemiyet-i Akvam tarafndan onaylanacakt. O halde ne duruluyordu? Hormekli Veli ve Hallo'yu ileden karan Halit Bey'in u son szleri olmutu: Padiaha asi ve eriata aykr olan Ankara hkmeti, Yunanllar tarafndan yklmak zeredir. Btn ale55 viler bu hayrl ie katlsnlar. Bunu zellikle Hormek Aalarndan bekliyorum. Kasm da Halit Bey'i onaylyordu. Hormekliler dayanamamlar, Halit Bey'e barmaya balamlard. pler yeniden kopmutu. Hamidiye Alay komutanlarndan Mutki Aireti Reisi Mulu Hac Musa Krt Azadi (stiklal) Cemiyeti adl gizli Krt rgtnn ilk bakanyd. Bu gizli rgt,

Erzurum'da 1923 yl Mays'nda kurulmutu. rgtn ilk kongresi 1924 ylnda Erzurum'da yapld. eyh Sait, bu kongrede Krdistan stiklal Cemiyetine girdi. Kongrede u karar alnmt: 1 En ge Mays 1925 tarihine kadar bir ayaklanma balatlacak. 2 Gerekli d destek ngiliz, Fransz ve Ruslardan salanacak. Yabanclardan yardm alma nerisine baz yeler kar knca. eyh Sait, yabanclardan yardm almann mubah olduunu anlatmt. Bunun zerine Grcistan yoluyla Rusya'ya adam gnderilmi, Ruslardan yardm edecek koullarda olmadklar yant gelmiti112. rgt, be kiilik hcrelerden oluuyordu. uray Devlet Bakan Seyit Abdlkadir, Kemal Fevzi, Kadri Cemil Paa, Kasm Cemil Paa, Dr. Fuat, Hac Ahti diye bilinen Avukat Mehmet, bucak mdrlerinden Tayyip, Bitlis milletvekili ve Kastamonu stiklal Mahkemesi yesi Yusuf Ziya da bu rgtn yesiydiler. Hase-nan Aireti Reisi Halit Hsn Bey de ayn gizli rgtn bir baka yesiydi113. Nasturi Ayaklanmasn bastran birliklerde grevli Frka Komutan hsan Nuri, Vanl Rasim, Tevfik Cemal ve Temen Ali Rza da bu rgtn yesiydiler.. Nasturi Ayaklanmas srasnda Yzba hsan Nuri'nin 270 er ve temenle ve otomatik tfeklerle kamas Ankara'da kukuyla karlanmt. Temen Ali Rza, Bitlis milletvekili Yusuf Ziya'nn do kardeiydi. 56 Krt istiklal Cemiyeti, yaplan toplantlardan sonra silahl savaa karar vermiti114. rgt, Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey'i nemli bir grev ile Hns'a gndermiti: Yusuf Ziya, Erzurum'un Hns ilesine gidip eyh Sait ile grecekti. eyh Sait, evrede tannan ve ok sevilen bir Nakibendi eyhiydi. Yusuf Ziya ile eyh Sait grtler. Grtler ve anlatlar. 1923 yl baharnda Yusuf Ziya Bey, Cibranl Halit Bey'in konuu oldu. Konu, Krt airetlerini Mahmut Ezberci ve Simko Aa yardmyla silahlandrmakt118. Cibranl Krt Miralay Halit Bey, Varto, Bulank, Malazgirt, Hns, Karlova, Solhan ve Capakur yrelerindeki muhtarlardan ald mhrl bavuru dilekesini Krt Teali Cemiyeti'ne gndermiti. Bu dilekeler. Cemiyet aracl ile Krt Nemrut Mustafa Paa ve Paris'teki Krt erif Paa'ya ulatrlm^118. Cumhuriyet'in ilan, arkasndan da Halifeliin kaldrlmas, Krt airetleri arasnda tepkiyle karlanmt. 1925 yl Austos aynda eyh Sait, Cibranl Halit Bey ve Mutki Aireti Reisi Musa Bey, Erzurum'da grtler.. Krt stiklal Cemiyeti bakanlna eyh Sait'i setiler. eyh Sait'in kardei Abdurrahim de on arkada ile biraraya gelerek bir Mstakil islam hkmeti kurmaya karar vermilerdi117. Umum Bozan Aireti Reisi ahin Bey de bir bildiri yaynlayarak kurulan Cumhuriyet'e kar kmt. ahin Bey'in Halep'te yaynlanan 15 Nisan 1924 tarihli bildirisi yleydi: Dou uluslar zerinde miskinlik ve esaret balarn birer birer zerek bamszlk ve zgrle kouyorlar. Dnya byk bir devrim iinde yeni olaylar douruyor. Bunlara ramen otuz asrlk bir tarihe sahip bulunan Krt ulusu, hl Trklerin esareti altnda yayor. Asrlardan beri cepheden cepheye, meydandan meydana 67 .Allah iin koan Krtler, bugn birka serserinin ihtiras ve basksnn arac oluyor. (..) Irak, Suriye ve Filistin gibi Trk lkesine gre birer avu olan lkeler de bugn zgr ve bamsz yaarlarken Sleymaniye dalarndan ta Karadeniz kysna kadar uzanan yirmi milyon insan barnda besleyen bu ktann be-on ihtirasperver, Yahudi dnmesi trediye bende ve uak olmas ne feci ve utanlacak bir durumdur. Ey byk Selahattin'in cesur evlatlar! Tarihin saygyla saklad ada cesareti gsterecek zaman da gelmitir. Kutsal hilafet makamn kaldrarak kutsal dini yokeden birka Yahudinin zulm ve basksndan kurtulacak tarihin anl sayfalarn yeniden aacak gen Krtlerin hareketi bekleniyor.

erkezleri, Rumlar, Ermenileri, Arnavutlar ve Araplar birer birer yok eden, hor grlen ve yoksul blgelere sren muhtaris Trk siyasetinin son kurban olmadan zengin yurtlarnzdan, yeil dalarnzdan ve verimli yaylalarnzdan ayrlarak deersiz ve uyuuk mahvoidan uyannz ve ulusunuzu kurtarnz, ey Krdistan'n kahramanlar! Dilinizi, dininizi, mlkiyetinizi yokeden ve kendi kendine aka dinsiz cumhuriyet diye ortaya kan kudurmu harisin oyunca olan ve sizin ananza esaret zincirini takmaya alan kansz ve halsiz adamlara inanmaynz. Ve onlarn yalanlarna inanmaynz. Yedi asrlk bir saltanat ve kutsal halifeliin koruyucular olan Osmanl hanedann rlplak yabanc lkelere kovan Ankara pek yaknda Krt rknn mallarna, namus ve servetine a kurtlar gibi saldracaktr. Ey cesur Krt ulusu. Bu feci sonucu erefli tarihimizde bir leke gibi srmeden gzlerinizi anz ve Allah'n kitabn inkarclardan ayrlnz. Bamszl iin arpan ve uraan Yahudilerden olsun rnek aln ve otuz asrlk grkemli gemie siyah lekeler srmekten kann. Esaret altnda yaayan yalnz Krt ulusu olduunu gstermekten utanmayn ve lerek, 58 ldrerek, kurtulu ve esenliinizi, bamszlk ve zgrlnz kurtarnz. Cenab- Allah ve resul-i erifiniz size bakan binlerce Krt yardmcnz olsun118.. 1924 yaznda Erzurum'da biraraya gelen eyh Sait, Cibranl Halit ve Mulu Musa Bey kararlarn vermilerdi: Bu dinsiz dzene kar boyun emeyecekler, kar koyacaklar, direnecekler; yakalanmayacaklard. eyh Sait, bu grmeden sonra Hns'tan ayrlp, Krt Aalar ve Beyleri ile grecektir. Karar gereince eyh Sait, Lice'nin Hani bucana gider ve burada Hanili Hac Salih Bey'in evinde kalr. eyh Sait, Hanili Salih Bey'in evinde Tarikanl Reit Aa, Kr Hseyin Aa, Eyp olu Zlfi Aa, Piran'da retmen Fahri, eyh Sait'in kardei Abdurrahim ve Miri Hamid Bey ile grr11", Ayaklanma tarihi de belirlenir: 21 Mart 1925. 21 Mart Nevruz gndr5-0. Ayaklanma iin stanbul'daki Krt Teali Cemiyeti Bakan Seyit Abdlkadir ile de grme karar alnr. Bu ile eyh Sait'in olu Ali Rza grevlendirilir. 15 Kasm 1924 gn Ali Rza, stanbul'da Seyid Abdlkadir ile grr. Seyit Abdlkadir, Ali Rza'dan ayaklanmaya dinsel grnt verilmesini ister. Mustafa Kemal aleyhine yazlm bildirileri datlmak zere Ali Rza'ya veren Seyit Abdlkadir Btn gcmle ayaklanmay desteklerim der12'. Ayn gnlerde Sen Remo'daki villasnda Osmanl mparatorluumun son Padiah Sultan Vahdettin, Krt Teali Cemiyeti yesi ve Serbesti Gazetesi sahibi Mevlanazade Rfat'tan Krdistan'daki olaylar konusunda son haberleri alyordu. Bkre'te Hilafet Komitesi kurulmutu, komite Damat Ferit Paa'nn ileri Bakan M. Ali'nin liderliinde bir darbe hazrlamaktayd122. Ayaklanmann odak noktas Nakibendi tarikatyd. Hem eyh Sait hem Seyit Abdlkadir ayn Nakibendi 59 kolundan geliyorlard. Her ikisinin dedesi de Mevlana Halid'in rencileriydi.! Nakibendi, 1300'l yllarda Buhara kenti yaknlarnda Kasr Arifan'n Nakinbent kynden Mehmet Ba-hattin I-veys-I-Nakibendi adl bir Trk'n nclnde kurulan bir islam tarikatnn addr123. Nakibendi tarikatn Krtlerin arasnda yayan Mevlana Halid'di. Sleymaniyeli bir Krt olan Mevlana Halid, 1800 ylnn banda Abdullah Dahlavi'den icazet alarak Nakibendilii Krtlere de benimsetmiti124. Badat'ta oturan Mevlana Halid, Nakibendi Krtler arasnda Badadi diye de tannrd. Mevlana Halid de destur vererek mritlerinden bazlarn halife yapmt. Bu mritlerden biri Nehri'li Seyit Taha, br de Bismil'in Cilustun kynden Palulu eyh Ali Sebdi'ydi. Bu Krt-nakibendiliinin iki kolu da Krt Ayaklanmasn ynlendirmiti. Krtlerin iki lideri de Nakibendi tarikatndan kmt:

Seyit Taha kolu, Seyit Abdlkadir aracl ile Kurdistan Teali Cemiyetini ynetiyordu. eyh Sait de Krt stiklal Cemiyetini. Mevlana Halid'in dergahnda yetien Palulu eyh Ali Sebdi, eyh Sait'in dedesiydi. eyh Ali Sebdi, am'da din eitimi grdkten sonra Diyarbakr'n Lice ilesine bal Serdi kyne yerlemi; bu kyde imamla balamt. Daha sonra Palu'da Ekrek kyne giden Ali Sebdi, bu kyden de ayrlp Kelhasi kyne yerlemitir. eyh Ali Sebdi'nin drt olu olmutu: eyh Hasan, eyh Hseyin, eyh Mehmet ve eyh Mahmut. eyh Sait'in babas eyh Mahmut, Erzurum'un Hns ilesine yerlemiti. eyh Mahmut'un yedi erkek ocuu olmutu: eyh Sait, eyh Bahattin, eyh Diyaettin, eyh Necmettin, eyh Tahir, eyh Mehdi ve eyh Abdurrahim135. eyh Sait, Nakibendi tarikatnda ksa srede n yapyor. Ad evrede saygyla anlmaya balyor. eyh 60 Sait, Ruslar Erzurum'u igal edince Erzurum'dan ayrlp piyarbakr'a yerleiyor. Diyarbakr'da Piran ilesine yerleen eyh Sait, Baz-bent kynde ba ve bahe satn alyor. Kardei Ab-durrahim, Bazbent kynden bir aann kz ile evleniyor126. br kardei Tahir de Lice'nin Serdi kynden bir kz ile evlenmitir. Kurtulu Sava bitince de eyh Sait, yeniden Hns'a dnyor. Krt liderlerinden Mahmut Berzenci'nin akrabas olan Byk Seyit Taha, 12 mridine icabat denilen yolla halifelik vermiti. Devlet Bakan Kamuran nan'n 1914 ylnda Bitlis ayaklanmas srasnda aslan Gayda kyndeki dedesinin babas Sibragullah Efendi de Seyid Taha'nn halifelerinden biriydi. Seyit Taha'nn olu eyh beydullah da Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Ayan Meclisi yesi ve uray- Devlet Reisi Seyit Abdlkadir'in babasyd. Seyit Taha'nn ayn ad tayan bir torunu vard. Bu kk Seyit Taha da Simko diye anlan smail Aa'nm yeeni ile evliydi. ngilizler tarafndan Revendiz Kaymakamlna atananan Seyit Taha da bir Nakiben-diydi. Ayaklanma baladnda eyh Sait u ad kullanmaktayd: Emirelmcahidin Elseyit Muhammed Saidi Nakibendi. eyh Sait Snni-afii Mezhebine balyd. afii mezhebi kurucusu Ebu Abdullah Muhammed Bin dris, Hz. Muhammed'in soyundan Kureyi Ailesinden gelmekteydi. Mezhep, Krtler arasnda ok yaygnd. Krk ayaklanmas, afii mezhebinin nakibendilerin-ce hazrlanmt1-7. Cumhuriyeti kuran ve Halifelii kaldran Mustafa Kemal ynetimine kar KrtNaki ayaklanmas balyordu! 61 CBRANLI HALT BEY Trabzon'da bir yurt gezisinde bulunan Gazi Paa'ya Babakan smet Paa'dan 16 Eyll 1924 gn gizli bir yaz gelmiti. Konu, Nasturi Ayaklanmas'yd. Nasturi Ayaklanmas'n bastrmak iin grevlendirilen alaydan subay ve erlerin kamalar Ankara'y kukulandrmt. Bitlis milletvekili Yusuf Ziya ve kardei Temen Ali Rza arasndaki ele geen ifreli telgraflar kukular bsbtn artrmt. Temen Ali Rza Nasturi Ayaklanmas'n bastrmakla grevli Beytebap grubunda grevli 18. Alay komutan emir subayyd. Temen. Ali Rza ve ardndan da Yzba hsan Nuri birliklerinden kamlard. Kaarlarken de 10 otomatik tfek ve 380 tfek gtrmlerdi, bu subaylarla birlikte 351 er de kamt. Yusuf Ziya ile kardei Temen Ali Rza arasndaki telgraflardaki ifreler de zlmt. Babakan smet Paa'nn Gazi Paa'ya gnderdii gizli yazda olay yle anlatlyordu: Beytebap Grubuna dahil olan Ziya'nn kardei Rza'nn yannda bulunduu 18. Alaydan drt subay ve 400 er de Eylln 3/4 gecesi firar etmilerdir. Telgraf muhaberat ve Yusuf Ziya'nn olaydan nce firar edeceinden sz edii ktalarnn firar ile ierde Van, Bitlis, Siirt blgelerinde ayaklanma

dzenlenmi olduunu ve bu ayaklanma srasnda bizzat Erzurum'da bulunarak ya bizzat dzenlenmi olduunu gizlemek veya Erzurum yresinde bir yolda dayanak ve katlm salamak istendii62 / nj dndrmtr. Kaak subaylardan bitinin Zaho'da ngilizlere katlm olmas, ayaklanmann ngilizlerce dzenlendii olasln akla getirmektedir.. Ad geenlerin' tm tutuklanmtr128. Cibranl Halit Bey, Mutki Aireti Reisi Hac Musa, Bitlis milletvekili Yusuf Ziya, tutuklanarak Bitlis'teki Harp Divan'na gtrlmlerdi129. Hac Musa bir sre sonra salverilmi, Hasenal Halit aranmaya balanmt. Yusuf Ziya, 1924 yl ilkbaharnda nce Cibranl Halit Bey ile sonra da eyh Sait ile grmeler yapmt. Yusuf Ziya, Zirkan Aireti ile de grmt. Eski Bitlis milletvekili Yusuf Ziya'nn Cibran Aireti Reisi Kamil ve Baba Bey'lerin de onayn aldktan sonra eyh Sait'in bacana, Binba Kasm Bey'in evinde airet reisleri ile toplant yapmt. Yusuf Ziya, Kasm'n evinde Cibranl Halit Bey, amcas smail, Zirkanl Kerem, Melekanl eyh Abdullah' ve Solhan Aireti Reisi Mehmet Ali'ye mektuplar yazmt. Yusuf Ziya, dolat btn kylerde hocalara, imamlara, aalara, Cibranl Halit ile eyh Sait'in imzalarn tayan bildirileri gsteriyordu"0. Cibranl Halit Bey, 20 Aralk gn Erzurum'da konanda gzaltna alnarak Erci-Van zerinden Bitlis'e gnderilmiti. ki gn sonra da Erzurum valiliinin emri zerine eyh Sait Hns Adliyesi'ne getirilerek ifadesi alnmt. eyh Sait: Cibranl Halit ve Yusuf Ziya ile ibirlii yapmadm. Yusuf Ziya'ya dn para vermedim, bana krgndr, iftira ediyor demi ve Hns Kaymakam Maksun Bey tarafndan salverilmiti131. eyh Sait evine dnerken Bitlis Cezaevi'nden Miralay Hatiften gelen u haberi de renmiti: Cibranl Halit Bey, enitesi eyh Sait'ten ayaklanmann bana gemesini istiyordu. Hasenal Halit de bu arada bo durmuyor, Bitlis'i basarak Halit Bey'i kurtarma planlan yapyordu.. Hasenal Halit, Karlova'nn Kanre kynde adamlar ile bir 63 toplant dzenlemi ve Cibranl Hqlit Bey'e de emirlerini beklediini bildirmiti. eyh Sait ile uar'n Gkolan bucann Krkan kynde airet reisleri ile durum deerlendirmesi yapma gerei duymutu. Toplant 4 Ocak 1925 gn yapld; bu toplantya, stanbul'a gidip Seyit Abdlkadir ile gren olu Ali Rza da katld. Toplantdan sonra eyh Sait'in imzasn tayan bildiriler evrede datlmaya baland. eyh Sait'in bildirisi yle balyordu: Kurulduu gnden beri islam dininin temellerini ykmaya alan Trkiye Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemal ile arkadalarnn Kur'an'n ahkamna aykr hareket ederek Allah ve Peygamber'i inkar ettikleri ve slam Halifesini srdkleri iin gayrmeru olan bu idarenin yklmasnn btn islamlarn zerine farz olduu.. Varto ve Hns'taki Alevi airetleri ne yapacaklard? Varto ve Kii'de Hormek Aireti Mustafa Kemal Pa-a'dan yanayd. stelik, Hormek Aireti ile Cibran Aireti iki yzyldr kavga halindeydiler. ylese ilk i Hormek Aireti'ni kazanmak olmalyd. eyh Sait, 4 Ocak 1924 gn de Hormek Aireti Reisleri Halil, Veli ve Ali Haydar Aalara u mektubu gndermiti: Esselamn-aleykm, rahmetullahi ve berekath, tehlhamd, velminne. Hidayeti rabbani ile dini mbini Ah-medi'yi kafir olan Mustafa Kemal'in yedi zulmnden kurtarmak amacyla hareket edildi. Bu gaza ve cihadn mezhep ve tarikat ayrm yaplmakszn (la ilahe illallah Mu-hammedn resulullah) diyen btn mslmanlar

zerine farz olduundan eskiden beri memleketimizde byk bir gayret ve yiitlik sahibi olan mslman airetinizin de eriat getirmek iin cihada katlacanza eminim. Ya Eyyhelensar! Dinimizi ve namusumuzu bu dinsizlerin elinden kurtaralm. Size istediiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hkmet sizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktr. Bunlarla cihad farzdir1M. 64 eyh Sait'in Emirelmcahidin Elseyit Muhammed Saidi Nakibendi imzasyla gnderilen bu mektup, Varto'da Hormek Da'ndaki airet reislerine ulamt. Bu mektubun Hormek Aireti'nin eline ulamasndan sonra olaylar hzlanacakt. Airet reisleri, Cibranllarn eyh Sait liderliinde bir ayaklanma hazrladklarn Kasman kynden Mehmet erif ve Varto Kaymakam Srr Bey'e bildirmilerdi133. Srr Bey de durumu Gen Valisine anlatmt. eyh Sait'in bir ayaklanma hazrlad Hormek Aireti tarafndan da daha nce bir gizli mektupla Mustafa Kemal'e haber verilmiti134. Cibranl Halit Bey'in eyh Sait ve Yusuf Ziya ile birlikte bir ayaklanma hazrladklar eski Gen milletvekili Hamdi Bey tarafndan da ileri Bakanlna bildirilmiti. Hamdi Bey, Bucak Mdr Tayyib'in ngilizlerle haberletiini ileri srmt. Hamdi Bey, Mustafa Kemal Paa'ya ayaklanma hazrlandn ilk kez 11 Mays 1924 gn bildirmiti.. Hamdi Bey'in ikinci bavurusu 9 Haziran 1924 tarihini tayordu. Hamdi Bey'in 17 Haziran 1924 tarih ve 5 numaral telgrafnda Erzurum'da bulunan Airet Reisi Vartolu Halit Bey, Erzurum milletvekili Sleyman Necati Bey ve ayakdalar ile anlaarak ngiltere'nin kt emellerine hizmet ile Van snrnda ayaklanan Krt Simko diye bilinen karanlk adam ile Bitlis, Mu, Gen ve evresinde bamszlk iin gizli gizli haberleiyorlar deniyordu. Gen milletvekili Hamdi Bey, 13 Eyll 1924 gnl, 8 numaral ifreli telgrafnda da Zaho'da ngiltere'nin destei ile kurulan Krt Cemiyeti'nden sz ediyordu. Hamdi Bey'in Diyarbakr Valiliine verdii 28 Mays 1924 tarihli ve 340 sayl dilekede de ngilizlerin din smrs ile halk kkrttklar, evrede Cumhuriyet aleyhine ve hanedan lehine propagandalar yapld, M. Kemal Paa ve smet Paa'nn devrilmesi iin bir ayaklanma dzenlendii kaydediliyordu.. Hamdi Bey'in iileri Bakanlna gnderdii 24 Ey-Jl 1924 tarihli ifrede unlar yazlyordu: 65 F.: 5 Molla Saidi Krdi13* diye bilinen kii stanbul'da bulunan Krt Cemiyeti'nce kararlatrld zere Kurdistan adyla zerk bir devlet kurmak iin Erzurum'a gelerek Varto Aireti Reisi Miralay Krt Halit Bey'le, sonra da Out bucandan geerken Airet Reisi Binba Baba ile grerek... (..). Musul'un Zaho ilesinde Krt Cemiyeti ile bu konu ile ilgili grmeler yapm (..) Krt Cemiyeti yeleri olan eyh erif, Mulu Hac Musa Bey ve Halit Bey ve eski Bitlis milletvekili Yusuf Ziya. (..) Out Bucak Mdr Tayyip Efendiler., cahil halk kkrtyorlar. (..). ngiltere'nin lanetli siyaseti gerei olarak Musul linin dounun bir kilidi olarak Van, Hakkari, Erzurum, Bitlis, Mu, Malatya, Diyarbakr, Siverek, Elaz, Malatya ve Gen lleri ile ilgilenmektedirler136. apakur lkokulu Baretmeni Elazl Mehmet Zeki (Dndaralp) de kaymakamla ayaklanma kacan bildirmiti. lk TBMM'de Gen li milletvekillii yapan Ham-di Bey ve retmen Mehmet Zeki, apakur'da bir Maliye memurunun Krtlk propagandas yaptn dzenledikleri tutanakla ileri Bakanlna bildirmilerdi. Bu olay zerine ayaklanma olacan haber veren retmen Mehmet Zeki'nin hakknda soruturma alm ve apakur Kaymakaml'nca ifadesi alnmt. Kayma-ka.nlk, Mehmet Zeki'nin ihbarnn garaza dayal olduu sonucuna vctii ve apakcr lkokulu Baretmeninin meslekten kartlmasna karar vermiti. Ayrca dzenlenen bir fezleke ile de Mehmet Zeki hakknda ceza soruturmas balatlmt; yaplan yarglama sonucunda ay hapis cezas verilmiti. Mehmet Zeki de durumu Mustafa Kemal Paa'ya ayr telgrafla bildirmiti. Olay Hkmete haber verenler arasnda Anot Bucak Mdr Tevfik Bey de vard. Tevfik Bey, bu konuda bir rapor yazm ve valilie sunmutu137.

Ayaklanma yaklak iki yldr hazrlanyordu138. ngiliz stihbarat Servisi, bu ayaklanma hazrl haberlerini alm 23 Temmuz 1924 tarihinde - ayaklanmadan yaklak yedi ay nce - Londra'ya bildirmiti. ngiltere'nin stanbul'daki Bykelilik Maslahatgzar Mr. Handerson, Dileri Bakan Mac Donald'a u ra66 poru gndermiti. Raporda, Krt liderlerinin ngiliz Bykelilii ile grmek istedikleri bildirilmiti: Son olarak Krtler. Kaynaan bu halk Dou blgelerinde srekli tedirginler. Ksa bir sre nce Misyonumuza btn yerel komitelerin harekete gemeye hazr olduklar ve buradaki Krt ileri gelenleri ile grmek zere tam bir yetkili bir temsilcinin stanbul'a gnderilmesini ieren bir mesaj yollad. Mr. Ryan'dan bu temsilcinin karlanmas istendi. Tabii ki bu istek kabul edilmedi13". . Fransz istihbaratlar da ayn gnlerde Dileri Bakanlna u raporu gndermilerdi: Trkler, Nasturi Krtleri zerine 8. svari alaynn iki taburunu gndermilerdi. Bu birliklerdeki Krt subaylarnn bazlar firar etmiler. Ancak daha sonra yakalanmlard. Bunlarn arasnda bulunan eyh Sait'in arkada Bitlisli Yusuf Ziya Bey'in kardei de tutuklanmt. Fransz istihbarat bu gzlemlerden sonra u grn de bildirmiti: Trkler, 1924 ylndan bu yana ngilizlerle ibirlii yapan Krtleri hedef alyorlard...140 eyh Sait Bitlis Divan Harbi'ne arlmasndan tedirgin olmutu. Acaba Cibranl Halit Bey ve Yusuf Ziya gibi tutuklanp yarglanacak myd? Cibranl Halit ya da Yusuf Ziya konuurlarsa kendisi de yakalanacakt! Bundan sonraki dura Piran'di; eyh Sait Piran'da kardei eyh Abdurrahim ile grecekti. 13 ubat gn yannda yz atl ile eyh Sait kardei Abdurrahim'in evindedir1*1. eyh Saifin kardei Abdurrahim, Piran'da Mahmut Celebiyan Mahaflesi'nde, caminin arkasnda kayalklarn karsndaki evde oturuyordu. O zamanlar Piran, Eil Bucana bal bir kyd. Eil Buca da Gen line balyd. Gen de imdiki gibi Bingl ilinin bir ilesi deildi. Bir il adyd. Ad sonradan Dicle olarak deitirilen Piran'a gelen eyh Sait verdii vaazda yle konumutu: Medreseler kapand. Din ve Vakflar Bakanl kaldrld. Din okullar Milli Eitime baland. Gazetelerde 67 birtakm dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberimize dil uzatmaya cret ediyorlar. Ben bugn elimden gelse bizzat dmeye balar; dinin ykselmesine gayret ederim142. Alt asker kaan yakalamak iin grevlendirilen Jandarma Birlii komutanlar Temen Mustafa ve Temen Hasan Hsn, 13 ubat 1925 gn eyh Abdurra-him'in kyn sardklarnda hem naki-Krtlerin hem de Cumhuriyet tarihinin en byk olaylarndan birinin balamak zere olduunu elbette bilmiyorlard143. Evin sarldn gren eyh Sait, jandarma temenlerine haber gndermiti: stediiniz adamlar benim yanmdadr. imdi bunlar yakalarsanz benim erefim ve haysiyetimi inemi olursunuz. Hkmetin kolu uzundur, bu sulular istedii zaman yakalayabilir. Temenler yle karlk vermilerdi: Bizim grevimiz de bunlar yakalamaktr. Bu i iin buraya geldik, yakalayp gtrmek zorundayz. Bunun zerine araya eyh Abdurrahim girmiti: stediiniz adamlarn hepsi de sulu deiller. Bunlarn iinde sulu olmayanlar da vardr. zin verin bunlar dar ksnlar. Ne yaparsanz yapn144. Temen Hsn, eyh Abdurrahim'in bu nerisini kabul etmiti. Ne olduysa o anda olmu; eyh Abdurrahim, subay ve askerler zerine ate atrmt140.! eyh Abdurrahim, subaylar esir almt.

Artk ok yayndan kmt. Yaklak iki yldr hazrlanan Krt-slam Ayaklanmas Piran'da basit gibi grnen bir olayla balamt. eyh Sait, yanndaki 350 atl ile 13 ubat gn leden sonra Gen li merkezi Darahini'ye doru yola koyuluyordu. Gece Gen linde cezaevine ate ediliyor; jandarmalara da evlerden ate alyordu. Airet reisleri evre kylerden Darahini'ye geliyorlard. eyh Sait 15 ubat gn Hakik kyndedir. 16 ubat gn eyh Sait kuvvetleri Darahini'ye girmilerdir. 68 EYH SAT AYAKLANMASI BALIYOR Jandarma Temenleri Mustafa ve Hsn Beyler, eyh Abdurrahim'in bu saldrs karsnda eraftan Zlkf Cafer Aa'nn evine snmlard. Abdurrahim, jandarmalarla Bucak Mdr smail Bey'i tutsak alp Grnos Ky'-ne gtrmlerdi14*. Jandarmalarla eyh Abdurrahim ve arkadalarnn atmalar srerken eyh Sait Bu i bir ka ay sonra balayacakt demiti, ne yapalm ki kader byleymi147. eyh Sait, kardei eyh Abdurrahim jandarmalar tutsak aldktan sonra olacaklar dnm ve kararn vermiti. Gen Merkezi Darahini'ye gidecekti. Ve ayaklanma orada balayacakt. eyh Sait, yannda yz atlyla Piran'dan Darahini'ye giderken yolda kendisine katdan airetler oluyordu. Butyanl, Mistanl, Tavasl, Silvanl airetleri ayaklanmaya hemen katlmlard148. eyh Sait, ayaklanmann bu kadar abuk balayacan beklemiyordu. Ancak ok yaydan kmt. ki gn nce de kardeleri eyh Mehdi ve eyh Ta-hir. Serdi Ky'nden gemiler ve Genc'e gelerek postaneyi basm, kasada ne buldularsa, bunlar alp gtrmler ve telgraf hatlarn da kesmilerdi149. Ayaklanma balamt. Gen li merkezi Darahini eyh Sait kuvvetlerinin eline gemi; eyh Sait, Ziraat Bankas ve Mal Sand'na girmi ve kasalardaki paralar Yusuf Aa'nn evin^ tat-mt. 69 Darahini Krdistan'n geici bakenti olacakt. Ayaklanma lidri eyh Sait. 14 ubat 1925 gn ilk yazl emirlerini Emirelmcahidin Muhammed Said Nakibendi imzasyla yaynlam; Modan Aireti Reisi Faki Hasan' da kaymakamla atamt1-. Darahini*den sonra sra Hani'ye gelmi; Hani de ksa srede ele geirilmiti151.. eyh Sait, Hani Buca'ndaki Serdi Ky'ne giderek burada Lice zerine yrme plan yapt15-: Lice'de eyh Sait'i bir srpriz bekliyordu: Lice'nin Hazan Buca'nda eyh Selim, Hezan, Halh-la, Kantnal, Zengi, Nenyas, Kerves kylleriyle eyh Sait'e kar direnme karar almt. eyh Sait, eyh Selim'i kazanmak iin Lice'de kendisiyle be saat sren bir grme yapmt. Hayr; Selim, ayaklanmaya katlmyordu. eyh Sait ve kurmaylar sava plann yapmlard. Bu plan gereince cepheler ve bu cephelerin komutanlar da belirlenmiti. apakur Cephesi, eyh erif komutasnda an eyhlerinden brahim ve Hasan tarafndan ynetilecek, apakur ele getikten sonra Gykn aalarnn da destei ile Elaz'a doru yrnecekti. Gezik ve Kii boazlar tutulacak, askerlerin bu ynden gelmeleri engellenecekti. Melakanl eyh Abdullah'a Mu Cephesi Komutanl verilmiti. Diyarbakr komutanln eyh Sait kendisi zerine almt153. Kardei eyh Abdurrahim de Maden'deki kuvvetlere komuta ediyordu. Abdurrahim, Maden lesi'nden sonra Siverek'e doru yol aacak, Siverek de eyh Sait'e bal eyh Eyyp tarafndan ele geirilecektir'4. eyh Sait iin hedef Lice'ydi.

eyh Sait Lice yaknlarnda Tilek Mehmet erif Hoca tarafndan karlanmt. erif Hoca, eyh Sait'den Lice'ye gece girmemesini istemiti, gece kyde konaklayan eyh Sait, bir ara Lice'ye girmekten vazgemiti. 70 tam bu srada ald bir haber kararn deitirmeye yetmitiKardei eyh Mehdi, bir piyade alayn Ks Ovas'n-da geriletmiti. 21 ubat gn Lice'nin Hezan Ky'ne ulalmt165. 21 ubat gn Lice ayaklanmaclarn eline geti. Krt-Naki atllar Lice'yi de almlard. nde beyaz bir at zerinde eyh Sait yryor, atn ban yaya olarak Lice Mfts Abdulhamid'in olu Sait Hoca ekiyordu. eyh Sait'in sanda Lice Mfts Ab-dulhamid, solunda sekreteri Liceli Fehmi, arkalarnda da Liceli Molla Mustafa, Botyanl meri Faro, Lice beylerinden Hakk ve Hseyin at zerinde Lice'ye giriyorlard. Tutsak aldklar Binba Cemil Bey de arkalarnda at stndeydi. Alay, ile sokaklarnda ilerlerken selavat ekiliyor; eyt Sait'in ad haykrlyor; atnn yelesi plyordu. eyh Sait, bu karlama treninden sonra Kasm Bey'in evine konuk olmutu106. Bu arada Hkmet kuvvetleri Piran' geri almlar, kan atmada eyh Sait'in yakn adamlarndan retmen Fehmi ldrlmt. Piran'dan eyh Sait'e teslim ol arlar da gelmiti. eyh Sait, bir an duraksyor ve tutsak olarak Lice'ye getirdii Binba Cemil Bey'le de konuuyordu. Evet, teslim olacakt. Binba Cemii Bey de gvence veriyordu. Elinden geleni yapacakt. eyh, balanacakt! eyh Sait, 7. Kolordu komutanna, teslim olacan bildiren bir mektup yazd. meri Farro ve Liceli Molla Mustafa'nn kardei Abdussamet bu mektubu yrttlar. Duraksanma an atlatlmt. meri Farro ve Abdussamet baryorlard: Kemal Paa'y siz affetseniz, biz affetmeyiz.. eyh Sait, yanndakilere yle seslenmiti: Artk bu ii durdurmak elimde deildir. Ne netice verirse versin harekata devam edeceiz. Krtlerin bulunduklar yerleri Trklerin elinden alacaz. Topraklanmz verimlidir. Madenlerimiz oktur, bunlardan yararlanacaz. 71 Bugnk Trk hkmeti islamiyetten ayrlyor. stanbul'da Beyolu'nda baz islam kzlar apka ile geziyorlar.. Abdullah Cevdet, tihad Dergisi'nde yazd bir yazda,, kuan dzelmesi iin Macaristan'dan damzlk getirilmesini istiyor157. Lice'den sonra hedef Diyarbakr'd. Lice'den ayrlan eyh Sait kuvvetleri, Diyarbakr yaknlarndaki Alibardak Kyne kadar sokulmulardr. Yolda, Demirli Ky'nden zolli Airet Reisi Bediraaoul-lar da ayaklanmaclara katlmtr. 7. Kolordu Komutan Mrsel Paa komutasndaki askeri birlikler de ayaklanmaclarla atmaya tutumutur138. Yarbay Keramettin komutasndaki askerler Yabacr Ky'nde yamur altnda beraberindeki toplarla batakla saplanmlard. Bu olay eyh Sait kuvvetlerinin cesaretini artrmtr. Yabac Ky'nde de bir atma olmu; bu atma sonunda Hkmet kuvvetleri geri ekilmilerdi. eyh Sait'in adamlar sevinten lk la ba-ryoriardi: Sallallahu aleyhm. Ya Allah! Teslim, teslim!159 Gen ve apakur'dan sonra eyh Sait Elaz zerine yrmtr. Bu arada Mrsel Paa bo durmuyor, Diyarbakrl eyh Ahmet ve eyh mer'i eyh Sait ile grmeye gnderiyordu. Paa, 'Sadi Kyl Aziz'i de gizlice eyh Sait'in yanna sokmutu100. Tilalo Ky'ndeki grmeler de sonu vermemiti. Diyarbakr Valisi Ahmet Mithat Bey de Diyarbakr' Pirincizadelerin evresinden Derikli Hac Necim, Nakip-zade Bekir, Derikli lyas, Baherli Hac Hamid Bey'i Diyarbakr savunmas iin grevlendirmiti.

Diyarbakr ve evresinde bu olaylar yaanrken Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, 21 ubat 1925 cumartesi gn Ankara garnda stanbul'dan bir nemli yolcusunu beklemekteydi. Gazi Paa'nn karlad bu nemli yolcu eski Ba72 bakan smet Paa'yd. Karlayclar arasmda Babakanu Fethi Bey (Okyar) yoktu161. M. Kemal ve smet Paa beraberce ankaya'ya ktlar. Gazi Paa tedirgindi. smet Paa'ya ayaklanma senin uzaktan izlediin gibi nemli ve geni boyutta grnyor diyordu. M. Kemal ve smet Paa, olay birlikte deerlendirip alnacak nlemleri tarttlar. Drt gn sonra da Fethi Bey Hkmeti, Dou llerinde skynetim ilan ediyordu. Fethi Bey, skynetim gerekesini 25 ubat 1925 gnl oturumda yle aklyordu: ..geen yaz ortalarnda Nasturi harekat yaplm, bu harekat srasnda baz subaylar yabanclarn yalanlarna kaplarak snrn gneyine gemilerdir. Vatan hainliine iaret eden bu eylemlerin ierde bulunan baz kkrtclar hakknda elde ettiimiz kantlar zerine baz kiiler Bitlis Divan Harbi'nde yarglanmak zere tutuklanmlardr. Tutuklanan bu kiilerle uzaktan ve yakndan ilikili olan ve divan harp tarafndan talimatla ifadesi alnmasna gerek grlen Nakibendi eyhlerinden eyh Sait adnda bir kii vardr. eyh Sait, bir sre nce mritleri ve yaknlarn yanna alarak Gen li'nde dolam ve urad her yerde zellikle hkmete kar olanlarla gizli grmeler yapmt. (...) Yalnz ayaklanma balamadan nce biri Halep'te, biri stanbul'da bulunan iki olunu Hns'a ararak onlarla grm ve Halep ile stanbul'dan grmesi olas bulunan kiilerden bekledii haberleri alnca ayaklanma balamtr. Fethi Bey, daha sonra olay yle yorumlamt : ..Elde edilen belgeye ve ldrlen ayaklanmaclarn zerlerinden kan bir mektuba gre, szm ona, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, o yrede 800 kiinin ldrlmesine emir vermi, ldrlecekler arasnda eyh Sait de varm!. Bu bilgiyi para karlnda elde etmi ve bundan kurtulmak iin zaten gizli olan, dzenlenen ayak73 lanmay imdi yapmaya mecburum. Bu ayaklanma amac da eriat salamaktr, diyormu. Alnan raporlarn birinde deniyor ki: Olay, Padiahlk, Hilafet, eriat, Abdlhamid'in oullarndan birinin saltanatn salamak gibi gerici propagandas altnda Krtlktr. Sylenen eyler unlardr: 1300 yldan bu yana olgunlaan islam dini mahvolmutur ya da mahvolmaktadr. Islama yeniden dnme grevi de eyh Sait'e verilmitir. Kendisine bir Mehdi ss verdii de dier belgelerden anlalyor. Bu yolla eyh art, zavall halk en can alc noktasndan yakalam ve bylece memleketin bana bir sorun karmtr. Efendiler! teden beri zavall Trk milletinin bana gelmi birok felaket, hep ayn silah, ayn aralar kullanmak zere ortaya kmtr. Bu olaylar belirtmeye ne benim belleim ne sizin zamannz elverir. Ancak en yakn ve dikkat ekici olan olaydan, rnein Balkan Sava-'ndan nce Arnavutluk Ayaklanmasnda ondan nceki 31 Mart Ayaklanmasndan sz edeceim. Bu olaylarda kullanlan ayn din silahnn bugn de kullanldm belirlemeliyiz. Efendiler! O zaman da eriat mahvolmutur, din mahvolmutur, u kii ya da bu kii dini ykmak zeredir. Ey ahali, ne duruyorsunuz? Kalknz., diyerek zavall ahaliyi kandranlar, vatan aleyhine hareket ettirmiler ve hatta din aleyhine hareket ettirmilerdir. Fethi Bey'den sonra krsye gelen Terakkiperver Hrriyet Partisi lideri Kazm Karabekir Paa da Hkmeti destekleyen u konumay yapmt: Hkmetin beyanna gre baz Dou illerimizde Skynetimi gerektiren olaylar ortaya kmtr. Bu bir avu zorbann d kkrtma ile baz amalara ulamak zere halk dini duygular ile kandrdklar anlalmtr. Dini kullanarak

ulusal birliimizi tehlikeye koyanlar her trl lanete layktr. Hkmetin alaca btn yasal nlemlere biz de yardmcyz. ve d herhangi bir tehlike 74 karsnda btn dnya bilmelidir ki, bu vatann btn evltlar her trl zveriyi gstereceklerdir162. Ayn gn Hiyanet-i Vataniye Yasas'nda bir deiiklik yaplyor ve dince kutsal kavramlar kullanmak iin rgt kurma suu vatan ihaneti olarak tanmlanyordu. Yasaya gre bu suun cezas idamd. Yasay Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) TBMM'-Sine hazrlamt. Yasa tasarsn TBMM'sine sunan milletvekilleri arasnda bulunan Karesi milletvekili Ahmet Sreyya, 7 Mart 1925 gn TBMM'since ark stiklal Mahkemesi Savclna seilecekti. Ayn gnlerde eyh Sait Ayaklanmasna kar kan airetlerden hkmeti destekleyen telgraflar gelmeye balamt. TBMM'sine ilk telgraf Nusaybin'den Heverki Aireti Reisi Haco'dan Mardin milletvekilleri Yakup Kadri. Dervi, Abdurrezzak ve Abdlgani Beylerden gelmiti. Telgraf yleydi: Nusaybin CHP Bakan Hacalibeyzade Kaddur Bey'in gsterdii etkinlikler ile maddi ve manevi yardmlar sonucu olarak namuslarn karlar uruna satan asilerin bastrlmas iin hareket eden fedakar asker kardelerime katlmak zere airetimle beraber bugn Diyarbakr kolordu emrine harekat ettim. Cumhuriyet Hkmetinin ezici kuvvetine dayanarak hainlerle son nefese kadar savaacamz bildiririz. TBMM'sine 10 imzal bir baka telgraf da Midyat'tan gelmiti. Cenbirit Aireti Reisi Hseyin. Hasankeyf Aireti Reisi eyh Ahmet, Keuri Aireti Reisi Gercl Bedrettin, Midyat Belediye Reisi Reit, Huvergin Aireti Reisi Celebi, Resan Aireti Reisi Cemil, Mahalmi Aireti Reisi Halil, Hisar Aireti Reisi smail, rnas Aireti Reisi Salih ve smail imzal telgraf da yleydi: Din ve vatan dmanlarmzn kandrd bu fesatlarn milletimiz aleyhine yaptklar bu uursuz harekat btn ile halk adna suluyor ve milletimizle Cumhuriyet hkmetinin, sevgili yurdumuzun dmanlarna 75 kar yaplacak her trl bastrma harekatna bir btn olarak mal ve canmzla katlmaya hazr olduumuzu bil. diririz. Cizre'den gelen telgraf da yleydi: eyh Sait adndaki hainin yardaklar ile Palu ve evresinde Hkmete kar ayaklandn haber aldk, Cumhuriyet hkmetimizin her trl adaletli ynetimine kar yaplan bu saldry nefretle knyoruz. Ve bunlarn ksa srede bastrlp pskrtleceklerine kuvvetle gveniyoruz. Bu nedenle her trl lekeden arnm olarak vatan Cumhuriyet hkmetinin emirlerine bal ve vatan hizmeti yapmaya hazr olduumuzu arzederiz. Taban Kabilesi Reisi Reit, Varazisi Kabilesi Reisi Reit, Miran Aireti Reisi Naif, Devriye Kabilesi Reisi Sleyman, Piri Kabilesi Reisi brahim, Alevkan Kabilesi Reisi brahim, Mehmet, Musa, Rean Kabilesi Reisi brahim Haso, Serbitan Kabilesi Reisi Mehmet. TBMM'sine bir baka telgraf da Cizre Belediye Bakan Abdlselam'dan gelmiti. Telgrafta Cizre halknn Hkmeti destekledii bildiriliyordu: Ayaklanmann bastrlmas iin memleketimiz adna Allah'a dua ediyoruz. Bu tutumumuz ile halknca sevinle karlanmtr. Cumhuriyet askeri ve hak tarafndan tel'in okunan gaddarlarn yok edilmelerini bekliyoruz"'1. 27 ubat 1925 gn de eyh Sait kuvvetlerine kar savaan Hormek Aireti'ne Ankara'dan bir telgraf geliyordu. Telgrafn altndaki imza Trkiye Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemaldi. Telgraf yleydi: eriat perdesi altnda Cumhuriyet ve birliimize kar dzenlenen suikast giriimi karsnda yurtsever ve zverili duygularnza teekkr ederim. Yksek savanz da ayn duygu ve imanla srdreceinize de eminim. Gerici rgt ve giriimlere kar halkmzn her taraftan gsterdii lanet ve nefret duygulan

karsnda hainlerin en ksa zamanda tamamen uygun cezalara arptrlacaklarna inancm tamdr. Hepinize selam ve sayglar164. 76 BR POLS OYUNU Krdistan Teali Cemiyeti Bakan, Ayan yesi ve eski uray Devlet Bakan Seyit Abdlkadir'in zel kalem mdr Palulu Kr Sadi, pek yle kl yutacak cinsten adam deildi. 2. Merutiyet yllarnda Sadrazam Mahmut evket Paa tarafndan Taife srlm, sekiz yln orada srgnde geirmiti. Babas, stanbul'da p onbas Sait'dir. Aksaray Sofular mahallesinde oturan Kr Sadi, stanbul Hukuk Fakltesi'nin 7044 numara ile kaytl rencisiydi. Abdlkadir'in bu has adamnn her tarakta bezi vard. Srgndeki Padiah Vahdettin yandalarnca kurulan lay Vatan Cemiyetinin de yesiydi. Kr Sadi'nin Krt Teali Cemiyeti'ndeki ye kayt says 62'vdi. Matbuat Umum Mdrlnce verilmi 134 numaral kimlik kart tayan Sadi'nin kartvizitinde u kimlik yazlyd: Abdlkaharzade Erha Abdullah Sadicr>. Btn Krt derneklerinde etkin roller oynayan Sadi, srgn gnlerinin bitiminde Kahire'ye gitmi; Kahire'de Celal adl bir Trk polisi ile tanmt. Kr Sadi, Kahire'de ngiliz polisi adna almaktayd. Celal'i de ngiliz istihbarat memuru olarak tanmt. Polis memuru Celal, Sadi ile karlar karlamaz Emniyet Mdr Ekrem Bey'e (Korgeneral Ekrem Bay-dar) raporunu vermiti. 27 Eyll 1924 tarihli rapor yleydi: ..Palulu Kr Sadi.. Krt muhtariyeti iin faaliyette bulunduundan... Taif'te srgnd ve savata da Seyit 77 Beir Usare kampnda bulunuyordu. Bu zat, o zaman, ngiliz ordular Genelkurmay Bakan Deedes'e160 Kurdistan konusunda bir proje vermiti. Sadi, gemiteki bu giriimlerini bana anmsatarak byk apta bir ie giri, meye hazr olduunu, bunun iin ngiliz Bykeliliine araclk yapmam istemitir. Ad geenin arkasnda eyh Abdlkadir'in ve baka Krt liderlerinin bulunduunu, bu nerinin Krt liderlerinin bilgisi altnda yapldn st-kapal olarak anlatmtr. Palulu Kr Sadi'nin byk apta yapmak istedii iler unlardr: Dersim ve Palu evresinde geni tabanl bir ayaklanma; Gazi Paa'ya suikast dzenlenmesi; ngilizlerin buna karlk para yardmlar ve gvence vermeleri167. Sadi, ngilizlerle kendisi grmek ister. Polis Celal, Mdr Ekrem Bey'e verdii 8 Ekim 1924 gnl raporda, Sadi'nin Abdlkadir ile grtklerini, Abdlkadir'in Sadi'ye tam yetki verdiini bildirir168. Sadi'nin koullar unlardr: 1 Msr ya da Kbrs'ta grme: 2 Ayaklanma baarya ulanca Krdistan'n bamszlnn onaylanmas ve yaplacak yardmlar iin imdiden gvence verilmesi ve bu amala belge alverii yaplmas; 3 Ayaklanma sresince silah, mermi ve yardm salanmas; 4 ki yz bin lira kredi verilmesi. Celal, daha sonra, Kr Sadi ile aralarnda u konumann getiini yazar: Celal: Sana gvendiim iin arac olmay kabul ettim. Bu kadar ok istekte bulunan bir adamdan bu yetkinin neye dayandn sormak akla gelir. Sadi: Ben de sizin gibi yalnzca bir aracym. Tek bama deilim ki. 78 Celal: Demek ki, bir gc, bir rgt temsil ediyorsunuz. Sadi: Evet. Celal:

 stekleriniz arasndaki en nemli nokta sanrm karlkl olarak siyasal belge alveriidir. Eer siz, temsil ettiiniz rgt adna hareket etmeye yetkili olduunuzu kantlayabilirseniz yetkili ngilizlerle ilikiye geirebilirim. Bunun dnda, ngilizler sizinle grmek istemezler. Sadi: Mtarekenin son ylnda Krdistan Teali Cemiyeti, General Harrington'a bavurmutu. O zaman buna benzer isteklerimizi General Harrington kabul etmemiti. Krdistan bamszlnn ngiltere tarafndan tannacana gvence verilirse, btn Krdistan ayaklanr. Ve baar yzdeyzdr. lk aamada, Diyarbakr'da hkmeti deviririz. Bunun dnda yaplacak herhangi bir giriim snmeye mahkum bireysel ve blgesel bir ete sava olabilir. ngiltere'nin Krt bamszln tanmas btn Krtl ayaklandrmaya yeter. Seyit Tana ve yanndakiler, Krtleri ayaklandramazlar. Krtler, bunlarn bamszl salayacana inanmyorlar. ngilizlerin ciddi yardm ile bu ilere girmek isteriz. Ben, yalnz bireysel hareket etmediimi ve byk bir kuvvete dayandm, bu kuvvet adna grmeler yaptm kantlayabilirim. Ancak bu sorun, yurt dnda grlmelidir. Celal: Buras yetkilidir. Niin grmekten ekmiyorsunuz? stediiniz ortam ben hazrlarm. Sadi: Burada korkuyorum, nk izleniyorum. Celal: Sanyorum, hkmetin gznde ben senden daha tehlikeli bir adamm. Korkak adamlar bu ilere girerler mi? Sadi: Sizi ngilizler korur. 79 Celal: Gerekirse seni de korurlar. Fakat, bu grmeleri ben, sen ve ngilizlerden baka kimsenin bilme olasl var m? Sadi: 1911'de buradaki Rus Konsolosu ile Krdistan ayaklanmas iin temas ediyordum. Mahmut evket Pa-a'ya Krdistan zerklii iin bavurdum. Tutuklanmamdan alt gn nce Rus konsolosluuna, tutuklanacamdan Batum'a gnderilmemi, oradan da Krdistan'a gideceimi syledim, Konsolos, (ben seni korurum, seni alrm) dedi. Alt gn sonra tutuklandm. Taife srldm. Sekiz yl srgnde kaldm. Taife ulatm gnlerde dzenlediimiz Bitlis ayaklanmas11'1 patlad. Fakat yresel ve sonusuz kald. Gemii anmsadka korkuyorum. Celal: Ben nerinizi ngilizlere bildiririm, sonra da size yant veririm17". Bundan sonra devreye ehirmaneti memurlarndan Nizamettin girmitir. ngilizlere benzeyen Taksim Belediye Zabta memurlarndan Nizamettin, sarn ve uzun boyludur. Nizamettin'e ngilizlere benzemesi iin makyaj da yaplr. Hazrlklar tamamlannca Celal, zabta memurunu Kr Sadi'ye ngiltere'nin Umumi arkiyei Siyasiye Mdr Mr. Templen diye tantrr. Grme balar. Nizamettin, Trke ve Franszca dilleriyle dzenlenmi belgeler sunar. Daha sonrasn 24 Kasm 1924 tarihli rapordan okuyalm: Kr Sadi... Krt hkmetinin kurulma ekli ve ' kurulmasndan sonra taraflarca ilikilerin, maddi ve manevi yardmlarn salanmasna ilikin alt maddelik not ve ayrca baz grleri ieren bir siyasi not verdi. Bu siyasi not, Templen tarafndan ngiltere Dileri Bakanlna verilmek zere kabul edilmitir. Palulu Sadi'nin ver80 .dii bu siyasi not grme ve danma sonucu yazldt su bakmdan nemlidir. Kendisine randevu gn ve saatini iki gn nce verdiim iin Sadi, gereken kiilerce grm ve grmeye hazr olarak gelmi, ve hi duraksamadan okur gibi sylemi ve yazdrmtr... Sadi'nin istekleri nelerdi?

Polis Celal'in Diyarbakr stiklal Mahkemesi dosyalarnda bulunan raporunda, Kr Sadi'nin Seyit Abdlka-dir'in liderliinde Krt devleti kuracaklar, bir saldr durumunda ngilizlerden yardm bekledii bu Krt devletinin Mersin ve skenderun limanlarn da iine alacak biimde kurulacan bildirir. Polis Celal, raporunun 5. maddesinde Sadi'nin grlerini zetlerken u noktay da vurgular: Krdistan Emirliine kesinlikle Abdlkadir'in getirilmesi gerekir. Hkmeti Abdlkadir kuracaktr. Yani, Kral Hseyin'in1 n takip ettii gibi bask rejimi uygulanacaktr. D gerek olduu gn Sultan, Abdlkadir olacaktr. Celal'in raporunda daha sonra Krt ayaklanmasnn stanbul'da da balayaca, daha sonra ayaklanmann Bursa, zmir ve Konya'ya da sratlaca, ngilizlerden silah ve mermi istenecei, ayaklanmann baar ile sonulanmasndan sonra Sultan Vahdettin'in stanbul'a getirilecei yazlyor. stanbul Emniyet Mdr Ekrem Bey, bu raporu, ileri Bakanlna gnderir. Bakanlk drt ay boyunca hi yant vermez. Grmeler de kesilir. Yant ve buyruk, eyh Sait Ayaklanmasnn balamasndan iki ay sonra gelir: Abdlkadir ve Sadi ile grn. Bu, en nemli grmedir. Grme, ili Dede soka, Zafer apartmannn 8 numaral dairesinde yaplr. Saat onbiri krk gee balayp, biri on gee biten grme, Polis Celal, Belediye Zabta Memuru Nizamettin, Birinci ube kinci Bamemuru Nihat, Birinci ube nc Ksm Bamemuru Ziya ve Kr Sadi katlrlar172. 8,1 F.: 6 Raporu okuyalm: Kr Sadi, drt ay nce tam sonu elde edecekken Mr. Templen tarafndan gelen grme nerisini Ab-dlkadir adna memnuniyetle karladklarn belirtip teekkr ettikten sonra: . ngiltere Hkmetinin Seyit Abdlkadir Hazretle- ) rinin bana gemedii hareketin sonusuz kalacan an- j lad kansndayz. Geri eyh Hazretleri saygdeer bir | kimse ise de bu gibi ilerde deneyimi olmad ve Kr-distan'da Abdlkadir kadar etkisi olmadndan sonusuz i kalmaya yz tutmutur. Ayaklanmann yaylmas ve sonu elde edilmesi, Erzurum ve Van evresindeki en gl airetlerin katlm ile mmkndr. Seyit Abdlkadir'-in babas Abdullah Efendi'nin ran zerindeki ayaklanmasnda balangta 90 bin kii bulunmutu. O zaman Abdullah Efendi, ran bakentini ykp yakacakken zamann padiah Sultan Hamid merhumun mdahalesi ile olay nlenmiti. Eer bu kez de iin bana Seyit Abdlkadir gemi olsayd, ayaklanma 50 bin kii ile balayacak ve Diyarbakr, Harput, Malatya, Sivas yrelerindeki silah ve mhimmat depolarn elde ederek Ankara'y drecek ve sorun da imdiye kadar bitmi olacakt. Geri nerimiz zerine bu ayaklanma yine de yaplr, ancak birbuuk ay kadar hazrlk sresi gerekir. Templen: Hay hay, bu sre ok birey deildir. Yalnz acele etmek gerekir. ngiltere'den drt ay nceki isteklerinize ek isteklerde bulunacak msnz? Kr Sadi: Bu konuda Seyit Abdlkadir ile uzun uzadya grtk. Aldm emir udur: 1 Son gnlerde ngiltere ve talya'nn bir anlama imzaladklarn duyuyoruz. Bu anlama, byk olaslkla, Antalya ve zmir yresine bir kartma harekat ile ilgilidir. Eer bu gerek ise bu harekatn Krdistan harekatnn sonuna kadar ertelenmesi gerekir. Byle bir harekat, Yunanllarn zmir'i igalleri gibi bir ulusal heyecan dourma olasl vardr. Bu, harekatmz engeller ve ba82 anszla mahkum eder. Bu nedenle tehlike vardr. 2 Daha nce verilmesi kararlatrlan 500 bin lira parann artrlmas. Bugnk koullar bu parann yetmeyecei sonucunu dourduundan ayaklanma srasnda harcanacak parann emre hazr tutulmas;

3 Seyit Abdlkadir'in ayaklanman.! bana gemesi iin stanbul'dan ayrlmas gerekmektedir. Bunun iin ngilizlerce bir motor salanmas ve ngilizlerin korumas altnda Suriye yoluyla Krdistan'a gitmesi gerekir. Bunun iin de en az bir aylk zaman gerekir. nk Van'da Seyit Abdlkadir'in olu var. nceden, buradan haber gndererek olunun snr dna kmasndan sonrc Abdlkadir'in stanbul'dan ayrlmas gerekir. Yoksa, olunu yakalarlar ve eziyet ederler... Mr. Templen tarafndan uygun grlen bu koulla zerine Sadi hemen uygulanmak zere u nerilerde bulunmutur: 1 Irak'ta ngilizlere kar savaan eyh Mahmud'un1T! kendi adamlar olduunu ve ayaklanmaya eyh Mah-mud'un katlmas da kararlatrld, Mahmud'un ngilizlerce affnn salanmas; buna karlk, eyh Mahmud'u teslim ederiz diye sz verildii, halen ngilizlerin elinde bulunan eyh Mahmud'un kaynbiraderi Fettah Efendi'nin Abdlkadir'e Musul sorunu grlrken bavurarak, arzu edilecek biimde hareket edileceini, bu nerinin batercman Ryan'a bildirildii, Fettah'n kabul edilmedii, bu nedenle Fettah'n da serbest braklmas konusunun stanbul'daki Yksek Komiserlie bildirilmesi; 2 Halen stanbul'da Seyit Abdlkadir'e konuk olan Honu Aireti Reisi Nafiz'in gereken talimat ile Er-bil'e gideceinden vize almak iin ngiliz Eliliine bavurmu, durumunu Irak Yksek Komiserliine soracaz, yant verilmi. Biz bu adam tanyoruz ve gvence veriyoruz. Bizjm admza hareket edecei iin soruturma yaplmakszn vize verilmesi. Bu grmeden sonra protokol imzalanmas kararlatrlr. Ancak, grmelerden Seyit Abdlkadir kukulanr. 83 Olu Seyit Mebmed'r ngiliz Bykeliliine gndererek Templen'in kimliini ve imza yetkisi olup olmadn renmek ister. steyince de gerei anlar: Palulu eyh Sadi, stanbul Polis Mdr Ekrem Beyin tuzana drlmtr! Durumu hemen Kr Sadi'ye bildirir. Bildirir ama i iten gemitir. Polis Mdr Ekrem Bey, Abdlkadir'in olay rendiini Ankara'ya bildirir. ileri Bakanlnn 15 Nisan 1925 gn ve 1144 sayl emri Ekrem Bey'e ulatnda Seyit Abdlkadir ve Kr Sadi'nin yazglar belli olmutu. Seyit Abdlkadir, Nafa Vekaleti muhasebecisi Sadi Bey'den satn ald sakz aalar ile evrili Suadiye'deki bugnk Koru, Park sokaktaki Koru Apartman ve evresini kaplayan bahe zerindeki yals baslarak tutuklanr ve Diyarbakr'a doru yola karlr174. Olayn iyz Diyarbakr Skynetim Mahkemesi'nde anlaldnda ngiltere'nin stanbul'daki Bykelisi Lind-say'n ngiltere Dileri Bakan Austen Chamberlain'e gnderdii 2 Haziran 1925 gnl raporda unlar" yazlmt: Ayaklanmann bir ngiliz kkrtmas olduunu ya da ayaklanmaya ngilizlerin kartklar yolunda, garip karlanacak kadar ok az ey ortaya konuldu ya da bu kadarna izin verildi. yl kadar nce ngiliz ajan olduu ileri srlen ama bir Trk kkrtc ajan olan Templeng adnda bir ngilizden sz edildi. Bu adamn kim olabilecei konusunda hibir bilgim yok. eyh Sait'in Diyarbakr' aldktan sonra Cezire yoluyla ngiliz yetkilileri ile ilikiye girecei de sylendi173. Bykeli'nin 9 Haziran 1925 tarihli yazsnda Templing adndaki bir polisin stanbul'da grev yapt ve sonradan ayrlp Hulse adndaki bir ngilizle zel dedektiflik yapt da yazlr. Gazeteler, Seyid Abdlkadir ve arkadalarnn mahkumiyetleri ile ilgili olduka ayrntl bilgiler yaynladlar. Bu yaynlara gre (...). Abdlkadir'in ajan Kr Sa 84 di, ingiliz ajan pozundaki br Trk polisi ile ilikiye gemi. Bu sahte Templing, Kr Sadi'den bir yazl belge almGerek Templing daha nce burada mttefik polisiyle alm, sonra da Hulse He zel dedektif olarak almaya balam. Zaman zaman bakalar adna da alan bu ajanlara ngiliz yetkililerinin gvenemedikleri, ancak, Mr. A. Block tarafndan sahte banknotlar konusunda grevlendirildikleri anlald.

Templing'in buradan ayrld, ancak Hulse'nin boleviklerle alt sanlyor17*. Abdlkadir'in lm cezasna arptrlmasndan sonra ngiltere'nin stanbul Bykelisi R.C. Lindsay, Dileri Bakanlna gnderdii 2 Haziran 1925 gnl raporda uhlar yazmt: 1919-1921 yllar arasnda Krtlerin zerklii yanls hareketlerle ok yakn ilgisi olan eski Senatr Seyit Abdlkadir.. (.) son ayaklanmann kkrtcs olarak idam edildi177. 85 TAKRR- SKN DNEM BALIYOR stiklal Mahkemeleri, adndan da anlalaca zere stiklal Harbimiz srasnda kurulan ve kurulmas gereken mahkemelerdi. Bu nedenle bu mahkemelerin tarihe karmas Yce Meclisiniz iin tarihsel bir onurdur. smet Paa Hazretleri, eer stiklal Mahkemelerini iyiletirme arac sayyorsa ok yanlyor1. 4 Mart 1925 aramba gn Terakkiperver Cumhuriyet Frkas lideri Kazm Karabekir Paa, TBMM krssnde Takrir-i Skn Kanununa bu szlerle kar kyordu. Fethi Bey hkmeti ayrlm, yerine smet Paa hkmeti kurulmutu. Karabekir Paa'dan nce smet Paa hkmetinin program zerine sz alan Ali Fuat Paa, Hkmet deiikliinin nedeni diyordu, millet nnde tartlmadka smet Paa hkmetine gvenemeyeceiz. Ali Fuat Paa, kukularn yle dile getirmiti: Ayaklanmalar, gerici eylemler yok edilmeli, ayaklanmaclar ve gericiler cezalandrlmaldr. Buna phe yoktur. Ancak, milletin doal haklarn ve zgrln kstlayacak bask yntemlerine idare mekanizmasnda yer verilmemesini rica ediyorum. Ali Fuat Paa da, Karabekir de, Rauf Bey de olacaklar smet Paa hkmeti kurulurken sezmilerdi. Gazi Paa, kktenci yntemleriyle ie girimiti. nlemler birbiri ardndan gelecekti. htilallerin kan ve ate emberlerinden gecenler iin olacaklar kestirmek hi de g deildi. 86 Bir bask dneminin geleceinden kukulanyorlard.. Bu yzden var gleriyle yasaya kar ktlar. Karabekir, Ali Fuat Paa, Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey (Dnsel), Sivas milletvekili Halis Turgut Bey ve Rauf Bey ardarda konuarak Takrir-i Skn Yasas'na ve bu yasa ile getirilen stiklal Mahkemelerine kar ktlar. Rauf Bey de ayaklanmann Cumhuriyeti ykacak gte olmadn, getirilen Takriri Skn Yasas ile uygulanacak yntemlerin Anayasaya aykr olduunu vurgulayarak Takrir-i Skn'un sknsuzluk getireceinden phe ediyorum demiti. Karabekir ordudan yeni ayrlm, yakn arkadalar Rauf Bey (Orbay) ve Ali Fuat Paa (Cebesoy) ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kurmutu1"'. Mustafa Kemal Paa'nn smet Paa'y Ankara'ya armas birtakm siyasal gelimelerin olacana iaretti. 23 ubat 1925 gn Dou illerinde skynetim ilan edilmi, bu karar TBMM'since oybirlii ile onanm; iki gn sonra da Hyanet-i Vataniye Yasas deitirilerek din duygularn ve dince kutsal kavramlar siyasal amala kullanmak iin rgt kuranlara lm cezas yaptrm getirilmiti180. Sra, stiklal Mahkemelerinde ve Takrir-i Skun Yasa-s'ndayd. Yeni bir dnem balyordu. Balayan bu yeni dnemde Babakan Fethi Bey'e de yol grnmt. Gazi Paa, ayaklanma balar balamaz kararn vermiti: Bu ayaklanmay ancak smet Paa ile beraber bastrabilirlerdi. Kararn verdi; Hkmeti deitirecekti. 2 Mart gn M. Kemal Paa'nn da katld on iki saat sren Halk Frkas grubunda ayaklanma karsnda Hkmetin grevi yapmasnda azimli ve basiretli davranmas konusunda bir nerge verilmi nerge 60 oya kar 92 oy ile kabul edilmiti. Ayaklanma balar balamaz Hkmet yeleri arasn-

87 da da alinacak nlemler konusunda gr ayrlklar belirmiti. ileri Bakan Recep Bey (Peker) de ayaklanmadan nce Hkmet enerjik davranmyor diye grevinden ekilmiti181. 2 Mart gn Halk Partisi gurubundaki bu uzun tartmalardan sonra Mustafa Kemal Paa da krsye gelmi ve yle konumutu: Milletin elinden tutmaya lzum vardr. Devrimi balatan tamamlayacaktr11-2. Fethi Bey o gn grevinden ayrld. ki gn sonra da milletvekilliinden ekildi. 27 Mart gn de Paris'e doru yola kt. Siyaseten ayrlm, Trkiye Cumhuriyeti'nin Paris Bykelisi olmutu183. Yeni Babakan smet Paa'yd. smet Paa, iki yl iinde ikinci kez babakanli Fethi Okyar'dan devralyordu1*4.. smet Paa'nn Mustafa Kemal'den iki istei vard: Emre hazr bir kolordu ve stiklal Mahkemeleri186. smet Paa'nn hkmet program alt paragraftan oluuyordu. Programn nc paragraf yleydi: siyasette hereyden nce son olaylarn hzla ve iddetle bastrlp sndrlmesi ve lkenin maddi ve manevi bozgundan korunmas, genel huzur ve rahatln srdrlmesi ve herhalde devletin etki ve gcnn pekitirilip kuvvetlendirilmesi iin hzl ve etkili zel nlemler alnmasn gerekli gryoruz186. Hkmet program zerindeki ilk sz Ankara milletvekili Ali Fuat Paa alm, ve Hkmet deiikliinin nedenini sormutu. Bu neden aklanmadka Terakkiperver Cumhuriyet Frkas smet Paa hkmetine gvenoyu vermeyecekti. Oylama yapld: Oylamaya 179 ye katlm, Hkmet, 23 hayr oyuna kar 154 oyla gvenoyu alm, iki milletvekili de ekimser oy kullanmlard. Teekkr iin krsye gelen smet Paa, Bu gece 88 grlmesini istediim iki yasa var diye bitirdi konumasn. Yasa tasarlar hazrd. On dakika sonra oturum yeniden balamt. Tasarlar da hemen Adliye Encmeni tarafndan hazrlanm ve TBMM'sine sunulmutu. Takrir-i Skn Yasa Tasars'n gren Encmen yelerinden ikisi tasarya kar oy kullanmlard. Bu yelerden birisi Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey, br de Bursa milletvekili Osman Nuri Bey'di. Bu iki milletvekili de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucusuydular. Takrir-i Skn Yasas maddelikti. Birinci madde yleydi: Gericilie ve ayaklanmaya memleketin sosyal dzeninin ve huzurunun ve skununun ve gvenliinin ve asayiin bozulmasna neden olacak btn kurulular, kkrtmalar, davranlar ve yaynlar hkmet; Cumhurbakannn onay ile kendi bana ve idari olarak yasaklayabilir. 2. madde, yasann iki yl sreyle yrrlkte kalmasn ngrmekteydi187. Tasar zerinde ilk sz Gmhane milletvekili Zeki Bey ald. Zeki Bey, yasann anayasaya aykr olup olmadnn tartlmas gerektiini syledi. Karesi (Balkesir) milletvekili Ahmet Sreyya Bey, Zeki Bey'i yantlayarak konunun Anayasa Encmeninde konuulduunu belirterek hemen grmelere geilmesini istedi. Tasarnn tm zerindeki ilk sz de Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey ald. Feridun Fikri Bey, Hkmetin bu tasaryla Anayasay da denetimi altna alacandan endie ettiini sylyor ve u gerekeleri ileri sryordu: Hkmet istediinde belirsiz baz deyimlerle herhangi bir kavram irtica szc kapsamna sokamaz m? Herhangi bir kavram da isyan szcnn kapsam iine sokamaz m? Memleketin sosyal dzeni kavramndan 89 daha belirsiz snn izilmemi ne vardr?. Baskc hk-jmetler, sosyal dzen ilkesi altnda hep kendi isteklerini ileri srmlerdir.

Cumhuriyetimizde byle bir maddeye yer olmamaldr. Cumhuriyet ve ulusal egemenlik ynetimindeki ama btn yurttalarn gven ve huzurudur. Bu gibi konularda hkmetin takdir hakk kullanmas herkesin yarnna gvenmemesi demektir. nk dnyada huzur ve skun deyimi kadar geni bir deyim yoktur. Bu deyime neler girmez ki? Dnyadaki keyfi ynetime dayanan btn hkmetler btn yanl ilerini bu kapdan ieri sokmulardr. Konumann bu yerinde Zonguldak milletvekili Tuna-l Hilmi Bey yerinden sz atmt: Sen de uslu otur ocuum! Feridun Fikri Bey, yerinden ok yanl, hangi maddeye gre konuuyorsun? diye sataan Karesi milletvekili Ahmet Sreyya Bey'i yantlamadan konumasn yle srdrmt: Bir de gvenlik szc var. Bu szc hkmetin eline vererek insanlarn abalarn, kurulu, kkrtclk, bozgunculuk yayaym diye snrlamak doru deildir. yle bir snr ki, insanlarn uslarndan geenleri bile bu kapsama sokmak mmkndr. Bu nedenlerle bu yasay Cumhuriyet ve ulusal egemenlik ruhuna, Anayasaya aykr gryorum. Feridun Fikri Bey, konumasn yle tamamlamt: Bu ortama girmeden de vatann muhta olduu huzuru, muhta olduu emniyeti salama olana vardr. (..). Bu gerek ortadayken bu yanl yola girmek, emin olun, vicdanmn en ac yaralarndan birini oluturmaktadr. Tek avuntum, Encmende bu yasaya kar olma gibi bir mutluluu elde etmemdir. (..). Ayaklanmay tezelden ve acmakszn bastrlmasnda hepimiz gr birliindeyiz. Nitekim Babakan Fethi Bey, nefret edilecek durumu anlattnda oybirlii ile gvenoyu verdik. imdi ise skynetimi bile geride brakacak fbir phe yasas getiriliyor188. 90 Feridun Fikri Bey'den sonra krsye stanbul milletvekili Kazm Karabekir Paa gelmiti. yle konuuyordu Paa: nce de bu krsde sylediim gibi ayaklanma olan yerlerde Hkmetimizin alaca yasal nlemlere taraftarz, bunu bir kez daha yineliyorum. Fakat bu belirli olay karsnda milletin doal haklarn bask altna alacak eylemlerden kesinlikle yana deiliz. nnze getirilen yosa ak deildir ve lastiklidir. Kabul edilip uygulanrsa Anayasann ruhundan doan ve Anayasada yer alan siyasal organlar ve bunlarn almalarn snrlama ya da basnn bask altnda tutulma giriimlerine tank olunursa, halk egemenlii kslm olacaktr. Milletvekillerinin sesleri bile Meclis'den dar kmayacaktr. Bu yasay kabul etmek Cumhuriyet tarihi iin bir onur deildir. stiklal Mahkemelerine gelince: stiklal Mahkemeleri adndan da anlalaca zere stiklal Harbimiz srasnda kurulmu ve kurulmas gereken mahkemelerdi. Bu nedenle bu mahkemelerin tarihe karmas Meclisimiz iin tarihsel bir onurdur. smet Paa Hazretleri, eer, stiklal Mahkemelerini iyiletirme arac sayyorsa ok yanlyor. Karabekir Paa'dan sonra krsye Konya milletvekili Refik Bey (Koraltan) kyordu. ..devrimi hie indirmek ve Cumhuriyeti ykmak, vatan yeni bir kargaaya sokmak ve paralamak gibi gerici ve lanetli dnceler Dou'da bozgunculuk atei yakmtr. Biz burada szckler zerinde tartrken orada haklarn korumak istediimiz kardelerimizin kan akmaktadr. imdi, oradaki aziz kardelerimiz bize diyorlar ki: Biz temiz kanmz akttk. Size bir vatan, bamszlk, yaam ve ulusu mutlulua gtren devrim verdik. Bizim ruhlarmz zmeyin, yurdun esenliine, yaamna, Cumhuriyete suikast etmek isteyen gericilerin tezelden yurttan kovulup yok edilmeleri iin bu yasay kabul edin. Fefik Bey'den sonra sz sras eski babakanlardan Rauf Bey'e gelmiti. Rauf Bey, yle konumutu: 91 Gen Ayaklanmasnn balad gnlerde ekilen hkmet, ayaklanmay anlatrken, baz kimselerin iren, rk, alaka denebilecek kt niyetlerle

hereyden habersiz birtakm kimseleri pelerine takarak ortaya kan bu ayaklanmadan tr ulusal egemenlik ve Cumhuriyetin yklacan sanmak yrek zayflndan baka birey deildir. Trkiye halk iinde bilinci olan, namusu olan, vatan sevgisi olan hi kimse bu ktle gz yumamaz ve bir saniye bile dayanamaz. Bunun iin Gen Ayaklanmas oldu diye Cumhuriyetin ve ulusal egemenliin temeli olan Anayasa bozulamaz. Bu nedenle bu konu ne kadar ok grlse o kadar yararldr. Yreklerimize dolan kukularn hibir zaman kiisel olduuna inanmayn. Kukumuz vatan ve millet iindir. Kurtulu Sava'nn en etin olaylar karsnda bile Meclis herhangi bir yasann uygulanmasn savsaklamam; Anayasaya aykr davranmam; soukkanll korumu ve baarya ulamtr... Trl anlamlara ekilen bu yasay iyice inceleyelim, zararl yerleri varsa karalm. Rauf Bey'den sonra Sivas milletvekili Halis Turgut konuuyordu: Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde Trk ve Krt kardelii yayor. Anayasamzca, Cumhuriyetin snrlar iinde yaayan herkes Trktr. Trk olan, Trkiye'nin bir parasnda olay var. Bu olay baz zavalllarn Krtlk peinde alaka komalardr. Bunu millete aka sylemek gerekir. Efendiler diye devam edryordu Halis Turgut Bey, Trk milletinden phe edilemez.. Egemenlik onun hakkdr... Bu yangn sndrrken Trk milletinin doal hukuku inenmemelidir190. Halis Turgut Bey'den sonra Mu milletvekili lyas Sami Bey, yasay savunuyordu: Gen Ayaklanmas deyip lkenin ufuklarnda grlen bozgunculuu ve ayaklanmay grmemek doru deildir. Gericileri tel'in etmek ve alnacak nlemler ile bunlar yok etmek zaman geldiinde bir dakika durma92 mal ve halkr yararna, yaamna ve ynetimin millete verecei mutluca yol gsterici olmaldr. Sz sras, Iv.' Savunma Bakan Recep Bey (Peker)'-dedir. Recep Bey konumasna, yalnz nazariyeler gz nnde tutularak yaplm yanllarn ve gsterilen hogrlerin sonucu ve tepkisi olarak yasay getirdiklerini syleyerek balamt. Recep Bey, sertlik yanlsyd: Trkiye'de devlet nfusu adna gsterilen hogrnn sonunda devlet ilemez hale gelmitir. ok yksek adlar adna yaplm baz yasalar da buna yol amtr. Basn zellikle stanbul basn Trkiye'de devlet gc diye ne kadar kutsal yer ve makam varsa hepsini ite kaka meruluk d bir ekime arac yapmtr. Bunlar, devlet kuruluu diye ne varsa hepsine birden yalan ve iftiralarla saldrp tm devleti tahrip etmektedirler. Her sabah milletin yzne fkran mikroplu balgamlar, masum halka, devlet gcnn deerli birey olmadn alamaktadr. stanbul gazetelerinin yarattklar duruma gre Trkiye'de devlet yoktur; hkmet yoktur; hkmetin dayana Meclis de yoktur. Herkes zgrlk kavramnn kutsallna brnen basn herey yapmaya kudretli olan tek varlk kabul ediyor. Ve devleti de basnn hakaretlerini iine sindirdii iin de gerekten buna layk bir zavall sayyor. Milli Savunma Bakan Recep Bey'e gre devlete kar bu ykc eylemler, bilinerek,ya da bilinmeyerek i ve d etkenlerle birleir, ite ayaklanmann ardnda da byle bir oluum yatyor. yleyse? yleyse iddet! Hkmetimiz, pis ktlk yuvalarn temizleme yetkisi olmadan bu lkenin ynetimini ele almaz. (..) tehlike iinden yanan yangn gibidir. Eer devlet kurulular, Meclisler ve hkmetler, bu yangn, patlamadan nce bulup gereken yasal nlemleri alamazlarsa, yangn bydkten sonra nlem almaya da zaman kalmaz. 93 Herhangi bir dnce ile ve herhangi bir amala zgrl yine bizzat zgrle evrilmi bir silah gibi kullanmak geree ve yurt yaranna uygun deildir19'. Kozan milletvekili Ali Saip ve Gaziantep milletvekili Kl Ali Bey oturduklar yerlerden Recep Bey'i destekleyen klar yapyorlard.

Mehmet Emin Bey'in yasay destekleyen konumasndan sonra sz alan Adalet Bakan Mahmut Esat Bey, haklarn yasalarla snrlandrldn sylyor ve amacn polis yetkilerinin geniletilmesi olduunu ileri srerek yasay yle savunuyordu: Memleketin dzenini, asayiini, genel gvenliini bozacak davranlar hkmet yasaklar, hkm verir demiyoruz. Hkm yasa ile belirlenen mahkemeler verecektir. Niin bu yzden Anayasa hie saylyormu? Hkmet hapsetmiyor, hkmetmiyor, suluya mahkemenin kapsn gsteriyor. En uygar devletlerde de bundan baka ne yaplr?. Vatann Dou blgesi batan aa gericilik atei iinde yanarken isyanclarn karsna anari zgrl ile mi kacaz? Mahmut Esat Bey krsde konuurken, Rauf Bey yerinden soruyordu: Devletin polisi, yarglar, jandarmas, gvenlik grevlileri grev yapamyacak durumdadrlar m ki, olaanst nlem almak gereini duydular? Bu konumalardan sonra krsye Babakan smet Paa gelmiti. Paa, her zamanki gibi yine o gn de szcklerin stne basa basa ve ar ar konuuyordu: Muhalefet liderlerinin ve sanrm btn yelerin duygularn yanstan dncelerini dinledik. Muhalefetin btn yelerine dncelerini son szcklerine kadar sylettiren millet krsleri btn dnyada pek azdr. Siyasal tutum ve davranmzn doruluuna en ak ve hakl belge budur. Arkadalarmn aklamalar ile anlald ki, bu yasa, Anayasann snrlan iinde yararl nlemlerle yararl sonular douracak bir yasadr. Yalnz sayn Kazm Karabekir Paa, toplumsal iyiletirmeleri stiklal Mahkemelerine dayanarak m yapacaksnz? diye soruyor. Be94 nim kanm udur ki, bu iyiletirmeleri ancak gvenlik v asayi temeline dayanarak yapabiliriz. (..). stiklal Mahkemesi de bir aratr. (..). Yalnz birey soraym: Bana iyiletirmeden sz ederken bu memlekette (slahat, yenilik, ilerleme ahlakszlktr diye bonlrken bu noktada birey sylemediler? smet Paa'dan sonra krsye gelen Kazm Karabekir Paa, bizim endiemiz diyordu, byle her yere ekilen, istenen biime sokulabilecek yasayla zgrlklerin kslmasdr. Bu yasann kabulyle basn zgrl tmyle kstlanacaktr. Karabekir, konumasn yle noktalyordu: smet Paa Hazretlerine unu bildiririm ki, yirminci yzylda kuku ve kuruntularla millet ynetilmez! Yasa, Halk Frkas grubundan 79'a kar 82 oy Jle geebilmiti. Bu tartmalardan sonra hava deimiti. TBMM'sindeki oylamada 122 kabul, 22 red oyu kullanld. gn sonra da ark stiklal Mahkemesi savc ve yarglar seiliyordu. Yeni bir devir alyordu. ark Cephesinde Krt-Naki Ayaklanmas yaanyordu. Garp Cephesinde de yeni eyler vard. Garp Cephesinin eski komutan Babakan olarak imdi de ark Cephesinde dzeni salayacakt. 95 AYAKLANMA BASTIRILIYOR Trk Dileri Bakanlnn Nusret adl grevlisiyle konuan ngiliz Bykelisi Mr. Lindsay belki de en nemli telgrafn 27 ubat 1925 gn ekiyordu. Mr. Lindsay'n yeni Dileri Bakan Austen Chamber-lain'e gizli telgraf yleydi: ..dn Nusret'e basnda ve resmi bildirilerde Krt Ayaklanmasn ngiltere'nin entrikalarna balanmasnn zerinde durduumuzu bildirdim. Bunlar ileri srenlerin bu savlara inanp inanmadklarn bilmiyorum. Ancak, ayaklanmay hazrlayanlarn ngiliz yetkililerden yardm salama giriimlerinin karlksz kald ve yardm isteklerinin geri, evrildiini kendisine bildirdim. Trk yetkilileri, tutuklularnn sorgularnda bu gerekleri hi kukusuz anlayacaklardr10-. Bu gizli yazmadan aka anlalyordu; Ayaklanmay hazrlayanlar, ngilizlere bavurmulard. Ancak bu bavuru red edilmiti. Lindsay, bu olayn altn iziyordu193. 3 Mart gn Bykeli, Bakanla bir telgraf daha ekmiti.

Dersim'deki nsmli Krt eyhlerinden Hkmete ballklarn bildiren telgraflar gnderiyorlar. Ancak ulaan bu bilgiler ve bu eyhlerin verdikleri gvencelere pek gven olmaz4. Bykeli, bu raporuna Askeri Atae Binba Ha-renc'in raporunu eklemiti. Binba Harenc'in raporunda ilgin haberler ve yorumlar vard. 96 eyh Sait Ayaklanmas, dinci, milliyeti ve Cumhuriyet kartdr. Bu etkenlerden hangisinin sonucu etkileyecei imdiden kestirilemez. u anda Halep'te srgnde yaayan Abdlhamid'in oullarndan Selim Efendi'nin Krtler tarafndan ayaklanmann ba olarak ya da gelecekteki Krdistan'n kral olarak kabul edildii syleniyor. Ayn gnlerde Fransa'nn Badat'taki Yksek Komiserliinden Dileri Bakanlna gnderilen raporda u satrlar gze arpyordu: Ayaklanmaclara silahlar talya'dan gelecekti. Krt hareketi, Berlin'de Cumhuriyet kart Trkler, Msrl ve Hintli eylemciler tarafndan desteklendi. Cenevre'de toplanan baz bilgiler talya ve ngiltere'nin ayaklanmann hazrlandndan nceden haberi olduunu gsteriyor.. (..) Krt Ayaklanmas, kendiliinden birdenbire meydana kmad. Krdistan dalar yabanclarn kkrtmas ve destei ile ayakland. Ayaklanma iareti stanbul'daki Krt yanls evrelerden geldi. Bu blgede ortaya kan olaylar, ngilizlerin uradklar yenilgiden sonra hi affe-demedikleri Mustafa Kemal'e ve Ankara'daki Meclise kar yrttkleri siyasetin bir parasdr. Haritaya baktmzda Harput, Diyarbakr, Mu ve Bitlis'in oluturduu drtgenin Musul'un Kuzeybatsnda ve ubat aynda kesin zme balanmas gereken Musul da Irak'n Kuzey snr Zaho ve Ahmediye'nin batsn-dadr. Krt ayaklanmas bundan daha iyi koullarda patlak vermezdi. Ayaklanma, Trklerin Musul zerindeki iddialarn aratran Komisyonda Trklerin kendi topraklarndaki Krtler arasnda bile huzuru salayamayacan gsterecekti195. Seyid Abdlkadir'in tutuklanmasn, Ankara'daki hkmet deiikliini, Takrir-i Skun Yasas grmelerini, olaylarla ilgili ngiliz ve Fransz yazmalarn okuduktan sonra yeniden eyh Sait karargahna dnelim : Cibranl Halit Bey'in tutuklanmas ayaklanmann askeri liderini devre d brakmtr. eyh Sait, dinsel lider 97 F.: 7 olarak yrede yaygn bir add. Naki-Krt airetlerini birletirecek tek adam da eyh Sait'ti. eyh Sait, kuvvetlerini cephelere ayrmt. apakur Cephesi, akrabas olan an eyhlerinden brahim ve Hasan Beylerin komutasna verilmiti. Mu Cephesi'ni damad Melikanl eyh Abdullah ynetecekti. Diyarbakr saldrs da eyh Sait'in komutasnda yaplacakt. Ayaklanma haberi duyulur duyulmaz ayaklanmay bastrma grevi de ilk kez 2. Tmen Komutan ve Bitlis Vali Vekili Kazm Dirik'e verilmiti196. Kazm Paa hemen kar saldrya geer. 19 ubat gn hkmet kuvvetleri Piran' geri alr. . 20 ubat gn ayaklanmaclar, Alibadak Ky'nde hkmet kuvvetlerine kar baar elde ederler. 21 ubat gn hkmet kuvvetleri Hani'ye girerler. 22 ubat gn ayaklanmaclar, Hani'deki alayn basp, subay ve erleri tutsak alrlar197. eyh Sait, 26 ubat gn Hani'ye yeniden girer. Ayaklanmann genilemesi zerine hkmet seferberlik ilan eder. 7. Kolordu harekat bastrmakla grevlendirilir. eyh Sait ve Gkdereli eyh erif ve Yado ile birlikte Palu'ya doru yrr. Kardei eyh Abdurrahim de eyh Eyyup ve Beritanl Aireti ile birlikte Ergani zerine yrmektedir198. Ayaklanmaclar 23 ubat sabah Elaz'a yirmi kilometre uzaklktaki Abusi Ky'ne dayanrlar. Ayn gn Ha-vik geidini tutmak iin grevlendirilen birlik de ayaklanmaclar tarafndan tutsak edilir. Hanik Ky'ndeki silah ve cephaneler de ayaklanmaclarn eline geer. Albay Osman komutasndaki birlikler yeniden cephaneyi geri alrlar190. Albay Osman Bey'in direniine karn eyh Sait kuvvetleri ilerler. 24 ubat gn Elaz, eyh Sait kuvvetlerinin eline geer. Kente irk giren eyh erif,

Dersimli eski milletvekili Hasan Hayri'nin evine konuk olur. Mft Mehmet Efendi'yi de Elaz valiliine atar200. 98 Bu arada alevi airetleri eyh Sait kuvvetlerini kuatrlar. Malatyal Auanl Doandede olu Hseyin Efendi liderliindeki HTron, zol airetleri ile Ohi Buca'ndan Necip Aa, Beritanl Hac brahim ile Capakur'daki Zaza-lan kuatm ve birok ayaklanmacy ldrmtr201. Dumandolu Hseyin ile Lolan, Soran ve Abuzalan airetleri ve Elaz eraf da Hkmet kuvvetlerine yardm ederler202. Melikanl eyh Abdullah da Mu zerinden Diyarbakr'a yrmektedir. Diyarbakr ele geirilecek ve Krdistan bakenti olacaktr. eyh Sait, Samaki'deki karargahnda emrini verir: Diyarbakr'a drt koldun saldrlacak ve saldr 7 Mart gn balayacaktr. 4 Mart gn TBMM de Takrir-i Skun Yasas'n kabul etmi ve 7 Mart gn de ark stiklal Mahkemesi yeleri seilmiti. Kanlmaz son byk bir hzla yaklamaktadr. eyh Sait'e bal kuvvetler, Bykkadky, Fasri, Kamk, Karakiiise yrelerinde toplanmlardr. 7 Mart gn saldr balar. eyh Sait kuvvetleri, gece yars, Diyarbakr'n drt kapsna birden saldrrlar. En iddetli saldr kentin g-, neyindedir. Bir ara Mardin kaps ayaklanmaclarn eline geer. Ordu Mfettii Kazm Paa (Orbay) ve Vali Cemal (Bardak) ve Kolordu Komutan Mrsel Paa (Baku) gereken nlemleri alrlar. Mrsel Paa, svari birliini kentin Kuzeyinden hemen Gneyine kaydrr20-''. Zazalar, kentin iinden atklar kanallarla ayaklanmaclarn kente girmelerini salamlard. Mardin kaps nnde byk bir atma olur. 8 Mart sabah ayaklanmaclar Diyarbakr nlerinden ekilirler204. 9 Mart gn Diyarbakr Postanesi'ne Londra'dan postalanm zarflar gelir. 99 Aares uycuu. Kurdistan Kraliyet Harbiye Nazrl. Zarflarn iinden ngiliz silah fabrikalarnn kataloglar kar203. eyh Sait, 11 Mart gn Diyarbakr'a yeniden saldrr. Ancak askeri birliklerce pskrtlr. Ayn gn olu Ali Rza da Hns'ta harekete geer, ancak baarl olamaz. Ayaklanmaclar, Diyarbakr bozgunundan sonra Varto'yu ele geirmeye alrlar. eyh Sait'in damad Mekanl eyh Abdullah, Hase-nal Halit ve Halit'in amcas ve eyh Sait'in bacana Binba Kasm Varto'ya saldrrlar-"00.. Daha nce Melikanl eyh Abdullah, Karlova le-si'nde Hasanova Ky'ne gelmitir.. Buras Cibranl Ai-reti'nin youn olarak yaad kydr. 17 ubat gn Hormek Aireti stkran Buca'nda biraraya gelip durum deerlendirmesi yapm; Lolan Aireti ile birlikte eyh Sait'e kar koymak karar almlard. eyh Abdullah'n verdii emir zerine Cibranl Kamil ve Baba Beyler Mengel gediini geip Hormeklilerin oturduklar kasman Ky'n basarlar. Haberi alan Hormek Aireti reisleri Mu Vali Vekili Srr Bey ile grtkten sonra Kasman Ky'n kuatrlar. Ayaklanmaclar kurtuluu kamakta bulurlar. eyh Abdullah Varto bozgunundan sonra yeniden Hasanova Ky'ne dner. Bakan Ky'nde oturan Cibranl Halit Bey'in kardeleri Selim ve Hasan ile beraber Varto'ya doru yola koyulur. Varto'da Hormek Aireti ile eyh Abdullah kuvvetleri arasnda sokak savalar yaplr. atmalar sonunda eyh Abdullah kuvvetleri ile merkezini ele geirirler. Varto'dan sonraki hedef Mu'tur. Vali Vekili Srr Bey, Mu erafn olas bir saldrya kar harekete geirir. Murat kprsndeki atmada ayaklanmaclar yenilgiye urayp ekilirler207. Ankara'da Mustafa Kemal, ismet ve Fevzi Paalar 100 Tenkil = Tepeleme Harekatn btn ayrntlar ile planlamlardr. Tenkil (bastrma, tepeleme) Harekat btn hz ve iddetiyle balar.

Ordu Mfettii Kazm Paa (Orbay)'dr. Kolordu Komutan Mrsel Paa'dr; Tmen Komutan Osman Paa, Fr'^a Komutanlar da Kazm Paa (Dirik) ile Cemil Cahit (Toydemir)'dir. 23 Mart gn Osman Paa komutasndaki hkmet kuvvetleri Hns'a girerler208. Osman Paa, Hormekli Ali Haydar ve Lolanl Kamer ile teki milis glerine yeni grevler verir. 26 Mart gn Hkmet kuvvetleri Varto, Elaz ve Diyarbakr'a doru yrmeye balarlar. Hkmet kuvvetleri ile Hormek, Lolan ve Hayderan Airetleri Osman Paa'nn komutasnda eyh Abdullah ve Cibranl Binba Kasm komutasndaki ayaklanmaclar Leylek Da evresinde kuatrlar. Binba Kasm ve eyh Abdullah, Goma-Garko geidinden kap kurtulurlar. Hasenal Halit, 27 Mart gn Hns merkezine baskn dzenler. Osman Paa kuvvetleri Hasenal Halit Bey'i kstrr. Halit, eyh Sait'in olu Ali Rza ve Kerem ran'a kaarlar209. Piran ve Maden de hkmet kuvvetlerinin eline geer. 1 Nisan gn Hkmet kuvvetleri Sunanhan srtlarnda ayaklanmaclarla giritikleri atma sonunda Hani'ye girerler. 6 Nisan gn Hkmet kuvvetleri Palu'dadr. Palu'dan sonra birlikler Gynk'e doru ilerlerler: eyh Sait, apakur-Gen arasna sktrlmtr. Osman Paa ilerler. apakur, 8 Nisan'da Hkmet kuvvetlerinin elindedir. Bozgun balamtr. eyh Sait cephesinden ilk fire Gen Jandarma Komutan Krt stemen Mihri'dir. stemen Mihri, Hkmet kuvvetlerine snarak eyh Sait hakknda bilgi verir210. Hkmet kuvvetleri ayaklanmaya katlan Kutiban 101 Ky ile Senikanl ve Rakotan Aireti'nin kyleri yaklr211. Bu arada Silvan'da ayaklanmaclar 12 nci Alay'a saldrrlar. eyh Sait'in kardei eyh Abdurrahim Hani-Piran arasnda direniini srdrmektedir. eyh emsettin de Silvan'dadr. 12 Nisan'da Hkmet kuvvetleri Darahini'yi alrlar. 14 Nisan gn eyh Sait, eyh Abdullah, Binba Kasm, eyh Galip, Kargapazarl Reit ve Timur Aa Sabikan blgesindedirler. eyh Sait, ran'a geme kararndadr. Karabel, Kirvas ve Cpan kylerinde geceler. Binba Kasm ise teslim olma kararndadr. eyh Sait, yanndakilerle birlikte Ciban Ky'nden arpuh'a doru yol alr. spahan Ky'nde kalr. Burada bir durum muhakemesi yaplr. Damad eyh Abdullah teslim olmak ister21-. Sabah gn yeni aarmtr. Ayn gn sabaha kar saat 5.30'da Krt'stiklal Cemiyeti kurucular Cibrani Krt Miralay Halit Bey, eski Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey, kardei Temen Ali Rza, Yusuf Ziya'nn damad Faik Bey ile Molla Abdurrahman Bitlis'te kuruna dizilmilerdir213. 14-15 Nisan gnleri Krt ayaklanmasnn yazg gnleridir. 14 Nisan gn Cibrani Hallt kuruna dizilmi, 15 Nisan gn stanbul Emniyet Mdr Ekrem Bey, gzaltna aldrd Krdistan Teali Cemiyeti lideri Ayan Meclisi yesi ve eski uray- Devlet Reisi Seyit Abdlkadir Diyarbakr'a doru yola karlmt214. 14-15 Nisan gnleri eyh Sait ikirciklidir. nce teslim olmak ister, sonra vazgeer. Yanndakiler ile birlikte Varto'nun gneyinde Dirik yresinde Abdurrahman Paa Kprs'nden Bulank zerinden ran'a gemeye karar verir215. Binba Kasm teslim olmak ister. Bacana Cibrani Binba Kasm, Osman Paa'ya gizlice mektup yazm ve teslim olacaklarn bildirmitir! eyh Sait, bacana Binba Kasm'n kurduu tuza102 a dmtr. Binba Kasm, 1924 Ekim ayndan yakalanacaklar gne kadar hkmetle haberlemektedir! Evet, Kasm Bey bir hkmet ajandr!

14 Nisan gn bacana Halit Bey, Bitlis'te kuruna dizilmi, bir gn sonra da br bacana Binba Kasm da Varto'da kendisini daraacna gnderecek yolu amt. eyh Sait, Alevi-Krt aireti Hormek tarafndan ihbar edilmiti. Ayaklanma srasnda Lolan, Hormek ve Hay-deran airetleri bata olmak zere Krt aireti ile d-mt. Birok Krt aireti de Ankara'ya ballk telgraf ekmek iin birbirleriyle yarmt. imdi de bacana, Gll Hanm'n kocas Krt Binba Kasm Bey tarafndan Hkmet kuvvetlerine teslim ediliyordu216. eyh Sait'i yarglayp idama mahkum edecek olan ark stiklal Mahkemesi yesi Revandizizade Emin Efen-di'nin olu Urfa milletvekili Kerkkl Ali Saip Bey de bir Krtt!217 103 EYH SAT' BACANAI KASIM BEY HBAR EDYOR Aradan yllar gemiti. Ske Kaymakam Kazm Atakul, karsndaki uzun boylu esmer adam dikkatle dinfyor. Arada sorular soruyordu. Esmer uzun boylu siyah bykl adam anlatyordu. Kaymakamn karsndaki uzun boylu adamn ad Kasm, soyad Ata'd. , eyh Sait'in bacana ve Cibranl Halit Bey'in kaynbiraderi Binba Kasm, 13 Ocak 1945 gn Ske Kaymakamna eyh Sait'i 15 Nisan 1925 gn nasl yakaladn, Cibranl Halit Bey'i ve Krt stiklal Cemiyetini nasl ele verdiini anlatyordu218. Binba Kasm'n Ske Kaymakam'na eyh Sait'i 15 Nisan 1925 gn Abdurrahmanpaa kprsnde nasl yakaladn yle anlatyordu: Solhan'n Bugilan ve ik Ky'ndeyiz. eyh Sait, bir kat gnderiyor. Trk askerinin geldiini ve kuvvetin fazla olduunu ve kendi kuvvetlerinin dalara ekilmek zorunda kaldn, bir ksmnn da evlerine daldklarn, ilerin ktye gittiini, yazyordu. ki gn sonra da kendisi anszn ik Ky'ne geldi. eyh Sait'in esasen bana hi gveni yoktu. Fakat eyh Abdullah ona gven vermiti, ikisi yanma geldiler. eyh Sait: Bu ie baladmda mitliydim, fakat vahim bir netice ile karlatm. Ancak umutsuzluk caiz deildir, dedi. 104 Bu konudaki grm sordu. Ben de gnn birinde duruma hakim olacam ve bu ii yaratan eyh Sait'i elden karmamak gerektiini dnerek kendisine kukuya drmemek iin yapay bir ciddiyetle u yant verdim: Bu iin nemi biliniyor. Byle bir dar gnde dnceleri keskinletirecek sorulara ve yorumlara yer yoktur. Bugn vereceiniz emirleri hepimiz ve herkes kaytsz-koulsuz kabul etmelidir. Bu szmden memnun grnd. Ve: u halde buradaki 400 kiilik kuvvetimizle Mu Ovas'na inelim. Murat Nehri'rii kprden geip Huvit Reisi Nuh ve Hasenai Halit'le birleelim oradan ran'a geelim, dedi. Hemen hazrlk yaplmasn emretti. Bir saat sonra hareket edildi. Girvas Ky'nde akam namaz klnd. u neride bulundum: Akam karanlnda Bogilan Gedii'nde kuvvetimizin bir pusuya dmemesi iin ileriye bir silahl birlik gnderilmesi uygundur. eyhler, bu nerimi uygun buldular. eyh Sait, Ognut Beylerine biriniz be-on atl ile ilerde yrynz dedi. Birka kez yineledi, yant veren olmad. Benim de aradm buydu! Ve hemen bu akam nbeti ben alaym, baka zaman dierleri alrlar dedim. lerledim. Arkamdan kardeimle be-on atl geliyordu. Bogilan Gedii denilen boaz getik. Mu Ovas'na indik. Atly durdurdum. Biraz sonra eyhler geldiler. eyh Sait, haydi yryelim dedi.

Ben: Evet ama buradan kprye alt saatlik mesafe var, sabaha da drt saat var. Kprden nasl geersiniz? Uygun dediler. Bazlar Murat' geitten geelim. Gndzn atl getiini grdklerini sylediler. 105 Ben: u memlekette Nisan ay taknnda gece yars Murad' gemek mucize sahibi olmak demektir. Gndzn sular azalyor, geceleyin son derece kabaryor, bunu herkes bilir, dedim. eyh Abdullah: Hepiniz geseniz de ben suya vurmam. lmme ben kendim sebep olacama, bakas beni ldrsn, dedi. eyh Sait, u halde ne yapalm? diye sordu. Ben: Girvas Ky'ne dnelim, orada sabahlayalm, yarn grrz, dedim. Geriye dnld, Girvas'a geldik. Sabah eyhlerle grtk. eyhlere erafettin Da'ndan ap Varto'ya inmemizin vaziyeti biraz daha kolaylatracan syledim. Tartmalardan sonra eyh Abdullah'n da etkisiyle bu nerimi benimsediler. leyin erafettin Da'na trmandk. Birka yz metre ykseklere knca karlarn zerinde yryoruz. Bata, ka dan stne ktk. erafettin'in 2500 rakmndayz. Hafif bir tipi ile kark bir kar ya balad. Ovaya inip de bir taraftan kamaya frsat bulmasnlar diye hemen kuzey yldzn yn vererek ncleri tenbih ettim. Ve bunlar izledik. ki saat sonra Varto yzn atk. Ve dada bulunan Habiban Ky'ne indik. Kyde kimse yok. Yerletik. Herkes yorgun yatyor. Ben bir mektup yazdm. Frka komutanna gnderdim. Beni gzlyorlard. eyh Sait'e haber vermiler. eyh ard. Atly geri al, burada bulunduumuzu etraf ve Hkmet hissetmesin yahut ben birini gndereyim geri getireyim, dedi. imdi geri arrm, dedim. Biraderi yolladm. Mektubu yrtp atly getirdi, ikindi vakti kyn kenarnda akan incecik suyun ba106 nda toplanan eyhlerle beyler beni ardlar. eyh Sait, grm sordu. Ben, baka yollar gsterdim. Beylerden biri Sen gz gre gre bizi Trklere ldr-teceksin. Senin gsterdiin yolda mfrezeler vardr. Bize ne dmanln var? dedi. Ben ii grltye bomak iin bardm: Sen bu aznla m 600 yllk hkmetle uramaya kalktn?. O mfrezelerle deilse baka mfrezelerle karlaacaksn, dedim. Ve oradan ayrldm. Akam namaz, hepsi at binmi olarak bulunduum yere geldiler. Bizi de ister istemez atlara bindirdiler. eyh Sait'in fikri, Varto suyunu geip Hns'a doru gitmekti. Beraberimdeki bir miktar atl ile eyh Abdullah ve biz baka geite indik. Biz onlar bekliyorduk. Onlar da bizi bekliyorlard. Nihayet bizi buldular. Geitten getik, bir yokutan sonra Balta Ky tepesine ktk. Tugay karargah 20 dakika samzda, Frka karargah bir saat solunuzda ve bu arada hibir tertibat, posta ve hatta gzc bile yok. Gne, domutu. Drbn elimden dmyor, hep bir takip mfrezesi ve kuvvetin hareketini gzlyorum. Gelen yok. evre ky halk iaret atlar yapt. Hibir engel ile karlamadan o gn akam zeri spahan Ky'ne indik. Akam namazndan sonra Melhemli Ky'ne geldik. Melhemli Ky eyhlerin kydr; ancak yerinde yeller esiyor. Ne bir ey var, ne de bir kimse!

Geceledik, sabahleyin kyn gneyinde Murat Nehri zerinde bir tepede toplandk. eyh Sait, orada, bir yolcuya bir altn verdi. Murad' yzp geerek kardaki kyn adamlarndan, kendilerini geirmek zere geidin bana gelmelerini istedi. Bir aralk, yolcuyu bir kenara ektim. Kendimi tanttm. Ve askeri kuvvet beklediimi, kar kydeki atlnn geit bandaki eyhlerin geilerine engel olmalarn ve aksi takdirde ak107 ama kalmaz, btn oluk ocuklaryla kylerinin yaklacan sylemesini tenbih ettim. Yolcu yzerek Murad' geti, bir saat sonra be-on j atl geit bana geldiler. eyh Sait te bizi geirmek f iin atllar geldi dedi. Murad' geersek selamete vardk demektir. Nuh i ile Halit'i bulur birlikte ran'a geeriz. Ben: Buradan itibaren hakaretlerine katlmayacam, bu yaa kadar Trk vatanna kar nankrlk yapmak te- : nezzlnde bulunamayacam ve geidin -geebilirse -kendilerine ak olduunu syledim. eyh Abdullah: Ben Acemlerin ve ngilizlerin ekmeini yemeyeceim. Ve sizinle de gelmeyeceim. lm nerede olsa bizi bulacaktr, dedi. eyh Sait: Zaten ikinizin de gizli gizli grtnz biliyordum, dedi-'19. Ve yrd. Byk bir ktle ile geidin bana vardlar. Kardan yaylm atei gibi silah sesleri duyuldu. eyhler dnp bize geldiler. Bir-iki saat sonra bir askeri birliin dadan indiini haber verdiler. Drbnle baktm. Herhalde bir frka geliyor. Bu svariler ncdr, yz atl, otuz kadar yaya tahmin ediyorum, dedim. Be kilometre karmzdaki Darabi Ky'ne indiler. Orada bir mfreze saa, bir mfreze sola kardlar. Dier ksm kyde kald. eyhler, aralarnda grp tartmlar. Beni ardlar. Teslim olacaklarn sylediler. Ben eyh'e baktm.., evet teslim olmaya karar verdik dedi. Yemin etti., hibiri teslim olmasa bile ben teslim olurum, btn harekat da sana teslim ediyorum dedi. u halde Varto'da frkaya teslim olalm, dedim. Ve hemen tepeden Murat kysna indik. Bir ksm ayrlm, oralarda saklanmlar. Varto'ya birbuuk saat uzaklkta arbahor Ky yaknnda akrabalarmdan biri geldi. Ongut Beylerinin eyh Sait'i kandrp, caydrdklarn ve teslim olmayp Murat' geeceklerini syledi. 108 eyh'e yetitim. Kyn kenarna vardk. Yolun yukardan geeceini syledim.. Aa caddeden kalm dedi. Kyn iinden getik; yine ses yok. Ky geince, teslimden vazgetiini, bo yere kann neden heder edeceini syledi. Be eyrek uzaklktaki Abdurrahman Paa KprS'-ne gelinceye kadar cevaplarmla idare ediyordum. nde Ongut Beyleri 90 atl ile yryorlard. Bunlar, kpry getiler. eyh Sait de gemek iin atndan indi. Ben de indim. Gememesini ve brakmayacam syledim. Elini yle havaya sallayarak kprye doruldu. Ben silahm beylere evirdim. Birka sz syleyerek ate ettim. Atee karlk gelmedi. Cayn br yakasndan ptl-nn kararts da kalmad; katlar. eyh Sait, kpry getikten sonra akrabalarmdan bir-ikisi nn kestiler. Ve beni ardlar. Kpry getiim zaman eyh Sait arkada ile kayaya arkasn dayam ve elinde mavzer, akrabalarmdan ikisi de yolun zerinde silaha davranm durumda bekliyorlar. Ben, eyh Sait ile karlatm. Elindeki mavzeri kalbimin zerine evirerek bak dedi. Ben silah gsmden uzaklatrdm. Oradaki akrabalarmdan ikisi her ikimizin de silahn almak istedi. eyh Sait vermem dedi. Fakat akrabalarm ekti, ald. r

Fiek yatakta ve silah tetikteydi. Meer eyh Sait, silahn gsme uzatt zaman arkamdaki biraderim silah ile eyh'e nian alm, ihtimal ki, bu nedenle ate edememiti. Biz alt, onlar drt kii, hepimiz silahlyz. Varto'ya gitmek iin ne kadar srar ettiysem de para etmedi. Sonunda Frka komutanna tezkere yazdm: 12; Frka Komutanlna eyh Sait'i Abdurrahman Paa Kprs'nde tutukla-dm, Kk bir mfrezenin gnderilmesini arzederim. Emekli Binba Kasm (15 Nisan 1335) 109 Bir atl ile gnderdim820. Hizmetinin hareketinden bir buuk saat sonra Frka komutan telefon etmi olmal ki, arbohor srtlarna bir manga asker kt. Biraz sonra bize doru adm adm geldiler. Yaklatlar, kim olduumuzu sorup, anladlar. Balarndaki subay arbohor'a davet etti. Gittik. Varto'dan istediim mfrezeyi Hareket ubesi Mdr Yzba Ata komutasnda gnderen Osman Paa, (..) beni takdir etmiti. Duyduuma gre Osman Paa, orduya bavurarak Varto'da idamma emir verilmesini istemi; ancak iki haf-'ta nce eyh Sait'i benim tutukladm bildiren bir telgraf ile bu istek elitii iin stiklal Mahkemesi Savcl beni istemi bu yzden beni yoketmeye olanak bulamamt. Kasm Ata'n ifadesinde artc olan ayaklanmay 1924 ylnda Mustafa Kemal Paa'ya Erzurum'da ihbar ettiini anlatan blmd. fadeyi okuyalm: Bulunduum evre ve blgede bir Krt bamszl ve Trkiye'den ayrlmay amalayan akmlar bulunduunu, bu akmlarn halkn yzde seksen beini etkilediini, ruhlarn bildiim iin adam saptamada ayrca kant gerekmediini, hkmete bir an nce nlem alnmas gerektiini, bu nlemlerin de rnein merkezde bir' gezici frkann oluturulmasn, airet reislerinin Batya srlmeleri, kar koyanlarn rnek olacak biimde iddetle cezalandrlmalarn, yoksa, byk bir felaketin gelmekte olduunu gzmle grr gibi olduumu, sylediklerimin hibirinin soruturulmasna bile gerek olmadn ayrntl olarak ar-zetmi ve teekkr yantlarn almtm'-21. Bu szler de Binba Kasm'nd. Kasm konuuyor, Ske Kaymakam Kazm Atakul da bu szleri tutanaa yazdryordu. Ayaklanmadan sonra Ske'ye yerleen Kasm Bey, bugn Tari binasnn bulunduu tren yolu evresinde bir kk incir bahesi satn almt. Kemal Paa Mahallesi'nde oturuyordu. 110 Kasm, olaydan yllar sonra Mustafa Kemal ile gizli grmelerini ve Krt stiklal Cemiyeti'ni nasl ihbar ettiini Ske Kaymakam Kazm Atakul'a byle anlatyordu. 1924 ylnda Atatrk Erzurum'a geldi. Halkn sayglarn sunmak iin Mulular ile birlikte Erzurum'a gitmitim. Kabulden sonra Atatrk'ten zel grme istedim. Kabu edildim. 9. Kolordu Komutan Ali Sait Paa (Aybaytugan) hazrd. Demek ki, Kasm'n ihaneti 1924 ylnda balyor. 1924 yl Ekim aynda Kasm, hem Cibranl Halit'i hem Yusuf Ziya ve eyh Sait'i Gazi Paa'ya ihbar ediyor! Gazi Paa da Ankara'ya dner dnmez emir vererek Cibranl Halit ve Yusuf Ziya'y tutuklatyor. Kasm, ayaklanma srasnda 7. Kolordu ile gizli gizli gryor.. TBMM Bakan Kazm Paa (zalp), Binba Kasm'a bu abalarndan tr bir teekkr telgraf bile ekiyor. Ata' dinleyelim: eyh Sait'in Yusuf Ziya'dan etkilenerek ayaklanma fikri tadn duymutum. Erzurum'dan Varto'ya dnmde Hns'ta be saat sren tartmamz zerine bu fikirden tamamen vazgetiini syledi. Bu arada yol hazrlklarndan da vazgeti. Fakat, olaylar, ayaklanma fikrinin deimediini ortaya koydu. Atatrk'n Ankara'ya dnnden sonra Yusuf Ziya ve arkadalar iin Bitlis'te bir zel Harp Divan kuruldu. Yusuf Ziya'nn ifadesi zerine baz airet reisleri ile eyh Sait Divan- Harp'e arld. Erzurum'da Tetkiki Hesabat

Komisyonu Bakanlndan ayrlan Miralay Halit Bey Bitlis'e gtrld. Hasenal Airet Reisi Halit ve Zerikanl Airet Reisi Kerem tebligata uymayarak katlar. eyh Sait, yalln ileri srerek ifadesinin Hns'ta alnmasn istedi. Verilen emirle Hns'ta ifadesi alnd. Bitlis Valisi ve 2. Frka Komutan Kazm Dirik Paa, Mu ve Erzurum Valilerinin de yardmlaryla ve askeri bir kuvvetle ayaklanmay bastrmaya memur edildi. Bitlis-Mu arasnda oturan Huvit (Mutki) Aireti Reisi nl Hac Mu111 sa'y yakalayp Bitlis'e gnderdi. Ve Bulank le Merkezi Kop'a kadar geldi. Hasenal Halit'in Varto kylerinden geeceini haber aldm. Ankara'da Cumhurbakanna, Babakana, ileri Bakanna ve Meclis Bakanna ve Mu Valisi aracl ile de Kazm Paa'ya telgraflar ektim. Szckleri anmsamyorum, genel anlamn anmsyorum. Telgraf yleydi: (Hasenal Halit, Cumhuriyet aleyhinde kt dnceleriyle Cibranl airetimizi ve ilemizi lekelemek amacndadr. Airetimiz bu amac nefretle karlamakta ve Cumhuriyet hkmetinden adaletin uygulanmasn istemekte ve bu uurda hizmete amade bulunmaktadr.) Hasenal Halit, bu bavurudan haber alm ve fikrinden vazgemi. Bir blk seyyar jandarma Halit'i evinde yakalyor..(..). alt jandarma ile hareket ediliyor. Olu emsettin, yz atl ile Halit'i jandarmalarn elinden kurtaryor. Zirikanl Kerem bir aralk Hns'tan Bulank kylerine geiyor; oradan Varto kylerine geliyor. Bir saat uzaklktaki erbahor Ky'nde jandarma mfrezesi ile kk bir atmadan sonra akam karanlndan yararlanarak yoluna devam ediyor. Gen, Ognut, oradan da apakur'a iniyor. Kerem'in geiinden bir gn sonra jandarma bl Varto'ya geldi. () Esasen verdii ifadelerden pheli bulunan eyh Sait, Erzurum Valisinin Hns'a geleceini haber alnca Hns'n uar Buca'ndaki koyunlarn bahane ederek savuuyor. Son baharda Halep'e be-alt blk koyun satan ve parasn altn olarak stanbul'da alan eyh Sait'in olu Ali Rza bu srada Erzurum'a gelmi; babasnn Susar'da bulunduunu haber alm ve doruca yanna gitmi, aralarnda ne konutuklarn bilemeyeceim. Ancak, duyduklarma gre Ali Rza babasna: stanbul'da Seyit Abdlkadir ile grtn ve onun bir Krtlk ii ile megul bulunduunu ve ilkbaharda 112 Hakkari yresine geerek bir kyam harekatn yneteceini, sylemi. Ali Rza, oradan evine geliyor. eyh Sait de uar'-dan Ognut - bugnk Karlova lesi - geiyor. Orada airet reisleriyle konuuyor. Szler, vaitler alyor. Devamla, apakur, an, Fahran Bucaklarna ve ile merkezlerine urayarak ve birer ikier gece kalarak Gen li'nin merkezi olan Darahini'ye geiyor. Gerek getii ilelerde ve gerekse il merkezinde btn szleri Cumhuriyet aleyhine olduu halde yerel memurlar saygyla karlamlar ve hkmete haber vermeyi bile dnmemilerdi. stiklal Mahkemesi, bu dediklerimi gerei gibi saptamtr. Binba Kasm'n eyh Sait'i yakalatt biliniyordu. Ancak, Kasm'n ayaklanma ile ilgili ihbar, 1924 ylnda Mustfa Kemal'e yapt, bu Krt istiklal Cemiyeti hakkndaki soruturmann bu tarihten sonra baladn bugne kadar bilen insan says ok azd. Olaydan sonra uzun yllar sparta'da srgn yaayan eyh Sait'in katibi Fehmi (Frat), herhalde, kesilecek aa ve balta arasndaki konumalar anlatan u iiri Cibranl Binba Kasm'n ihaneti iin yazm olmaldr: Ben gc senden alyorum / Bam senin elinle kesiyorum / Sen bana vermezsen balta sapn / Benimle ta arasnda ne fark vardr? Bu Krtlerin hikayesidir / Dertlerin ba da budur / Onlarn baz haramzade evlatlar /Evlatlarn nankrleri / Yabanclara ellerini vererek / Krtleri boyunduruk altnda tutuyorlar222 (*). (*) Urin Krtesi yle: Ez guwette J re dgnm / Ser* te b deste dbrm / Tu nedi mm deste bvr / Ha ezu ha er kevir / Ev mesela?

Kurdane / Derde sere dardana / Handek xeram zaden wan / Nankre ewlade wan / Di bigamenra dibin destgru / o pstgr Kurdan dxn bnenr.> 113 F.: 8 SEYT ABDLKADR: KRT DELM! 14 Mays 1925 perembe gnyd. stanbul'daki Krdistan Teali Cemiyetinin Bakan Seyit Abdlkadir, olu Seyit Mehmet, Hunev Aireti Reisi Nafiz ve Palulu Kr Sadi'nin yarglanmalar ark stiklal Mahkemesinde balanmt. Bitlisli Kemal Feyzi, Diyarbakrl Hac Ahti Mehmet Tevfik, Cemil Paazade Ekrem, Hoca Askeri, Diyarbakr-H Ahmet, Divrili lyas ve Fado (Abdlkadir Sido), Rfat, Hseyin ve lyas da yarglananlar arasndaydlar. Savclk, Seyit Abdlkadir'in ayaklanma ncesindeki hazrlklarn lideri olduu kansndayd. Bu yzden nce Seyid Abdlkadir ve arkadalarnn davas balamt. Savc Ahmet Sreyya Bey, iddianamesini yle zetlemiti: Mahkemenizin huzurunda bulunan sank Seyit Abdlkadir, olu Mehmet, Honev Aireti Reisi Nafiz ve Abdullah Sadi ile yarglamas ksmen yaplm olan Bitlisli Kemal Feyzi, Trk vatannn dou blgelerinde zaman zaman meydana gelen ve memleketin ikiye blnmesini amalayan bir hareketin hazrlayclar ve kkrtclardrlar. Bu haince hareketlerin ana hatlarn u basit szlerle zetleyeceim: Gizli amalarna ulamak iin sanklar drt devre geirmilerdir: Birinci devre, hayal kurma, ikinci devre tertip, nc devre karar ve drdnc devre de icra! Esasen su olan hareket de drt devrelik bir dncenin sonucudur. Bu hazrlk aamalar iinde Kemal Feyzi de olmak zere balayp devam edegelen eylemlerle sabittir. 114 Seyit Abdlkadir, son zamanlarda stanbul'da evinden ok az kmsa da ayaklanmann baar ile sonulanmasn salamak iin olu ve zellikle Abdullah Sadi aracl ile yabanc bir devletin korumasn salamaya almt. Sadi, kendi ifadesinden de anlalaca zere en faal elemanlarndan biriydi. Honev Aireti Reislerinden Er-billi Nafiz son ayaklanmadan bir ay nce stanbul'a gelmi, Seyid Abdlkadir ve olu Mehmet ile ok candan ve etkili ibirlii yapmtr. Seyit Abdlkadir, geimini salamak iin evini ve eyasn satmak zorunda kaldn srarla itiraf ettii halde Nafiz'i evinde gnlerce misafir etmitir. Seyit Abdlkadir, Cumhuriyet Hkmeti ordusu ayaklanmaclara iddetli darbeler indirdii sralarda -hatta 11 Nisan gnne kadar bile - bu mel'un fikrinden vazgememitir. Hkmet btn hareketini bilir. Cumhuriyet Hkmetinin dikkatten hibir eyin kamayaca bilinir. Hkmet, srf bu adamlar yakalamak iin sabretmesini bilmitir. Hkmet, eyh Sait'in olu Ali Rza, stanbul'a geldii zaman Seyit Abdlkadir'in evinden kmayan malum ahslarca elim sonular verecek bu mthi ve hain kararlan saptamtr2-". Savc, kant olarak, sahte Templen ile Kr Sadi'nin grme tutanaklarn ve gizli yazmalar sunmutu. ark stiklal Mahkemesi Bakan Mazhar Mfit Bey224,. Bitlisli Kemal Feyzi'nin rnak Aireti Reisi Abdurrahman Bey'e gnderdii mektupla, rnak, Hac Bayram, Selubi, Gyan Aireti Reisleri adna rnak Aireti Reisi Aysurza-de Abdurrahman Aa'nn ngiltere'nin Irak'daki Bakomi-serliine gnderdii 7 Ocak 1922 tarihli mektubu okutuyordu. Jin Dergisi sahibi ve bayazar Bitlisli Kemal Feyzi ile Zaho Belediye Bakan Mehmet Bey'in rnak Aireti" Reisine gnderdikleri mektupta, Trkler ile ingilizlerin imzaladklar gizli bir anlama ile Krtlere zerklik veril-'115 meinin planland kaydedilerek ngiltere hkmeti ile samimi bir mnasebat kurulmas isteniyordu225.

Bitlisli Kemal Feyzi'nin nerdii Krtler ve ngilizler arasndaki bu samimi mnasebat da kurulmakta gecikmemiti. Smak Aireti Reisi Abdurrahman Aa'nn Badat'taki ngiliz Bakomiserliine gnderdii mektup yle balyordu: Asaletmeap; Adaleti btn dnyaca bilinen Byk Britanya hkmetinin douda Krt milletinin yce hukukun stn tuttuuna inancmz tamdr. Lloyd George Cenaplarnn Krtler ve Avam Kamaras'nda eitli beyanlar stanbul'daki muhalif Krtlerin bamszlk hareketleri ve son olarak da Sevre Anlamas'nda bamszlmzn aka belirtilmesi bu konudaki kanlarmz daha da pekitirmitir. Biz, bu konuyu, hereyden nce, bir rk ilikisi nedeniyle kaydetmek zorundayz. Abdurrahman Aa'nn mektubunda daha sonra Anglosakson ve Krt soylar hakknda tarihsel bilgiler veriliyor ve u isteklerde bulunuyordu: Britanya hkmetinin haklarmzn yalnzca bu anlamayla tanmakla yetinmesine rza gstermeyiz. Bamszlmzn salanmas konusunda gizli yardmda bulunulaca umudunu tamaktaydk. Oysa, Smak olaynda, umut ettiimiz ve beklediimiz yardm grmediimizden gl dmanmz olan Trk Hkmeti elinde yalnz kaldmz zlerek ifade ederiz2"". Milli hukukumuzun elde edilmesi ve hkmetimizin kurulmasna kadar airetlerimizin sava mhimmat konusundaki eksiklikler milli maksadmzn gereklemesini engellemektedir. Baz airetler de mhimmatszlk yznden harekete katlamyorlar. Geri, hkmet kurmadan Byk Britanya'nn aka yardm edemeyeceini biliyoruz. Ancak, hkmet kurulduktan sonra yaplacak ak yardmdan nce bu gizli yardann yaplmasn btn itenliimizle bildiririz227. 116 Mektupta, bu istekler konusunda daha ayrntl bilgi verilecei de bildiriliyordu. Mahkemede Kemal Feyzi ile ilgili raporlar okunuyordu228. Kemal Feyzi, 20 Nisan 1925 gn saat 11'de balayan sorgusunda Savc Ahmet Sreyya Bey'e unlar sylemiti: Ben, bamsz bir Krdistan kurulmas iin ok altm. Yllarca airetler iinde yaadm. Vilayetlerde uratm. nl Simko'ya alt ay katiplik yaptm. Btn bu gezilerim ve faaliyetlerimden sonra grdklerim bana u kany verdi: Biroklar gibi benim de nceden sandm bireyin bugn ham bir hayal olduunu anlam bulunuyorum. Ortada millet denecek bir Krt topluluu yokmu meer. Benim, o eski btn emellerim ve hayallerim, inanlarm hep bo, yersiz bir kuruntudan baka birey deilmi. Kemal Feyzi, mahkemede yie konumutu: Evet, ben, Krtlk iin ve bir Krt hkmeti kurulmas iin ok altm. Bu yzden daha nce de lm cezasna arptrlmtm. Bu uurda benim gibi alanlarn bir ksm bamszlk, bir ksm da zerklik istiyordu. Bunlarn fikirlerini birletirmek ve bu gaye uruna bunlar birletirmek mmkn olmad2'-". Sanklardan Kr Sadi, btn sulamalar kabul ediyordu. Polis grevlisi elai'in raporlar mahkemede okunmutu. Sadi, Krdistan Devleti kurulmas iin altn, Seyit Abdlkadir adna yapt grmeleri, sahte Temp-len ile bulumasn, hepsini, hepsini.. Pimanm diyordu. Ama yapm bulundum. Bana verilecek idam cezas adaletin tam kendisi olacaktr. Kr Sadi, neden byle itiraflarda bulunmutu?. Kr Sadi, savclkta sulamalar reddetmiti. Mahkemede reddettii sulamalar mahkemede birdenbire kabul etmesi Savc Ahmet Sreyya Bey'i de artmt. Savcnn uyars zerine bu tutumunu da yle aklyordu: 117 ' Bu ana kadar Seyit Abdlkadir Efendi ve dierleri aleyhine hibir ey sylemedim. imdi neden sylyorum. Bunun nedeni udur:

Uzun zamandan beri Seyit Abdlkadir Efendi, beni iyi kt besler, beni korurdu. Ben de kendilerine hizmetler ederdim. Tutuklanp buraya geldikten sonra bana bir sre bakt. Fakat son gnlerde beni tamamen terketti. nsanlar felaket gnlerinde belli oluyor. Kendisine bu kadar hizmet ettim. u son gnlerimde beni a brakt. Ondan mteessir oldum. Ve zaten mahkemece anlalan durumu adalet huzurunda beyan ediyorum. Hapishanede tahakkm etmek istiyor, bu gece beni m kalsn ldryordu. Alemi atele yakp kendileri kurtulmak istiyorlar. Cumhuriyetin adaletinden, efkatinden eminim. stanbul'da Mr. Templen ile konumalarm Seyit Ab-dlkadir'in bilgisi ile yaplmtr. Biz bu adam hakiki ngiliz zannettik. Trk ve hatta Emniyet memuru olduunu katiyen farketmedik. Seyit Abdlkadir, bana konumalar hakknda talimat veriyordu. Hatta bir gn: Airetler cret almaz. Silah, erzak ve baz subaylar elde etmek iin para gerekir. Bundan baka terkede-ceim kkm iin de para isterim, dedi. Ben de bunun zerine Templen'den nce 250 bin, sonra da 500 bin lira istedim. Konumalar alt aydan fazla devam etti. Demin de arzettiim gibi esaslar Seyid Abdlkadir idare ediyordu. eyh Sait'in olu Ali Rza, iki gn Abdlkadir'in evinde oturdu. Ayaklanmay o zaman dzenlediler. Bu sebepten dolaydr ki, Abdlkadir ayaklanmay daha nceden biliyordu. Zaten Abdlkadir'in haberi olmadan Krdistan'da yaprak kprdamaz. Ah beyler! Bu sr Bektai srr gibidir. Abdlkadir, olu aracl ile komusu ngilizlerle de bu konuyu grt. Btn iskele hamallarn elde etmiti. Cephaneyi stanbul'dan kendisi salad!230 118 Durumada Seyit Abdlkadir ise Kr Sadi'nin itiraf-, larn kabul etmiyordu. Benim haberim yok diyordu. Belki, olum Mehmet'in haberi vardr! Ya da yalan sylyor diye tepki gsteriyordu. Seyit Abdlkadir sorgusunda Damat Ferit Paa'nn Ermenistan kurulmas iin giriimlerde bulunduunu, kendisinin Ermenistan fikrine kar koyduunu sylyor ve Kurdistan zerk devleti kurulma almalarn da yle anlatyordu: Mazhar Mfit Bey, Ocak 1919 tarihinde imzalanm bir anlamann Abdlkadir'in evinde bulunduunu, Krt Teali Cemiyeti ile Damat Ferit Paa hkmeti arasnda imzalanan bu anlamada zerklik konusunun yer aldn belirterek soruyordu: Bu konuda bizi aydnlatr msnz? Seyit Abdlkadir yantlyordu: Evet, bilgim vardr, inkar etmem. Hrriyet ve tilafla bir anlama yaparak Ferit Paa'nn Ermenistan emellerini krmak istedik. Bu anlama gereince Krdis-tan'a zerklik verecektik. Fakat Osmanl Hkmetiyle slam halifeliini ayrmadk. Bu imza sahipleri kim? Bizim taraftan Molla Sait vard. Bedirhanilerden Mehmet Ali vard, bir de bendeniz vardm. Hrriyet ve tilaftan da Vasfi, Zeynelabidin ve Sabri Hocalar vard. eyh Sait'in olu Ali Rza'y tanr msn? Allah ahit, eyh Sait'i tanmam. Olunu da yeni tandm. Ben evimden sk kmazdm. Yalnz bazen Ab-dlhamid adnda bir tccara gider, maazasnda bir ay ierd!m. Bir gn yine gittiimde birisi daha vard. Oturuyordu. O adamn eyh Sait'in olu olduunu syledi. Beni tantrd. O vakit Ali Rza kalkt; elimi pt. Ben de ay itim ve evime dndm. Sonra yine grtnz m? Evet; ertesi gn evime geldi. Ziyaret iin geldiini syledi, bir-iki saat oturdu, gitti. Sonra bir daha gelmedi mi? 119 ki gn sonra bir daha geldi. Gece kald, ertesi gn gitti. Siz grtnzde yannzda kim vard? lk geldiinde Nafiz vard; ikinci geliinde bir adamyla geldi.

 Bu grmeden sonra Ali Rza'nn dnnden veya drt gn sonra ihtilal balad. Bundan haberiniz var m? Dinimle sizi temin ederim ki, bu ihtilalden haberim yoktu ve olsayd hkmete haber verirdim. Mahkeme yesi Ali Saip Bey seyitlik nereden geliyor? diye sormutu. Seyit Abdlkadir'in bu soruya verdii yant herkesi artmt: Abdulgani Geylani ahfadndanm. Aslen Krt deilim, Krdistan'da yerlemiim31. Seyit Abdlkadir'in evindeki aramada ifreler ele gemiti. Bu ifrelere neden gerek grldn Seyid Abdlkadir'in olu Seyit Mehmet 17 Mays gnl durumada yle aklyordu: Hkmetten korktuumuz iin Anadolu'daki kulpler ile haberlemek iin bu ifreleri yaptk2"-'.. ifreler yleydi: Terfiniz mukarrerdir demek ihtilal iin olursa demekti.. Tahsilinizi ikmal iin geliniz tmcesi Krtlk lehine hkmete kar nmayi iin anlamndayd.. Shhatiniz iar olunmas., her tarafta birlik saland demekti. Elbiseniz gnderilecek demek her tarafta hkmeti ele almak anlamna geliyordu. Seyit Abdlkadir ve olu Mehmet, savunmalarnda Kr Sadi'yi yalanclkla ve karclkla suladlar. Sadi de Seyit Abdlkadir ile ilgili sulamalarn srdrd. Mahkeme 23 Mays gn kararn aklad: Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyit Abdlkadir, olu Seyit Mehmet, Palulu Kr Sadi, Bitlisli Hzanizade Kemal Feyzi, Avukat Hac Ahdi Mehmet Tevfik, Aksaray'da Valide Camii krs eyhi Silifkeli Hoca Askeri'nin idamlarna karar verilmiti233. 120 Gerekeli kararda Seyit Abdlkadir - Kr Sadi ile ilgili u gerekeler yer alyordu: Kr Sadi'nin... (..) Maddi ve manevi nfusu dotay-syla adeta Krt rknn ilah olan Seyit Abdlkadir Efen-di'nin kkne srekli olarak gittii ve sonra da ngilizlerin gvenini kazanm olan Celal Efendi aracl ile Mr. Templen ad verilen ngilizle Seyit Abdlkadir Efendi'nirv emir ve talimatyla ve olu Seyit Mehmet'in yardmyla Krdistan bamszln salamak, ihtilal ve ayaklanmay geniletmek iin grmeler yapt gibi bu grmelerin devam srasnda ayaklanma lideri eyh Sait'in olu Ali Rza'nn Seyit Abdlkadir'e geldii (..). grme srasnda Krdistan'a gnderilecek silahn kayna konusunda nemsiz uyumazlklar bagstermi ise de karlkl zveriler ile uyumazlk giderilmi, tam anlama imzalanacakken, Templen'in imzaya yetkili olup olmad konusunda tereddt eden Seyit Abdlkadir Efendi'nin anlamann imzalanmasn birka gn ertelediini kabul ve itiraf eylemi olmasna.. (..) sust halinde dzenlenen raporun olaya tamamen uymasna.. Seyid Abdlkadir'in (..). evinde bulunan ve ilerinde Krdistan ile ilgili belgelerin bulunduu iki uval crama srasnda yoketmeye teebbs etmesi.. (..)... bunlarn iinde dinsizlik ve eriat ile medreselerin kaldrlmasndan dolay cumhurbakanna hakaret eden yazlarn bulunmasna., tutuklanmasndan sonra evinde ok miktarda ateli silah ele gemesi... (..) ve Ayan yeliinde iken dahi zellikle Krdistan gelecei ile ilgili giriimlerde bulunduu eldeki belgelerden anlalmas ve ad geenin Lozan Konferans'ndan nceki gnlerde Sultan Hamid dneminden beri Krt ve Krtlk ileri ile ilgilenmeyi siyasal ama edinen erif Paa ile ayn amala almas (..). Dnya savandan sonra Ermenistan'n geleceini belirlemek iin alan Boos Nubar ile de iliki kurmas, Abdlkadir Efendi, emdinli gibi dar bir yerden asrlarca imparatorluun bakenti olan stanbul'a gelerek Trklerin arasnda eref ve mutlulukla mevki ve servet kazan121 d halde Trk'n gl zamannda olumlu bir vatan grevi yerine vatan aleyhine almas.. (..) Krdistan bamszl liderlerinden eyh Sait ve avanesi vastasyla Dou illerinde ayaklanma karldktan sonra Seyit Abdlkadir ve olu ile Palulu Abdullah Sadi'nin (..) Abdlkadir Efen-di'nin emir ve

talimatyla Sadi'nin Templen nam verilmi bir ngiliz ile grp Dou ayaklanmasn geniletmeye ve milli ahsiyetlere suikast ve bunun sonucu olarak da Krdistan bamszln salamak, snrlarn belirlemek ve Abdlkadir'i Krdistan kral ilan etmek iin ngilizlerden para yardm yaplmas iin grmelerde bulunulmas234.. smet Paa, stiklal Mahkemesi kararlarnn TBMM'-sine sunulmadan infaz yetkisini de almt-1'-"'. nfazlar, 27 Mays arambc sabah Ulucami nnde yapld. nce Bitlisli Kemal Feyzi, arkasndan Hac Ahti asldlar. Kemal Feyzi, susuz olduunu syledi. Avukat Hac Ahti Yaasn Krtlk mefkuresi, yaasn Krdistan diye bard. Seyit Abdlkadir idam sehpasnda Beni asmakla Krtlk gayretlerini diriltiyorsunuz. Krtlerle Araplarn birlemesine sebep oluyorsunuz dedi. Olu Seyit Mehmet Peygamber slalesine bu reva grlr m?. Banza i atnz diye konutu. Kr Sadi dam kararn minnet ve kranla kabul diyorum. Hepimiz idam cezasna mstehakz. nk vatana ihanet ettik. Allah Trk milletinin ve memleketinin saadetini ebedi etsin, baka szm yok. diyordu236. Sabah saat drt elli t. stanbul'daki Krdistan Teali Cemiyeti bakan aslmt. 15 Nisan gn de Erzurum'daki Krt stiklal Cemiyeti lideri Cibranl Miralay Halit Bey Bitlis'te kuruna dizilmiti. eyh Sait, Cibranl Halit Bey'in kuruna dizilmesinden bir gn sonra yakalanmt; davas da Seyit Abdlkadir ve arkadalarnn aslmalarndan bir gn nce balyordu 122 EYH SAT: AMACIM ERAT ark stiklal Mahkemesi Savcs Karasi milletvekili Ahmet Sreyya Bey, sorgudan nce eyh Sait ile dostluk ilikisi kurmak istemiti. Bu amala S:k sk eyh Sait ile gryordu. Ahmet Sreyya Bey, ayaklanmann nasl baladn anlamak istiyor; bu amala eyh ile gryordu. Ahmet Sreyya Bey'in sorularna eyh Sait hep ayn karl veriyordu: Jandarmalar ile Hkmet tarafndan aranan ahslar arasnda meydana gelen atmadan sonra ben artk kyde kalmadm; dndm. Yolda, kafileye bir ok kii katlarak gsteri yapt. Olay bu yzden oldu. Ahmet Sreyya Bey, eyh Sait'in sylediklerine hi inanmyor steliyor; eyh Sait de ak yantlar vermekten kanyordu. Pekiyi.. Siz de onlara uydunuz. Ve balarna getiniz. i, yani ayaklanmay bytp genilettiniz. yle mi? Yoh.. Onlar oktu ve silahlan' da vard. Beni dinlemiyorlard ki. u halde siz de onlar dinlemeyerek brakp geldiiniz yere, Hns'a gidebilirdiniz. Ama siz byle yapmadnz; 'onlarn bana getiniz. Emir-l Mcahidin unvan aldnz; onlara emir ve komutan oldunuz demek? Yoh yoh, onlar beni zorladlar. Ben de kaderim olarak, onlarn iinde oldum. Ben bu iin ne nndeyim, ne arkasndaym. Herkes gibi iindeyim Sava Bey!237 123 Savc Ahmet Sreyya Bey, eyh Sait ile konuurken hep kafasn kurcalayan u sorulara yant aryordu: eyh Sait'in Piran'a gitmekteki amac neydi?. Piran'a gitmeden nce kimlere haber yermiti? Ayaklanma dinsel amal myd, yoksa dinsel grnt altnda Krdistan devleti kurmak myd? eyh Sait bir sre dnyor ve Savcy yantlyordu: eriat hkmlerinin hkmetimiz tarafndan uygulanmasn salamak dncesi benim bamda yaayan bir fikir ve arzuydu. Bunu gereinde sylemekten de ekinmezdim. Fakat, byle olsun diye kimseye birey sylemedim. Savc, eyh Sait'i konuturmak istiyordu. Bu amala bilmezlikten gelerek sormutu: ' Nasl olsun diye anlayamadm eyh Efendi? te bu ayaklanma denilen olaya ait nceden bir karar olmamt. Ahmet Sreyya Bey, yendien steliyordu:

 Yusuf Ziya ve Cibranl Halit, size kyam iin teklifte bulunmular. Ve Bitlis'teki askeri .cephanelii ele geireceklerinden de sz etmiler. Yusuf Ziya size de gelir gidermi, Mulu Nuh Bey de byle bir harekete taraftar-m. Siz bunlardan haberli olduunuzu da inkar edemezsiniz ya.. Onlarn fikri, davas baka idi. ] Ne gibi dava? Krdistan davas.. Krt hkmeti kurmak istediklerini Yusuf Ziya Bey'den duymutum. Savc, umudu kesmiti. eyh Sait, istedii yantlar bir trl vermiyordu. Aralarndaki sylei yle srmt: eyh Hazretleri! Ben ahsen, cidden size acyorum. Size uyan, u zavall, masum insanlara da ok acrm. Onlar, siz byklerine uymular. Size gelince... Siz de yah-bal, on evlat sahibi bir ihtiyarsnz. Ve 124 ahsen yle anlyorum ki. ilediiniz fiil, ne er*an ne de akl ynnden caiz bir fiil deildir. Naslsa setiiniz harw-tin cezasn grerek piman olduunuza da inanyorum. Benim elimde olsa sizi bir kaleye kapatr ve orada uzun mrl olarak yaamanz isterdim. Bylece, Cumhuriyet ynetiminin bu vatan ve millete salayaca hayrl hizmetleri ve byk faydalar grmenizi isterdim.. Sizin olgun imam sahibi bir mslman olduunuza inanyorum. Merhametinizden de eminim. u halde bizi affetmek olmaz m? Bak eyh Efendi; ben, savcym. Yetkim yasayla belirlenmitir ve snrldr. Bir san, bir suluyu affetmek yetkim yok. Size yalnz u gvenceyi verebilirim: Mahkemenin adaletine ve yasalara uyacana inannz. Yasa ve adalete kar hibir ilem olmaz. Bir haksz karar verilmez. Ben adalet istemiyorum. Merhamet, atfet istiyorum. Adalet uygulanrsa benim halim nice olur? Beni, sizin buyurduunuz gibi uzak bir yerde, bir ehirde ikamete memur klsalard, olmaz myd? eyh Sait'in savclktaki ilk sorgusu 21 Mays gn Savc Ahmet Sreyya Bey ile askeri Yarg Mnir Bey tarafndan yaplmt. Savc Bey soruyordu: Diyarbakr'a saldrrken ka bin kii vard? eyh Sait yantlyordu: Bilmem, Allah bilir. Benim haberim yok. Ben o gece Semahi'deydim. Drtbin, drtbin beyz, belki bebin asker olur, Allah bilir. Sreyya Bey soruyor, eyh Sait yantlyordu: Bu askeri siz Semahi'deyken kim yneliyordu? Hanili Salih Bey238, Mustafa Bey, eyh smail, Ab-dullatif, Hac Selim var ise de kesin olarak bilemiyorum. Sizin askerlerden o gece ka kii Diyarbakr'a girmiti? Seksen ile yzkrk arasnda syleniyor. Diyarbakr'n evresinde, kale ve ierisinde de asker vardr. Top. kamal tfek mevcuttur. Burann yalnz 125 tfek ile zaptedileceine nasl inandnz? Topunuz mu vard? Elimizde top vardysa da kullanan yoktu. Esasen topumuz da, tfeimiz de noksand. Peki alnmasna mit edilmeyen yere nasl saldr dzenlenir? Belki ierden de bize taraftar kar umuduyla akl iieri srld ve yrtld. Bu bence imkanszd. erden taraftar kacan kim syledi? Bu taraftarlar kimlerdi? Salih Bey sylemiti. Daha kim syledi, bilmiyorum. Ben Diyarbakr ahalisini tanmyorum. Ancak aklma geldiine gre Salih Bey, Cemil Paazadeler, Dr. Fuat239 eriata taraftardr, demiti. Bir de Nakip Bekir Bey'in eriata eilimli olduunu sylemiti. Diyarbakr' aldktan sonra ne yapacak ve nereye gidecektiniz? Diyarbakr' aldktan sonra Hkmet ile grecek ve eriat isteyecek, kabul halinde hkmetin raiyesi240 olacaktk.

 Bu kadar yerleri almtnz. Neden oralardan hkmetle grmediniz de grme iin Diyarbakr' setiniz? Kaderi ilahi bu tarafa drd. Olunuz eyh Ali Rza Efendi stanbul'da kimlerle grm? Krtlere misafir olmu.. Kimlere? Reit adl bir amele ba birine.. Otelde yatmam m? Yok, hayr, sylemedi. Baka kimlere misafir olmu? Yok, iitmemiem. Seyit Abdlkadir'e misafir olmam m? Misafir olmam. Yalnz grm. Ziyarete gittiini syledi. Seyit Abdlkadir, olunuzun kendisinde misafir kaldn sylyor. 126 Ben, olumun bana sylediini bildiriyorum. O ba-na yalnz ziyaret ettiini syledi. Size bal olanlar arasnda geen bir sz vardr: o da (Diyarbakr' aldktan sonra eyh Efendi, Cizre zerinden ngilizlerle temas edecek ve yardm salayacaktr). Bu nasldr? Byle bireyden haberim yoktur. Bilsem sylerim. Fakat kimseye iftira etmem ve yalan sylemem241. (...) Lice'den buraya mektup yazdrdnz m? Ben Lice'de esir svari kaymakam Cemil Bey'e24-, Mrsel Paa'ya hitaben bir mektup yazdrdm ve bunda maksadmn eriat olduunu elbirlii ile dinin ihyasna a-lmaklm yazdm. Fakat, vard, varmad bilmiyorum. (...) Diyarbakr' - farzedeli'm ki - aldnz. Tabii bir hkmet kuracaksnz ve Ankara'ya yazacaksnz, Ankara -farzedelim ki- kabul etmedi, o zaman ne yapacaktnz? Baz eyleri kabul edeceklerini mit, bazlarn da bahanelerle kabul etmeyeceklerini sanyordum. Mesela, medreseleri amalarn mit ediyordum. Kesin olarak reddettikleri zaman ne yapacaktnz? Ya bamszlk ilan ederdik; ya g ederdik; am'a, Halep'e bir yere ekilir, giderdik. Cibranl Halit Bey, Hasenal Halit Bey, Hac Musa, Nuh ve Yusuf Ziya Beylerin eskiden beri bu konularda almalar vard. Bunlar hakknda neler duymutunuz? Hns'daydm. Bir gn iittim ki, Halit Bey'i hapsetmiler. Bir gn de Hac Musa Bey'in hapsini duydum. Ondan evvel de Yusuf Ziya Bey'i hapsetmilerdi. Hasenal Halit Bey'i de tutmaya gelmilerdi. Baka birey bilmiyorum. Baka bir diyecein var m? Hayr, benim maksadm bu dine hizmet vermekti. Bu eit niyetim de yoktu. Allah Teala'nn kaderi beni bu eide drd. Muvaffak olamadk. imdi anladma gre muvaffak olsaydk bu ahali ile birey olmazd. Bu vaziyet idi. n127 k ahaliden stkm syrld. Seriate raz olan ahali kalmamtr. , Savc Mustafa Sreyya Bey. eyh Sait imzasn tayan bir mektup karp soruyordu: Trk ve dman szleri ne anlama geliyor? Yant: Mektubun altndaki imza benimdir. Fakat yazs ve katibi Liceli Bilal Efendi'nin olu Fehmi'nindir. Savc baz askeri terimlerin yer ald mektubu eyh Sait'e gsterip yeniden soruyordu: Nedir bunlarn anlam? Yant aynyd: Katip Fehmi'nin yazs24^.. Savc, eyh Sait'e bir mektup daha gsterdi. Mektup olu Ali Rza tarafndan yazlmt. Mektupta Varto basknndaki baarszlktan Binba Kasm Bey ile smail Beyin sorumlu tutulduu anlalyordu. Savc soruyordu:

 Madem, Kasm ve smail Beyler, ayaklanmaya karydlar, bunlara ^nasl gvendiniz? eyh Sait - herhalde i ekerek - bu soruyu yle yantlamt: Bu mektup bana olumdan geldi. Benim Kasm Bey'e hi itimadm yoktu. Kasm Bey'le benim . aramda bir yazma da olmamt. Kendisini ka srasnda eyh Abdullah'n yannda grdm. Bu soru ve yantlar zerine savc, eyh Sait'i, Binba Kasm, eyh Sait'in damad Melikanl eyh Abdullah ve Elaz cephesi komutan eyh erif ile yzletirmeye karar veriyordu. eyh Sait, Binba Kasm'n yzne kar da ayn szleri yineliyor ve ekliyordu: Teslim olmak meselesini bu Kasm Bey ortaya kard. eyh Abdullah da Kasm Bey'in fikrir. katld. eyh Sait, damad Melikanl eyh Abdullah' Varto ve -'Mu zerine gnderdiini anlatyor; eyh Abdullah kaynpederinin bu szlerini; 128 Geri ben bu konuda birok mektup aldm ama ,oralara gitmedim, diye yantlyordu. eyh Sait, srar edince de mecbur kaldm, eyh Sait'in zoruyla gittim diyordu. Damat, can pazarndayd! Yzletirme sras eyh Sait'in Elaz cephesi komutan eyh erifteydi. eyh Sait, Elaz Cephesi Komutan eyh erifti diyordu. Israrlyd. erif de Melikanl eyh Abdullah gibi eyh Sait'in zoruyla Elaz'a gitmek zorunda kaldn sylyordu. Ben cephe komutan olmadm, cebren, korkudan ve istemeyerek eyh Celal'in yanna gittim. eyh Sait ile bacana Binba Kasm Bey'in yzle-tirilmeleri ok gerilimliydi. Kasm Bey, hem eyh Sait'i hem eyh erifi suluyordu: eyh erif, niin gerekleri saklyorsun? eyh Sait, sana emir vermeseydi bile sen bu ayaklanmaya kendi bana ve kendi kuvvetinle yine katlrdn, sanyorum. Geri seni ilk kez gryorum. Fakat, bu dnce evresinde yedi yl nce yazdn mektubu grdm ve okudum. eyh erifin mektubu sana m yazmtm sorusuna kar Binba Kasm sulamalara devam ediyordu: Hayr, bana deil, bakasna yazmtn. Ve hatta mektubun altna (Birinci Alay Komutan Kaymakam Mehmet erif) imzasn atmtn-44. Yzletirme bitti. Kozlar, 26 Mays gn balayacak durumalarda paylalacakt. Avukat tutulmayan, Yargtay yolu kapal olan, verilen idam kararlarnn iki gn iinde infaz edildii ast astk, kestii kestik ark stiklal Mahkemesinde! eyh Sait'in durumas 26 Mays gn Diyarbakr sinema salonunda balyordu. Salon tklm tklm dolmutu. 6 Mays gn Yarbay Ali Rza Bey (General Altunkal) komutasndaki birliklerce Diyarbakr'a getirilen eyh Sait ile birlikte teki sanklar da mahkemeye getirilmilerdi245. 129 F.: 9 Savc Ahmet Sreyya Bey, iddianamesini okuduktan sonra yle konumutu: Trkiye'nin dousundaki illerin bir ksmnda btn dnyann eitli ekillerde rendii bir ayaklanma olay vard. Ayaklanma, hi kuku yok ki, yllardan beri ierden ve ayaklanma alan dndan gelen ynlendirmeler ve dncelerle ekya hareketinin fiilen gzkmesiy-le ortaya kmtr. Ayaklanma olay, iddianamede anlatld gibi sanki Peygamber dininin ykselmesi perdesi altnda meydana getirilmitir. Oysa asl ama, Trk vatannn belirli bir ksmn ana yurttan ayrmak, vatann birlik ve beraberliini bozmaktr. Huzurunuzda bulunan Hnsl eyh Sait, yzlerce, binlerce askerin, halkn, maln cann yokeden hareketleri fiilen ynetmi ve hepsini etkilemi bir vatan hainidir. br sanklardan eyh Abdullatif ve kardei smail, ayaklanmann lideri olan eyh Sait'in bu ekiyalk hareketlerine fiilen katlm ve Diyarbakr'a yaplan saldrnn baarya ulamas iin ynlendirmelerde bulunmutur. eyh Mehmet erif, Elaz Cephesi komutan ad ile ortaya km ve ayaklanmay ynetmitir. eyh Abdullah, gen ve Varto olaylarnda bulunmu ve kendisine eyh Mehmet erif gibi cephe kumandan unvan verilmitir. eyh Sait'in de damaddr.

Kasm, eyh Abdullah'n Varto'yu igal etmesi zerine kendisine katlm ve onunla uzunca sre birlikte almt. eyh Ali ve eyh Musa bir sr ekiyaya kumanda etmekten sanktr. Mehmet Mihri'nin ayaklanmadan nceki gnlerde hazrlklara katldna ilikin kantlar olmamakla birlikte eyh Sait tarafndan hizmete alnm ve grevini terketmitir. Baba Bey ve Kemal Beyler de ayaklanma liderleridir. Dier sanklar da ayaklanmaya katlmlardr. ddialarmz soruturma belgeleri, mektuplar ve mahkeme srasndaki sorgulamalardan anlalacandan mahkemenin bu ekilde yaplmasn talep ve dava ederim1'46. Dava balamt. Mazhar Mfit Bey, eyh Sait'in sorgusuna balyordu. 130 EYH SAT SORGUDA Mazhar Mfit Bey, sorguya eyh Sait'in kimliini saptamakla balyor; sonra ayaklanmann amac ile ilgili sorular yneltiyordu: Ka yandasnz? Ve nerede renim grdnz? Altm ksur yandaym. Mu, Malazgirt, Hns ve Palo'da eitim grdm. Medresede okudum. Palo'da amcam eyh Hasan'n yannda, Mu'ta Mehmet Efendi, Malazgirt'te Dev Abdlhalim ve Hns'ta da Musa Efendilerin yannda okudum. Ayaklanmay nasl dndnz? Nasl buldunuz? Sizi kkrtanlar var myd?. Yoksa ilham m vaki oldu? Haa.. lham? lham vaki olmad. Kitaplarda grdk. mam, ne zaman, eriat kurallarn uygulamazsa zerine kyam vaciptir247. Hkmete eriat sorununu anlatmak istedik. Hi olmazsa eriatn bir ksmnn uygulanmasn isteyecektik. Al-lahm beni bu kaderin iine drd. ine bir dtm, bir daha kamadm. Bu kyamn hi artlan yok mu? Bunun artlar nedir? artlar bilmiyordum. er'an vaciptir biliyorum. Bu halin - imamdan geldiinde - bir mslman kyam m eder? Benim de niyetim bu deildi. Mecburen oldu. Kyamnzn sebebi nedir? Onu syleyiniz. eriat meselesi! Bir de Sebilrreat'n yazdklar fkemizi artryordu248. 131 Bizi kkrtyordu. Biz bu fikri yaz ile halletmek iin gidip ilmi tartma yapaym dedim, baz taraftarlar bulmak istiyordum. Fakat kaderi ilahi beni Piran'a srkledi. / eyh Efendi, bunlar bir yana brakn, ayaklanma nedenlerini ayrntsyla aklayn.. Kyammzn sebebi.. Piran'da bir olay oldu. atma kt. Yaralananlar oldu. Oysa ben Temen Efendi'ye ka kez rica ettim. Herifler talak- selasiye ile yemin etmiler-'4". Israr etmeyihiz diye rica ettim. Sonra sekiz tanesini brakm iki tanesini tutuklam. Piran'a gelmeden nce din meselesinden tr kyam dnyordunuz deil mi? Kalbimde dnyordum. Ancak sava yoluyla de-il.. Kk kitaplar yazp eriat esaslarn gsterip eriata uygun bir ekilde talep etmek istedik. Meclise gndermek istedim. Niin yazmadnz byle bir kitap?-"" Allah'n kaderi brakmad. Piran olay kt. nn alamadk. eriat kurallar uygulanmyor diye ayaklandnz yleyse? mam eriat ahkamn icra etmezse., dedim. Bu ayaklanmann meruluuna, geerliliine kanttr2'1. Vakfa ki, vukubuldu. te eriat vaciptir, diyor, hi olmazsa gnahkar olmayalm dedim. eyh Efendi, siz buyuruyorsunuz ki, mslmanlar birbirinin kardeidir. Mslman mslman zerine vurumaya, ldresiye gndermek caiz midir? Evet, yekdierinin kardeidir. mama kyam etmek sava dourmaz m? Kitap yle diyor. slamlar, madem ki, kardetiler. Nasl oldu da siz mslmanlar birbirine vurumaya gnderdiniz? Ya.. Hazreti Ali., savatklar adam mslman deil miydi? Yine karde kalr. Seilmi Cumhurbakan, Meclis ve hkmet vardr. Bunlara, dinde grdnz kaytszl bildirmeden mslmanlar neden vurumaya gnderdiniz?

 E.. Vurumaya ben gndermek istemedim. Bu za132 tiara da yazmadm, niyette kald. Kader brakmad, kavgaya dtk. elimize geti. Bu kyamnz vacip gryorsunuz. Kffar, islam beldelerini inerken cihat nedir?-"'2 O da cihattr.. Farzdr.. Yunan btn memleketimizi inerken bu topladnz drt bin kii ile neden Yunan zerine yrmediniz? O zaman yine giderdik. Vaktimiz yoktu. O zaman biz ok periandk. Vaktimiz olsayd durmazdk. Balkan muharebesinde hazrlandk. stemediler. Bu muharebede gmendik, yoksulduk. Bu ayaklanmay nerede ve ne zaman hazrladnz? nceden hazrlk yoktu. Piran olaynda alevlendi, biz de dtk iine ve ie baladk. Ben Lice'ye geldim. Hibir suretle kimseye birey dememitim. Bu olaydan nceydi, kimseye - aka ya da gizli - hibir ey sylemedim. Olunuz Ali Rza Efendi'nin stanbul'dan gelmesinden ka gn sonra bu kyama baland? Ali Rza stanbul'dan geldikten yaklak bir ay sonra oldu. Olunuz bu ayaklanma konusunu kimlerle grmt? Size ne gibi haberler getirmiti? Ayaklanma konusunda stanbul'da kesinlikle birey duymam. Erzurum'a gittim. (Cibranl) Halit Bey'i bekledim, gelmedi. Olu geldi; babasnn tutuklandn syledi. Duymamtm. Olunuz size stanbul'dan geldikten sonra eriat yle olmu, byle olmu diye herhalde bireyler sylemitir. Hns Krtierinden Reit adnda birisine misafir olmu ve Seyit Abdlkadir Efendi'yi ziyaret etmiti. stanbul'a ne maksatla gitmiti? Koyun gtrmt. Halep tacirlerine verilir.. Olunuzun dnnde nerede bulutunuz? uar'da.. Jandarmalar geldi, adamlar vuruldu, bu ayaklan133 ma byle balad diyorsunuz. Yoksa ayaklanma baka nedenle ve baka ekilde midir? Jandarmalar vurulmasayd, amalarn kitap yoluyla uygulayacaktm.. Size neydi, jandarmalar grev yapyor diye btn halk ayaklanmaya kaldrdnz? Hayr, bence birey yoktu. Bir anlamazlk km, bunlar yemin etmi, siz srar ediyorsunuz, yapmayn dedim. Sizin bu nasihatleriniz sonunda birey oldu mu? Ya., vurutular.. Vurutular diye size ne oldu da halk kyam ettirdiniz? Ben kyden ktm. Kyamet koptu. Olunca ben de bana getim. O kyametten sonra m baa getiniz? Ben Darahini'ye gitmeden nce oray kuatyorlard. Jandarma meselesi olmasayd, hitabeden - kitabeden belki bir yl sonra olurdu, belki alt ay sonra olurdu, belki olmazd. Jandarma meselesi dndmz ve tanmladmz gibi bir olaya yol at. O olmasayd alt ay nce olacakt, yle mi? Hayr, o olmasayd belki olmazd. Allah Teala kader etseydi olurdu. Siz her eyi kaza ve kadere balyorsunuz. rade-i czziyenizi inkar m ediyorsunuz? Hayr., irade de var tabii. Ben de bo deilim. Benim de sorumluluum var tabii. nkar etmiyorum. Ayaklanmay yalnz banza yaptnza inanmyorum. Herhalde sizi kkrtanlar, yreklendirenler vardr? Ne ieriden, ne dardan kkrtan yoktur. Dardan kastm, yabanclardr. Bu kyam, bu ayaklanmay yalnzca siz mi dndnz? Evet. Benim fikrim de vard. Ulema, fudala ve

134 ukalay greyim dedim. Din ahkam brakld, onlar isteyelim dedim. yle umud ediyorduk2'4. Ukala ve ulemayla grtnz m? Grmedim, gremedim. Zaman kalmad. Bu i balad. Israrla Diyarbakr' almak fikri size nereden geldi?. Diyarbakr' olsaydnz ne olacakt? Bizim rzkmz, nasibimiz bu tarafa dmt. Lice tarafna geldik. Daha nereye gideyim? Bir mektubunda Fetih kelimesi kullanyorsunuz, neden? Her neresi alnrsa fetih deriz. Mektuplarnzda (Emir-l-Mcahidin) diyorsunuz. Kendi kendine (Emir-lMcahidin) namn alr m bir insan? nce Emir-l-Mcahidin yazyordum. Bykl kendime layk grmedim. Sonra Hadm-l-Mcahidin dedim, hadm oldum251. Diyarbakr' alacanz sanarak m saldrmtnz? Diyarbakr' almak taraftar deildim. Fakat baz aalar taraftard. Kimdi bu aalar?. Adlarn syleyin. Salih Bey.. Hanili Salih Bey taraftard.. Baka kim vard bilmiyorum. Bir saldryla Diyarbakr' alamayacanz biliyordunuz. Baarnz salayacak ey ne idi ki saldrdnz? Diyorduk., birka sava olmutu. Baar Krtler-deydi. Yine yle olur sandk; fakat olmad. ehir iinden haberletikleriniz var myd? Diyarbakr'n iinden yoktu. Yalnz halknn ounun eriat taraftar olduunu ve dindar olduunu biliyorduk. Diyarbakr iinden yardm umudunuz var myd? Kimlerden umud ediyordunuz? Yardmdan umutluyduk efendim. Halktan umutvar-dk. Cemil Paazadeler ve Nakip Bey eilimlidir diyorlar. Neye eilimlidir? 135 Ben kimseyi tanmam, duyduuma gre Nakp,, Cemil Paazadeler, eriat yanllardr diyorlard. Doru mu denil mi, bilmem-''0. eriat dzenine eilimlidir diyenler kimlerdir? Aalar., muhtarlar.. Salih Bey'den de iitiyordum. Salih Bey bunlarla gryor muymu? Bilmem, grtklerini sanmam. Size byle nemli bir haber verilirse aratrp, incelemez misiniz? yle yalanlar syleniyordu ki, ne haddi vard ne hesab.. Mu, Bitlis igal ediliyor diye haber geliyordu, sonra yalan olduu kyordu. Ne postamz vard, ne irtibat. Birey yokken bu kadar mmedi Muhammed'in kann dktrmek caiz miydi eyh Efendi? Gnahtr gerekten.. Fakat ben fetva almtm. Yoksa yapmazdm.. Zaten olmutu. Darahini'ye saldrmlard. Hani'de olay oldu. Emir-l-Mcahidin olan bir adam baarl olacan anlamadan Diyarbakr'a saldrr m? Ben baarl olamayacamz nereden bilirdim? nce de Hani meselesinde durum aynyd. Baardk. Demek Diyarbakr iin bir tertibatnz vard.. Hayr, tertibatmz yoktu. Yine eskisi gibiydi. Tertibatsz byle kan aktlr m eyh Efendi? eriat inallah tamir ederiz. Bir miktar can kaybr da olsa yine eriat iindir dedik. () Diyarbakr'a girdikten sonra ne yapacaktnz? Diyarbakr'a girdikten snra bir takm adamlar toplayp hkmetimizle grecektik. ki yasa koydurup, medreseleri atracaktk. Zaman kalmad. Ayaklanp da bir kta zaptederek hkmete yle yapn, byle yapn diyeceine, ayaklanmadan nce ba-vursaydn ve hkmet isteklerinizi kabul etmeseydi ne olacakt?

 Hkmet kabul etmeseydi gnahtan kurtulurduk!. Evimizde otururduk. nce hkmete yazsaydm ve kabuh 136 etmeseydi g zni isterdik. Ve bu izin de verilmezse gnah bizden giderdi, otururduk. Fetihten sonra bamsz bir Krdistan krall yapacaktnz, yle mi? Krallk falan bizim niyetimizde yoktu. Amacmz eriat ahkamn uygulamakt. Ben ne bakanlk kabul ederdim, ne de elimden gelirdi. Bu kadar kan dktkten sonra nedamet olur mu?' Bilmem.. O kadar dnmedim. Burada bir beyanname var. Bu beyannameden benim haberim yok. Kim yazm bilmiyorum. Bunda diyorsunuz ki, baz dindar milletvekilleri var, dinsizler de var. Onlara dinsiz diyebilir misiniz? Beyanname yle demi, ben o fikirde deilim. Hepsi dindardr. Fakat bazs dine ok hizmet eder; bazs az eder. Dini aka reddettiini sylerse ancak o zaman dinsiz derim. Sizden ve benden daha ok inanm olan msl-man askerine kurun sklr m? Evet, o da islam askeridir. Kyam fikrimize cihattr. Siz yalnz kendi reyinizle kyam ediyorsunuz. Erdemli ilim adamlar le grmeniz gerekmez miydi? Siz mctehit misiniz? Hayr; mctehit deilim. slami kurallarn hepsi deil ama byk bir ksm braklmt.. Ben byle anladm257. Madem mctehit deildiniz, eriat yoktur diye ayaklanmamalydnz. Nihayet nasl olacan dnemedim. Meclisin byk bir ksm dindardr, isteklerimizi kabul ederler. Medreseleri aarlar dedik. Tabii (vakt-i saadet)-'" kadar olmasa da bir dereceye kadar iyileir dedik. Dnmediniz mi ki, bu kyam Trkiye Cumhuriyeti askerle bastrr ve bizi yok eder diye?. Bu cesareti size veren neydi? Delilimiz yoktu. Bu kadar askeri sratle sevkede-eklerini zannetmiyorduk. 137 Sonra m anladnz? imdi anladm, belli... Siz bunu - kyam meselesini - tarihte grmtnz ama bugnle o gn birbirine kyas etmitiniz ve sonra da yle olmadn anlamtnz, deil mi? Bize sorsaydlar, niin ayaklanyorsunuz?.. Biz de sylerdik. Onlar da ksmen kabul ederlerdi. Biz de teekkr ederdik. nceden dnseydik daha iyi olurdu. Mazhar Mfit Bey'den sonra ark stiklal Mahkemesi yesi Ali Saip Bey soru sormaya balad. Ali Saip Bey'in ilk sorusu uydu: Ayaklanma nceden hazrlanm myd, yoksa rastlant sonucu mu balad? Bunun esas nedir? Esasn kime balayaym? Lice'ye yazdn mektuba gre ayaklanmay nceden dndn anlalyor. O yaz benim deildir. mza benim. Mektupta (ah Trkler kaleden ksalar intikam alrdk) falan deniyor. mza ederken okumadn m? Okur yazarm. Aklma gelmiyor. Vallahi o intikam meselesini bilmem.. Diyarbakr kale olmasayd, yle alnrd, byle keserdik, diyorlard. Onu demek istedim. (...) retmen Fahri Efendi'yi ldrttm, diyorsun. yle mi? Sonra ayaklanmaya ben karar verdim dedin. Vaktiyle dnlp konuulan birey olmasa, seni bu yrede kimse tanmazken nasl Diyarbakr'a saldrdn? Vaktiyle dnlm, karar verilmi demek! Hayr, ben yle birey demedim. retmen Fahri Efendi Piranldr. Asker tarafndan vuruldu. O olay oldu ben de ileri gittim. Allah'n kaderi oldu ben de iindeydim. Eer dnlm, tertip edilmise, eer byle birey gerek ise.. eriat iini be-on yl, yirmi yl nce niin dnmedin? Niye bavurmadn? nce de dndk; fakat Allah Teala kader etmemi. Vakit ve saati dolmam! Kabahati bir yandan jandarma subayna yklyor-

138 sun, bir taraftan da Allah emretti diyorsun. Allah sana. isyan et mi dedi? Ben iindeyim. in bana getim. Kendi aklmca nasihat ve vaaz ederim, esirleri incitmeyin derdim.. Senin medresen var myd? Medresede sen mi hocalk ederdin? Medresen kapand m? Medresem vard. Mderrisim vard. Kapand, resmen kapattlar. Ayaklandn zaman mslman askeri olarak m gryordun? Yoksa kafir askeri olarak m? Hayr, mslman askeri olarak gryordum. eriat kurallarna gre ahs karlarn umumi menfaatlara tercih etmek caiz midir? Hayr, ohsi menfaat umumi menfaata tercih edilmez, eriata aykrdr. Ya sen, eyh erife yazdn bir mektupta nefsin hereyden mukaddes olduunu yazyorsun: (eyh erif Efendi'ye; Selam ve dualar eylerim. Fieklerin noksan ve yokluundan cepheyi Belkini dana aldm. Bu tarafta asker-i rum ziyadedir. Eer helakimiz mucip bir mani yoksa Karacagl'den geri ekileceksiniz. Ve bir miktar kafi kuvveti bize gndereceksiniz. Ve eyh Hseyin ile beraber gzelce yazarsnz. Dersim, ne haldedir? Lehimize veya aleyhimize mi? Bugn bizim hayatmz dn. Kimsenin hayat ve maln dnme. Biz mahvolduktan sonra bakalarnn hayat ve mal bize ne faydadr? Nefis, bakalarndan nce gelir)-"'". Ben onu yazdm, benim cepheme gelmesini istedim. (..) Nefisten murad, oray terket.. buraya gel demek istedim. Umumi menfaat buradadr. Ya savunalm, ya kaalm dedim. Biz telef olduktan sonra sizin orada lzumunuz yoktur demek istedim. Biz reis idik, reisin yok 139 olmas, lm umumun menfaatlerine mugayyir deil miydi? (...) eyh Sait Efendi, siz elinizle top mermisi tutuyor; fleyerek ua yere attryormusunuz, yle mi? Ne o dorudur, ne o.. Bunu kim sylemise yalandr. Asker-i rum nedir? Bir Krtler Trk askerlerine asker-i rum deriz. Tabirdir, yle deriz. EYH SAT: KURDISTAN'DA HALK BRLEMEZ Mahkeme bakan Kastamonulu Aziz Paazadelerden Edirne Emlak- Hmayun Bakan Sleyman Mfit Efen-di'nin olu eski mutasarrflardan Mazhar Mfit Bey, eyh Sait'in sorgusunda saygl davranyor ve sorularna genellikle siz diyerek balyordu; Kerkkl Revandizade Emin Efendi'nin olu Krt kkenli eski jandarma subay Ali Saip Bey ise eyh Sait'e kar ok sertti. eyh Sait'e azarlarcasna pepee sorular soruyordu-'"'. Rastlant sonucunda ve olaylarn yaratt yerde ayaklanma oldu, ben de kartm diyorsun. Oysa, ayaklanma iin ay nce yollara dmsn. Ne iin bu seyahat? Biz ktk, lakin Divan- Harp, Bitlis'e ahitlik iin beni istediler. eyh Abdlbaki'ye yazdm. Benim ifademi burada alsnlar, msaade alrm dedim. Msaade edildiine dair haber geldi. Hns'ta mahkemede ifademi aldlar. Memleketin k uzundur. Palo'ya gelip kalmak istedim. Hangi ayda kmtnz? Kn en iddetli zaman deil mi? Aralkta ktm. Yal bir insan, k gn byle bir seyahata kar m?. lk ve sonbaharda veya yazn kmadnz. Byle bir zaman daha uygun deli mi? Gnde saat gidiyordum. Fazla gitmiyorduk, yer elverili deildi. Odun ve ate de yoktu. Yazn ticaret ve ziraat ile megulz. Aralk durgunluk aydr. yoktur. 141 O zamandan ayaklanmaya kadar ne kadar sre geti? ki aydan fazla geti.

 Aradan ok gemeden ayaklanma oluyor. Dediniz ki Sebilrreat okuyorsunuz. Demek ondan ilham aldnz, dndnz ve ayaklandnz. O fikrimde vard. Patlatmak niyetimde yoktu. Fakat patlad. (...) Hani'yi igal ettiiniz zaman Mustafa Bey ve Salih Bey bana katld demitiniz. Salih Bey de size Diyarbakr'da katlacaklar olduunu sylemi, bunlara Salih Bey de bir haber gndermi, ne dersiniz? Hani'yi ben igal etmedim, etmiler.. Salih Bey'in haber gnderdiini bilmiyorum. Yalnz bunlarn hapsedildiklerini duymutum. (...) Siz yalnz Krtlerle mi i grmek istiyordunuz? Eil taraflarnda Trkler ve byk adamlar da var. Onlarla neden grp ibirlii yapmyordunuz? Eil tarafna, Ergani'ye gittim. Trkleri de ardm. Dinimize alalm, diyordum. Onlar sizinle beraber ayaklandlar m? Tutan tutuyor; tutmayan tutmuyordu szm. Ergani'den kimler vard? Ergani'den evki Efendi vard, Hamit Aa vard, Hac Hsn Efendi vard, Trktler. Mesela onlar katldlar. Acaba bir cemiyet olduunu duyuyor muydunuz? Hayr; byle cemiyetlerden haberim yok. Krt Teali Cemiyeti nerededir, grme ve yazmalarn kim salar? Hi haberim yoktur. Diyarbakr'a geldiinizde tutuklu olduklarn duyduklarnz kimlerdi? Dediler, altm kii. Cemil Paalardan be kii, bir de Nakip hapistir dediler. (...) 142 Krt Teali Cemiyeti'nden haberiniz olmadn sylediniz. Bitlisli Yusuf Ziya ile neler grtnz? Yusuf Ziya'y tanrm; bana gelmiti. Ramazandayd. Bitlisli Haydar Efendi, Yusuf Ziya Bey'in Mulu Reit Bey'i ziyarete geldiini bana syledi. Kendisinden ders okumutum. Tandm. Yusuf Ziya'nn Bitlis milletvekili olduunu orada rendim. Bir saat kaldlar, ay itiler ve kalktlar, gittiler. Yusuf Ziya size Krt meselesinden birey sylemedi mi? Bir sre sonra bahar gelmiti. Benim kyme misafir geldi. Orada at bu meseleyi ve dedi ki: Bir Krdistan hkmeti kurmak zereyiz. Mmkn deildir dedim. Fikrim, bunu kabul etmiyordu. Sonra Erzurum'a gitti. Erzurum'da kime gidiyordu? Benden para istedi. Param Ali Rza'ya vermitim. Ona veremedim. Borcunu vermek zere Erzurum'a gidiyorum, dedi. Bu adam kimlerle i gryormu, size sylemitir. Hayr; ben O'nun da umudunu kestim. Kendi de kani oldu. Erzurum'dan dnnde bir daha grmedim. Cibranl Halit Bey ile bir ilikisi yok mu? Halit Bey'in tavsiyesi vardr dediler. Bilmiyorum. Meclise girdii zaman Halit Bey'in tavsiyesi vardr dediler. Krdistan Hkmeti yapacaz dedi baka birey sylemedi mi? Bildiim birey yok. Mmkn deildir, olmaz dedim. Ne tedbiriniz var, ne tertibiniz dedim. (...) Soru sorma sras yeniden Bakan Mazhar Mfit Bey'deydi: Hac Musa Bey'i tanr msnz? Hac Musa Bey'i Medine'de grdm. Greli 22 yl oluyor. Gryor muydunuz onunla? 143 Ne yazma,, ne grme.. Hi grmedim. Hasenal Halit Bey'i? Halit Bey'le de grmem yoktur. O bize yakndr. Cibranl Halit Bey., bununla tanr msnz? Cibranl Halit Bey ile tanrm.

(...) Cibranl Halit Bey ile nerede grtnz?. Yannz-da kimler vard? Halit Bey ile bu bahar Erzurum'da grtm. Para almak iin Erzurum'a gitmitim. Orada, kendi divansn-da grtm. eriattan, devlet idaresinden sz etmedi mi Halit Bey? Birey konumadk. eriattan sz ettik. Krte bir tercme yapmt. Bana onu gsterdi, okudum. O kadar. (Bu fikir benim iimde vard, mteessir oluyordum) dediniz. Byle bir adam grnce insan bu fikrini - nasihat kabilinden de olsa - amaz myd? Nasihat kabilinden.. Gazetelerde eriata aykr yaynlar bana gsterirdi. (...) Cibranl ve Hasenal Halit Beyler bir Krdistan Hkmeti kurmak istiyorlarm. Ve her tarafa da haber gnderiyorlarm. Size bu konuda bir haber gnderdiler mi? Haber gndermediler. Yalnz, Yusuf Ziya Baz eylerden bir nebze at. Ben kapattm Ne vakitti bu, eyh Efendi? ki sene nce ilkbahardayd. Ayaklanmadan sz etti: birleelim dedi. Ayrlarak bir hkmet kuralm dedi. Birleirsek bireyler yaparz diyordu. Bunu duyduun zaman bu i nasl olur diye sormadnz m? Ben dedim: Krdistan'da btn halk birlemez dedim. Bitlis'te cephane oktur; asker de yoktur dedi. Onun imkanszlndan bahsettim261. Paray nereden bulacaklarn sormadnz m? 144 Para meselesini sormadm.: Savc Ahmet Sreyya rgeevren, yllar sonra o gnK durumay yle anlatacakt: Byk bir salonu hnca hn dolduran seksen ksur insandan ibaret sanklar gurubunun hep birarada muhakemelerinin yapld gnlerde dinleyici mahallerini dolduran yurttalarn adeta nefes almaktan ekinir gibi ibretli bir hayret iinde dinledikleri bu uzun soru ve cevaplar byle srp giderken zaman zaman gerektike mahkeme huzurunda hazr bulunan dier sanklara da sorular soruluyordu262. Bu sanklardan biri eyh Sait'in damad Melikanl eyh Abdullah't. Bakan Mazhar Mfit Bey, eyh- Abdullah'n sorgusuna balamt. eyh Abdullah Efendi, bu ayaklanma nerede dzenlendi? Ben nceden duymadm. Yalnz Piran'da meydana geldiini duydum. Pekala.. Bu ayaklanma kendi kendine olmad ya.. Ondan nce birey duymadm. Ayaklanmadan nce size bilgi verilmedi mi? Hayr, ayaklanma balamadan nce haberim yoktu. ilk ifadenizde eyh Efendi'den aldm emir zerine diyorsunuz.. Evet; apakur'un dmesinden sonra eyh Sait Efendi'den bir mektup aldm. Kim yazm?. Mektupta neler deniyordu? Bu ehirleri alalm, eriat isteyelim, katln gibi eyler. Geri dndrdm. ki mdr tutmulard. Onlar da geri aldm. eyh Sait Efendi, nereleri igal etmek zere sizi kumandan tayin ediyordu? Ben hibir saldrya kumanda etmedim. Hatta nn almak istedim. Bu ayaklanmada hibir yerde komutanlk etmediniz mi? Hi atmaya girmediniz mi? Yannda k^ kii vard?. Kimlerdi bunlar? 145 R: 10 Yorumda yzelli kii vard, Zazalard bunlar. Bunlarla nerelere uradnz, neler yaptnz? Mu'a Kpr'ye kadar gittiler. Ben dndrdm. eyh Ali Rza ald bunlar gtrd. Hatta Varto'ya gittiim zaman oras igal olunmutu, silah sesleri geliyordu. Size eyh Sait Efendi, Mu ve Varto'ya gidiniz ve mfsitleri cezalandrnz dedi mi? Ben de diyorum ki, yazd. Bu mektup zerine eyh'in emrini yerine getirdiniz mi?

 nfaz etmedim. Zaten ben istemedim. Ben halk iki kere ktyne soktum. Sonra olu Ali Rza ald, gitti.. Bucak mdrleri ahittir. eyh Sait Efendi'nin olu stanbul'dan dndkten sonra babasyla grrken siz de bulunmadnz m? stanbul'dan dnnde ben grmedim. Yalnz asker almaya geldiinde grdm. Size de tabii baz tekliflerde bulundu.. Teklif etti; gitmedim. Benim hkmete itirazm vard. Ancak ayaklanma taraftar deildim. (...) Siz Varto'da halka bireyler sylediniz mi? Varto'ya vardmzda ahaliye dedim ki: Vurmayn, krmayn, hkmetle baaramazsnz, dedim rt. (...) Bu ayaklanmadan sizin tabii olarak haberiniz vardr. Bu konuda bizi aydnlatnz. nceden haberim yoktu. Sonra Piran'da olay balad. Ve her tarafa bulat. Ben hatta sarm ayaklarna attm. Gitmeyiniz dedim, fakat dinlemediler, gittiler. Varto'yu igal eden siz deil misiniz?. O kuvvetin komutan siz deil misiniz? Vallahi ben Varto'nun igalinden sekiz saat sonra girdim. Hkmet konana ve Selim Bey'in evine bayra eken siz deil misiniz? Bayra da ben ekmedim. Bayra yine Krtler 146 gtrm. O kolun komutan eyh Ali Rza'yd. Mu'ta yaptm 9*' orada da dndrmek istedim. eyh Ali'ye yazJm bir mektup var. Sizin deil mi bu mektup? Benim bilgim yok. Ben okur ve yazar deilim. Arapa okurum fakat yazamam. Okuma yazma bilmiyorsun, bu kocaman sar neden tayorsun? Vallah yazm yok, sark yle adettir. Size bir memuriyet daha verilmi. Tezahrat- Diniye Riyaseti., bu ne demek? Bilmiyorum, vallah. Mazhar Mfit Bey'den sonra sorgu sras Ali Saip Bey'deydi. Bu ayaklanma ile ilgin olmadn sylyorsun. Oysa sen bu ayaklanmada eyh Sait kadar etkili olmusun. Bunlar iki kere Mu'a gittiler; ben evirdim beyim.. Kirvas'daki kuvvetin bandaki kumandan kimdi? Kasm Bey'e mektup yazyorsun sen204. Ali Saip Bey, Binba Kasm ile eyh Abdullah' yz-letiriyordu: Kasm Bey, sen syle, kimdi o komutan? Binba Kasm: Evet, eyh Abdullah'n emriyle -drt defa haber geldi. Grtmzde haber gnderirim, dedi. Ben de (felaket yaptn) dedim. (Sen gelseydin bu felaket olmazd) dedi. Bu yzletirme zerine Bakan Mazhar Mfit Bey, yeniden soruyordu: eyh Abdullah, demek ki, sen, Kasm katlmad iin onun kylerini yaktn. gal ettin. O da senin geleceini haber alyor. Adamlaryla eyh Abdullah' sokmayn diye haberler gnderiyor kylere.. eyh Abdullah: Benim kuvvetim yetmezdi, Kasm Bey'e haber gn147 derdim, (gel bu askeri geri evirelim) dedim. (Orada sen olsaydn, baka trl birey yapamazdn) dedim. (...) Kirvas'tan Kasm Bey'e mektup yazyorsun. Ne iin inkar ediyorsun? Eer yazlm ise bu mektup Krtler benim adma yazmlardr!. (Geleydin, bu felaket zuhur etmezdi) dedim. Kumandan diye yle bir mektup yazmadm. Krtler yazmtr. Mazhar Mfit Bey, eyh Abdullah ile Binba Kasm' yeniden yzletiriyordu. Kasm Bey, eyh Abdullah, bunlarn banda myd? Kasm Bey:

 Bu adam bunlarn bandayd. Fakat tekileri de ok alevlenmilerdi. eyh Abdullah Varto'ya girerken onlardan sekiz saat sonra gelmiti. Sana yazd mektupta katlman istemiyor muydu? Evet, teklif ediyordu. Soru yamuru, doluya, sele dnmt. eyh Abdullah, bu sorular karsnda bocalyordu. Elman Aireti Reisi Bedirhan Aa'y bilir misin? Hayr; tanmam, mrmde grmedim ve iitmedim. Mektubun var bu Bedirhan Aa'ya. Ben kendisine birey yazmadm. Bu mektubu cinler mi yazd? Senin emrin olmadan Krtler mektup yazabilir mi? Yemin ettim; kendini ryada bile grmedim. 4 Nisan 1341 tarihli mektupta bir belge var. Cepheye er gnderiyorsun. Haberim yoktur. Herkes benim azmdan yazyordu ki, beni bu ilere soksunlar. Bak bu mektubun altndaki imza senin deil midir? Bu imza benimdir, evet benimdir. Bu mektubu inkar etmiyorum, ne yapaym, beni de soktular iine. 148 Ben senden bunu anlamak istiyorum, bu ie istemeyerek mi kantn? Evet, bir kere oldu, istemezdim... Beyannamede halk ayaklanmaya kkrtyorsun... Beyannameden haberim yoktu. Ben okumak bilmiyordum ki.. Ne dersin, bu ii yaptn m? Ne diyeyim? Zaruret oldu. stemezdim, korkudan oldu. Kim korkutuyordu seni? Bak eyh Sait kalkyor. Btn airetleri arkasndan kaldryor. Airetler.. Krtler.. Zazalar korkuluyordu. Krm zorlad seni? Dvdler mi seni? Dmediler.. dmezlerdi.. Baka surette cebir ettiler- Balarna geirdiler ve bu ii yaptrdlar! 149 EYHLER: AYAKLANMAYA KORKU YZNDEN KATILDIK Ayaklanma hazrlklarn 1924 ylnda gizlice Mustafa Kemal'e bildiren emekli Binba Kasm Bey'in tankl birok olay da ortaya karacakt. Bakan Mazhar Mfit Bey, ayaklanmann balamas ve gelimesi ile ilgili sorular sorduktan sonra Binba Ka-sm'n eyh Sait - Seyit Abdlkadir ilikileri ve zellikle Krt Bamszlk Hareketi zerinde konumasn istiyordu. eyh Sait'in bu ayaklanmadan amacn, sebeplerini ve kimlerle grtn syler misiniz? Esasen Seyit Abdlkadir ile Bedirhaniler, paylalmayan iki karde gibi Krdistan Bakanln blemiyor-lard. Abdurrezzak Bedirhani, Krtl benimsetmek iin Rusya'ya gitti, bu fikir geliti. stanbul'da Krt Teali Cemiyeti ald. Mu'ta da ald, bu cemiyete Seyit Abdlkadir bakanlk ediyormu. Sava yllar bir durgunluk oldu. Mtarekenin ilk yllarnda bunalm dnemi balaynca265 frsat buldular. Baz yerlerde de ubeler ald. Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nin Erzurum Kongre-sl'ni teriflerinde bendeniz oradaydm. Herkeste bir kanaat vard ki, hatta halk bile (Krdistan olacak) diye dnyordu. erif Paa Paris'te Krt temsilcisi olarak alyordu. Biz yazdk. (erif Paa kimsenin temsilcisi deildir) dedik. ngiliz temsilcisine bavurduk. 1920'de Meclis alnca kutladk. Umutlanan insanlar benimle alay ettiler. (Krt iken bu adamlara neden meylediyorsun) dediler. Bendeniz fikirlerimi onlara sylemezdim. Bir kere Kltlerde, ezelden ebede, birleme olmayacaktr. Sz olarak, ancak tanklk kelimesinde birleirler. 150 Sonra dilleri yoktur. Bamsz olsalar bile ya ngiliz, ya Farsa veya Arapa konuacaklardr. Bu nedenle bir Krt hkmeti deil Arap ve ran Hkmeti olacakt. Ben de altyz yldan beri beraber yaadmz bir milletten ayrlmak istemezdim.

Binba Kasm, daha sonra Krt stiklal Cemiyeti ve Yusuf Ziya Bey ile ilgili bilgileri aktaryordu. Yusuf Ziya (..), beni ard, (yemin et sana birey syleyeceim) dedi. Ben de subay olduum zaman yemin ettim. Bir daha etmem dedim, (bu bir srdr) dedi. Ben, sz veririm, dedim. (Krdistan Kurtulu ve Bamszlk Cemiyeti kurulmu, bu ii siz stleneceksiniz ve yemin edeceksiniz) dedi, ben, bu cemiyeti nemsemediimi syledim. Yalvard, hatta srar etmeye balad. Gezmeye ktk, (neden kabul etmiyorsun) dedi. (Krtlerde bamszlk yetenei yok) dedim. (Yardm edenler oktur) dedi. Kim? diye sordum. (Bize para ve siiah yardmn hep bir devlet yapacak) dedi. Yokladm. Farzedelim ki, ngilizler versin. ngilizlerin parasyla, mslman ldrlr m? dedim. Mustafa Kemal Paa'ya da arzetmitim. Ve nlemler alnmas gereini de belirtmitim260. eyh Sait'in olu Ali Rza'nn stanbul'a gidii bu. ayaklanma ile ilgili midir? Ali Rza, Halep'e, oradan da stanbul'a geti. Sonra dnd. Seyit Abdlkadir Efendi'yi grdn syledi. Bu ddk tmez, mrmz onbe gndr, dedim. Merak etme olacak, dedi. Ali Rza stanbul'dan dndkten sonra Seyit Ab-dlkadir'den sz ederken size ngiliz nfusu ile bir Krdistan kurulmasndan sz etti mi? Esasen, sylesin, sylemesin, bu olaylarda ngilizlerin parma olduunu biliyordum. Seyit Abdlkadir, bunu Ali Rza'ya sylemi mi? Onu Ali Rza bana sylemedi. 151 eyh Sait Efendi, herhalde, ayaklanmadan nce tertibat yapt. Bu tertibatta kimler vard? Ve sebepler neydi? Tertibat; din meselesini ortaya attlar. Ayaklanma iin dini ortaya attlar. Gya dini uygulamak istiyorlard. Dini ara olarak kullandklarn sylyorsunuz. 0 halde esas amalar neydi? Esas amalar bamszlk elde etmekti. Kasm Bey'in sorgusundan sonra yeniden yzletirme balyordu. Mahkeme yesi Ali Saip Bey, hem eyh Sait'i hem damad eyh Abdullah' sktryordu: eyh Abdullah eyh Sait, Piran'a giderken bana ve herkese teklif etti. Hkmet bana vurmadka vurmuyorum. Bana vurursa ben de vuruyorum, siz de vurunuz dedi. Kendisine taraftar aryordu. Hatta ben, reddettim; kabul etmedim. eyh Sait, Divan- Harb'in kendisini istemesinden korktu deyince Ali Saip Bey, eyh Sait'e soruyordu: eyh Sait Efendi!.. Sen bu ayaklanmann nceden hazrlanmadn sylyorsun, bak damadn ne diyor? Benim hkmete kar ayaklanmam nceden kararlatrlm deildi.. (...) eyh Efendi, sen daha nceden karar veriyorsun. Damadna da bilgi veriyorsun. Hl da dinden, eriattan sz ediyorsun. Bizim dinden baka bir fikrimiz yoktu. Din iindi; baka bir fikir yoktu... Kasm Bey, sen anlat.. eyh Sait, Piran'a giderken neler syledi, neler yapt? ittiim odur ki, eyh Sait, din iin kyam farz oldu demi. Bir Trk ldrmek, yetmi gavuru ldrmekten daha stndr, demi. eyh Sait Efendi, sana din bunu mu emretti? eyh Sait susuyordu! 152 Bu yzletirmeden sonra eyh Abdllatif ve eyh ev rif'in sorgularna geilmiti. Hnsl KamHbeyzade eyh Abdllatif de tpk eyh Abdullah gibi konuuyordu: Korkumdan ayaklanmaclarla beraber oldum. Acaba ayaklanmaclar yabanc bir hkmetten kuvvet almak iin sz almlar mdr?

 Duyduuma gre eyh Sait, Diyarbakr' alacak, drt kiiyi ngilizlere gnderecek ve anlaacakm.. Bunlar da ben Zazalardan iittim. yle anlalyor. Byle duydum efendim. Hkmet mi kuracaklarm, ne yapacak-larm, bilmiyorum. Savaacaklar, ngilizlerin yardmyla hkmet kuracaklarm-07. Korkudan katldm diyorsun, ne yaptlar sana? Kzlbalardan korktum efendim.. Beylere mensup olduumdan korktum. Elaz Cephesi Komutan eyh erife sra gelmiti. eyh erif de uzun sorgusunda Elaz Cephesi Komutan olmadn, Harput'u igal etmediini, bu ilere de eyh Sait'in zoruyla istemeyerek kartn syleyecekti! Sra eyh Sait'in enitesindeydi. Enite Can eyhi brahim'di.. Can eyhi ve apakur Mfts brahim de eyh erifi suluyor ve eyh erifin zoruyla ayaklanmaya katlmak zorunda kaldn, yoksa hayatnn tehlike iinde olduunu ileri sryordu. eyh erif ve eyh ibrahim birbirlerini suluyorlard. eyh erif, apakur'un eyh brahim'in kardeini de suluyordu. apakur'u kendisi deil an eyhleri igal etmilerdi. Bakan Mazhar Mfit Bey, sanklar arasnda bulunan apakur Kaymakam Hilmi Bey'e sordu: Kaymakam Hilmi Bey, apakur'a ilk giren eyh erif mi? Yoksa eyh brahim mi? Hilmi Bey'in yantlar birbirlerini sulayarak kurtulmaya alan her iki eyhi de ele vermeye yetiyordu: lk gn eyh brahim Efendi geldi. Vilayetle g153 rmek iin bir hat kuruldu. (..) Akam zeri eyh erif geldi. Yannda adam yoktu. Arif Bey'in evine indi. (Bizim gayemiz hatt ap, Gazi Paa ile muhabere edip eriat istemekti) dedi. Siz, eyh erif gelince mi grevinizden ekildiniz? ' eyh erifin gelmesiyle grevden ekildik, zaten bir gn nce de grev yapmak mmkn deildi. (...) Mft Efendi; unlar ispat eder ki, sen de ayak-lanmacrlar ile berabermisin. Bu yazlar, bu telgraflar senin deil mi? Ben itiraf ettim. Mecbur oldum. Muhcrebe yaptm. Korkumdan yaptm. Ben, zannmca iyi hareket ettim. Ve memurlarn hayatlarn kurtardm. Ben ne kuvvet gnderdim, ne de kimse benim emrimle giderdi. Sen kimden korkuyordun? Seni kim ldrecekti? Kim ldrmezdi? Memuru ldrnce beni niye ldrmezlerdi? Darahinili Fakih Hasan Fehmi de areyi eyh Sait'i sulamakta bulanlardand.. Sebep olan eyh Sait'tir di-yordu2Cs. Hemen hemen btn sanklar, ayaklanmaya istemeden katldklarn ileri sryorlard. Hanili Salih ve Mustafa Beyler de ayaklanmaya din iin katldklarn sylyorlard. Ayaklanmadan sonra kaytsz koulsuz af koulu ile teslim pazarl yapan, sonra da yakalanan eyh emsettin'in sorgusundan sonra sra savunmalara gelmiti. 26 Haziran gn Savc Ahmet Sreyya Bey, esas hakkndaki grn aklad. Ayaklanmaya katlanlarn 47'sinin idam cezas ile cezalandrlmalarn isteyen savc, yredeki tekke ve zaviyelerin de kapatlmalarn istiyordu. Ahmet Sreyya Bey. Dou'daki ayaklanma dncesinin Arnavutluk ve Arap ihtilallerine benzediini, din ile bir ilgisinin olmadn sylyordu. 154 Savc, Cemil Paazadeler ile Binba Kasm'n aklanmalarn istiyordu. eyh Sait, Heyet-i Aliye-i Adliyeyi stiklalimize son maruzatmdr diye balad yazl savunmasn gzln takarak okumaya balamt20". eyh Sait kendisini yle savunuyordu: Yre halk fen ve yeniliklerden habersiz olduu iin din kurallarn, fkh ve hadisten bakasn bilmez. Medreselerin, din mahkemelerinin, iki yasa kanununun kaldrlmas, nikahta

boanma hkmlerinin deitirilecei hakkndaki sylentilerin kmas bura halknn kalbinde zntye yol amt. Sebilrreat gibi gazeteler bu haberlerle halkn fikrini bozuyordu. Piran olay olunca her taraftan Krtler galeyana, heyecana geldiler. nn alamadm. Civarmzdaki baz eyhlere, beyiere, muhtarlara mektup yazdysam da sonra kanaat ettim ki, mektuplarnn zerre kadar etkisi olmad. Herkes kendi keyfine, tek bana hareket ediyordu. Mektup gnderdiim ahslarn bazs itaat etmiyordu. Haber vermediim airetler koup bana geldiler. Bu ilerin ne nndeyim, ne akasndaym. Belki ortada bulunmuum. Binefis kumanda etmedim. Hcrbi, ne uzaktan, ne yakndan grmedim. Airetler kendi akllaryla hareket ediyorlard. Benim hizmetim ahaliye zulmetmemek, esirlere iyi muamele etmek, vaaz ve nasihatta bulunmakt. yi ahlakllar zulmetmiyordu. Geriye kalanlar da zaten szm dinlemiyorlard. Bizim olaya katlmaktan maksadmz din hkmlerinin uygulanmasn rica yoluyla hkmete arzetmekti! Zannmz buydu. nallah kabul buyrulur. Zira onlar da bizim gibi, hatta daha fazla mslmandrlar; din ehlidirler. Hatta Tekilat- Esasiye Kanunu'nun ierisinde Trkiye Cumhuriyetinin dini islamdr diye yazldr. Din hkmlerinin yerine getirilmesi de yazldr. Elhamdlillah Trkiye ricali dindardr-70. 155 eyh Sait, savunmasnn sonunda yakalandnda zerinde bulunan 2000 altnn da kendisine geri verilmesini istiyordu271. j Mazhar Mfit Bey, eyh Sait'den son szlerini sor-1 du. eyh Sait'in mahkemedeki son szleri unlar oldu: >| Elhamdlillah, byk nimetler beklemekteyiz. Peygamberin iareti oktur. Sizin gibi adil mahkemenin vicdanna brakrm. Ne karar verirseniz makbulmdr. Kaderim, olduktan sonra isyann iinde bulunmaktr. Kader.ne ise onu greceim27-. eyh Sait'den sonra damad eyh Abdullah savunmasn yapt. eyh Abdullah: Krtlkle megul deildim, affm hkmetin a-nndandr, diyordu. Binba Kasm da eyh Sait'i yakalatt iin dl istiyordu-"'. Karar 28 Haziran gn aklanyordu. Gerekeli kararda ayrntsyla beyan olunduu zere yalan yere din ve eriat ara yaparak bamsz bir slam Krt hkmeti-74 kurmak maksat ve gayesiyle eyh Sait'in balatt silahl ayaklanma ve ihtilal hareketine eitli ekillerde karp katlarak, ayaklanmann devam ettii haftalar ve aylar boyunca birok ehir, kasaba ve kyleri, devlet, hkmet, zabta ve askeri kuvvetleriyle, kanl bir sava halinde arpmak suretiyle zapt ve igal eden ve ihtilal blgesindeki en nemli l merkezlerinden Diyarbakr kentini de kuatan ve orada bile inat ve srarla savap vurumaktan ekinmeyen ve uradklar acz ve mahrumiyetten sonra tutulduklar gnlere kadar birok asker, subay ve vatandalar yaralayan, ehit eden, hrszlklar, gasplar, yamalar yapan ve yaptran ahslardan yarglanmalar biten seksen sanktan... Bata eyh Sait olmak zere 48 kii lm cezasna arptrlyor; idam cezasna arptrlan Capakur Kaymakam Hilmi Bey'in bu cezas gemi hizmetleri gz nne alnarak 15 yl ar hapis cezasna evriliyor, dierlerine eitli ar hapis cezalar veriliyor; aralarnda Cemil Pa156 azadeler'den mer, Kadri, Cevdet, Memduh ve Muhittin Beyler ile Binba Kasm'n bulunduu 18 kii de aklanyorlard276. Kararla, yredeki tekke ve zaviyelerin de kapanmas kararlatrlmt. Bakan Mazhar Mfit Bey, karar okuduktan sonra unlar sylyordu: Kiminiz hasis kiisel karlarnza bir zmreyi alet, kiminiz yabanc kkrtmasn ve siyasi hrslarn rehber ederek, hepiniz bir noktaya, yani Bamsz Krdistan kurulmasna yneldiniz. Yllardan beri dndnz ve hazrladnz genel ayaklanmay yaparak bu blgeyi ate iinde braktnz.

Cumhuriyet hkmetinin azimli ve kesin hareket ve Cumhuriyet ordusunun ldrc darbeleriyle ayaklanmanz, gericiliiniz derhal yok edildi. Ve hepiniz yakalanarak hesap vermek zere adalet huzuruna karldnz. Herkes bilmelidir ki, Cumhuriyet hkmeti, fesat ve irticaa her trl lanetli faaliyetlere kesin suretle gz yummayaca gibi hatta kesin nlemler ile ekiya eylemlerine yer vermeyecektir. Yllardan beri eyhlerin, aalarn, beylerin basks altnda smrlen, eriyen, inleyen, can ve rzlar eyhlerin, beylerin, aalarn keyfine kurban edilen bu blgenin zavall halk sizin fesadnzdan ve ktlnzden kurtularak Cumhuriyetimizin feyizli ilerleme ve mutluluk vaad eden yollarda yryerek, refah ve mutluluk iinde yaayacaktr. Siz de dktnz kanlarn, smrdnz ocaklarn cezasn adalet sehpasnda hayatnzla deyerek hesap vereceksiniz. te Cumhuriyet'in sert fakat adil yasalarnn hkm budur276. 157 EYH ABDULLAH: BZ HANLERE UYDUK 28 Haziran' 29 Haziran'a balayan gece Osman Bey, eyh Sait'in hcresinin kapsn vuruyordu. Osman Bey, Cezaevi Mdryd. eyh Sait, Osman Bey'i grnce karsnda, olacaklar anlamt. Vasiyetnamesini yazdrmak istedi. Ve yazd. Vasiyetinde Savc Ahmet Sreyya Bey'i vasi olarak grevlendiriyordu'-77. eyh Sait, yanndaki paralar saym ve gazetecilerin nnde Osman Bey'e vermiti. Bu paralar evlatlarma teslim ediniz. eyh Sait, vasiyetinde mezarnn yaplmasn istiyordu-^. Merkez Hastanesi'nden Dr. Yzba Cemil Bey, Muhafz Bl Komutam Yzba Nafiz Bey ile gelmi; koularda teki idam mahkumlarnn son muayenelerini yapyordu. Gazeteciler de koutaydlar. eyh Sait'in damad Melikanl eyh Abdullah, gazetecilere yazn diyordu. Yazn, biz bu hainlere uyduk, bakas uymasn"79. Muhafz bl erleri ellerinde lks lambalar ile kouun nnde sralanmlard. dam mahkumlar zincirle birbirlerine balanmlard. En nde Darahini nzibat Komutan ve Geri Hizmetler Amiri Fakih Hasan Fehmi vard. Zincirler balanrken Hanili Mustafa Bey, olu Mahmut ile helalleiyordu. 158 Hanili Hac Salih Bey, aslmaya giderken arkadalarnn mert olmalarn sylyordu280. eyh Sait en nde deildi; aralardayd. dam mahkumlar birbirlerine balanp yrrlerken karanl yaran tandk bir sesle irkildiler. eyh Sait nerede? eyh Sait, sesin sahibini tanmt. O da karanlkta Ali Saip Bey'e karlk veriyor; idam karar veren stiklal Mahkemesinin Krt kkenli yesi ile Krt-slam ayaklanmas liderinin bu son sz dellosu karanlkta yanklanyordu: Saip Bey hani ya doruyu sylersem kurtaracaktn? Duru.malardaki o ask yzl Ali Saip Bey, ilk kez glyordu: Ne yapalm Sait Efendi, seninle Hns'da kuzu.yiyemedik.. Ben doru syledim, siz cezam hafifletmeliydiniz. eyh Efendi, bundan hafif ceza olur mu? Bundan daha arn syle bakalm Saip Bey? eyh Sait de glmeye balamt. Artk kuzu filan kalmad. Ne olurdu Edirne'de yz-bir sene verseydiniz.. Ali Saip Bey, bu kez glmeyi keserek fkeyle baryordu: Bu kadar Trk kannn dklmesine, ocaklarnn snmesine sebep oldun, cezasn ekeceksin.. eyh Sait, glmsyor ve mrldanarak yryordu. Konuma kesilmiti.

Gece karanlnda yalnzca askerlerin ve idam mahkumlarnn ayak sesleri duyuluyordu. Diyarbakr' Siverek'e baiayan Da Kaps'ndan kld. Bakan Mazhar Mfit ile Savc Ahmet Sreyya Bey gelmemilerdi. nfazlarla yerel savclk grevliydi. Ali Saip ve Ltfi Mfit gelmilerdi281. 46 idam sehpas hazrd2*2. Sehpalarn banda General Mrsel, Diyarbakr mil159 Jetvekillerinden Cavit Bey (Ekin) ve eref Bey onlara bakyorlard. eyh Sait, durdu ve Ali Saip Bey'e seslendi: Seni severim; ama maher gn seninle muhakeme olacaz. Mahkeme yesi Karakol Cemiyeti ile MM grubunun acar subay mahkeme yesi Ltfi Mfit Bey de oradayd. Ltfi Mfit Bey de soruyordu: Beni mi ok seversin, Saip'i mi? eyh Sait glmsyordu: Saip Bey'L sonra seni.. Seninle ok sevimitik. Reisten de Allah honut olsun. En sevdiim Sreyya Bey'di. Vali Mithat Bey de daraac nndeki bu ilgin syleiye u sert k ile katlyordu: Maher gnnde adil yarglarmzla deil ldrdn masum ocuklar, ocaklarn sndrdn biarelerle muhakeme edileceksin. eyh Sait mrldanyordu: Boynuzsuz keinin ahm boynuzludan alrlar. Mrsel Paa, eyh Sati'e soruyordu: Din kalkt; diyorsun, namazn klmyor muydun? Camilerde ezan okunmuyor muydu? eyh Sait, kimsenin namaz klmasna, oru tutmasna karlmadn syledikten sonra ekliyordu: Ahmet Zihni. Bey'in Ftuhat- slamiye'sinde yazldr. Mehdi'nin hurucunda-1 yz bin asker verecekler- -dir. Anlalyor ki, Trkiye, kyamete kadar slamiyeti koruyacaktr. Bir sre dndkten sonra ban eip mrldanyordu: Fena yaptk.. Bundan sonra iyi olur inallah.. Gmleini giydirdiler. Sessizce yrd. Sehpaya kt. eyh Sait son nefesini verirken alk sesleri geliyordu. nfazda bulunanlar. ark stiklal Mahkemesinin kara-Tin alklyorlard28-*. Btn idam hkmlleri teker teker asldlar. Ayaklanma bastrlmt280. 160 eyh Sait Ayaklanmas dinsel bir ayaklanma myd?. Yoksa ulusal nitelikli mi?. Bir irtica olay myd? Yoksa Bamsz Krt devleti kurmay amalayan bir ayakjanma m? Bir islam ayaklanmas myd? Yoksa Krt ayaklanmas m?2SlJ Ya da her ikisi miydi? Bu sorunun yantn, Savc Ahmet Sreyya Bey'in ark stiklal Mahkemesinin ilk karar. Dr. Fuat Bey ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkas eski Siverek l BaKan Karabaheli Eyp Bey ile ilgili karar aklarken verilmiti. Ahmet Sreyya Bey, karar aklarken, Dr, Fuat ve Eyp Beylerin Bamsz bir Krdistan kurmaya teebbs suundan cezalandrldklarn duyuruyordu. Ayrca, eyh Sait ve arkadalarn lm cezalarna arptran kararn gerekesinde de ayaklanmaclarn slam-Krt hkmeti kurma peinde olduklar vurgulanyordu87. Kald ki, ayaklanmann bastrlmas srasnda Krdistan Harbiye Nezareti, Krdistan Hkmeti ya da Krdistan reisi gibi yazl belgeler de ele gemiti-'8". eyh Sait'in kardei Abdurrahim ve arkadalarnca yaynlanan beyannamede de Krtlerin bamsz bir ms-lman hkmeti kuracaklar aklanmt28". Btn bunlar, ayaklanmann islami dzen istemlerle bcladn ve ayaklanma sonunda da Bamsz Krt-slam devleti kurulmasnn amalandn ortaya koyuyordu290. Ayaklanmann Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile bir ilgisi var myd?

Marjkeme Bakan Mazhar Mfit Bey, eyh Sait'e Terakkiperver Cumhuriyet Frkas hakkndaki grn sormu, u yantlar almt: Mecliste bir muhalefet olduunu ve bu muhalefetin dini kurtaracan geen durumada sylemitiniz. Bunu nasl duydun, bir daha syler misin? Duymutum. Bu muhalefetten birey umut ettiniz mu? Kalbimizden seviniyorduk. Allah bir sebep karsa 161 F.: 11 da dine yardmc byk adamlar kalsalar derdik. Allah sebep yaratr derdik. Sen her iki frkann programn grdn m? Senin en ok houna giden hangisi oldu? Muhabere etmedik. Program Darahini'de Belediye Bakan verdi. kiyi yasaklayacaz diyordu. Houma gitti. (..) Terakkiperveri nisbeten doru buldum. Bir madde vard o programda, dine sayglyz diye.. Evet... o madde ok iyiydi. Buna taraftar olan adamlar, balarnda bulunanlarn kimler oldununu bilmez miydin? Her iki program da Belediye Bakan verdi. Ergani'nin igalinden sonra Ali Bey namnda birinde bir kat grdm. Kazm Karabekir imzalyd. (nallah iimiz iyi gider) diyordu. Bunu bana Ali gsterdi-"1. Bu iliki, daha nce de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Urfa katibi mesul emekli Yarbay Fethi Bey'in davasnda da aranmt. Fethi Bey'in Eyp Bey ile grmesi ve eyh Eyup'un evinde kalmas, ayrca zerinde baz ifreler ieren defterin yakalanmas be yl ar hapis cezas almasna yetmi; Fethi Bey, parti programnn 6. maddesinde yeralan din duygularna sayglyz ilkesinin de cahil eyhler tarafndan kendi amalar dorultusunda kullanlacan bildii halde, bunu, parti merkezine bildirmemekten de sorumlu bulunmutu! Sorumlu bulunmutu ama ayaklanmayla parti arasnda bir iliki olduu kantlanamamt. eyh Eyup'un eyh Sait'e yazd mektup ele gemi; Eyp'un ayaklanma srasnda Alibardak Ky'nde bulunan Trk askerlerine gece baskn yaplmasn nerdii anlalmt. eyh Eyp, bu nedenle aslmt29-'. ark stiklal Mahkemesi, 25 Mays 1925 gn verdii kararla grev blgesi iindeki Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ubelerini kapatyordu. 3 Haziran 1925 gn de Bakanlar Kurulu, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kapatlmasna karar vermiti. 162 5 Haziran gn stanbul Emniyet Mdr Ekrem Bey, partinin stanbul l rgtn basarak arama yapyor ve ele geen belgelerle yazmalar Ankara'ya gnderiyordu2"3. Mustafa Kemal, en yakn arkadalarnn kurduklar Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn dinsel gericilerce desteklenmesini hi balamam ve Sylev'de partiyi ve arkadalarn bu nedenle ar biimde eletirmitir. ..Yeni parti, dinsel dnce ve inanlara sayg perdesi altnda (biz halifeliin yeniden kurulmasn isteriz. Biz yeni yasalar istemeyiz. Bize din yasalar yeterlidir. Medreseler, tekkeler, bilgisiz softalar, eyhler, mritler, biz sizi koruyacaz, bizimle birlfk olunuz. nk Mustafa Kemai Paa'nn partisi halifelii kaldrd, ms-imanlr zedeliyor, sizi gavur yapacak, size apka giydirecek) diye barmyor muydu? Yeni partinin ilke edindii bu szler gerici haykrlarla dolu deildir, denilebilir mi? Mustafa Kemal Paa, u kandayd: Tarih, gizli amalarla dzenlenmi genel ve gerici dou ayaklanmasnn nedenlerini aratrd zaman, onun nemli ve belirli nedenleri arasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn dinsel konularda verdii szleri ve Dou'ya gnderdii sorumlu yazmann kurduu rgtleri ve yapt kkrtmalar bulacaktr104. Karar verilmiti. Tek partili Cumhuriyetle devrimler yaplacakt. nk devrim yasalar yasalarn zerindey-di. Gazi Paa byle dnyordu. eyh Sait Ayaklanmas, devrimlerin tek parti ynetimi altnda yaplmas sonucunu dourmutu.

Atatrk, Sylev'de bu olay yle deerlendirir: Baylar; tekke ve zaviyeler ile trbelerin kapatlmas ve btn tarikatlarla eyhlik, dervilik, mritlik, ele-bicilik, falclk gibi birtakm sanlarn kaldrlmas ve yasak edilmesi de Takrir-i Skun yasas yrrlkte iken yapl-' m ilerdir20"'. ngiliz gizli belgelerinde ayaklanmann Trk hkmetince dzenlendii yolunda savlara da rastlanyor296. Ayaklanmadan sonra tek parti yntemleri ve stiklal 163 Mahkemesinin iddet hkmleri ile laik dzenin yerletirilmesi yolu da almt287. Bugn aklanan ngiliz gizli belgeleri, ayaklanmadan sonra yurt dna kaan eyh eyh Sait'in olu eyh Ali Rza'nn Bamsz bir Krt devleti kurulmas iin ngiltere'ye-gitmek istediini, bu amala ngiltere'nin Tebriz'deki Bakonsolosluuna bavurduunu ortaya koyuyor-"88. ngiliz yetkilileri, eyh Ali Rza'ya ngiliz hkmetinin bamszlktan yana olmadn bu nedenle ziyaretin yaplmamas gerektii bildirilmiti. stanbul'daki ngiliz bykelisinin 21 Nisan 1925 gnl raporunun 4. maddesinde de Harekat srasnda ele geen belgelerin Irak'daki ngiliz yetkililerinin ayaklanmay desteklemeseler bile onayladklarn gsterdiini yazmak zorunda kalyordu'-"11'. Ayn gnlerde, ngiltere'nin stanbul'daki Bykelisi Lindsay, Dileri Bakan Charberlain'e u raporu gnderiyordu: Bylece baladmz noktaya dndk. Bu nokta, Trk-ngiliz ilikilerinin gelimesini engelleyen Musul sorunudur. Son birka ay iinde ortaya kan kkrtmalardan sonra Majestelerinin hkmeti btn kozlar ele geirmi ve diledii kart oynayabilecek duruma gelmitir. Ancak sorunun yalnzca snr dzeltilmesi ile snrl tutulmamas gerekiyor. Majestelerinin hkmeti, Gney Krdistan'da milliyetilii gelitirmek yolunda geri dnemeyecei biimde balantlar kurmu olabilir, eer byle balantlar kurma-msa, Cemiyet-i Akvam'n mandater devlete bu ynde bask yapmayacan dnmek iin elde yeterli neden var80. Emperyalizmin diplomasisi ok baarlyd. Btn bu sorunlar gelip Musul konusuna balanyordu. 164 MUSUL NGLZLERE! Arkadalar; ben Krdm. Fakat, Trkiye'nin ykselmesini, Trkiye'nin erefini, Trkiye'nin gelimesini dileyen Krtlerdenim. Nedeni ise okur yazar olmaklm ve konutuum dildir. Bu dil ise rkmn dili deildir. Trkierindir. Bunun iin Trklerin gelimesini ve ykselmesini isterim. Arkadalar; benim bir imanm, bir kanaatim var, bugnk durumu Avrupa Devletleri yle tesbit etmilerdir ki, Trk ile Krt, birlikte alarak yaamazlarsa ikisi iin de son yoktur. (..) Arkadalar, sosyal durumumuz bunu gsteriyor. Bu nedenle, herhangisi, herhangisine ihanet ederse, ikisi iin de son yoktur. Gnlerden salyd. 6 Mart 1923 gn TBMM'si gizli oturumlarnda Musul sorunu grlyordu. 27 ubat sal gn, Dileri Bakan smet Paa, aya-" nn tozuyla TBMM'si gizli oturumunda Musul sorunu ile ilgili bilgi vermiti. Milletvekilleri sert konumalar yapyorlard. Konumalarn sertlemesi zerine Mustafa Kemal Paa, krsye gelmi ve Musul sorununun ngilizlerle karlkl grmelerde karara balanacan, bunu salaya-mazlarsa sava kacan anlatm ve unlar sylemiti: Musul sorununu bir gnde halledeceiz, ordumuzu yrteceiz, bir gn alacaz desek bu mmkndr. Fakat Musul'u aldktan sonra savan hemen son bulacana emin olamayz. phesiz orada sava cephesi am olacaz1. 165 * Konu, 5 Mart gn de gizli oturumda grlm; svgl tartmalar kmt. Krsde zmit milletvekili Srr Bey, Hkmeti eletiriyordu. Ergani milletvekili Emin Bey de heyecanlanp yerinden barmt: Musul'u satyorlar.. Bu memleketi daima satyorlar., daima gidiyor.

Babakan Hseyin Rauf Bey, armt. Oturumu yneten Bakan Ali Fuat Paa'ya sesleniyordu: Paa, ya bana sz verirsiniz, ya da grevden affedersiniz.. ki yl sonra Bitlis Harp Divan tarafndan idam cezasna arptrlacak olan Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey, ben aklayaym diye baryordu. Milli mesele olarak satyorlar. Antalya milletvekili Hamdullah Suphi (Tanrver) de Ziya Bey'e barmaya balamt. Bu sz syleyen namusun ne olduunu bilmeyen aalk ve rezildir. Yusuf Ziya Bey de Hamdullah Suphi Bey'e baryordu: Aalk sensin, rezil sensin, namussuz sensin, alak!302. Kavga nedeniyle oturum kapanmt. TBMM 6 Mart gn gizli oturumunda Arkadalar diyordu Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey: Dilerdim ki, Musul, Trkiye'nin bir parasdr, densin. nk, Musul, Trkiye'nin Trklerle, Krtlerin yaadklar bir parasdr. Yarsndan fazlas Kurttur. Musul'un Krdn tarihinde bir nemi vardr. (..) Musul'un Krdn tarihinde bir sandalyesi vardr. Arkadalar, bir insan ikiye blmek yahut herhangi bir parasn ayrmak mmkn deilse Musul'u Trkiye'den ayrmak ylece mmkn deildir303. Mustafa Kemal, Ocak aynda kt yurt gezisinde zmit'te Musul sorununu gazetecilere yle anlatmt: Musul sorununa gelince; biz bu ili eski snr ile ulusal snrlarmz iine almtk. Bu sorunda smet Paa, Lord Curzon ile kar karya geldi. Curzon diyor ki; 166 Musul, Irak'n ayrlmaz parasdr. Musul, Irak iin gereklidir. Bunu vermeyeceiz. sterseniz sizi petrollere ortak edelim. Oysa Musul, bizim iin petrol deil memleket sorunudur. En son aama budur. Ve Musul sorunu Boazlarla, Adalar sorunu grlecei zaman halledileceini syledi. Sorun da bu noktada kald"'4. Musul sorunu nasl zlecekti? Gazi Paa, ne gibi bir zm dnyordu? nce ngilizlerle grmelerde bir zm yolu arayacakt. Olmazsa? Olmazsa sava! Musul'u alacak komutan bile kafasnda hazdi: Kazm Karabekir. Nasturi Harekat ye.i balam. Fevzi Paa, ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen Cafer Tayyar Paa'ya emrini vermiti: Gerekirse ekiyay Londra'ya kadar takip edeceiz.. smet Paa, yakn arkada Kazm Karabekir'e birdenbire Kazm, Musul bo., igal ediversene diyordu10'. \ Karabekir kukulanm; Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'a bu kukularn anlatr. Karabekir u grtedir: ..bugn iin yaplacak ey, ngilizlerle harbin nn almaktr. Kazm Karabekir, Mustafa Kemal Paa'nn Musul'u alp imparatorluunu ilan edecei kansndadr! Musul iin giriilecek askeri harekatn felaket ile sonulanacan dnr. Bu kansn, daha dorusu bu kukusunu M. Kemal Paa'ya da anlatr. Gazi Paa, bu eski silah arkadana olduka souk bir yant vermitir: Byk Millet Meclisi'ni acele topladk. Sz milletindir.. Karabekir, Gazi Paa'dan ald bu yanttan sonra yazgsn deitiren karar ahr: 167 Sz milletin ise ordudan ayrlp, siyasete girecektir8*. Paris'teki Fransa Dileri Bakanl sorumlusu nndeki ok gizli damgal raporu okuyordu. ngiliz himayesinde bamsz bir Krdistan oluturulmasnn doal sonucu, Cizre'nin Irak'a katlmas yani ngilizlerin petrol nedeniyle bizden almak istedikleri Frat ve Dicle arasndaki Yukar Mezopotamya'nn ilhak demektir.

Bamsz Krdistan, ayn zamanda ngiltere'nin, ran'n batsndaki kesime egemen olmasm da salayacakt. Ankara Hkmeti, bu ok ustalkla hazrlanan plana kar sert karlk verdi. Bylece, Trklerin durumu daha da iyileiyor. ngiliz politikas dikkatsiz kkrtmalaryla belay daha da yakn-latrma benziyor. Bu satrlar, 1925 ylnda Fransz istihbaratlarnca yazlm ve rapor Dileri Bakanlna gnderilmiti. 1920'li yllarda Ortadou'da kum deil ajan kaynyordu. ngilizler, Franszlarla, Franszlar da ngilizler ile bir ajan savana girmilerdi. Birbirlerini adm adm izliyorlard. nk blgedeki karlar birbiriyle eliiyordu. eyh Sait ayaklanmasn izleyen gnlerde Badat'taki Fransz Yksek Komiserlii'nden Paris'e 40 sayfalk rapor gnderilmiti. . Konu, Ortadou'daki elien ngiliz-Fransz karlar ve zellikle Krt-ngiliz ilikileriydi. Rapora yllar sonra biz de gz gezdiriyoruz... te 25 sayfa.. Sayfay ap birlikte okuyoruz: eyh Sait, 1918 ylndan beri amac ngiliz mandas altnda bir Krt devleti kurmak olan stanbul Krt Komitesi'ne bal olarak almaktadr. eyh Sait, 1919 ylnda Krdistan Bamszl Trk Komitesi lideri Abdullah Djendel Bey:0T tarafndan ngilizlerin Krt politikasnda temel unsur olan Binba Noel ile ilikiye geirildi. eyh Sait, daha nce Suriye'ye snan Sultan Ha-mid ailesinden bir prensin Krdistan'a girmesi iin destek 168 vermi olabilir. Ayrca bu konuda Halep'te gizli toplantlar yaplm olabilir. Bir hanedan prensi de 1924 ylnda Halep'i bizzat ziyaret etmitir. Damat Zlkadir Paa, Sultan Abdlaziz'in damaddr. Beyrut'a snmtr. u anda Halep'tedir. Ksa bir sre nce, ngiliz yetkililerinin ars zerine Kuds'e gitmek iin pasaport ald. Kendisi byk bir Krt ailesine mensuptur. (..) Van Kkenli Hac Bey de Sleymaniye sancan yeniden toplama ve Hakkari'de Krt milisleri oluturma grevi verilmi olabilir. Hac Bey'in Dersim blgesindeki liderlerle iliki iinde olduu belirtiliyor. te yandan liderler de Halep'teki ngiliz Konsolosu Russel ile ilikideler. Suriye, kuzey snrnda ngiliz egemenliinde bir Krdistan kurulmasndan hibir ekilde yarar salamaz. Binba Noel'in tam bu srada blgede bulunmas hibir ekilde aklanamaz. Ayaklanma blgesinde ok sayda ngiliz ajan saptand. Binba Thomson'un blgede olmas ihtimal d deil. Bedirhan Ailesinin temsilcileri ksa bir sre sonra stanbul'dan Beyrut'a gelerek Fransz Yksek Komiserli-i'ne, Bamsz Krdistan Hareketini desteklemesini nerdiler. Ancak bu neri reddedildi. Bedirhanoullar Ailesinden bir albay u anda Halep'te kalyor"8. Albay ve eyh Sait, ngiltere'nin Halep konsolosu ile iliki iinde'0'1. (..) Trklerin ayaklanmay bastrmasndaki baars Musul'daki prestijlerini artracaktr.. Suriye'den geen birok Trk subay, ngiltere'ye kar besledikleri kini ve intikam arzularn ifade ettiler. Musul sorunu Fransa ve ngiltere arasnda da bir uyumazlk kaynayd. Kurtulu Sava'nda Ankara h169 kmeti ile olumlu ilkiler kuran Fransa, ayaklanma srasnda Trk hkmetinin istedii Badat demiryolu hattnn kullanlmasna, bu trenle asker tanmasna da izin vermiti810. smet Paa, Musul'da plebisit yaplmasn nermi, ancak bu neri Lord Curzon tarafndan reddedilmiti. Lord Curzon u grteydi: Halknn ounluu cahil olan, ksmen de gebe hayat yaayan, kuvvetli rki ve dini inanlar bulunan bir lkede plebisit yaplamaz". ismet Paa da ikili grmede yle konumutu:

 Musul'u almadan Trkiye'ye dnmem!1Konu, ikili grmelerle ele alnyordu. Trk delegasyonundan Dr. Rza Nur, 5 Aralk gn Lord Curzon'a u neride bulunmutu: Musul'u verin Sovyetler'le ilikimizi keselim-1'-. Lord Curzon, Trkiye'ye petrollerden pay vermeyi neriyor, bu neri de smet Paa tarafndan red ediliyor-du. * ngiliz delegasyonu bakan Lord Curzon direniyor ve Krtlerin Trk ynetiminden honut olmadklarn sylyordu'"4. ngiliz diplomasisi bir oyuna daha girimi ve Abdl-hamid'in miraslarna el atmt. Miraslar, svire Federal Mahkemesi'ne bavurarak Abdlhamid'in yurt dnda bulunan malvarln almak istemilerdi. ngiliz Yzba John Godolpin Benetti, Abdlhamid'in miraslanyla ilikiye geti. Ama, Abdlhamid'in Musul'daki malvarln ele geirmekti. ngilizler bu amala Vahdettin ile de grtler'11'"'. Lozan'da Musul grmeleri kmaza girmi; konunun bir zme balanmas iin Trkiye 25 Ocak 1923 gn Cemiyet-i Akvam'a bavurmutu. Musul konusunda ilk grmeler, 19 Mays 1924 gn stanbul'da balad. Hali Konferans olarak adlandrlan bu grmelerde bir sonu alnamad. 170 Trk delegasyonu bakan Fethi Bey (Okyar) Musul konusundaki Trk tezlerini yineledi. kinci toplant, Cenevre'de yapld. Fethi Bey, Musul konusundaki Trk tezlerini yeniden anlatt. Ancak bu toplantda da sonu alnmad. Konu, Macaristan, Belikal ve sveli temsilcilerden oluan bir l Komisyonda grlecekti. 30 Eyll 1924 gn komisyon kuruldu. 12 Eyll gn balayan Nasturi Ayaklanmas, komisyonun kurulduu gnden iki gn nce bastrlmt. l Komisyon, 13 Kasm 1924 gn greve balad. Komisyon ilk toplantsn Londra'da yapt. 16 Ocak'-ta Badat ve Musul'da toplanan Komisyon, kararn vermiti: 1928 yl-da bitecek olan ngiliz manda ynetiminin 25 yl daha uzatlmas ve Krtlere zerklik verilmesi ,;. Bu kararn verildii gn izleyen ubat aynda eyh Sait Ayaklanmas balamt. Komisyon raporundan sonra sorun Milletler Meclisi tarafndan Milletleraras Adalet Divan'na gtrld. Trkiye Divan toplantlarna katlmad. Milletler Cemiyeti tarafndan grevlendirilen Eston-yal General Laidoner de bu arada raporunu vermiti: Trkler hristiyanlara kt davranyor. Bu rapordan sonra da Milletler Cemiyeti Meclisi 16 Aralk gn kararn veriyordu: Musul, ngiltere mandasndaki Irak'a braklmt. Trkiye bu karara kar direndi. Ancak, Hkmet, o gnlerde, birbiri ardndan balayan ayaklanmalarla meguld. Nasturi Ayaklanmas'ndan sonra eyh Sait Ayaklanmas balamt. eyh Sait Ayaklanmas'n Rekotan ve Raman Ayaklanmalar izlemiti.v 1925'de Sason Ayaklanmas patlak veriyordu. Rekotan Ayaklanmas'ndan sonra 16 Mays 1926 gn 1. Ar Ayaklanmas, 26 Mays 1927'de de Mutki Ayaklanmas bagstermiti. Trkiye bu koullarda 5 Haziran 1926 gn ngiltere 171 ile anlama imzalamak ve Musul'u terketmek zorunda kalyordu. Anlama gerei olarak da Trkiye'ye Musul petrolleri zerindeki hakk karl olmak zere 500.000 sterlin denecekti317. Musul'u ngiltere kazanmt! 4 Ocak 1927 gn Ankara'daki ngiliz Bykelisi Sir D. Cleck, Dileri Bakan Austen Chamberlain'e u raporu gndermiti:

 Tarihte yalnz ngiliz mparatorluu ayrlk glere, kendisini uydurarak kendi yapsn koruma hnerini gsterebilmitir. (:.) Trkiye'nin dousundakilerin kltr dzeyleri o kadar dktr ki, Trklerin bunlar kolayca asimile etmelerine olanak yoktur. Ekselanslar, bunlar, Amerikallarn Hindularma benzetti. Sanyorum Ekselans, Kzlderilileri kastediyorlard. Krtlerin, Trklerin ileri kltrleri ile yarmalarna ekonomik bakmdan gleri yetmeyenleri kaybolup gidecekler"\ eyh Sait Ayaklanmas bastrlm, ancak Musul ngilizlerin eline gemiti:l1!'. 172 EYH SAT'N TORUNU MELK FIRAT eyh Sait'in torunlarndan Melik Frat anlatyor; dinliyorum: Sevdim Paalardan Hatip Bey, Atatrk'n huzuruna kyor. eyh Sait'e kar hkmet ile ibirlii yapm; ama o da srlm. Atatrk'e kp, derdini anlatacak. Binbir glkle huzura ulayor. Kapdan ieri girince, bakyor; Atatrk, elini akana koymu, bir noktaya bakm, dnyor. Diyor ki: Paam, biliyorsunuz, size ballm ve saygm. Biz, sizinle eyh Sait'e vurduk; onlar bizden ldrd, biz onlardan fdrdk. imdi bizi assan, bize ar gelmez, fakat, sen bizi onlarla bir yaptn. Srdn. Bu armza gittii iin sana geldik. Mustafa Kemal: Hatip Bey, sen akll bir adamsn. Bir insan ki, milletine hayndr; ondan bir hayr gelmez... diyor. Hadi gidin diyor. Kovuyor. Melik Frat, eyh Sait'in kardelerinden eyh Bahat-tin'in torunu. Ayn zamanda eyh Sait'in olu eyh Ali Rza'nn da damad. Frat, eski DP milletvekili. 1957 seimlerine yan klterek girmi-'"0. 1960'da Yassada'da yarglanm; Yassada ve Kayseri Cezaevi'nde hapis yatm; 12 Mart ve 12 Eyll dnemlerinde de gzaltna alnm. 12 Eyll dneminde Ereli Demir-elik letmeleri Ynetim Kurulunda da ynetim kurulu yesi olarak grev yapm. Soruyorum. 173 Siz, eyh Sait'in olu eyh Ali Rza'nn damadsnz. Kaynpederiniz bu olayn, eyh Sait'ten sonra gelen nemli lideri. Herhalde aile arasnda bu olay ok konumusunuzdur. eyh Ali Rza'dan dinledikleriniz vardr. eyh Sait olayn siz nasl yorumluyorsunuz? Nedir, sizce olay? nce teekkr ederim diyor.. Bir -Kemalist gazetede bu konular ele alp, bize sz hakk verdiiniz iin! Ve yaknyor: Yllarca ezildik, srldk ve sulandk. Sonra ar konuarak yantlyor sorumuzu: eyh Sait olay, bugn btn dnyada zerinde fikir yrtlen bir byk olaydr. Bu byk olay herkes, kendi dnce asndan grr ve yorumunu ona gre yapar. Fakat biz eyh Sait ailesi olarak eyh Sait'i ve fikriyatn yle zetleyebilirim size: eyh Sait, babasndan, dedesinden intikal eden medrese ilim ve irfan ile megul olmu bir kimsedir. Ayn zamanda Nakibendi Tarikat post-ini'dir; yani tarikatn en yksek rtbesinin sahibidir. eyh Sait, mktesabat ve ailesinin yaps nedeniyle, islami bir dncenin dnda, mmet fikrinin dnda herhangi bir beeri sisteme inanmas, o yolda, hareket etmesi mmkn deil. Nasyonalist bir dncesi olamaz, diyorum. eyh Sait'in ahsi dncesi nasyonalist olamaz. Fakat, islami arlkl bir hareket iinde, otomatikman, nasyonalist bir harekete, yani ulusal bir harekete katlabilir. Soruyorum: Baz marksistler de islamclar da sahip kyorlar eyh Sait'e?. Bunu nasl yorumluyorsunuz?.321 Yantlyor: Baz evreler meseleyi yanl deerlendiriyorlar. Eer marksist ve ataistse, diyor ki: Bu hareket nasyonalist bir harekettir, dini olamaz. Bu yanl!

Baz evreler var. Onlarda diyorlar ki: 174 Madem ki, dini br harekettir. Bu harekete Krt meselesini kartrmak dine zarar verir. Bu da yanl! Burada nasyonalizm ve din birbirinden soyutlanmaz. Din nedir?. slam dini bir yaam tarzdr. Bir insan, doumundan, lmne kadar, kendi ahsna, topluma ve yaradana kar grevlerini yerine getiren bir varlktr. Bu yzden, islami siyasetten soyutlamak yanltr. iiu bakmdan demek istediim u: eyh Sait gibi yetimi bir insann, durup dururken ben Kurdistan devleti kuracam demesi biraz yanltr. O, dine inand iin, din ykld zaman kyam edebilir. Atatrk dini mi ykmt?. Neden?. eyh bu yzden mi kyam etmiti?. Neydi eyh Sait'i ayaklanmaya ynlendiren ana neden? Torunundan bunlar renmek istiyorum. Yorumu yle: eyh Sait ile Atatrklk, bunlar birbirine kar iki olgudur. ki dnya gr ve iki ayr siyasettir douda. Mustafa Kemal, Osmanl mparatorluu batyor, devlet yklacak, bunun yerine, batnn kltr sisteminin, hukuk sistemini alp, Trk ulusunu yceltebilirim diye, dnyor. Buna kar Osmanl mparatorluu yklsa bile yine kendi kltrn, inanlarn yaatp, bat teknolojisini almak fikri savunuluyor. Bu arpan iki fikirdir. eyh Sait, cumhuriyete kar deildir. Bu batl-tak-liti dnceye kardr. yle dnyor: Krtler ve Trkler, islam unsuru kaldka bir devlet ats altnda birlikte yaarlar, fakat, islam dncesi ortadan kalkarsa beraber bir devlet olmann anlam kalmaz. slam dncesi, Krtleri ve Trkleri birarada tutan unsurdur. Bu kalkt... Bunu syleyen Krtler. Jn-Trklerde nasl bat standardnda bir devlet kur175 Trra fikri varsa, Krtler arasnda, da Krt devleti kurmak isteyenler vard. ngiliz sosyologu Toynbee Medeniyet Yarglanyor adl kitabnda diyor ki: Biz, doulular tahkir ettik. Onlarla alay ettik. Onlarn kltrlerini kmsedik. Ve onlardan kendi kltrmz taklit etmelerini istedik. Yanl yaptk. Bu taklitiler bizim kltrmz de mahvedecekler, medeniyetimizi de. Toynbee'nin gr bu. Ben bu gre katlyorum. Mslman lkelerde en byk bat taklitisi Mustafa Kemal'dir diyor. Ben de Doulu bir dnceye sahip olarak diyorum ki: Dounun kltr, tarihi kalsn, batnn sadece medeniyet dediimiz teknolojisini alalm. slam lkelerinde bu iki gr arpmtr. Atatrkler din terakkiye manidir., din, bizim batl olmamza engeldir diye dnmler. Sizin yaynladnz anlarda, Fethi Okyar, smet Paa ve Tevfik Rt Ara, dinimizi deitirelim diyorlar1--. Batl olmak iin hristiyan olmamz art! Buna kar, Batnn teknolojisini alalm ama kendi tarihimiz, kltrmz bizim olsun...: gr savunuluyor. atmann nirengi noktas budur. Mcadelenin temeli de budur. Bununla beraber, eyh Sait olaynn dier yan da Krt ulusunun kendi bana devlet kurma fikridir. Bu fikir de var iin iinde. O i de eyh Sait ile balamyor, bu da her milletin kendini idare hakkndan douyor. eyh Sait, durumalarda Krt Devleti kurma sulamasn hep red etmi.. Melik Frat'a bunu anmsatyor ve soruyorum: eyh Sait. Krt devleti kurmay dnmemitim, diyor. Diyelim ki, bir Krt-slam Devleti kuruldu. Devlet bakan m olacakt eyh Sait?

 "eyh Sait, (Krt Devleti kurmay dnmemitim) 176 derken doruyu sylyor. nk kendisi ruhanidir. Ilim-irfan sahibidir. O'nun vazifesi tebli.. Krdistan'da ve Kurdistan dnda herkese, Dou'da ve Bat'da tand herkese gnderdii mesaj u: slam esasna dayal bir devlet taraftaryz. Bu esas kalkyor, bunu kabul etmeyelim.. Krt Devleti, bunun sonucu. eyh Sait, Cibranl Halit Bey'e, hem yazyla .hem ifahen haber gnderiyor. Gel, airet iinde organizeyi kur.. Tam o srada, Halit bey, Mustafa Kemal tarafndan tutuklanyor. Yusuf Ziya ile birlikte Bitlis'e gnderiliyorlar. eyh Sait gitse ayn akbet O'nun bana gelecek. Hns' terketmese eyh Sait'i de tutuklatacaklar. eyh Sait, dini kaldrdlar. Biz Krtler, kendi kendimize, dini esaslara gre idare edilelim diyor. Kendisine bal birok airet var. Birbirine zt airetlerin ruhani lideri olarak hepsini birarada tutmak istiyor. Bir de medreseler ap islami bilgileri yaymak. Askeri veya siyasi bir amac yok: amac dini. leri gelen btn beylere, airetlere, aydnlara hitap ediyor, diyor ki: Bu i bitti, artk. slami esaslara gre kendi bamza devlet olalm. eyh Sait-Seyit Abdlkadir ilikisi ok nemliydi. eyh AH Rzo, ayaklanmadan nce Seyit Abdlkadir ile niin grmt? Melik Frat, Amcam diye saygyla and kaynpederi eyh Ali Rza'nn Krt Teali Cemjyeti Bakan Seyit Abdlkadir ile grmesini ve grmenin amacn yle anlatyor: Seyit Abdlkadir, Dou'nun en byk ailelerinden birini temsil ediyor. Seyit Abdlkadir, siyasetin iinde, Byk Seyit Taha Nehri'nin torunu. Kfrevi ailesi, Nurinler.. ran'daki baka aileler, hatta Kafkasya'daki eyh amil.. Seyit Taha ailesine bal. Kfrevi'nin dedesi icazet alm bu aileden... Seyit Abdlkadir'in babas Osmanl'ya kar kyam etmi eyh Ubeydullah... Ayaklanmadan sonra Me177 F. : 12 dine'ye srlm. Olu, gelmi stanbul'a uray- Devlet Reisliine kadar ykselmi. O'nun zaten bir hviyeti var. eyh Sait onlarla temas etmek istemitir. Herkese de mektup gndermitir. in icab bu. Kyam balyor; haberiniz olsun; gelin toplanalm, bir karara varalm. Kyam, fikri bakmdan tamamlanmam; bu kyama fiili olarak hi balanmamtr. Melik Frat'a ayaklanmann Nevruz gn balayaca- n ileri sren ve ayaklanmay savunan yazarlardan sz ediyor; bu yazlardan rnekler veriyorum. Hayr diyor: Bunlar senaryo.. Bu konuda bir yazl belge yok. Bunlar hangi kaynak anlatyorsa, bir senaryo sunuyor. Piran'a eyh Abdurrahim'in evine bir jandarma stemeni geliyor. Piran, o zampn bir ky, kk bir ky. Jandarmalar eyh Abdurrahim'in evine gelmiyorlar. Firariler, baka bir evdeler. Baka bir aann evindeler. eyh Sait Efendi, haberi alnca, aryor stemene diyor ki: Bugn cuma; ben namazm klp, buray terkede-ceim. O zaman ne yaparsanz yapn. Hadise kmasn. stemen gidip aann evini kuatyor. atma oluyor. Abdurrahim Efendi'nin kesinlikle dnda. Mesele tesadfen olarak kyor. Ya Hkmetin yapt bir provokasyondur - ki bakn kesin olarak provokasyondur demiyorum, olabilir diyorum - veyahut da yle ayarlanm. Olay patlak verdii zaman eyh Sait Efendi'nin yannda bulunanlar, ok zldn sylerler. eyh Sait Efendi hadise bizim irademiz dna kat; kader bizi srkledi dermi. Dorudur. Her airet Diyarbakr'a kendi bana hcum etmi; O'nun ifadeleri de bunu teyid eder. Ben bu hadisenin ne nndeyim, ne arkasndaym. indeyim. Fevkalade objektif anlatyor. Bu noktada sorumu yineliyorum. Rastlant ya da deil... Ayaklanma balyor...

178 Ayaklanma baarya ulasayd, bu Krt-Islam Devletini kimler ynetecekti? Melik Frat: Btn Krdistan'da kyam fikrinde birlik salanmam; kyam hareketi organize de edilmemi. Kim organize edecek?. Askeri ve mlki kadro yok... Kyam hazr deil. Olgunlamam bir hadise. Kyam, zamanndan nce patlak veriyor. Ve iradelerinin dnda geliiyor. Hadise sebebiyle hznn dile getiriyor. Bundan sonra, btn Krdistan'da balatt iddet, cebir, ldrme, srgnler, hadisenin boyutunu daha da bytmtr. Ruhani bir lider. Sevilen, saylan, sz dinlenen bir liderdir eyh Sait Efendi.. Asker deil, kumandan deil, paa deil. Size, imdi biri gelse, dese ki (arabam bozuldu, tamir et).. Tamir edebilir misiniz? Arabann tamirinden anlayacak bir teknik adam lazm. Benim de sorum uydu: Kimler olabilirdi bu teknik adamlar?. Krt-slam Devletini kimler ynetecekti? Seyit Abdlkadir.. Cibranl Halit Bey.. Doktor Fuat.. Cemil Paazadeler.. Kasm Bey de var tabii. Hem Halit Bey'in akrabas, hem eyh Sait'in bacana. Byle bir devlet kurulsayd, eyh Sait Efendi'nin fonksiyonu yine ruhani kalrd. Devleti ynlendirenler yine onlar olurdu. Bilemiyoruz. eyh Ali Rza, anlarn yazm myd? Hayr, yazmamt. Melik Frat'a dedesinin Erzurum'da kurulan Krt stiklal Cemiyetinin bakanln yaptn ileri sren yaynlardan da sz ediyorum. Buna da hayr diyor. Hayr. Ancak, biliyorsunuz bu gibi ilerde toparla-yclk art. Cibranl Halit Bey'in kendisi miralay. Harbiye okumu. Hamidiye alaylarnn da komutan. Binba Kasm da Harbiye'de okumutur. imdi Halit Bey, kyamn bana gese, airetlerin hinterland geni, kabul etrne179 yebilirler. Mesela diyelim ki, birok airet - belki on be, yirmi airet birbirleriyle rekabet halinde olmalarna ramen, manevi bakmdan, eyh Sait'e baldrlar. Airetlerin zerinde kollayc, muvazene salayc bir sfat var. Liderlik de ite bu ruhani ahsiyete dayanyor. eyh Sait Efendi'nin politik hviyeti o hadiseyle balyor. Melik Frat, ayaklanma szc kullanmyor, ayaklanma yerine hep kyam diyor. nk kyamn dinsel anlam var. Dinsel amal ayaklanmaya kyam deniyor. Soruyorum: Sayn Frat, aradan bunca yl gemi, olaylar, serinkanl biimde ele almak zorundayz. Dnyann her yerinde silahl ayaklanma sutur ve cezas idamdr. Hangi lkeye giderseniz gidin, durum farkl deildir. Ben, stiklal Mahkemesini mahkeme saymyorum, bu bir Harp Divan'dr. Ama elinizi vicdannza koyarak syleyin; ayn ayaklanma bugn olsa, hukuk devleti gvenceleri ile donatld ileri srlen bugnk mahkemeler de aa yukar ayn cezalar vermezler mi?. Uygulamalar de gryorsunuz. htilallerin yasas budur.* Ayaklanmay baaramayan aslr. Yalnzca bizde deil dnyann her yerinde geerli kural budur. Baarya ularsanz, kendi kurallarnz kendiniz koyarsnz.. Ayaklanma ya da sizin deyiinizle kyam su deil midir? Frat, bu sorumu yle yantlyor: Hukuki bakmdan i o noktaya geldikten sonra ayr., tabii, su olabilir.. Bu noktaya nasl gelindi? Baz hadiseleri tarihin karanlnda grnce ve resmi ideoloji de hadiseleri evirince baz fikirler donuklayor; sehit-leiyor. Bu kyam ya da sizin deyiinizle ayaklanma niye ol-rrrtur?. Mesela, kyam baladktan sonra, eline bomba alp, sa solu bombalama!: m var, yoksa bir nizam! rayna oturtmak m? imdi ben de diyorum ki:

 Bugn Trkiye'de birok siyasi parti var. Bir parti fikrini syleyip iktidara geldii zaman silahl g gelip 180 vuruyor, diyor ki (sen bu ii yapamadn). imdi Trkiye'de darbelerin garabeti nedir? Giden Kemalist, gelen Kemalist! Her ihtilalin kaidesi vardr dediniz. Dorudur. Ancak bize uygulananlar deiiktir.. Fransz ihtilali, Sovyet ihtilali.. Bunlarn hepsinin kendilerine gre kanunlar vardr. Benim sylemek istediim u: Btn bunlar, kendi dnemlerinde olur, biter. Fakat biz, 66 senedir, hadiselerin varisleriymiiz gibi kuku altndayz. Doacak ocuklar bile! Dedim ki, (biz ok ezildik.) . 1925'de erkekler, ran'a ve Irak'a gemiler. Kadnlarla ocuklar srlyorlar. 1928'de karlan afla geri dnyorlar 29 senesinde. 35'de ikinci srgn Trakya'ya. 1960'-da Milli Birlik Komitesi 55 aa ile aileyi srgne gnderiyor. Her birini de baka ile.. Menkuller satlyor, gayr-' menkullere de el konuyor3^. Sylei burada bir baka konuya balanyor. Szn burasnda bir baka soru daha soruyorum: Bunlar geride kald. O dnemin koullar iinde yaplm uygulamalardr.. Bugnk hukuk dzeninde bu tr uygulamalar savunmann olana yoktur. Gryorsunuz, bugn, iinde Krt kkenli bakanlarn da bulunduu Akbuluf hkmeti srgn ve sansr kararnamesi kard. Bu kararnameye nce bizler kar ktk. Yine elinizi vicdanna koyarak yantlayn; bakn. Devlet Bakan Ka-muran nan'n dedesi Bitlis Ayaklanmas'nda aslm.. Oluyla birlikte aslan Seyid Abdlkadir'in torunu Smerbank Genel Mdrl yapm. eyh Sait ailesinden birka kii milletvekili olmular.. Devlet, bu adan kin gtmemi, ama marksistseniz, devrimciyseniz, devlet mr boyu sizi izler. Kamu hizmetlerine alnmazsnz, pasaport da alamazsnz. Ruhi Su'ya ve Orhan Apaydn'a lm deklerinde bile pasaport verilmedi. Zekeriya Sertel, yllarca vatanna gelemedi. Nazm Hikmet olayn biliyorsunuz. En son rnek, Behice Boran.. TP'liler.. DSK'ciler.. yaplanlar biliyorsunuz. Ne diyorsunuz bu konulara? TBMM'ye Krt milletvekili olarak giremiyor. Resmi 181 ideoloji Krd tanmyor. Bir bakan (ben Krdm) dedi.. Mahkemeler cezalandrd324. Krtler, ran'da da, Irak'ta da ayaklandlar. Trkiye'deki uygulamalar deiiktir. Bir baka noktay dikkatinize sunmak istiyorum. Dou'daki btn airetler, boylar, eyhler. eyh Sait ile beraber deildi. Daha ok Atatrk ile beraber olup, ballk telgraflar ektiler. Trkiye Cumhuriyeti, eyh Sait ile beraber devlete kar kyam edenleri yarglayp cezalandrsayd, tepki bu kadar byk olmazd, derlerdi ki: Cumhuriyete kar geldiler, Krt devleti kurmak istediler. Biz de beraber yaamak istedik, Atatrk ile beraberdik, biz de beraber yayoruz. Bu fikri bugn bizzat devleti kuranlar yktlar. Tabii. eyh Sait ile beraber yarglanp cezalandnlanlar tepki gsterecekler. Bu onlarn en tabii haklardr. Ama eyh Sait ile deil Atatrk ile beraber olanlar da beraberce horlannca tepki byd. Bugn Trkiye'deki Krtler, eer, nasyonalist akma girmilerse, onlarn retmeni Atatrk'tr. Bugn dnya deimi. Bugn koullar bambaka. , amzn ulamak istedii ama u: Uluslar ve insanlar bar iinde birarada yaamallar. Uluslar, etnik kkenleri, soylar, dinleri ve inanlar ne olursa olsun insanlar, uygar bir dnyada birarada bar iinde yaamallar. lkede bar da insan haklarnn yurdun drt kesinde uygulanmas ile salanr. Melik Frat ile birok konuda grlerimiz ayr. Ben, Atatrkym ve devrimciyim; laiklie btn yreimle inanyorum. Sinlerin, eyhlerin ve aalarn, toplumda birer smr kayna olduklar grndeyim. Birletiimiz noktalar da var: Bar, dnce ve rgtlenme zgrlkleri, yurttalk bilinci ve insan haklar... 182

NOTLAR Seyit Abdlkadir (1) Merutiyet aydnlarndan Dr. Abdullah Cevdet, garp diye bilinen dnceleri ile tannan bir aydndr. tihat adl yayn organn karan Dr. Abdullah Cevdet, Cumhuriyet'-in ilanndan sonfa Trklerin Almanlar ve talyanlar ile evlenerek Trk kanna kan eklenmesi grn savunmutur (Tunaya. Trkiye'nin Siyasal Hayatnda Batllama Hareket-lar, Yedign Yay., 1st. 1960, s: 81). Krt Kkenli aydn Dr. Abdullah Cevdet'in Krdistan hakkndaki yorumlar iin (Haniolu. Dr. M. kr. Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, 1st. 1981, s: 318). (2) Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, cild 2 (Hrriyet Vakf Yay. 1986. s: 186-87; Sekban, Dr. kr M. Krt Meselesi, Kon Yay., Ank. 1979, s: 155-156). (3) Krdistan Teali Cemiyeti'nin kurucu yeleri unlard : 1 Ayan yesi Seyit Abdlkadir Efendi, 2 Eski Hicaz Valisi Babanzade Mustafa Zihni Pasa, 3 Bedizzaman Molla Sait, 4 Eski Harput Valisi Kemahl Sabit. 5 Eski Belediye Bamfettii Bedirhanzade Murat Remzi, 6 Bedirhan-zade Mehmet Ali, 7 Bedirhanzade Hasan Remzi, 8 3. Kolordu Komutanlarndan emekli Yarbay Emin Bey, 9 Tekkeler ile ilgili daire olan Meclis-i Matih Bakan eyh Saffet, 10 Binba Mehmet Sddk, 11 Eski Mu Milletvekili lyas Sami, 13 eyhlislam Haydarizade brahim, 14__Bedirhan Emin Ali, 15 Eski Malatya Mutasarrf, Halil Rami Bey, 16 Eski kre Kaymakam Abdlaziz, 17 Babanzade Hikmet, 18 Bedirhanzade Bedirhan, 19 Eski Erbil Mfts Abdullah Efendi, 20 Baytar ivrilzade Mehmet Nuri, 21 Yzba Mevlut, 22 Emin Paa, 23 Darlfnun retmenlerinden Abdlkadir Nuri, 24 Ankara'nn Bala Erafndan Hac Osman, 25 Eski Medine Kads Hac Molla Sait, 26 Dr. kr Mehmet, 27 Binba Hanbeyzae Sleyman 183 Nuri, 28 Dersim Airetlerinden Eczac Sarolu Hseyin Hsn, 29 Sina Konsolosluundan emekli Emin Avni, 30 Dr. Binba Ahmet Vicdani, 31 Siverekli merhum Osman-pasazade Halil Fahri, 32 Babanzade Mahmut, 33 Babanzade kr, 34 Mevlanazade Rfat, 35 Mehmet Emin Pasa, 36 Kurmay Yzba Tevfik Vehbi, 37 retmen Abdurrahman, 38 stemen Diyarbakrl Osmanbeyzade Mustafa evket, 39 Eski skdar Mutasarrf Sadrettin, 40 Mutasarrf Hamza, 41 Ahmet Hamdi Pasa, 42 Emekli Savc Urfal Tayfur, 43 Eski polis mdr Halil, 44 stemen Kemal Feyzi, 45 Yzba Emin, 46 Yzba Mehmet Zeki, 47 Fatih Medresesi hocalarndan Osman Nuri, 48 Yzba hsan, 49 Vanl komiser Sleyman, 50 Hac Abdullah Sadi, 51 Dr. Tevfik, 52 Topu Yzba Abdlke-rim, 53 Cemilpasazade Ekrem, 54 Bedirhan Asaf, 55 Dr. Feyzi Berhu. 56 Eski Palu kaymakam Sleymaniyeli Tevfik, 57 Sleymaniyeli M. Emin Bey, 58 Hoca Ali Efendi. 59 Arvasl efik, 60 Babanzade Fuat, 61 Tccar Fettullah Efendi. (Doan Avni, Yaynlanmayan Anlar, s: 44; Bruinessen Martin Van. zgr Gelecek, ubat 1989, s. 32). Dernek Bakan Seyit Abdlkadir ve Abdullah Sadi, Kemal Feyzi, ark stiklal Mahkemesi Karar ile asldlar. Der-simli Mehmet Nuri, (Avni Doan'daki listede evilzade, Bru-inessen'in listesinde olakizdde olarak yer alyor) Kokiri ve Dersim Ayaklanmalarnda grev ald. Cemilpaazadelerden Ekrem Bey. eyh Sait ayaklanmas nedeniyle yargland. Yzba hsan Nuri, Dersim ayaklanmasnn liderliini yapt. Emin Ali Bedirhan da *Krt Teskilat- timaiye* Bakanlna seildi. Bu dernein kurucusunun izledikleri yaam izgisi ilgintir: Krt Teali Cemiyeti genel sekreteri Babanzade kr, stanbul ktisat Fakltesi eski retim yelerinden Ord. Prof. Dr. kr Baban'dr. Eski Valilerden Babanzade Mustafa Zihni Paa'nn olu olan kr Baban, retim yelii ve gazetecilik yapt. Baban, Dr. kr Mehmet ve eski polis mdrlerinden Halil Bey ile birlikte 4 Austos 1919 tarihinde Amerikan nceleme Komisyonuna Bamsz Krdistan kurulmas iin bavurdu (Kutlay Naci, ttihat ve Terakki ve Krtler, Komal Yay., st. 1991, s: 136).

Dernek kurucularndan Dr. kr M. Sekban (Krt Meselesi) adl kitabnda (Kon Yay., Ank. 1979, s: 162) Krt meselesinin Ortadou'da yeni bir koz olarak* kullanld kansndadr. 184 Ayn Dernek kurucularndan Baytar Mehmet Nuri Dersimi (Dersim Tarihi) adl kitabnda (Eylem Yay. st. 1979, s: 264) Trkiye'nin Krt sorununu, ngiltere, Sovyetler Birlii ve Birleik Amerika'da olduu gibi zmesi gerektiini, bunu yapamazsa ilerde ecnebi mstemlekesh olacan yazmaktadr. (4) 1908 ylnda Diyarbakr'da Osmanl Krt ttihat ve Terakki Cemiyeti* ile stanbul'da Seyit Abdlkadir mr boyu bakanlnda Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti* kurulmutur (Kutlay Naci, ttihat ve Terakki ve Krtler, Frat Yay., st. 1991, s: 41). Kurucular arasnda Dr. kr Mehmet (Sekban) ve Babanzade Nairn Bey de bulunmaktadr. Dernein Diyarbakr ube Bakan Mft Suphi Efendidir. Krt niversite rencileri Dernei Hivi de 1912 ylnda kurulmutur (Kutlay, 42; Sekban, Dr. kr Mehmet, Krt Sorunu, Mente Basmevi, 1979, s: 19). Krt Hivi Cemiyeti u Krt aydnlarnca kurulmutu: Cemilpasazade mer, Cemilpasazade Kadri, Fuat Temo, Cerrahzade Memduh Selim, Necmettin Hseyin, Abdlaziz Baban, Motkili Halil Hayali. Dernein Roji Krd adl bir yayn organ bulunmaktayd. stanbul Darlfnun'unda Anayasa hukuku profesr Babanzade smail Hakk Bey, Yusuf Ziya ve Kemal Fevzi, bu dergide alyorlard. Bu derginin kapanmas zerine dernek yneticilerince Hatewa Kurd- adl yayn organ karld. Dernek daha sonra Jin 2dl bir dergi daha kard. Korikan Aireti Reisi Hac Musa Bey de dernei desteklemiti. (Kokiri Halk Hareketi, 1919-1921, Komal Yay., Ank. 1976, s: 34). Krt Nesr-i Maarif Cemiyeti* kurucularnn adlar da unlard: Bedirnanzade Emin Ali, Dr. Abdullah Cevdet, Bedirhanzd-e Mithat Bey, Erzurum Milletvekili Seyfullah Bey, Hakkari Milletvekili Taha Efendi. Van Milletvekili Tevfik Bey, Bedir-hanzade Kamil Bey, Bedirhanzade Abdurrahman Bey, Gen Milletvekili Mehmet Efendi, Mir Zeytinzade Hseyin Avni Bey, Miralay Mahmut Sami Bey, Yarg Diyarbakrl Mehmet Faik Bey, Bedizzaman Sait Efendi, Mutkayl Halil Hayali Efendi, Krdizade Ahmet Ramiz (Tunaya Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, cilt 2, Mtareke Dnemi. Hrriyet Vakf Yay., st. 1986, s: 214-215). stihlas- Krdistan Cemiyeti de eski milletvekillerinden Seyit Taha ve Abdlkadir'in giriimleri ile Msr'da kurulmutur. Sreyya Bedirhan'm bakanlndaki dernek, Paris Bar 185 .-grmelerine Arif Paa'y grevlendirmiti (Tunaya, cilt i s: 408; Kutlay, s: 139). Seyit Abdlkadir'i uzlamac bulup .Kurdistan Teali Ce-miyethnden ayrlan kktenci bir grup da Tekilt- timaiye Cemiyetimi kurmulard. Bu kktenci Krtlerin adlar yleydi: Bedirhani Emin Ali, Bedirhani Ferit Bey, Babanzade kr Bey, Babanzade Fuat Bey, Babanzade Hikmet Bey, Dr. Abdullah Cevdet Bey. Dr. kr Mehmet Bey, Bitlisli Kemal Feyzi Bey, Cemilpasazade Ekrem, Kerkkl Necmettin Hseyin Bey, Mevlanazade Rfat Bey (Kutlay, s: 135). 4 Aralk 1918 tarihinde kurulan Vilayet-i arkyya M-dafaa-i Hukuk Cemiyettenin kurucu yeleri de u Krt ve Trk .aydnlaryd: Mahmut Nedim Bey, eski Beyrut Valisi Hakk Bey, Beyazt Milletvekili efik Bey, Diyarbakr milletvekilleri Fevzi ve Ltf Beyler. air Sleyman Nazif. Cevat ve Hoca Raif Efendi (Kutlay, s: 136). 1923 ylnda Erzurum'da Krt stiklal Cemiyeti de u yelerden oluuyordu: Erzurum: Bakan Miralay Cibranl Halit Bey. Kaymakam kk Kazm Bey, Miralay kk Ragp Bey, Hac Dursun Bey, Hns Kaymakam Arif Bey, Abdullah ve Arslan Beyler. s-tanbul: Seyit Abdlkadir, Avukat Abdurrahim. Kars: Yzba Tevfik. Beyazt: eyh brahim. Malazgirt: Haydaranl Hseyin Paa. Varto: Hascnal Halit Bey. Hns: Yzba Rait ve Rt Efendi. Mu-Bitlis: Eski Milletvekili Yusuf Ziya Bey, Bin--ba Hac Hasan Bey, Abdurrahman Aa. Van: Molla Abdl-macit Efendi, Binba Arif Bey, Sadun Bey, Ali Bey. Siirt: Yzba hsan Bey, Hac

Abdullah Efendi, Dervi Bey. Kaymakam Rezzak Bey, emekli Miralay Vais Bey. rnak: Sleyman Aa. Cizre: Hac Dursun Efendi, Abdulvahap Efendi, Ab-'dulmuttalip Efendi. Diyarbakr: Cemilpasazade Ekrem Bey, Dr. Fuat Bey, Abdlgani Bey, Dr. Nazm Bey, Binba Mustafa Bey, Kaymakam Adnan Bey. Mardin: Hac Kadir Efendi, Dersim Kaymakam Kadir Bey. Erzincan-Harput-Dersim: Kangrzade Ali Haydar. Bitlis evresi: Hac Musa Bey ve oullar, Cemil eto, eyh Selahattin, Mustafa Aa ve oullar. Van evresi: Karavilli Dezgin Aa. kardei Ebubekir Aa. smail Aa, Umar Aa. smail Simko Aa, eyh Abdurrahman Efendi, ahin Aa, Yahya Aa, Yakup Aa. rnak evresi: Alihan Aa, Abdurrahman Aa, Sleyman Aa, Umar Timur Aa, At Aa, eyh T ahir. Mardin evresi: Remo Aa, Eyp Bey, sa Aa, brahim Aa, Faris Aa, Milli Airetinden brahim Paa (Olson Robert, The Emergence of Kurdish Nationalism and The :Said Rebellion, 18801925, University Of Texas Press. Austin, 186 1989, s: 170-171). Yazar, ngiliz belgelerinde (Air 5/566) sayl belgeye yollan yapyor. Bunlardan*~baka Nuri Dersimi'nin liderliindeki Kurdistan Muhibban Cemiyette ile Krt Milliyet Frkas*, Krt Hoy-bun Cemiye/ ile Diyarbakr'da 1918 ylnda Ekremcemilpa-azade Ekrem ve Kasm Beyler ile Cerizade Kerim ve Fikri Beylerin nderliinde kurulan .Krt Teali Cemiyette ile Ada-na'da smail Asafhan'n bakanlndaki Teavn Cemiyette-ni de saymak gerekir (Tunaya, s: 189: Kutlar, s: 133: Kokiri, s: 29: ay, Abdulhaluk, 2. Merutiyet sonras hanet ebekeleri, Trk Kltr Aratrma Enstits, Kasm 1981, s: 88). (5) Krt Teali Cemiyeti ile Krt Neri Maarif Cemiyeti ve Teal-i slam Cemiyeti kurucularndan Bedizzaman Sait Efendi nurculuk olarak adlandrlan dinsel akmn lideri Sa-id-i Nursi'dir. Said-i Nursi'nin Krt devleti kurmak isteyen Seyit Abdlkadir'e u yant verdii ileri srlyor: Allah Zlcelal Hazretleri, Kur'an- Kerim'de (yle bir kavim getireceim ki, onlar Allah' severler. Allah da onlar sever) diye buyurmutur. Ben de bu beyan- ilahi karsnda dndm, bu kavmin bin yldan beri alem-i islamn bayraktarln yapan Trk milleti olduunu anladm. Bu kahraman millete hizmet yerine drtyz elli milyon hakiki mslmann karde bedeline, birka aklsz kavmiyeti peinden gitmem.> (ahiner Necmettin, Bilinmeyen Yanlaryla Bedizzaman Said Nursi, Yeni Asya Yay., 7. Bas, s: 229). (6) Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, cild 1: kinci Merutiyet Dnemi, s: 404; Tunaya, a.g.e., cild 2, s: 188; Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti hakknda bkz. (d) Trk Kltr, say 223, Kasm-Aralk. s: 84 vd.). (7) Aksin, s: 181 ve 195; Erdost Muzaffer, emdinli Rportaj. Yn dergisi. 29 Temmuz 1966, s: 12: Seyit Abdlkadir'-in ailesi hakknda bkz: Erdost Muzaffer, emdinli Rportaj, Onur Yay., st. 1987, s: 23-32. Yaln Kk, Krtler zerine Tezler adl kitabnda (Dnem Yay., s: 70) u satrlar yazlyor: Abdlkadir, bir Krt lideri olmasnn yannda nde gelen ttihatdr. Eldeki bilgilere gre hi katlmad eyh Sait syan nedeniyle Diyarbakr'da aslmasn, M. Kemal'in ttihat nderleri temizleme eilimine de balayabiliyoruz.* Abdlkadir, 1896 ylnda ttihat ve Terakki'ye girmi, sonra da Hrriyet ve tilafn kurucular arasnda yer almtr (Tunaya, cild II, 264; Aksin Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, st. 1987, s: 20). Damat Ferit kabinesi yesi bir Hrriyet ve tilafnn nde gelen bir ttihat* olduu ve bu yzden M. Kemal tarafn187 dan temizlendii yolundaki sav ve bu sava dayal kesin yargnn hibir dayana yoktur! (8) (..madiye dahil fakat Zaho hari ve Mardin'in gneyinden 37. enlem boyunca ve Mamureltzaziz. Bitlis, Van illerinin kuzey snrlaryla belirlenen Krdistan.) Aksin, .s: 535. (9) stiklal Mahkemesi Savclarndan ve Dou lleri Umumi Mfettii Avni Doan'n yaynlanmam anlarndan (s: 50-51) alnan bu anlama metnini gnmz

Trkesi ile yaynlyoruz. Ayrca metni karlatrmak iin bkz. (Kutlay Naci, ttihat ve Terakki ve Krtler, Koral-Frat Yay., st. 1991, s: 122). (10) stiklal Mahkemesi Savcs Avni Doan, Yaynlanmam Anlar, s: 52. Meclis-i Mebusan'daki tartmalar hakknda (Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, cild II, s: 194). Airet Reislerinin telgraf hakknda (Yldz Doan, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, Koral Yay., st. 1991, s: 8182: ngilizlerin yorumu hakknda bkz. (imir, ngiliz Belgelerinde Trkiye, s: 425 vd.). (11) Ulubelen Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, ada Yay., st. 1982, s: 195. (12) Krt delegesi erif Paa iin geni bilgi iin bkz. (Timur Taner, Bir ttihat Dman/erif Paa ve Merutiyet gazetesi, Tarih ve Toplum. Aralk 1989. say 72, s: 17-20, ayrca erif Paa, Bir Muhalifin Hatralar. Nehir yay. st. 1990. (13) imir N. Bilal. ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), cild I. Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1973, s: 39. Belge no: F.O. 371/4158/100983. (14) ke, Mim Kemal, ngiltere'nin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E.W. Noel'in Faaliyetleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ank. 1988, s: 24. Hindistan Bakanl Arivi Belge no: IOR L/PS/11/151. P. 23333. 23.IV.1919. Do. Dr. ke'nin bu kitab 1989 ylnda Boazii Yaynlar arasnda ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noel'in Krdistan Misyonu adyla da yaynlanmtr. (15) imir, a.g.e., s: 272-73. ngiltere Dileri Bakanl Belge no: F.O. 406/41, 424 No: 194. (16) imir, s: 273. (17) Aksin, s: 536. ngiliz Dileri Bakanl belgesi:. F.O. 371/4191, 89705. (18) Aksin, 6. Kolordu Komutanlndan 18 Aralk 1918 gn gnderilen 4302 sayl yazya karlk Harbiye Nezaretinin gnderdii yantta u kayglarn yer aldn aktaryor: ..ayrmcln kabul edilemeyeceini, ancak Krtlere kar yrtlecek tedip hareketlerinin asayii bozuk gstererek ingilizlere igal vesilesi verilebilecei..* 188 (19) ke, s: 30. (20) ke'nin kitabnn bu blm Noel'in tuttuu gnlklere ve ngiltere Dileri Bakanl gizli belgelerine dayanlarak hazrlanmtr. Kitapta, Noel'in gezileri ile ilgili ayrntl bilgilere yer veriliyor. Bkz. s: 29 vd. (21) imir, s: 119-120, ngiliz Dileri Bakanl zgn belge no: F.O. 371/4913/141332. ngiliz Krtl (22) Ulubelen, s: 193. ngiliz Dileri Bakanlnn zgn belge tarih ve says: 21 Temmuz 1919, 693/464: Jaeschke Gott-hard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ank. 1971, s: 144. (23) Ulubelen, s: 193. Kaynak zgn belge no: 678/451. (24) ke, s: 26. Dr. ke, Noel'in Tatar ayaklanmas plan iin zgn kaynak olarak Hindistan Bakanl'nn u gizli belgesine yollama yapyor: IOR, L/PS/11/130, p. 38/1S18, 3.4 . 1918. (25) Aksin, s: 535. (26) ke, s: 100-101. Kaynak zgn belge: PRO, WO 106/ 920. Personallities in Kurdistan*, Badat. Haz. 1919. Kaynak zgn belge: Fransa'nn Badat'taki Yksek Komiserlii de 19 ubat 1920 gn Raux imzasyla geen raporun Fransz Dileri Bakanl arivindeki says: F-311-3. Bedirhanolu ailesinin kkeni iin bkz. (Sevgen Nazmi, . Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri, Osmanl Belgeleriyle Krt Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits. 1981, s: 61-137). (27) imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, s: 108, ngiliz Dileri Bakanlndaki zgn belge: F.O. 371/4159/135054. (28) imir, s: 107. zgn belge: F.O. 371/4192/137252. (29) imir, s: 109.

(30) Atatrk, Mustafa Kemal. Sylev. Cild I-II: Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu, ada Yay., 8. bask, s: 63 vd.: Karabekir Kazm, stiklal Harbimiz, Merk Yay., st. 1938, s: 62 vd.: Uur Mumcu. Kazm Karabekir Anlatyor. Tekin Yay., st, .1990, s: 23 vd. . (31) Feyziolu, Prof. Dr. Necmettin Feyzi, nklap Tarihi. Faklteler Mat., st. 1975, s: 134. v (32) Ali Galip'in yaam yks hakknda bkz. (Kurtulu Savanda Valiler. Mlkiyeliler Birlii Dergisi, yl 1971. s: 36. VII. Trk Tarih Kongresi Bildiri zetleri. Ank. 1970. s: 60-62). Ali Galip 1922 ylnda Adapazar'nda kurulan Osman Paa 189 Harp Divan'nda yarglanm ve aklanmtr. Rauf Bey'in istei zerine 150'likler listesinin 39. srasnda Romanya'ya srlen Ali Galip, Romanya'da at canbazl yaparak geimini salad. 1932 ylnda Romanya'da ld (Soysal lhami, 150'likler, Gr Yay., 1st. 1988, 3. bas, s: 270-71; Feyziolu, a.g.e., s: 104-5). (33) demir Ulu, Sivas Kongresi Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ank. 1969, s: 78. (34) Nadi Yunus. Ali Galip Hadisesi, Sel Yay., st. 1955, s: 53-54. (35) Aksin, s: 53; zgn kaynak: Diary of Major E.W. Noel, C. I, E.D.S.O. on special Duty in Kurdistan from the 14 th. September 21 st. 1919 (Basrah), F.O. 371/5068, E. 2999. (36) Nadi. s: 55. (37) Nadi, s: 58: ke, s: 90. (38) Bu mektuplar iin Atatrk Kemal, Sylev; Velide-deolu, cild III. Belgeler, s: 70; Noel ve Ali Galip serveni iin Nadi, s: 70-73; Aksin, s: 552-3: ke, s: 95. Noel-Ali Galip olaynda ad geen Kamuran Bedirhanolu, 1840 ylnda Osmanllara kar ayaklanan Cizre Beylerinden Bedirhan'm torunudur. Kamuran ve Celadet Bedirhan'm babalar Krt aydnlarndan Emin Ali Bedirhan'dr. Celadet ve Kamuran Bedirhan'm Krt dili zerine almalar bulunuyor (zgr gelecek 1989. say 3, s: 39-40). Kamuran Bedirhan, stanbul Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. Hakknda soruturma alnca kardei Celadet Bey ile yurt dna kat. Almanya ve Fransa'da yaayan Celadet ve Kamuran Bedirhanolu kardeler, daha 1930 ylnda Suriye'ye gittiler. Celadet Bey, Suriye'de Haoar ve Ronahi adl dergileri kard. Celadet Bey. Beyrut'da da Roja Nu adl Krte dergi karmaya balad. Kamuran Bedirhanolu, Suriye'de Krt Haybon Cemiyetini kurdu. 1940 ylndan sonra Paris'e yerleti, Polonyal bir kadn ile evlendi ve lmne kadar da Paris'de yaad. Kardei Celadet. 1951 ylnda bir kazada ld. Bedirhanolu. Irak Krtlerinin ayaklanmalarndan sonra 1961 ylnda bu ayaklanmalarn Avrupa'daki szcln stlendi. 1968 ylnda Krt htilal Konseyi temsilcisi Emir Kamuran Ali Bedirhan imzas ile Birlemi Milletler Genel Sekreteri U-Thant'a muhtra verdi (Sevgen Nazmi, Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri, Trk Kltrn Aratrma Ens., Ank. 1982, s: 133 ve 245). Bedirhanolu, Paris'de Inelco ksa adyla bilinen Dou Dilleri Aratrma ve renim Enstits'nde uzun sre retmenlik yapt. 6 Aralk 1978 gn len Kamuran Bedirhanolu, Paris'de 1983 ylnda kurulan Krt Enstits'nn manevi kurucularndan saylyor. 190 Atatrk'n bakanlarndan Vasf nar, Kamuran Bedir-hanolu'nun teyzesinin oludur. air brahim Alettin Gvsa,. Bedirhanoullarmdan Hasan Bey'in damaddr. Tarihi Cemal Kutay da Bedirhanolu ailesindendir. (39) Fransz Dileri Bakanl'nn gizli belgesi. Kaynak, zgn belge. bkz:(E. Levand (1918-1920) serisi, Vol. 93, s: 1. Ayrca bkz: (Bayur Hikmet, Trk Devleti'nin D Siyasas, Ank. 1942, s: 40; metin iin Karabekir, stiklal Harbimiz, s: 374; Sonyel Salah, Osmanl ngiliz Gizli Anlamas, Belleten C. XXXIV, Ank. 1970, s: 135).

Bu gizli Anlamann 6. maddesinde yer alan Kbrs'n ngiltere'ye verilii de Sevres Anlamas ile gereklemitir. Grel kr, Kbrs Tarihi, 1878-1960, Kaynak Yay'., st. 1984, s: 107-9. (40) Bu belgeler iin Ulubelen, s: 195-96. Kaynak zgn belge: 734/488, s: 206, kaynak zgn belge: 907/609. (41) Raporun ngilizce tam metni iin bkz. imir, s: 272-73. (42) Ulubelen, s: 257: zgn belge: 49/33. (43) Ulubelen, s: 257: zgn belge: 49/34. (14) Jaeschke. s: 145: Ulubelen, s: 264, zgn belge: 108/ 103. (45) Baytok, Taner. ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava:. Banur Mat.. Ank. 1970. s: 32, 109 vd. Emperyalizmin Diplomasisi (46) Olcay Osman, Sevr Anlamasna Doru, SBF Yay.,. Ank. 1981, s: 121 vd. (47) ngiltere ve Fransa arasnda Ortadou'nun paylalmasna ilikin 16 Mays 1916 tarihli anlama. (48) Olcay, s: 465-66. (49) Olcay, s: 457. (50) Her iki metni karlatrmak iin bkz. (Erim Nihat,, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, AHF Yay., TTK Basmevi, 1953, s: 551-52 ve Olcay, s: 467. (51) Seyid Abdlkadir'in Sevres Anlamas'n imzalayanlardan biri olduu (Sekban, Krt Meselesi, s: 156) ileri srlyor. Ancak resmi anlama metninde Ayan yeleri Hadi Pasa ile Rza Tevfik ile Bern Bykelilii Fevkalade Temsilcisi Reid Halis Bey'in imzalar bulunuyor (Erim, s: 527). Sonyel' Dr. R. Selahi. Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Trk Tarih Kurumu Basmevi, A,nk. 1986. zgn ngiliz belgesi F.O/ 5053/E 9071; F.O/5054/E. 966; Yldz Hasan, Fransz Belgele191 riyle Sevr-Lozan-Misul geninde Kurdistan, Koral Yay., st. 1991," s: 23. Yazar, Sevr grmelerinde Ermeniler ve Krtler arasnda gerginliin srdn, Krt toplumu iindeki eitli kesimlerin szclerinin kendilerine ait olmayan hayali bir devlet iin kavga ettiklerini* yazyor. (52) Artu brahim, Byk Dneme, Kasta Yay., st. 1985, s: 77 vd. (53) Gnlbol-Sar. Mehmet-Cem, Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas, AKDTYK Yay., Ank. 19S0, s: 41 vd.; Sonyel, s: 369 vd. (54) Milli Misak hakknda bkz. (Kaymaz Nejat, TBMM'nde Misak- Milli'ye Ballk And ilmesi Konusu, Tarih ve Toplum, say 19, Temmuz 1985. s: 47 vd.). (55) Meray Seha. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, SBF Yay.. Ank. 1970. Takm 1, cild 1, kitap 1, s: 354 vd.: Krkolu mer, Do. Dr. Trk ngiliz likileri, SBF Yay., 1978, s. 277: Sonyel. s. 307. (56) Sonyel. s: 310-11. zgn belge F.O/9060/E 932/E 959. ayrca Times, 24 Ocak 1923. (57) imir. N. Bilal, Lozan Telgraflar I (1922-1923), AKDTYK Yay.. Ank. 1990. s: 288. (58) Sonyel, s: 399. zgn belge: F.O/7965/E 13599. (59) imir, a.g.e.. s: 493. (60) Trk stiklal Harbi, VI nc cilt, stiklal Harbinde Ayaklanmalar 19191921. Genelkurmay Yay., Ank. 1974, s: 260 vd. (61) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Yay., Ank. 1972, s: 28. Kokiri Ayaklanmas (62) Duru Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'-nin Kurtulu Yllar, Milliyet Yay., st. 1978, s: 160-61. (63) Webster'e Biographical Dictionary, s: 194. (64) Mevlanazade Rfat olacak. (65) Mustafa Kemal'i idam cezasna arptran Krt Nemrut Mustafa Paa'dr.

Krt Mustafa Paa, Krt liderlerinden erif Paa'nn da akrabasyd. Damat Ferit. Krt Mustafa Paa'y Hdavendigar Valiliine atamay tasarlamt (Aksin, s: 79 ve 590). Fransz gizli belgeleri zerinde bir aratrma yapan Hasan Yldz. Fransz belgelerinde Krt Mustafa Paa, Mevlanazade Rfat, Bahriye Nazr Hamdi (Kiraz Hamdi Paa), blgedeki airet reislerinden Ahmet Taha ve birka Krt kken192 li subay ve sivilin ngiliz egemenlii iin altklarn, bunlarn saysnn 27 olduunu kaydediyor (Yldz Hasan, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul,... s: 33). Ylmaz General Krt Mustafa, ngiliz propaganda bildirileriyle birlikte grubuyla Gney Krdistan'a hareket eder* diye yazyor. Ylmaz'm yollama yapt zgn Fransz Belgesi (Kurdistan dosyas, cild 12, s: 94). (66) Fransa ile yaplan 20 Ekim 1921 tarihli Anlama ngilizlerin tepkisiyle karlanmt. Sonyel, s: 69 vd. (67) Askeri Atae, bizlere verilen blgeler derken herhalde Amerikan mandas projesinden sz ediyor. (68) Raporun tam metni. Duru, a.g.e., s: 161-66. (69) Kogiri Aireti alt byk kabileden oluur: boar, Geriyalar, Sefolar, Sarolar, Bolular, Lainler, Pc-uzanl... Bugn Kokiri airet ileri gelenleri, yrede yaayan Tannverdi, Aanolu, Apaydn, Balta ve ztrk Aileleridir. Trk stiklal Harbi, VI. cild, stiklal Harbinde Ayaklanmalar 1919-1921, Genelkurmay Yay., Ank. 1974, s: 260; adil-li, s: 36. Krt airetleri ile ilgili bilgi iin bkz. (Gkalp Ziya, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik ncelemeler, Komal Yay., Ank. 1975, s: 48 vd; Zeki, M. Emin, Krdistan Tarihi, Komal Yay., st. 1977, s: 191 vd.; Sevgen Nazmi, Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ank. 1982, s: 51-240; Yavuz Edip, Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Kurtulu Matbaas 1968, s: 308 vd.; Dou ve Gney Dou Anadolu'nun Genel Durumu, ileri Bakanl Yay., Ank. 1972, s: 479 vd. (70) Baytar Nuri, bucak mdrnn Alian Bey olduunu; yazyor (Dersimi, M. Nuri, Dersim Tarihi, Eylem Yay., st. 1979, s: 110). Genelkurmay yaynnda da mraniye Nahiye mdrnn Haydar Bey olduu yazlyor (stiklal Harbinde Ayaklanmalar, s: 260). (71) Dersimi, s: 112. Dersimi, Binba Noel'i yle savunuyor: ..Mustafa Kemal Paa'nn casus diye vasflandrd Binba Noel, bu adamdr ve vazifesi resmi bir vazife olup Sulh Kongresi tarafndan Ermenistan ve Krdistan hududlarm tayin, ve tesbiti iin ihzari bir rapor tanziminden baka birsey deildir. ngiliz belgeleri Noel'i aklamaya alan Baytar Nuri'yi yalanlyor! (72) Dersimi, s: 110. (73) Kokiri Halk Hareketi. Komal Yay., Ank. 1979, s: 35. 193 F.: 13 Kitapta, Kokiri Ayaklanmasnn Krt Teali Cemiyeti yneticileri Seyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Said-i Nursi ve Dr. Mehmet kr Sekban'n, stanbul'da ABD, ngiliz ve Fransz Yksek Komiserlikleri ile grtkleri kaydediliyor. Kitapta, dernek yesi Baytar Nuri'nin yredeki ayaklanmay rgtlemesi iin Dernek tarafndan Zara-Divrii-Kangal yresine gnderildii anlatlyor (s: 36). Ayrca bkz: Dersimi,, s: 114; Gndoan Cemil - ncesu brahim - Gezici Ali Rza, Halepe Jenosidi ncesi ve Sonras Vahet Yarglanyor, Sun Yay., 1991, s: 247. ' (74) Dersimi, s: 115; Trk stiklal Harbi, s: 261. (75) Trk stiklal Harbi, s: 263. (76) Trk stiklal Harbi, s: 269-70; Dersimi, s: 117. (77) Dersimi, s: 118. (78) Ayaklanmann gn gn gelimesi iin bkz. (stiklal Harbi, s: 266 vd.).

Milis Yarbay Topal Osman Aa, Atatrk'n Muhafz Bir-lii'nin de komutanln yapt. 27 Mart 1922 gn Trabzon Milletvekili Ali kr'nn ldrlmesi olayndan sorumlu grld. Hkmet kuvvetleriyle atmada l olarak ele geirildi. Ulus meydannda ls asld. Bkz: TBMM, Zabt Ceridesi 29.3.1923, c: 28, s: 227; Kandemir Feridun, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler, Ekicigil Yay., 1955, s: 44; Kara-bekir, stiklal Harbimiz, s: 526; Ali kr olay ve Ziya Hurit hakknda bkz: Gololu Mahmut, Devrimler ve Tepkileri, s: 190-91; Sarbayraktarolu. Mehmet akir, Osman Aa ve Giresun Uaklar, st. 1975, s: 142-143: Kcrahisar'da istirahatta iken henz Kokiri mevkiine hareket etmeden Osman Aa asi Krtlerin elebalar olan ve bir ksm stanbul'da tahsil grm kimseler olan bu beylere bir heyetle, yazd bir yazy gnderdi. Bu elilerin banda Karahisarl ah Kel Hasan geliyordu. Bu Hasan Aa asi beyleri ok iyi tanyordu. Alay komutan Osman Aa'nn yazs yle idi: Ak yaz Ey din kardelerimiz. Muhterem arkadalar. imizdeki Pontusular temizledik. Ermenilere terki silah ettirdik. Baka byk dmanlarmz var. Yunan ordusu da yurdumuza saldrd. Karde kavgasn brakalm; bir din kardei olarak birleelim. Yunan ordusunu yurdumuzdan atalm. Davamzn pei pek byktr. Vatanmz bu felaketten kurtaralm, demiti. Asilerin cevab da u idi: Osman Aa, biz senin topunu, tfeini elinden alacaz, baka kimse ile iimiz yoktur, diyerek cevap gndermilerdir. (79) Genelkurmay Bakanlnca hazrlatlan stiklal Har194 binde Ayaklanmalar (s: 274), ayaklanmada ngiliz etkisi olduu ileri srlyor. yle ki: Alian ve Haydar'm ngiliz altnlanyla Dersim'den Ali-ir'e toplatt 500 asinin byk bir ksm bylece felaketli bir sonu ile canlarn vererek cezalarn ekmi oldular. Ginyan Aireti Reisi Murat Paa hakknda bkz: Kokiri Halk Hareketi, s: 44 ve 72. (80) Tepeyran Ebubekir Hazm, Belgelerle Kurtulu Sava Anlan, ada Yay., st. 1982, s: 76-7. Cumhuriyet Gazetesi yazarlarndan Oktay Akbal'n dedesi olan Ebubekir Hazm Tepeyran, 1864 ylnda Nide'de dodu. Aralarnda Ankara, Trabzon ve Sivas'n da bulunduu eitli illerde valilik yapt. Dantayda yelik ve Daire Bakanl grevlerinde bulundu. Mtareke yllarnda Ali Rza ve Salih Paa kabinelerinde ileri Bakanl yapt. ileri bakanyken M. Kemal ile iliki kurduu gerekesi ile Krt Mustafa Paa divam'nca lm cezasna arptrld. Cezas yaam boyu hapis cezasna evrildi. Tevfik Paa Hkmeti tarafndan cezaevinden karldktan sonra Anadolu'ya geti. Sivas ve Trabzon valilikleri yapt. 2. Donemde TBMM'ne girdi. Anayasa komisyonunda yelik ve bakanlk yapt. 1939-4 arasnda Nide milletvekili olarak grevini ve siyasal yaamn srdrd. Zalimane Bir dam Hkm, Canl Tarihler, Kk Paa adl romanlar ve Eski eyler adl yk kitab yaynland (Necatigil Behet, Edebiyatmzda simler Szl, Varlk Yay,, st. 1989, s: 312). (81) Tepeyran, s: 76 ve 80. Sivil otorite ile ordu komutan arasndaki buna benzer bir atma, Birinci Ordu Mfettii Orgeneral Mustafa Mulal ile Dou lleri Umum Mfettii Avni Doan arasnda 40'l yllarda yaanmtr. Bkz: (Beiki smail, Orgeneral Mulal Olay ve Otuz Kurun, Belge Yay., Bilim dizisi, st. 1991, s: 84-5). Orgeneral Mulal'nn yarglanmas ile sonulanan zalp olay nedeniyle yaplan yazmalardan bir rnek sunuyoruz. Avni Doan'n arivinde grp okuduumuz Mulal'nn 5.7.1944 tarihli yazs yle: ..buna karlk cevabn 5. maddesi ok uluorta ve makama kar gsterilmesi lazm gelen her +rl nezaketi ve hrmet kaidelerinden uzak yazlmtr. Umumi mfettilie kadar ykselen bir zatn bu ekilde cevap yazmas ahsma ve makama hrmetsizliktir.* (82) Tepeyran, s: 75. 195

Sakall Nurettin Paa (83) TBMM Gizli Celse Zabtlar, Bankas Yay., c: 2, s: 248 vd. (t: 85, 3.10.1337, c: 1). Konumalar bugnk Trke ile yaynlyoruz. (84) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 269-70. (85) TBMM Gizli Celse Zabtlar.-s: 275. (86) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 282-85. Ziya Hurit ve Hafz Mehmet, 1926 ylnda zmir suikast nedeniyle stiklal Mahkemesi karar ile lm cezalarna arptrlmlardr. (87) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 286-7. M. Kemal Pa-a'nn ayn dorultudaki konumas iin bkz: s: 408: Mustafa Kemal Paa'nm ilk konumasnda Genelkurmay Bakannn Nurettin Paa'nn grevinden alnmasn istedii, ikinci konumasnda da bu istein ileri bakanndan geldii kaydediliyor. (88) TBMM Gizli Celse Tutanaklar, s. 405. (89) Nurettin Paa'nn savunmas tutanaklarda yer almyor! (s: 627). (90) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 630. M. Kemal Paa, 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir'e gnderdii 13.11.1922 gnl yazda TBMM'nin ounluunun Nurettin Paa ile Elcezire Komutan Nihat Paa'nn grevlerinden alnmalarndan honut kaldklarn, ancak Nurettin ve Nihat Paalar eletirenlerin smet Paa ve Karabekiri de hedef yapmalarndan endie ettiini anlatyor (Karabekir, s: 994). Atatrk, bu olay, Sylev'de yle anlatr: ..Ben Nurettin Paa'ya uygulanmak istenen ilemi kabul etmedim. Feyzi Pasa hazretleri de benim grme katld. kimizle Bakanlar Kurulu arasnda kan anlamazlk, Meclise bir zme baland. Meclis'te Nurettin Pasa'y savundum. Kendisi iin ar bir ilem yaplmasn nledim. Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Sylev, Velidedeolu, s: 338. (91) Sakall Nurettin Paa* diye bilinen Korgeneral brahim Nurettin, 1873 ylnda Bursa'da dodu.. 1893 ylnda Harbiye'yi bitirdikten sonra 1897'de Trk-Yunan savanda, 1902'de de Makedonya'da Bulgar etelerine kar savat. Balkan Sava'na katld. Basra, Badat, Aydn ve zmir valilikleri yapt. 1919'da Urla Ayaklanmas'nm bastrlmasnda grev ald. 1920'de Anadolu'ya geti ve merkez komutanlna atand. 1922'de 1. Ordu Komutan oldu. 1. Ordunun 1922 ylnda kaldrlmas zerine izinli sayld. 1924 ylnda Yksek Askeri ura yeliine atand. 1925 ylnda Bursa milletvekilliine seildi. 1925 ylnda kendi istei ile emekli oldu. 1932 ylnda ld. 196 (Trk stiklal Harbl'ne Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Genelkurmay Yay., 2. bask, Ank. 1989, s: 29-31). Atatrk Sylev'de Nurettin Paa'y utkunun erefine katlmaya en az hakk olanlardan biri olarak nitelemitir (Sylev, s: 408). 12 Eyll askeri ynetimince karlan 2549 sayl Devlet Mezarl Yasas'nda Nurettin Paa (Orgeneral Nurettin) olarak rtbesi de korgenerallikten orgenerallie ykseltilerek smet nn ve Fevzi akmak'dan sonra nc srada Atatrk Aratrma Mcrke'zi'nin eref yesi saylm bu nedenle Devlet Mezarlna gjmlmesi kararlatrlmt (!) Genelkurmay Bakanl oluan tepkiler yznden Nurettin Paa'nn Devlet Mezarlna gmlmesinden vazgemiti. apka devrimine de kar kan Nurettin Paa'nn apka ktizas Hakkndaki Yasa nedeniyle verdii nerge iin bkz: (Tarih ve Toplum, Nurettin Paa'nn 12 Eyll Atatrkl, 1987 Ocak, say 37, s: 9-12). u satrlar 2 Aralk 1925 gn Cumhuriyet gazetesinde yaynlanmtr: Millet Meclisinde rtica Paasnn isi ne? apkay deil fesi, yenilii deil banazl, devrimi denil gericilii savunan Nurettin Paa'nn Trk Devrim Meclisinde ii yoktur. Milletvekillii ve dinsel konulardaki banaz tutumu hakknda bkz: (Tuncay Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931, Yurt Yay., Ank. 1981, s: U7-118). Tuncay, Nurettin Paa'y yobaz, kibirli ve acmasz olarak niteliyor (Tuncay, s: 117). Nihat Paa (Korgeneral Nihat Anlm), 1878 ylnda Filibe'de dodu. 1,896 ylnda Harp Okulu'nu bitirdi. Balkan, 1. Dnya ve stiklal Savalarna katld.

1920'de Elcezire komutanlna atanan Anlm, 1922'de Askeri Yargtay Bakanlna atand. 1942 ylnda emekli oldu. Ankara milletvekillii. yapt. 1954 ylnda ld. Hakknda yre halkna eziyet etmek ve grevini ktye kullanmak savlaryla TBMM'nce alan soruturma Adliye Encmeni tarafndan Nihat Paa'nn TBMM Hkmetinin emirlere uyduu gerekesi ile sonulandrlr. Ve Nihat Paa aklanr. Nihat Paa'nn savunmas iin bkz: (TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 553-564). (92) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s: 551. Metni bugnk Trkeye evrilerek yaynlyoruz. 197 Krtlere zerklik (93) nan Ar. Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n 1923 Es-kiehir-zmit konumalar, TTK Yay., Ank. 1982, s: 45. Konumalar bugnk dite evirerek yaynlyoruz. Ahmet Emin Yalman, anlarnda bu konudan sz etmiyor. Ancak, 26 Ocak 1923 gnl Vakit gazetesinde ngilizlerin Krtlk meseleleri etrafnda tahriklere giritiler ve ortal bulandrmaya baladlar konusunu ileyen ngiltere ve Krtlk balkl bir yaz yazdn anlatyor (Yalman, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cd 3, Yenilik Basmevi, st. 1970, s: 33). (94) Jaeschke Gotthard, ngiliz Belgeleri, s: 33; Tansel Selahattin, Mondros'dan Mudanya'ya Kadar, 1 cild, Babakanlk Kltr Ms. Yay., Ank. 1973, s: 39. Atatrk, Sylev'de Ali hsan Sabis'i ar biimde eletirir. Atatrk, Sylev, TDK Yay. Ank. 1981, s: 490. General Sabis'in 2. Dnya Sava yllarndaki siyasal tutumu ve ilikileri hakknda bkz: (Mumcu Uur, 40'larn Cad Kazan, Tekin Yay., st. 1990, s: 40 vd.); General Sabis'in anlar iin bkz: (Sabis Ali hsan, Birinci Dnya Harbi, cild 3, Nehir Yay.); Sirel Ziya Arif, Bir Emrivaki ile ngilizler Musul'u Nasl Aldlar?, Yakn Tarihimiz, 26 Nisan 1962, s: 261-2. (95) 2000'e Doru, 30 Austos - 6 Eyll 1987 Gizlenen Tutanak, Atatrk, Krtlere zerklik, s: 1-6. (96) 2000'e Doru, 1921 Anayasasnn illere zerklik tanyan bu maddesini grmezlikten gelmiti. Konumann bu acdan yorumu iin: Uur Mumcu, Trk ve Krt; Cumhuriyet, 5 Aralk 1989). (97) Trk stiklal Harbi, s: 280. M. Nuri Dersimi, Alian ve Haydar Beylerin nce idama mahkum olduklarm, sonra TBMM karar ile affedildiklerini, uzun sre stanbul'da srgn yaadktan sonra 1931 ylnda karlan Af yasasn izleyen gnlerde Kokiri'ye dndklerini, Zara'da Kaymakam kr eliyle dzenlenen bir suikast sonucunda ldrldklerini yazyor (Dersimi, s: 147). (98) Dersimi, s: 151. (99) Trk stiklal Harbi, s: 280; Dersimi, s: 152. Kokiri, Krt istiklal savasnn bir merhalesidir, onunla bir meydan muharebesi kaybettik, fakat harp bitmedi. Biz son zaferi kazanacaz. (100) Kut,ay Cemal, erkez Ethem Dosyas, Boazii Yay., 1st. 1989, 3. bas, s: 305 vd. (101) ehidolu Sreyya Hami, Milli Mcadele'de Zile Ayaklanmas, Ank. 1983, s: 20. 198 (102) Nadi Yunus, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti', Sel Yay., 1st. 1955, s: 105 vd. erkez Ethem'in ihaneti kantlanm saylmaz. spat etmeyi gerektiriyor.* Bkz: (Kk Yaln, Trkiye. zerine Tezler, Tekin Yay., st. 1985, s: 710-11); ayn dorultuda gr (ener Cemal, erke Ethem Olay, Okan Yay., st. 1984, s: 70). Kardelerim, Yunanllar pek iyi tanrm. Dinimizi, namusumuzu, hrriyetimizi, malmz mdafaa etmekte bulunmulardr. Onlar Trk milletine deil asi Af. Kemal Paa ve uaklarna kar harp ediyorlar. - erkez Ethem, Peyami Sabah, 2 Nisan 1921. (Sarhan Zeki, erkez Ethem'in haneti, Kaynak Yay., st. 1984, s: 192). erkez Ethem'in Yunan Ordusuna katlmas ve Trk Ordusu ile sava hakknda bkz: (Aknc brahim Ethem, Demirci Aknclar, TTK Yay., Ank. 1978, s: 31).

(103) Karabekir Kazm, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat ve Terakki Erkan. Tekin Yay., st. 1991, s: 138-39 ve 327 vd. (...ngilizlerin Enver ve Halil Paalarla temasa gelmesine tavassut ettii i'sar buyurulan Hakk ismindeki ahs..) (104) Krkolu mer, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), SBF Yay., Ank. 1978, s: 282. (105) Dou Blgesindeki Gemi syanlar ve Alman Dersler, Genelkurmay Yay., Ank. 1946, s: 16; Mumcu Uur, Kazm Karabekir Anlatyor, s: 138. (106) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1924-1938, Genelkurmay Yay., Ank. 1972, s: 43-44: Sekban, Krt Meselesi, s: 139-141. 21 Haziran 1930'da ran ah tarafndan drld pusuda ldrlen ran'daki Krt ayaklanmalarn lideri Simko. Krtler tarafndan Krt Zapatas olarak adlandrlyor. Bkz: (Krt Halk Hareketi ve Baas Irkl, Ko-mal Yay., Ank. 1975, s: 43). (107) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 55. (108) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 484. (109) Trkiye CumhuriyetindeAyaklanmalar, s: 486. Airetler Kavgas (110) Beiki smail, Dou Anadolu'nun Dzeni, E. Yay., st. 1969, s: 237. (111) Frat M. erif. Dou lleri ve Varto Tarihi, M.E.B. Yay., Ank. 1961. s: 96-110-118. Hamidiye Alaylar, 1891 ylnda Erzurum'daki 4. Ordu Ko199 mutan erkez Mir Zeki Paa'nn nerisi ile kuruldu. Airet reislerine, kaymakamlk ve miralaylk rtbeleri verildi. 66 alaydan oluan Hamidiye Alaylar, Ruslara ve Ermenilere kar savatlar. Bu alaylar, yrede bask ve derebeylik arac olarak da kullanldlar. 2. Merutiyet ile birlikte bu uygulama kaldrld. Ancak, alaylar, feodal ilikilerden kaynaklanan glerini ve etkinliklerini srdrdler. Bu alaylar, Kurtulu Sava'na da katldlar. Herbiri 1200 atl Hamidiye Alaylar, Cibran Aireti dnda Celalli, Hayderan, Milli, Sincar, Zilan, Spkanl, Samanl ve Takariyon airetlerinden de olumaktayd (ay, Abdlhalik M.-Kalafat Yaar, Dou ve Gneydou Anadolu'da Kuvay- Milliye Hareketleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ank. 1990, s: 20-31). (112) Bruinessen Van Martin, eyh Sait syan, zgr Gelecek, ubat 1969, s: 28-29; Hasretyan M.A., 1925 Krt Ayaklanmas (eyh Sait Ayaklanmas) 1985, Jina Nu Yay., Uppsala, s: 8. Dernek ye listesinde eyh Sait'in adna rastlanmyor. eyh Sait'in bir eit onur bakan seildii anlalyor. Mutki Aireti Reisi Hac Musa, Erzurum Kongresi'nce Mustafa Kemal bakanlndaki Temsilciler Heyeti'nde yer ald. Atatrk Sylev'de Mutki Aireti Reisi Hac Musa'y Erzincanl bir naki eyhi ve Mutki'li bir airet bakan gibi acnacak kiilerden kurulu ve *Mutki Dalar'ndan dar kmaktan korktuu biiminde ar yergilerle eletirmitir (Atatrk, Sylev, 1 cild TDK'Yay., Ank. 1981, s: 51-59). (113) Frat, s: 125; Cibran Aireti hakknda bkz: (Yavuz Edip, Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Kurtulu Yay., Ank. 1968, s: 316-319); zgr Gelecek, s: 29: Arda Behram. eyh Sait Ayaklanmas Dinsel rtica myd? Toplumsal Kurtulu, ubat 1988, s: 51; Medya Gnei, Temmuz-Austos 1988, s: 20. 1925 ylnda Bitlis'te idam edilen Cibranl Halit Beyin ailesi Sever soyadn ald. Halit Bey'in brahim ve Ahmet Sever adlarndaki iki olu 6'l yllarda ldler. Ayaklanmadan sonra yurt dna kaan, sonra da Trkiye'ye dnen kardei Mahmut Sever de 1973 ylnda ld. (114) Hasretyan M.A., 1925 Krt Ayaklanmas, s: 8; Hasretyan bu konuda u Rusa doktora tezine yollama yapyor: Barzani Hseyin, Krt Probleminin zmnde Krt Parti ve Toplumsal rgtleri (doktora tezi), Moskova 1974, s: 45; Arda Behram, Toplumsal Kurtulu, 8 ubat 1988, s: 51: *..Daha 1923'te kurulan Krt stiklal Cemiyeti, ulusal Wr ayaklanma hazrlklarna giriti..* (115) Hasretyan, s: 8.

200 (116) Frat M. erif, Dou tileri ve Varto Tarihi, MJ.B, Yay., Ankara 1961, s: 119; Toplumsal Kurtulu, ubat 1988r s: 51. (117) Bir bildirge yaynlayan Abdurrahim ile birlikte bu bildirgede imzas bulunanlar unlard: Fahri, Mehmetaazade Bahri, Mustafabin Zlf olu Mehmet, Abdullah Aazade, Krdiyanzade Molla merzade, Melem-yanzade Ahmet, Hac Ali Aazade^ Zlf Bezdua Aazade, Byk Hacaazade. Hacbediraazade Mehmet. Avni Doan'n Yaynlanmam Anlar', Trke daktilo metin, s: 66. (118) Doan Avni, Yaynlanmam Anlar, s: 68. Metni svglerden arndrarak bugnk Trke ile yaynlyoruz. (119) Tarikanl Reid Aa: Eil'li zengin bir aa. Ayaklanmadan sonra srgne gnderiliyor. 1928 ylndaki aftan ronra kyne dnd. Ve kynde ld.. Kr Hseyin Aa: Pi-ran'n kuzeyindeki kylerden birinde yasayan aa. Ayaklanmadan sonra srgne gnderiliyor, yi! sonra kan yasa ile affediliyor. Bir baka nedenle cezaevine giriyor ve cezaevinde lyor. Eyp olu Zlf Aa: Ayaklanmaya katlyor: yakalanyor, yarglanmak zere stiklal Mahkemesine gtrlrken yolda kayor. Bir sre dallarda dolayor, 7 Mays 1928 tarihinde karlan aftan sonra kyne dnyor. Ve kynde lyor. retmen Fahri: Ayaklanma srasnda Piran'da ilkokul baretmeni. Ayaklanmadaki atmalarda ldrlyor.. eyh Abdurrahim: Ayaklanmadan sonra Suriye'ye kayor.. Miri Hamid Bey: Ayaklanmadan sonra stiklal Mahkemesi karan ile aslyor. (Avni Doan'n arivindeki Eil Kaymakam Hakk Gen-olu'nun 24 ubat 1945 gn ve 445 sayl yaz). (120) Hasretyan, s: 9; Behet Cemal, bu tarihi 1926 Mart o'arak veriyor (eyh Sait syan, s: 22). H21) Hasretyan, s: 9: Tuncay Mete, Trkiye Cumhriye-ti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931. Yurt Yay., s: 130. Tuncav. Seyid Abdlkadir'ir ayaklanma ilo bir ilcisinin olmad kansndadr. Karlatrmak iin bkz: (Kk Yaln, Krtler zerine Tezler, s: 770: Arda Behram, eyh Sait Ayaklanmas Dinsel rtica m?, Toplumsal Kurtulu, 8 ubat 1988. ..silahl mcadeleden baka yolun olmad anlald ve (..-) Ali Rza, Ocak 1925 tarihine kadar Seyid Abdlkadir dahil birok aydn ve airet reisi ile grt.- (122) Gstepe Tark Mmtaz, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet Cehenneminde, Sebil Yay.. st., s: 158; Cemal Behet, s: 16; Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 83. 201 (123) Eyupolu smet Zeki, Gn Inda Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi, s: 250. (124) Beiki smail, Dou Anadolu'nun Dzeni, E Yay., st. 1969, s: 251; Harzya Ali, Krt Sorunu, Emek Aylk Sosyalist Dergi, Kasm 1970, s: 47. (125) eyh Sait Ailesi ve yaknlar ile ilgili bilgi verelim: eyh Diyaettin, ayaklanmadan sonra ran'a kayor. Akrabas eyh Ziyaettin ile birlikte ran'da kuruna diziliyor. eyh Tahir ve eyh Mehdi, bir sre kaak yaadktan sonra kan af yasas ile zgrlklerine kavuuyorlar. Her ikisi de sonradan eceliyle lyor. eyh Bahattin, Hns'ta evinde vurularak ldrlyor. Ayaklanmadan sonra Suriye'ye kaan eyh Abdurrahim bir arkadann ihbar zerine 1937de Bismil yaknlarnda jandarmalarca ldrlyor. Ayaklanmadan sonra Irak'a kaan eyh Sait'in oullarndan eyh Selahattin, Irak'ta Babakan Nuri Sait Paa tarafndan Badat Harpokulu'nda okutuluyor. 1930'lu yllarda Trkiye'ye dnnce tutuklanyor ve imali Krdistan Partisi davas nedeniyle 12 yl ar hapis cezasna arptrlyor; yedi yl cezaevinde kalyor; 1970 yl Eyll aynda lyor. eyh Selahattin, 1950'lerde Frat- soyad yerine Saitolu soyadn alyorsa da bu soyad, 1960 ihtilalinden sonra Savcln bavurusu zerine mahkeme karar ile iptal ediliyor. eyh Sait'in ky Erzurum li Hns lesi Kolhisar kydr. Bu ky imdi mahalledir. eyh Sait'in drd kz, alts erkek olmak zere on ocuu oluyor. Btn ocuklar, gelinleri ve damatlar Trakya'ya srlyorlar. Ali Rza, Gyasettin ve

Selahattin, Abdlhalik ve Ahmet Frat Krklareli'nin Vize lesi Midye ve Sergen kylerinde srgn olarak yayorlar. Srgnden sonra Hns'a yerleiyorlar. eyh Sait'in oullar 27 Mays 1960 htilalinde 55 aa arasnda srgne gnderiliyorlar. Ali Rza, Gyasettin ve Selahattin Frat lyorlar.. Ahmet Frat, bir sre Tekman'n Hrbasol kynde yayor. imdi Palandken'de Eriayr yaylasnda oturuyor. eyh Sait'in en kk kz eyh Haydar ile evlenen Azize Hns'ta yayor. 1957-60 dnemi DP milletvekillerinden Melik Frat da eyh Sait'in kz 1972 ylnda len Aye Hanm'n oludur. Frat'n 1947 ylnda len babas eyh Sabahattin de ayaklanma srasnda Hns'taki evinde ldrlen eyh Bahattin'in oluydu. eyh Sait'in byk olu Ali Rza'nn kz ile evlenen Melik Frat, bugn DYP iinde siyaset yapyor. 1973 ylnda TBMM'sine Erzurum Bamsz milletvekili olarak giren Fuat Frat, eyh Sait'in olu Ali Rza Efendi'nln 202 oludur. Fuat Frat, daha sonra MSP'ye girdi. imdi Erzurum-' da RP'de siyaset yapyor. Eski AP milletvekillerinden ve Ecevit hkmeti Devlet Bakanlarndan Ali Rza Septiolu, eyh Sait'in amcas eyh Ha-san'n torunudur. eyh Hasan'n iki olu .Kk Efendi diye bilinen Ali Rza ve erif Efendiler, ayaklanma srasnda ldrlyorlar. Septiolu. 1987 seimlerinde de DYP'den Elaz milletvekili olarak TBMM'sine girmitir. Eski TP milletvekillerinden Dr. Tark Ziya Ekinci'nin kardei Diyarbakr TP l Bakanl yapan kardei Avukat Tahsin Ekinci de eyh Sait'in kardelerinden eyh Tanir'in kz ile evlidir. eyh Abdurrahim'in oullarndan retmen Fevzi Bilgin de TP listesinden Diyarbakr'da seimlere katlmtr. eyh Sait'in kardei Mehdi diye bilinen kardei Muhyettin Aygren de Elaz'da TP'i desteklemitir. Muhyettin Aygren'in olu da 1983 ylndan sonra bir sre ANAP Dicle Belediye Bakanl yapt. Aygren ailesi sol eilimli olarak tannyor. (126) eyh Sait'in kardei Abdurrahim. Piran zenginlerinden Hasan Aa'nn kz Medine ile evlendi. eyh Abdurrahim'in Zlkf, Fevzi ve Selahattin adlarnda erkek ocuu oldu. Ayaklanmadan sonra Suriye'ye kaan eyh Abdurrahim, 19 Temmuz 1937 gn Sinan buca Salat Jandarma Karakolu'na birlikte Suriye'ye gittikleri arkada Yzba Ziya tarafndan ihbar edildi. eyh Sait Ayaklanmas dnda, ayrca 15 Mart 1932 gn Lice'nin Serdi kynn baslp iki jandarma erinin ldrlmesi olay nedeniyle de aranan Abdurrahim, Batman evresinde Bismil'in Salat ky yaknlarnda kan atmada yanndakiler ile birlikte jandarma birliklerince ldrld. eyh Abdurrahim'in zerinde Dersim ile ilgili yazmalar bulundu. 'Diyarbakr Valisi Cihat kmen'in Avni Doan'a yazd 25 Ekim 1943 gn ve 1197 sayl yaz). Ailesi, ayaklanmadan sonra Tekirda'n arky lesi Kirazl kyne srld. Abdurrahim'in olu Zlkf Bilgin 1950-60 arasnda devre - nce DP. sonra Hrriyet Partisi'nden - Diyarbakr Belediye Bakanl yapt. (127) ener Abdlkadir. slamda Fkhi Mezhepler Tarihi, III, Ank. 1958. s: 81-158; Glpnarl Abdlbaki, Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik. Der yay., st. 1987, s: 208-9. Cibranl Halit Bey (128) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Genelkurmay Yay., s: 484. Metni bugnk Trke ile yaynlyoruz. 203 4 Eyll 1924 gnl firar olay le ilgili olarak Babakan smet Paa'nn Cumhurbakan M. Kemal'e yazd yazda 16 Eyll 1924 tarihli yazda 400 ersin kat bildiriliyor (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 484). Ayn kitapta kaan er saysnn 76 + 275 = 361 olduu belirtiliyor (s: 46). Nasturi Ayaklanmas srasnda Yusuf Ziya'nn kardei Temen Ali Rza, temen ve 351 askerle birliklerinden kaan Yzba hsan Nuri, 1937 ylnda Dersim Ayaklanmasnda Der-r-lm Generali Nuri* olarak ortaya kt! (Arda Behram, eyh Bait Ayaklanmas'nm Ulusal ve Sosyal Karakteri, Medya Gnei, Austos 1988, s: 16).

ngiliz gizli kaynaklar birliklerinden kaan be yzba ve drt stemen ad veriyor. Yzbalar: Ahmet Macit, Ahmet Edip, Said Fehmi ve hsan Nuri. stemenler: Hurit, Ahmet Edip, Ahmet Hamdi, Abdul-kasm (lson Robert, The Emergence of Kurdish Nationalism And The Sheiskh Said Rebellion, 1989, University Of Texas Press Austin, s: 172). (129) Dersimi, s: 153. Cibranl Halit Bey. Bitlis milletvekili Yusuf Ziya, Ziya'nn damad Faik, kardei Temen Ali Rza ve Molla Abdurrahman Bitlis Harp Divan tarafndan Hyaneti Vataniye Yasas* gereince verilen karar sonucu 14 Nisan 1025 gn kuruna dizildiler. Mahkeme, Kazm Dirik Paa tarafndan serbest braktrlan Mutki Aireti Reisi Hac Musa'y da 15 yl (Sinop Ceza-evi'nde kalebentlik) ar hapis cezasna arptrmt. (130) Frat, s: 126-27. (131) Frat, s: 129. (132) Frat, s: 130. (133) ' Mehmet erif Frat, Hk basks 1945 ylnda yaplan (Dou lleri ve Varto Tarihi) adl kitabn yazardr. Frat, 1949 ylnda amcas Halil Bey tarafndan ldrlmtr. Cinayet ile ilgili olarak eyh Sait'in olu Ali Rza'nn Mu Ar Ceza Mahkemesi savclnca ifadesi alnmtr. (Ailesinden edindiimiz zel bilgi). (134) Bu ylda ok iddetlenen bu irtica hareketi, her taraftan sezilmi, fakat isyan blgesinde olan idare memurlar Cibranl Halit'in adamlar tarafndan aldatlp keyfiyet yukarlara yazlmamtr. Bu irtica hareketini ilk nce gizli bir mektupla Gazi Mustafa KemaVe arzeden Varto'daki Hormek aireti aydnlar olmutur* (Frat, s: 127). (135) Hamdi Bey'in adn verdii Said-i Krdi'nin eyh Sait deil Said-i Nursi olmas gerekiyor. (136) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 89; Ce204 mal Behet, eyh Sait syan, s: 28. Gen milletvekili Hamdi Bey'in bu ihbar dilekeleri ile ifrelerinin tam metinleri Avnl Doan'in yaynlanmam anlarndadr (daktilo metin: 136-148). apakur'un Yukar Akpmar kynden Mu'un Merkez lesi Kak ky nfusuna kaytl Hamdi Ylmaz, 1879 ylnda dodu, 10.3.1940 trihinde ld. Adliye bakatibiydi. (137) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 89. Elaz Valisi Halis Ergun'un Birinci Umumi Mfetti Avni Doan'a yazd 4.1.1945 gn ve 16 sayl yazda, grevle Palu'ya giden Elaz Baytar Kemaliydi Hac Osman Bey'in grev dn durumu Elaz Valisi Serfieli Hilmi Bey'e bildirdii ancak gereken nlemin alnmad belirtiliyor. Behet Cemal, ayaklanmay haber veren retmen Zeki Dndaralp'n ayaklanmaclar tarafndan cezaevinde ldrldn yazyor (Cemal Behet, a.g.e. ,s: 28). Gen Valiliinin 23 Nisan 1925 tarihinde ileri Bakanlna yazd yazda retmen Mehmet Zeki Dndaralp, Lice'de bir sutan aranmakta olan Galip Aa'nm evinden karken gece karanltnda Galip Aa sanlarak yanllkla ldrld* ileri srlmt. Olay tarihinde Lice Askerlik ubesi'nde grevli Tahsin Cahit ubuka da (sonradan Diyarbakr Halkevi Bakanl yapmtr) Avni Doan'a yazd yazda retmen Zeki Dndaralp'n Liceli Yusuf- Perian olu Mustafa tarafndan sokakta vurularak ldrldn, cesedin iki gn kar .zerinde sokakta kaldn ve kendisinin bu olaya tank olduunu anlatyor. retmen Zeki, apakur Bidayet Mahkemesinin 5 ubat 1925 gn 5 sayl karar ile gerek d beyanlarda bulunmak... iftira etmek* suundan mahkum olmu; ayaklanma 13 ubat 1925 gn balamt! retmen Mehmet Zeki, M. Kemal Paa'ya 5, 12 ve 15 Ocak 1925 gnlerinde ayr telgraf ekmi, bu telgraflardan yalnz 5 Ocak 1925 gn ve 3/33 sayl olan ileri Bakanlna gnderilmitir.. (Avni Doan, Yaynlanmam Anlar, s: 173. Cumhurbakanl zel Kalem Mdrlnn 26 Mays 1925 gn ve 6/295 sayl yazsna yollama yapyor.)

stiklal Mahkemesi, ayaklanma hazrlklarn nceden haber veren Elaz'n Mustafapaa Mahallesi'nden Kamber olu Zeki Dndaralp* hakknda iftira ediyor* diye soruturma aan ve gereken nlemleri zamannda almayan Gen Valisi smail Hakk Bey'i 1 yl hapis cezasna arptrm, apakur Kaymakam Hseyin Hilmi'nin de snr dna karlmasna karar vermiti (Aybars Ergn, stiklal Mahkemeleri, Cilt I-II, 1920-1927, 9 Eyll n. Yay., zmir 1988, s: 325). 205 Avni Doan'n anlarnda Valiye verilen cezann 10 yl olduu kaydediliyor (s: 184). Doan'n anlarnda smail Hakk Bey'in Topal Osman tarafndan ldrlen M. Kemal'in TBMM'sindeki kartlarndan Trabzon milletvekili Ali kr'nn yakn akrabas olduu da belirtiliyor. (138) Arda Behram, Medya Gnei, Austos 1988, s: 20. (139) imir Bilal, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu, TTK Yay., Ank. 1991, s: 6. (140) Fransa Dileri Bakanlnn Gizli Belgeleri (E. Levant, 1918-1929, Kurdistan Caucase Serisi, Vol. 101, s: 20-21). (141) Piran olaynn 13 ubat gn balad (Cemal Behet, s: 23; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 88) yazlyor. Ancak, baz yaynlarda (Dersimi, s: 154; Toplumsal Kurtulu, ubat 1988, s: 52) 8 ubat tarihi veriliyor. (142) Cemal Behet, s: 24: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 88. (143) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 88; Dersimi, s: 154; Cemal Behet, eyh Sait syan, s:. 23; Toker Metin, eyh Sait ve syan, Akis Yay., Ank. 1968, s* 37; Hasret-yan, s: 10; Frat, s: 132. (144) Dersimi, s: 15; eyh Sait'in yannda bulunan bu asker kaaklar, Mehmet olu Bahri, Vali olu Hadik, smail olu smail, Mehmet Ali olu Hasan ve Zlfi Abdal'd (Eil Kaymakam Hakk Genolu'nun 24 ubat 1945 tarihli ve 445 sayl yazs). (145) Dersimi, ...kardei Abdurrahim, hem mfreze komutan subayn hem de Trk askerlerini Piran merkezinde ldrmt,., s: 154. eyh Sait Ayaklanmas Balyor (146) Diyarbakr li Eil lesi Kaymakam Hakk Genolu'nun 1. Genel Mfetti Avni Doan'a gnderdii 24 ubat 1945 gn ve 445 sayl yaz ekindeki rapor, s: 10; Toker Metin, eyh Sait ve syan, Akis Yay., Ank. 1968, s: 38. (147) Dersimi, s: 155; Hasretyan, s: 11. (148) eyh Saife yolda u airetler ve reisleri katlmlard: Paro olu mer komutasnda Butyanl, Fakih Hasan olu Abdulhamid komutasnda Mstanl, mer olu Haydar komutasnda Tavasl, Tavberli Molla Ahmet komutasnda Silvanl airetleri (Behet Cemal, s: 25, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 89). 206 (149) Cemal, s: 26; Frat, s: 132. (150) Dersimi, s: 155; Frat, s: 133; Hasretyan, s: 11. Avni Doan'n arivindeki Mustafa Kzlkaplan imzal 21 sayfalk raporda. eyh Sait'e Darahini'de Jandarma Temeni Mehmet Mihri, Hac Mustafa Aann oullarnn yardm ettikleri, eyh Sait'in Piran'da ktktan sonra Hasenal Halit, Haydaranl Halit, Hizanl Selahattin, Mulu Kasm ve Rza ile de haberletii kaydediliyor. (151) Ayaklanmay bastran birliklerde grev alan Mustafa Kzlkaplan'm raporuna gre Haniden Mustafa Bey ve olu Mahmut, Salih Bey, Hamdi Bey, eyh Cafer, eyh Abdullah. kr ve olu Refo, Kasap Ali, Molla Zlf, Hani'nin aklat Ky'nden ahin Bey ve Sadk. Hani'nin ele geirilmesinde eyh Sait ile ibirlii yapmlardr. (152) eyh Sait ile yaplan bu toplantya katlanlar : Lice'nin ileri gelenlerinden Hakk Bey, brahim Bey ve oullar, Liceli Selim ve Fehmi. Molla oullar Galip ve Tahir (Avni Doan Arivi. Kzlkaplan raporu, s: 3). (153) Emekli Kurmay Albay Reat Halli tarafndan hazrlanan ve Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl yaynlar arasnda 1972 ylnda baslan Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar- kitabn bu blm Behet Cemal'in 1955 ylnda

baslan eyh Sait Ayaklanmas adl kitab ile kelime kelime ayndr (Trkiye Cumhuriyetinde., s: 95-96: Cemal, s: 29-30). (154) Dersimi, s: 155. (155) Cemal, s: 30-31. (156) Olayn tanklarndan Tahsin Cahit ubuku'nun Avni Doan'a verdii rapor, s: 11. (157) ubuku'nun anlatmlar, rapor, s: 12. meri Fer-ro. Darahini'de atmalarda ldrld. Abdussamet, ark stiklal Mahkemesi karar ile idam edildi. Abdussamet hakknda ubuku tanklk yapt. (158) Tmgeneral Mrsel Baku. 1881 ylnda Erzurum'da dodu. 1904 ylnda Harpokulunu bitirdi. Balkan, Birinci Dnya ve stiklal savalarna katld. Ayaklanma srasnda 7. Kolordu Komutan Vekillii yapt. 1938'de Askeri Yargtay yesiyken emekliye ayrld. 1943-1945 yllar arasnda Kocaeli milletvekillii yapt, 2 ubat 1945 tarihinde ld (Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Genelkurmay Yay., Ank. 1989, s: 146. (159) Cemal, s: 32. (160) Mustafa Kzlkaplan'm Avni Doan'a verdii rapor, s: 7. (161) nn smet, Hatralar, Bilgi Yay., Ank. 1987, s: 198; Toker, s: 12. 207 (162) Bugnk Trke ile yaynladmz bu konumalar 1in bkz: (TBMM Tutanaklar, : 64, 25.2.1925, C: 2, s: 306-309). (163) Ayn Tarihi, 1341, say 14, Ank. Gololu Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Gololu Yay., Ank. 1972, s: 107. (Telgraflar bugnk Trkeye evirerek yaynlyoruz.) (164) Frat, s: 137 (Metin bugnk Trkeye evrilmitir). Hormek Airetinin eyh Sait Ayaklanmasnda Hkmetten yana tavr almas konusunda Dersimi'nin yorumu yledir: ..Bu srada Bitlis Havalisindeki bir ksm Krt airetleri ve Varto mntkasndaki Hormek ve Lolan airetleri reisleri, Trklerin ifalatna kaplarak Kdistan mcahitlerini arkadan vurmak suretiyle geri ekilmeye mecbur brakmlard. teden beri aralarnda husumet inzimam eden Trk ifalat yznden ve Lolan airetleri reisleri bu muharebelerde Cebran ve Hasenan airetlerine vurduklar darbe Krtlk tarihinde lanetle yadedilecektir. Bir Polis Oyunu (165) Seyit Abdlkadir, Sadrazam Talat Paa'nn emri le Emniyet Genel Mdrlnn 16 Nisan 1333 (1917) tarih ve 764/74 sayl emri ile izlenmeye alnmtr. Abdlkadir, srekli olarak polis tarafndan yakaland ana kadar adm adm izlenmitir. 2 Aralk 1924 gn eyh Sait'in" olu Ali Rza ve emdinli Tahrirat Katibi Sleymaniye-li Nafiz'le be saat sre ile grtkleri, 4 Aralk gn Ali Rza'nm yeniden Seyid Abdlkadir'in evine geldii, bir gece evde kald, 1 snf 3 memur Bahattin tarafndan 7 Aralk 1924 gn ve 663 sayl rapor ile Emniyet Mdrlne bildirilmitir. 8 Nisan 1925 gn ngiliz Bykelilii kavaslarndan Selim hsan'n Abdlkadir'in evine geldii, 12 Nisan gn de Seyid Abdlkadir'in olu Seyit Mehmet'in Reit Paa yalsnda ngiliz Mr. Taker ile yarm saatlik bir grme yapt belirtilmitir. ark stiklal Mahkemesi dava dosyalar arasnda bulunan bu raporlardaki ayrntl bilgiler Avni Doan'n yaynlanmayan anlarndan alnd (daktilo metin, s: 90). (166) General Deedes, Genel Kurmay Bakan deil stanbul'daki ngiliz askeri ataesidir. (167) Bu rapora. eyh Sait'i yarglayan stiklal Mahke--mesi Savcs Ahmet Sreyya rgeevren'in Dnya Gazetesi'nde 2C3 yaynlanan anlarnda yer verilmitir (Dnya. eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemeleri, 1 Haziran 1957). Ayn rapor metnine Avni Doan'n yaynlanmayan anlarnda da rastlyoruz, rgeevren. Kr Sadi ile gren grevlinin adnn Nizamettin, Doan ise Polis Celal olduunu yazyor (Doan, daktilo metin, s: 92 vd.).

Baydar Ekrem, M. Kemal'in stanbul Emniyet Mdrydm. Cumhuriyet, 2 Austos 1971. Derleyen - Orhan Erin: in komik taraf Nizamettin Efendi'nin kendisini bir ngiliz olarak tantmasna ramen tek kelime ngilizce bilme-mesiydi. Fakat, o kadar gzel taklit yapard ki, arrdnz. n-gilizceyi de sanki ngiliz centilmenleri gibi telaffuz ediyordu. (..) Nizamettin Efendi akam Emniyet Mdrlnde mzakereleri anlatrken hem glyor, hem de dnyordum. sin ilgin yan, oturduumuz binann Seyit Abdlkadir'e ait olmasyd. 70-80 bin lira o gn iin byk parayd. Ama para temini bizim in g deildi. Felah Grubunu ynetirken para meselelerini Osmanl Bankas ile hallediyor ve demeleri de ek ile yapyorduk. Ama artk karlklar yoktu. Bu eklerden birini kullanmak meseleyi halledebilirdi, yle yaptm. Bir eki hamiline denmek zere doldurdum ve Mr. Templen'e verdim. Bu arada, eskiden beri ibirlii yaptm Ber Kerestiyan' aradm. Kendisine, doldurduum ekin numarsn bildirdim ve bu ekle para almaya gelen olursa bana bildirmesini rica ettim. (....) Kesin sonuca ulaamadmz iin zgndk ama o gne kadarki temas ve gelimeler, Abdlkadir'in eyh Sait ile ibirlii yaptn, Bamsz Kurdistan Devleti'nin bana ge-li'c-:-: istediini btn plakl ile gsteriyordu. Seyit Abdlkadir'in yalsn karadan ve denizden kontrol altna aldrdm. eyh Sait. Seyit Abdlkadir ile yz yze konumam; olu Ali Rza Efendi'yi arac klmt. (...) ok muhtemeldir ki, Seyit Abdlkadir, Mr. Templen ile koruttuum:, temas ettii ngiliz ajanlarna sylemi, onlara da stanbul'da byle grevli bir ngiliz olmadn sylemilerdir. Dier bir ihtimal de Seyit Abdlkadir'in yalsnn evre-, sinde grevli bulunan ngiliz servisi ajanlar, memurlarmzn giri klarn grmlerdir. Behet Cemal (eyh Sait syan. Sel Yay. 1955, s: 15) ve Metin Toker (eyh Sait ve syan, Akis Yay. 1968, s: 55) ve Vedat adili (Trkiye'de Krtlk Hareketleri ve syanlar, Kon Yay., Ank. 1980. s: 73-74) Kr Sadi ile iliki kuran ve gren kiinin Nizamettin olduunu yazyorlar. 209 F.: 14 rgeevren ve Doan'm anlar ve bu anlarda yer alan raporlarn incelenmesinden kan sonu. Kr Sadi ile ilk grmeleri Celal'in yapt, Nizamettin'in ngiliz Templen kimlii ile yapt bir tek grme olduudur. Raporu, bugnk Trkeye evirerek yaynlyoruz. (168) Cemal, s: 79-80. (169) 1914 ylnda Molla Selim liderliindeki baarszlkla sonulanan Krt Ayaklanmas (Celil Celile, 1914 Krt Ayaklanmas, Toplumsal Kurtulu, ubat 1991, s: 33 vd.). Ermeni yayn organi Horizon, ayaklanmaya ok sayda Er-meninin de katldn yazd (Celil Celile, s: 35). Ayaklanmaya katlan ve bu nedenle aslan Gayda Ky'n-de eyh Sayid Ali, Akbulut Hkmeti Devlet Bakan emekli Bykeli Kamuran nan'n dedesidir. (170) Cemal Behet, s: 82; Doan Avni, Yaynlanmayan Anlar, s: 101-102'deki bilgilere gre Palulu Abdullah Sadi ile yaplan grmeler, polis Celal tarafndan ileri Bakanlna 13 Ekim 1924 gn ve stanbul Polis Mdrl 919 say ile 11 Aralk 1924 ve 1535 sayl yaz ekinde gnderiliyor. ileri Bakanl 3 ubat 1935 gn ve Emniyet 1821/652 sayl yaz ile grmelere ara verilmesini istiyor. Piran'da ayaklanma baladktan sonra 29 Mart 1925 gn 1688 sayl emir ile grmelerin yeniden balatlmas isteniyor! (171) ngilizler ile ibirlii yapan Arap lideri Mekke erifi Hseyin (Kandemir Feridun, Medine Mdafaas, Nehir Yay., st. 1991. s: 421 vd.). (172) Dnya, rgeevren Sreyya, eyh Sait syan, 2 ve 3 Haziran 1957. (173) eyh Mahmut Berzerci. 1918 ylnda Krtlere zerklik verilmesi iin bavurdu. Binba Noel, kendisini Gney Krdistan hkmdar ilan etti. eyh Mahmut. 1919 ylnda da ngilizlere kar ayakland. Ancak ayaklanma

baarszlkla sonuland. eyh Mahmut, 1922'de yeniden ayakland. Bu ayaklanma da baarszlkla sonuland. 1930'da Irak ve ngiliz ordular, eyh Mahmud'un ayaklanmasn bastrdlar. Mahmut, 1956 ylnda Badat'ta ld (Aegleton William, 1946 Me-habad Krt Cumhuriyeti, Koral Yay., st. 1960, s: 40). (174) Metin Toker, bu yalnn Nafia Nezareti Muhasebecisi Sadi Beyden satn alnp Seyit Abdlkadir'e Sultan Abdl-hamit tarafndan hediye edildiini yazyor (Toker, s: 55). Seyit Abdlkadir'in ailesinden aldmz bilgiye gre sonradan bahesine apartmanlar yaplan bu yal 1914 ylnda ak arttrma yoluyla satn alnmtr. Daha nce Sultanahmet'te Akbyk Mahallesi'nde oturan Abdlkadir, sonra Kzltoprak'a yerlemi, daha sonra da bu yaly satn almtr. 210 Seyit Abdlkadir, durumalarda Kadiri Tarikat kurucusu Abdlkadir Geylani soyundan geldiini ileri srmt. Geylan, Abdlkadir Geylani'nin doum yeri olan ilenin addr. stiklal Mahkemesi karar ile babas ile birlikte aslan Seyit Abdlkadir'in olu Mehmet'in iki kz ve iki olu oldu. Oullardan biri ran'a'yerleti. ki kz ve olu Hzr, stanbul'da yayorlar. Seyit Abdlkadir'in torunu Hzr, Abdlkadir Geylani'nin doum yeri olan .Geylan^' soyadn ald. Haydarpaa Lisesi'ni bitirdikten sonra Amerika'da tekstil mhendislii renimi gren Hzr Geylan, 1971-74 yllan ara^ snda Smerbank Genel Mdrl yapt. Yk. Mhendis Hzr Geylan daha sonra 1975-79 yllar arasnda da Ortakpazar'-da Sanayi Bakanl temsilciliinde de bulundu. (175) imir, ngiliz Belgeleriyle Krt Sorunu (1924-1938, TTK Yay., s: 60: zgn kaynak: ngiltere Dileri Bakanl belge no: F.O 424/262, p. 167168 173, no: 175). (176) imir, s: 64, ngiltere Dileri Bakanlndaki zgn belge says: F.O 424/262, p. 173, no: 180. (177) imir, s: 59. Takrir-i Skun Dnemi Balyor (178) TBMM Zabt Ceridesi. : 69 4.3.1341, c: 2, s: 134-135. (179) Mumcu Uur, Kazm Karabekir Anlatyor, Tekin Yay.. st. 1990, s: 144 vd.: 1924 yl Kasm aynda kurulan Terakkiperver Cumhuri-vot Frkas'nn genel bakanlna Kazm Karabekir getirilmi, Rauf Or bay ve Adnan Advar genel bakan yardmclklarna seilmilerdi. Refet Paa (Bele), zmir suikast nedeniyle as-;an Rt Paa. Halis Turgut, Feridun Fikri (Dnsel), Cafer Tayyar Paa (Eilmez) da partinin kurucular arasnday-dlar. Ali Fuat Paa (Cebesoy), partinin genel sekreteriydi (Kandemir Feridun, Siyasi Dargnlklar, Cilt 3, Ekinci Tarih Yay., st. 1955, s: 18-19: Mazc Nuren, Belgelerle Atatrk Dneminde Muhalefet, Dilmen Yay., st. 1984, s: 80). (180) TBMM Zabt Ceridesi, Cilt 14, : 63, 23. 2.1341, c: 3. s: 288 ve 306 vd. (181) Okyar'a Hkmet iinde Recep Peker'den baka Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt), Deniz Bakan hsan (Eryavuz), Ticaret Bakan Ali Cenani ve ileri Bakan Cemil (Uybadn) kar kmlard (Cemal Behet, s: 54); Toker, s: 64. 211 (182) Toker, s: 66. (183) Okyar Fethi, Devirde Bir Adam,, Tercman Yay. 1st. 1980, s: 371. (184) Takrir-i Skun Yasas'n getiren 3. smet Paa Hkmeti, ileri Bakan Cemil Uybadn, Dileri Bakan Tev-fik Rt Ara, Milli Savunma Bakan Recep Peker, Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt, Bayndrlk Bakan Sleyman Srr Bey. Maliye Bakan Hasan Saka, Ticaret Bakan Ali Cenani, Salk Bakan Refik Saydam, Deniz Bakan hsan Eryavuz. Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi Tanrover ve Ziraat Bakan Sabri Toprak'dan olumaktayd (TBMM Tutanak Dergisi: Dnem 2., cilt 15, sayfa 127; Dal Nuran - Ak-trk Belma, Hkmetler ve Programlan, TBMM Yay. Ank. 1988, s: 33). (185) Toker, s: 67.

(186) TBMM Zabt Ceridesi, Cilt 15, : 69, 4.3.1341 (1925), c: 1, s: 127. (187) Yasay gren Adliye Encmeni yeleri unlard: Bakan Saruhan milletvekili Mustafa Fevzi, Tutanak yazman orum milletvekili Mnir, yeler Konya milletvekili Refik (Koraltan), Karesi milletvekili Mustafa Sreyya rgeevren, Beyazt milletvekili efik, Krehir milletvekili Ali*Rza. Bursa milletvekili Yusuf Ziya ve Dersim milletvekili Feridun Fikri (Dnsel). (188) Feridun Fikri Bey'in bugn de geerliini koruyan parlak ve tutarl konumasn bugnk Trkeye evirerek yaynlyoruz. TBMM Zabt Ceridesi, cilt 15, : 69, 4.3.1341, c: 2, s: 133-134. Gololu Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Turhan Kitabevi, Ank. 1972, s: 112. Feridun Fikri Dnsel, 1892 ylnda stanbul'da dodu. 23 Aralk 1958 gn Ankara'da ld. Hukuk renimini tamamladktan sonra Paris Hukuk Fakltesi'nde doktora yapt. 2. dnemde milletvekili oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular arasnda yer ald. 1926 ylndaki zmir suikast nedeniyle stiklal Mahkemesinde yargland. Dava sonunda akland. 8 ve 9. dnem Bingl milletvekillii yapt (nelin Adnan, Nutuk'un inden, Yce Yay. 1981, s: 61; Aybers, s: 452). (189) TBMM Zabt Ceridesi 4.3.1341 (1924), s: 135. Takrir-i Skun Yasas, CHP grubunda 79'a kar 82 oyla kabul edilmiti. Bkz: (Topuz Hfz, Cumhuriyeti Kuranlar Anlatyor: Takrir-i Skun Kanunu ile neler kaybettik?, Akam, 4 Kasm 1951; Tuncay, s: 139). Takrir-i Skun Yasas'n bu ateli konumas ile savu212 nan Refik Koraltan, 1891 ylnda Divrii'de dodu. 17 Haziran 1974 gn stanbul'da ld. 1914 ylnda Hukuk Fakltesini bitiren Koraltan, 1914-18 arasnda savclk ve emniyet mdrl yaptktan spnra Anadolu'ya geti. lk TBMM'sine Konya milletvekili olarak girdi. Yozgat ve stanbul stiklal Mahkemelerinde yarg olarak alt. 1935 ylndan sonra Artvin, Trabzon ve Bursa valiliklerinde bulunduktan sonra 1939 ylnda yeniden TBMM'sine girdi. 1946 ylnda DP'nin kurucular arasna Katld. 1950-60 yllar arasnda TBMM bakanl yapt. 27 Mays 1960 htilali'n-den sonra Yksek Adalet Divannca yarglanarak lm cezasna arptrld. Bu ceza Milli Birlik Komitesince yaam boyu hapis cezasna dntrld. 1966 ylnda karlan Af Yasas ile zgrlne kavutu (Aybers, s: 488). (190) Sivas milletvekili Halis Turgut, M. Kemal Paa'ya suikast dzenlemek suundan zmir stiklal Mahkemesi karar ile 14 Temmuz 1926 sabah zmir'de idam edilmiti (Aybers, s: 453). (191) Recep Peker, 1889 ylnda dodu, 1 Nisan 1950 tarihinde ld, Harp Okulunu bitiren Recep Peker, 1. Dnya Sava ile Balkan Sava'na katld. lk TBMM genel sekreterliine getirildi. 1923 ylnda 2. dnem milletvekili olarak TBMM'-ne girdi. Ayn yl CHP genel sekreterliine seildi. Oniki yl bu grevi srdrd. Okyar, nn ve Saraolu hkmetlerinde ileri, mar ve skan Bakanl ve Milli Savunma Bakanlklar yapt. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi'nde bayazarlk yapt. niversitelerde nklap Tarihi dersleri verdi. 1946 ylnda kurulan Hkmetin de babakanlna atand.. Peker, 1935 ylnda talya ve Almanya'da faist parti modellerini inceleyip, Atatrk'e bu modelleri sunmu, Atatrk'n byk tepkisiyle karlanmt (Soyak Hasan Rza, Atatrk'ten Hatralar, Yap Kredi Bankas Yay., st. 1973, s: 589). Ayaklanma Bastrlyor (192) imir, s: 27, kaynak zgn belge: F.O 424/262, p: 82-83, No: 87. (193) Lindsay, herhalde, Seyid ,Abdlkadir'in ilikilerinden sz ediyor. Bugne kadar eyh Sait'in ayaklanma ncesinde ngilizlerle iliki kurduunu gsteren ak kant ya da belge bulunmu deildir. eyh Sait Ayaklanmasnda ngilizlerin bir rolnn olup olmad bugne kadar ok tartlmtr. Krt-ngiliz ilikilerine, Sevr Anlamas - Lozan grme213

leri ve Musul sorunu asndan baklnca bu ilikilerin amac anlalr. Kurtulu Sava ile ilgili gizli ngiliz yazmalar da bu amac yeterince sergilemektedir. Tartma konusu eyh Sait Ayaklanmasnn ngilizlerce dzenlenip dzenlenmediidir. Bu konuda eitli grler ileri srlmektedir. rnein Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl tarafndan yaynlanan Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar- kitabnda eyh Sait Ayaklanmas ncesinde ngiliz Intellicens Service'-nin Dou'da btn metodlarn kullanarak Trkiye iinde karklklar karmaktan bir an geri kalmad yazlyor (s: 78). Liselerde okutulan Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi* ders kitabnda ayaklanmay ngilizlerin kartt (Su M-kerrem K. - Mumcu Ahmet, MEB Yay., Ank. 1983, s: 187) gr savunuluyor. Ayn kouttaki gr, ngiltere'nin Nasturi ve Krt hareketlerini destekledii tmceleriyle Doan Avcolu tarafndan ileri savunulmutur (Avcolu Doan. Milli Kurtulu Tarihi, Tekin Yay., st. 1974. s: 1417). Avcolu, 7 Mart 1925'te Diyarbakr'a Krdistan Krall Harbiye Bakanl adresine yazl baz ngiliz silah ve kataloglarnn geldiini de yazyor (s: 1333). 9 Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Bakan Prof. Dr. Ergn Aybars ayaklanmann ngiliz tahrikiyle- kt kansndadr (Aybars, stiklal Mahkemeleri, s: 261). Do. Dr. smail Beiki. Atatrk niversitesi'ndeki doktora tezinde Dou ayaklanmalarmdaki emperyalizm olgusunu inceledii blmde u gr savunuyor: rnein 1925'te eyh Sait syannn patlak verdii ilk gnlerde ngiliz silah fabrikalarndan eyh Sait'e eitli silah kataloglarnn gelmesi emperyalizmin bu konudaki almalarn dorulamaktadr (Beiki smail, Dou Anadolu'nun Dzeni, E Yay., 2. Bas, st. 1970, s: 308). Dr. Beiki, bu grlerini sonradan deitirmi ve u satrlar yazmtr: ..Dou Krdistan'daki btn bakaldrlar hep ngiltere'nin destei ile bastrlmtr. eyh Sait Krt isyannda Krtlere ngilizlerin yardm ettii byk bir aldatmacadr (Beiki smail, Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yay., st. 1990, s: 28). Trk-ngiliz likileri (1919-1926) balkl incelemeyi yapan Ankara SBP retim yelerinden Prof. Dr. mer Krk-olu, ngiltere'nin Krt sorununa kar genel ilikisi gerei ayaklanmay yakndan izledii fakat destekleyici bir tutumdan da kand kansndadr (Krkolu, s: 314). 214 SBF retim yelerinden Prof. Dr. Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931) balkl kitabnda Hemen belirteyim ki, resmi ideolojiyle ileri srlen (ve sol evrelerce de benimsenen) bu harekete ngiliz kkrtmalarnn yol at sav, inanlmas g grnyor (Tuncay, s: 130) diye yazyor. Kemal ke, Musul Meselesi Kronolojisi balkl kitabnda ayaklanmann ardnda ngilizlerin bulunup bulunmad henz aydnla kavumu deildir grn savunuyor (ke, Musul Meselesi Kronolojisi 1918-1926, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, st. 1991, s: 168). eyh Sait Ayaklanmasn bastran Hkmetin Babakan smet nn, Btn bunlarda eyh Sait syannda memlekette senelerden beri yuvalanm propagandann eseri grlmtr. eyh Sait syann dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller bulunamamtr diyor (nn smet, Hatralar, 2. Kitap, Bilgi Yay., Ank. 1987, s: 202). (194) imir, s: 28, kaynak zgn belge: F.O 424/262, p: 100, no: 103. 1920 ylnda stanbul'da kurulan Tarikat- Selahhiye ya da Trkesi ile Yksek Hilafet Haklarnn Savunulmas adl rgt de Vahdettin'! yeniden padiahla getirmek iin almalar yapyordu. Bu dernek, Krtlerle de ibirlii iindeydi. Dernek Dou illerinde distol adl bir koyun hastal ilac satma perdesi altnda almalar yapmt (Avcolu, s: 1334). Yurt dnda toplanan Hilafet Kongresi de eyh Sait ve Seyid Abdlkadir ile iliki kurmutu (Cemal, s: 17; Avcolu, s: 1333; Soyak Hasan Rza, Atatrk'ten Hatralar, cilt 1, s: 315-316 ve 335-337). (195) Fransz Dileri Bakanl gizli belgeleri, E. Levant (1918-1929 Krdistan Cause Serisi, Vol. 101, s: 21 vd.).

(196) Korgeneral Kazm Dirik, 1881 ylnda Manastr'da dodu. 2 Temmuz 1941 ylnda Edirne'de ld. 19 Mays 1919 tarihinde Samsun'a kan Mustafa Kemal'in kurmay bakan olan Dirik, Balkan, Birinci Dnya ve stiklal Savalarna katlm. Ayaklanmay bastran 2. Tmen Komutan olarak grev yapm ve 1928 ylnda da ordudan ayrlmt. 1935 ylna kadar zmir Valilii, bu tarihten sonra da Trakya Genel Mfettilii yapt (Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, s: 127-129). (197) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 100-101; lson Robert, s: 108 vd. (198). Dersimi, s: 157; Frat, s: 133; Cemal, s: 32. (199) Behet Cemal, s: 33. 215 (200) Dersimi, s: 157; Olson, s: 110. (201) Frat, s: 135. (202) Krtlerle ibirlii yapm olan Elaz eraf bu defa da Trk kuvvetleriyle ibirlii yaparak onlar takip ekmilerdi* (Dersimi, s: 158). Ayrca bkz: Hasretyan, s: 14; Frat, s: 135. (203) Cemal, s: 36-37; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 119 vd. (204) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 119. (205) Cemal Behet, s: 63-64; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 120; Avcolu, s: 1333; Aybars, 283; Beiki, s: 308. eyh Sait adna ngiliz silah fabrikalarndan kataloglar gelmi olmas doruysa bile - ngiliz Hkmetinin resmi politikasnn bu ynde olduunu kantlamaz. Kapitalist dnyada zel giriimin elinde olan uluslararas silah ticaretinin hkmet denetimi altna sokulma abalar ok yenidin (Tuncay, s: 130, dip notu: 5). O tarihlerde ngiliz silah ticareti Mulal bir Rum olan Sir Vasil Zaharoff'un elindeydi. Zaharoff, ngiliz hkmetleriyle ili-dlyd. Zaharoff, ngiliz Babakanlarndan Lloyd George ve Fransz Babakan. Clemenceqau'nun yakn dostuydu. ngilizler, bu silah tacirine .sin unvan verdiler; Franszlar da Legion d'honneun nian ile dllendirdiler. ngiliz silah irketleri 1931 ylnda Dnya silah ticaretinin yzde 28'ini ellerinde tutuyorlard (Sampson Anthony, The Arms Bazaar, Coronet Books, Londra 1981, s: 72). Tuncay'n bu yorumu bu nedenle doru deildir. ngiliz silah irketleri o tarihte hkmetin denetimi altndadr. Tuncay ngiliz belgelerini incelemeden, Seyit Abdlkadir ile ilgili belgeleri okumadan bu olaylar ve ilikiler konusunda yorumlar yapyor. Ayrca dnya silah ticareti konusunda genellemeye ve soyut yaklamlarla mantk yrtyor. Bu gibi konular incelenmeden yazlmaz. Genellemelere dayal savlarla da tarihsel konularda kesin yarglara varlmaz. (206) Frat, s: 139; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 123; Hasretyan, s: 13. (207) eyh Sait kuvvetlerine kar sava rgtleyenler Hormek Aireti'nden Veli Aa, Ali Haydar, M. erif, M. Halit, Tatanl Haydar'd. Mu erafndan Hac Dervi, Kamil, Hamza ve Feremez Aalar ile Bildiri Aireti Reisi Hac Fira olu Hasan Bey, eyh Sait kuvvetlerine kar savamlardr (Frat, s: 139-143). (208) Tmgeneral Osman Nuri Koptagel, 1874 ylnda dodu; 1942 yl Kasm aynda ld. Balkan, 1. Dnya ve s216 tikla Savalarna katld. Ayaklanma blgesindeki 12. Tmen komutan olarak grev yapt. 1927'de Askeri Mahkeme yeliine, 1932'de de Askeri Yargtay yeliine atand. 1934 ylnda emekliye ayrld. Daha sonra Malatya milletvekilliine seildi (Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, s: 39). (209) Adamlar ile birlikte ran'a geen Hasenal Halit Bey, ran'da Mako lesinde Mako kaymakam tarafndan atrlan ate ile karlatlar. Hasenal Halit, eyh Sait'in olu Ali Rza ve Ferzende Aa, Mako'dan bu yaylm ateinden kurtuldular. Hasenal Halit'in olu emsettin ve Zirkan Aireti'nden Kerem Bey bu atmada ldler. Ali Rza ve Hasenal Halit daha sonra Krt lideri Simko'ya katldlar. Ali Rza, Suriye'de loybun rgtne girdi. Hasenal Halit, yeniden

ayaklanmak zere Malazgirt'e dnerken yolda yakaland. 31 Temmuz 1926 rn Diyarbakr'da idam edildi (Frat, s: 146; Hasretyan, e: 15). (210) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 126. (211) a.g.e., s: 136. (212) Behet Cemal, s: 72; Toker, s: 98: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 138. (213) Bitlis Harp Divan Svari Tmen Komutan Vekili Albay Ferit bakanlnda kurulmutu. Cibranl Halit Bey ve arkadalarnn kuruna dizilmeleri tarihi 14 Nisan 1925'dir. Dersimi ve Frat baka tarihler veriyorlar. Dorusu 14 Nisan'dr. Mutki Aireti Reisi Hac Musa'nn Krt stiklal Cemiyeti ile ?lgili itiraflar gz nne alnarak Musa Bey'e idam yerine 15 yl ar hapis cezas verilmitir. (214) Toker, s: 99. (215) Dersimi, s: 159. (216) eyh Sait ile birlikte teslim olanlar unlard: Damad Melekanl eyh Abdullah, Binba Kasm, eyh Ali, Cibranl smail, Hatto oullar Reit, Mahmut, Temur Aalar ile Karpazarl Reit, eyh Galip, an eyhleri brahim ve Hasan, Silvanl emsettin, Bolanl Hac Halit (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 138; Frat, s: 147). Serck Ky'nden Lolanl Hseyin Efendi (Ballkaya)'nin komutasndaki milisler, Abdurrahmanpaa kprsn tutmulard. Talat Bey, Derik Ky'n kuatmt. Galip Bey'in emrindeki askerler ile Lolan ve Hormek milisleri de kpr balarndan ku uurtmuyorlard. eyh Sait, kprde Lolanl Hseyin Efendi'nin milislerince alan ate ile karlamt. Serckl Hseyin Efendi, eyh Sait'in yakalanmasndaki yararllndan tr Atatrk, nn ve Fevzi akmak tarafn217 dan dllendirildi. Osman Nuri Paa, Hseyin Efendi'ye takdirname ile 1000 TL'lk dl de verdi (Kocada Burhan, Lo-lan Oyma ve Yakn evre Tarihi, Yalova 1987, s: 215-216. Yazar yakalanma tarihini 27 Nisan olarak veriyor). Kaan Cibranl Kamil ve Baba, eraettin da eteklerinde Hormek atllarnca yakalanmtr. Teslim olanlarla yakalananlar Osman Paa tarafndan apakur Kaymakam Sa-im Bey'e teslim edilmilerdir. Saim Bey de sanklar geni gvenlik nlemleri altnda Diyarbakr'a gndermitir. (217) Beiki smail, Orgeneral Mulal Olay ve Otuz Kurun, Belge Yay. Bilim Dizisi, st. 1991, s: 45. eyh Sait'i Bacana Kasm Bey hbar Ediyor (218) Binba Kasm Ata'n bu szlerini ieren ifadesi Emniyet Mavirliinin 9.12.1944 gn ve 1347/4276 sayl emri^ zerine Aydn li Ske Kaymakamlnca alnarak 13.1.1945 ta-* rihinde Tahrirat 7134 say ile Diyarbakr'daki Birinci Umumi Mfettilie gnderilmitir. Bu ifade de Avni Doan'm arivindedir. (219) eyh Abdullah, erafettin Dalar'ndaki ad sonradan (Mutluca) olarak deitirilen Melekan Ky'ndendir. Cibranl Halit Bey ile de akraba olan eyh Abdullah, eyh Sait'in kzlarndan Hayriye ile evlenmitir. Melekanl eyh Abdullah kz Emine de amcas eyh Ebubekir'in olu Vahdettin ile evlenmitir. Bu evlilikten be kz ve be erkek ocuk olmutur. Melekanl eyh Abdullah'n be erkek torunundan biri olan Mahmut Snmez, 1986 ylnda yaplan ara seiminde ANAP Bingl milletvekili olarak TBMM'sine girdi. Snmez, 1987'den sonra da ANAP Bingl l Bakanlna getirildi. (220) eyh Sait'in stiklal Mahkemesinde 21 Mays 1925 gn yaplan sorgusunda olay Kasm Bey'in anlatt gibi anlatmtr (rgeevren, Ahmet Sreyya, eyh Sait syan, Dnya Gazetesi, 11-14 Haziran 1957). Kasm Bey'den emin deildim. Yalnz kaarken Menek-ut'ta grdm. Teslim olmak meselesini bu Kasm Bey ortaya kard. eyh Abdullah da Kasm Bey'in fikrinde oldu (rgeevren, Dnya, 14 Haziran 1957). (221) Ayaklanmay hazrlk aamasnda retmen Mehmet Zeki Dndaralp, Gen milletvekili Hamdi Ylmaz, Hormek Aireti ileri gelenleri dnda ayrca eyh Sait'in bacana Binba Kasm, 1924 yl Ekim aynda Mustafa Kemal Pa-.a'ya ihbar ettii anlalyor. 218

erif Frat Hormek Aireti'nin ayaklanma hazrlklarn nasl haber verdiini yle anlatyor: Bu irtica hareketini ilk nce gizli bir mektupla Gazi Mustafa Kemal'e arzeden Varto'daki Hormek Aireti'nin aydnlar olmutu. Bu haberden sonra byk kurtarc 1924 Ekim aynda Pasin depreminden tr Erzurum'a gelmiti. Erzurum yurtseverlerinden ve idari makamlardan edindii tahkikatta ve Cibranl Halit'in gsterdii muhalefetten yaknda isyann balayacan anlam ve Ankara'ya dnerken Yusuf Ziya, Cibranl Halit ve arkadalarnn yakalanmalarn emir buyurmutu (Frat, s: 127). (222) Fehmi F'.rat'n bu Krte iiri eyh Sait'in torunlarndan Melik Frat'dan aldk. iiri de Melik Frat Trkeye evirdi. Seyit Abdlkadir: Krt Deilim! (223) Cemal Behet, s: 78-79. (224) ark stiklal Mahkemesi, Denizli Milletvekili Bakan Mazhar Mfit (Kans), yeler: Urfa Milletvekili Ali Saip (Ursaya) ve Krehir Milletvekili Ltfi Mfit (zde)'den kuruluydu. Savclar: Karas Milletvekili Ahmet Sreyya (rgeevren) ve Bozok Milletvekili Avni Doan'd (TBMM Zabt Ceridesi, 7.3.1341, s: 218-253). Bakan Mazhar Mfit Bey vali, Ali Saip ve Ltfi Mfit Bey de subay kkenliydiler. Savc Ahmet Sreyya Bey hukuku, Avni Doan da kaymakamd. Askeri Yarg Mnir Bey de (emekli Korgeneral Mnir Kocatak) da savc yardmcs olarak almt. stiklal Mahkemelerini mahkeme* sayma olana yoktur. Bunlar, ast astk, kestii kestik Harp Divanlardr. (225) Kemal Feyzi, Damat Ferit Paann ngilizlerle imzalad 12 Eyll 1919 tarihli bu anlamann Franszlar tarafndan ele geirilerek Amerikan gazetelerinde yaynlandn yazyor. Bu gizli anlamann metni iin bkz. (Karabekir Kazm, stiklal Harbimiz, s: 374; ayrca Trabzon'daki Fransz Bakonsolosu Lepissier'in 1 Mays 1920 tarihli raporu iin: Fransz Dileri Bakanl Arivi, E-Levant (1918-1920) Serisi, Vol. 93, s: 1 vd.). (226) 1 Haziran - 8 Eyll 1920 gnleri arasnda yrede Milli Aireti, Ali Bat ve 20 Mays - 7 Haziran 1920 tarihleri arasnda Bahtiyar Aireti Reisi Cemil Ceto ayaklanmalar olmutur (Trk stiklal Harbi, VI nc cilt: stiklal .Harbinde Ayaklanmalar, Genelkurmay Yay., Ank. 1974, s: 176-181). 219 (227) rgeevren, Dnya, 4-5 Haziran 1957. Bu metni, zetleyerek ve bugnk Trke ile yaynlyoruz. (228) Avni Doan'n anlarna ald ileri Bakanlnn 7 Eyll 1924 tarihli raporuna gre Kemal Feyzi, Bitlis'in Ta Mahallesi'nden Hac Necmettinzade Reid'in oludur. Temenlikten ayrlan Kemal Feyzi'nin Krt Teali Cemi-yeti'nin kurucularndan olduu, 18 Austos 1921 gn ngilizlerin yardm ile Krdistan Hkmeti kurmak iin Msr yoluyla, Krdistan'a getii, ngiliz giysileri ile rnak, Zaho, Kelekiryn Buca Beriyan evresinde dolat, 15 Aralk 1921 gn yannda iki ngiliz subay ile rnak Aireti Reisi Abdurrahman Aa ile grtn, ngilizler tarafndan Kuzey Krdistan'da propaganda ileriyle grevlendirildii, yrede bildiriler datt; daha sonra izini kaybettirdii, 14 Haziran 1923 gn de Genelkurmay Bakanlndan alnan bir yaz zerine yaplan soruturmada, Kemal Feyzi'nin stanbul'da tihat Matbaas'nda altnn saptand bildirilmitir. Ayn raporda, Bitlis Valiliinden alman 7 Haziran 1923 gnl telgrafta, ad geenin ihanetini kantlayc herhangi bir bilgi edi-nilmedii, stanbul Valiliinin 3 Austos 1923 gnl yazsnda da Kemal Feyzi'nin 9 Austos 1923 gn vapurla stanbul'dan Trabzon'a gittii, Elcezire Zabitan Divan'mn verdii 18.8.1923 gn ve 1259 sayl tutuklama karan ile arand kaydediliyor. Raporda u olaya da deiniliyor: Kemal Feyzi, Musul'da 1922 yl Ekim ayndan sonra ngilizlere aylkla hizmet ettii ve polis hafiyelii yapt ihbar edilmi, yurttalktan karlarak snr dna srlmesi istenmitir (Avni Doan, 'Yaynlanmam Anlar, s: 80-810). (229) Kemal Feyzi'nin savclk ifadesi iin bkz. (rgeevren, Dnya, 20-21 Mays 1957, mahkemedeki savunmas iin Dnya, 5 Haziran 1957).

(230) rgeevren, Dnya, 31 Mays 1957. (231) Cemal Behet, s: 87-89. (232) Doan Avni, Yaynlanmam Anlar, s: 118. (233) Ayn kararla Cemil Paazade Ahmet, Nafiz Bey, Di-rikli lyas Bey, Kado diye bilinen Dirikli Abdlkadir, Rfat -ve Hseyin Beylerin aklanmalarna karar verilmitir. (234) Avni Doan'n anlarnda yer alan karar metnini bugnk Trke ile zetleyerek yaynlyoruz. (235) TBMM, Zabt Ceridesi, : 69, 4.3.1341, c: 2, s: 149. smet Paa Hkmetinin seferberlik ilan eden tezkeresinde 4.3.1925 gn infazlarla lgili u izni stiyordu: *..bu mahkemelerin verecei idam kararlarnn dahi ayn kanunun 5. maddesi mucibince ve vaziyetin msteceliyet v istisnaiyete binaen Meclis-i Ali'ce tasdik edilmeksizin infazna msaade talep eder.* 220 (236) Behet Cemal, s: 92; rgeevren, Dnya, 5 Haziran 1957, Aybers, s: 309. Ylmaz Odaba'nm eyh Said syan adl uzun iirinde (Zilan Yaynclk, st. 1991, s: 58) de Kemal Feyzi'ye mal edilen cennet Krdistan bizimdir trnden szleri dorulayc kaynaa rastlayamadk. Tersine tutanaklar, Kemal Feyzi'nin durumalarda .Krtler Turan asmdandr grn savunduunu ve .Bugn ben tamamen ve katiyetle anlam bulunuyorum ki, ben yllarca hkmet, zabta ve memurlarn beyhude yere igal etmiim. imdi kendim kadar onlara da acyorum dediini kantlyor (Dnya, 20 Mays 1957, Behet Cemal, s: 91-92). eyh Sait: Amacm eriat (237) rgeevren, Dnya, 15-16 Nisan ve 12 Haziran 1957. (238) Hanili Hac Salih Bey, evresinde ok tannan, Franszca, Arapa ve Farsa bilen, iir de yazan bir yerel liderdi. Olu Hasan ve torunu Ferit Bora, Hani'de belediye bakanl yaptlar. Ferit Bora, 1937 seimlerinde DYP listesinden Diyarbakr milletvekili olarak TBMM'ne girdi. (239) Diyarbakr'n ermik ilesinde Hackadiroullar ailesinden Dr. Fuat'n stanbul'da Ferit Paa adl bir yaknna yazd 21 ubat 1925 tarihli u mektup ele gemiti. Dr. Fuat, mektubunda unlar yazyordu: Yerel haberler: Aylardan heri ciddiyetle faaliyete geen Badat ve Musul'daki Krt stiklal Komitesi'nin emir ve iareti ile Hns eyhi Sait Efendi ayaklanarak Hani ve Lice'ye kadar geldi. imdi, Diyarbakr'n sekiz-dokuz saatlik kuzeyinde sava oluyor. Allah encamn hayretsin. Halep'teki Krt Cemiyeti de ayn amala snrda Krtleri ayaklandrmak zeredir. Mu ve evresi airetlerin eline geti. Sonu olarak imdiye kadar amalanan Krdistan fikri, hkmeti ciddi dndrmeye balamtr. Bakalm ne olacak? Bendeniz, grdm ve geirdiim derbeder gnlerden sonra bekleme dnemi yayorum.* Ele geen bu mektup, hem Diyarbakr'da ok sevilen Dr. Fuat' idam sehpasna yollam, eyh Sait davas iin de ayaklanmann nceden planlandn gsteren bir su belgesi saylmt (rgeevren. Dnya, 14-15 Mays 1957).. Durumalarda Trk olduunu srarla vurgulayan Dr. Fuat, eyh Sait'in Diyarbakr' kuatt gnlerde Krt ulusal giysileri ile kentte dolat ve Ferit Paa'ya yazd mektupla, 11 Krt ayaklanmas ile ilikili olduunun kantland gibi gerekelerle Siverekli Karabaheli eyh Eyp ile birlikte yarglanp idama mahkum edilmi; 17 Nisan 1925 gn de aslmt. ark stiklal Mahkemesinin ilk idam karar bu karardr. Ayn kararla Diyarbakr Milletvekili Feyzi Bey'in fabrika bekisi Hasan idam cezasna arptrlm; Yrekli Terzizade Abdurrahman da 5 yl ar hapse mahkum olmutu. Savc rgeevren, Dr. Fuat'a savc olarak kendisi tarafndan da istenen lm cezasnn kaldrlmas iin karardan sonra mahkemeye bavurduunu, ancak mahkemenin idam kararn deitirici nitelikte hafifletici neden bulamadn kaydediyor (Dnya, 15 Mays 1957).

Dr. Fuat'n ailesi, sonradan Erkmen- soyadn ald. Eski Dantay Daire bakanlarndan ve eski CHP senatrlerinden Kamuan Erkmenolu da Dr. Fuat'n yeenidir. nl air Cahit Stk Taranc da Kamuan Erkmenolu'nun kaynbiraderidir. Dr. Fuat'n biri kz. biri ilk evliliinden olmak zere iki olu oldu. lk einden doan olu Muzaffer, babasna yaplan hakszl mr boyu anmsamak ve anmsatmak iin ld-rlenolu soyadn ald. stanbul Kadky Belediyesinden emekli olan Muzaffer l-drlenolu. 1978 ylnda- ld. Muzaffer ldrlenolu'nun kz Dicle ldrlenolu. Kadky Anadolu Lisesi'nde ngilizce retmenlii yapyor. Dr. Fuat'n kk olu Mehmet Fuat Erkmen, 1949 ylnda stanbul Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra ksa bir sre Nide'de savclk yapt. Daha sonra zmir'de avukatla balad. Erkmen, 1955 ylndan bu yana zmir'de serbest avukat olarak alyor. Bakt hastalardan cret almayan ve yoksul hastalara cretsiz ila veren, sevecen kiilii ile bugn de ad Diyarbakrllar arasnda saygyla anlan Dr. Fuat'n olu Avukat Mehmet Fuat Erkmen, 1945-49 yllar arasnda kald stanbul Aksaray Frat' Talebe Yurdu'nda, babasna duyulan sayg nedeniyle, kendisinden cret alnmad, bu yzden yurdun sahibi Musa Anter'e mr boyu kran bolu olduunu sylyor. Musa Anter de u anda sve'te yayor. (240) eyh Sait, burada, raiyyesi szcn kullanyor. Arapa szck olan raiyye, sr, otlatlan hayvan srs* ya da bir hkmdar idaresi altnda bulunan ve vergi veren halk anlamndadr (Develiolu Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ank. 1982, s: 1049).. 222 (241) rgeevren, Dnya, 12 Haziran 1957. Bu sorgu metinleri TBMM arivindedir. Bu arivdeki dosyalarn tasnif d olduunu rendik. Bu nedenle bu dosyalar inceleme olana yok. Kald ki, bu dosya ve tutanaklarn incelenmesi TBMM Bakanlnn zel iznine baldr. Devrim Tarihi retim yesi Prof. Dr. Ergun Aybars, bu. yazmalar iin (TBMM Arivi, T-12, Dosya 96-101'e yollama yapyor. Aybars, s: 297). (242) Svari Albay Cemil evindir. evindir, 1980 ylnda Edirne'de ld. Ailesinden aldmz bilgiye gre eyh Sait kuvvetlerince tutsak alnan Cemil Bey, Lice'ye girerken harp esiriz olarak, yaya yrtlmek istenmi, ancak Cemil Bey, Ben svariyim,, esir de olsam at zerinden inmem dedii iin Krt atllarnn arkasnda Lice'ye de at stnde getirilmitrir. (243) eyh Sait'in sekreteri Lice'li Bilal Efendi olu Fehmi, olaydan sonra Suriye'ye kat. On yl Suriye ve Fransa'da yaad. Dnte sparta'ya srgn edildi. 1967 ylnda Lice'de ld. Birka yabanc dil bilen Avukat Fehmi Frat, Lafontair masallarn Krteye evirdi. lmne yakn Sosyalizmin Umumi Tarihh adl bir kitaptan notlar alyor, sosyalizm zerine alyordu. Yazd anlarn lmne yakn yrtt. Fehmi Frat'n bir olu da Avukat Srr Frat'tr. Kukulu bir kaza sonunda ld. Frat'n Amerika'da okuyan' Zerde adl bir baka olu da Kore savama gnll olarak katldktan sonra ad bir cinayete kart. Bu olay zerine Japonya'ya kaan Zerde, burada da baz servenlere kartktan sonra Trkiye'ye dnd ve dokuz yl cezaevinde kald. Cezaevinden af yasas ile kt. 60'h yllarda da ld. Oullarndan Feridun Frat sparta'da yayor ve ticaretle urayor. (244) rgeevren, Dnya, 14' Haziran 1957. (245) eyh Sait davasnda yarglananlarn adlan yleydi: 1 eyh Sait, 2 Varto ve Mu Cephesi Komutan damad Melikanl eyh Abdullah, 3 Tokliyanl Halit olu Kamil Bey, 4 Kamil Bey'in kardei Baba Bey, 5 Elaz Cephesi Komutan eyh erif, 6 Darahini Komutan Fakih Hasan Fehmi, 7 Velirli Hac Sadk Bey, 8 Canl brahim, 9 eyh Abdullah, 10 Harput ' eyhlerinden eyh Ali, 11 eyh Celal, 12 eyh Hasan, 13 Garipli zzet ~olu Mehmet Bey, 14 Hanili Hac Salih Bey, 15 Olu Mustafa Bey, 16 Hanili eyh Adem, 17 Maden ehri Komutan Kadri Bey, 18 Piranl ............... Bey, 19 Molla Mahmut, 20

223 Silvanl eyh emsettin, 21 Termili eyh smail, 22 eyh Abdullatif, 23 Belikanl Molla Emin, 24 Hani Salih Bey olu Hasan, 25 Arap Abdi, 26 Kargapazarl Halil olu Mehmet, 27 inikli Hasan olu Sleyman, 28 retmen Msyanl Molla Cemil, 29 Az Aireti Reisi Demirci mer olu Sleyman, 30 erif olu Sleyman, 31 Fakih Ha-san'm katibi Tahir, 32 Hanili Mustafa Bey olu Mahmut Bey, 33 Vartolu eyh Musa olu eyh Ali, 34 Bolikanl Hac Halit, 35 Diyadinli Timur Aa, 36 Htnsl Kamil olu Abdullatif, 37 Mulu Mehmet, 38 Sleyman Bey, 39 Bahri Bey, 40 Zorabadl eyh Cemil, 41 apakurlu Sleyman olu Yusuf, 42 Yama airetti Ali Baban, 43 Kargapazarl Halit, 44 Mehmet olu Tahir, 45 Bucak Mdr Tayyip AH, 46 apakur Kaymakam Hseyin Hilmi, 47 eyh Sait'in hizmetisi Yusuf olu erke jandarma Ha-mid, 48 Salih olu Hasan, 49 Cemil Paazade Ekrem, 50 Malazgirt Savcs Abdlhamit, 51 Jandarma Temeni Mehmet Mihri, 52 Jandarma Yzbas Ali Avni, 53 Hanili Mustafa Bey'in torunu rfi, 54 Gen Valisi smail Hakk Bey, 55 apakur Yargc Ali Rza, 56 Bazkenli Reit, 57 apakurlu Hseyin. 58 Shhiye Ktibi Niyazi, 59 Jandarma Ali, 60 Bitlisli Mehmet Salih, 61 Kar-gapazarl'Rait, 62 Kargapazarl Sleyman Bey, 63 smail olu Ahmet, 64 Vartolu Ali, 65 Vartolu endi, 66 Darahini Mfts smail Bey, 67 Emekli Binba Kasm, 68 Halk Frkas Bakan Rt Efendi, 69 Molla Abdl-hamid, 70 - Ratcanl Nimet, 71 Ratcanh Ahmet, 72 Ratcanl Maksut, 73 'Ratcanl brahim. 74 Nakip Bekir Bey, 75 Cemil Paazade mer. 76 Cemil Paazade Kadri, 77 Cemil Paazade Cevdet, 78 Cemil Paazade Memduh, 79 Muhittin Bey (Behet Cemal, s: 97; Aybars, s: 323325). Aybars, savclk belge ve yazmalar iin u zgn kaynaa yollama yapyor: TBMM Arivi T-12. dosya 69, Karar 69 ve IV-12 b-1, ark stiklal Mahkemesi Karar defteri, s: 15, s: 4/32. (246) Behet Cemal, s: 98-99. eyh Sait Sorguda (247) Kyam, szck anlamyla lmden sonra dirilip ayaa kalkmak demektir (Hanerliolu Orhan, slam nanlar Szl, Remzi Kitabevi, st. 1984, s: 250). Kur'an'daki Kyamet suresi (Kur'an- Kerim ve Trke Anlam, Diyanet leri Yay., Ank. 1985, s: 576), insanlarn ldkten sonra dirileceklerini kyam szc ile anlatr. 224 slaml amalarla yaplan ayaklanmaya da kyam deniyor. eyh Sait, bu nedenle ayaklanmadan kyam diye sz ediyor. (248) Sebilrreat, ayaklanmadan hemen sonra kapatlmt. Sebilrreat, bayazarln Habip Edip (Trehan)'n yapt dinsel konulara arlk veren tutucu gazeteydi. ark stiklal Mahkemesi, ayaklanma nedeniyle basna da gzda vermek amacyla 7 Haziran gn Habip Edip, Veli Ebu-ziya, nl yazar Orhan Kemal'in babas Abdlkadir Bey (t), Feyzi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Etem (Ertem), lhami Safa, Gndz Nadir, Austos aynda da Ahmet Emin (Yalman), Ahmet kr (Esmer), Suphi Nuri (leri) ve smail (Mayokan)'in tutuklanmalarna karar vermiti. Gazeteciler, yarglama sonunda salverildiler (Tuncay, s: 143-145; Toker, s: 102). Savc Avni Doan Kurtulu ve Sonras adl kitabnda u satrlar yazyor: ..eyh Sait'in gazete muhabirlerinin birer birer isimlerini syleyerek yapt isnadn iyzn sk bir tetkikten sonra tamamen renmi bulunuyorum: eyh Sait'in gazeteciler hakknda yapt beyanat, kendi fikrinden domu deildi, ona telkin yaplm, muayyen isimler verilerek bunlar itham ederse cezasnn hafifleyecei vaad olunmutu (Doan Avni, Kurtulu ve Sonras. Dnya Yay., st. 1964, s: 174). Ahmet Emin Yalman da anlarnda tutuklu gazetecilerin :nahkeme yeleri ile Elaz'da arsancakl Ahmet Bey'in evinde ikili akam yemeklerinde biraraya geldiklerini yazyor! (Yalman Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt 3, Yenilik Basmevi, st. 1970, s: 179).

(249) Talak- selase, slam hukukunda erkein karsn kesin olarak boayacan bildiren kararna verilen addr. Erkek, karsn kez boar ya da kez boayacain ardar-da sylerse bu sz kesin sonu dourur. Erkein ayn kadnla evlenmesi iin kadnn bir baka erkekle yapay olarak evlenmesi ve bu erkekten ayrlmas gerekir. Buna da hlle denir (ok Cokun - Mumcu Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Sava Yay.. Ank. 1985, s: 91). (250) Risale, mektup ya da kitapk, dergi anlamlarnda kullanlyor. Dinsel konular ieren ve tebli ad verilen bildirimler olarak alglanyor. (251) eyh Sait, burada dinsel anlamlaryla cevazna delildir szcklerini kullanyor. Cevaz arapada izin demektir. (252) Cihat din iin yaplan sava demektir. Kur'an'n 225 R: 15 Furkan suresinin 52. ayetinde kafirlere boyun eme, Kur'-an'la onlarla sava denilir. (253) rgeevren, Dnya, 15-16 Haziran 1957, Cemal Behet, s: 99 vd. (254) Ulema, bilginler: fudala, erdemli kimseler, ukala da akll insanlar demekti. (255) Hadm, hizmet eden demektir, Hadm-l-Mcahi-din. savalarn hizmetkar anlamna geliyor. (256) Cemil Paazadeler. Diyarbakr'n varlkl ve nl ailelerindendir. Eski valilerden Cemil P a'nn 11 olu, 3 kz olmu, oullar: Mustafa, Fuat, Kasm, Ziya, Hac Abdurrahman, Besim, Nairn, mer, Cevdet, brahim. Kemal. Kzlar: Naime, Vasfiye, Mihrinisa. anakkale Sa,ra'na gnll olarak katlan Besim ve Nairn, savata ehit oluyorlar. Binba Noel ile ibirlii yapan Cemil Paazade Ekrem. Cemil Paann torunu ve Kasm Bey'in oludur (Karabekir, stiklal Harbimiz, s: 300). Ekrem Paazade'nin be ocuu oluyor, Pervin, Handan, Nevzat, Jale ve Hayriye. Pervin, Belika'da yayor. Pervin, Brksel'de Krt Enstits bakanln yapyor. 1986 ylnda stanbul Beikta'ta len Krt Teali Cemiyeti Diyarbakr l seki eteri Ekrem Cemil Paa, eyh Sait Ayaklanmas nedeniyle yarglanp 10 yl ar hapis cezasna arptrlyor (rgeevren, Dnya, 25 Temmuz 1957). Krt liderlerinden Nuri Dersimi, Ekrem Bey'in be yl ar hapse arptrldn ve Kastamonu cezaevinde kaldn yazyor (Dersimi, s: 161). Ekrem Bey, byk olaslkla 1928 ylnda karlan Af Ya-tas'ndan sonra yurt dna kyor. Yurt dna kmadan nce iki yi) stanbul Gztepe'de ve kz kardeinin kknde yayor. Cemil Paazadelerden Mustafa Bey'in olu Ahmet ve Fuat Bey'in olu Kadri Cemilolu ve ayn aileden mer, Cevdet, Memduh ve Muhittin Beyler de ark stiklal Mahkemesinde yarglanp, aklanyorlar. Bir yabanc aratrmac, Ekrem Bey'in babas Kasm Bey'in hkmeti destekledii, bu nedenle ayaklanma baladktan sonra Diyarbakr'dan ayrldn yazyor (Orson, s: 98). Aile He ilgili zel bilgileri sayn Vedat Gnyol'dan aldk. Ekrem Bey, nl yazar Vedat Gnyol'un daysdr. Vedat Gnyol'u eiten Ekrem Bey'dir. Gnyol, Kasm Bey'in Kurtulu Sava'nda babasnn Anadolu'ya getiini, Kasm Bey'in de babasna 350 bin lira gnderdiini anlatyor. 226 Getiimiz yllarda bir trafik kazasnda len Prof. Cemil Cemilolu da Cemil Paazadelerdendir. Eski boksrlerden Yk. Ziraat Mhendisi Esat Cemilolu da ayn ailedendir. Esat Cemilolu, Diyarbakr'da yayor. (257) slm hukukunda itihat, bir sorunun Kur'an ve hadiselerdeki hkmlere dayanarak kyas yoluyla zlmesi demektir. tihatda bulunanlara da metehid denir. (258) (Vakt-i sadet) Hz. Muhammed'in yaad dnem iin kullanlan bir tanmdr. (259) 7 Ramazan 1343 tarihli mektup Hadim-l-Mcahi-din Muhammed Sait El Nakibendi imzasn tayor, (rgeevren, Dnya, 19 Haziran 1957).

eyh Sait: Krdistan'da Halk Birlemez (260) Mazhar Mfit Kansu, 1873 ylnda dodu, 13 Kasm 1948 tarihinde ld. Kastamonulu Aziz Paazade ailesinden-dir. retmenlik, mutasarrflk, valilik yapt. Bitlis Valisiyken Damat Ferit Paa Hkmetince grevinden alnarak yarglanmak istendi. Erzurum ve Sivas Kongrelerine katld. TBMM'-ne Hakkari milletvekili olarak girdi. Milletvekiliyken Elaz Valilii de yapt. eyh Sait Ayaklanmasndan sonra ark stiklal Mahkemesi bakanlna atand. Bilge ozan Ceyhun Atuf Kansu'nun babas eski milletvekillerinden Nafi Atuf Kansu, Mazhar Mfit Bey ile karde ocuklardr. (261) Cibranl Halit Bey ile Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey'in (Kocaolu) Bitlis Harp Divam'ndaki sorgu metinlerine dayanarak bu sorular sorduklar anlalyor. (262) Savc Ahmet Sreyya rgeevren, 1888 ylnda Sndrg'da dodu; Hukuk Fakltesini bitirdi. Taova'da savcyken Yunan Ordusu tarafndan tutukland. Birinci Dnya Sa-va'na gnll olarak katld. Edremit ve Nazilli Savclklarnda bulundu. Ske'de savcyken milis kuvvetleri kurarak Kurtulu Sava'na katld. TBMM'ne Karesi (Balkesir) milletvekili olarak girdi. eyh Sait Ayaklanmasndan sonra ark stiklal Mahkemesi Savclna atand. (263) eyh Sait'in damad durumada doru sylemiyordu. eyh Abdullah, 17 Mart 1925 gn Varto'ya saldrm; le, Hormek Aireti Reislerinden Veli ve Ali Haydar Aa (Dikmen). Mehmet erif, amcas Hallo diye bilinen Halil Aa (Frat), Tatanl Haydar ile Lolan Aireti Reisi Kareerli Hseyin Efendi'nin olu Kamer Aa (ztrk) ile Seluklu Hseyin Efendi (Ballkaya) liderliindeki Alevi airetlerince savu227 nulmu, eyh Abdullah nak ve Kers Kylerine doru kamak zorunda kalmt (Kocada Burhan, Lolan ve Yakn evre Tarihi, Yalova, st. 1967, s: 189194; Frat, s: 131-139). (264) eyh Sait'in 25 aban 1343 -19 Mart 1341- tarihli mektubunda Diyarbakr'a hcum ettiklerini* anlatldktan sonra Varto'yu aldnz iittim deniliyor ve ihtilalin dairesi geniledike hkmetin kuvveti para para olur ve zayflar* gr savunuluyordu (rgeevren, Dnya, 24 Haziran 1957). eyhler: Ayaklanmaya Korku Yznden Katldk (265) Binba Kasm, burada .fetret devri balaynca..* diyor. Fetret devri, iki peygamber ya da padiahlar arasndaki basz ynetim dnemini anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Padiah Yldrm Beyazt'n Timurlenk'e yenilmesinden elebi Mehmet'in Padiah oluncaya kadar geen sre Osmanl Tarihinde Fetret Dnemi olarak adlandrlr. (266) Gerek Erzurum'daki Krt stiklal Cemiyeti kurucularnn yakalanp aslmalarnda gerekse eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmasnda Binba Kasmn byk rol olduu anlalyor. Kasm Bey'in bu olaylardaki rol bugne kadar aratrlm deildir. Aratrmac Prof. Dr. Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas* adl kitabnda 027-142) eyh Sait Ayaklanmas'n inceliyor, ancak, ne Bilal im-ir'in 1975 basm ngiliz Belgeleriyle Krt Sorunu kitabn incelemi, ne Erol Ulubelen'in ngiliz belgelerinde Trkiye kitabndaki Krtngiliz ilikilerinin belgelerini! Prof. Dr. Tuncay, TBMM arivindeki eyh Sait dosyasn incelemedii gibi davann Savcs Ahmet Sreyya rgeevren ve 1957 ylnda Dnya Gazetesinde yaynlanan anlar ile bu anlarda yeralan tutanaklar grm ve okumu deildir. Tuncay'n kaynakalar arasnda stanbul Emniyet Mdr Ekrem Baydar'n 1971 ylnda Cumhuriyet Gazetesi'nde (10 Austos -9 Eyll 1971) tarihleri arasnda yaynlanan Mustafa Kemal'in stanbul Emniyet Mdrydm adl anlar da yoktur. Tuncay, gereken aratrmalar yapmyor, her kitaplkta rahata bulunacak trden kaynaklar okumuyor. Ancak incelemedii olaylar ile ilgili yetersiz kaynaklarla kesin yarglarda bulunmaktan da geri kalmyor. Prof. Tuncay'n Bastrma harekat boyutlar hakknda (yukarda deindiim Ayaklanmalar 1923-1938 adl yapt iyice inceleyemediim iin kesin bir bilgim yok) yolundaki itiraf (Tuncay, s: 136) da bu balamda herhalde ilgintir. 228

Aratrmac bilim adamlarmz bunu yaparlarsa, olaylar hakknda yzeysel bilgilerle yetinip, bu yetersiz bilgiler zerine kuramlar oluturan delikanllar da anlayla karlamak gerekir. (267) rgeevren, Dnya, 30 Haziran 1957. (268) rgeevren, Gen li yargc Bursal smail Hakk Bey'in ark stiklal Mahkemesi Savclna gnderdii yazy yaynlyor. smail Hakk, eski yaz ile 20 sayfa tutan bu mektubunda olaylar btn ayrnts ile anlatyor ve Fakih Hasan Fehmi'nin kart olaylar sralyor (Dnya, 19 Temmuz 1957).. (269) Cemal Behet, s: 109; rgeevren, 21-22 Temmuz 1957: Toker, s: 129-30; Ay bars, iddianame, savunma ve gerekeli karar iin (TBMM Arivi T-12, Dosya 69, Karar 69, IV-12, b-1, ark stiklal Mahkemesi Karar defteri, s: 15, D-4-32)ye yollama yapyor (Aybars, s: 323). (270) Cemal Behet, s: 109-110. (271) Cemal Behet, s; 111. (272) Cemal Behet, s: 111; rgeevren, Dnya. 24 Temmuz 1957. (273) Mahkeme karar ile aklanan ve Soyad Yasas'ndan sonra da Ata soyadn alan Binba Kasm'n Ske'de tren yolunun evresindeki kk incir bahesi belki de bu ihbarn dlyd! (274) rgeevren, Dnya, 24 Temmuz 1957. Mahkeme, ayaklanmann Bamsz Krt Devleti kurma amacn tadn kabul etmesine kar ayaklanmay bastran Hkmetin Babakan smet nn, 1987 ylnda yaynlanan anlarnda u deerlendirmeyi yapyor: eyh Sait syan'nn sebeplerini deerlendirirken dikkatli olmak gerektii kanaatindeyim. Herhalde bunu bir milli hareket olarak kabvl etmek lazmdr (nn smet, Hatralar, 2 Kitap. Bilgi Yay., Ank. 1987, s: 202). (275) ark stiklal Mahkemesinin 28 Haziran 1925 gn ve 341/69 sayl gerekeli kararna gre u sanklar idam cezasna arptrlmlard: * 1 eyh Sait. 2 Damad Melikanl eyh Abdullah, 3 Tokliyanh Halit olu Kamil, 4 Kardei Baba Bey, 5 eyh erif, 6 Fakih Hasan Fehmi, 7 Velirli Hac Sadk Bey, 8 Canl eyh brahim, 9 Harputlu eyh Ali, 10 Harputlu eyh Celal, 11 eyh Hasan, 12 Garipli zzet Bey olu Mehmet Bey, 13 Hanili Mustafa Bey, 14 Hanili Hac Salih Bey, 15 Canl eyh Abdullah, 16 eyh mer, 17 - Hanili eyh Adem, 18 Madenli Kadri Bey, 19 Piranl Molla Mahmut, 20 Silvanl eyh emsettin, 21 Termili eyh smail, 22 Termili eyh Abdullatif, 23 Belikanl Molla 229 Emin, 24 Hanili Bey olu Hasan, 25 Arap Abdi, 26 Kargapazarl Halil olu Mehmet, 27 Sinikli Hasan olu Sleyman, 28 retmen Musyanl Molla Cemil, 29 Az Aireti Reisi Demirciolu mer olu Sleyman, 30 erif olu Sleyman, 31 Fakih Hasan'n katibi Tahir, 32 Hanili Mus-iafa Bey olu Mahmut Bey, 33 eyh Musa olu eyh Ali, 34 Belikanl Hac Halit, 35 Diyadinli Timur Aa, 36 Hnsl Kamil Bey olu Abdllatif, 37 Mulu Mehmet, 38 Sleyman Bey. 39 Bahri Bey, 40 Zorabadanl eyh Cemil, 41 apakurlu Sleyman olu Yusuf, 42 Yama airetli AH Baban, 43 Kargapazarl Halit, 44 Mehmet olu Tahir, 45 Bucak Mdr Tayyip Ali, 46 apakur Kaymakam Hseyin Hilmi. 47 erke jandarma Halit, 48 Salih olu Hasan. Ayn karara gre 10'ar yl krek cezasna arptrlanlar: Cemil Paazade Ekrem Bey. Malazgirt Savcs Abdlhamid. Jandarma Temeni Mehmet Mihri. Yzba Ali Avni. Hanili Mustafa Bey torunu rfi yl hapis cezasna arptrlrken. Gen Valisi smail Hakk Bey bir yl hapis cezasna arptrlyor; apakur Yargc Ali Rza'nn da snr fdna srlmesine karar veriliyordu. Aklananlar da unlard: Cemil Paazadelerden mer, Kadri, Cevdet, Memduh ve Muhittin Beyler. Bazikenli Reit, apakurlu Hseyin, Shhiye Katibi Niyazi. Jandarma Ali. Bitlisli Mehmet Salih, Kargapazarl Reit ve Sleyman Beyler, smail olu Ahmet, Varto-lu Ali ve endi, Darahini Mfts smail Bey, Binba Kasm. Halk Frkas Reisi Rt Efendi, Molla Abdlhamid, Ratcanl Nimet, Ahmet, Maksut ve brahim Beyler, Nakip Bekir Bey (rgeevren, Dnya, 24-25 Temmuz 1957). (276) Cemal, Behet, s: 113-114. eyh Abdullah: Biz Hainlere Uyduk

(277) rgeevren. Dnya, 25 Temmuz 1957. eyh Sait. idamndan biraz nce tevkifhanede yazd bir vasiyetname ile beni bu vasiyetin icras iin vasi nasp ve tayin etmi ve bu vasiyetnamesi aslmasndan sonra bana verilmiti. (..) resmi ve itimad edilir ve el ve vasta ile vasiyetin yerine getirilmesi iin vasiyetnameyi Ankara'da ileri Bakanlna gndermitim. (278) Vasiyetin bu hkm bugne kadar uygulanmad. eyh Sait ve 44 ayaklanmac, infazlardan hemen sonra durumalarn yapld Yeniehir Sinemas evresinde kazlan 230 ukura birlikte gmldler. Kzkardei, eyh emsettin'in cesedini alarak baka yere gmdrmeyi baard. eyh emsettin dndakilerin kemikleri burada gmldr. (eyh emsettin, 1980 ncesi TBMM'sine bamsz olarak girip, nce CHP'ye, sonra da AP'ye giren Eref Cengiz'in de-desidir.) eyh Sait'in ailesi ile eski Diyarbakrllardan aldmz bilgilere gre toplu mezar, Da Kap'da, yklan Yeniehir Sinemas ile Astsubay Ordu Evi ile askeri lojmanlar arasnda kalan yerdedir. Yeniehir Sinemas geen yllarda ykld ve yer sahip deitirdi. Ekrem Advar adndaki bir iadam buray Licelilere satt. Diyarbakr Belediye Bakan Turgut Atalay'dan aldma bilg'ye gre bu yeri satn alanlar inaat izni iin bavurmadlar. (279) Cemal Behet, s: 115: Kutay Cemal, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, Aliolu Yay. 20. cil-' din 19 cildi, st. 1985, s: 11384). Cemal Kutay'n kitabnda eyh Sait'in idamn anlatan bu blm, kelimesi kelimesine Behet Cemal'in kitabndan kaynak gsterilmeksizin kopye edilmitir. Genelkurmay Bakanlnda Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar kitabnn eyh Sait Ayaklanmas ile ilgili blmleri de Behet Cemal'in kitabndan kelime kelime alnmtr. Behet Cemal de Bahriye Nazr ttihat Cemal Paa'nn oludur. Biri yazyor, tekiler kopye ekiyor. Gryorsunuz, tarih yazmak ne kadar g i! (280) Hanili Salih Bey cezaevinde u iiri yazyor: Rahmet-i mevlaya yaklamakla / Mesrur olmuuz I Hak yolunda mflis-i hane harap olduksa da / Bu harabiyetle biz manada mamur olmuuz / Kul bize zulme mzacat etse perva etmeyiz / nk teyid-i nahiyeye mazhar olmuuz.* Bu iiri Salih Bey'in torunu DYP Diyarbakr milletvekili Ferit Bora'dan aldk. (281) Ltfi Mfit Bey, 1874 ylnda Krehir'de dodu; Harp Okulu'nu bitirdi: 31 Mart gerici ayaklanmasn bastran Harekat Ordusu'nda ve 31 Mart olayndan sonra Hurit Paa Harp Dlvan'nda grev ald. 1. Dnya Savana katld. Kurtulu Sava'nda MM ve Karakol gruplarnda alt. Sakarya Sava ile Byk Taarruz'a katld. ark stiklal Mahkemesi yelii yapan Mfit Bey, soyad yasasndan sonra zde soyadn ald. 2, 3, ve 4. dnemlerde Krehir milletvekillii yapt. 18 Nisan 1940 gn ld (Aybars, s: 487; Hiylmaz Ergun, Tekilat- Mahsusa'dan MT'e, Varlk Yay., 1st. 1990, s: 44). 231 (282) ark stiklal Mahkemesi, 48 kii hakknda idam cezas vermi; bunlardan apakur Kaymakam Hseyin Hilmi Bey ile Hanili Hac Salih Bey'in olu Hasan'm cezalar ar hapis cezalarna evrilmiti. Diyarbakr'da oturan emekli Mft Ahmet Atak'dan aldmz bilgiye gre de Ahmet Atak'n dedesi Lice Mfts Ha-mit ile babas Sait Bey, ark stiklal Mahkemesi greve balamadan nce Lice'de Harp Divan tarafndan idama mahkum edilmiler: hkmler de hemen uygulanmtr. (283) Mehdi, Kyamet gnnden nce ortaya karak insanlar islam dinine dndreceine ve insanlar dinden ayran Dcccal' ldreceine inanlan kiidir. (284) Bu konumalar, Behet Cemal'in eyh Sait syan adl kitabndan aldk (s: 115-117). slamclar ve aile yaknlar eyh Sait'in daraacnda u iiri Arapa okuduunu kaydediyorlar: Basit aalarn dallarnda aslmaktan perva etmem / Muhakkak ki yolum Allah iindir ve dinimin yoludur.-

(Dava. 1990 Temmuz-Austos. s: 15: mmet-i Muhammed. 17 Haziran 1989; ayrca Metin Toker de eyh Sait'in idamdan nce gazetecilere yazd Arapa iir verdiini yazyor. Toker, s: 133). mmet-i Muhammed, Federal Almanya'nn Kln kentinde yaayan slami Cemaatlar ve Cemiyetler Birlii Bakan eski Adana Mfts Cemalettin Kaplan'n yayn organdr. eyh Sait'in torunlarndan Kasm Frat (eyh Ali Rza'-nn olu) Dava adl dergide (1990 Haziran-Temmuz, yl 2, say 8, s: 15) eyh Sait'in Krte olarak da u yazy braktn belirtiyor. Tabii hayat sona erdi. Kendimi milletimin yolunda feda ettiime hibir ekilde piman deilim. leride torunlarmzn bizden dolay dman nnde utan duymamalar bizim iin yeterlidir. Krt ozan Ylmaz Odaba, eyh Sait'in bu szlerinin son blmn Yeter ki, torunlarmz bizi dmanlarmzn nnde mahcup brakmasnlar-,' diye eviriyor (Odaba, s: 59). (285) ark stiklal Mahkemesi, 24 Eyll 1925 tarihine kadar, yarglanmak zere gnderilen 1855 kiiden 690'n yarglam, bunlardan 99'u tutuklu olmak zere 110 sana lm cezas vermi, 1 kiiyi mr boyu hapis cezas ile cezalandrm, 129 kiiyi geici krek, 116 kiiyi de eitli hapis cezalarna arptrm, 118 kii aklanm ve 69 kii hakknda da soruturmaya yer olmad karar verilmiti (Aybars, s: 337). (286) eyh Sait Ayaklanmasnn dinsel mi, yoksa ulusal bir ayaklanma m olduu bugn de tartlmaktadr. 232 Do. Dr. smail Beiki, Atatrk niversitesinde hazrlad doktora tezinde u gr savunuyor: uras da bir gerektir ki, eyh Sait hareketinin ulusal bir nitelii sanld kadar nemli deildir. (..) bu isyanda tamamen dini sloganlar kullanlm ve hareket tamamen irticai bir anlamda hareket olmutur (Beiki, Dou Anadolu'nun Dzeni, s: 312-313). Prof. Dr. Mete Tuncay ayaklanmann dinsel bir giysi altnda ulusal bir bakaldr olduu kansndadr (Tuncay, Trkiye Cumhuriyeti'nde..., s: 129). Do. Dr. Yaln Kk, ayaklanmada dini renghm grmenin mmkn olmadn, ancak milli renginm de bulunduu grn savunuyor (Kk Yaln, Krtler zerine Tezler, s: 99). Ayrmc terr rgt PKK lideri Abdullah calan, olayn laiklie kar olan dindarlarn tepkisi olduunu, ancak ayaklanmann milli ynleri de olduu grndedir (Serxwebun, . 1990 Kasm, s: 18). ran benzeri slam Cumhuriyeti kurma yanls akmn lideri Cemalettin Kaplann yayn organ, ayaklanmann ngilizlerce Krt ayaklanmas biiminde sunulduunu, bu ayaklanmaya mslman Krt ve Trklerin katldklarn, bu nedenle ayaklanmann islami nitelikte olduunu ileri sryor 'mmet-i Muhammed. ehid eyh Said Pirani ve Kyam, 17 Haziran 1989, s: 73). Marksist Toplumsal Kurtulu dergisinde (Arda Behram, eyh Sait Ayaklanmas (dinsel irtica) m?. 1988 ubat, s: 53-54), ayaklanmann dinsel irtica deil ulusal nitelikli bir hareket olduu yazlyor. Ayn yazarn Medya Gnei adl dergideki eyh Sait Ayaklanmas'nn ulusal ve sosyal karakteri balkl yazsnda ayaklanmann ilerici olduu ileri srlyor' (Medya Gnei, 1988 Temmuz-Austos, s: 22). Ayaklanmann Kr t-islam ayaklanmas olduu kesindir. Ancak, Nakibendi eyhlerince hazrlanan ve islami dzen kurmay amalayan bir ayaklanmann ilericiliine hibir ideolojide dayanak bulunacan sanmyoruz. (287) Ayn Tarihi, say 14. yl 1341. ark stiklal Mahkemesi Mddeiumumisinin mhim bir teblii, ayrca karar zeti iin bkz: (rgeevren, Dnya, 24 Temmuz 1957). (288) rgeevren. Dnya, 20-21 Nisan 1957; Aybars, s: 315. Aybars, TBMM arivindeki T-12 Dosya 69, 4-14 Dosya 6/ 65'deki 3. Ordu yazmasna yollama yapyor. (289) rgeevren, Dnya, 21 Nisan 1957. (290) rgeevren. Dnya, 23 Mays 1957.

(291) rgeevren, Dnya, 9 Temmuz 1957. Kazm Karabe-kir'in ayaklanma nedeniyle yapt konuma: 233 Dini alet ederek varlmz tehlikeye koyanlar her trl lanete layktrlar. TBMM Zabt Ceridesi, i: 64, 25.2.1341, c: 2, s: 309; ayrca, M. Kemal Paa ile konumas Dnya ilerini camilere soktuumuzun acsn ektiimiz yetmez mi Paam? (..) Trk milleti yenilie muhtatr ve bunu da uzmanlarla l>aarabiliriz. Asla camilerle deil, asla muhafazakarlarla deil (Mumcu Uur, Kazm Karabekir Anlatyor, Tekin Yay., st. 1990, s: 76). (292) Aybars. s: 296. (293) Baydar Ekrem, Mustafa Kemal'in Emniyet Mdrydm. Cumhuriyet, 4 Eyll 1971. (294) Atatrk. Sylev, Velidedeolu. s: 453. (295) Atatrk, Sylev, Velidedeolu, s: 457. (296) Krkolu, s: 312. 4 Mart 1925 tarihli zgn belge says (1 E 1360/1091/44, F.O. 371/10867): ke, Mim Kemal, Musul Meselesi Kronolojisi. Trk Dnyas Aratrma Vakf, 1st. 1991, 2. bas. s: 168. (297) Tuncay Mete, Siyasal Geliiminde Evreler, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. 1968, s: 7. (298) Krkolu, js: 311. (zgn belge: ngiltere'nin Tahran Bykelisi Sir Percy Loraine'nin 7 Ekim 1925 tarihli raporu). E 6730/193/65, F.O. 371/10835. no: 523.. (299) imir, s: 56. zgn belge: F.O. 424/262, p. 154-155, no: 156/1. (300) imir, s: 80-81. zgn belge: F.O. 424/263, p. 41-42, no: 50. Musul ngilizlere! (301) TBMM Gizli Celse Zabtlar, : 200, 27.2.1338. c: 1, s: 1318. (302) TBMM Gizli Celse Zabtlar, : 5, 5.3.1338, c: 1, s: 111. (303) TBMM Gizli Celse Zabtlar, : 6, 6.3.1939, c: 2, s: 163. (304) nan Ar, Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n 1923 Es-kiehir-zmit Konumalar, s: 43. (305) Mumcu Uur, Karabekir Anlatyor, s: 137. (306) Mumcu, s: 143. Harp felaketinin nne ancak Byk Millet Meclisi'nde bir blok halinde grnebilir sek durabiliriz. Esasen Cumhuriyetin kklemesi iin icabnda bir parti halinde kmaya da karar vermi bulunuyorduk.* (307) Fransz Dileri Bakanl Gizli Belgeleri, E-Levant 234 0918-1929), Kurdistan Caucase Serisi, Vol. 101, s: 25. Abdullah Djendel adnda bir Krt lideri hakknda bilgi bulamadk. (308) Krt liderlerinin batl devletlerden destek aramalar gelenei Seyit Rza ve Molla Mustafa Barzani rneklerinde de yaand. Dersim ayaklanmasnn lideri Seyit Rza, 30 Temmuz 1937 gn ngiltere Dileri Bakanlna bavurarak, ngilizlerden yardm istedi (Nokta, lk Kez Aklanan Belgeler, mit Zileli, 28 Haziran 1987). Krdistan Demokrat Partisi lideri Molla Mustafa Barzani de ABD Devlet Bakan Carter'e yazd 9 ubat 1977 gnl mektubunda yarm asrdan fazla zamandan ki. halkm btn gvenini, umudunu bana balad. imdi ben bu umudu size devrediyorum diyerek Krt sorununu ABD'ye ihale etti (zgrlk Yolu, Bir hanetin Belgeleri, Eyll 1977, s: 49). Krdistan Demokrat Partisi, 1954 ylnda Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti Babakan Cafer Bakrof'un nerisi ile kuruldu (Aegleton William. 1946 Mehebad Krt Cumhuriyeti, Koral Yay., st. 1990, s: 141 vd.). Molla Mustafa Barzani. 1946 ylnda ksa mrl Meha-mad Krt Devleti'nin Genelkurmay Bakanln yapt. Meha-mad devletinin yklmasndan sonra Barzani. 1947 ylndan 1958 ylna kadar Sovyetler Birlii'nde yaad. Barzani. 1975 ylna kadar ABD ve ran'n destei ile yrtt ayaklanmann baarszla uramasndan sonra Amerika'ya yerleti ve 1 Mart 1979'da Amerika'da ld. Bugn. Krdistan Yurtseverler Birlii lideri Celal Talabani ile Krdistan Demokrat Partisi lideri Mesut Barzani de ayn Kelenei srdryorlar!

(309) Trkiye'de 1961-68 yllar arasnda Bykelilik yapan Irakl General Hasan Arfa tarafndan yazlan ve Londra'da Oxfort niversitesi Kitabevi tarafndan baslan Krtler Hakknda Tarihi ve Siyasi Bir Etd adl incelemede eyh Sait'in oullarndan eyh Selahattin'in Hamilton adl bir ngi-lizin yardmyla Badat Askeri Akademisi'ne girdii ileri srlyor (Dnya Basn ve Yaynnda Krtlerle lgili Yaynlar, Turizm ve Tantma Bakanlnn 1968 ylnda yaptrd eviri, s: 38). Melik Frat, eyh Selahattin'in Irak Babakanlarndan Nuri Said Paa tarafndan okutulduunu bildiriyor. (310) Sonyel R. Salah, Trk Kurtulu Sava ve D Politika. TTK Yay., Ank. 1986, s: 69 vd. (311) Sonyel, s: 311. (312) Sonyel. s: 309, ngiliz zgn belgesi: F.O. 7966/E. 13599; Tyrell'in raporu, 28.11.1922, Krkolu, s: 2.86. 235 (313) ke, s: 91-92; Sonyel, s: 309. Dr. Rza Nur, 27 Ocak 1923 gn Dileri Bakanlna yazd yazda u uyary yapyor: Musul, memleketin gelimesi iin ok gerekli olan petrolleri ile bize ok gereklidir. Keza, elden kmas basmza bir Krdistan belas karmas demektir ki, bizi brmzden vurur (imir, Lozan' Konferanslar, s: 449). Rza Nur, anlarnda da u deerlendirmeyi yapyor: Biz nce Musul'u ngilizlerin petrol iin istedikleri ka-naatndayz. Petrollerin imtiyazn verip, Musul'u alacamz zannettik (Nur Dr. Rza, Hayat ve Hatralarm 3, 1st. 1967, s: 1035). (314) Meray Sena. Lozan Bar Konferans: belgeler, SBF Yay.. Ank. 1978, takm 1. cilt 1. kitap 1, s: 359: ke, s: 83. (315) enszen Vasfi. Osmanoullar'nm Varlklar ve 2. Abdlhamid'in Emlaki. TTK Yay.. Ank. 1982, s: 97: ke, s: 95-102". (316) Krkolu, s. 296: raporun ayrnts iin ke, s: 158-166. (317) Krkolu. s: 318 vd. (318) imir. ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu, s: 98. (319) Ayaklanmann bastrlmas srasnda Hkmet Kuvvetlerinin mal ve can kayb konusunda resmi bir aklama yaplmad. Savc Ahmet Sreyya rgeevren'in anlarnda bu konuda su bilgi veriliyor: ...Sonradan yetkili makamlardan aldmz bilgiye gre eyh Sait isyannn devlet ve hkmet bnyesinde at yaralar arasnda yalnz askeri harp malzemesi olarak asilerin eline geen 4012 tfek. 2026 kasatura, 51 hafif makinal tfek, i eir makinal. 11 bomba tfei. 999.463 muhtelif cins piyade mermisi olduu renilmitir. 16 zabit, 106 nefer ehit dm, 17 .zabit ve 300 neferimiz yaralanm jolduu mahallindeki askeri makamlarn bize verdii malumat arasnda idh (rgeevren, Dnya, 19 Nisan 1957). Mete Tuncay. Krt rgt Hoybun yelerinden bir Krt prensinin yazd Philadelphia'da 1929 ylnda yaynlanan The Case of Kurdistan Against Turkey adl kitapta ordunun kaybnn 50.000 kii olduunun yazldn kaydediyor. Ayrca, Ay-bars'dan aktarma yaparak Abdurrahman Chasses Lou'nun Kurdistan and the Kurds kitabnda Trklerin 15-20 bin l verdiklerinin ileri srldn kaydediyor. Kurtulu Sava boyunca, Dou ve Bat Cephelerinde 980'i subay, 8187'si er ve erba olmak zere 9 bin 167 kii ehit ol236 mutur. Yaral er ve subay says 33 bin 685'dlr (Selek Sabahattin, Anadolu htilali, Burak Yay., jst. 1968, s: 110-111). Sakarya savandaki ehit says 5 bin 173; anakkale savalarndaki ehit says da 55 bin 127'dir (Artu brahim, Byk Taarruz, Kastas Yay., s: 288). Bu savalardaki l saysn vermemizin nedeni Krt prensinin ileri srd l saysnn gerek olmayacan gstermek iindir. Tuncay. rgeevren'in anlarn okumad iin bu Krt kaynana yollama yapmakla yetiniyor. Amerikal aratrmac Olson da Mete Tuncay' kaynak gstererek gerek olmayan l saylarn veriyor. Bylece propaganda amacyla yazlm ki-

laplardaki gerek d bilgiler, yabanc aratrmaclar da ynlendiriyor (Tuncay, s: 156: Olson, s: 125-126). eyh Sait'in Torunu Melik Frat (320) Melik Frat, Anayasann 146 '3. maddesi gereince 4 yl 2 ay ar hapse mahkum olmu, karara, yelerden Hfz Tz, Abdullah ner ve Selam Yrk. Frat'n aklanmas gerektii gr ile mahkumiyet kararn?, katlmamlardr. Mahkumiyet gerekesi ilgintir: Son devre milletvekilidir. tzk tadiline ve Sclahiyet Kanunu'nun kabulne oy vermitir. (..) Yazl mdafaas, daha ziyade, iddia makamnca 146/Ve esas. alnan ya tashihi, asker kaa ve arktaki (Frat) ailesine mensup bulunmas gibi hususlarn 1. fkrasnn tatbikini icap ettiren bir mahiyet olmadna matuftur. Esasen ya tashihi, hukuk mahkemesi ilamna mstenid olup usulen kesinletikten sonra nfusa tescil edilir ve artk onun zerinde leh ve aleyhte durulmamak icap eder. Asker kaaklndan verilen hkm sank temyiz ettiini bildirmektedir. Bunun da dorudan doruya Anayasa nizam ile bir alakas olamaz. Said-i Nursi'nin mektubunu adlar geen kimselere verdii hakknda da bir delil yoktun (Yksek Adalet Divan karar, Anayasay ihlal davas, 15 Eyll 1961 gn ve Esas no: 1960/1 sayl karar, sayfa 309). Ayrca bkz: Nimet Arzk, Menderes eyh Sait'in torununu mebus yapmak iin kanunu inedi. Yeni Sabah, 6 Kasm 1960. (321) rnein Marksist Toplumsal Kurtulu, (1988 ubat, Arda Behram'n yazs, s: 53-54) ve Dinci Tevhid Dergi -sl'nde eyh Sait'in torunlarndan Kasm Frat'n yazs (Mazlum Halk nderi eyh Sait, Haziran 1991, s: 6-10). (322) Karabekir, geen yl derlediimiz anlarnda Tev-fik Rt Ara ve Mahmut Esat Bozkurt'un islamln terak237 kiye mani olduu konusunu konutuklar, Fethi Okyar'n bu gre katld, Atatrk'n de bu tartmay izledii kaydediliyordu (Mumcu Uur, Kazm Karabekir Anlatyor, s: 86-87). Bozkurt, ayn olay yle anlatyor: Dinle devlet islerinin birbirine karmasnn Trk milleti iin felaket sebebi olduunu ileri srmtm. (..) General Karabekir, fikrime asabiyetle hcum ettn (Bozkurt Mahmut Esat, Atatrk htilali, nklap Enst. Yay. 1940, s: 439). (323) eyh Sait Ayaklanmasndan sonra 7 Mays 1928 gn ve 1939 sayl ark Mntkasnda Muayyen Vilayet ve Kazalarda Ceraim Takibat ile Cezalarn Tecili hakkndaki Kanun ile ayn yasaya ek 23 Mays 1928 gn karlan yasa ile affedildiler. Daha sonra karlan yasalarla da ayaklanma blgesindeki baz Krt airet ve aileleri batya srldler. 10 Haziran 1927 gn ve 1097 sayl Baz Ehasn ark Mntkalarndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanun ile 400 aile bat illerine yerletirildi. Yasada, batya srlenlerden iyi halleri grlenlerin eski yerlerine dnmeleri de ngrld. 26 Haziran 1927 tarihinde de Umumi Mttefiklik kurularak, bu greve Dr. brahim Tali Bey atand. 1928 ylnda karlan 1505 sayl yasa ile de blgede toprak reformu almalarna giriildi. Ayaklanmalarn srmesi zerine, 1934 ylnda nl skan ve Tunceli kanunlar karlacakt. 14 Haziran 1934 gn ve 2510 sayl yasann ilk maddesi ilgintir: Trkiye'de Trk kltrne ballk dolaysyla nfus oturu ve yaylnn bu kanuna uygun olarak icra vekillerince yaylacak bir programa gre dzeltilmesi Dahiliye vekilliine verilmitir.* 1949 ylnda bu yasa maddesi u biimde deitirilmitir: .Muhacir ve mltecilerle gebelerin ve gezginci ingenelerin yurt iinde yerletirilmeleri; Trk kltrne ballk ve nfus oturu ve yaylnn dzeltilmesi amacyla Bakanlar Kurulunca yaplacak programa uygun olarak ileri ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca tertiplenir. (324) Ecevit hkmetinin Bayndrlk Bakan Mardin milletvekili erafettin Eli, Ankara Skynetim Komutanl 3 Nolu Skynetim Askeri Mahkemesinin 25.3.1981 gn ve 1980/ 1287 esas sayl karar ile Hrriyet gazetesine verdii demete (Trkiye'de Krtler vardr. Ben de Krdm) dedii iin Trk Ceza Yasasnn 142/3. maddesi gereince bir yl onbe ay ar hapis cezasna arptrlmtr.

238 I AD DZN Abdlaziz (Kaymakam): 11. 183 Abdlbaki Glpnarl: 203 Abdlgani Bey: 75 Abdlhamit II: 54, 84. 170, 210 Abdlhamit (Lice Mfts): 71 Abdlkadir Geylani: 211 Abdlkadir Nuri (retmen): 183 Abdlkadir ener: 203 Abdullah Cevdet Bey: (Doktor): 11. 12. 72, 183. 185. 186 Abdullah Dahlevi: 60 Abdullah Djendel Bey: 168 Abdulselam: 76 Abdurrahman Bey (rnak Aireti Reisi): 115. 116 Abdurrahman Chasses Lou: 236 Abdurrahman (retmen): 184 Abdurrezzak Bedirhani: 150 Abdurrezzak Bey (Milletvekili): 75 241 Abuk Ahmet Paa: 16 Adil Bey (Dahiliye Nazn): 21 Advar. Adnan: 41, 211 Advar, Ekrem: 231 Ahmet Arif (Dava Vekili): 14 Ahmet Hamdi Paa: 184 Ahmet Mithat Bey: 72 Ahmet Vicdani (Doktor Binba) : 184 Akbal, Oktay: 195 Aknc, brahim Ethem: 199 Aksin, Sina: 187, 189, 190 Aktrk, Belma: 212 Albay Ferit: 217 Ali Cenan: 211, 212 Ali Galip (Harput Valisi): 20, 22, 36, 189, 190 Ali kr (Trabzon Milletvekili): 194, 206 Alian Bey (Mustafa Paa'-nn olu): 35-38, 193, 195, 198 Altunkal, Ali Rza: 129 Amiral Webb: 15, 16. 19, 20. 24 Anlm, Nihat (Korgeneral): 45. 197 F.: 16 Anter, Musa: 222 Apaydn, Orhan: S Ara, Tevfik Rt: 176. 212, 237 Arda, Behram: 200, 204, 206, 233, 237 Arfa, Hasan: 235 Artu, brahim: 192, 237 Arvasizade Mehmet efik: 11 Arzk, Nimet: 237 Ata, Kasm: (Cibranh Binba): 8, 10, 55, 56. 63, 101104, 109-111, 113. 128-130. 147, 148, 150-152, 155. 156, 177, 179, 217, 218, 228 Atak, Mft Ahmet: 232 Atakul, Kazm: 104, 110. 111 Atalay, Turgut: 231 Atay, Falih Rfk: 47 Austen Chamberlain: 84. 96. 164, 172 Avcolu, Doan: 214, 215 Avni Bey (Binba): 16 Avni Paa: 16 Aybars, Ergun: 205, 214, 216, 223, 229, 232, 233 Aybaytugan, Ali Sait: 111 Aygren, Muhyettin: 203 Azamet: 38, 39 B B. Berthelot: 26 M. Cambon: 26 Baban, Hseyin kr: 11, 184, 186 Babanzade Fuat: 184, 186 Babanzade smail Hakk: 185 Babanzade Mahmut: 184 Babanzade Mustafa Zihni Paa: 11, 183 Babanzade Nairn Bey: 185 Babanzade Aziz Bey: 11 Babanzade Hikmet Bey: 11, 183, 186

Baos Nobar Paa (Ermeni lideri): 13-16 Baherli Hac Hamit Bey: 72 Bahri Bey: 39 Bakrof, Cafer: 235 Baku, Mrsel: 72. 99, 101, 127, 159, 160, 207 Ballkaya. Hseyin: 227 Bardak, Cemal: 99 Barzani, Mesut: 235 Baydar, Ekrem: 77, 78, 81, 84, 163, 209, 234 Baytar Nuri: 49 Baytok. Taner: 191 Bayur, Hikmet: 191 Bedirhan, Asaf: 184 Bedirhan Cemil Bey: 21 Bedirhan Ferit Bey: 186 Bedirhan Halil Bey: 21 Bedirhan, Celadet Ali: 17, 21, 22. 190 BccMrhan, Emin Ali: 12. 17, 19, 183-186, 190, 194 Bedirhan, Emin Mehmet: 16 Bedirhan, Kamuran Ali: 11, 17, 21, 22, 190, 191 Bedirhanzade Abdurrahman Bey: 185 Bedirhanzade Bedirhan: 183 242 Bedirhanzade Hasan Remzi: 183 Bedirhanzade Kamil Bey: 185 Bedirhanzade Mehmet Ali: 11, 119, 183 Bedirhanzade Mithat Bey: 185 Bedirhanzade Murat Remzi: 183 Bedizaman Said-i Nursi: 14 Bedizzaman Molla Sait: 11, 12, 183, 185, 187 Bekir Sami Bey (Dileri Bakan : 30 Bele, Raf et: 41, 50, 211 Berhu, Dr. Fevzi: 184 Berzani, Hseyin: 200 Berzani, Mustafa: 235 Berzencizade Abdlvahit: 11 Berzerci eyh Mahmut: 210 Beiki, smail: 195, 199, 202, 214, 218, 233 Bilgin, Fevzi: (retmen): 203 Bilgin, Zlkf: 203 Bilgin, Abdurrahim (eyh Abdurrahim'in torunu): 9 Bolani Hac Halit: 217 Bora, Ferit: 221, 231 Boran, Behice: 181 Botyanl, meri Faro: 71 Bozkurt, Mahmut Esat: 75, 94, 211, 212, 237, 238 Brown (Gazeteci): 23 Bruinessen Wan Martin: 200 C Cafer Tayyar Paa: 167 Carter (ABD Bk.): 235 Cebesoy, Ali Fuat: 86-88. 166, 211 Celil, Celile: 210 Cemal. Behet: 201, 205-207, ' 209, 210, 215-217, 219-221, 226, 229, 231, 232 Cemil Bey (Doktor Yzba): 158 Cemil Paa (Diyarbakrl): 17, 155 Cemilolu, Cemil: 227 Cemilolu, Esat: 227 Cemilolu, Kadri: 226 Cerrahzade Memduh Selim: 185 Cevdet Cemilpaazade: 157 Cibranh Kamil: 100. 218 Cihan, Ali Rza: 10 abuka, Tahsin Cahit: 205 akmak, Fevzi: 50, 52, 100, 167, 196, 197, 217 an eyhi brahim: 153 erkez Ethem: 50, 199 evindir Cemil Bey: 71, 127, 223 ubuku, Tahsin Cahit: 207 243 D Dal, Nuran: 212 Damat Ferit Paa: 22, 30, 59. 119, 219, 227 Damat ZUlkadir Paa: 169 Demirci Efe: 50 Derikli Hac Necim: 72 Derikli Ilyas: 72 Dersimi, Mehmet Nuri Baytar: 11, 35-37. 183, 185, 187, 193, 198, 206, 215-217 Dervi Bey: 75 Develliolu, Ferit: 222

Dirik, Kazm: 98, 101. 111, 204, 215 Doan, Avni: 8, 9, 184, 188, 195, 201, 203, 205-207, 209, 210, 218-220, 225 Doan, Dedeolu Hseyin Ef.: 99 Doan, Ali: 9 Doktor Tevfik: 184 Dndaralp, Mehmet Zeki: 66, 205, 218 Duru, Orhan: 192 Dnsel, Feridun Fikri: 87. 89-91, 211. 212 E Ebubekir Hazm Bey (Vali): 39 Eczac Halil: 39 Edward Noel (Binba): 15-22. 168. 169, 193. 210 ,Eilmez, Cafer Tayyar: 51, . 211 Ekin, Cavit: 160 Ekinci. Dr. Tark Ziya: 203 Ekinci, Tahsin: 203 Ekrem (Cemil Paa*nn olu): 17, 36, 114. 226, 230 Eli, eafettin: 238 Emin Bey: 168 Emin Paa: 11. 183 Emin (Topu Yzba): 11, 16, 184 Enver Paa: 50, 199 Erdost, Muzaffer: 187 Ergun, Halis: 205 Erim, Nihat: 191 Erkekolu, Ylmaz: 9 Erkmen. Dr. Fuat: 56, 161, " 179, 221, 222 Erkmen, Mehmet Fuat: 222 Erkmenolu, Kamuran: 222 Ertem. Sadri Ethem: 225 Eryavuz, hsan: 211. 212 Esmer, Ahmet kr: 225 Eref, Cengiz: 231 Eybolu, smet Zeki: 202 F Fahri Bey (Diyarbakrl): 30 Fahri (retmen): 59, 138, 201 Faik Bey: 102 Faki, Hasan Fehmi (Darahinili): 70, 154. 158 244 Fatma Hanm: 55 Fehmi (retmen): 71 Felik Ali: 39 Ferit Ahmet Hamdi Paa: 11 Ferik Fuat Paa: 11 Ferit Paa: 119 Feyziolu, Necmettin Feyzi: 189 Frat, Fehmi: 113, 219. 223 Frat. Feridun: 223 Frat, Fuat: 202. 203 Frat-, Halil: 227 Frat, Kasm: 232. 237 Frat, Mehmet erif: 199. 201, 204, 219 Frat, Srr: 223 Frat, Melik feyh Sait'in torunu): 9. 173. 176-180, ! 182, 219, 235, 237 Fuat Temo: 185 G Genolu. Hakk (Eil Kaymakam;): 206 General Laidoner (Estonya-l): 171 Geylan, Hzr: 211 Gezici, Ali Rza: 194 Gololu, Mahmut: 208. 212 Gsa. brahim Aladdin: 191 Gkalp, Ziya: 193 Gnlbol, Sar: 192 Gstepe Tank Mmtaz: 201 Gll Hanm: 55 Gndoan, Cemil: 194 Gndz, Nadir: 225 Gnyol, Vedat: 226 Grel, kr: 191

H Hac Ahmet Aa (Airet reisi): 17 Hac Alibeyzade Kaddur Bey: 75 Hac Hsn Efendi: 142 Hac Kadir Aa: 22T Hac Musa (Mutki Aireti Reisi): 127. 143. 185, 200, 217 Hac Osman Bey (Elaz Baytar) : 205 ITac Osman: 183 Hac; Selim: 125 Hafz Mehmet: 43, 195 Hakk Bey (Beyrut Valisi): 186 Halil Aa: 54-64 Halil Hayali (Mutkili): 185 Halil Rami Bey (Mutasarrf): 21, 22, 183 Halil Rfat Bey: 51 Halis Turgut Bey: 87, 92, 211, 213 Halis (Binba): 37 Halit Bey: 21 Hamdi Bey (Gen Milletvekili): 65, 205 Hamdi Paa: 34 Hamit Aa: 142 Hamza: 11 245 Hanbeyzade Sleyman Nuri: 183 Hanerliolu, Orhan: 224 Haniolu, M. kr (Doktor): 183 Haren (Binba): 96 Harrington (General): 79 Hasan Hayri: 98 Hasenal Halit Hsn: 55, 56, 63, 101, 105. 111, 112, 127, 144, 207, 217 Hasretyan M. A.: 200, 201. 216, 217 Haydar Bey (Mustafa Paa'-nn olu): 35-39, 143. 195, 198 Haydaranl Halit: 207 Haydarizade brahim (eyhlislam): 11. 16: 183 Heyzanizade Kemal Fevzi: 11,. 56, 114-117, 120, 122 Hiylmaz, Ergun: 231 Hikmet, Nazm: 50, 181 Hzanl Selahattin: 207 H.N. Churchill: 22, 34 Hoca Askeri: 114. 120 Hohler: 16, 18. 22, 24 Hseyin Hilmi: (apakur Kaymakam): 205 Hseyin Paa: 19 brahim Nurettin (Sakall Nurettin Paa: 38, 39, 42-45, 196, 197 ibrahim Tali Bey (Doktor): 238 demir, Ulu: 190 hsan Nuri (Yzba): 52, 56. 62, 184, 204 hsan Paa: 47 hsan Selim: 208 leri, Suphi Nuri: 225 leri, Celal Nuri: 14 lham, Safa: 225 lyas Bey (Alay Komutan): 22 lyas Sami (Mu Milletvekili): 11, 92, 183 nan, Ar: 198, 234 nan, Kamuran: 61. 181. 210 ncesu, brahim: 194 nn, smet: 31, 32, 52, 62, 65. 73. 86-88, 91, 94. 95, 100. 122, 165-167, 170, 176, 196, 207, 215, 217, 229 smail Bey: 69 smail Hakk Bey (Gen ii Valisi): 205, 206, 230 J Jaeschke Gotthard: 139, 191, 198 John Godolpin Benetti: 170 K Kaurzade Haydar Bey: 39 Kadzade Mehmet evki: 11 246 Kadri. Cemil Paa: 56 Kadri, Cemilpaazade: 157, 185 Kamil Bey: 12 Kamil (Hac Ahmet Aa'nn olu): 18 Kandemir, Feridun: 194, 210, 211 Kansu, Ceyhun Atuf: 227 Kansu. Mazhar Mfit: 119. 130, 131, 138, 141, 143, 145. 147, 148, 150, 153, 156, 157. 159, 161, 219, 227 Kansu, Nafi Atuf: 115, 227 Kaplan, Cemalettin: 232, 233 Karabaheli Eyp Bey: 161. 162, 222 Karabekir, Kazm: 20. 38, 50, 74. 86, 87, 91, 94, 95. 162, 167. 189, 191, 196, 199. 211. 219, 238 Karaosmanolu, Feyzi Ltfi: 225 Kargapazarl Reit: 102, 217 Kasm Cemil Paa: 56 Kaymakam Hilmi Bey (apakurlu): 153, 156 Kaymaz, Nejat: 192 Kemahl Sabit (Harput Valisi): 11, 183 Kemal Feyzi (stemen):

184, 219, 220, 221 Kemal, Orhan: 225 Kl Ali Bey: 94 Kzlkaplan, Mustafa: 207 Kocatak, Minr: 219 Kocaolu, Yusuf Ziya (Bitlis Milletvekili): 10, 52, 56, 57, 62, 63, 65-67, 102, 111, 124, 127, 143, 144, 151, 166, 177, 185, 204, 219, 227 Koptagel, Osman Nuri: 216, 218 Kr Rfat: 41 Kr Sadi (Palulu): 10. 12, 77. 78, 80-85, 114, 115, 117, 119-121, 209, 210 Koraltan, Refik: 91, 212, 213 Kk, Yaln: 187, 199, 201, 233 Kirdizade Ahmet Ramiz: 185 Krkolu. mer: 192, 199, 214, 234-236 Krt Hac Aa: 38 Krt Halit Bey (Miralay Varto Aireti Roisi): 66 Krt Nemrut Paa: 57 Krt Sait Paa (Hariciye Nazr): 13 Krt erif Paa: 12-16, 25, 28, 29, 33, 35, 57, 121, 150, 188 Kutay, Cemal: 191, 198, 231 Kutlay, Naci: 184, 185, 188 L Lekili, Emin (Milletvekili): 41, 42, 45 Liceli Hakk: 71 Liceli Hseyin: 71 Liceli Mustafa: 71 Lloyd David George: 25-28, 116, 216 247 Lolanl Hseyin Efendi: 217, 218 Lord Earl Curzon: 15, 16, 20, 24-26, 29, 31, 166, 170 M Mac Donald: 66 Mahmut Bey: 38 Mahmut Ezberci: 57 Mahmut Nedim Bey: 186 Mahmut evket Paa: 77. 80 Maksun Bey: 63 Mark Lamberd B istol <Amiral): 33 Mayokhan smail: 225 Mazc, Nursen: 211 Mehmet Ali: 63 Mehmet Bey (Zaho Be!. Bk.): 115 Mehmet Cem: 192 Mehmet Efendi (Gen Milletvekili): 185 Mehmet Emin Bey: 94, 184 Mehmet Emin Paa: 184 Mehmet erif: 65, 129 Mehmet Tevfik (Hac Ahti): 56, 114, 120, 122 Mehmet Zeki (Yzba): 184 Memduh Cemilpaazade: 157 Meray, Seha: 192, 236 Mevlana Halit: 60 Mevlanazade Rfat: 11, 16. 59, 184, 186 Mihri, Mehmet: 11, 130, 207, 230 Millerand: 29 Minr Bey (Savc): 125 Miralay Mahmut Sami Bey: 185 Miri Hamit Bey: 59 Mirzeytinzade Hseyin Avnl Bey: 185 Mithat Bey: 12 Mithat Bey (Vali): 160 Molla Abdurrahman: 102 Molla Sait: 119, 183 Mr. A. Block: 85 Mr. Fresrer: 22 Mr. Hand er son: 66 Mr. Kidston: 24 Mr. Ryan: 67 Mft brahim (apakurlu): 153 Mft Mehmet Efendi: 98 Mulal, Mustafa (Orgeneral): 195 Muhittin Cemilpaazade: 157 Muhittin Nami Bey: 11 Mulanzade Rifat Bey: 34 Mumcu, Ahmet: 214, 225 Mumcu, Uur: 189, 198, 199, 211. 234, 238 Murat Paa (Airet aas): 38 Mulu Hac Musa: 56 Mulu Musa Bey: 57, 59, 66 Mustafa Bey (Hanili): 43, 125, 142, 154, 158 Mustafa, Kemal: 16, 19, 20, 22-25, 30, 34, 35, 44, 47-49, 52, 59, 61, 62, 64-66, 71-73, 76. 86-88, 97, 100, 110, 111. 248 / 113, 150, 151, 163, 165, 167, 173, 177, 182, 187, 189, 190, 193, 196, 198, 204, 205, 213, 215, 217, 218, 234 Mustafa Paa (Kokirili) 35 Mustafa Zeynel: 54 Mutasarrf Hamza: 184 Mutasarrf Sadrettin: 184 N

N. Ceitze: 27 JNadi, Yunus: 190, 199 Nafiz Bey (Yzba): 158 Nakipzade Bekir: 72, 126 Naki: 38, 39 Nazm Paa (Harbiye Nazr): 20 Necatigil, Behet: 195 Necmettin, Hseyin: 185, 186 Nizamettin (Zabta Memuru): 10, 80 Nur, Dr. Rza: 170, 236 Nuri Sait Pasa: 235 O Odaba, Ylmaz: 221, 232 Ohili Necip Aa: 99 Okyar, Fethi: 73, 74, 86-88. 90, 171, 176, 211. 212, 238 Olcay, Osman: 191 Olson: 237 Orbay, Hseyin Rauf: 20, 32, 86, 87, 91, 92, 94, 166, 211 Orbay, Kazm: 99, 101 Osman Bey (Albay): 98, 111 Osman Bey (Cezaevi Mdr): 158 Osman Nuri Bey: 89 Osman Paazade Halil Fahri: 184 Osmanbeyzade Mustafa evket: 184 calan. Abdullah: 233 t, Abdlkadir: 225 ke, Mim Kemal: 188, 189, 234, 236 kmen, Cihat: 203 ldrlenolu, Muzaffer: 222 mer Cemilpaazade: 157, 185 meri Ferro: 207 nelin, Adnan: 212 zalp, Kazm: 111 zde, Ltfi, Mfit: 159, 160, 219, 231 zgeevren, Ahmet Sreyya: 75, 89, 90, 114, 117, 123-125. 127, 130, 145, 154, 158-161, 208-210, 212, 218-223, 226, 227, 229, 230, 233, 236 ztrk, Kamer: 227 248 p Peker, Recep: 88, 93, 94, 211213 Polis Celal: 10. 78-81, 117, 210 Polis Munzur: 39 R R.C. Lindsay: 85, 96, 164 Reat Halli (Em. Alb.): 207 Reit Aa (Tarikanl): 59, 201 Reit Bey: 143 Reit Halis Bey: 191 Reit Paa: 36 Revandizizade Emin Efendi: 103, 141 Ruhi Su: 181 S Sabis, Ali hsan: 198 Sabit Bey: 39 Saka, Hasan: 212 Sakarya, Mustafa Durak: 41 Salih Bey: (Hanili): 59, 125, 126, 135, 136, 142, 154, 159, 221, 231, 232 Sarbayraktarolu, Mehmet akir: 194 -Sarolu, Hseyin Hsn: 184 Sarhan, Zeki: 199 Saydam, Refik: 212 Sebdiolu, Ali Rza: 203 Sekban, kr M. (Doktor): II, 183, 185, 186, 194 Selek, Sabahattin: 237 Selim Bey: 146 Serficeli Hilmi Bey: 205 Sertel, Zekeriya: 181 Sever, Ahmet (Cibranl Halit'in olu): 200 Sever, Halit (Cibranl): 54-57, 63-67, 97, 100. 102, 104, " III, 122. 124, 127, 133, 143, 144, 179, 186. 200, 204, 217, 218, 219, 227 Sever, brahim (Cibranl Halit'in olu): 200 Sevgen, Nazmi: 189. 190, 193 Seyit Abdlkadir: 10-12, 1418, 24, 25, 35, 36, 59-61, 64, 77. 81-85, 97, 112, 114, 115, 117-121, 126, 133, 150, 151, 177. 179, 181-187, 191, 194, 201, 208-211, 213

Seyit Bedirhan (Seyit Abdlkadir'in yeeni): 15 Seyit Mehmet Reit Paa: 84. 114, 115. 120-122, 208 Seyit Rza: 38, 235 Seyit Simko (Seyit Abdlka-dir'in yeeni): 15, 51, 57, 61. 117, 217 Seyit Taha (Seyit Abdlka-dir'in yeeni): 15, 16, 32, 60, 61, 79, 177, 185 Sibraullah Efendi: 61 Sddk Mehmet: (Binba): 14, 183 Silvanl emsettin: 217 250 Sir A. Calthorpe: 15, 16, 18 Sir D. Cleck: 172 Sir E. lley: 18 Sir Robeck (Amiral): 19, 20, 22, 24, 25 Sirel, Ziya Arif: 198 Srr Bey (zmit Milletvekili): 166 Srr Bey (Varto Kaymakam): 65. 100 Sonyel, R. Salah!: 192. 235 Soyak. Hasan Rza. 213, 215 Soysal, lham: 190 Sleyman, Nazif: 186 Sleyman Necati Bey: 65 Sleyman Srr Bey: 212 Sultan Abdlaziz: 169 Sultan Vahdettin: 59, 77, 81 adili Vedat: 209 ahin Bey: 57 ahiner, Necmettin: 187 emdiolu, Ali Rza: 203 efik Bey (Beyazt Milletvekili): 186 ehitolu, Sreyya Hami: 198 emdinlili Ubeydullah (Nakibendi eyhi): 12 ener, Cemal: 199 enszen. Vasfi: 236 eref Bey (Milletvekili): 160 evki Efendi (Erganili): 142 eyh Abdlbaki: 141 eyh Abdullah (Melikanl) : 63. 70, 98-102, 104, 106108, 128, 129, 145, 147, 148, 156, 158, 217, 218, 227, 228 eyh Abdllatif Bey: 125, 130. 153 eyh Abdurrahim (eyh Sait'in kardei): 9, 57, 59-60, 61, 67-70, 98, 102, 161, 178. 201, 202 eyh Ali Rza (eyh Sait'in Olu): 59. 100, 101, 112, 113, 115, 118-121, 126, 128, 133, 143, 146. 147. 151, 164, 173. 174. 177, 179. 202, 208, 232 eyh Ali Sebdi: 60 eyh Ali: 130 eyh Bahattin: 60. 173, 202 eyh Celal: 129 eyh Diyaettin: 60. 202 eyh Eyyup: 70. 98, 162 eyh Galip: 102, 217 eyh Hasan (Sebdiolu): 60 eyh Hseyin (Sebdiolu): 60-139 eyh smail: 125 eyh Kasm: 39 eyh Mahmut (Sebdiolu): 60 eyh Mahmut (eyh SaK'ln babas): 60 eyh Mahmut: 15 eyh Mehdi 60, 69, 71 eyh Mehmet (Sebdiolu): 60 eyh Musa: 130 eyh Necmettin: 60 eyh Saffet: 183 eyh Sait Ali: 210 251 eyh Sait: 8, 10, 55-57, 59-61, 63-65, 67-76, 81, 84, 97-100, 102-115, 118, 119, 121. 123-125, 128-131, 140, 141, 145-147, 150-156, 158-161, 164, 168, 169, 171-182, 200, 203, 206-209, 213, 217, 222, 225, 228, 232 eyh amil: 177 eyh Selahaddin (eyh Sait'in olu): 202, 235 eyh Selim: 70 eyh emsettin: 231 eyh erif (Gkdereli): 98, 128-130, 139, 153, 154 eyh erif: 66 eyh Tahir: 60, 61, 69

eyh Ubadullah: 61, 177 eyh Ziyaettin: 202 imir, N. Bilal: 188, 189, 192, 206, 211, 215, 234, 236 T Talabani, Celal: 235 Talat Paa (Sadrazam): 208 Tanrver, Hamdullah Suphi: 166, 212 Taranc, Cahit Stk: 222 Temen Ali Rza: 52, 56. 62. 102, 104 Temen Hasan Hsn: 68, 69 Temen Mustafa: 68, 69 Temen Rasim (Vanl): 52, 56 Temen Refik Cemal: 52, 56 Temur Aa: 102, 217 Tengirek. Yusuf Kemal: 30 Tepeyran, Ebubekir Hazm: 195 Tevfik Bey: 66 Tevfik Paa (Sadrazam): 30 Tilek Mehmet erif Hoca: 70 Toker. Metin: 206, 209, 210, 212. 217, 229, 232 Topal Osman (Milis Yarbay): 38, 42, 43, 194, 206 Toprak, Sabri: 212 Topuz. Hfz: 212 Trehan: Habip Edip: 225 Toydemir, Cemil Cahit: 50, 101 Toynbee: 176 Tunal Hilmi Bey: 90 Tunaya, Tark Zafer: 183, 185. 187 Tuncay. Mete: 197, 201, 212, 215. 225, 228, 233, 234, 236 Tz. Hfz: 237 U Ula, Hseyin Avni: 41 Ulubelen. Erol: 188, 189, 191, 228 Uran, Hilmi: 8 Urfal Tayfur (Emekli Savc): 11, 184 Ursava, Ali Saip: 94, 103, 120, 138, 141, 147, 152, 159, 160, 219 Uybadn, Cemil: 211, 212 252 Y ok, Cokun: 225 , ner, Abdullah: 237 ssat, Hac brahim: 99 stemen Mihri: 101 V Vanl Temen Hurit: 52 Vasf nar: 191 Veli Aa: 54, 55, 64 Veli Ebuziya: 225 Velidedeolu, Hfz Mehmet: 189-196 W Wilson (ABD Cumhurbakan): 13 Yakup Kadri Bey: 75 Yalman, Ahmet Emin: 48, 198, 225 Yarbay Emin Bey: 183 Yarbay Fethi Bey: 162 Yarg Mehmet Faile Bey: 185 Yavuz Edip: 193 Yavuz, Unsal: 9 Yldz, Doan: 188 Yldz, Hasan: 191. 193 Ylmaz, Hamdi: 205, 218 Yrk, Selami: 237 Yzba Ata: 110 Yzba Mevlut: 183 Yzba Tevfik Vehbi: 184 2 Zalim avu: 38 Zileli mit: 235 Zirkanl Kerem: 63, 111 Ziya Hurit: 43, 44. 194, 196 Zlf Aa: 59 Zlkf Cafer Aa: 69 253 s Seyit Abdlkadir F.:17 257 Seyit Abdlkadir'in olu Seyit Mehmet. 258 dam edilen eyh Sait, resimde ortada nde oturan beyaz sakall olandr. Sanda eyh erif. Arkada kalpakl Binba Kasm, onun sol yannda siyah sakall Melikanl eyh Abdullah grlmektedir. 259 eyh Sait'in oullan Irak'ta 1926. Ayaktaki: eyh Selahattin, oturan: eyh Ali Rza. 260 * eyh Sait'in kardei eyh Abdurrahim. 261 eyh Sait'in olu eyh Ali Rza (lmnden nce). 262

, TPnBff w*" <1 Trkler Berlin'de Musul konusundaki gsteride (1924). 263 F*V "*% I Dr. Fuat, byk olu Muzaffer ldrlcnoglu ile birlikte.. 264 Dr. Fuat. 265 Diyarbakr'da vazifeye balayan ark stiklal Mahkemesi Heyeti: n safta oturanlar: 1) Sada gzlkl: Mahkeme Reisi Mazhar Mfit (Kansu), 2) Solda Mddeiumumi Ahmet Sreyya (rgeovren). Arkada ayakta duranlar: Sada: 1) Ltfi Mfit (zde), 2) Avni Doan, 3) Ali Saip (Orsava). 266 ark stiklal Mahkemesi Mddeiumumilik kadrosu: 1) n srada ortada papiyonlu, Mddeiumumi Ahmet Sreyya Bey (karesi Mebusu), 2) Sreyya Bey'in solundaki: Mddeiumumi Muavini Mnir Bey (emekli Korgeneral Mnir Kocatak), 3) Sreyya Bey'in sandaki: Bakatip Lebip Bey (Lebip Aktan), 4) Mnir Bey'in sandaki: Katibi Muzaffer Bey (Muzaffer Sincapl), 5)Lebip Bey'in sandaki: Hapishane Mdr Mlazimievvel (stemen) Osman Bey, 6) Muzaffer Bey'in solundaki: Muhafaza Kumandan Mlazm (Temen) Nazif Bey. Arka (soldan saa doru:) 1) Mddeiumumilik Bakomiseri akir, 2) Polis Abdurrahman, 3) Polis Faruk, 4) Polis Tahir.

1919 - 1925 yllar arasnda Krt-islam Ayaklanmas kimler tarafndan nasl rgtlendi9 Ayaklanma nasl balad? eyh Sait'i ihbar eden yakn kimdi? Krt rgtlerini kimler kurmulard?. Kokiri, Nasturi ve eyh Sait Ayaklanmalar nasl balad?. Nasl bastrld? eyh Sait Ayaklanmasnda hangi airetler eyh Sait'e kar savatlar?. eyhler mahkemede kimleri suladlar?. eyh Sait idam edilirken neler syledi?. Ayaklanma ingilizler tarafndan desteklendi mi?. Ayaklanma dinsel gerekelere mi dayanyordu? Yoksa ama kurt devleti kurmak myd? Nakibendi tarikatnn* olaydaki rol neydi? Seyit Abdlkadir ve eyh Sait'in ayaklanma nedeniyle yarglananlarn yaknlar bugn ne yapyorlar?. Hangi siyasal grleri savunuyorlar? eyh Sait'in ailesi ayaklanma hakknda ne dnyor? UUR MUMCU ARATIRDI VE YAZDI. ingiliz, Fransz, Amerikan belgeleri, gizli tutanaklar ve davann savclarndan Avni Doan'n arivindeki yazmalar ile Sevres'den Lozan'a ve Lozan'dan eyh Sait Ayaklanmasna kadar geen dnemin soluk kesici yks. Yakn tarihimize olduu kadar bugnlere de k tutan belgesel inceleme.