P S I K O L O GJ I

prof. dr. sci. Mujo Haskoviq

SARAJEV / PRISTIN 2006 FSK/S - 10/06

PARATHNIE: Nj nga fushat e para t interesimit t njeriut pr njohje sht fusha e jets s tij psikike. Si homo sapiens njeriu vazhdimisht sht prpjekur t njoh natyrn q e rrethon, por edhe qndrimin e tij ndaj asaj rrethine. Ky interesim ekziston edhe sot, e pr shkak t ndrlikueshmris s saj, jeta psikike e njeriut do t mbetet fush q prvetsohet vshtir, por edhe fush intriguese pr hulumtime t reja. N saje t psikologjis bashkkohore sot realiteti psikik akceptohet si pjes e realitetit t prgjithshm, d.m.th. si sintez e realitetit natyror dhe shoqror. Njohurit fundamentale nga psikologjia gjithnj e m shum aplikohen n sfera t ndryshme t veprimtaris s njeriut. Kshtu, psikologjia ka gjendur vendin e vet n fushn e patologjis sociale, t sjelljes asociale dhe kriminale. Rndsi t veant psikologjia ka pr nj numr t madh masash dhe veprimesh operative teknike, t metodave dhe t teknikave kriminalistike n zbulimin e provave materiale, si dhe t veprimeve dhe t dshmis hulumtuese t fajit n procedurn gjyqsore. Funksioni i risocializimit t personave t gjykuar n kuadr t trajtimit penologjik mbshtetet n njohurit nga psikologjia. N fund, puntort operativ t organeve t punve t brendshme, polict, kriminalistt gjat puns s vet komunikojn me nj numr t madh njerzish, e at komunikim e ndrlikon nj numr i madh i indikatorve t natyrs psikologjike. Pasi q aftsia e komunikimit me njerzit e profileve t ndryshme psikologjike nuk trashgohet, por ajo arrihet prmes procesit t msimit dhe t prvetsimit t dijeve, sht e nevojshme q studentt e Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks t prvetsojn informata t caktuara dhe t fitojn njohuri t caktuara nga psikologjia e prgjithshme, psikologjia e personalitetit, psikologjia sociale, psikologjia e komunikimit, n mnyr q t aftsohen pr punt efikase dhe humane me njerzit. T gjith kto do tua ofroj programi i propozuar nga moduli / lnda msimore psikologjia. Njohja e studentve t Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks me nocionet fundamentale nga psikologjia e prgjithshme, psikologjia e personalitetit, psikologjia sociale, psikologjia e komunikimit, me theks t veant mbi njohurit aplikative psikologjike lidhur me punt e kriminalistit. Pr studentt e Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks, kjo sht para s gjithash: Pjes e arsimimit dhe e kulturs s prgjithshme; Njohuri shkencore q do tu mundsoj pun m t suksesshme pas prfundimit t studimeve; Baz pr bashkpunim m t suksesshm me ekspertt e tjer nga fusha e shkencave shoqrore dhe natyrore; Baz pr t kuptuarit m t leht t prmbajtjeve nga disa module/lnd t tjera si jan: sociologjia, psikopatologjia, kriminologjia, kriminalistika, penologjia, etika etj.

Rezultatet e procesit msimor nga moduli / lnda e psikologjis do t jen shprehje e qllimeve t parashtruara. Njeriu n trsin e vet sht i determinuar me faktort

biologjik, psikologjik dhe faktort e mjedisit ku jeton dhe zhvillohet. Duke i prvetsuar informatat nga moduli i psikologjis, studentt do t ken mundsi t njohin komponentn psikologjike t njeriut, me ka para s gjithash do t mund ta njohin veten, por edhe sjelljet karakteristike t njerzve t tjer. Kjo do tju ofroj arsimim t gjer t prgjithshm, do tua humanizoj marrdhniet me njerzit e tjer, n saje t transferimit pozitiv t njohurive do tju mundsoj prvetsimin e njohurive t reja nga fushat e tjera shkencore, do tu ndihmoj q m leht dhe n mnyr m efikase ti kryejn punt e kriminalistiks. Kjo skripte sht e prgatitur pr student t Universitetit t Sarajevs, t Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks n Sarajev, si dhe pr student t Universitetit AABARENA E ARSIMIT BASHKKOHOR, PRISHTIN. Sarajev, tetor 2006 Autor: Prof. dr. sci. Mujo Haskoviq

KAPTINA 1 KA SHT PSIKOLOGJIA? Psikologjia sht shkenca mbi shpirtin. Psikologjia studion proceset dhe sjelljet e vetdijshme dhe t pavetdijshme psikike t individit. Psikologjia studion n aspektin shkencor sjelljen dhe proceset psikike. Objekti i interesimit t psikologve prfshin sistemin nervor, ndjenjat dhe percepcionin, t msuarit dhe kujtesn, intelegjencin, gjuhn dhe t folurit, mendimin, rritn dhe zhvillimin, personalitetin, stresin dhe shndetin, rregullimet psikologjike, mnyrat e zbutjes dhe t mnjanimit t rregullimeve psikologjike, sjelljen seksuale, si dhe sjelljen e njerzve n rrethana sociale, d.m.th. n grupe t ndryshme dhe n organizata shoqrore. PSIKOLOGJIA SI SHKENC Psikologjia, si edhe shkencat e tjera, prpiqet ti prshkruaj, sqaroj, parashoh dhe kontrolloj dukurit q i studion. Pra, psikologjia prpiqet t prshkruaj, sqaroj, parashoh dhe kontrolloj sjelljen dhe proceset psikike. Kurdoher q kjo sht e mundur, emrtimet dhe nocionet prshkruese lidhen me teorin. Teorit paraqesin formsimin e trsishm t raporteve t qarta midis dukurive t vrojtuara. Teorit psikologjike mbshteten n supozimet mbi sjelljen dhe proceset psikike, prmbajn pohime mbi parimet dhe ligjshmrit q sundojn midis tyre dhe na bjn t mundshm paraqitjen e sqarimeve dhe t parashikimeve. Teorit psikologjike mund ti ndrlidhin pohimet mbi sjelljen (si sht t ushqyerit ose agresioni), proceset psikike (mentale) (si jan qndrimet ose parafytyrimet), si dhe mbi strukturat anatomike ose proceset biologjike. Pr shembull, shum prej reaksioneve tona ndaj drogs sikurse ndaj alkoolit apo marihuans, mund t maten kur manifestohen n sjellje, e supozohet se ajo sjellje shpreh veprimin biokimik t drogave si dhe parashikimet tona (mentale) mbi ndikimin e tyre. Psikologt verifikojn, gjithashtu, teorit e veta t prpiluara me kujdes me an t metodave hulumtuese, si jan hulumtimet dhe eksperimentet n terren. Teoria e knaqshme psikologjike na i bn t mundshme parashikimet. Pr shembull, teoria e knaqshme mbi urin do t na bj t mundshm parashikimin kur do t han njerzit e kur jo. Mirpo, n psikologji pr shum teori sht konstatuar se nuk jan t afta t sqarojn ose parashikojn at q sht vrejtur. Pr kt arsye, ato teori jan braktisur ose jan ndryshuar. Nocioni i kontrollimit t sjelljeve dhe t proceseve psikike sht kontravers. Disa njerz gabimisht mendojn se psikologt krkojn mnyra q ti shtyjn njerzit e tjer ta bjn at q u urdhrohet sikurse kukullave n pe. Kjo nuk sht ashtu. Psikologt jan t prirur t besojn n dinjitetin e qenieve njerzore, kurse dinjiteti i njeriut krkon q njerzit t jen t lir t marrin vendime t veta dhe t zgjedhin sjelljen e vet. Tr kohn psikologt msojn gjithnj e m shum pr ndikimet n sjelljen e njeriut, por at dijeni

ata e aplikojn vetm n baz t krkess dhe pr tu ndihmuar njerzve n realizimin e nevojave t tyre. PSIKOLOGJIA E APLIKUAR Psikologt kan interesim t shprehur t prbashkt pr sjelljen, por mund t dallohen shum mes veti. Disa psikolog n radh t par jan t angazhuar n hulumtime themelore (q ndonjher quhen bazike ose teorike apo hulumtime t pastra). Hulumtimet themelore nuk kan aplikim t drejtprdrejt n problemet personale ose shoqrore, prandaj pr kt arsye konsiderohen hulumtime q kan vetveten pr qllim. Psikologt e tjer merren me hulumtime aplikative, q i dedikohen krkimit t zgjidhjeve pr problemet specifike personale ose shoqrore. Megjithse hulumtimet themelore nxiten nga kurreshtja dhe dshira pr dije dhe mirkuptim, hulumtimet e sotme themelore shpeshher prmirsojn mnyrn e nesrme t jetess. Pr shembull, hulumtimet themelore t t msuarit dhe t motivimit t kryera ndaj kafshve n fillim t ktij shekulli kan gjetur nj aplikim t gjer n sistemet e sotme shkollore. Hulumtimet themelore t veprimit t sistemit nervor i kan zgjeruar njohurit mbi rregullimet si jan epilepsia, smundja e Parkinsonit, smundja e Alzheimerit. Shum psikolog nuk jan inkuadruar n kurrfar hulumtimesh. N vend t ksaj, ata aplikojn njohurit psikologjike q tju ndihmojn njerzve t ndryshojn sjelljen e vet n mnyr q t mund ti arrijn n mnyr m t efektshme qllimet e veta. Psikolog t shumt merren kryesisht me msim. Ata i zgjerojn njohurit psikologjike n klas, seminare dhe punishte t ndryshme. Mirpo, t shumt jan psikologt e inkuadruar n t gjitha kto aktivitete: hulumtim, kshillim dhe msim. Pr shembull, profesort e psikologjis zakonisht zbatojn hulumtime t pastra ose t aplikuara, u japin kshilla klientve individual ose industrial dhe i msojn. Psikologt klinik dhe psikologt kshilldhns Psikologt klinik u ndihmojn njerzve q kan probleme psikologjike n prshtatjen ndaj krkesave jetsore. Problemet e klientve mund t shkojn nga ankthi dhe depresioni, vshtirsit n jetn seksuale e deri te humbja e qllimeve jetsore. Psikologt klinik i vlersojn problemet me an t intervistave strukturore dhe t testeve psikologjike. U ndihmojn klientve t vet n zgjidhjen e problemeve t tyre dhe n ndryshimin e sjelljes s paprshtatshme me aplikimin e psikoterapis dhe t terapis biheviorale. Psikologt shkollor dhe arsimor Psikologt shkollor jan t punsuar n sistemin shkollor dhe u ndihmojn atyre q kan t bjn me problemet q e pengojn t msuarit. Problemet e tilla prfshijn problemet sociale dhe familjare, problemet emocionale dhe vshtrsit

specifike t t msuarit. Psikologu shkollor i konstaton problemet e nxnsve me an t intervists me msuesit, prindrit dhe vet nxnsit. Psikologt zhvillimor Psikologt zhvillimor i studiojn ndryshimet trupore, emocionale, kognitive dhe sociale q ndodhin gjat tr jets. Ata prpiqen t veojn ndikimin relativ t trashgimis (natyrs) nga rrethina (edukimi) n zhvillim. Psikologt zhvillimor zbatojn hulumtime mbi ndikimin e prdorimit t drogs nga ana e nns n embrion, prfundimet e formave t ndryshme t edukimit t fmijve, njohurit e fmijve mbi hapsirn dhe kohn, konfliktet e adoleshentve, prshtatjen e njerzve m t moshuar. Psikologt q merren me personalitetin dhe psikologt social Psikologt q merren me personalitetin e njeriut prpiqen ti caktojn tiparet njerzore; t prcaktojn se ka ndikon n proceset mendore t njeriut, ndjenjat dhe sjelljet, si dhe ti sqarojn rregullimet psikologjike. Ata merren sidomos me problemet e njeriut sikur jan ankthi dhe agresioni, si dhe me shtjet e roleve gjinore. Psikologt social n rend t par orientohen n natyrn dhe n shkaqet e t menduarit dhe t ndjenjave t individve dhe n sjelljen e tyre n situatat sociale. Psikologt q studiojn personalitetin prpiqen q brenda personit ti gjejn disa interpretime t sjelljes, kurse psikologt social orientohen n ndikimet shoqrore ose t jashtme. N sjellje veprojn edhe ndikimet e brendshme dhe t jashtme. Psikologt industrial Psikologt industrial jan t orientuar n raportet midis njeriut dhe puns. Psikologt e organizatave studiojn sjelljen e njerzve n organizata si jan ndrmarrjet e ndryshme. Mirpo, shum psikolog jan t arsimuar pr t dy fushat. Psikologt industrial dhe ata t organizatave jan t punsuar n organizatat afariste me detyr q ti prmirsojn kushtet e puns, t shtojn produktivitetin dhe nse kan arsimim pr kshillime punojn me t punsuarit q kan probleme n pun. Ndihmojn gjat punsimit, arsimimit dhe prparimit. ZHVILLIMI HISTORIK I PSIKOLOGJIS Psikologjia ka nj t kaluar t gjat, por nj histori t shkurtr. Megjithse duket q rezultatet e hulumtimeve dhe zhvillimi teorik ndryshojn pamjen e psikologjis gjat do disa viteve, projektin e ktij teksti msimor ka mundur ta shkruaj filozofi grek Aristoteli (rreth viteve 384 -322 para Krishtit). Nj nga veprat e Aristotelit sht quajtur Peri Psyches, q do t mund t prkthehej si Mbi psikn. Peri Psyches, si edhe ky libr, fillon me historin e psikologjis s t menduarit dhe pikpamjet historike mbi natyrn e psikiks dhe t sjelljes.

Aristoteli gjithashtu ka pohuar se njerzit jan t motivuar n mnyr bazike q t krkojn knaqsin dhe ti shmangen dhembjes, qndrim ky q e ka shfrytzuar teoria moderne psikodinamike dhe teorit e t msuarit. Ekzistojn edhe kontribute t tjera t grekve t vjetr. Demokriti (rreth viteve 460-370 para Krishtit), pr shembull, ka theksuar se sjellja jon sht nn ndikimin e ngacmimeve t jashtme. Ai ka qen nj nga t part q ka parashtruar shtjen se a ekziston dika e till si sht vullneti i lir ose zgjedhja. Platoni (rreth viteve 427-347 para Krishtit), nxns i Sokratit (rreth viteve 470399 para Krishtit), ka shnuar kshilln e Sokratit njihe vetveten. Q nga ather kjo sht motoja e mendimit psikologjik. Sokrati ka konkluduar se ne nuk mund t arrijm njohjen e plot t vetvetes me an t ndjenjave tona sepse ato nuk jan shprehje e sakt e realitetit. Edhe sot dallojm ngacmimet q veprojn n receptort ton t ndijimit nga percepcionet dhe ndijimet tona shpeshher t shtrembruara. Pasi q ndijimet e bjn t mundshme njohjen e paprkryer, Sokrati ka propozuar q ta studiojm vetveten me an t t menduarit racional dhe t introspeksionit. Mirpo, le ti kthehemi zhvillimit t psikologjis si shkenc laboratorike n gjysmn e dyt t shekullit 19. Disa historian vejn datn e fillimit n vitin 1860. Ather Teodor Gustav Fechner (1801-1887) ka botuar librin q sht gur kufitar n psikologji: Elementet e psikofiziks. Ajo ka treguar se n far raporti jan dukurit fizike (si jan drita dhe zri) me dukurit psikologjike t ndijimit dhe t percepcionit. Fechner gjithashtu ka treguar se si mund t masim shkencrisht efektet e atyre dukurive. Shumica e historianve e vendos fillimin e psikologjis moderne si shkenc laboratorike n vitin 1879. At vit Wilhelm Wund (1832-1920) ka themeluar laboratorin e par psikologjik n Leipzig t Gjermanis. DREJTIMET M T RNDSISHME PSIKOLOGJIKE Strukturalizmi Wilhelm Wundt, sikurse Aristoteli, ka konkluduar se psiqika sht dukuri natyrore, q mund t studiohet shkencrisht si dhe drita, ngrohtsia dhe qarkullimi i gjakut. Wundt ka shfrytzuar introspeksionin duke u prpjekur ti zbuloj elementet themelore t prjetimit. I ballafaquar me drita dhe tinguj t ndryshm, ai dhe kolegt e tij kan vrojtuar vetveten se si do ti prshkruanin ndijimet dhe ndjenjat e veta. Wundi dhe nxnsit e tij e kan themeluar shkolln psikologjike t njohur si strukturalizm. Strukturalizmi prpiqej t caktonte organizimin e prjetimeve t vetdijshme. E ka zbrthyer prjetimin n ndijime objektive si jan t parit ose shijimi dhe ndjenjat subjektive si reaksione emocionale, t vullnetit dhe t parafytyrimeve mentale (pr shembull kujtimet ose ndrrat). Strukturalistt besonin se mendja funksionon me kombinimin kreativ t elementeve t prjetimit.

Nj nga nxnsit amerikan t Wundtit ka qen edhe G. Stanley Hall (1844-1924). Interesimi kryesor i Hallit prfshinte zhvillimin psikologjik n fmijri, adoleshenc dhe n moshn m t shtyr. Hallit zakonisht i atribuohet themelimi i fushs s psikologjis s fmijve. Ai sht edhe themelues i Shoqats psikologjike amerikane(APA). Funksionalizmi Kam dshiruar q, duke vepruar me psikologjin si me shkenc natyrore, ti ndihmoj t bhet e till. WILLIAM JAMES Nga fundi i shekullit 19, William James (1842-1910), vllai i shkrimtarit Henry James, miraton nj pikpamje t gjer mbi psikologjin, duke u orientuar n raportet midis prjetimit dhe sjelljes. James pohon se ekziston nj rrym e pandrprer e rrjedhs s vetdijes. Introspeksioni e ka bindur se prjetimi nuk mund t zbrthehet n njsi, si mendonin strukturalistt. James ka themeluar shkolln e funksionalizmit q merret me sjelljen si dhe me vetdijen. Funksionalizmi shqyrton mnyrat me t cilat prjetimet dhe prvoja na mundsojn prshtatjen e sjelljes ndaj rrethins n t ciln gjendemi. Funksionalizmi shfrytzon vrojtimet laboratorike si plotsim i introspeksionit. Strukturalistt praktikonin t pyetnin: Cilat jan pjest e proceseve psikike?, kurse funksionalistt ishin m t prirur t pyetnin: Cili sht qllimi (funksioni) i sjelljes dhe i proceseve psikike? Cilat jan efektet e tyre?. Funksionalistt mendojn se ndrthurjet adaptative t sjelljes jan t msuara dhe t pandryshueshme. Sjellja e paprshtatur anon kah zhdukja ose ndrprerja. Veprimi i prshtatur anon kah prsritja dhe bhet shprehi. James ka shkruar se shprehia sht nj rrot jashtzakonisht balancuese e shoqris. Shprehia e mban shoqrin nga dita n dit. Krijimi i shprehive pasqyrohet n veprimet si jan futja e lugs n goj ose shtypja e dorzs s ders. S pari, ato veprime krkojn kujdes t plot. Nse jeni n dilem, ndaluni me facoletn e letrs n dor dhe vshtroni pak fmijn gjat prpjekjes s tij q pr her t par t ushqehet vet. Me an t prsritjes, veprimi q paraqet t ushqyerit e pavarur bhet automatik, d.m.th. bhet shprehi. Veprimtaria e shumfisht e prfshir n t msuarit e drejtimit t automjetit me an t prsritjes bhet gjithashtu rutinore. Pas ksaj mund ta realizojm pa ndonj kujdes t veant. Ather lirisht mund t orientohemi n konverzim interesant ose n ndonj radio emision. Ideja mbi t msuarit me an t prsritjes sht ide themelore edhe pr traditn bihevioriste. Biheviorizmi John Broadus Watson (1878-1958) konsiderohet themelues i bihevirizmit amerikan. Funksionalizmi ishte prhapur n vend dhe dominonte n Universitetin e ikagos. Funksionalistt merreshin me rrjedhn e vetdijes si dhe me sjelljen e vzhguar.

Watson hidhrohej me prpjekjet introspektive t funksionalistve n studimin e vetdijes, sidomos t vetdijes s kafshve t ulta. Pohonte se psikologjia, nse ka pr qllim t bhet shkenc natyrore, si fizika ose kimia, duhet t kufizohet n dukurit e vrejtura, t matshme. Duhet t kufizohet n sjellje. Ato sjellje jan publike dhe mund t maten me an t vrojtimit t thjesht ose me instrumente laboratorike. Psikologjia nuk ka nevoj t merret me elemente t vetdijes. Elementet e tilla jan t arritshme vetm pr organizmin q i vrojton . (Bihevioristt definojn psikologjin si studim shkencor i sjelljes, e jo t sjelljes dhe t proceseve psikike). Psikologu B.F. Skinner (1904-1990) nga Universiteti i Harvardit aplikon n bihoviorizm nocionin e mbshtetjes. Organizmat, konsideronte Skinner, msohen t sillet n mnyr t caktuar sepse jan t mbshtetur t sillen ashtu. Shum psikolog kan pranuar pikpamjen e till sipas t cils, n parim, sjellja ndrlikuar njerzore mund t sqarohet me grumbullin e t msuarit individual me an t mbshtetjes. Geshtalt psikologjia N Gjermani n vitet 1920 dallohej edhe nj shkoll e psikologjis Geshtalt psikologjia. Viteve t tridhjeta tre themelues t asaj shkolle Max Wertheimer (18801943), Kurt Koffka (1886-1941) dhe Wolfgang Kohler (1887-1967) e braktisin Evropn n mnyr q tju shmangen krcnimeve naziste. E vazhdojn punn e vet n shtetet e Bashkuara. Wertheimer dhe kolegt e tij ishin orientuar n percepcionin dhe n ndikimin e percepcionit n t menduarit dhe n zgjidhjen e problemeve. Pr kundr bihevioristve, geshtalt psikologt pohonin se askush nuk mund t shpresoj q t kuptoj karakterin e njeriut duke u orientuar vetm n sjellje. Prkundr strukturalistve, konkludojn se askush nuk mund ta sqaroj percepcionin e njeriut, emocionet ose proceset mendore me an t njsive bazike. Percepcionet jan m t shumta se shuma e pjesve t tyre. Geshtalt psikologt e kuptonin percepcionin si trsi q u jep domethnie pjesve. Geshtalt psikologt dshmonin se si jemi t prirur ti vrejm pjest e veuara t informatave si trsi t bashkuara, duke prfshir edhe kontekstin e pranishm. Ata pohonin se percepcioni i njeriut nuk mund t sqarohet n baz t njsive bazike sepse kemi prirje t interpretojm vrojtimin ton t gjrave si trsi n kuadr t kontekstit t pranishm. N mnyra t ndryshme do ta interpretoni vrapimin e njeriut drejt jush varsisht nga ajo se a gjendeni n nj rrug t zbrazt n mes t nats ose n stacionin e tramvajit n mngjes kur shkoni n pun. Geshtalt psikologt besonin se t msuarit mund t jet aktiv dhe i prshtatshm, jo vetm pasiv dhe mekanik si n eksperimentet e Pavlovit me qent. Wolfgang Kohler dhe t tjert kan dshmuar se t msuarit sht arritur shum her me an t t vrejturit e jo me an t prsritjes mekanike.

Psikoanaliza Psikanaliza sht shkoll e psikologjis q e ka themeluar mjeku i cili n vitet 1930 ishte strehuar n Angli q ti shmangej tiranis naziste Sigmund Frojd (18561939). Teoria e Frojdit ka deprtuar shum m shum n kulturn e prgjithshme se teorit e tjera. Ndoshta tashm jeni njohur me t. Pr shembull, ndonj person jostabil do t bj vrasje masive s paku n nj TV-seri kriminalistike pr do sezon. Konkluzioni tipik i psikiatrit n seri do t jet se vrassi n mnyr t pavetdijshme e ka eliminuar nnn ose babait e tij. Ose ndoshta miku juaj sht prpjekur tua sqaroj gabimin gjuhsor q e keni br ose ka pyetur ka mendoni far do t mund t ishte domethnia simbolike e ndonj ndrre. Ideja q njerzit i lvizin impulset e fshehura, dhe se gabimet verbale edhe ndrrat i paraqesin si dshira t pavetdijshme n mas t madhe shpreh ndikimin e Frojdit. Psikologt akademik i zbatojn hulumtimet e veta kryesisht n laborator. Ndrkaq, Frojdi i kupton njerzit me an t bisedave klinike. Ishte i hutuar me faktin q njerzit kan aq pak njohuri mbi motivet e veta. Disa njerz arsyetojn, ose racionalizojn sjelljen m t neveritshme me sqarime absurde. T tjert nuk e humbin rastin q t fajsojn vetveten pothuaj pr do fatkeqsi q e ka goditur gjinin njerzore. Frojd krijon bindjen se proceset e pavetdijshme, sidomos impulset primitive seksuale dhe agresive, kan ndikim shum m t madh n sjelljen e njeriut sesa t menduarit e vetdijshm. Frojd konsideronte se shumica e psikiks sht e pavetdijshme. Ajo prbhet nga ena e kaldajs s vluar t impulseve, t nxitjeve dhe dshirave konfliktuoze. Njerzit jan t motivuar ti knaqin ato impulse, sado q disa prej tyre do t ishin t kqija. Por njkohsisht, njerzit jan t motivuar q vetveten ta vlersojn si person t ndershm dhe t moralshm. Aq shpesh e mashtrojn vetveten n aspektin e motiveve t veta reale. Pr shkak t forcave t supozuara themelore lvizse t personalitetit, teoria e Frojdit sht quajtur teori psikodinamike. Frojdi e definon veprimin psikoterapeutik t quajtur psikanaliza. Qllimi i psikanalizs sht tu ndihmoj njerzve t ken mbikqyrje mbi konfliktet e vendosura thell dhe t gjejn mnyrn e pranueshme shoqrore t shprehjes s dshirave dhe t plotsimit t nevojave. Terapia psikoanalitike sht proces q mund t zgjas me vite. Duke debatuar pr strukturn e personalitetit Frojdi i definon tri instanca ose struktura: 1. Id ose ajo; 2. Ego ose un; 3. Super ego ose mbi un, q ka dy nnstruktura: a) Egon ideale b) Vetdijen. Lidhur me zhvillimin e personalitetit, Frojdi i definon pes faza ose etapa t zhvillimit t personalitetit.

1. 2. 3. 4. 5.

Faza orale; Faza anale; Faza faluse; Faza e latencs ose e pushimit; Faza e gjenitale.

KAPTINA 2. METODAT DHE TEKNIKAT E HULUMTIMIT N PSIKOLOGJI Metod shkencore quhet zakonisht grumbulli i veprimeve dhe i proceseve t ndryshme me ann e t cilave vihet deri te njohurit dhe proceset shkencore, (Midhat Shamiq, 1984). METODA sht mnyr e prgjithshme e organizimit t hulumtimit t ndonj problemi.

METODAT I NDAJM N: 1. METODA DESKRIPTIVE (deskribere t prshkruhet) 2. METODAT KORELATIVE (ndrlidhshmria midis disa dukurive, variableve) 3. METODA EKSPERIMENTALE ( eksperimenti i parashtruar shkencrisht, kontrolli i mundshm i kushtit). Eksperimenti natyror; Eksperimenti laboratorik.

METODAT DESKRIPTIVE T HULUMTIMIT SHKENCOR JAN: a) Metoda e vrojtimit natyror b) Metoda servej c) Metoda e rastit (case study). METODA E VROJTIMIT T NATYRSHM Mund ta definojm si metod shkencore me an t s cils organizmi vrojtohet n rrethinn e vet natyrore. Sot kt metod e shfrytzojn me t madhe psikologt ekologjik, kurse n saje t vrojtimit t disa kafshve n mjedisin e vet t natyrshm, kemi msuar se njeriu nuk sht i vetmi q i shfrytzon mjetet e ndryshme me qllim t ekzistencs n planetin e toks. Kt e bjn majmunt, vidrat (e shfrytzojn gurin pr thyerjen e guacave, etj). Ktu sht e nevojshme t vihet n dukje dallimi midis vrojtimit t prditshm t njerzve nga vrojtimi sistematik i ndonj dukurie. Vrojtimi sistematik sht: I orientuar ndaj objektit t caktuar t vrojtimit; Bhet sipas planit t caktuar q m par; Incizimi bhet n mnyr simultane, d.m.th. njkohsisht me ndonj dukuri; Hulumtuesit (vrojtuesit) jan t aftsuar pr at pun; Incizimet karakteristike (besueshmria, objektiviteti, e ndonjher edhe vlefshmria mund t kontrollohen n mnyr ekzakte (sipas Vladimir Muzhiq, 1973).

SURVEY METHOD (SERVEJ METODA) Vjen nga fjala angleze survey, q do t thot vshtrim . Kjo sht metod joeksperimentale. Ka nj aplikim t gjer n hulumtimet shkencore. Shfrytzohet para se gjithash pr hulumtimin e qndrimeve, t besimeve, t mendimeve, t intencave t njerzve. Me an t saj hulumtohen gjithashtu problemet psikologjike dhe psiko- sociale. P.sh., me an t metods servej mund ti hulumtojm mendimet e shikuesve dhe t dgjuesve mbi prmbajtjet dhe trheqshmrin e radio dhe TV emisioneve. Mund ti hulumtojm qndrimet e zgjedhsve n fushatat parazgjedhore. Me an t metods servej hulumtojm nj numr t madh njerzish. Ekzistojn prparsit dhe t metat e ksaj metode. PRPARSIT E METODS SERVEJ 1. 2. 3. 4. Hulumtimi bhet n kushte natyrore, Pr nj afat t shkurtr mund t marrim shum informata, Aplikimi i rezultateve t fituara n kt mnyr sht m i efektshm, Ndikimi i hulumtimit n dukurin e hulumtuar sht shum i vogl.

T METAT E METODS SERVEJ 1. Nuk mund t konkludojm me siguri cilat kushte jan qensore pr sjelljen e shprehur sepse nuk e kemi t njohur ndikimin e faktorve t pakontrolluar. 2. Me an t ksaj metode nuk mund ti prcaktojm raportet kauzale, sepse me aplikimin e saj nuk ndryshohen kushtet q ndikojn n dukurin e hulumtuar. 3. Nuk jemi gjithher t sigurt se n pyetjet e parashtruara kemi marr prgjigje t sinqerta. 4. Pr kt arsye gjat formulimit t pyetjeve duhet shmangur formulimet e papaqarta dhe t anshme. METODA E RASTIT (CASE STUDY) Kjo sht procedur metodologjike n t ciln prpunohet rasti prkats, me qllim q ai t sqarohet n gjendjen, gjenezn dhe projeksionin e vet burimor. Aplikohet m s shpeshti n praktikn klinike dhe n punn sociale (prostitucioni, alkoolizmi, delikuenca e t miturve, mosprkujdesja sociale etj. METODA KORELATIVE Me an t ksaj metode studiohen raportet midis variableve. P.sh. inteligjencia e lart a sht n korelacion me suksesin n shkoll? Ose, far sht korelacioni midis stresit dhe shndetit? Korelacioni shprehet me koeficientin e korelacionit q mund t fitohet nga +1 deri -1 (rrallher sht aq absolut). Dallojm korelacionin pozitiv dhe negativ. Korelacioni pozitiv sht ather kur nj variable rritet, kurse n t njjtn koh

rriten vlerat e variables tjetr. Korelacioni negativ sht raporti midis dy variableve n t cilin njra variable rritet kurse tjetra bie. METODA EKSPERIMENTALE Eksperimenti (prova, mostra) sht nxitje e qllimshme e ndonj dukurie n kushte rreptsisht t kontrolluara me mundsi manipulimi me disa variable, me qllim q t konstatohet ndikimi i disa faktorve n sjelljen e njerzve dhe n disa veori t tyre. Dallojm disa lloje t eksperimenteve: Eksperimenti natyror; Eksperiment natyror sht do eksperiment q zhvillohet n kushte natyrore. Vshtrohen procese t ndryshme t sjelljes s prgjithshme t njerzve n kushte t ndryshme natyrore, si. p.sh. n orn msimore, n fabrik gjat prodhimit, disa forma t sjelljes grupore (n manifestimet sportive etj). Eksperimenti laboratorik; Eksperiment laboratorik sht do eksperiment q bhet n kushte rreptsisht t kontrolluara, n hapsirn e izoluar nga ndikimet e mundshme t jashtme. Kafsha eksperimentale ose hulumtuesi i kryen operacionet i (kryen detyrat dhe urdhrat e eksperimentuesit), t cilat sht e mundshme t prcillen, t ndryshojn sistematikisht, t prsriten dhe t kuantifikohen. Kuazi eksperimenti; Ktu nuk ekziston manipulimi me variablen e pavarur, por prcillet karakteri i ndikimit t ndonj ndryshimi (t reformave t rndsishme shoqrore, t lufts, t katastrofave natyrore dhe t sjelljeve t njerzve n regjionet ku kan ndodhur ato katastrofa. Ktu kemi edhe grupin eksperimental dhe kontrollues edhe variablen e pavarur (ndonj ngjarje e papritur) si dhe variablen e varur. Cilat ndryshime jan br do t konstatojm pas krahasimit t rezultateve t fituara n mjediset ku kan ndodhur ndryshimet me rezultatet n mjediset ku nuk kan ndodhur ngjarjet e tilla, (sipas Ismet Dizdareviq, 1997). Ex post facto eksperimenti; sht i ngjashm me kuazi eksperimentin. Pr shembull, nse nj numr i caktuar i delinkuentve t vjetr ka shikuar filma t strmbushur me dhun n periudhn e pubertetit, kjo ka mundur t sjell intensifikimin e sjelljes kriminale n periudhn e mvonshme (variabla e varur). VARIABLET N EKSPERIMENT VARIABLA E VARUR sht ndonj dimension q ndryshon nn ndikimin e ndonj variable t pavarur. Ajo sht e ndryshueshme dhe i ekspozohet manipulimit t drejtprdrejt, sidomos n eksperimentet nn ndikimin e eksperimentuesit (n kuadr t planit t eksperimentit) (sipas Dragan Krstiq, 1996).

VARIABLA E PAVARUR sht e ndryshueshme dhe ndikon n variablet e tjera dhe cakton ndryshimet e tyre, kurse vet nuk sht e ndryshueshme, ose sht e ndryshueshme n mnyr autoktone ose e ndryshon eksperimentuesi, kur e quajm variable eksperimentale. Variablet tipike t pavarura jan faktort trashgues, gjendjet fiziologjike t organizmit, stimulimi eksperimental, kushtet e jashtme q caktojn sjelljen, programet e strvitjes q ndikojn n ndryshimin e dijes etj. (sipas Dragan Krstiq, 1996). METODA E STUDIMIT T DOKUMENTACIONIT Hulumtuesi bashkkohor zgjidhjen e ndonj detyre t parashtruar shkencore e fillon me grumbullimin e dokumentacionit mbi t dhnat dhe rezultatet tashm ekzistuese, q kan t bjn problemin e tij. Qllimi i qasjes s ktill sht i dyfisht: S pari, hulumtuesi ka mundsin q ti aplikoj prvojat e deritashme nga ajo fush n projektin e ri hulumtues; S dyti, nuk ka nevoj q t merret me dika q tashm qmoti sht hulumtuar dhe sht e njohur. Dokumentacioni, n kuptimin e gjer t fjals nnkupton punimet monografike, pasqyrimet e ndryshme sintetike, t dhnat e pasistematizuara, librat, tekstet msimore, vjetart, gazetat javore, gazetat ditore etj. METODAT E ANALIZS S PRMBAJTJEVE Kjo sht metod q shfrytzohet pr analizn e prmbajtjeve t komunikimit, e q mbshtetet n matjen (numrimin) e sasis s nj gjje (t dhuns n familje, t fatkeqsive n komunikacion, t vrasjeve, t manifestimeve kulturore etj.). Analiza e prmbajtjes nnkupton prsritjen e procedurs dhe besueshmrin e rezultateve, si dhe mundsin q disa hulumtues t ndryshm t fitojn rezultate t njjta n t njjtn mostr t materialit t analizuar (sipas N. Havelk, B. Kuzmanoviq dhe D. Popadiq, 1998). METODA INTROSPEKTIVE Introspeksioni sht vet vrojtim, vetvshtrim, analiz e prvojs vetanake. Dallojm introspeksionin simulutan zhvillohet njkohsisht me prjetimin (ose vonohet vetm pak), dhe introspeksioni retrospektiv, q ka t bj me t dhnat psikologjike n kujtes. N t dy rastet subjekti jep pasqyrimin mbi gjendjen e vetdijes vetanake, duke u prpjekur q ti prshkruaj n mnyr sa m t hollsishme. TEKNIKAT E HULUMTIMIT SHKENCOR: TEKNIKA sht procedur e veant q prdoret n fazn e caktuar t hulumtimit.

TEKNIKAT E METODAVE SERVEJ JAN: 1. TEKNIKA E PYETSORIT 2. TEHNIKA E INTERVISTS 3. TEKNIKA E SHKALLS S QNDRIMEVE PYETSORI KONSTRUKSIONI DHE APLIKIMI Me an t pyetsorit n rastet m t shpeshta hulumtojm: qndrimet, mendimet dhe bindjet e njerzve. Sinonim i termit pyetsor sht anketa (rekomandohen deri n 20 pyetje, do t thot me an t tij grumbullojm t dhnat e caktuara. Disa pyetsor (inventar t prshtatjes dhe t interesimit) t personalitetit kan edhe mbi 500 pyetje. Pyetjet n pyetsor duhet tu prshtaten qllimeve t hulumtimit, e mund t jen n tri (3) forma: 1. Pyetje t forms s hapur, 2. Pyetje t forms s mbyllur, 3. Pyetje t forms s kombinuar. Pyetjet nuk bn t jen t dykuptimshme as sugjestive. Duhet t jen t qarta, t drejta n aspektin gjuhsor dhe gramatikor dhe tu prshtaten karakteristikave gjeopsikike t popullats s hulumtuar. APLIKIMI I PYETSORIT A) Tu jepen udhzime precize hulumtuesve, B) T kodohen t dhnat e fituara, C) Prpunimi llogaritar i t dhnave me kontrollin e atij prpunimi sht i rndomt. INTERVISTA (BISEDA) Intervista shkencore: 1. Zhvillohet me qllim t caktuar q m par, 2. Dihet kush sht udhheqs i intervists, 3. Atmosfera psikologjike dallohet nga biseda e zakonshme. LLOJET E INTERVISTAVE INTERVISTA E NDRLIDHUR ose E STANDARDIZUAR Ktu pyetjet jan t prgatitura q m par, madje edhe rnditja e pyetjeve. INTERVISTA SPONTANE ose E PASTANDARDIZUAR

Pyetjet nuk jan t prgatitura q m par. Vetm tema dihet. T tjerat zhvillohen spontanisht.

Kemi edhe: intervistn faktike (hulumtimet shkencore), intervistn diagnostike, intervistn terapeutike etj. FAKTORT E INTERVISTS JAN: 1. Intervjuisti (ai q e zhvillon intervistn); 2. Personi i intervistuar (respodenti); 3. Procesi i intervistimit. Disa rregulla pr intervist t suksesshme: Pyetjet duhet t jen t qarta; Biseda duhet t nxitet; Atmosfera duhet t jet e ngroht; Duhet t krijohet besimi midis intervjuistit dhe respodentit; T dhnat duhet t shnohen; T dgjohet me durim i hulumtuari; T parashihet koh e mjaftueshme pr intervist; T grumbullohen m par disa t dhna pr personin n mnyr q t mund t prcjellim se a po e flet t vrtetn etj. SHAKLLT E QNDRIMEVE Shkalln n psikologji mund ta definojm si cilndo shkall t matjes, t rregulluar sipas renditjes n rritje ose rnie t madhsive. Veori e qensishme metodologjike e shkallve sht se ato prmbajn t gjtha dimensionet e aspektit psikik: njohse, afektive dhe t vullnetshme. Prpunimi i t dhnave t grumbulluara me an t shkallve kryesisht mbshtet n metodat statistike joparametrike (prqindjet dhe rangjet). Ekzistojn shum lloje t shkallve, e n baz t konceptit t caktuar logjik metodologjik dallojm: shkallt nominale, ordinale, intervale, numerike, grafike etj. Shkalla nominale, sht lloji m i thjesht i shkalls q prbhet nga dy ose m shum kategori q nnkuptojn ndonj shkall t intensitetit. Shkallzimi i niveleve t intensitetit pr ndonj fush mund t hulumtohet me an t kategorive, si jan p.sh. Merren me kt n pun, Merren me kt m tepr sesa krkohet n pun etj. Shkalla ordinale, prbhet nga kategorit e parashtruara sipas renditjes q nnkuptojn raportet m shum ose m pak. P.sh. nse hulumtohen qndrimet mbi raportin shoqror ndaj kriminalitetit, mund t parashtrohen pyetjet se shoqria a jep 1) mjaft, 2) aq sa mundet, 3) mjete t mjaftueshme materiale, ku i hulumtuari duke i zgjedhur prgjigjet vlerson qndrimin shoqror ndaj kriminalitetit ose ndaj ndonj aspekti tjetr.

Shkalla intervale, prbhet nga intervalet e njjta si njsi matse. Pikat e fundit t shkalls intervale varen nga natyra e asaj q matet, kurse intervalet caktohen me an t teknikave t veanta. Intervalet nuk jan gjatsi numerikisht plotsisht t njjta t tr shkalls matse, por jan reale si njsi t matjes, sepse paraqiten si njsi m t vogla t vrojtimit t disa dallimeve. Shkallt numerike, paraqesin variantin e shkalls s vlersimeve dhe prbhen nga prshkrimi i dimensionit q duhet vlersuar dhe prgjigjet e ofruara n form t nj vargu vlersimesh numerike, ndr t cilat i hulumtuari zgjedh prgjigjen e vet. Form e veant e ktyre shkallve sht n vlersimin shkollor (prej 1 deri 5).

P.sh. Vlersimi i veoris sociabiliteti Shprehimisht Shprehimisht 3_____2____1_____0_____1_____2_____3 sociabil josociabil Detyra e t hulumtuarit sht q t rrumbullakoj nj nga numrat e ofruar n pajtim me bindjet t veta n raport me at me t cilin ka t bj veoria e ofruar. Shkallt grafike paraqesin manifestimin e shkallve numerike dhe prezantimin e tyre n formn grafike. Prparsia e ktyre shkallve qndron n qartsin e tyre, lehtsin e administrimit, mundsin e hulumtimit t subjekteve me arsimim t ult si dhe niancimin e vlersimeve. N rastet m t shpeshta shfrytzohen nivelet trishkallshe, pesshkallshe, shtatshkallshe, dhe nntshklallshe t qndrimeve, d.m.th. sht i dshirueshm numri tek i shkalls.

P.sh. vlersimi i veoris sociabiliteti: Shprehimisht P.sh.shprehimisht I________________________________I______________X__________I sociabil josociabil Detyra e t hulumtuarit sht q n shkall t shnoj vendin n pajtim me bindjet e veta n raport me at me t cilin ka t bj veoria e ofruar. TESTET N fillim t prpunimit t test-metodave na duket e natyrshme q ti vejm n dukje burimet e prdorimit dhe domethnien e fjals test. Fjala test vjen nga gjuha latine (testor, -ari) q do t thot t provohet, t dshmohet. Tek ne si dhe n terminologjin ndrkombtare ka ardhur me an t gjuhs angleze. N gjuhn angleze fjala test ka domethnie t shumfisht: prfshin nocionet e eksperimentit, t provs, t hulumtimit n kuptimin m t gjer.

Pasi q ka hyr n terminologjin ndrkombtare t shum disiplinave shkencore dhe teknike, fjala test merr nj kuptim specifik teknik. Kshtu kemi (test pilot hulumtimi i avionit t ri, testet brthamore hulumtimi i arms s re, testi tuberkulin, n statistik t-test, F-test, testi hi-katror) etj. Sipas Shoqats Ndrkombtare pr Psikologjin e Aplikuar: Testi sht prov e caktuar q prmban detyrn q duhet t kryhet, e cila sht e njjt pr t gjith t hulumtuarit, me teknik precize me t ciln caktohet suksesi ose mossuksesi ose me t ciln shprehet suksesi numerikisht . LLOJET E TESTEVE Llojet e testeve sipas veorive t t hulumtuarve ndahen n: 1. Teste t dituris, (testet e dituris n kuptimin e ngusht, testet e aftsis s aplikimit t dijes), 2. Testet e aftsis, 3. Testet e personalitetit n kuptim t ngusht. TESTET E DIJES Me kto teste dshirohet t konstatohet se n ciln mas i ka prvetsuar i hulumtuari diturit, shkathtsit dhe shprehit e caktuara. I ndajm sipas disa kritereve. Kriter m i shpesht jan disa fusha arsimore. Kshtu, kemi testet t gjuhs amtare, t gjuhs s huaj, t shkencave natyrore, t matematiks, t fiziks, etj. Nga ana tjetr, testet e dituris t fushave prkatse arsimore mund t ndahen edhe n baz t kritereve se me to a hulumtohet kryesisht aspekti material ose funksional (formal) i arsimimit. Q me an t testit t mund t matet dituria, duhet t respektohen procedurat e hartimit t tij dhe krkesat q mundsojn prcaktimin e karakteristikave prkatse metrike. Vemas duhet kushtuar kujdes ksaj sa vijon: Pyetjet duhet t jen t formuluara n mnyr t qart, Fjalt n pyetje nuk bn t jen dykuptimshe, N pyetje nuk bn t ket thnie q nuk jan t qensishme, Pyetja pr nga vshtirsia duhet ti prgjigjet nivelit t t hulumtuarit, si dhe dedikimit t hulumtimit.

sht e nevojshme, gjithashtu, t jepen udhzimet pr prgjigje korrekte n pyetjet e parashtruara dhe kjo t pasqyrohet n nj ose m tepr shembuj. Pyetjet n teste t dituris mund t jen: 1. T zgjedhjes s thjesht t shumfisht (n nj pyetje jepen 3-5 prgjigje nga t cilat vetm nj sht e sakt),

2. Zgjidhje t ndrlikuara t shumfishta ( n nj pyetje jepen m shum prgjigje t sakta dhe t pasakta), 3. T zgjedhjes alternative ( pr do pyetje ofrohen dy prgjigje), 4. Plotsime, shtime, rregullime, pr kuptimin e tekstit, pr interpretimin logjik etj. TESTET E AFTSIS Me kto teste hulumtohet gjendja e funksionimit t aftsis s caktuar n momentin e hulumtimit n mnyr q n at baz t mund t prognozohet suksesi i t hulumtuarit n disa aktivitete, sepse konsiderohet se ekzistojn aftsi q jan kusht paraprak pr disa fusha t veprimtaris. P.sh. hulumtimi i inteligjencis = prediksion i suksesit n shkoll, n fakultet. Shumkush konsideron se suksesi n testin e aftsis varet nga: Trashgimia (dispozicioni), Aktiviteti i gjithmbarshm i mparshm, Begatia e prvojs paraprake. Ekzistojn aftsit e prgjithshme dhe speciale (p.sh. muzika, pikturimi). Testet e aftsis ndahen (sipas Muzhiqit, 1973) n: Senzoriale, Mentale, Teste t aftsive mekanike dhe Teste t shkathtsis motorike.

Testet mentale i ndajm m tutje n: 1. Teste t aftsis s prgjithshme mentale (testet e inteligjencis), 2. Testet t funksioneve t veanta intelektuale. Testet m tej mund t jen: Verbale (detyrat n testin e caktuar) dhe Jo verbale (detyrat n form t vizatimit).

TESTET E PERSONALITETIT N KUPTIM T NGUSHT Shfrytzohen pr matjen e tipareve suptile, t ndrlikuara dhe delikate t personalitetit, si jan: veorit e temperamentit, tiparet e karakterit, interesimet, aftsia e prshtatjes dhe e vetprshtatjes, qndrimet, sferat emotive t jets s njeriut dhe shum probleme t tjera suptile t personalitetit.

INVENTART E PERSONALITETIT Termi i kuptimit themelor t gjendet, n t vrtet sht regjistri i prcaktuar i t gjitha elementeve pr t cilat konstatohet se bjn nj trsi. N psikologji bhet fjal pr inventarin e personalitetit T PRSHTATSHMRIS DHE T INTERESIMIT. Inventari i personalitetit prbhet nga nj varg pyetjesh q definojn strukturn e caktuar t personalitetit, kurse i hulumtuari prgjigjet n mnyr pohuese, mohuese ose t pavendosur. Analiza e prgjigjes v n dukje strukturn ekzistuese t personalitetit dhe veorit e tij. Inventari i prshtatshmris prmban regjistrin e formave t sjelljeve pr t cilat sipas standardeve sunduese konsiderohet se paraqesin formular t prshtatjes s mir ose t keqe me mjedisin. Prgjigjet mund ti plotsoj hulumtuesi ose i hulumtuari, kurse n baz t tyre konkludohet pr shkalln e prshtatshmris s individit. Inventari i interesimit i ofron t hulumtuarit nj mostr reprezentuese t veprimtaris n mjedisin e caktuar kulturor, kurse prgjigjet prbhen nga dshmia e shkalls s plqimit ose t refuzimit q individi ndien ndaj ndonj lloji t profesionit. Analiza prfundimtare e prgjigjeve v n dukje drejtimet dhe grupet e interesimeve t t hulumtuarit. TEKNIKAT PROJEKTUESE Ato jan do procedur e zhvilluar sistematike me t ciln hulumtohet prmbajtja e projektuar e subjektit prmes ndonj modaliteti t sjelljes s tij. Nse mostrat e situatave jan standarde dhe t standardizuara n mnyr t knaqshme, merren parasysh testet projektuese. Interpretimi i prgjigjeve t subjekteve n pyetjet standarde t testit duhet t jet n suaza q jan parapar teorikisht dhe praktikisht pr at test. Pr kt arsye, do test projektues nnkupton specializimin m t gjat ose m t shkurtr ku bhet perfeksionimi i administrimit t testit dhe interpretimi i rezultateve t tij. Testet prbhen nga fotografit situatat (testi apercepcionet tematike), t njollave t ngjyrs s derdhur (Rorshah), t fjalive ose t fotografive t paprfunduara, nga lodrat dhe lojrat, ose pyetjeve t ngjashme q mund t provokojn dshmin e subjektit mbi reaksionin e tij ndaj ngacmimit t dhn. N ndonj fotografi t pasqyruar i hulumtuari duhet ti prshkruaj ndjenjat e veta, asociacionet e para dhe t shkoqitura ose t rrfej ndonj rrfim t vet. Prdorimi i suksesshm i ktyre testeve varet nga aftsimi i hulumtuesit. KARAKTERISTIKAT PSIKOMETRIKE T TESTEVE Q ndonj instrument t jet instrument mats, sht e nevojshme ti plotsoj disa krkesa, sht e nevojshme q n nj shkall t mjaftueshme ti posedoj kto karakteristika: 1. Vlefshmrin (saktsin, validitetin, t jet adekuat), 2. Besueshmrin (konsekuencn, reliabilitetin, t jet konstant),

3. 4. 5. 6. 7.

Objektivitetin, Ndjeshmrin, Vlern diskriminative t detyrs n test, Bazhdarimin(standardizimi, graduimi, normimi), Prakticiteti dhe ekonomiciteti.

VLEFSHMRIA (validiteti) I TESTIT Bn pjes n nocionet m t rndsishme metodologjike t psikologjis dhe siguron korrespodencn e hulumtimeve psikologjike me realitetin. Ndonj test sht i vlefshm aq sa ai mat at q duhet t matet. Nse duhet ti hulumtojm aftsit, instrumenti do t jet valid nse mat vetm at aftsi t ciln sht dashur ta hulumtoj, e jo dika tjetr, (p.sh. diturin, pozitn socio-ekonomike etj). BESUESHMRIA (reliabiliteti) I TESTIT Me reliabilitetin e ndonj instrumenti mats mendohet n at se sa mund t mbshtetemi n disa rezultate t fituara? Ndonj instrument mats n dy raste t ndryshme t aplikimit a jep rezultate t ngjashme ose t njjta? Pasi q rrallher jep rezultate t njjta, sht e dshirueshme q ato rezultate t jen sa m t ngjashme, me ka shtohet besueshmria e tyre. Koeficienti m i ult i ndrlidhshmris midis dy matjeve me t njjtin test sht 0,80. sht e dshirueshme q t jet edhe m i lart. OBJEKTIVITETI I TESTIT Shikuar n kuptim t gjer, objektiviteti n t vrtet sht nj nga aspektet e besueshmris. Gabimi q paraqitet nga joobjektiviteti zvoglon n mnyr automatike prputhjen e instrumentit me vetveten. Dallimi qndron n faktin q aty bhet fjal pr prputhjen e dy ose m shum aplikimeve t testit t njjt tek i hulumtuari i njjt q e kan kontrolluar hulumtues t ndryshm. NDJESHMRIA E TESTIT Ndonj instrument konsiderohet i ndjeshm nse me an t tij mund t dallohen edhe dallimet e vogla n madhsin e asaj q matet. Ndjeshmria arrihet me zgjidhjen adekuate t detyrave. Testi duhet t ket sa m shum pyetje, kurse ato duhet t renditen sipas vshtirsis, nga m t thjeshtat deri te ato q mezi mund ti zgjidh i hulumtuari m i aft. VLERA DISKRIMINATIVE E DETYRAVE N TEST Kur t hulumtuarit q kan p.sh. sukses t prgjithshm t lart zgjidhin mir ndonj detyr t caktuar, kurse ata me sukses t dobt at detyr nuk ia dalin ta zgjidhin, prputhja midis asaj detyre dhe tr instrumentit do t jet e lart. Vlera diskriminative e asaj detyre, pra, do t jet shum e lart dhe anasjelltas.

KAPTINA 3 PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME PERSONA T DYSHUAR NOCIONI I ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME PERSONIN E DYSHUAR Biseda informative sht metod themelore n punn e policis dhe nj nga veprimet dhe masat m t rndsishme operative. Biseda informative sht institucionalizuar me ligj, si nj nga veprimet metodike t grumbullimit t informatave nga qytetart dhe t njohurive mbi rrethanat e kryerjes s veprave penale. N baz t njohurive dhe t provave t grumbulluara materiale, biseda informative prbn bazn e paraqitjes s fletparaqitjeve penale. sht i madh numri i palve me t cilat komunikojn puntort e policis pr pengimin, zbulimin dhe luftimin e kriminalitetit dhe shkeljen e rendit dhe t qetsis publike. Kategorit m t shpeshta dhe shum t rndsishme t palve jan t dyshuarit, personat e dmtuar, dshmitart dhe paraqitsit, e pastaj bashkpuntort, bashkpjesmarrsit, informatort dhe kategorit e tjera. Kta persona mund t jen t gjinive dhe t moshave t ndryshme, t profesioneve, t nivelit arsimor dhe kulturor, t statusit material dhe social, si dhe t nacionaliteteve t ndryshme etj. N kuadr t t njjts kategori, e sidomos midis kategorive, paraqiten specifika n sjelljen e ktyre palve kur jan n kontakt me puntorin e policis. Prvoja dhe praktika kriminalistike dshmojn se, prve karakteristikave dhe ngjashmrive t prbashkta, secila prej kategorive t cekura shpreh karakteristika dhe specifika tipike psikologjike n sjellje dhe n reagim. I dyshuari n kriminalistik definohet si person ndaj t cilit ekzistojn bazat e dyshimit se ka kryer vepr penale, kundr t cilit nuk zhvillohet procedur penale, e n rastet m t shpeshta nuk sht paraqitur as fletparaqitja penale. Puntori operativ do t bj strategjin e mir t sjelljes dhe t zhvillimit t biseds, nse cakton se cils kategori t t dyshuarve i takon personi q hulumtohet pr vepr t caktuar penale. Ekzistojn klasifikimet kriminalistike t t dyshuarve n recidivist, profesionist dhe specialist, prkatsisht sipas llojeve t veprave penale me t cilat merren, pastaj sipas kriteriumit t prshtatshmris s personave t gjykuar pr procesin e risocializimit, duke pasur parasysh t kaluarn e tyre kriminale etj. Ekzistojn, gjithashtu, edhe ndarje t kriminelve dhe t t dyshuarve n kategori t caktuara, sipas karakteristikave psikologjike q jan dominuese n strukturn e personalitetit t tyre dhe q prcaktohen dhe veprojn si faktor determinues t sjelljes

kriminale. Njrn nga klasifikimet e tilla t karakterit psikologjik e ka br Enriko Feri (1856-1929), kriminalist italian. Ai i ka ndar kriminelt n: - kriminel t lindur, - t smur shpirtror, - delikuent t rastit, - delikuent nga shprehia, - delikuent nga pasioni. NGJASHMRIT DHE DIFERENCAT N SJELLJEN E T DYSHUARIT PAFAJSHM DHE T KRYERSIT T VEPRS PENALE Sipas nj autori, n aspektin psikologjik nuk ekziston dallimi global n sjelljen e t dyshuarit q sht i pafajshm dhe t dyshuarit q sht kryers i veprs penale. Megjithat, analiza psikologjike e sjelljes dhe praktika kriminalistike vetm pjesrisht e arsyetojn kt qndrim. Pra, ekzistojn ngjashmri, por edhe dallime t mdha n sjelljen dhe n pamjen simptomatike t t pafajshmit dhe t kryersit t veprs penale. Ngjashmria qndron n faktin q edhe njri edhe tjetri, kur jan n kontakt me puntorin e organeve t punve t brendshme, gjenden n nj gjendje t nder emocionale, t prcjell me tonus psikofizik. Reaksioni tjetr manifestues, i prbashkt edhe pr njrin edhe pr tjetrin, sht shqetsimi, pasiguria dhe, n mjaft raste, ndjenja e friks pr shkak t mosnjohjes s rrethanave dhe t fakteve q i njeh puntori operativ, si sht cekur m par. Dallime ka mjaft. S pari n faktin q i pafajshmi nuk shpreh rezistenc dhe nuk tregon shenja agresiviteti ndaj puntorit operativ dhe sipas parimit sht i gatshm pr bashkpunim, sepse e di q nuk sht kryers dhe me t drejt pret se kjo do t konstatohet. Kryersi i veprs ndjen rezistenc ndaj puntorit operativ dhe ndaj situats s gjithmbarshme, me vshtirsi ia del t kontrollohet dhe t fsheh rezistencn, e ndonjher e manifeston me qllim dhe me vetdije n form t rebelimit. T dyshuart e tipit t ndjeshm t personalitetit Personat e dyshuar q bjn pjes n tipa t ndjeshm t personalitetit, nse jan kryers t veprs penale, dukshm shprehin emocione t fuqishme n kontakt me puntorin operativ. Emocionet m t shprehura jan ndjenja e fajsis pr shkak t veprs s kryer. Kompleksi i fajsis dhe ndjenja e pendimit i sjellin n nj gjendje t trazimit q n sjellje manifestohen si shqetsim, pasiguri dhe friksim. N t folur bie n sy heshtja, e mund t jen edhe mendimet dhe fjalit e palidhura me qllim t mbrojtjes, e cila nuk sht prgatitur mir dhe nuk sht bindse. Nse jan n paraburgim, kta persona jan t deprimuar ose manifestojn shqetsim psikomotorik, shtisin, i thyejn gishtrinjt, jan nervoz. Shprehet rregullimi i funksioneve fiziologjike, pagjumsia, humbja e apetitit, nevoja e shpesht pr urinim etj. Ekzistojn tri kritere n baz t t cilave sht e mundur t vlersohet se tipi i dyshuar sht personalitet i ndjeshm.

Pamja dhe sjellja simptomatike. Manifestohen n procedurn e zhvillimit t biseds informative si sht prshkruar m par; Numri i veprave penale. Ndr tipat e ndjeshm n rastet m t shpeshta bjn pjes t dyshuart q pr her t par kan kryer vepr penale, prkatsisht fillestart. Pr shkak t mungess s prvojs kriminale dhe t specifikave t trajtimit, kta persona reagojn me reaksione t shtuara psikofizike, gj q vrehet relativisht leht. Lloji i veprs penale. Personat emotiv, n parim, m shpesh paraqiten si kryers t veprave penale t shkaktimit t lndimeve t rnda trupore, t vrasjeve, t dhunimeve, t shnderimit, t veprave penale dhe t kundrvajtjeve n komunikacion etj. Tipat e pandjeshm t personave t dyshuar Tipat e pandjeshm t personave t dyshuar nuk kan brejtje t ndrgjegjes as pendim pr veprn e kryer. Ata jan kryesisht profesionistt, recidivistt ose multirecidivistt, t cilt nuk kan skrupull moral. N kt grup bjn pjes kryersit e veprave penale nga lakmia e fitimit, si jan vjedhjet, grabitjet, thyerjet e banesave, vjedhjet e automobilave etj. T dyshuart e stilit t ndjeshm t sjelljes Ndaj personave t till rekomandohet nj qasje e ndjeshme, sepse kjo n rastet m t shpeshta i detyron t pranojn fajin. Tek ata sht aq i madh tensioni i organizmit dhe ngarkesa psikike pr shkak t ndjesis s fajit, sa pranimi i veprs s kryer sht lehtsim. Me dhemshurin dhe mirkuptimin pr pozitn e tyre, hulumtuesi duhet tu ndihmoj ta zgjidhin problemin. Ekzistojn disa rregulla t cilave duhet prmbajtur n bised me personat e till: a) T silleni sikur jeni t bindur n fajsin e subjektit. Ktu nuk sht fjala pr ndonj qndrim friksues, por sht e nevojshme q i dyshuari t fitoj prshtypjen se hulumtuesi sht i sigurt n vete. Kjo arrihet nse hulumtuesi nuk jep kurrfar shenje se n te ndikon ajo q deklaron subjekti mbi pafajsin e tij. b) T theksohen rrethanat q vejn n dukje fajsin. Duhet ndrprer do monolog t gjat t subjektit mbi pafajsin e tij dhe t paraqiten provat e caktuara, nse i ka. c) t paralajmrohet subjekti pr simptomat psikologjike dhe fiziologjike, si shenja t fajsis. Nse subjekti bindet se pamja dhe sjellja e tij po e tradhtojn dhe se vejn n dukje fajsin, kjo me siguri do t ndikoj n vetbesimin e tij. (Nse nuk jeni kryers i veprs, duhet t jeni i qet dhe i rehatshm). d) T shprehet dhemshuri ndaj subjektit, duke folur se do njeri tjetr n rrethana t tilla do t mund t vepronte njsoj. e) T zvoglohet ndjesia e fajit duke zvogluar peshn morale t veprs. Kjo teknik sht veanrisht e dobishme tek deliktet seksuale. Subjekti fiton bindjen se ajo

q ka br nuk sht e pazakonshme, se dukurit e tilla ndodhin shpesh dhe se nuk sht turp t pranohet vepra. f) T shprehet ndjesi ndaj subjektit duke e gjykuar viktimn, bashkpjesmarrsin ose cilindo person tjetr, t cilit mund ti hidhet nj pjes e prgjegjsis. Hulumtuesi n disa raste mund t fajsoj edhe pushtetin ose shoqrin n kuptim t gjer, q lejojn ekzistimin e kushteve dhe t dispozitave q mundsojn kryerjen e veprave t tilla. sht e nevojshme ti mundsohet kryersit q n vetdijen e tij ta ndaj prgjegjsin me t tjert. Tek krimet seksuale mund ti mvishet viktims se e ka nxitur me qllim. g) T shprehen ndjenja miqsore duke i sugjeruar t dyshuarit q ta pranoj t vrtetn. Duhet thn se si mik ose farefis e kshillon q ta flas t vrtetn, pr shkak t qetsis, t ndrgjegjes dhe t shkarkimit t vet psikik etj. h) Ti prezantohet t dyshuarit, si arsye q ta thot t vrtetn, se i dmtuari mund ta teproj me krkesn, nse ai nuk i paraqet t gjitha faktet mbi ngjarjen. i) T mos insistohet pr pranimin e prgjithshm, por m par t krkohen elemente t dors s dyt. N kt mnyr hulumtuesi vihet n rolin e atij q dshiron ti dij kushtet dhe rrethanat n t cilat ka ndodhur ngjarja, e jo vetm pranimi dhe gjendja faktike. j) Sistemi ngroht-ftoht. N raste t caktuara, qndrimi dashamirs dhe qasja e ndjeshme mund t kombinohen me qndrimin e ftoht, jotolerant dhe rreptsisht profesional ndaj t dyshuarit, t cilin e inskenojn dy puntor operativ. Kjo sht loja e rolit t t ashtuquajturit policit t mir dhe policit t keq. N fillim paraqitet i qet, korrekt dhe qllimmir polici engjll, i cili dshiron q me t mir t merret vesh me t dyshuarin. Kur sheh se ky gnjen n mnyr t paturpshme dhe t paskrupull dhe i shmanget do prgjegjsie, e braktis lokalin kinse i zhgnjyer, duke ia hedhur se sht jo mirnjohs dhe i padenj q ndaj tij t sillet mir dhe ndershm. Pas disa minutash n lokal prsri hyn polici i par duke e qortuar kolegun e vet se me njerz, megjithat nuk mund t veprohet ashtu dhe duke krkuar ta lshoj lokalin. Derisa kolegu i tij pa dshir e lshon lokalin dhe me hidhrim krcnon se do t kthehet prap, ky, n rolin e shptimtarit i komunikon t dyshuarit se megjithat ka vendosur q ai vet ta prfundoj rastin, sepse mund t ndodh gjithka. Rolet e policit t mir dhe keq mund ti luaj nj puntor i njjt operativ, dhe nse mjeshtria e aktrimit prvetsohet me sukses, kjo mund t ket m shum prparsi, sesa puna n tandem. k) Taktika Kolombo. Kjo dhe disa taktika t tjera jan paraqitur n praktikn amerikane gjyqsore dhe kriminalistike. Taktika Kolombo sht luajtja e rolit t policit naiv, t pashkatht, t ngatht e ndonjher edhe t marr. Taktika mund t jet efikase kur sht fjala pr personat e dyshuar t nivelit dhe t rangut t caktuar, t cilt jan superior dhe dominant n sjellje dhe t statusit t rndsishm shoqror. Personalitete t tilla ka n funksionet m t larta, ndr udhheqsit dhe ekspertt, n fusha t ndryshme. Q t shfrytzohet me sukses, taktika Kolombo duhet t ushtrohet mir, sepse nuk sht leht t bhet njeriu i paaft dhe naiv kur nuk sht i till.

I dyshuari i stilit t pandjeshm t sjelljes Biseda informative me t dyshuarin e stilit t pandjeshm t sjelljes krkon nj qasje dhe teknik tjetr t zhvillimit t biseds, sepse sht fjala pr kryersin profesional, i cili, prve tjerash ka prvoj edhe me policin. Pasi q tek ai mbisundon gjakftohsia dhe dinakria, duhet tia kthejm n t njjtn mnyr: t sillemi n mnyr korrekte, por ftoht, kurse biseda t zhvillohet n mnyr logjike dhe profesionale. Nga veprimet dhe teknikat e biseds t prezantuara m par, edhe ktu rekomandohen teknikat e cekura nn a), b) dhe c), si dhe masa operative taktike e cekura nn h). Do t thot, edhe ktu sht e nevojshme t sillemi sikur jemi t bindur pr fajsin e subjektit, t theksohen rrethanat q vejn n dukje fajsin dhe t paralajmrohet i dyshuari pr simptomat fiziologjike dhe psikologjike. Masat e tjera operative taktike dhe teknikat e biseds t mbshtetura n parimet psikologjike t sjelljes, q jan t prshtatshme pr kategorin e t dyshuarit t tipit t pandjeshm t reagimit, jan: a) T vihet n dukje se rezistenca e subjektit sht e pakuptimt. Duhet t bindet i dyshuari se faji i tij sht konstatuar dhe se mund t provohet, pa marr parasysh q ai kt nuk e pranon. b) T shfrytzohen bashkpjesmarrsit njri kundr tjetrit. Recidivistt, prkundr solidaritetit dhe betimit pr besnikri, jan mjaft t pabesueshm kur sht fjala pr bashkpjesmarrsit, sidomos n paraburgim. Frikohen q ai tjetri t mos ia hedh fajin atij, kshtu q edhe kjo duhet t shfrytzohet. c) T thirremi n krenarin dhe nderin me an t lajkatimit dhe t aluzioneve pr reputacionin, inteligjencn dhe trimrin e tij. Teknika ka pr qllim t provokoj ndjenjn e superioritetit q intimisht sht rrnjosur n personalitetin e kriminelit profesional. d) T paralajmrohet subjekti pr pasojat e rnda t sjelljes asociale. Duhet t zhvillohet teza se m mir sht ti kthehet jets s qet dhe t ndershme, n vend t jets s rehatshme n dukje q sht prplot me pasiguri dhe frik, q nuk shpie askund dhe sht paperspektiv. e) Me an t rrugs s trthort t arrihet deri te pranimi i ngjarjes kryesore. T shfrytzohen gnjeshtrat e t dyshuarit. Gnjeshtrat e t dyshuarit, q jan t shpeshta, duhet t shfrytzohen pr destabilizimin e personalitetit t tij. Teknika sht e thjesht, t lejohet q t gnjej sa m shum, madje edhe t provokohen gnjeshtra t reja, ashtu q t zhytet n gnjeshtra dhe pastaj nuk do t dij m si t sillet. g) Ti mundsohet t dyshuarit prpjekja e ikjes ose e vendosjes s kontakteve sekrete. Kjo mas operative taktike sht shum e rrezikshme, por nse organizohet mir mund t jap rezultate t mira. h) Regjistri i emrave. Kjo mas operative taktike sht pak e njohur, e konsiston n provokimin psikologjik t t dyshuarit q t ballafaqohet me emrat q lidhen me ngjarjen kriminale dhe t shihet se si do t sillet lidhur me kt. sht e njohur se

kriminelt me prvoj i shmangen prmendjes s fardo emri, nga frika q nga kjo t mos dal ndonj informat, e cila do t mund ti sillte n situat t pakndshme. T dyshuarit i thuhet q t bj regjistrin prej 15 deri n 20 emra t personave, t miqve dhe t t afrmve, t partnerve afarist dhe t t tjerve me t cilt n koh t fundit ka kontakte t rndsishme. Ai sht n dilem se a din policia dika ose jo, nuk do t dij q t prcaktohet, kshtu q bashkpjesmarrsin, nxitsin ose bashkpuntorin, e mundet edhe dshmitarin, viktimn ose t dmtuarin ta l anash ose ta regjistroj nga fundi i regjistrit. Kjo v n dukje faktin se kreativiteti n kt fush t puns kriminalistike sht mjaft i shprehur, kshtu q me t drejt pritet se edhe gjeneratat e ardhshme do t japin kontribut n zhvillimin e metodave dhe t teknikave t puns me personat e dyshuar. Parimet psikologjike t parashtrimit t provave materiale para personit t dyshuar sht parim i prgjithshm taktik i puns q me provn ose me provat mbi ngjarjen kriminale dhe kryersin, nse i posedon puntori operativ, duhet vepruar n mnyr t menur dhe racionale. Kjo do t thot se provat, materiale dhe personale, duhet t parashtrohen para t dyshuarit n mnyr graduale dhe n nj moment t prshtatshm. N fillim duhet t parashtrohen provat m pak t rndsishme dhe parciale, q do t shrbejn si paralajmrim se jan t njohura t gjitha rrethanat dhe faktet mbi ngjarjen kriminale dhe kryersin. N rrjedhn e mtejshme t biseds informative duhet t parashtrohen provat m t rndsishme, t cilat definitivisht do ta thejn rezistencn e t dyshuarit dhe ai do ta pranoj veprn penale. Natyrisht, kjo vlen n parim dhe n t shumtn e rasteve kshtu do t zhvillohej, por mbetet fakti q puntori operativ vendos kur do t veproj n kt mnyr. Pr shembull, nse i dyshuari sht person primitiv, n nj nivel t ult intelektual, nuk sht e rekomandueshme q ti prezantohen provat n fazn fillestare t veprimit, sepse sht e njohur q kta persona jan kokfort dhe t paprshtatshm pr argumentim. Pavarsisht nga mnyrat e cekura t qasjes ndaj t dyshuarit, mund t aplikohen edhe disa rregulla dhe teknika t zhvillimit t biseds, si pr shembull: - T pyetet subjekti se a e di pse sht ftuar dhe n kt mnyr t arrihet deri te informatat e caktuara. - sht e nevojshme t hulumtohet vendi i qndrimit para, gjat dhe pas krimit. Ky sht, n t vrtet, konstatimi i alibis, me rast personave t pafajshm sipas rregulls nuk u kujtohen t gjitha hollsit, sepse kjo nuk ka qen e rndsishme pr ta, kurse kryersit shpeshher kan alibin e prgatitur q m par me t gjitha detajet. Ksaj duhet kushtuar kujdes, sepse mund t jet indikative. - T pyetet subjekti q t tregoj do gj pr ngjarjen, pr viktimn, pr kryersit e mundshm. Kjo pyetje parashtrohet n fazat fillestare t biseds. - N distanca t caktuara kohore ti parashtrohet subjektit pyetja n mnyrn sikur prgjigjet e sakta tashm jan t njohura. Tek kjo teknik n rastet m t shpeshta parashtrohen pyetjet q prfshijn edhe prgjigjen, pr shembull, Ju e keni njohur Zaimoviqin, apo?, ose jepet paralajmrimi pr prgjigjen e sakt.

N pajtim me parimin e individualizimit t trajtimit, si sht theksuar m par, duhet pasur kujdes pr karakteristikat e do personi. PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME PARAQITSIT Si paraqits mund t jet personi juridik ose fizik q ka njohuri se ka ndodhur vepra e caktuar penale. Me Ligjin mbi procedurn penale sht prcaktuar q paraqitjen penale mund ta bjn subjektet e ndryshme organet shtetrore, organizatat punonjse dhe organizatat e tjera si dhe qytetart sipas obligimit ligjor ose vullnetarisht. Jan t mundshme rastet e ndryshme t paraqitjes. Mund t paraqitet vepra penale, e t mos dihet se kush sht kryers, mund t paraqitet vepra penale edhe kryersi, pastaj personi mund t paraqes veten si kryers i veprs penale n t ciln ai sht i dmtuar, ose viktima etj. Mund t paraqitet edhe vepra e rrejshme penale. Psikologjin kriminalistike n rastet e ktilla e interesojn karakteristikat psikologjike t paraqitsit dhe, varsisht nga kjo, besnikria e deklarats. Besnikria e deklarats s paraqitsit s pari varet nga rregullsia e vrojtimit dhe mundsia e riprodukimit t sakt, q u nnshtrohen mjaft shtrembrimeve dhe paplotsive pr shkak t rrethanave objektive dhe subjektive. Faktor plotsues, madje shum i fuqishm, i cili deklaratn e paraqitsit e bn relevante, sht motivi ose shkasi i paraqitjes. E kur sht fjala pr kt, sht e qart se n esencn e paraqitjes mund t ket motive t ndryshme. Mund t jet qllimi i mir q t ndihmohet, q t mbrohet interesi i tij ose t kompensohet dmi, mund t jet vetparaqitje, sepse nuk mund t shmanget prgjegjsia ose t mnjanohet dyshimi, prkatsisht t fshihet ndonj vepr tjetr penale, mund t jet urrejtja ose dshira pr hakmarrje etj. Puntort operativ, duke pasur parasysh faktet e cekura dhe duke aplikuar parimet e prgjithshme taktike n punn me kt kategori t palve, duhet t binden n mnyr t prshtatshme n gjendjen faktike dhe n vlefshmrin e t dhnave q jan objekt i paraqitjes. PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME DSHMITART Karakteristikat psikologjike t dshmitarve dhe taktika e sjelljes dhe e zhvillimit t biseds informative Dshmitar sht personi pr t cilin supozohet se i ka t njohura faktet dhe rrethanat mbi veprn penale dhe kryersin, t cilat i ka siguruar me an t vzhgimit t drejtprdrejt shqisor ose i ka kuptuar n ndonj mnyre tjetr. Si dshmitar mund t jet i ftuar personi, n pajtim me ligjin, pr t cilin ekziston vlersimi se do t kontribuoj n ndriimin e ngjarjes kriminale. Pr kto arsye jan shkoqitur dhe prcaktuar rregullat penale procesore dhe kriminalistike taktike t marrjes n pyetje t dshmitarit. Psikologjin kriminalistike e interesojn rregullat, masat dhe veprimet e karakterit psikologjik n punn me dshmitart n procedurn parapenale, prkatsisht penale.

N kuadr t ktyre dy kategorive t dshmitarve, mund t paraqiten personalitete me karakteristika specifike sipas kriteriumeve t tjera psikologjike. Nse merren parasysh disa veori t karakterit, t vullnetit dhe t aftsis, si dhe karakteristikat e t folurit dhe t mnyr s t folurit, sht e mundur ndarja n kta tipa dshmitarsh. Tipi i vzhguesit. Vzhguesi si personalitet sht preciz, konkret dhe i qart. sht i orientuar n faktografin e ngjarjes dhe t situats dhe sillet me prgjegjsi dhe me ndrgjegje. sht i hollsishm dhe i sigurt. Bn pjes ndr dshmitart m t sigurt. Tipi i prshkruesit. Prshkruesi sht personalitet q dshiron t hyj n gjersin e dukurive dhe t ngjarjeve. Personi i ktill n bised s pari bn hyrjen, pastaj paraqet rrjedhn dhe kronologjin e ngjarjeve, duke prshkruar krejt ka ka ndodhur. Ndrkaq, shpeshher humbet n hollsi, duke mos u kujdesur pr trsin. Llomotitsit dhe heshtakt. Llomotits jan njerzit q dshirojn t vihen n dukje, ndonj her edhe me do mim. Pr kt arsye kujdesen q n bised t jen kryesort, pa marr parasysh rndsin e tems dhe korrektsin n sjellje. Heshtakt si dshmitar sillen n mnyr t kundrt me llomotitsit. Ndr heshtakt mund t gjenden persona introvert q i jan kthyer m tepr vetvetes, sesa ngjarjeve t jashtme dhe t t tjerve. Edhe disa karakteristika, qndrime dhe shprehi t tjera mund t ndikojn n abstenimin dhe heshtjen n bised. Tipi i interpretuesit. Pr kt tip t personalitetit si dshmitar n punn operative, menjher po vejm n dukje se mund t jet m tepr i dmshm, sesa i dobishm, prkundr faktit q n literatur pr te jepen vlersime m t volitshme. Sidomos mund t jet i rrezikshm pr puntort operativ t paprvoj dhe t pasigurt n vetvete. Interpretuesi n bised mund t njihet sipas fjalve: mendoj se ka ndodhur pr kt e kt arsye ..., jam i sigurt se kjo nuk do t ndodhte, sikur t mos ishte ajo, sht m s miri q t veproni kshtu...., m besoni mua ...., etj. Dshmitari detektiv amator. Ky tip i dshmitarit mund t jet variant e interpretuesit, por ssht e thn. Paraqitet tek disa vepra penale, sidomos tek vrasjet, dhunimet n seri, shqetsimet e ndryshme ose veprat e ngjashme me elemente enigmatike. Detektivi amator sht person ambicioz dhe shpeshher qllimmir q luan rolin e policit kriminalist nga motivet personale, e sht i nxitur nga filmat, literatura ose ngjarjet e jashtme. Tipi i mbimuesit dhe i nnmuesit. Tipa t till t personalitetit ka mjaft dhe mund t paraqiten si dshmitar n punn operative. T ngjashm me ta jan optimistt dhe pesimistt. Mbimuesit flasin pr do gj n kategorit ekstreme, do gj sht super, maksimale, e parevokueshme e kshtu me radh. Nnmuesit, prkundr tyre, zvoglojn vlerat e do ngjarjeje dhe situate. Ndonjher jan edhe nihilist, konsiderojn

se kjo nuk sht e vlefshme pr kujdes dhe nuk duhet t lodhen njerzit me imtsira dhe me marrzira. Tipi i gnjeshtarit. Nj numr i madh njerzish shrbehen me gnjeshtra, t vogla ose t mdha. Modalitetet e gnjimit mund t jen n form t shtrembrimit t drejtprdrejt t fakteve, t t ashtuquajturit ondulimit t t dhnave, me shtimin e t dhnave t tjera (shartimit t t dhnave nga nj ngjarje n tjetrn), me shpikjen e fakteve t reja, me heshtjen, etj. Gnjeshtart n esenc mund ti ndajm n t qllimshm dhe t paqllimshm. Tipi i kombinuar. Ekzistojn edhe tipa t tjer psikologjik t dshmitarve, si jan personat kokfort, amoral, (vet)lavdruesit, frikacakt, etj. Veorit e cekura mund t shprehen tek disa tipa t personaliteteve t cekura m par, kshtu q n kt rast mund t bhet fjal pr tipin e kombinuar t dshmitarit. Faktort psikologjik t besueshmris s thnies s dshmitarit Hulumtimet eksperimentale n lmin e vrojtimit dhe t studimit t procesit t kujtess, ofrojn nj varg t dhnash q mund t shfrytzohen n psikologjin e aplikuar, kriminalistike dhe forenzike, q jan mjaft t rndsishme pr besueshmrin e thnies s dshmitarit. Pasqyrimi i disa rezultateve t hulumtimeve eksperimentale nga kjo fush vejn n dukje sa vijon: 1) Eksperimenti me kujtesn e fjalve dhe t fotografive, i zbatuar tek 500 student t Universitetit t Uashingtonit, ka dshmuar se me kalimin e kohs bhet bashkimi i t dhnave nga burime t ndryshme, kshtu q dshmitari e ka t vshtir t thot saktsisht prej nga i ka njohurit pr ndonj hollsi t caktuar (Elizabet Loftus, 1974, Uashington). 2) Nj studim, hulumtim i hollsishm, gjithashtu nga fusha e psikologjis s thnies s dshmitarve, rezultatet e t cilit jan krahasuar me rezultatet e eksperimentit t cekur, i ka dhn kto konstatime: a) Gjendja e nder dhe frika e madhe zvoglojn aftsin e prpunimit t informatave n memorje; b) Kujtesa e hollsive t ngjarjeve t kaluara sht m precize, nse n momentin e vrojtimit nuk ka pasur dhun; c) Tek sulmet grabitqare, viktima kujdesin m t madh e prqndron n armn e zjarrit, sesa n fytyrn e sulmuesit; d) Me rastin e njohjes, sht m vshtir t identifikohet personi i racs tjetr sesa personi i racs s vet; e) Kohzgjatja e krimit mbimohet kur sht situata e rrezikshme, sa m e tensionuar q t jet gjendja, edhe mbimimi do t jet m i madh; f) Siguria e madhe subjektive e dshmitarit n thnien e tij nuk sht garancion se dshmia sht e sakt, prve n situatat tejet t volitshme; g) T vogla jan gjasat se personi m i vjetr do ta prshkruaj ngjarjen me aq precizitet dhe plotsi si personi i ri; h) Fmijt m t rrinj se 14 vje, si dshmitar kan tendencn q t japin prgjigje far (sipas mendimit t tyre!) priten prej tyre;

3) Personi q sht njohur m par n baz t fotografis, me siguri do t njihet edhe drejtprdrejt, pa marr parasysh se a sht kryers i veprs penale ose jo. Ky hulumtim sht zbatuar ndaj 35 gjykatsish hetues, 25 policsh, 8 gjykatsish, 16 psikologve ekspert pr kt fush, 60 studentve dhe 60 personave m t moshuar. Prve analizave t cekura, hulumtimi ka dhn edhe nj varg rezultatesh t tjera. sht dshmuar se ekzistojn dallime individuale, si dhe dallime midis grupeve, d.m.th. midis kategorive t pjesmarrsve, gj q ka qen normale edhe t pritet. sht nxjerr, p.sh. nj konstatim interesant, se polict profesionist nuk jan dshmuar aspak dshmitar m t mir se pjesmarrsit e tjer, edhe pse kjo,normalisht, sht pritur. (A.D. Sarmes IN. T. Jones 1985, burimi Roso Zvonimir, op. cit., fq. 188).

PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME FMIJ DHE ME T MITUR Karakteristikat psikologjike t fmijve dhe t t miturve Fmijt dhe t miturit n pajtim me veorit psikologjike t moshs s vet shprehin nj interes t shtuar pr ngjarjet dhe ndodhit rreth vetes. Kan aftsi t mir t vrojtimit dhe riprodukim t mir t kujtess. I mbajn mend mir detajet, veprimin, personalitetet dhe rrjedhn e ngjarjeve, edhe pse n koh orientohen dobt. I njohin mir ngjyrat, por shpeshher nuk jan n gjenje ti emrojn. Fmijt jan t prirur t imagjinojn, sepse jan prplot krshri dhe dshira t ndryshme, e me mundsi t vogla. Shpeshher humbin ndjenjn e realitetit, i prziejn ngjarjet dhe situatat reale dhe t shpifura. Fmijt u nnshtrohen sugjestioneve, kshtu q t rriturit shpeshher manipulojn me ta. sht e mundur tu imponohet versioni i ngjarjes q, n t vrtet, nuk ka ndodhur. N kundrshtim me kt, fmijt mund t jen mjaft komnguls dhe kokfort n mbrojtjen e mendimit t vet, sepse kshtu provojn dhe u kundrvihen autoriteteve dhe m t vjetrve. N kohn e pubertetit, thniet jan t pasigurta, sepse fmijt dallohen me ndjenjn e krenaris, t gjithdijshmris dhe t kundrshtimit. Vajzat gjenden para ndikimit t paqart t pasionit gjinor, prandaj vrojtimet i interpretojn nga aspekti egocentrik dhe autistik. Vemas duhet t jemi t kujdesshm kur vajzat ose vajzat e mitura ankohen pr ngashnjime seksuale, sepse kjo mund t jet e pasakt si rezultat i gjendjeve t veanta shpirtrore. Taktika e sjelljes dhe e zhvillimit t biseds informative me fmij dhe t mitur Procedura dhe biseda me fmij dhe t mitur sht analizuar dhe definuar mjaft n literatur dhe sht aplikuar n praktik . N kontekstin e shqyrtimeve t cekura, do t jet e dobishme t shfrytzohen edhe disa rregulla psikologjike taktike, si jan: a) Biseda me fmij dhe me t mitur duhet t prgatitet mir, t fiksohet n mnyr t sakt vendi dhe koha, dhe n parim, t zhvillohet vetm nj her. Biseda duhet t zhvillohet hollsisht dhe n mnyr t plot. b) N prgatitjen e biseds, sht e nevojshme t kontaktohet me prindrit, sepse ndihma e tyre sht e domosdoshme q t vendoset nj raport dhe bashkpunim i mir me

fmij. Ndonjher sht e dobishme t kontaktohet edhe me autoritetet shkollore, drejtorin, psikologun dhe kujdestarin e klass. Prania e prindrve dhe e personave t tjer, ndrkaq, nuk sht asesi e dshirueshme gjat zhvillimit t drejtprdrejt t biseds informative. Ndikimi sugjestiv i prindrve dhe qndrimi i tyre i anshm mund t ndikoj n sigurin m t madhe t fmijve, kshtu q ai mund t imagjinoj dhe t shtrembroj faktet. c) Biseda duhet t zhvillohet sa m par, sidomos nse sht fjala pr fmijn m t ri dhe pr t miturin. Parimi kriminalistik i operativitetit dhe t shpejtsis n rast t fmijve dhe t t miturve sht mjaft i rndsishm, sepse kujtesa e tyre dobsohet shpejt ose bllokohen nse jan t ngjyrosura me afekte, dhe pr shkak t veprimit sugjestiv t t rriturve, t farefisit dhe t moshatarve. d) Para vet biseds, duhet t zhvillohet biseda hyrse me qndrim t sinqert me qllim t krijimit t besimit q e lehtson kontaktin. e) T mos lejohet q fmija ose i mituri t ndjej se ai sht personaliteti kryesor n ngjarje dhe n veprim, sepse pastaj sht vshtir t frenohen dhe t kontrollohen thniet dhe sjelljet e tij. f) Deklaratat kategorike dhe pohimet q nuk i prgjigjen gjendjes faktike nuk duhet t kundrshtohen menjher me sulmin ndaj personalitetit t tij, sepse kjo mund t shtoj kryenesin dhe kokfortsin e tij. Thniet e tilla duhet t kundrshtohen gradualisht me an t rezonimit t argumentuar dhe logjik. g) T prdoren fjalt dhe gjuha me t ciln flet fmija dhe e cila pr te sht e qart dhe e kuptueshme. h) Gjat biseds, fmija dhe i mituri duhet t nxiten, t lavdrohet gatishmria dhe prpjekja e tij q t ndihmoj, t lavdrohen dhe t theksohen veorit, inteligjencia, sinqeriteti dhe trimria e tij, etj.

PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME PERSONA T MOSHUAR Konsiderohet se procesi i plakjes paraqitet pas viteve t gjashtdhjeta, kur fillon dobsimi i ndjeshm i funksioneve psikike dhe fizike dhe i aftsive mentale, fizike dhe shndetsore. Njkohsisht me kt ngadalsohen, dobsohen dhe pushojn shum pasione dhe motive vitale, jetsore, si pr shembull motivi pr prparim, pastaj ambiciet, knaqsit, dshirat dhe nevojat. Sipas disa kriteriumeve biologjike, nga fundi i viteve t pesdhjetata, pushon aftsia e organizmit pr riprodukim dhe gjenerim, e paraqiten proceset e degradimit dhe kshtu fillon plakja. Karakteristikat psikologjike t personave t moshuar jan t llojllojshme dhe t shumta. Me analizn e veorive tipike dhe pr kriminalistik t rndsishme, mund t prpilohet ky pasqyrim. Tek personat e moshuar jan t zvogluara funksionet e organeve shqisore, gj q ndikon n gabimet n vrojtim. Sidomos sht i shprehur dobsimi i t parit dhe dgjimit. Personat m t moshuar kan t zvogluar kujdesin dhe koncentrimin e dobt gjat vrojtimit. - Procesi i riprodukimit sht i vshtirsuar dhe jo i plot. Personat m t moshuar m mir i kujtojn ngjarjet nga e kaluara sidomos t ngjyrosura n aspektin afektiv,

sesa ngjarjet e reja q nuk mund t konsolidohen n vetdijen e tyre pr shkak t proceseve metabolike dhe t prjetimit t prcipt. - Me rastin e riprodukimit t ngjarjes tek personat e moshuar zhvillohet procesi i kontaminimit, ngjarja n fjal mjegullohet me t dhna nga ndonj ngjarje tjetr, q logjikisht prputhen, me ka plotsohen vrimat n kujtes. - Personat e moshuar mund t jen mjaft t prrirur pr imagjinat, si dhe pr shtrembrimin e vetdijshm, prkatsisht t pavetdijshm t ngjarjes. Mallngjimi pr at q sht humbur dhe nuk sht realizuar, dhe dshira q t pasqyrohen n dritn pozitive nga rinia, jan arsye e dukurive t tilla. Tek personat e vjetr, prve ndryshimeve t cekura mentale, zhvillohen edhe ndryshime psikosociale, q duhet pasur parasysh n mnyr q taktika e sjelljes dhe e zhvillimit t biseds me ta t jet m e suksesshme. Ato jan: Ndjenja e padobishmris dhe e braktisjes, Varsia e shtuar nga t tjert, Frika nga smurja dhe vdekja, Sugjestibiliteti, prkulshmria dhe luhatshmria, por edhe prirja pr grindje, Zmadhimi i veorive personale, Lavdrimi dhe dshira pr kshillim.

Nse kan dgjim t dobt, duhet biseduar me z normal, por duhet t shikohen direkt n fytyr, ashtu q t mund ti prcjellin lvizjet e buzve. N bised me personat me shikim m t dobt, nuk duhet qndruar tepr afr, sepse kryesisht jan lartpams. PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME GRA Karakteristikat psikologjike t grave dhe veprimi me to n bisedn informative Dallimet psikologjike midis grave dhe meshkujve jan rezultat i faktorve biologjik, psikologjik dhe social. Grat jan si konstrukt biopsikologjik shum m t thelluara n prjetimin e ngjarjeve, t njerzve dhe t situatave. Manifestojn emocione m t shumta, m t llojllojshme dhe m t fuqishme, n aspektin intelektual mendojn m shum, rezonojn nga shum aspekte, dhe shpeshher jan m mendjeholla se meshkujt. N bised me grat duhet pasur parasysh specifikat e gjendjes s tyre psikofizike, kshtu q taktika e biseds dhe e sjelljes tu prshtatet atyre: - Rekomandohet nj qndrim i qet, i kulturuar dhe i matur i puntorit operativ. - Pamja e lokalit, veshja dhe sjellja e puntorit operativ duhet t krijojn prshtypjen se i kushtohet kujdes dhe respekt. - Gruaja sht e interesuar q t vihet re pamja, shija, veshja dhe kualitetet e tjera t saj, prandaj nuk duhet ngurruar t mos vrehet kjo dhe eventualisht t theksohet. Mund t prdoren edhe komplimente t caktuara n mnyr diskrete dhe t paimponueshme dhe me kusht q t ken baz reale.

- Shpeshher sht i pranishm koketimi i zakonshm i grave, njfar imponimi, loja me sy etj. N kt rast, mund t prdoret edhe lajkatimi i drejtprdrejt, por duhet t jemi i kujdesshm pr t mos rn n grack t provokimeve t paramenduara, q ajo do ti keqprdor dhe shfrytzoj m von q t mnjanoj dyshimin dhe ti fsheh gjurmt. - N rastet e dyshimta, nse sht gruaja e vrazhd dhe e pa skrupull, e nse n dhom nuk ka pasqyr transparente, rekomandohet prania e personit t tret, pr shkak t mundsis s fajsimit t rrejshm pr ngacmim dhe dhunim. - Kur zhvillohet biseda pr delikte seksuale viktima te t cilave jan grat, sht m mir q bisedn ta zhvilloj personi femr, pr shkak t shprehjes s lir dhe t paraqitjes s hollsive intime. - Taktika e preferuar e grave jan lott. Vrshimi i lotve mund t ndrpritet n mnyr t thjesht me fjalt q t qaj lirisht, nse kshtu do ta ket m leht. Pastaj duhet vazhduar n mnyr t qet me parashtrimin e pyetjeve. Psikologjia e sjelljes dhe e zhvillimit t biseds informative me personat me sjellje specifike Personat me sjellje specifike jan personat q kan anomali t caktuara t karakterit organik ose psikologjik, pr shkak t t cilave manifestojn karakteristika specifike psikologjike n sjellje dhe n prshtatjen ndaj mjedisit social. T till mund t jen personat e smur, personat me t meta trupore, personat me rregullime t ndryshme psikike, si jan neurotikt, psikopatt, personat paranoik, histerikt dhe rregullimet e tjera, si dhe personat e smur mental. Kategori t tilla t personave ka m shum n popullatn delikuente sesa n popullatn jodelikuente. Nj numr i madh i tyre merren me delikte asociale dhe kriminale nga fusha e patologjis sociale, si jan alkoolizmi, bixhozi, homoseksualizmi dhe prostitucioni. PERSONAT ME DMTIME TRUPORE DHE T SMURT N kt kategori bjn pjes personat me forma t ndryshme t t metave t lindura trupore ose t dmtimeve organike gjat jets pr shkak t smundjes ose t lndimeve mekanike. Hendikepi mund t shprehet n form t but ose n mas m t madhe, kshtu q mund t gjenden invalidt dhe t smurt kronik t shkallve t ndryshme. Kta persona formojn filozofin jetsore t inferioritetit, ndonjher deri te pafuqia dhe privimi nga t gjitha knaqsit. I prcjell ndjenja e lnies pasdore dhe e braktisjes pr arsye jan vazhdimisht t paknaqur, shpeshher edhe t indinjuar, gj q sht rast me invalidt e rnd dhe me t smurt. Hapsira e ngushtuar jetsore dhe pafuqia ndikojn q vazhdimisht t ankohen dhe t jen t indinjuar pr shkak t moskujdesit dhe johumanitetit. T ln pas dore, jan t mbyllur n botn e tyre t imagjinats dhe t botkuptimeve morale. Vshtirsit n prshtatjen e ktyre personave i bjn bashkpuntor t dobt n punn operative. N bised dhe n sjellje me kta njerz puntori operativ duhet t jet i kujdesshm dhe taktik. Teprimi n cilindo aspekt dhe sjellja n shabllon mund t shkaktoj ofendimin dhe refuzimin e bashkpunimit. Nse kujdesemi pr momentet e

cekura dhe vlersojm mir personalitetin e personit t hendikepuar, mund t bhet nj taktik e mir e biseds dhe e sjelljes me kta persona. KARAKTERISTIKAT PSIKOLOGJIKE T HOMOSEKSUALVE Pr homoseksualt sht br fjal me rastin e shqyrtimit t rregullimeve dhe t deformimeve t instinktit seksual. Gjithashtu sht br fjal edhe pr delikuencn dhe pasojat shoqrore t kriminalitetit, t mbshtetur n lidhjet homoseksuale t njerzve q gjenden n vende t rndsishme t puns n ekonomi dhe n veprimtari t tjera. Viteve t fundit qndrimi ndaj homoseksualizmit sht m liberal, m pak i gjykueshm dhe moralisht i anatemuar pr shkak t njohurive shkencore mbi organizmin dyseksor t njeriut si dukuri normale, e jo si anomali (patologji). Varet vetm se cilat karakteristika dhe me t ciln shkall mbisundojn tek personi i caktuar, a jan ato mashkullore ose femrore. N disa vende, homoseksualizmi sht legalizuar edhe me ligj. Megjithat, homoseksualt duke ndier pabaraspeshn biologjike hormonale, psikologjikisht jan t destabilizuar dhe n kt aspekt jan t hutuar me gjendjen e vet, t pasigurt dhe t friksuar, kurse duke ndier gjykimin moral t shoqris, jan hipokrit dhe dyftyrsh. N esenc jan qyqar, por mund t jen edhe mjaft kokfort. Mirpo, n kontaktet me policin n bisedn informative dhe me raste t tjera sht e pranishme dhe e dukshme pasiguria n dhnien e deklaratave, si rezultat i pasiguris s prgjithshme, i fshehjes dhe i kompleksit t fajit. Jan t shpeshta rastet e shantazheve e t shfrytzimit edhe t veprave lidhur me alkoolizmin dhe narkomanin. Homoseksualizmi, sidomos n qytete, sht dukuri mjaft e prhapur dhe form e rndsishme e patologjis sociale dhe e veprimit kriminal. KARAKTERISTIKAT PSIKOLOGJIKE T PROSTITUTAVE Prostitutat shpeshher shfrytzohen si lidhje operative me qllim t fitimit t t dhnave t caktuara pr veprat e ndryshme penale. Ato kan kontakte me kategori mjaft t llojllojshme t qytetarve nga mjediset e ndryshme, kshtu q shum gjra i dgjojn, i shohin ose jan n situat ti njohin. Pr kt arsye mund t jen burim mjaft i mir i informatave. Mirpo, sht problem i madh t prfitohen kta persona pr bashkpunim, e edhe m vshtir t ruhen kontaktet pr nj koh m t gjat pr kto qllime. Prostitutat jan nn vshtrimin e vazhdueshm t makrove t tyre dhe t kriminelve, prandaj frikohen nga hakmarrja, e shpeshher ka edhe solidarizm pr shkak t rezistencs ndaj policis. Pr kt arsye bashkpunimi me prostitutat nuk sht i thjesht, as i leht, si mund t mendohet n shikim t par. Edhe kur pranojn bashkpunimin, ky mund t jet m tepr n fjal, n mnyr q t mos shqetsohen nga policia dhe t jen t dyshimta pr pundhnsit e tyre, e kur duhet t hyjn n pun dhe t japin t dhnat, zhagisin dhe arsyetohen n mnyra t ndryshme. Puntori operativ pikrisht mund t shfrytzoj kt kontekst t situats s saj jetsore dhe ti qaset si qenie e denj pr respekt. Momenti tjetr i prshtatshm sht aluzioni n njfar lloji t pozits s ngjashme dhe t fatit t prbashkt, sepse profesioni u imponon q t sillen n botn e kriminalitetit dhe t merren me njerz nga ana tjetr e ligjit.

Megjithat, mbetet fakti q me prostituta sht vshtir t punohet, e sidomos t zhvillohet biseda informative. Karakteristikat tipike psikologjike q manifestohen n sjellje dhe n bised jan kto: - Prostitutat kan karakter mjaft labil, jan t prirura t gnjejn dhe jan t pabesueshme. - Jan mjaft t ndjeshme ndaj ofendimeve, insinuatave dhe qndrimit jotaktik, sidomos lidhur me punn me t ciln merren. - Ofendimet dhe pruljet nuk i falin dhe nuk i harrojn, prandaj nuk ka kuptim prpjekja q gabimi t korigjohet dhe t vendoset raporti i mparshm. - Jan refuzuese dhe cinike ndaj personaliteteve autoritative, institucioneve dhe ndaj pjestarve t statusit t rndsishm shoqror, gj q mund t jet e volitshme pr puntorin operativ. - Jan t ndjeshme ndaj padrejtsive sociale, kan dashamirsi ndaj t rrezikuarve dhe jan t gatshme q tu ofrojn ndihm njerzve me halle. - Jan solidare me njerzit q merren me veprimet asociale dhe kriminale. - kur ndjejn se jan t manipuluara ose t zbuluara, trhiqen dhe pastaj sht vshtir tu bihet n gjurm dhe t prfitohen pr bashkpunim. - Tema e preferuar e tyre sht mjerimi, raportet e kqija familjare dhe jeta e rnd n fmijri, pr arsye kan qen t detyruara ti jepen prostitucionit. Puntori operativ mund ta shfrytzoj kt mekanizm t fuqishm t mbrojtjes dhe me mirkuptimin dhe prfilljen e vet t problemeve jetsore t fitoj simpatin dhe besimin e saj. - Kur e pranon puntorin operativ si mik dhe njeri, prostituta sht e gatshme pr bashkpunim dhe mund t bhet informator i mir. N kt kontekst, duhet ti vihet n dijeni se n nj mnyr t caktuar mund ti ndihmohet kur ka nevoj pr mbrojtje nga makrot, pr kthim n rrug t drejt etj. - N kontakte me prostitutat duhet t jemi t kulturuar n sjellje, taktik, tolerant ndaj ofendimeve t tyre dhe t kujdesshm ndaj provokimeve. Duhet vepruar n mnyr profesionale dhe zyrtare dhe t mos hyhet n intimitete pr arsye shndetsore dhe profesionale, edhe pse sfida e tyre mund t jet e madhe. PERSONAT ME JONORMALITETE PSIKIKE Puntort e policis, kriminalistt dhe polict n praktikn e vet ballafaqohen me persona q shprehin jonormalitete t lehta ose t rnda t llojeve t ndryshme. Disa prej personave t till jan raste n kufij normal prandaj sht vshtir t vrehen n vshtrim t rregullimit t caktuar psikik, ndrkaq ekzistojn persona me rregullime t shprehura dhe t qarta, si dhe mentalisht t smur. - Kur sht fjala pr kta persona si kategori t palve n procedurn kriminalistike,duhet pasur parasysh dy gjra: a) sht e vshtirsuar zgjidhja e veprave penale n t cilat si kryers, bashkpjesmarrs ose n ndonj mnyr tjetr jan t przier personat mentalisht jonormal. b) Besueshmria e thnieve t personave mentalisht jonormal mund t jet problematike pr shkak t specifikave t vrojtimit, t prjetimit, t kujtess dhe t mundsis s deklarimit. Vrojtimet mund t jen t shtrembruara dhe t paplota,

prjetimet specifike, kujtesa me zbraztsi dhe e plotsuar me fantazi, shprehja pa kontinuitet dhe denjsi, etiologjia e gnjeshtrs paarritshme, etj.

VEPRIMI ME PERSONAT MENTALISHT JONORMAL Pr puntort operativ, t njohur me dukurit dhe format e rregullimeve mentale dhe t aftsuar pr njohjen e tyre, sht e rndsishme t din far jan sjelljet tipike dhe ka mund t pritet n kontaktet me kta persona kur gjenden si pal n punn operative. Disa prej udhzimeve m t rndsishme q mund t ceken jan: - Duhet t jemi veanrisht i kujdeshm n punn me skizofrent, psikopatt, personat paranoik, t marrt, maniakt dhe personat gjaknxeht, sepse ekziston mundsia e humbjes s vetkontrollit dhe e sjelljeve t papritura si dhe e deklaratave verbale. N gjendje t emocionalitetit, kta persona veprojn n mnyr agresive, prandaj sht i mundur shkaktimi i lndimeve trupore, e n rastet m t rnda edhe vrasja. Mund t ndodh edhe vetvrasja, pr shembull tek skizofrent dhe psikozat e burgut, por m rrall. Prkundr t gjitha maturive dhe udhzimeve praktike, duhet edhe njher t theksohet se puna me personat mentalisht jonormal sht e vshtirsuar dhe e rrezikshme, kurse besueshmria e thnieve t tyre sht relative dhe problematike.

KAPTINA 4. BAZAT ORGANIKE T JETS PSIKIKE T NJERIUT Duhet pranuar sinqerisht se ne ende nuk e dim se ka sht ajo psikike, pra ka jan n t vrtet prjetimet tona. Mirpo, ajo q e dim me siguri sht se psikik nuk ka pa disa parakushte organike, fiziologjike. Ato parakushte fiziologjike jan: Ekzistimi i sistemit nervor, dhe i pjess s tij kryesore, d.m.th. t trurit. Nse nuk ka sistem nervor mund t jemi kryesisht t sigurt se nuk ka as prjetime, pra nuk ka jet psikike. Njeriu t cilit i pushon truri ti funksionoj, psikikisht sht i vdekur, dhe ai nuk ka kurrfar prjetimesh. Si dihet, n disa ente shndetsore pr vendimin definitiv lidhur me at se a ka vdekur dikush ose jo, nuk sht aq i rndsishm pushimi i puns s zemrs, sa pushimi i valve t trurit. Shembull tipik pr nj sjellje t till, q duket i arsyeshm, por nuk sht, as q ka lidhje me prjetimet, sht eksperimenti me bretkosn t cils i pritet koka, por trupi funksionon normalisht, zemra i rrah normalisht. Kur para shum kohsh hulumtuesit, fiziologt bnin eksperimente t ktij lloji, nuk habiste fakti q sjellja e till, n shikim t par e arsyeshme e bretkoss, kishte ln aq prshtypje sa disa prej tyre pohonin se sht e pamundur q bretkosa gjat asaj kohe fare t mos ket ndier asgj, por q tek bretkosa duhet t ekzistoj prve n tru -edhe nj qendr tjetr, d.m.th. shpirti n boshtin kurrizor (Wirbelseele).

NDARJA E SISTEMIT NERVOR Sistemi nervor zakonisht ndahet n sistemin qendror dhe periferik (shih fotografin 2.1.).

Fig. 2.1. SISTEMI NERVOR QENDROR DHE PERIFERIK Sistemin nervor qendror, e njhersh edhe kryesor, e prbjn truri i madh dhe i vogl dhe boshti kurrizor (dikur i quajtur palc kurrizore), kurse pjesa periferike (jan ato nervat q shtrihen prgjat trupit) zakonisht ndahet n sistemin nervor trupor ose somatik (greq. Soma=trupi) dhe vegjetativ. Nervat somatik jan ata nerva me t cilt (a) i marrim informatat nga rrethina dhe nga trupi, dhe q quhen nerva senzor (lat. sensus = ndjenj), ose (b) ata, me t cilt i drejtojm me vetdshir muskujt dhe lvizjet tona, prandaj quhen edhe nerva motorik. Nervat vegjetativ (autonom) jan ata nerva n t cilt kryesisht nuk kemi ndikim (pr shembull nervat q rregullojn punn e zemrs, t tretjes, t frymmarrjes, t temperaturs trupore, t presionit t gjakut etj). Tham kryesisht, sepse nuk sht krejtsisht e sakt se n disa prej tyre nuk mund t veprojm assesi: n frymmarrje p.sh. mund t ndikojm me dshirn ton (disa dhjetra sekonda ), e n disa funksione t tjera

mund t veprojm me an t trajnimit, tia dalim t arrijm nj veprim t caktuar: p.sh. disa fakir indian ia dalin q me an t trajnimit afatgjat aq shum t zvoglojn shpenzimin e oksigjenit, sa mund t qndrojn gjat t mbyllur n nj hapsir t vogl, p.sh. n arkivol . Disa njerz ia dalin q me ushtrime kmbngulse t zvoglojn p.sh. presionin e vet t gjakut, n at mnyr q t msojn t bjn dika n mnyr q aparati i cili regjistron shtypjen e gjakut t tregoj uljen. Ata nuk mund t prshkruajn ka bjn n t vrtet n mnyr q tu bie shtypja e gjakut, por kur njher e kan msuar at teknik terapia e tyre (bashk me barra) konsiston n faktin q disa her n dit vetvetes ia ulin tensionin. Kjo metod sot shfrytzohet gjithnj e m tepr dhe sht e njohur me emrtimin si metoda e shrimit bio-feed-back. (n gjuhn ton pr feed-back sht pranuar shprehja veprimi retroaktiv, por nuk jam mjaft i knaqur me nj emrtim t till, p.sh., pr uljen e tensionit t gjakut).

Sistemi nervor vegjetativ m tej ndahet n sistemin simpatik (greq. simpateo = bashkndjej), d.m.th. ai q i mobilizon aktivitetet trupore (p.sh. n qastin e rrezikut, t lufts pr jetes, t motivimit t fuqishm etj), dhe parasimpatik (greq. para = kundr), e ky sht ai q deri dikund sht i kundrt me sistemin simpatik, pra kryesisht sht aktiv n fazat e pushimit dhe t kndelljes s organizmit . Skema e ksaj ndarjeje t sistemit nervor sht pasqyruar n fig. 2.2.

TRURI Truri anatomik dhe fiziologjik mund t pasqyrohet n mnyra t ndryshme, por nj nga ndarjet e mundshme i cek tri ndarje themelore (shih fig. 2.3.).

A. Palca e zgjatur. Kjo sht pjes q shtrihet nga mbarimi i siprm i boshtit kurrizor dhe sipas t gjitha gjasave, deri te baza e trurit. Kjo pjes sht prgjegjse pr funksionet themelore jetsore dhe pr mbijetes. Npr at pjes kalojn rrugt kryesore nervore t ndjeshmris dhe t lvizjes, aty kryqzohen nervat, kshtu q nervat e ans s majt t trupit hyjn n ann e djatht t trurit, dhe anasjelltas; npr at pjes kalon e ashtuquajtura substanca retikulare, prgjegjse pr vigjilenc t organizmit, si dhe pr fjetje, aty jan qendrat e frymmarrjes, pulsi, tensioni i gjakut, disa qendra t prjetimeve, qendrat e puns s zorrve etj. B Truri i vogl. Ai sht i domosdoshm pr lvizjet tona dhe pr rregullimin refleksiv t tyre. Mirpo, pr te do t themi dika m tepr m von. C Truri imadh. Ai ndahet n dy pjes kryesore: n korn e trurit (ose korteksin) dhe n strukturat nn korteks. Pjesa kryesore dhe m e rndsishme e trurit t madh sht korteksi. Ai sht prgjegjs pr ato karakteristikat psikike t njeriut q jan specifike njerzore, e ato jan p.sh. parashikimi, t folurit, planifikimi, t menduarit, zgjidhja e problemeve, etj. Trashsia e kors s trurit sht 2-3 mm.

Strukturat nn korteks (q marrin pjesn m t madhe t trurit t madh) prmbajn nj numr t madh t pjesve t ndryshme t rndsishme, si p.sh. talamusi, i cili n njfar mnyre sht qeliza e relejit q i merr t gjitha informatat dhe i drgon n pjes prkatse t trurit, hipotalamusi, i cili drejton mbajtjen e baraspeshs midis proceseve t ndryshme trupore ( me an t gjndrs kryesore hormonale hipofizs); prve ksaj sht i rndsishm edhe pr disa shqisa primare. Aty gjendet edhe i ashtuquajturi sistemi limbik, i rndsishm pr kujtes, disa emocione spontane etj. Aty jan edhe gjndrat pr motivim, ngrnie, pirje, sjellje seksuale, agresivitet dhe joagresivitet. Shikuar n aspektin anatomik, truri i madh prbhet prej dy pjessh (hemisferash), t majt dhe t djatht, q nuk jan plotsisht t ndara, por sipas gjasave n qendr t trurit jan t lidhura n mes veti me t ashtuquajturin trupin lythor (korpus callosum), q prbhet prej disa qindra miliona fijesh nervore, q lidhin hemisfern e majt dhe t djatht dhe mundsojn komunikimin midis tyre. N nj prmas shum t zvogluar disa autor e krahasojn ndrtimin dhe pamjen anatomike t trurit t madh me pamjen e brthams s arrs: edhe arra prbhet nga pjesa e majt dhe e djatht, jan t lidhura, edhe e rrudhur sht sikur truri. (Sikur korteksi t mos ishte i rrudhur, siprfaqja e trurit t madh do t ishte rreth 1,5 metr katror). Figura 2.4. pasqyron pamjen e jashtme t hemisfers s majt t trurit, kurse figura 2.5. pjesn e brendshme t hemisfers s djatht t trurit. N historin e njerzimit trurit i jan mveshur role t ndryshme, mirpo tashm kahmoti sht e qart se ai sht organ q ekspertt bashkkohor si tham e konsiderojn strukturn m komplekse n mbar gjithsin. Nuk sht e mundur as t paramendohet kompleksiteti i ktij organi i cili me m tepr se 100 miliard qeliza nervore, nga t cilat secila ka lidhje me madje disa mijra qeliza t tjera i kryen detyrat q apsolutisht sht e pamundur t zhvillohen me fardo kompjuteri ose roboti. Tashm edhe n fushn thjesht trupore truri kryen detyra t tilla q asnj kompjuter as n gjurm nuk do t mund ti zhvillonte (p.sh. loja n piano, ku sht e nevojshme njkohsisht t rregullohet puna muskulore e dhjet gishtrinjve. Por, n operacionet pr t cilat nuk sht i programuar, kompjuteri sht plotsisht i paaft. Ja nj shembull i prshtatshm i dallimit midis puns s trurit t njeriut dhe t ndonj kompjuteri t prsosur: nse kompjuterit, fjala vjen, i japim pr detyr q t na gjej numrin telefonik t faraonit Ramzes II, kompjuteri pr disa sekonda do ti kontrolloj t gjith regjistrat telefonik dhe t na lajmroj se at zotri nuk e ka n regjistrin e parapaguesve. Kurse njeriu, nse i ia japim t njjtn detyr - as q do ta krkoj numrin, sepse e ka t qart se sht kjo detyr e pakuptimt. Kompjuteri, pra, nuk sht i programuar q t kuptoj kuptimsin ose pa kuptimsin e detyrs, dhe ky sht dallimi themelor midis puns s trurit dhe puns s kompjuterit. Filozoft e mdhenj Platoni dhe Aristoteli kan pasur koncepte t paqarta mbi funksionin e trurit. Platoni konsideronte se selia e shpirtit sht n kok, n zemr dhe

n bark, kurse Aristoteli shpirtin e vendoste vetm n zemr, kurse trurit ia mvishte rolin e organit pr ftohjen e gjakut. Veanrisht sht interesant se sa filozof dhe hulumtues dikur n kohn e vet konsideronin se zemra sht seli e shpirtit. Ky mendim sht ruajtur edhe deri m sot, e sht e qart pothuaj n t gjitha gjuht e bots: flasim pr njeriun me zemr t mir, ose zemr t fort, pr at q dikujt i ka plsitur zemra nga pikllimi, pr njeriun me frik t madhe thuhet se i ka rn zemra te thembra, etj, etj. Edhe njerzit e sotm t shkolluar (sidomos poett) arsyen e vendosin n tru, kurse emocionet n zemr. Kjo sht dukuri plotsisht e kuptueshme: emocionet tona n nj mas t madhe jan t prcjella me dukuri prcjellse trupore (fiziologjike), e ndr to ndryshimet n punn e zemrs m s shumti ndihen. Nga frika zemra fillon t rrah m shpejt, nga zemrimi njeriu mund t skuqet ose t zbehet dhe e gjith kjo ka lidhje me qarkullimin e gjakut, pra edhe me zemr. Mirpo, pr pr zhgnjim t disa njerzve, zemra sht vetm nj pomp ; e prsosur dhe shum e komplikuar, por megjithat pomp, dhe nuk ka kurrfar lidhjesh me prjetimet tona. Thn n mnyr m t sakt, puna e zemrs mund t jet pasoj e disa prjetimeve tona, por shum rrall sht edhe shkak i tyre (p.sh. disa njerz mund t ndjejn frik ose ndonj shqis tjetr t fuqishme nse zemra pr shkak t ndonj arsyeje t caktuar fillon tu rrah m shpejt dhe m fuqishm). Truri i madh i njeriut mesatar peshon rreth 1.400 gram dhe sht pjes relativisht e vogl (nn 2%) e peshs s prgjithshme t njeriut. Kjo sht e nevojshme t thuhet pr arsye se dikur vite me radh zhvilloheshin diskutime mbi at se ka sht ajo q trurin e njeriut e bn aq t ndryshm nga truri i kafshve t tjera. Do koh mendohej se ajo sht pesha e tij absolute (madhsia), por sht konstatuar se disa kafsh (elefanti, kiti) e kan trurin m t madh dhe m t rnd se njeriut. Pastaj sht thn se sht e rndsishme pesha relative e trurit, d.m.th. pesha e tij n krahasim me peshn e prgjithshme t trupit, por sht konstatuar se p.sh. miu ka peshn e ngjashme relative t trurit si edhe njeriu. Pastaj kan filluar t bhen spekulime mbi at se siprfaqja e trurit t njeriut sht m e madhja, dhe se ajo sht arsye q truri i njeriut m s shumti dallohet nga ai i kafshve, por sht konstatuar se p.sh. .se delfini ka trurin e siprfaqes s ngjashme dhe njsoj t rrudhur. Definitivisht sht konstatuar se numri i qelizave nervore n tru sht ajo q m s shumti e dallon trurin e njeriut nga truri i kafshve. Numri i vlersuar i qelizave nervore t turit sht rritur paralelisht me zbulimin e metodave gjithnj m t mira t ngjyrimit t qelizave nervore dhe t mundsis s numrimit t tyre, kshtu q gjat disa vjetra viteve sht rritur prej dhjetra miliardsh (numr q edhe sot mund t gjendet si e dhn n disa tekste msimore) n 100 miliard, sa vlersohet sot.

FIGURA 2.4 HEMISFERA E MAJT E TRURIT ME NDARJET N LOBE PRKATSE Edhe pse numri i qelizave nervore sht sigurisht nj nga faktort m t rndsishm nga i cili varet shkalla e zhvillimit t kafshs ose t njeriut, si duket ai nuk sht i vetmi faktor m i rndsishmi vendimtar, por m e rndsishmja sht ndrlidhja funksionale dhe bashkpunimi midis atyre qelizave, si dhe llojllojshmria e detyrave q e kan qelizat prkatse nervore n tru. Masa kryesore e trurit (q prmban rreth 80% uj) nn korn e trurit prbhet nga fijet e panumrta nervore, q i lidhin mes veti pjest prkatse t trurit, e t cilat (pr shkak se lidhen, d.m.th. asociojn ) quhen edhe fije asociative, si dhe nga t ashtuquajturat fijet projektive, e ato jan fijet q e lidhin trurin me t gjitha pjest e trupit ton, dhe me an t tyre i marrim informatat nga trupi ( nervat senzor) ose i drgojm porosit n trup (nervat motorik).

Nga vet truri dalin 12 pal nervash (t ashtuquajturit nervat kranial), q i marrin informatat dhe e drejtojn nj pjes t madhe t organeve tona q gjenden n kok, n qaf, n fyt, (syt dhe lvizja e syve, t part, dgjimi, prbirja, muskujt e fytyrs dhe t qafs, muskujt e gjuhs, shijimi etj), por me nj pjes edhe organet n trup. Nga boshti kurrizor dalin 31 pal nervash (pr ann e majt dhe t djatht t trupit), q i marrin informatat dhe i drgojn komandat n pjest prkatse t trupit. Korteksi (kora) sht pjesa m e prsosur dhe m e re zhvillimore e trurit, n t ciln gjenden trupat e qelizave nervore (dhe pr kt arsye sht e ngjyrs s prhimt), dhe numri m i madh i qendrave t rndsishme pr disa funksione shqisore dhe motorike. Prve ksaj, si sht thn, korteksi sht prgjegjs pr t menduarit, t folurit, zgjidhjen e problemeve etj, pra n prgjithsi pr funksionet e nivelit m t lart. N mnyrn m t dukshme ato qendra gjenden para dhe pas t ashtuquajturs hullis qndrore, e kjo sht ajo q sipas gjasave n midis t ashtit parietal muror ndan pjesn e prparme nga pjesa e prapme e trurit (shih fig. 2.4. ku disa qendra jan hijezuar). Para asaj hullie gjenden qendrat e shumta motorike , ato q i drejtojn lvizjet. Prekja ose ngacmimi i leht elektrik i disave prej atyre qendrave (gj q sht e mundur t zbatohet gjat kohs s operacionit t trurit, kur kafka pak a shum sht e hapur dhe truri i arritshm) shkakton lvizje ose lkundje t ndryshme t dors, t kmbs, t gishtrinjve prkats ose t pjesve t tjera t trupit. Ato lvizje nuk sht e mundur t pengohen me dshir.

Ndrkaq, pas hullis qendrore gjenden edhe qendrat e ndijimit pr ato pjes t trupit pr t cilat ekzistojn dhe qendrat motorike. Ngacmimi i atyre pjesve shkakton ndijime t ndryshme: njeriu p.sh. ndien prekjen n ndonj pjes t trupit ose n buz, hund, gjuh etj. Siprfaqet si t qendrave motorike, ashtu edhe t atyre senzorale nuk i prgjigjen as prafrsisht raportit e madhsis s atyre siprfaqeve n vet trupin, por jan proporcionale me rndsin dhe finesn e funksionit, kshtu q p.sh. n zonn motorike gishtrinjt kan n korn e trurit siprfaqe m t madhe se shpina, kurse n zonn senzorale buzt kan siprfaqe m t madhe se e tr pjesa tjetr e trupit. Gjithashtu n tru sht definuar n mnyr mjaft t sakt dhe t ndjeshme zona e t parit , q gjendet n pjesn zverkut t trurit. Lndimi i ksaj pjese mund t shkaktoj pengesa shum komplekse t t parit, si psh. pamundsin e njohjes s gjsendeve, humbjen e disa pjesve t fushs s t parit etj. Zona e dgjimit gjithashtu sht e definuar n mnyr mjaft t qart n pjesn tmthore t kors s trurit. Gjithashtu e ashtuquajtura qendra Broka (Broca), q sipas gjasave sht n rrafshin e lobit t majt tmthor, e drejton t folurit, madje vetm shqiptimin e fjalve, prandaj dmtimi i ksaj qendre shkakton rregullime n t folur, d.m.th. shkakton t folurit e till q pak a shum sht i pakuptueshm - q sht dukuri e njohur te disa njerz q kan prjetuar sulm nervor . Pr t folurit (p.sh. pr t kuptuarit e fjalve) jan prgjegjse edhe disa pjes t tjera t turit. Duke i njohur rrugt e nervave deri te qendrat prkatse n tru, neurologt shpeshher munden q nga vet simptomat tek t smurt t caktojn ku gjendet dmtimi ( q mund t paraqitet p.sh. pr shkak t shpimit t koks). Kjo ua lehtson n mnyr t konsiderueshme vendimin pr ndrmarrjen eventuale t operacionit. Tek t part kjo sht e njohur mjaft mir: sipas asaj se njeriu pas ndonj lndimi ose ndonj procesi n kok e ka humbur, fjala vjen, vetm fushn e majt t t parit, ose fushn e djatht t t parit, ose te dyja fushat temporale ( t jashtme) t t parit, ose sht i verbr vetm n njrin sy (e nse syri sht i shndosh dhe i ruajtur) etj, eksperti mund ta caktoj me mjaft saktsi se ku gjendet defekti dhe t ndrmarr masa prgatitore pr operim. QELIZA NERVORE (NEURONI) Tani, kur i kemi cekur disa nga karakteristikat m t rndsishme t sistemit nervor, radha sht t themi at m t rndsishmen mbi elementet nga t cilat prbhet sistemi nervor. Sistemi nervor prbhet nga qelizat nervore (neuronet). Pr dallim nga qelizat trupore, qelizat nervore nuk ndahen. Jan formash t ndryshme, por n rastet m t shpeshta pran brthams stacionuese (n t ciln gjenden kromozomet) kan bisqet , me t cilat udhton informata, d.m.th. shqetsimi nervor (impulsi); d.m.th. bisqet n nj an t qelizs jan t ngjashm me degt e drurit dhe quhen dendrite (greq. dendron = dru), e nga ana tjetr zakonisht sht nj fije m e gjat, q quhet (neurit ose akson).

Qelizat nervore mikroskopikisht jan t vogla, kurse aksont jan m t holl se fijet e merimangs dhe pr nga gjatsia mund t jen t gjata prej nj pjese t milimetrit e deri mbi nj metr (p.sh. 2 deri 3 qeliza nervore nga truri deri te thembra). Udhtimi i impulsit nervor prmes stacionit sht i njkahshm, d.m.th. nga dendriti prmes brthams s qelizs dhe prmes aksonit deri te dendriti i qelizs s ardhshme. Shpejtsia e udhtimit t impulsit nervor ndryshon nga lloji i nervave dhe sht midis 10 dhe 100 m/sek (pra disa miliona her sht m i ngadalshm se shpejtsia e udhtimit t rryms elektrike). sht interesant se qelizat nervore nuk preken mes veti, por impulsi bartet prmes nj sinapse t imt n stacionin tjetr me ndihmn e substancave, q quhen neurotransmetues. Roli i nerurotransmetuesve, t zbuluar diku nga mesi i shekullit t njzet , sht shum i rndsishm dhe ato disa her do t prmenden n kt libr, pra, prej tyre varen shum karakteristika t ndjesive, motiveve, disponimeve, smurjeve tona nervore dhe shpirtrore etj.

KAPTINA 5. PERSONALITETI NOCIONI DHE DEFINICIONI I PERSONALITETIT N literatur mund t gjenden shum definicione t personalitetit, me ann e t cilave bhen prpjekje t caktohet ky nocion. Do ti prmendim vetm disa. Psikologu francez Pjeron (Pieron) e definon personalitetin si unitet i integruar i personalitetit t njeriut me t gjitha karakteristikat e tij t prhershme diferenciale (n inteligjenc, karakter, temperament, konstitucion) dhe mnyrat e saja karakteristike t sjelljes. Psikologu Anglez Ajzenk (Ejsenck) definon personalitetin si, m pak ose m shum, organizim t fort dhe t prhershm t karakterit, t temperamentit, t intelektit dhe t konstitucionit fizik t individit, q cakton prshtatjen e tij specifike me mjedisin. Psikologu amerikan Olport (Alport) definon personalitetin si organizim dinamik t atyre sistemeve psikofizike t individit, q caktojn mnyrat e veanta t prshtatjes me mjedisin. Asnj nga definicionet e prmendura t personalitetit nuk sht i gabueshm. Madje, t gjitha ato shnojn disa cilsi t prbashkta q m pr s afrmi caktojn nocionin e personalitetit. Ato cilsi, q m s afrmi jan caktuar n definicionin e Olportit mbi personalitetin, jan: uniteti, veantia dhe konsekuenca. Uniteti ose integriteti nnkupton individin si trsi, tek i cili t gjitha veorit prkatse derdhen n nj mnyr t caktuar t sjelljes dhe bashkarisht caktojn sjelljen e tij. Gjat vrojtimit t personalitetit nuk veohen proceset e tij prkatse psikike ose format e sjelljes q jan caktuar me an t tyre, por sjellja e gjithmbarshme e individit q sht determinuar me t gjitha veorit e tija fizike dhe proceset psikike. Veantia ose uniteti i personalitetit nnkupton q do individ dallohet nga do individ tjetr, duke pasur parasysh at se far cilsish ka dhe si jan t ndrlidhura ato n mes veti. do njeri sht personalitet n vete, me t gjitha veorit e veta karakteristike dhe me strukturn e atyre veorive. Ajo veanti nuk sht absolute. Individt nuk dallojn mes veti n at mas sa t mos mund t krahasohen. E lidhur ngusht me unitetin dhe veantin, sht edhe konsekuenca n sjelljen e individit. Ajo dallohet n veprimet e njjta ose s paku t ngjashme dhe n sjelljen n situatat e njjta, karakteristike pr nj individ. sht karakteristike se tek individi dallohen forma t caktuara t sjelljes n situata t ngjashme dhe, pikrisht, n baz t ksaj ne flasim pr konsekuencn si karakteristik t prbashkt t personalitetit. Dallimet q paraqiten n sjelljen e individit n situata t ndryshme, dalin nga nevoja e prshtatjes s individit n situatn konkrete, e kjo mbshtetet n prvojn paraprake. Prkundr dallimeve n sjellje, tek do individ mbisundon mnyra e caktuar e sjelljes q bn t mundshm jo vetm njohjen, por edhe parashikimin e sjelljes s individit n situata t caktuara. Duke i sistematizuar kto karakteristika qensore t personalitetit, shohim se personaliteti sht organizim unik i cilsive t individit q sht prodhim i ndikimit t organizimit dhe i rrethins n t ciln ai jeton.

Duke marr parasysh faktin q sjelljen e individit e caktojn jo vetm veorit e tij, por edhe prvoja e tij, sht i pranueshm edhe definicioni i Z. Bujas (1959), i cili cakton personalitetin si sintez dhe form t prbashkt t t gjitha synimeve, impulseve, kujtimeve dhe prjetimeve t njeriut. STRUKTURA E PERSONALITETIT Uniteti, veantia dhe konsekuenca n sjellje dalin nga struktura ose strukturat e personalitetit, q sht caktuar me nj numr m t madh ose m t vogl t veorive themelore. Tek shumica ekziston mospajtimi n aspektin e numrit dhe t llojit t veorive themelore q determinojn sjelljen e individit n situata t ndryshme. Ky mospajtim del, n rastet m t shpeshta, nga mnyra e qasjes n studimin e veorive t personalitetit. Kshtu, disa autor jan t prirur q ta zbrthejn personalitetin n nj numr t madh komponentesh, t cilat, n t vrtet, caktojn sjelljen e individit, por vetm n nj numr t kufizuar situatash. Jan t panumrta komponentet ose karakteristikat e tilla t personalitetit q caktojn sjelljen e individit dhe q jan t matshme dhe t kapshme pr vrojtim. Ngjashm si Pjeroni dhe Ajzenku, edhe Gilford (Guilford, 1959) ka dhn ndarjen e personalitetit. Ai i ndan veorit e personalitetit sipas asaj se ato, n radh t par, a tregojn se si, n mnyr punon individi, dhe ato veori i numron ndr veorit e temperamentit . M tej i cek veorit q tregojn se si dikush punon dika mir, dhe i numron n aftsi . Prve tyre, Gilford dallon dy lloje t veorive somatike dhe tri lloje t veorive t motivacionit . Me veorit somatike nnkupton karakteristikat morfologjike, si jan lartsia, pesha dhe ngjyra e lkurs, dhe fiziologjike, q kan t bjn me funksionet organike (puna e zemrs, metabolizmi bazal dhe temperatura e trupit). Veorit e motivacionit i prbjn nevojat si shprehje t dshirave pr komoditet, rndsi shoqrore dhe bashkpunim; interesat si shprehje t prpjekjeve q njeriu t merret me ndonj aktivitet, dhe qndrimet ndaj dukurive, njerzve dhe gjrave t caktuara. Edhe ne e kemi pranuar nj ndarje t till, t cils i shtojm edhe veorit e karakterit, n t cilat pasqyrohet qndrimi i njeriut ndaj puns, ndaj vetvetes dhe ndaj t tjerve. Kjo ndarje sht pasqyruar n fig. 3.1. ku sht skematizuar edhe raporti reciprok i disa veorive t personalitetit. Veorit e personalitetit prbjn unitetin n kuadr t personalitetit dhe shtja e prfshirjes s tyre varet nga drejtimi i qasjes n studimin e personalitetit. do veori ka karakteristika t caktuara q caktojn ndikimin e saj n sjelljen e individit.

Temperamenti . Zakonisht mendohet se veorit e temperamentit shprehin vetm mnyrn dhe karakteristikat e reagimit emocional n aspektin e shpeshtsis, t kohzgjatjes, t intensitetit dhe t lehtsis me t ciln paraqiten emocionet. Pastaj, temperamentit i mvishet edhe toni emocional q mbisundon tek individi: a paraqiten, kryesisht, emocionet pozitive q i prjetojm n form t ndjeshmris s knaqsis ose emocionet negative n form t ndjenjave t paknaqsis. sht dshmuar, ndrkaq, se nuk sht e arsyeshme t kufizohet temperamenti vetm n sfern emocionale t reagimit. Ai manifestohet n t gjitha llojet e reagimit t njeriut. Prve reaksioneve emocionale, ktu duhet numruar edhe t gjitha proceset e tjera psikike dhe reaksionet motorike, kurse temperamenti shpreh shpejtsin dhe fuqin me t ciln ato procese zhvillohen. Pasi q reaksionet e individit varen nga shpejtsia me t ciln njeriu mobilizon energjin, disa autor me arsye e definojn temperamentin si mnyr e mobilizimit t energjis t ciln e disponon njeriu. Duke pasur parasysh faktin q nga mnyra e mobilizimit t energjis varen reaksionet e njeriut, temperamenti, sipas N. Rot (1963), do t mund t caktohej si mnyr karakteristike e reagimit t individit n situata t ndryshme t ngacmimit (definicioni). Njerzit dallohen sipas karakteristikave t reagimit n situata t caktuara, kshtu q kahmoti ekzistojn prpjekjet pr kategorizimin e temperamentit n disa lloje.

Klasifikimi m i njohur dhe m i prhapur i temperamentit vjen nga mjeku dhe filozofi i Greqis s vjetr Hipokrati, q m von sht plotsuar nga mendimtari antik Galen. Sipas Hipokritit duhet dalluar katr tipa t temperamentit: kolerik, sangvinik, flegmatik dhe melankolik. Secili prej ktyre tipave t temperamentit karakterizohet me mnyrn e caktuar t reagimit. Temperamenti kolerik karakterizohet me ndjenjat e fuqishme, me vendimmarrje t leht t aksionit dhe me shqetsime t shpeshta. Kolerikt hidhrohen leht dhe e manifestojn fuqishm hidhrimin e vet, prandaj shpeshher vin n konflikt me t tjert. Shkurtimisht, koleriku karakterizohet me reaksione t hovshme dhe t fuqishme.

Temperamenti sangvinik ka t prbashkt me t parin shpejtsin me t ciln reagon ndaj situatave t ndryshme ngacmuese, por reaksionet e sangvinikut jan t dobta dhe afatshkurtra. Sangvinikt e ndryshojn leht disponimin, por manifestimet e disponimeve t tyre jan mjaft t dobta. Tek ata mbisundojn emocionet pozitive dhe jan t prirur, n prgjithsi, pr disponim t qiltr. Prgjithsisht, sangvinikt reagojn shpejt dhe dobt. Temperamenti flegmatik karakterizohet me reaksione t rralla, t ngadalshme dhe t dobta. Flegmatikt jan t qet, stabil, pak t ndjeshm dhe pak t lvizshm. Shkurtimisht, ata i karakterizojn reaksionet e dobta dhe t ngadalshme. Temperamenti melankolik ka t prbashkta me temperamentin flegmatik ngadalsin e reagimit dhe ajo q rrall reagon, por kur reagon ather kt e bn me ndjenja t fuqishme q zgjasin shum. Melankoliku reagon, para se gjithash, lidhur me at q ka t bj me personalitetin e tij. Tek ai mbisundojn emocionet negative, ndjenjat e pikllimit dhe t brengosjes. Shkurtimisht, melankolikun e karakterizojn emocionet e ralla, t ngadalshme dhe t fuqishme. Duke marr parasysh shpejtsin dhe fuqin q i karakterizojn tipat prkats t temperamentit, lehtsin e reagimit, llojin e emocioneve q mbisundojn, aktivitetin dhe komunikimin, katr tipat e temperamentit mund t pasqyrohen n mnyr skematike, si sht pasqyruar kjo n fig. 3.2. Ndarjen e ngjashme t temperamentit e gjejm edhe tek hulumtuesit e tjer. Filozofi dhe psikologu i njohur sovjetik Pavlov dallohen katr funksionime t sistemit nervor, q u prgjigjen tipave t temperamentit t Hipokratit. Tipit t gjall t funksionimit i prgjigjet temperamenti sangvinik. Tipit t qet t

reagimit i prgjigjet temperamenti flegmatik. Tipit t paprmbajtur t funksionimit t sistemit nervor i prgjigjet temperamenti kolerik dhe tipit t dobt temperamenti melankolik. N karakteristikat e tipave prkats t reagimit, ndrkaq, Pavlovi prfshin vlersimin e vlerave dhe t dobis shoqrore t temperamenteve prkatse, gj q hulumtuesit e mparshm ksaj nuk i kan kushtuar rndsi. Kshtu, p.sh. Pavlov konsideron se flegmatiku sht tip m i vlefshm, m i dshirueshm dhe m i dobishm shoqror se melankoliku, i cili sht joaktiv, apatik dhe pr jetn shoqrore dhe pr prparimin sht personalitet i parndsishm dhe i padobishm. Me gjith q sht vshtir t gjenden n mesin e njerzve prfaqsuesit tipik t temperamentit t caktuar, duhet pranuar se njerzit mes veti dallojn sipas mnyrae t reagimit q prafrsisht u prgjigjen tipave prkats t temperamentit. Me siguri ktij fakti duhet ti mvishet ajo q ndarja e Hipokratit ka qndruar deri n ditt e sotme. N prpjekjet q t sqarohen shkaqet e reagimit tipik t njerzve q u prgjigjen tipave prkats t reagimit, sht prcaktuar konstitucioni, ndrtimi fiziologjik i organizmit si baz e shpejtsis, t shpeshtsis dhe t fuqis s reagimit. N kt aspekt rolin m t rndsishm e ka sistemi vegjetativ nervor i cili i lviz t gjitha organet vitale t organizmit t njeriut dhe i cili rregullon punn e sistemit endokrin. Sistemi endokrin prbhet nga gjndrat q tajojn hormone n mnyr t drejtprdrejt n gjak dhe me kt rregullon gjendjen e prgjithshme t organizmit n aspektin e gatishmris pr reagim dhe prcaktimit pr mnyra t caktuara t reagimit. Nga ky aspekt mund t sqarohet prpjekja e disa autorve q temperamentin tia mveshin, ekskluzivisht, trashgimis, sepse veorit fiziologjike t organizmit n pjesn m t madhe varen nga trashgimia. Mirpo, tipat e reagimit, prve karakteristikave fiziologjike t organizmit, varen edhe nga nj varg veorish psikike t personalitetit, si jan motivet, qndrimet dhe interesat. Temperamenti gjat jets n nj mas mund t ndryshoj, jo vetm pr shkak t ligjshmrive n ndryshimet e funksioneve fiziologjike, por edhe pr shkak t zhvillimit t prgjithshm t personalitetit. Karakteri. Asnj komponent e personalitetit nuk ka shkaktuar aq mospajtime ndr psikologt si sht karakteri. Disa autor me karakterin nnkuptojn veorit e tilla q tregojn sjelljen karakteristike t individit duke pasur parasysh normat morale dhe botkuptimet morale t shoqris s caktuar, prandaj si pr karakteristika t karakterit flitet pr ndershmrin, egoizmin, joegoizmin, modestin, ndrgjegjen etj. Me veorit e karakterit, prandaj, shnohen veorit me t cilat shprehet respektimi ose mosrespektimi i normave q sundojn n nj shoqri t caktuar. Psikologu amerikan Gilford sht prpjekur q me an t hulumtimit sistematik me ndihmn e nj veprimi t veant statistik, t t ashtuquajturs analizs s faktorit, ti veoj veorit themelore q shnojn karakterin e njeriut. Ai ka gjetur katr veori q pr nga prmbajtja e tyre do t mund t konsideroheshin si t karakterit: S pari, kjo sht nevoja pr liri, q manifestohet n dshirn pr lirin nga kufizimi, n synimin q t lirohet nga kallupet dhe n prpjekjet q njeriu t jet krijues i lir; S dyti, nevoja pr tu mbshtetur n forcat vetanake, tendenca q njeriu t mbshtetet n vetveten, pr dallim nga synimi i kundrt i saj pr tu mbshtetur n t tjert dhe pr t shkuar pas t tjerve;

S treti, ky sht synimi pr konformizm n kultur dhe n zakonet sunduese. Kjo manifestohet n pranimin e parimeve konvencionale, etike dhe t synimeve q t gjith tu prmbahen ktyre parimeve. Njeriu tek i cili sht e zhvilluar kjo nevoj, nuk ka synime pr veprim t pavarur, pr veprim pa marr parasysh mendimin e t tjerve. N vend t ksaj, ekziston synimi q t veprohet sipas parimeve t miratuara t prgjithshme sunduese. Nevoja pr konformizm manifestohet edhe n prpjekjet q t punohet n mnyr t vetdijshme n do pun q kryhet, qoft edhe nse nuk lejohet qllimi pr t cilin ajo bhet, dhe S katrti, kjo sht ndershmria q n mnyrn m t prgjithshme mund t karakterizohet si shmangie pr t gnjyer dhe mashtruar. Megjithse kto dy veori jan mjaft t ndrlidhura, disa hulumtime kan dshmuar se, s paku tek fmijt, ka sish q gnjejn, por nuk mashtrojn dhe, anasjelltas, disa jan t prirur t mashtrojn por kur nuk gnjejn.

Duke vshtruar kshtu karakterin e njeriut, sht e arsyeshme t dallohen veorit pozitive dhe negative n raport me at se a sht njeriu aktiv ose joaktiv, i zellshm ose dembel, a merret me pun t dobishme ose t padobishme shoqrore etj. Gjithashtu veorit pozitive dhe negative t karakterit gjejn shprehje n raport me t tjert dhe pasqyrohen n hapjen ndaj t tjerve ose n shmangien e shoqris, n prirjen pr bashkpunim ose pun t pavarur dhe n qndrimin e individit ndaj bashksis shoqrore dhe pasqyrohen n zhvillimin e ndjenjave t patriotizmit, n qndrimin ndaj pjestarve t nacionaliteteve t tjera, n kontributin n forcimin e kolektivit etj. Qndrimi ndaj

vetvetes pasqyrohet n prpjekjet e individit q t arrij sukses sa m t mir, n besimin n forcat vetanake, n prirjen pr tu dalluar, n modestin, n t kuptuarit e gabimeve dhe dobsive t veta, knaqjen me suksesin e arritur etj. Shkurtimisht, veorit e karakterit duhet t vshtrohen n raport me normat morale t shoqris t cils i takon individi. Veorit trupore. Me veorit trupore nnkuptojm karakteristikat e jashtme ose morfologjike dhe t brendshme ose fiziologjike t organizmit. N karakteristikat morfologjike bjn pjes: lartsia, pesha, vllimi i koks, vllimi i kraharorit, gjatsia e ekstremiteteve dhe, n prgjithsi, masat e pjesve prkatse t trupit. Karakteristikat fiziologjike jan ato q dalin nga funksioni i sistemit brenda organizmit q e drejtojn aktivitetin e tij. Ato jan: sistemi vegjetativ nervor, sitemi endokrin dhe aktiviteti elektrik i trurit. Kahmoti i ka interesuar psikologt lidhja midis karakteristikave trupore t organizmit dhe t jets psikike. Prpjekjet q t gjenden kto lidhje, t shumtt i kan quar n lajthim, sepse n baz t disa karakteristikave morfologjike kan konkluduar pr karakteristikat psikike t personalitetit, gj q nuk sht e arsyeshme.

Ajo q duket e arsyeshme, sht prpjekja q t provohet ndikimi i disa karakteristikave morfologjike n veorit e temperamentit dhe n sjelljen e individit. Ato prpjekje i kan br doher Kremer (Kretchmer) dhe Sheldon (Sheldon). Studimet e tyre kan qen t mbshtetura n supozimin se ndaj njerzve t temperamentit t caktuar dhe t ndrtimit t caktuar fizik mjedisi vepron n mnyr t caktuar, dhe se qndrimi i mjedisit ndaj individit varet pikrisht nga ato karakteristika trupore. Mjedisi me ndikimin e vet kontribuon n zhvillimin e personalitetit n drejtim t

caktuar dhe n formimin e karakteristikave prkatse t personalitetit, kshtu q prmes ksaj mund t gjendet varsia e caktuar midis veorive trupore dhe psikike t personalitetit. Kjo e sqaron dukurin q njerzit e mdhenj dhe t fuqishm zakonisht jan t mir, kurse njerzit e vegjl shpeshher jan grindavec pr arsye se t part nuk i rrezikon mjedisi pr shkak t karakteristikave t veta fizike, kurse t dytt u ekspozohen sulmeve ose s paku ndjehen t pasigurt dhe t dobt q ti kundrvihen sulmit nga mjedisi. Nevojat. Sipas Gilfordit (1959) nevojat jan kohzgjatje e dshirs pr kushte t caktuara, t jemi t vrejtur, t jemi t prfillur ose t kemi rehati. Me analizn e tyre i njjti autor ka konstatuar pes kategori t nevojave: organike, nevojat pr mjedisin, t arriturat, vetprcaktimin dhe nevojat sociale.
Nevojat organike Ushqimi Uji Seksi Nevojat n raport me mjedisin Rehatia Rendi Ngrohtsia Prkrahja e t tjerve Nevojat pr t mbrrimet Ambiciet e prgjithshme komngulsia n prpjekje Qndrueshmria Nevojat pr vetprcaktim Liria Vetbesimi Konformizmi kulturor Ndershmria Nevojat sociale Besnikria Qllimmirsia Disiplina Agresiviteti

Tabela 3.1. Klasifikimi i nevojave sipas Gilfordit Nevojat organike lidhur me mirmbajtjen e organizmit. Ato jan nevojat pr ushqim, pr uj dhe nevojat seksuale. sht karakteristike se njerzit dallohen mes veti pr nga intensiteti i ktyre nevojave organike, por ato dallojn n intensitet tek do individ, varsisht nga situata n t ciln gjendet. Nevojat n raport me mjedisin kan t bjn me kushtet e mjedisit q i konvenojn individit. Disa njerzve u konvenon mjedisi i qet, e duan rehatin, rendin, ngrohtsin dhe prkrahjen e t tjerve. Ata jan t paaft q tju prshtaten kushteve t vrazhda t jets, si sht fushimi, mnyra ushtarake e jetess ose jeta n grup ku sundojn raporte t vrazhda midis njerzve. N raport me mjedisin, disa njerz i karakterizon pedantria e tepruar: nevoja pr rend, pastrti, sistem, rregullsi. Ata njerz, njkohsisht, jan t ndrgjegjshm dhe t kujdesshm, kujdesen pr rendin dhe sistemin, krkojn standarde t larta pr veten dhe jan t motivuar shum q t arrijn dika n jet. T tjert, ndrkaq, n raport me rrethinn dshirojn q t jen m t dalluar se t tjert dhe me kaq mbarojn nevojat e tyre. Nevojat pr arritje (disa kte e quajn nivel i aspiratave), manifestohen n tri forma: ambiciet e prgjithshme, kmbngulsia n prpjekje dhe qndrueshmria. Ambiciet e prgjithshme manifestohen n dshirn pr sukses q shprehet n padurueshmri, pun, iniciativ, pagatishmri pr tu ofruar ndihm t tjerve, mosbesimin n udira. Kmbngulsia n prpjekje tek t rriturit dhe fmijt manifestohet n gjatsin e kohs s kaluar n pun ose n ndonj aktivitet. Qndrueshmria manifestohet n gatishmrin e individit q tiu bj ball vshtirsive n mnyr q t realizoj nj qllim t caktuar. Nevoja pr vetprcaktim ose vetdeterminim manifestohet prmes disa formave: nevoja pr liri (q tregon pavarsin e personalitetit), vetbesim (q shprehet n nevojn q njeriu t varet nga forcat e veta), konformizmi kulturor ( q manifestohet n

gatishmrin pr pranimin e normave etike t shoqris n t ciln jeton individi), ndershmria (q definohet si munges e gnjeshtrs dhe e mashtrimit) etj. Prmes disa formave t nevojave pr vetprcaktim prcaktohet qndrimi i individit ndaj normave morale t shoqris, kshtu q ato qysh m par jan prfshir si veori t karakterit. Nevojat sociale manifestohen n faktin q njerzit t bashkpunojn me t tjert, t punojn pr t tjert dhe, n prgjithsi, t participojn n aktivitetin grupor. Edhe kto nevoja gjejn shprehje n forma t ndryshme. Kshtu, n nevojn sociale numrohen prkushtimi dshira pr t qen me t tjert, pr t ciln shumica e autorve konsideron se sht e trashguar dhe instinktive. Qllimmirsia si nevoj sociale manifestohet n gjentilitetin, simpatin dhe ndjeshmrin ndaj t tjerve. sht konstatuar edhe nevoja pr disiplin, por edhe agresiviteti, q manifeston nevojn pr ti detyruar t tjert, prirjen pr dhun fizike, luftaraki, negativizm, destruktivitet. Kto veori bashkrisht i prbjn nevojat q, n form t fuqive t motivacionit, ndikojn n aktivitetin e njeriut. Interesat . Interesat shprehin raportin momental pozitiv t individit ndaj disa objekteve dhe prmbajtjeve, si dhe synimin q t merret me to. Kjo nuk shpreh aktivitetin konkret dhe anticipimin fizik n ndonj prmbajtje. Individi mund t ket interes dhe t knaq interesin e vet vetm me an t mendimeve ose me ndonj lloj t pjesmarrjes pasive n ndonj prmbajtje. Interesi pr jet ushtarake mund t knaqet edhe me leximin e gazetave dhe t revistave ushtarake, dhe me prcjelljen e TV emisioneve nga jeta e pjestarve t armats. Mirpo, interesi i till shpeshher gjen shprehje edhe n pjesmarrjen aktive n ndonj veprimtari, pra edhe n prcaktimin profesional t individit, n rast nuk pushon motivi i veprimit i cili pak a shum sht i prhershm. ______________________________________________________ Interesi teoretik Interesi Interesi ekonomik politik Interesi estetik Interesi social Interesi religjioz ______________________________________________________ Tabela 3.2. Klasifikimi i interesave sipas Shprangerit Jan br prpjekje t klasifikimit t interesit. Nj klasifikim i till i interesave t prgjithshm lidhet me emrin e Shprangerit (Spranger), sipas t cilit ekzistojn gjasht interesa themelor: interesi teoretik ose interesi pr njohjen e t vrtets; interesi ekonomik ose interesi pr theksimin e t mirave materiale; interesi estetik ose interesi pr at q sht e harmonishme dhe e bukur: interesi social ose interesi pr njerz dhe ndihm t njerzve; interesi politik ose interesi pr arritjen e pushtetit dhe t fuqis;

interesi religjioz ose synimi q njeriu ta prjetoj veten si pjes e unitetit t prgjithshm. Klasifikimi i dyt, dhe nga aspekti praktik m i prdorshm, sht klasifikimi n interesa profesionale dhe joprofesionale. Interesat profesionale jan interesa pr profesione t caktuara n t cilat njerzit i ekonomizojn mjetet pr jet dhe me t cilat merren si pun t rregullt. Intereset joprofesionale jan ato q tregojn qndrim pozitiv t njerzve ndaj aktiviteteve q u ofrojn knaqsi, pa marr parasysh prcaktimin e vet profesional. Ndr ato interese joprofesionale jan konstatuar: interesi pr hulumtim, pr udhtim, pr rrezikim, pr lloje t caktuara t argtimit, pr ndryshime, pr ndryshimet e aktiviteteve dhe t detyrave, pr kultur, pr aktivitet intelektual, artistik dhe shoqror, pr mendim dhe meditim, pr mahi dhe humor. Qndrimet. Sipas Z. Bujas (1959) qndrimi sht tendenc e prvetsuar e reagimit pozitiv ose negativ ndaj ndonj gjje, personi ose prmbajtjeje (definicioni). Karakteristika e qndrimit q ai paraqet tendencn e prcaktuar t reagimit, flet pr faktin q qndrimet jan veori t krijuara n baz t prvojs individuale ose sociale t individit, dhe se pr to sht prgjegjs individi dhe mjedisi social t cilit ai i takon. Pr arsye se disa qndrime i prvetsojn t gjith pjestart e nj mjedisi shoqror, shum autor i cekun, prve qndrimeve personale, edhe ato sociale. Qndrimet personale jan ato q jan karakteristike pr individin, kurse qndrimet sociale jan t prbashkta pr nj grup m t madh personash. a. Qndrimi ndaj dukurive t rndsishme shoqrore, b. Qndrimi ndaj sistemit shoqror q sundon n vend ose ndaj sistemeve shoqrore n prgjithsi, c. Qndrimi ndaj kombeve prkatse ose ndaj shtjes s kombsis n prgjithsi, d. Qndrimi ndaj religjioneve prkatse ose ndaj shtjes s religjionit n prgjithsi, e. Qndrimi ndaj racave, f. Qndrimi ndaj martess dhe familjes, g. Qndrimi ndaj sistemit t edukimit, h. Qndrimi ndaj lufts dhe shtjes s armatosjes dhe i. Qndrimi ndaj institucioneve dhe problemeve t ndryshme sociale. ________________________________________________________________________ Tabela 3.3. Klasifikimi i qndrimeve sipas N. Rot Sipas N. Rot (1963) midis qndrimeve sociale pr njohjen dhe kuptimin e sjelljes s njerzve, m t rndsishme jan kto qndrime: ndaj dukurive relevante (t rndsishme) shoqrore; ndaj sistemit shoqror q sundon n vend ose ndaj sistemeve shoqrore n prgjithsi; ndaj kombeve t caktuara ose ndaj shtjes s kombsis n prgjithsi; ndaj religjioneve prkatse ose shtjes s religjionit n prgjithsi, ndaj racave; ndaj martess dhe familjes; ndaj sistemit t edukimit; ndaj lufts dhe shtjes s armatimit; ndaj institucioneve dhe problemeve t ndryshme sociale. N bashksin ton shumnacionale rndsi t veant kan qndrimet e njerzve ndaj kombeve prkatse ose ndaj shtjes s nacionalitetit n prgjithsi, sepse nga kto qndrime varet uniteti

dhe kohezioni i bashksis son multietnike, e me kt edhe t aftsis ekonomike dhe mbrojtse. Nga qndrimi varet, n nj mas t madhe, si do ta vlersojm ndonj dukuri ose ide, pavarsisht nga vlera e tyre objektive. Nga qndrimi i individit ose i grupit t njerzve dalin vlersimet e tyre subjektive t vlerave prkatse, prandaj pr kt arsye shpeshher qndrimet dominojn mbi sjelljen e gjithmbarshme t individit. Qndrimi negativ ndaj disa gjrave ose dukurive kontribuon n prirjen e individit pr zhvlersimin e vlers objektive dhe zvoglimin e peshs s argumenteve n t cilat, objektivisht, mund t provohet vlera e asaj dukurie. Nga qndrimi i pjestarve t Armats ndaj agresorit varet sjellja e tij e gjithmbarshme n luft dhe efikasiteti i tij luftarak. Kshtu, p.sh. n luftn e Kores shum pilot t dalluar t aviacionit luftarak t SHBA-ve kan qen lufttar joefikas, sepse kan pasur qndrim negativ ndaj asaj lufte. Uniteti i personalitetit. Skema fillestare (fig. 3.1. ) q i thekson grupet e veorive nga t cilat sht strukturuar personaliteti, tregon se kto veori ndrlidhen n mes veti dhe prbjn trsin unike. Shqyrtimi i grupeve prkatse t veorive t personalitetit na mundson vetm qasjen m t leht dhe m t thjesht n zgjidhjen e sjelljes s njerzve dhe t shkaqeve t sjelljes s tyre. Sjellja, n t vrtet, sht e determinuar me pranin, drejtimin dhe nivelin e zhvillimit t veorive prkatse t personalitetit, por edhe me harmonizimin e tyre reciprok. Kur flasim pr harmonizimin e veorive t personalitetit, ather n t vrtt mendojm n unitetin e personalitetit si trsi. Uniteti i personalitetit q del nga harmonia e veorive prkatse nga t cilat sht strukturuar personaliteti, pasqyrohet n konsekuencn dhe sjelljen e individit. Ajo kurr nuk sht e plot. Uniteti zhvillohet gjat zhvillimit t gjithmbarshm individual t individit dhe arrin shkalln m t lart ose m t vogl, varsisht nga karakteristikat individuale t individit dhe nga ndikimi i shoqris. Shoqria q ka norma t caktuara t qarta dhe t fuqishme t sjelljes sociale, kontribuon n unitetin m t madh t personalitetit. Kshtu mjedisi i armats, ku nj nga karakteristikat themelore sht qndrueshmria e normave sociale, i konvenon unitetit m t shpejt dhe m t fuqishm t personalitetit sesa q kjo arrihet n mjedisin liberal, n t cilin m shpesh ndryshojn normat sociale.

KAPTINA 6. MOTIVACIONI Sjellja e njeriut nuk sht e mundur t sqarohet as t parashihet vetm n baz t njohjes s intelektit, t karakterit, t temperamentit, t veorive trupore dhe t veorive t tjera t tij q e krijojn konstruktin e personalitetit t tij. Pr t kuptuar sjelljet sht e nevojshme t deprtohet n natyrn e forcave q e iniciojn njeriun pr aktivitete. Ato forca nuk jan drejtprdrejt t kapshme pr vrojtim, kshtu q pr pranin e tyre konkludojm nga rrfimet dhe sjelljet e individve. Rndsia e forcave q e iniciojn njeriun pr aktivitete sht aq e madhe, sa pa ndikimin e tyre as q mund t merret me mend jeta dhe ekzistenca e tij. Kapacitetet intelektuale dhe trupore, me t cilat disponon do personalitet n nj mas m t madhe ose m t vogl, do t mbetnin t pashfrytzuara sikur dika brenda personalitetit ose nga mjedisi i tij t mos e nxiste njeriun pr aktivitete. Nga fuqia e atyre nxitjeve varet se a do t prdor dhe n far mase do ta prdor njeriu energjin me t ciln disponon dhe sa do t zgjas aktiviteti i tij, kurse nga lloji i nxitjes varet drejtimi i aktivitetit t tij. Procesi i inicimit t aktivitetit t njeriut, i orientimit t aktivitetit n objekte t caktuara dhe rregullimi i atij aktiviteti pr arritjen e qllimeve t caktuara, quhet motivim. Fuqit lvizse q shkaktojn aktivitetin, dhe e orientojn dhe e drejtojn at, quhen me nj emrtim t prgjithshm, - motive. (N. Rot, 1963). Motivet japin vuln e sjelljes s gjithmbarshme t njeriut. Motivet veprojn n sjelljen e njeriut n mnyr t caktuar. Prania e tyre prcillet me gjendjen e tensionuar t organizmit, q e bn t gatshm pr aksion. Ai aksion sht i prshtatshm dhe i orientuar n arritjen e ndonj qllimi t caktuar. Q t arrihet ndonj qllim m i afrt ose m i largt, m leht ose m vshtir i realizueshm, shtnevojshme q t harmonizohet sjellja ashtu q t mposhten pengesat n rrugn deri te qllimi.

Lloji dhe format e sjelljes s orientuar n arritjen e ndonj qllimi varen edhe nga lloji dhe natyra e qllimit, kurse intensiteti dhe kohzgjatja e sjelljes nga fuqia e motivit q e nxit njeriun pr aktivitet. Edhe n njrin edhe n shembullin tjetr motivi cakton sjelljen

q bn t mundshme arritjen e qllimit t dshiruar. Sjelljen q sht e caktuar me ndonj motiv t veprimit dhe q sht e orientuar n realizimin e ndonj qllimi, do ta quajm sjellje instrumentale. Varsisht nga fuqia e motivit dhe nga veorit e tjera t individit, sjellja instrumentale do t jet, m shum ose m pak, e harmonizuar me krkesat e arritjes s qllimit t parashtruar, dhe individi do t kmbngul m shum ose m pak n nj sjellje t till. Arritja e qllimit t dshiruar shkakton ndryshime n sjellje. Ajo prcillet me uljen e tensionit t pranishm gjat aksionit pr arritjen e qllimit. Me uljen e tensionit paraqitet ndjenja e rehatis, e cila sht gjithnj e m e madhe sa m shum q ka qen i shprehur tensioni i mparshm. Kjo knaqsi, prve lirimit nga tensionit, del edhe nga fakti q me arritjen e qllimit njeriu i knaq disa dshira dhe nevoja t veta t brendshme nga t cilat del edhe vet motivi i veprimit. Ulja e tensionit dhe knaqsia, ndrkaq, nuk jan i vetmi produkt i sjelljes instrumentale. Arritja e qllimit zakonisht prcillet me paraqitjen e motivit t ri, q shrben si nxitje pr aktivitet t mtejshm. N kt mnyr formohet rrethi i mbyllur, i cili fillon me motivin. Motivi nxit sjelljen instrumentale , kurse ajo shpie deri te qllimi i caktuar . Qllimi, ndrkaq, inspiron motivin e ri, me ka fillon rrethi i ri i motivimit q sht pasqyruar n mnyr skematike n fig. 4.1. Nga karakteristikat e qllimit t arritur varet se far motivesh do t formohen pas arritjes s atij qllimi. Sa m e madhe q t jet vlera etike dhe shoqrore e qllimit t arritur, edhe motivet e reja do t orientohen n qllimet m t larta shoqrore, e shpeshher edhe fuqia e motivit do t jet m e madhe. Qllimet q kan karakter t plotsimit t nevojave themelore fiziologjike (uria, etja, seksi), nuk jan gjithher iniciues t fuqishm t aktivitetit t mtejshm t njeriut, prandaj arritja e tyre mund t shkaktoj pasivitetin si pasoj e plotsimit t atyre nevojave. MENDIMET MBI MOTIVET Sjellja e njeriut varet nga lloji dhe karakteristikat e motiveve q jan n esencn e veprimtaris s tij. Pr kt arsye sht e nevojshme, n rend t par, t studiohen motivet e veprimit t njeriut q e iniciojn dhe e rregullojn sjelljen e orientuar n arritjen e qllimeve t caktuara. Jan t ndryshme mendimet lidhur me at se ka jan motivet. Disa autor me motivin nnkuptojn nevojat q dalin nga mungesa ose teprica e nj gjje n organizm. do organizm ka cilsin q t shpreh baraspeshn (balancin) n kushte t brendshme: temperaturn, tensionin e gjakut, t ushqyerit e indeve, sasin e metaboliteve t tharta, etj. Tendenca e organizmit q n mnyr automatike t ruaj balancin n kushtet e brendshme fiziologjike quhet homeostaz (Munn, 1951). Ekzistojn mekanizma t ndryshm fiziologjik prmes t cilve realizohet homeostaza. Termoregulatort e mekanizmit mundsojn q me an t avullimit t djerss dhe t rrezatimit t nxirret teprica e nxehtsis nga organizmi, kurse me tkurrjen e enve t gjakut n siprfaqe t trupit dhe me aktivitetin automatik visceromotorik (me rnqethjen e lkurs) t pengohet nxjerrja e nxehtsis, prkatsisht t ngritet temperatura e trupit. Mekanizmat ekskretor neutralizues bjn t mundshm q me an t frymmarrjes, t djersitjes dhe t urinimit t mnjanohen nga organizmi produktet e zbrthimit (acidi karbonik, kriprat,

metabolitetet e tharta). Kto dhe mekanizmat e tjer rregullojn n mnyr automatike balansin e brendshm n kushtet fiziologjike, kshtu q, jasht aktivitetit t njeriut, i plotsojn nevojat e tij. Pr kt arsye ato nevoja plotsohen n mnyr automatike, me an t mekanizmave t ndryshm fiziologjik, nuk e nxisin njeriun pr aktivitet dhe ato nuk sht e arsyeshme q t konsiderohen motive. Mirpo, n organizm paraqiten edhe nevoja intensive q nuk sht e mundur t plotsohen n mnyr automatike. Nevoja pr ushqim plotsohet n mnyr automatike vetm derisa organizmi disponon me sasi t mjaftueshme t elementeve ushqyese, me zbrthimin e t cilave lirohet energjia q i nevojitet. Kur mungon ushqimi, at duhet futur n organizm. Njsoj me nj termoregullim automatik mbrohet organizmi nga ftohja deri n nj mas t caktuar, kurse temperatura optimale mbahet me an t veshjes dhe me burime t ngrohjes q mundsojn ruajtjen e kushteve t volitshme t temperaturs. Mnyra e ktill e plotsimit t nevojave implikon aksionin e orientuar n ndonj qllim t caktuar. Aksioni bhet ather kur nevoja bhet aq e fuqishme sa nuk sht e mundur t plotsohet n mnyr automatike, prkatsisht kur pabaraspesha biologjike n organizm bhet e ndjeshme. Nga nevojat q jan t ndjeshme dhe mjaft intensive paraqitet tendenca e aktivizimit t organizmit pr plotsimin e atyre nevojave. Kjo tendenc e aktivizimit t organizmit, q del nga pabaraspesha e ndjeshme biologjike, quhet instinkt . Instinkti nnkupton aksionin q sht i orientuar n plotsimin e ndonj nevoje biologjike n organizm: t nevojs pr ushqim, uj, seks, t nevojs pr pushim etj. Duke pasur parasysh faktin q instinkti prfshin aksionin q sht i orientuar n arritjen e ndonj qllimi t caktuar, shum autor e quajn me arsye motiv t veprimit. Nevojat intensive fiziologjike e iniciojn njeriun n aksion qllimi i t cilit sht q ato t plotsohen. Plotsimi i ndonj nevoje t organizmit sht e mundur t realizohet n mnyra t ndryshme. Mnyra e plotsimit t nevojave varet nga kushtet n t cilat njeriu jeton dhe nga mundsia q ia ofrojn ato kushte. N nj shoqri t civilizuar njeriu i plotson nevojat e veta n mnyrn q sht prcaktuar me kodeksin e normave shoqrore dhe moralin e shoqris n t cilin jeton. N procesin e plotsimit t instinkteve themelore fiziologjike paraqitet tendenca q njeriu t gjej rrugn m efikase pr plotsimin e tyre. Kjo prpjekje e njeriut prcillet me fitimin e prvojs mbi mnyrat e plotsimit t instinkteve dhe me paraqitjen e nevojave t reja si produkte t aktivitetit t njeriut. Nevojat e krijuara prmes aktivitetit t zhvilluar pr plotsimin e instinkteve themelore fiziologjike, disa autor i quajn motive t zhvilluara. Ndrkaq, ato paraqiten prmes aktivitetit n shoqri q i prcakton mnyrat e plotsimit t instinkteve themelore fiziologjike. Shoqria e detyron njeriun q ti pranoj normat e caktuara t sjelljes, dhe pr at pranim e shprblen me mundsin q ti plotsoj instinktet e tij. Ky ndikim sht aq i fuqishm sa disa norma t sjelljes jo vetm q bhen pronsi, por edhe nevoj e individit. Mnyrat e plotsimit t instinkteve fiziologjike bhen kshtu edhe vetnxitje pr aktivitete dhe paraqiten si nevoja intensive t individit. Pasi q kto nevoja jan paraqitur nn ndikimin e mjedisit social n t cilin njeriu sht i lindur dhe n t cilin jeton, shum autor me arsye i quajn motive sociale. Jan t llojllojshme, duke marr parasysh llojin dhe gjenezn e tyre. Disa prej atyre motiveve jan paraqitur n evolucionin e llojit t njeriut, kurse t tjerat jan t lidhura me kulturn e grupeve prkatse sociale. Motivet paraqitja e t cilave daton nga fillimi i llojit t njeriut, disa autor, pak a shum n mnyr t arsyeshme, i konsiderojn

t lindur. Arsyeshmrin e pohimit se kto motive jan t lindura e gjejn n paraqitjen q ato jan karakteristike pr llojin e njeriut, pa marr parasysh prkatsin etnike. Megjithat, duhet pranuar se ato motive i ka fituar1 njeriu gjat socializmit t tij dhe se n zhvillimin individual t individit disa prej atyre motiveve mund t zhvillohen dhe t shmangen, gj q nuk na jep t drejt t jemi kategorik. Motivet sociale t fituara Nevojat Instinktet Motivet fiziologjike Ushqimi Uria Motivet sociale Uji Etja Motivet personale Rehativa etj. Pushimi etj. Tabela 4.1. Bazat e sjelljes s motivuar n nj shoqri t caktuar, q i ka imponuar normat e sjelljes s pjestarve t vet, pa dyshim jan motive t fituara. Ato bartin vuln e shoqris n t ciln jeton njeriu, dhe motivet, dshirat, caqet dhe qllimet e tij jan shprehje e nevojave shoqrore. Instinktet Instinkti i etjes Instinkti i uris Instinkti i gjumit Instinkti i seksit Instinkti i amsis Instinktet e tjera Motivet sociale Motivi i vetdshmis Motivi shoqror, Motivi i agresivitetit Motivi i siguris Motivet personale Motivi pr futboll Motivi pr fluturim Motivi pr muzik etj.

Tabela 4.2. Ndarja e motiveve do njeri ka rrugn e vet individuale brenda mjedisit social t cilit i takon. N do individ ndikon mjedisi n mnyr specifike. Ai ndikim varet nga veorit e individit dhe aktivitetet e tij. Specifika e ndikimit t rrethins pasqyrohet n socializmin specifik t individit, q ka pr pasoj krkimin e rrugs individuale pr plotsimin e motiveve themelore t veprimit. Instinktet themelore fiziologjike si jan uria, etja, seksi etj., dhe motivet sociale si jan vetprcaktimi, agresiviteti etj, mund t plotsohen n mnyra t ndryshme dhe me an t rrugve t ndryshme. Rrugt q individt i zgjedhin pr plotsimin e instinkteve t tyre fiziologjike dhe t motiveve sociale, inspirohen me motivet personale . Motivet personale determinojn rrugn jetsore t do individi, e paraqiten si rezultat i prvojs individuale q e fiton individi n mjedisin social n t cilin jeton. N baz t ktij shqyrtimi do t mund ti definonim motivet si faktor organik ose psikologjik q iniciojn dhe rregullojn sjelljen me qllim t arritjes s qllimeve t caktuara (definicioni). Duke pasur parasysh llojin dhe natyrn, motivet mund ti ndajm n tri grupe: instinkte, motive sociale dhe motive personale. Instinktet mund t definohen si tendenc e aktivizimit t organizmit q del nga pabaraspesha e brendshme biologjike. Pabaraspesha biologjike shkakton tensionin e organizmit. Kur ai tension bhet aq intensiv sa sht i padurueshm, organizmi

aktivizohet n drejtim t plotsimit t nevojs, d.m.th. t vendosjes s baraspeshs biologjike. N kt mnyr tensioni i organizimit paraqet jo vetm prgatitjen, por edhe nxitjen e drejtprdrejt pr aktivitet. Sa m i madh q t jet tensioni i organizmit, edhe aktiviteti i tij sht m intensiv. Instinktet jan t lindura dhe karakteristike pr llojin e njeriut. Tek t gjith pjestart e homosapijensit sht e nevojshme t konstatohet prania e disa instinkteve themelore fiziologjike q shnojn sjelljen e tyre, dallimet q ekzistojn midis individve kan t bjn me intensitetin dhe mnyrn plotsimit, por jo edhe me llojin e instinktit. Njkohsisht, instinktet jan privilegje e njeriut. Ato i dallojn edhe tek te gjitha llojet e zhvilluara t kafshve. Megjithse instinktet jan t lindura dhe t kushtzuara biologjikisht, ato i nnshtrohen socializimit n aspektin e mnyrs s plotsimit dhe t intensitetit t tyre. Me ndikimin e mjedisit social njeriu i pranon normat e caktuara t sjelljes, q shprehen edhe n mnyrn e plotsimit t instinkteve t tij fiziologjike. Ato norma ndonjher kufizojn njeriun n plotsimin e instinkteve t tij, gj q ka pr pasoj, me m pak ose m shum sukses, n shtypjen e disa instinkteve dhe caktimin e hierarkis s tyre n raport me motivet e tjera t veprimit dhe t hierarkis s tyre reciproke. Hierarkia natyrore t instinkteve sht vshtir t prcaktohet. Jan br hulumtime t shumta mbi kafsht dhe njerzit, n mnyr q t prcaktohet fuqia e instinkteve prkatse. Rezultatet e atyre hulumtimeve tregojn se m t fuqishmet jan ato instinkte q dalin nga nevoja momentalisht m intensive e organizmit, dhe se intensiteti i tyre ndryshon varsisht nga gjendja dhe nevoja e organizmit. Megjithat, ekzistojn dallime n mundsin e kontrollit dhe t shtypjes s instinkteve prkatse dhe t cilat njhersh nuk jan edhe shenj e fuqis s tyre. Derisa, p.sh., instinkti seksual sht e mundur t shtypet pr nj periudh m t gjat kohore, madje edhe t sublimohet n ndonj lloj tjetr aktiviteti, instinkti i etjes dhe i uris sht e mundur t shtyhet vetm pr nj koh shum t kufizuar. Duke u nisur nga baza e formimit t instinktit, q e gjejm n pabaraspeshn biologjike n organizm, tek njeriu i gjejm disa instinkte themelore q dominojn n sjelljen e tij: ato jan: instinkti i etjes, i uris, instinkti i gjumit, instinkti seksual, instinkti i amsis dhe disa instinkte t tjera fiziologjike. Instinkti i etjes fillon nga nevoja pr uj, e paraqitet ather kur n organizm paraqitet mungesa e ujit. Ajo munges paraqitet shum shpejt nse uji nuk futet n organizm, sepse me mekanizma t ndryshm fiziologjik (prmes lkurs, gojs, urins etj) uji del nga organizmi. Mungesa e ujit shkakton ndryshime n organizm, t cilat nxisin aksionin pr plotsimin e nevojave pr uj. Pr nga intensiteti i vet ky sht instinkt shum i fuqishm. Etja nuk mund t durohet gjat. Prandaj n situatat ku sht i kufizuar furnizimi i ushtarve, duhet pasur parasysh se asnj element jetsor nuk sht i rndsishm sa uji. Instinkti i uris paraqitet si nevoj e mungess s ushqimit n organizm. Ushqimi shpenzohet dhe sht e nevojshme q koh pas kohe t futet n organizm. Megjithse shum i fuqishm, ky instinkt ngec pr nga intensiteti i vet pas instinktit t etjes, sepse organizmi disponon me rezerva t caktuara q i shpenzon n munges t ushqimit dhe, n kt mnyr, mund t qndroj pr nj periudh relativisht t gjat pa marrjen e ushqimit.

Instinkti i gjumit sht instinkt tipik fiziologjik njsoj* si tek etja dhe uria. Kan ekzistuar pohimet se fjetja sht shprehi e keqe. Nj hulumtues ka br trajnime t mosfjetjes dhe, n periudhn prej 7 ditsh, e ka ngreh orn q e ka zgjuar n do 10 minuta. Gjat kohs s ktij eksperimenti hulumtuesi eksperimentuesi ka filluar t bj halucinacione dhe, n fund, nuk ka mundur m ta duroj zilen e ors q e ka sjell n mendi. Gjumi sht i domosdoshm pr njeriun dhe atij mund ti shmangemi vetm pr nj koh t caktuar. Nga gjumi i lufttarve varet edhe efikasiteti i tyre luftarak, kurse pr gjumin duhet kujdesur njsoj si pr ushqimin dhe ujin me t cilin furnizohen lufttart. Instinkti seksual. N sjelljen seksuale ndikojn dy faktor themelor: hormonet dhe shprehia. Hormonet seksuale i tajojn gjndrat gonade, t ndryshme tek grat dhe meshkujt. Te grat vezoret tajojn hormonin ekstrogjen, kurse tek meshkujt testisi tajon hormonin testosteron . Hormonet ndikojn n zhvillimin e shenjave sekundare seksuale (t qent leshtak t meshkujve, gjinjt e grave, ndryshimet n z etj.), dhe nj sjelljen seksuale, q manifestohet n interesimin e shtuar pr gjinin e kundrt. Pr dallim nga instinktet pr t cilat folm m par, instinkti seksual sht e mundshme t shtypet n kufij mjaft t gjer. Instinkti i amsis. I lidhur ngusht me instinktin seksual, sht instinkti i amsis. Ai diferencohet n nevojn e gruas q t ket fmij (instinkti i paraamsis), dhe nevojn pr kujdesin pr fmij (instinkti i pasamsis). Instinktet e tjera. Prve ktyre instinkteve themelore, nga t cilat varet vetruajtja dhe prtritja e llojit, ekzistojn edhe disa nevoja biologjike q njeriu duhet ti plotsoj q ta ruaj organizmin n baraspesh funksionale. Nj nga nevojat e tilla, q sht mjaft intensive t krijoj instinktin, sht nevoja pr aktivitet , d.m.th. pr angazhimin e funksioneve: senzore, mentale, motorike. Ky instinkt plotsohet prmes lojs, sportit, vallzimit, ritmiks ose ndonj veprimtarie tjetr q i angazhon funksionet e njeriut. Instinkti pr aktivitet ka rndsi t madhe, sepse aftsit e njeriut, veorit e tjera dhe personaliteti n trsi zhvillohen prmes aktivitetit dhe, n nj mas t madhe, varen nga aktivitetet. Prve instinktit pr aktivitet, shumica e autorve konsideron se njeriu e ka t lindur krshrin, si nevoj biologjike pr hulumtim. Kjo nevoj sht e mundur t veohet tek kafsht, sidomos ato t zhvilluara. Rndsia e saj qndron n faktin q pikrisht krshris s njeriut, n nj pjes t madhe, mund ti atribuohen zbulimet n fushn e shkencs, madje edhe i gjith progresi i njerzimit. Motivet sociale. Nevojat fiziologjike q e prbjn bazn e ruajtjes biologjike t jets dhe bazn e sjelljes instinktive njeriu i plotson n shoqri. Me plotsimin e ktyre instinkteve n mjedisin e caktuar shoqror, n mnyrn q e imponon ai mjedis, njeriu fiton prvoj sociale q manifestohet n prvetsimin e normave shoqrore dhe t normave t sjelljes, si pronsi t do antari t shoqris. Njeriu si qenie sociale prvetson edhe mnyrat e plotsimit t nevojave fiziologjike, gj q pasqyrohet n socializmin e sjelljes s tij instinktive. Instinkti i uris, i etjes, instinkti seksual dhe instinktet e tjera t gjith pjestart e nj bashksie shoqrore i manifestojn dhe i plotsojn n mnyra q jan prcaktuar me norma t asaj shoqrie. Prvoja shoqrore, prandaj, manifestohet n rend t par n prvetsimin e mnyrs s plotsimit t nevojave t caktuara biologjike. Ajo e mson njeriun edhe pr mnyrat se si mundet n mnyrn m efikase dhe m t leht ti plotsoj nevojat e veta biologjike. Njeriu mson q

prestigji dhe autoriteti shoqror ofrojn mundsi t plotsimit t instinktit seksual, kshtu q kjo bhet nevoj e tij. Nevojat e krijuara si produkt i prvojs sociale t individit, q dalin nga instinktet themelore fiziologjike dhe jan tipike pr mjedisin e caktuar social, quhen motive sociale. Edhe n t njjtn shoqri ndryshon domethnia e motiveve prkatse sociale me ndryshimet q me koh ndodhin n at shoqri. Motivi i vetkonfirmimit. N kt grup bjn pjes motivet n t cilat pasqyrohet synimi i individit q ta pranoj shoqria n t ciln jeton. Format e ktyre motiveve jan t ndryshme, sepse jan t ndryshme mnyrat n t cilat njeriu mund ta realizoj afirmimin shoqror. Motivi i vetkonfirmimit ose, si e quajm disa, motiv pr afirmim personal, mund t manifestohet n form t synimit t individit q t dallohet midis t tjerve dhe ti jepet mirnjohje e veant dhe ti kushtohet rndsi e veant. N kt rast flasim pr motivin pr prestigj. Motivi i vetkonfirmimit mund t gjej shprehje n synimin e individit pr t sunduar mbi t tjert, synimin pr pushtet dhe dominim dhe, n kt rast flasim pr motivin e dominimit . Prestigji shoqror fitohet, zakonisht, prmes sukseseve q i arrin individi n aktivitetet me t cilat merret: n msim, sport, veprimtari profesionale, prandaj sht e mundshme t shprehet motivi pr vetarritje . I lidhur ngusht me motivin e vetarritjes sht edhe motivi i vetaktualizimit , q manifestohet n synimin e individit q aftsit e tij t gjejn shprehje dhe t prdoren n ndonj aktivitet t dobishm. Prve ktyre, shpeshher hasin nj motiv n t cilin prmbahen komponentet tashm t prmendura t motivit t vetkonfirmimit. Ky sht motivi pr pavarsi . Ai manifestohet me synimin e individit q t jet i pavarur, personalitet i pavarur, me t drejt vendosjeje mbi veprimet e veta. Motivi pr shoqri, q disa e quajn motiv afiliativ ose gregar , pasqyrohet n synimin e individit q t jet n shoqri me t tjert. Origjinn e ktij motivi duhet krkuar n pamundsin e njeriut q t ekzistoj vet, pa ndihmn e pjestarve t tjer t shoqris, ka do t thot se paraqitja e ktij motivi lidhet me paraqitjen e llojit t njeriut. S kndejmi, pohimet e shum autorve se ky sht motiv i lindur, q vjen q nga t part tan shtazor. T tjert, ndrkaq, konsiderojn se motivi pr shoqri fitohet n procesin e socializmit t personalitetit, dhe se baza e krijimit t tij sht n pamundsin e fmijs q varet edhe nga kujdesi i prindrve, prkatsisht kujdesi i antarve t tjer t shoqris. Motivi i agresivitetit pasqyrohet n synimin q t sulmohen, t thyhen dhe t shkatrrohen pjestart e tjer (fizikisht ose verbalisht), dhe tu shkaktohet dm. Disa filozof gjerman, ndr ta edhe Nie (Nietzsche), paraqesin pikpamjen se agresiviteti sht motiv i lindur dhe se duhet ti atribuohet domosdoshmria e luftrave, me t cilat sht e mbushur historia e shumics s popujve, gj q fashistt e kan prdorur si baz t indeologjis s vet. Motivi i siguris manifestohet n synimin e individit q ta ruaj t pandryshuar gjendjen q i siguron ekzistencn dhe plotsimin e motiveve prkatse themelore. Pr kt arsye konsiderohet se motivi i siguris bashkon nj varg motivesh t tjera sociale, si jan: motivi pr fitim, motivi pr dominim, motivi pr vetarritje, motivi i pavarsis dhe

t tjer, sepse me plotsimin e atyre motiveve automatikisht plotsohet edhe motivi i siguris. Motivi personal. Duke e shqyrtuar natyrn e paraqitjes s motiveve sociale, kemi konstatuar se ato jan zhvilluar nga instinktet fiziologjike dhe jan paraqitur si rezultat i prvojs sociale t individit n mnyrn e plotsimit t instinkteve prkatse fiziologjike. Ngjashm me kt, edhe motivet sociale q prbjn karakteristikat e pjestarve t nj mjedisi social sht e mundur t plotsohen n mnyra t ndryshme. Arritshmria dhe pesha e qllimeve q individi prpiqet ti realizoj, varet nga niveli i aspiratave t tij.

KAPTINA 7. EMOCIONET NOCIONI DHE DEFINICIONI I EMOCIONEVE Emocionet prcjellin dhe jan pjes prbrse e sjelljes dhe e prjetimit t njeriut. Ne pr do dit, n do moment prjetojm, m pak ose m shum ndjenja t fuqishme t gzimit, t pikllimit, t dashuris, t ngushllimit, t simpatis, t krenaris, t dashaligsis, t mendjemadhsis, t turpit, t falnderimit, t brengosjes, t friks, t pritjes, t shpress etj. T gjitha kto dhe shum ndjenja t tjera q i prjeton njeriu, jan t lidhura me objekte, persona ose situata t caktuara q jan shkas i drejtprdrejt ose i trthort i atyre prjetimeve. Emocionet nuk paraqiten vetvetiu, pa shkas. Ato shkaktohen me ndonj ngjarje nga rrethina. sht e vrteta, nuk sht e mundur do her q t vrehet lidhja e drejtprdrejt midis emocionit q sht i pranishm dhe ngjarjes me t ciln sht shkaktuar ai emocion, por ajo lidhje gjithmon ekziston. Emocionet reflektojn vlern e ngjarjeve t caktuara, pa marr parasysh sa jan t dukshme lidhjet e tyre. N baz t ksaj mund t themi se emocionet jan procese psikike n t cilat shprehet vlera q pr prjetuesin e ka realiteti objektiv (definicioni). Ato dallime n prjetim nuk manifestohen vetm n intensitetin dhe n drejtimin e prjetimeve emocionale, por edhe n llojin e tyre. Derisa dikush ndjen frik n pranin e armikut, tjetri mund t ndjej urrejtje dhe prbuzje, zemrim ose krenari. sht i madh repertoari i ndjenjave q njerzit e ndryshm mund ta prjetojn n pranin e ngjarjeve t njjta objektive n rrethin. Bazn e t gjitha prjetimeve emocionale e prbjn: shqetsimi dhe qetsimi si shprehje e intensitetit, dhe e kndshmja dhe e pakndshmja si shprehje e cilsis. Me kto aspekte t emocioneve duhet t dallohet edhe kohzgjatja, burimet e paraqitjes dhe orientimi, pr ka do t bhet fjal m von kur t flasim pr klasifikimin e emocioneve. Me vet faktin q emocionet prcjellin do prjetim dhe veprim, ato ndikojn n cilsin e sjelljes s njeriut. Emocionet e iniciojn njeriun pr aktivitet me synim q t prjetoj knaqsin ose t shmang paknaqsin. Pa emocione jeta do t ishte e mrzitshme. MANIFESTIMET FIZIOLOGJIKE T EMOCIONEVE Njeriu prjeton emocionet subjektivisht n form t friks, t gzimit, t pikllimit etj. Prve prjetimit subjektiv, paraqiten ndryshimet edhe n gjendjen e organizmit dhe t funksioneve t organeve prkatse. Ato ndryshime jan objektive, dhe ato sht e mundur t vrehen dhe t prcillen. Provn e ksaj e gjejm n rezultatet e ankets q e kan zbatuar psikologt amerikan n mbi 4 000 pilot dhe antar t tjer t ekuipazheve t bombarderve, q i kan kryer detyrat luftarake gjat kohs s Lufts s dyt botrore, duke krkuar prej tyre q t cekin reaksionet organike q i kan vrejtur n vete n situatat objektivisht t rrezikshme. N baz t raporteve t tyre sht prpiluar

tabela nga e cila shihet lloji dhe shpeshtsia e ndryshimeve organike q paraqiten me ndjenjn e friks. Rezultatet e ankets jan pasqyruar n tabeln 5.1. .
NDRYSHIMET E VREJTURA ORGANIKE Rrahja e zemrs dhe pulsi i shpeshtuar Tensioni i lart i muskujve Shqetsimi i leht, zemrimi ose pikllimi Terja e fytit dhe e gojs Djersitja nervoze dhe djerst e ftohta Fluturat n stomak Ndjenja e jorealitetit sikur kjo nuk do t mund t ndodhte Nevoja pr urinim shum t shpesht Dridhja Hutia Dobsia dhe alivanosja Pamundsia e kujtess s hollsive pas fluturimit Mundimi n stomak Pamundsia e koncentrimit SHPESH % 30 30 22 30 26 23 20 25 11 3 4 5 5 3 NDONJHER 56 53 58 50 53 53 49 40 53 50 37 34 33 32

Tab. 5.1. Ndryshimet e vrejtura organike gjat prjetimit t fiks gjat kohs s kryerjes s fluturimeve luftarake (L. F. Shaffer, J. consufti Psych. 1947. 11,). Kto ndryshime vejn n dukje n mnyr t qart aspektin organik ose fiziologjik t emocioneve, prve subjektives, t t prjetuars. Me hulumtimin sistematik sht konstatuar se prania e emocioneve mund t vrehet n punn e t gjitha organeve t brendshme dhe n gjendjen e tr organizmit. Me rastin e emocioneve paraqiten ndryshime n punn e zemrs dhe t sistemit t enve t gjakut, t mushkrive dhe t organeve t frymmarrjes, t lukthit dhe t organeve t tretjes, t sistemit t gjndrave me tajitje t brendshme (t sistemit endokrin), dhe me tajitje t jashtme (t sistemit egzokrin) dhe t gjendjes s indeve t muskujve, q, prndryshe jan nn kontroll. Paraqitja e ktyre ndryshimeve i atribuohet funksionit t sistemit vegjetativ nervor. Sistemi vegjetativ nervor prbhet nga shum neurone n korn e trurit t madh (a), n brthamat e hipotalamusit (b), n vazhdimin e palcs kurrizore, (c), n palcn kurrizore (d) dhe t nervave q, n form t zinxhirit, shtrihen prgjat boshtit kurrizor (e). Si sht pasqyruar kjo n mnyr skematike n figurn 5.1, nervat vegjetativ gjenden n sy, n gjndrat jargore dhe n gjndrat e pshtyms, gjndrat e djersitjes, ent e gjakut, zemr,mushkri, mli, lukth, gjndrat mbiveshkore, veshkt, barkun, zorrn e trash, fshikz, dhe n t gjitha ato organe t brendshme zhvillohet aktiviteti n mnyr refleksive, jasht kontrollit t vullnetshm t njeriut. Sistemi vegjetativ nervor funksionalisht prbhet nga dy pjes, q jan n antagonizm: pjesa simpatike e sistemit vegjetativ nervor sht aktive ather kur organizmi sht n aksion dhe ai shkakton kto ndryshime n punn e organeve t brendshme: shpejton punn e zemrs, rrit qarkullimin e gjakut, zgjeron ent e gjakut n muskuj, por i tkurr n lukth, zorr dhe n organe t brendshme, rrit tensionin e gjakut, shpejton ritmin e frymmarrjes, i zgjeron bebzat, shkakton tharjen e fytit dhe t gojs, shkakton ngre t lukthit dhe lshimin e

sfinkterit, pastaj tajiten e sasive t mdha t adrenalins nga gjndrat mbiveshkore gj q ka pr pasoj rritjen e sasis s sheqerit n gjak. Parasimpatikusi parasimpatikusi hyn n aksion ather kur organizmi sht pasiv, kur nuk jan t pranishme emocionet, dhe funksioni i tij manifestohet n grumbullimin (akumulimin) e energjis s nevojshme pr aksion. Veprimi i ktill i sistemit vegjetativ nervor n prani t emocioneve ka pr pasoj nj ndikim shum t rndsishm t emocioneve n sjelljen e njeriut. N saje t ktij veprimi, emocionet e bjn organizmin t gatshm pr aksion. Me ndikimin e simpatikusit bhet aktiviteti i shtuar i atyre pjesve t organizmit, q jan t nevojshme n aksion (sistemi i enve t gjakut, organet e frymmarrjes, muskulatura etj.), kurse inhibohet funksioni i atyre pjesve t organizmit q jan t teprt dhe do t bnin pengesa, si jan organet e tretjes etj. Veprimit t simpatikusit duhet ti atribuohet paraqitja q i plagosuri n luft m ngadal gjakon se n rrethanat normale, sepse n pranin e emocioneve bhet tkurrja e enve t gjakut n siprfaqe t trupit dhe pr kt arsye paraqitet gjakderdhja m e vogl. Detektori i gnjeshtrs poligrafi Ndryshimet organike q paraqiten me rastin e emocioneve jan br prpjekje t shfrytzohen pr qllime t hulumtimit objektiv t natyrs dhe t prmbajtjes s tyre. Mirpo, q n prpjekjet e para sht dshmuar se n bazn e ndryshimeve organike sht e mundur t konstatohet prania e emocioneve, madje edhe intensiteti i tyre, por jo lloji dhe karakteristikat e tyre. Megjithat, edhe mundsia e konstatimit objektiv t pranis s emocioneve jan br prpjekje t prdoret pr qllime praktike n kriminalistik. Ndrkaq, duhet nisur nga supozimi se emocionet mund ta zbulojn delikuentin q vrtet ka kryer veprn penale. N kt baz Ibau m 1942 e ka konstruktuar aparatin, t quajtur detektor i gnjeshtrave, i cili prbhet nga stabilimenti pr regjistrimin e pulsit dhe t tensionit t gjakut, t rritmit t frymmarrjes dhe t aktivitetit elektrik t organizmit. T hulumtuarin, i cili sht i lidhur n aparat, eksperimentuesi e provokon (e ngacmon) me situatn n t ciln sht kryer krimi, kurse aparati i mat reaksionet e tij. Situata n t ciln sht kryer vepra prmbahet n vargun e fjalve ngacmuese q eksperimentuesi ia jep t hulumtuarit, kurse i hulumtuari ka pr detyr q n to t prgjigjet me asociacione t lira, d.m.th. n do fjal ngacmuse prgjigjet me fjaln e par q i bie ndr mend. N vargun e fjalve ngacmuese prmbahen edhe t ashtuquajturat fjalt kritike, q kan lidhje me rrethanat n t cilat sht kryer krimi. Fjalt kritike zakonisht shkaktojn reaksione t bujshme emocionale tek i hulumtuari q vrtet e ka kryer veprn. Detektori i gnjeshtrave i regjistron ato reaksione dhe kshtu ndihmon n zbulimin e delikuentit. T hulumtuarit q ndaj fjalve kritike nuk shqetsohen, ose jan t pafajshm ose emocionalisht t ftoht. N kt rastin e dyt, detektori i gnjeshtrave nuk na ndihmon. Mirpo, shumica e kriminelve jan primitiv dhe dorzohen para se detektori fillon t punoj, kshtu q ky aparat sht shum i dobishm n kriminalistik ather kur ai prdoret profesionalisht. Ana e tij e mir qndron n faktin q m par mund t gaboj tek fajtori sesa t akuzoj t pafajshmin.

Smurjet psikosomatike. Deri m tash kryesisht i pam efektet e dobishme t ndryshimeve organike q paraqiten gjat emocioneve. Mjerisht, ndryshimet organike shpesh kan edhe pasoja negative pr gjendjen e organizmit. Ato dalin nga mosharmonizimi i ndryshimeve organike, t paraqitura me rastin e emocioneve, me gjendjen e prgjithshme t organizmit. Kshtu, gjat emocioneve bhet tajitja e shtuar e lngut t lukthit, edhe pse n lukth nuk ka ushqim pr zbrthimin e t cilit lngu sht i nevojshm; shkaktohet puna shpejtuar e zemrs, edhe pse organizmi realisht nuk u nnshtrohet prpjekjeve t shtuara pr t cilat sht e nevojshme sasia m e madhe e gjakut n inde; shkaktohet tharja e fytit dhe e gojs, edhe pse pshtyma sht e nevojshme pr punn normale t organit t t folurit, etj. Gjat gjendjeve t pakndshme emocionale (brengave, ankthit, friks) q zgjasin shum, jan t gjata edhe ndryshimet q paraqiten n punn e disa organeve t brendshme. Puna joprkatse e organeve t brendshme shkakton dmtimin e tyre dhe rregullimin e funksioneve t tyre. Pasi q ato rregullime shkaktohen me an t emocioneve, prkatsisht t ndikimeve psikologjike, i quajm rregullime psikosomatike . N rastet m t shpeshta ndr to paraqiten smurje t organeve t tretjes n form t tretjes s rregulluar, t pengesave gastritike, t t thatit n lukth dhe n zorrn dymbdhjetgishtore etj, por mund t paraqiten edhe rregullime n punn e zemrs dhe t sistemit t enve t gjakut, pengesa astmatike, hemorroidet etj. sht rregull e prgjithshme se pengesat psikosomatike paraqiten n ato organe q jan m pak rezistente n organizm. Q t njihet m mir natyra e paraqitjes s smurjeve psikosomatike, sht br nj eksperiment me katr qifte majmunsh t lidhur pr karrige, npr t cilt n intervale prej 20 sekondash sht lshuar rryma. Para goditjes s rryms paraqitej drita e kuqe q mund ta shihnin majmunt. Njri nga secili qift i majmunve ka pasur mundsin q ta shky rrymn dhe kshtu t shmanget goditja e rryms ndaj tij dhe qiftit t tij, kurse majmuni tjetr n qift nuk ka pasur mundsi q kt ta bj. Me ritmin e ktill eksperimenti ka zgjatur 6 or, pastaj ka pasuar nj pushim po aq i gjat, n mnyr q eksperimenti prap t vazhdoj. Rezultatet e eksperimentit jan paraqitur shum shpejt dhe kan qen shum drastike. Ditn e nnt t eksperimentit ka ngordhur majmuni i par nga ata katr majmunt q kan pasur mundsi t shkyin rrymn, e pas tij kan psuar t tjert kshtu q i dyti ka ngordhur ditn e 23, kurse i treti ditn e 25 t eksperimentit. Majmuni i katrt nga ata q kan pasur mundsi ta shkyin rrymn ka jetuar edhe 48 dit pas eksperimentit. Tek kta majmun sht gjetur ithati aktiv n lukth, i cili ka qen shkaktar i ngordhjes. Njkohsisht, tek katr majmunt q nuk kan pasur mundsi ta shkyin rrymn, nuk jan vrejtur kurrfar rregullimesh. Nga rezultatet e ktij eksperimenti mund t nxirret msimi se shqetsimet afatshkurta, intensive, far i kan prjetuar majmunt q nuk kan pasur mundsi ti shmangen goditjes s rryms elektrike, nuk jan t dmshme dhe nuk ln pasoja n organizm. Ajo q vepron dmshm, jan brengat dhe preokupimet e prhershme q e ngarkojn njeriun, nga t cilat ai nuk mund t lirohet.

EKSPRESIONET EMOCIONALE Lidhur ngusht me ndryshimet organike q paraqiten me rastin e emocioneve, sht edhe shprehja e jashtme e emocioneve ose ekspresionet emocionale. Duke pasur parasysh faktin q me rastin e emocioneve paraqiten ndryshime t mdha n pun dhe n gjendjen e organeve dhe t mbar organizmit, duhet pritur edhe manifestimin e caktuar t jashtm t atyre ndryshimeve. Ndryshimet n punn e organeve t brendshme jan refleksive, dhe pr kt arsye edhe manifestimet e tyre t jashtme jan jasht kontrollit t vullnetshm t njeriut. Pr shkak t rndsis q i kan manifestimet e jashtme (ekspresionet emocionale) n njohjen e emocioneve, ato kan qen objekt i shum studimeve. Kshtu, Landis m 1993 ka konstatuar se befasia manifestohet me reaksione t jashtme karakteristike: me mbylljen e qerpikve t syrit, me lvizjen e koks mbrapa, me shtrembrimin e mjekrrs, me shtrngimin e muskujve t qafs. Edhe tek emocionet e tjera sht e mundur t gjendet shprehja karakteristike. Mirpo, shprehja e emocioneve n nj pjes t mir sht nn ndikimin e konvencionit, q sht i ndryshm n mjedise t ndryshme kulturore, kshtu q kjo n nj pjes t mir e zvoglon vlern e ekspresioneve n njohjen e emocioneve. Pjestart e kulturave t ndryshme shpeshher shfrytzojn manifestimet e njjta q t shprehin emocione t ndryshme. Kshtu, p.sh. me duartrokitje ne shprehim lumturin dhe knaqsin, kurse kinezt brengn dhe zhgnjimin; kruarja pas veshit tek ne sht shprehje e hutis, kurse te kinezt shprehje e knaqsis; fishkllima tek ne sht shprehje e mospajtimit, kurse te amerikant shprehje e miratimit dhe e knaqsis etj. Pr kt arsye gjat njohjes s emocioneve n baz t ekspresioneve duhet t merret n konsiderim edhe ndikimi i konvencionit. Ekspresionet emocionale jan t shumta dhe t lidhura me funksionin e organeve t ndryshme n organizm. Ato manifestohen n forma t ndryshme dhe, n baz t ksaj, sht e arsyeshme t ndahen n: ekspresione t fytyrs ose ekspresionet faciale, ekspresionet e organit t t folurit ose ekspresionet vokale, dhe ekspresionet e trupit ose ekspresionet posturale. Ekspresionet faciale. Mika e fytyrs i zbulon emocionet tona. Kt e ka vrejtur edhe piktori i madh italian, ndrtuesi dhe konstruktori Leondardo Davini dhe me vizatime t thjeshta ka ilustruar se si muskujt e fytyrs, sidomos rreth gojs dhe syve zbulojn emocionet. Muskujt e lshuar i shprehin emocionet e pakndshme, kurse muskujt e ngritur emocionet e kndshme.

Rukmik (Ruckmick) m 1931 hulumtoi n mnyr eksperimentale mundsin e njohjes s emocioneve n baz t ekspresioneve faciale. Rezultatet e atij eksperimenti kan treguar se n baz t ekspresioneve faciale sht e mundur t dallohen emocionet e kndshme nga ato t pakndshmet, por ekspresionet jan t pasigurta kur duhet t dallohen madje emocionet themelore, elementare si jan: gzimi, pikllimi, zemrimi dhe frika. Nga kjo mund t konkludohet se ekspresionet faciale nuk kan as prafrsisht aq domethnie pr njohjen e emocioneve q zakonisht u atribuohen. Ekspresionet vokale. Pr dallim nga ekspresionet faciale, ekspresionet vokale jan indikator m i sigurt i emocioneve, kshtu q gati me arsye sht prhapur mendimi se njerzit i shprehin emocionet e veta me an t zrit. Disa nga ekspresionet vokale jan tipike. Kshtu zri i lart, zakonisht, shpreh befasin dhe frikn; rnkimi vuajtjen dhe fatkeqsin, dnesa - pikllimin; qeshja gzimin; dridhja e zrit pikllimin e thell; brtima zemrimin. Prve ktyre shprehjeve tipike vokale, emocionet shprehen edhe me ndryshimet q paraqiten n shprehjen e ndonj prmbajtjeje me an t zrit. Kshtu, pr zemrimin sht karakteristik zri i ngritur, por prve ksaj shkurtohen fjalt, zvoglohen pauzat midis trsive foljore, t folurit bhet i ndrprer dhe i paartikuluar; kur njeriu sht i piklluar, tempoja e t folurit sht e ngadalsuar, kurse pauzat midis fjalve t zgjatura, etj. N saje t ktyre ekspresioneve karakteristike q paraqiten me disa lloje t emocioneve, ekspresionet vokale n trsi jan indikator mjaft i sigurt i emocioneve. Pr kt arsye artistt shfrytzojn m shum ekspresionet vokale sesa faciale, sepse mund ti shprehin n mnyr m t suksesshme llojet prkatse t emocioneve. Ekspresionet posturale . Pve mimiks dhe ndryshimeve karakteristike n z, gjat emocioneve bhen ndryshime karakteristike n qndrimin e trupit dhe n lvizje. Ato lloje t shprehjes quhen ekspresione dhe gjeste pasturale. Ngjashm si edhe tek ekspresionet vokale, edhe ktu ekzistojn mjaft shprehje karakteristike gjestikuluese pr disa emocione elementare ose themelore. Kshtu, pr zemrimin sht karakteristike shtrngimi i grushtit, brja e lvizjeve luftarake, kurse te kafsht kreshprimi e qimeve, ulrima, tregimi i dhmbve. Pr pikllimin jan karakteristik muskujt e lshuar t trupit, lvizjet e ngadalshme, lshimi i koks dhe i krahve. Prkundr ksaj, gzimi karakterizohet me lvizje t gjera, t forta, me qndrim t drejt, me lvizje t shpejta. Tek frika kemi dy mnyra t ndryshme t reagimit q n mnyr tipike gjejn shprehje gjat prjetimit intensiv t ktij emocioni. Frika mund t shkaktoj shtangimin e funksioneve psikike dhe trupore, me rast bhet bllokimi i lvizjeve, i mendimeve, i aksioneve. Ky reaksion quhet iktus. Prkundr ksaj, gjat friks mund t paraqiten reaksione shum intensive n form t vrapimit ose t lvizjes, q zakonisht jan t pakontrolluara, kaotike dhe t paprshtatshme. Reaksioni i till quhet raptus. Me rastin e raptusit njeriu mund t prdor rezervat e energjis q, n gjendje normale, nuk i shfrytzon dhe t realizoj nj efekt m t madh t puns nga ai i zakonshmi. Kshtu, jan t njohura rastet q nga frika njeriu t shpreh fuqin mbinjerzore, me t ciln i tejkalon pengesat n mnyr q t shptoj. Pr ekspresionet postulare dhe gjestikulare, ndrkaq, sht karakteristike q ato jan nn ndikimin e madh t konvencionit. Kshtu, pr shembull, indiant amerikan jan shum koprrac n shprehjen e emocioneve, kurse francezt dhe italiant i shprehin n mnyr shum t bujshme.

Pr shkak t ndikimit t konvencs n mnyrn e shprehjes s emocioneve, gjat studimit t tyre n baz t shprehjes s jashtme, duhet pasur kujdes edhe pr situatat emocionale. Megjithse emocionet jan individuale dhe subjektive, prkatsisht situatat e njjta mund ti prjetojn n mnyra t ndryshme personat e ndryshm, megjithat marrja parasysh e situatave emocionale mund t na ndihmoj gjat njohjes s emocioneve. Situatat e rrezikshme tek shumica do t shkaktojn emocionin e friks, q do t thot se e dhna mbi situatn emocionale mund t ndihmoj q t interpretojm domethnien e ekspresioneve t atyre q gjendjen n at situat. KLASIFIKIMI I EMOCIONEVE Ndrlikueshmria e emocioneve nuk lejon klasifikimin vetm nj baz t nj kriteri, sepse me klasifikimin e till do t liheshin anash shum aspekte t rndsishme t emocioneve. Pr kt arsye ndarja e tyre sht br brenda disa aspekteve, gj q mundson diferencimin e emocioneve sipas: llojit, intensitetit dhe kohzgjatjes, dhe sipas ngjarjeve q i kan shkaktuar. N pajtim me kto kritere, sipas llojit dallojm emocionet primare ose elementare nga ato t ndijimit, estetike e t tjera. Sipas intensitetit dhe kohzgjatjes dallojm afektet, disponimet dhe pasionet. Dhe, m n fund, sipas ngjarjeve q i kan shkaktuar, dallojm emocione t orientuara nga personaliteti vetanak dhe t orientuara nga t tjert. Emocionet primare ose elementare . N kt kategori bjn pjes emocionet q kan karakteristikat m t qarta dhe paraqesin bazn e jets emocionale. Ndr emocionet primare bjn pjes: frika, zemrimi, gzimi dhe pikllimi. Frika. N formn e vet themelore, frika paraqitet si reaksion ndaj situatave t papritura, t rrezikshme n t cilat njeriu nuk sht n gjendje ti kundrvihet rrezikut. I porsalinduri reagon me frik ndaj zrit intensiv dhe gjat humbjes s shpejt t mbshtetses. T rriturit e prjetojn frikn gjat rreziqeve nga humbja e ekzistencs personale ose e humbjes s personave t dashur, t gjrave, t gjendjeve ose t dukurive. Subjektivisht, frika ka cilsi t pakndshmris intensive. Objektivisht, paraqiten nj varg ndryshimesh n punn e organeve t brendshme. Bhet frymmarrja e shpejtuar dhe aritmike, shtimi i presionit t gjakut, tharja e fytit dhe e gojs, rrnqethja e lkurs, zgjerimi i bebzave, t muskujve, lvizjet e shpeshtuara t duarve dhe t kmbve dhe,eventualisht ikja. Ato reaksione sqarohen n mnyr evolutive si prgatitje e organizmit pr rezistenc ndaj burimit t rrezikut. Frika ndikon n shum funksione dhe procese t tjera psikike. Zvoglon nivelin dhe shtangon aktivitetin intelektual, mendimi bhet m pak i gjall dhe i prshtatshm, dobsohen parimet e prvetsuara morale. Ajo ndikon edhe n aktivitetin motorik, kshtu q lvizjet bhen m pak t integruara dhe m pak t prshtatshme. Frika, q e kemi definuar si reaksion ndaj situatave t rrezikshme, zhduket kur zhduken situatat e rrezikshme q e kan shkaktuar, prkatsisht kur ndrmarrim aksionin e nevojshm me t ciln mnjanojm burimin e rrezikut. Nse aksioni q e kemi ndrmarr nuk sht i mjaftueshm n vshtrim t mnjanimit t rrezikut, ather thellohet ndjenja e friks dhe ajo, zakonisht, shndrrohet n nj form m t lart tmerri ose paniku. N panik ekzistojn dukurit e theksuara prcjellse t friks, kshtu q ndikimi i saj n funksionet e tjera psikike mund t jet shum intensiv.

Prkundr ndikimit negativ t friks intensive n pothuaj t gjitha funksionet psikike dhe veprimet motorike, frika e intensitetit t but n form t trems s leht mund t jet e dobishme, sepse e ngrit nivelin e aktivitetit t njeriut, dhe arrihen efekte m t mdha n pun. Trema e but q paraqitet tek studentt n provim, ligjruesit, aktort, kngtart etj. gjat paraqitjeve publike, mund t kontribuoj n suksesin e tyre m t mir. Parashtrohet pyetja prej nga frika tek njeriu. N far mase ajo sht e lindur, e n far mase njerzit msojn se prej sej duhet t frikohen. Shum hulumtime kan treguar se frika sht e lindur, por njeriu mson se prej sej duhet t frikohet. Njeriu lind me frikn refleksive prej dy situatave: zrit t fuqishm dhe humbjes s papritur t mbshtetses. Vetm m von, me fitimin e prvojs mbi situatat e rrezikshme, d.m.th. t prvojs negative, njeriu mson se cilat situata e rrezikojn dhe ato situata fillojn tek ai t shkaktojn frik. Rapllima e dyerve gjat nats tek fmija mund t shkaktoj frik nga terri, kurse fatkeqsia n komunikacion mund t shkaktoj tek njeriu frikn nga ngasja e automobilit. sht karakteristike se prvojat e tilla mund t gjeneralizohen, dhe frika q sht krijuar n nj situat mund t zgjerohet edhe n t gjitha situatat e ngjashme. N literatur prmendet rasti Albert q shrben pr ilustrimin e paraqitjes dhe t gjeneralizimit t friks. Alberti ka qen nj fmij njmbdhjet muajsh q luante me dshir me minjt e bardh n laborator t Votsonit (Watson). Hulumtuesi n momentet kur Alberti luante me mij t bardh disa her i mshonte fuqishm tavolins me vizore. Pas disa prsritjesh vren se djaloshi kishte pushuar t luante me mij dhe kishte filluar t tregonte frik nga prania e tyre. Pas nj kohe djaloshi fillon q t frikohet edhe nga nj hulumtues me mjekrr t thime me t cilin m par pajtohej mir. Sa m shum q njeriu u ekspozohet situatave t rrezikshme, q objektivisht e rrezikojn, ka m shum mundsi ta njoh frikn. Mirpo, duke i njohur situatat e rrezikshme njeriu i njeh edhe mnyrat si tu kundrvihet, dhe kshtu krijon n vete edhe mbrojtjen nga frika. Megjithat, shum prvoj negative tek individi mund t shkaktoj frika t prhershme iracionale n form t anksiozitetit ose n form t fobis. Anksioziteti sht dukuri e friks s tepruar. Njerzit anksioz ndjejn pranin e friks nga t gjitha situatat e reja dhe t panjohura. dokund presin rrezik. Kjo sht karakteristik e personalitetit e fituar si pasoj e prvojs negative gjat zhvillimit individual. Prindrit tepr t rrept i edukojn personalitetet anksioze, sepse dnimi i vazhdueshm drastik shkakton tek fmijt frikn nga dnimi, q zgjerohet n frikn nga prindrit, frikn nga t rriturit, frikn nga do autoritet. Pr dallim nga anskioziteti q paraqet karakteristik t personalitetit, fobit jan frika t fuqishme iracionale nga ndonj gj ose situat, q jan krijuar si pasoj e prvojs negative q sht harruar. Origjina e fobis zakonisht sht nga fmijria e hershme. Prjetimet e fuqishme emocionale nga fmijria zhduken zakonisht nga vetdija, por vazhdojn nga nnvedija t veprojn n sjelljen e individit. N saje t ktij kushti, njeriu frikohet nga disa situata e t mos e dij arsyen e vrtet t friks dhe nuk mund t lirohet nga ajo frik. Fobit jan individuale dhe fillojn n prvojn individuale, por disa paraqiten m shpesh si p.sh. : klaustrofobia frika nga hapsira e mbyllur, akrofobia frika nga lartsia, kancerofobia frika nga kanceri, etj. Frika, pra sht emocion i ndrlikuar q ka forma t ndryshme dhe ndikon fuqishm n sjelljen e njeriut.

Zemrimi . Ky sht emocion q paraqitet si pasoj e pengimit t planeve tona dhe e kufizimit n plotsimin e motiveve tona. Edhe fmijt edhe t rriturit reagojn me zemrim kur i kufizojm pr dika, por q me moshn ndryshon mnyra e shprehjes, e manifestimit t hidhrimit. Kshtu, pr moshn e fmijve sht karakteristike klthitja, inati dhe sjellja tiranike. Tek t rriturit kemi urrejtjen, nnmimin, prqeshjen etj. Subjektivisht, zemrimi sht ngjarje ambivalente: njkohsisht e pakndshme dhe e kndshme. Objektivisht, tek zemrimi mund t regjistrohen ndryshime n formn e qarkullimit t shpejtuar t gjakut dhe t ndryshimeve q e prcjellin at dukuri, t frymmarrjes t shpejtuar dhe t ndaljes s aktivitetit t organeve t tretjes. Gzimi dhe pikllimi. Kto jan emocione shum t shpeshta q ndrrohen n prjetimin ton. Gzimi paraqitet si pasoj e arritjes s ndonj qllimi dhe prcillet me ndjenj t kndshme. Intensiteti i tij varet nga vlera e qllimit q e kemi arritur. Qllimet e arritura me vshtirsi dhe sukseset e papritura shkaktojn prjetimin m intensiv t knaqsis, gzimin m t madh. Pr gzimin jan karakteristike lvizjet e gjera, vendosja e leht e kontakteve, ecja e fuqishme. Pikllimi sht ndjenj q paraqitet si pasoj e humbjes s ndonj gjje ose t dikujt q e kemi t dashur, kurse intensiteti i tij varet nga vlera e asaj q sht humbur. Pr pikllimin jan prgjithsisht karakteristike pasiviteti, ngadalsia dhe pagatishmria pr aksion. Mirpo, ekziston edhe i ashtuquajturi pikllimi aktiv, q prfshin aksionin pr kompensimin e asaj q sht humbur. Emocionet si motive t veprimit . Emocionet primare ose themelore shpeshher jan motive t veprimit. Kshtu, frika determinon sjelljen n vshtrim t shmangies s rrezikut. Njerzit anksioz iu shmangen profesioneve dhe aktiviteteve q lidhen me rreziqet. Zemrimi sht motiv i sjelljes agresive, q mund ti drejtohet burimit real ose t supstituuar t frustrimit. Me veprimin e zemrimit njerzit i zgjedhin profesionet e gardianve t burgut, xhelatve etj. Gzimi determinon sjelljen n drejtim t krkimit t prjetimeve t kndshme. Pikllimi, gjithashtu, mund t jet motiv i sjelljes n at mnyr q njerzit n te t krkojn situata n t cilat mund t provokojn situatn e vet t dhembshme. Krkojm drama, tragjedi dhe knaqen n to. Shkurtimisht, emocionet jan baza t sjelljes s motivuar dhe paraqesin nxitset themelore pr aksion. Emocionet sipas intensitetit dhe kohzgjatjes. Emocionet primare jan baz jo vetm pr sjelljen e motivuar, por edhe baz e gjendjeve emocionale. Gjendjet emocionale i dallojm n baz t intensitetit dhe t kohzgjatjes s emocioneve prkatse brenda kualitetit t caktuar. N baz t ktyre kritereve, sht e mundur t dallohen tri gjendje emocionale: afektet, disponimet dhe pasionet. Afektet jan gjendje emocionale t intensitetit t madh dhe t kohzgjatjes s shkurtr. Ato jan erupcion, vrshim i emocioneve, si ndodh kjo gjat trbimit ose gzimit t paprmbajtur dhe friks n panik. N t gjitha kto raste emocionet ndikojn intensivisht n proceset e tjera psikike. Mendimi bhet rigid (i ngurt) dhe njeriu me kmbngulje mbetet i fiksuar n nj kuadr t caktuar t ideve. Dobson kontrolli i sjelljeve dhe i veprimeve. Njkohsisht, n afekte paraqiten ndryshime intensive n punn e organeve t brendshme. Pr shkak t ktyre karakteristikave, afektet mund t shkaktojn edhe efekte t dobishme dhe efekte t dmshme. Dobishmria e afekteve manifestohet n zbrazjen e elektrizimit emocional dhe n uljen e tensionit, q grumbullohet gjat pranis m t gjat t emocioneve negative t intensitetit m t dobt. Veprimi i dmshm i afektit mund t paraqitet n ato raste kur njeriu, pr shkak t

kontrollit t dobsuar t sjelljes, bn dika q sht n konflikt me normat shoqrore, kshtu q kjo e sjell n situat t vshtir. Disponimet jan gjendje emocionale t intensitetit t dobt, por me kohzgjatje relativisht t gjat. Ato mund t zgjasin me dit, jav, muaj dhe vite, prkatsisht mund t marrin form t prhershme t prjetimit dhe t sjelljes. Realizimi i ndonj qllimi q e synon njeriu, mund t shkaktoj disponim t prhershm pozitiv. Humbja e ndonj personi t dashur mund t shkaktoj pikllimin q zgjat aq shum sa merr form t disponimit t prhershm negativ. Mirpo, disponimet mund t shkaktohen edhe me ngjarje relativisht t parndsishme, si sht, p.sh. partia e fituar e shahut, fitorja e ekipit sportiv pr t cilin simpatizon individi, madje edhe kostelacioni i ngjarjeve si sht fillimi i dits, mbarimi i javs etj. Pasionet jan gjendje emocionale q kan disa karakteristika t prbashkta t afekteve dhe t disponimeve. Ato jan gjendje q kan nj intensitet t madh t prjetimit emocional, por edhe zgjasin shum. Pasionet mund t shkaktohen n dy mnyra: n mnyr artificiale me futjen e agjenseve t caktuara n organizm, dhe me ndikimin sistematik, prkatsisht me zhvillimin e emocioneve prkatse elementare. Kshtu sht e mundur q me marrjen e nikotinit, t alkoolit, t drogs n organizm pr nj koh mjaft t gjat, t krijohet nevoja intensive pr ato mjete. Ajo nevoj shkakton prjetimin e knaqsis intensive ather kur sht e plotsuar, prkatsisht t paknaqsis intensive ather kur nuk plotsohet. N t dyja raste sjellja e njeriut ka karakteristika t sjelljes emocionale, intensiteti i s cils arrin forcn q e hasim te afekti. Njkohsisht, pasioni sht prher i pranishm. N mnyr artificiale sht e mundur t krijohen pasionet edhe tek kafsht. Kshtu, pr qllime eksperimentale shimpanzeve u sht dhn droga dhe pas nj kohe jan br narkomane. Prgjithsisht, pasionet mund ti definojm si besnikri emocionale ndaj nj gjje, personi ose dukurie. Duke pasur parasysh vlern e tyre etike, mund ti ndajm n dy pika: fisnike (shkenca, arrti, aktivitetet e dobishme, dashuria), t dmshme (bixhozi, alkooli, droga) dhe neutrale (sporti, grumbullimi, shahu). Urrejtja dhe dashuria jan pasione tipike q rregullojn sjelljen ton. Urrejtja sht gjendje emocionale q ssht e thn t jet e lidhur me ndonj interes ose me shkaqe t drejtprdrejta, por e cila determinon sjellje agresive ndaj personave, gjrave dhe dukurive t caktuara. Dashuria ka dy forma: dashuria ndaj gjinis s kundrt, dhe dashuria prindrore, prkatsisht, dashuria fmijrore. Dashuria ndaj gjinis s kundrt ka pr baz komponentet seksuale, kurse dashuria prindrore dhe dashuria e fmijve ndaj prindrve kan pr baz nevojn pr ofrimin e mbrojtjes ose pranimin e asaj mbrojtjeje. Orientimi i emocioneve. Emocionet mund t drejtohen ndaj personalitetit vetanak dhe ndaj personave t tjer. Emocionet e drejtuara ndaj personalitetit vetanak lajmrohen me prjetimin suksesit dhe t mossuksesit. Suksesi zgjon emocione pozitive, kurse mossuksesi emocione negative. Mirpo, prjetimi i suksesit dhe i mossuksesit varet m shum nga vlersimi subjektiv i individit dhe nga niveli i aspiratave t tij, sesa nga vlera reale e suksesit dhe e mossuksesit. Vlersimi i njerzve me autoritet mbi vlern e t arriturs luan rol t rndsishm pr individin dhe pr kt arsye mirnjohjet e ndryshme zgjojn emocione pozitive. Suksesi veanrisht i shprehur shkakton prjetimin e krenaris dhe, anasjelltas, mossuksesi shkakton ndjenj t turpit. Ato emocione n nj pjes t mir jan t caktuara me normat morale t shoqris n t ciln jeton individi. Nse individi me veprimet e veta gabon mbi normat morale t shoqris, kjo shkakton

ndjenjn e fajit q sht gjithnj e m e madhe sa m shum q individi ti ket prvetsuar normat e shoqris t cils i takon. Emocionet e drejtuara ndaj personave t tjer shprehen n qndrimin e individit ndaj personave t tjer. Emocioni m i rndsishm sht dashuria pr t ciln tashm kemi br fjal. Intensiteti i dashuris varet nga ajo se sa sht investuar n te. Kshtu, kemi besnikrin jashtzakonisht t madhe t prindrve ndaj fmijve t smur ose t mashkullit ndaj gruas q e ka prvetsuar me vshtirsi. E lidhur ngusht me dashurin sht edhe xhelozia q paraqitet ather kur dashuria nuk kthehet n masn prkatse ose kur individi, pr shkak t dobsive t veta, sht i pasigurt n mundsin e vet q ta ruaj partnerin vetm pr vete. Xhelozia ka karakteristika t qndrimit ambivalent t dashuris dhe t urrejtjes njkohsisht dhe nuk sht e thn t ket bazn seksuale. sht e mundur t ekzistoj midis vllezrve, prindrve, bashkpuntorve, por n ato raste xhelozia zgjerohet nga personat n gjra, situata dhe dukuri q jan t lidhura me ata persona. Emocione shprehimisht negative nga t cilat dalin qndrimet ndaj personave t tjer jan urrejtja, zilia, dashaligsia, prbuzja, dhe emocionet e tjera q paraqiten midis njerzve.

KAPTINA 8. INTELEGJENCIA Njerzit dallohen mes veti pr nga elasticiteti n shfrytzimin e dijes, e me kt edhe n efikasitetin e zgjidhjes s problemeve. Ato dallime n efikasitetin e zgjidhjes s problemeve, sipas autorve sovjetik, varen nga dallimet n aftsin e t menduarit dhe nga karakteristikat e mendimit t individit. Si karakteristika qensore t t menduarit, ata i cekun kto: elasticitetin, kriticizmin, pavarsin, konkurrencn, gjersin, thellsin dhe shpejtsin e t menduarit. Elasticitetin e definojn si aftsi pr gjetjen e zgjidhjeve t reja dhe t llojllojshme n nj problem. Kriticizmi sht veori e verifikimit t koncepcioneve, t konkluzioneve dhe e dallimit t arsyeve t mira dhe t dobta pr konkluzionet e miratuara. Pavarsia manifestohet n t vrejturit e problemit dhe zhvillimin e prpjekjeve vetanake pr zgjidhjen e problemit. Konkretsia sht marrje n konsiderim e kushteve t veanta t rndsishme. Gjersia e mendjes manifestohet n suksesin e t menduarit n fusha t ndryshme. Thellsia shpreh deprtimi n esencn e shtjes. Shpejtsia manifestohet n zgjidhjen e shpejt t problemit. Kjo ndarje e njerzve sipas karakteristikave t t menduarit sht e logjikshme dhe e pranueshme, por sht br n saje t inventivitetit dhe t luciditetit t autorit, me an t rrugs spekulative, pa prova empirike. Kjo paraqet m par komunikim t prvojs s prditshme sesa rezultatet e hulumtimit. Prkundr ktij interpretimi t diferencave n efikasitetin e t menduarit midis njerzve, qndron nocioni i aftsis unike mendore, t mjaftueshme q t mund t diferencoheshin njerzit sipas suksesit t gjetjes n situata t reja dhe t efikasitetit t zgjidhjes s problemeve. Kjo sht inteligjencia. Ndihm n sqarimin e strukturs s intelegjencis ka ofruar analiza e faktorit. Ky sht veprim matematikor statistik me t cilin caktohet numri minimal i dimensioneve themelore t personalitetit ku prmbahen edhe t gjitha veorit e tjera t individit nga t cilat varet sjellja e tij. Aplikimi i saj sht i arsyeshm n baz t disa supozimeve: ndryshimi rezultateve n teste q aplikohen tek nj numr i madh i t hulumtuarve determinohet me nj lloj t caktuar t aftsis t t hulumtuarve; rezultatet e ngjashme t t hulumtuarve n disa teste jan caktuar me aftsi t njjta, q do t thot se testet jan t ngopura me faktorin e prbashkt i cili determinon rezultate t ngjashme t t hulumturve; prania e ktij faktori konstatohet n baz t lartsis s relacionit midis testeve. Analiza e faktorit bn t mundshm t prcaktohet madhsia e faktorit q determinon ndrlidhje midis variabileve (teksteve) dhe lejon q t konstatohet natyra e ktij faktori. Faktori sht interaksioni midis aftsis s t hulumtuarve dhe testit q provokon dhe mat at aftsi. Me metoda t ndryshme t analizs s faktorit sht prcaktuar natyra e intelegjencis. Kshtu, psikologu amerikan Spirman (Spearman) me metodn e dy faktorve ka konstatuar se inteligjencia sht aftsi q prbhet nga nj faktor i prgjithshm ose gjeneral (G), dhe nj varg faktorsh q gjejn shprehje me rastin e kryerjes s punve specifike. Ndrkaq, ai ka konstatuar se ekziston korelacioni pozitiv edhe midis faktorve specifik, me korelacionin e tyre me faktorin (G) dhe, n baz t ksaj, ka konkluduar se ekzistojn t ashtuquajturit faktort grupor t intelegjencis.

Terston (Thurstone) ndrton teorin e vet mbi natyrn e intelegjecis n hulumtimet q dshmojn ekzistencn e faktorve grupor . Ai me an t t ashtuquajturs analizs multifikatore ka konstatuar se ekzistojn shtat faktor q marrin pjes n veprimet intelektuale. Kshtu Terston, duke mos prjashtuar ekzistimin e faktorit (G) si faktor i prbashkt, q pak a shum gjen shprehje n t gjitha aktivitetet intelektuale, konsideron se inteligjencn e bn kombinimi i shtat faktorve grupor. Ata faktor paraqesin aftsit themelore intelektuale: R- faktori i rezonimit, P- faktori perceptiv, N- faktori numerik, S- faktori special , V- faktori verbal, W faktori i elokuencs dhe M- faktori i kujtess. Dallimet n koncepcionet e ktyre dy autorve dalin nga dallimi n qasjen n funksionin q e hulumtojn. Ekzistojn testet q masin, kryesisht, faktorin e prgjithshm dhe mbetjen n form t faktorve specifik. Me analizn e tyre do t konstatohet ekzistimi i faktorit t prgjithshm dhe t faktorve specifik. Me analizn e testeve q i hulumtojn faktort grupor do t konstatohet ekzistenca e faktorve grupor. N kohn m t re problemit t natyrs s intelegjencis i qasemi nga aspekti i ashtuquajturs teoris multidimensionale t aftsis, autor i s cils sht psikologu amerikan Gilford (J.P.Guilford), sipas t cils inteligjencia prbhet nga nj numr i madh i komponenteve q e prbjn intelektin. Gilford konsideron se intelekti prbhet prej 50 faktorve, t cilt mund ti rndisim n pes grupe: aftsia e kujtess, aftsit kognitive nga t cilat varet t vrejturit e t dhnave dhe ndjeshmria pr problemet, aftsia e t menduarit konvergjent konsekuenca n drejtimin q shpie n zgjidhjen e problemit; aftsia e t menduarit divergjent, begatia e ideve, origjinaliteti, kreativiteti dhe aftsia q pr problemin e dhn t gjenden disa zgjidhje; aftsia e t menduarit evaluativ, q pasqyrohet n kritikn dhe vlersimin e sakt ka sht e drejt e ka nuk sht. Aftsit. Nocioni aftsi sht br n baz t dallimeve n suksesin e njerzve q punojn n rrethana t njjta objektive dhe t cilt njsoj gjat jan aftsuar pr punn e caktuar. Ato dallime paraqiten edhe ather kur, me faktort e prmendur, edhe synimet e njerzve q t arrijn sukses jan t njjta. Duke pasur parasysh faktin q ato dallime n sukses t njerzve paraqiten edhe ather kur ata jan t barazuar edhe pr nga prvoja, nga nocioni aftsi duhet prjashtuar dijet, shkathtsit dhe karakteristikat e tjera t fituara

prmes aktivitetit t caktuar. Aftsit, pra, duhet t kuptohen si mundsi potenciale t individit pr msim dhe pr kryerjen e ndonj veprimtarie, e kto nuk jan as diturit, as shkathtsit, as shprehit e fituara. Kjo do t thot se aftsit jan dika tjetr dhe dika m shum se rezultatet e t ushtruarit dhe t t msuarit. Mirpo, natyra reale t aftsive t njeriut sht e mundur t kuptohet vetm me shqyrtimin e gjenezs s tyre dhe t faktorve q ndikojn n zhvillimin e tyre. Me zhvillimin n mjedisin e caktuar shoqror dhe rrethinn natyrore, njeriu i parashtron vetes qllime dhe detyra t caktuara, dhe aktivisht e orienton sjelljen e vet n realizimin e tyre. N kt mnyr aktiviteti i njeriut bhet faktor q ndikon n zhvillimin e aftsive t tij. Dispozicionet, q jan themeluar n strukturat trashguese t sistemit nervor, jan determinante potenciale pr zhvillimi e aftsive t caktuara. Ato determinante jan vetm potenciale sepse pr disa prej tyre gjithher, e pr t tjerat vetm n kushte t caktuara t rrethins gjenden rrethana t volitshme pr zhvillim. Prve ksaj, midis dispozicioneve dhe rrethins ekziston jo vetm kushtzimi i njanshm, por i dyanshm. Kur diskutohet pr ndikimin e rrethins, ather me rrethinn rregullisht nnkuptohen rrethanat e caktuara objektive, pa marr parasysh ndaj kujt ato veprojn. Pr formsimin e aftsis, ndrkaq, sht e rndsishme n radh t par rrethina efikase , d.m.th. ndikimet prreth q i prshtaten zhvillimit t dispozicioneve t caktuara. sht e kuptueshme se individt e ndryshm, sipas mundsive t veta t dispozicionit, e shfrytzojn n mnyr t ndryshme rrethinn e vet. Ata individ q disponojn dispozicione pr zhvillimin e aftsive t caktuara, m shum do t shfrytzojn ndikimin efikas t rrethins se ata q ato dispozita nuk i posedojn. Fakti q kualiteti i rrethins varet pjesrisht edhe nga faktori i dispozicionit, bn q rrethina objektive n t gjitha rastet nuk sht e thn t jet njsoj efikase. Pr zhvillimin e disa aftsive elementare si sht pr shembull aftsia e t vrejturit vizual t ndryshimeve n rrethin, sht e mjaftueshme q qenia e gjall tu ekspozohet atyre ndryshimeve dhe t nxitet pr aktivitetin e llojit t caktuar dhe prmes atij aktiviteti do t strukturoren dispozicionet n aftsit e caktuara elementare. Me rastin e fitimit t aftsive t tilla elementare pr t cilat ekzistojn dispozicionet specifike, njeriu sht relativisht pasiv. Mirpo, njeriun gjat zhvillimit t vet, natyra, e sidomos rrethina shoqrore e v para detyrave t reja, komplekse, me t cilat sht e mundur t plotsohen aktivitete t reja, komplekse. Fitimi i aftsive komplekse, t nevojshme q njeriu ti plotsoj krkesat e ndryshme shoqrore, krkon vetaktivitet, d.m.th. aktivitetin e drejtuar n mnyr t vetdijshme, q do ti ndrlidh dispozicionet dhe t krijoj kombinimet t tyre, q pa vetaktivitet kurr nuk do t aktualizoheshin. N kt mnyr aktiviteti, q n sistemin e thjesht t formimit t aftsis ka qen rezultat i faktorve t dispozicionit dhe t ndikimeve prreth, paraqitet si faktor i veant n zhvillimin e aftsive t ndrlikuara. Aktiviteti jo vetm q kontribuon n zhvillimin e dispozicioneve n aftsi, por edhe n ndryshimin e strukturs s dispozicioneve dhe ndryshimin e vet rrethins. Kto raporte jan komplekse dhe reciproke, dhe mund t pasqyrohen n skemn e thjesht: n t ciln a shnon aktivitetin, d dispozicionet, kurse s mjedisin social n t cilin individi jeton dhe zhvillohet.

Nga kjo del se aktiviteti si faktor i zhvillimit t aftsis sht rezultat i dispozicioneve dhe i rrethins efikase, me rast ky raport sht i dyanshm, d.m.th. aktiviteti nga ana e vet vepron n ndrtimin e strukturave dispozicionale dhe bn t mundshm ndryshimin e rrethins. N kt mnyr arsyetohet pohimi se aftsit e njeriut nuk jan t caktuara vetm me dispozicionet dhe mjedisin, por edhe me aktivitetin e vet, dhe s kndejmi do individ me nj pjes sht prgjegjs pr zhvillimin e aftsive t veta.

N baz t ktij sqarimi t gjenezs s aftsis dhe t faktorve q ndikojn n zhvillimin e tyre, q e ka dhn Z. Bujash (1959), mund t pranojm edhe definicionin e aftsis s t njjtit autor, si sisteme potenciale dinamike pr kryerjen e veprimtarive t caktuara, t fituara prmes aktivitetit, n baz t dispozicioneve t trashguara dhe nn ndikimin e rrethins. Aftsit e definuara n kt mnyr pothuaj e kufizojn mundsin e klasifikimit t tyre, sepse zhvillimi i tyre nuk kufizohet n dispozitat q jan n nj numr t kufizuar, por varen nga lloji i aktivitetit, gj q lejon shumsin e kombinimeve. Megjithat, analizat shkencore kan dshmuar se n baz t do veprimtarie njerzore gjendet nj numr i kufizuar aftsish q, secila pr vete, paraqesin pak a shum unitet funksional. Ato komponente kryesore t aftsive t njeriut, q determinojn sukses n veprimtari t ndryshme, jan quajtur kategori ose faktor themelor. Domethnia psikologjike e ktyre kategorive ose faktorve themelor, si edhe numri i tyre, ende nuk sht prcaktuar definitivisht. Me veprime t ndryshme t t ashtuquajturs analizs s faktorit, q mundson nj deprtim t konsiderueshm n strukturn e aftsive t njeriut, sht fituar nj inventar i ndryshm i faktorve themelor. Megjithat, prkundr mospajtimit n hollsi, rezultatet e fituara t ktyre analizave japin orientimin aq t qart mbi natyrn e aftsive t njeriut sa sht mundsuar matja e tyre dhe, n baz t rezultateve t ksaj matjeje, edhe parashikimi i suksesit n veprimtarit q varen nga kto aftsi. Ndr faktort e aftsive q jan prcaktuar deri m tash, n vend t par sht faktori relativisht i gjer i prgjithshm, i cili shnohet me G dhe u jep nj karakteristik t prbashkt t prgjithshme t gjitha aktiviteteve intelektuale, kshtu q shum autor me t drejt e identifikojn si faktor i intelegjencis s prgjithshme. Duhet thn se ky faktor kontribuon n suksesin jo vetm n t ashtuquajturat veprimtari intelektuale, por ka ndikim n sukses dhe n t gjitha llojet e tjera t veprimtaris. Prve faktorit t prgjithshm, n fushn e funksioneve komplekse intelektuale sht konstatuar nj varg t ashtuquajturish faktorsh grupor, q kontribuojn n sukses n llojet e caktuara t operacioneve intelektuale. Kshtu, sht konstatuar faktori i rezonimit (R) q

manifestohet n t kuptuarit e raporteve midis gjrave dhe dukurive, dhe zbulimin e ligjshmrive q ekzistojn midis tyre; faktori i elokuencs (W), q manifestohet n lehtsin e shprehjes gjuhsore dhe n begatin e simboleve t t folurit; faktori verbal(V) nga i cili varet lehtsia e t kuptuarit t simboleve t t folurit; faktori numerik (N) nga i cili varet suksesi n operacionet e thjeshta llogaritare, ku sht i

nevojshm prdorimi i numrave; faktori mnemonik (M) i cili shpreh aftsin e kujtess s prmbajtjeve t palidhura kuptimore, dhe faktori i shpejtsis, nga i cili varet suksesi n nj numr t madh operacionesh q duhet t kryhen n nj koh t caktuar. N fushn e vrojtimit jan definuar, gjithashtu, disa faktor t aftsive themelore, ndr t cilt n vend t par sht faktori perceptiv (P), nga i cili varet suksesi n vrojtimin e dallimeve t vogla n strukturat e vzhguara vizualisht, pastaj faktori special (S) q paraqet aftsin e paraqitjes s objekteve n hapsirn tredimensionale, dhe faktori i diskriminacionit t intensitetit dhe t kualitetit, q manifestohet n t gjitha fushat e vrojtimit, e bn t mundshm veimin e suksesshm t dallimeve n kualitetin dhe intensitetin e ngacmimeve. Ndr aktivitetet motorike jan veuar, gjithashtu, disa faktor t aftsive themelore, nga t cilat varet suksesi n aktivitetet q prfshijn aktivitetin dinamik t muskujve. sht konstatuar faktori i shkathtsis s dors, q manifestohet n shkathtsin e zhvillimit t lvizjeve me dor dhe n koordinimin psikomotorik; faktori i shkathtsis s gishtrinjve q determinon suksesin n punt q zhvillohen me prdorimin e gishtrinjve nn kontrollin e t parit; faktori i vizualitetit , q paraqet aftsin e zhvillimit t lvizjeve t shpejta dhe precize nn kontrollin e t parit; faktori i reagimit t shpejt vijues motorik, q manifestohet n shpejtsin me t cilin njeriu mund t prsris ndonj veprim t thjesht motorik, dhe faktori i ambideksitetit , i cili gjen shprehje n shkathtsin e puns me dor q nuk sht dominante (e majta tek djathtakt dhe e djathta tek mngjarasht). Prve ktyre, disa autor kan identifikuar edhe faktorin mekanik, nga cili varet suksesi n detyrat q krkojn t kuptuarit e parimeve mekanike me rastin e prdorimit t stabilimenteve t ndryshme teknike. Kta faktor t aftsis nuk duhet t kuptohen si pasqyrim i plot dhe i hollsishm i strukturs s aftsive themelore, q i mundsojn njeriut zgjidhjen e t gjitha detyrave para t cilave e sjellin aktivitetet e tija profesionale dhe aktivitetet e tjera. Kufizimi i ktij pasqyrimi konsiston n faktin q aftsit nuk jan kategori statike t

prcaktuara njher e prgjithmon, t pandryshueshme dhe tek t cilat ekzistojn dallime vetm n shkalln e zhvillimit. Aftsit, si e pam, jan sisteme potenciale dinamike, prandaj sht e arsyeshme t priten ndryshime n kualitetin dhe strukturn e tyre. Megjithat, ajo q sht stabile dhe e prcaktuar n mnyr t padyshimt, sht ekzistimi i disa faktorve kryesor primar, n baz t t cilve mund t caktohen

mundsit e njeriut n aktivitete t ndryshme, e ato jan : faktori G, V ,N ,S, P. Realitetin e ekzistimit t ktyre faktorve e prcaktojn edhe hulumtimet e funksionit t trurit. N funksionimin e trurit si aparat suprem integrativ i organizmit ekziston uniteti operativ me t cilin mund t interpretohet ekzistimi i nj faktori t prgjithshm i cili u jep at karakteristikn e prbashkt t gjith operacioneve intelektuale, si sht faktori G. Faktort e tjer, m t ngusht, varen nga shkalla e zhvillimit t fushave prkatse t trurit, q jan prgjegjse pr kryerjen e operacioneve t vrojtimit, t t folurit, t operacioneve numerike etj. Mirpo, duhet kuptuar se pas suksesit n aktivitetet e ndryshme komplekse nuk fshihen aftsi t tjera primare t izoluara, por numri m i madh i atyre faktorve q me integrimin, zhvillimin dhe shkalln e pjesmarrjes s vet caktojn suksesin n ato veprimtari.

KAPTINA 9 NDIJIMET DHE PERCEPTIMET Ashtu si duhet t filloj studimi i materies nga grimcat m t imta t molekuls dhe t atomit, ashtu edhe studimi i proceseve t njohjes duhet t filloj nga ndijimi si proces m elementar psikik. Ndijimi sht produkti i fundit i analizs s prjetimeve t gjithmbarshme, prmes t cilave e njohim realitetin n rrethin (definicioni i Z. Bujash). Ai paraqitet si pasoj e veprimit t gjrave dhe t dukurive nga bota e jashtme n organet tona t ndijimit, e me kt, shpreh n vetdijen ton cilsit e gjrave dhe t dukurive q na rrethojn. Bota objektive paraqet lvizjen e energjis, q zhvillohet n form t proceseve t ndryshme kimike dhe fizikale. Disa prej atyre proceseve, q jan sidomos t rndsishme pr prshtatjen e njeriut n rrethinn objektive, i regjistrojn organet tona t ndijimit, dhe n kt mnyr, realizohet kontakti yn me rrethinn. Ndijimet kan dy karakteristika t rndsishme. E para sht q ndijimi nuk paraqitet si pjes e izoluar dhe e pavarur e jets son psikike. Deri te ndijimet vijm vetm me analizn suplementare t prjetimeve t gjithmbarshme. Dhe e dyta sht interpretimi i ndijimeve, q pasqyrohet n faktin q ato, edhe pse t determinuara me realitetin objektiv, nuk jan pamje besnike e ktij realiteti. Prve ktyre karakteristikave themelore, q caktojn natyrn e ndijimit si proces elementar psikik, tek ndijimet duhet t dallohet kualiteti dhe intensiteti i tyre. Kualiteti i ndijimit sht cilsi q cakton llojin e prjetimit. Ai varet nga faktori i rrethins dhe cilsia e organizmit q jan n raport t caktuar. Analizatort shqisor t njeriut jan t specializuar vetm pr lloje t caktuara t ndryshimeve n rrethin, dhe s kndejmi edhe pohimi q kualiteti i ndijimit varet nga struktura specifike e analizatorit t ndijimit. Ndrkaq, supozohet se n rrethin ndodhin ndryshime n t cilat analizatort e ndijimit jan t ndjeshm, kurse lloji i prjetimit varet nga ajo se cili prej analizatorve t ndijimit sht angazhuar. Kshtu, p.sh., t parit varet nga struktura specifike e analizatorit t shqiss s t parit, kurse dgjimi varet nga struktura specifike e analizatorit t shqiss s dgjimit, por me supozim q n rrethin jan t pranishme ndryshimet q i ngacmojn kta analizator. Intensiteti i ndijimit sht i caktuar me intensitetin dhe kohzgjatjen e ngacmimit q vepron n organet e ndijimit. Q t arrij deri te ndijimet, ngacmimi duhet t ket nj intensitet t caktuar. Ky intensitet i ngacmimit varet nga ndjeshmria e organit t ndijimit. Ndjeshmria e organit t ndijimit matet me intensitetin e ngacmimit q sht i mjaftueshm t shkaktoj ndijimin. Njsia pr matjen e ndjeshmris sht pragu absolut i ndijimit. Ky sht ai intensiteti m i vogl i ngacmimit q pikrisht sht i mjaftueshm t shkaktoj ndijimin (definicioni, Z. Bujash, 1942). Me shtimin e intensitetit t ngacmimit, shtohet edhe intensiteti i ndijimit, por ky raport nuk sht linear. Sipas rezultateve t hulumtimeve t Gehnerit (Fechner), pr shtimin linear t intensitetit t ndijimit sht i nevojshm shtimi gjeometrik i intensitetit t ngacmimit. Fehner kt ligj e shpreh me an t formuls. O (ndijimi) = K (konstanta) x log. e intensitetit t ngacmimit.

Deri te ligji mbi rritjen konstante t intensitetit t ndijimit n baz t rritjes konstante (edhe pse katrore) t intensitetit t ngacmimit, Fehner ka ardhur n baz t hulumtimeve t mparshme t Veberit (Weber), i cili ka gjetur se dallimet n intensitet q ne i vrejm paraqesin pjesn konstante t intensitetit themelor t ngacmimit. Fehner kt konstatim t Veberit e shpreh me an t formuls

Dp = K , ku sht : p Dp P K
dallimi n intensitetin e ngacmimit themelor intensiteti i ngacmimit themelor, dhe konstanta.

Nga kjo formul shihet se ndryshimi n intensitetin e ngacmimit themelor q e prjetojm, paraqet pjesn konstante t intensitetit t ngacmimit themelor. Pr dallim nga ndjeshmria absolute q matet me pragun absolut t ndijimit, ktu flasim pr ndjeshmrin diferenciale ose ndjeshmrin pr dallimet n intensitetin e ngacmimeve. Ndjeshmria diferenciale matet me pragun diferencial t ndijimit. Ky sht ai ndryshimi m i vogl n intensitetin e ngacmimit themelor, q pikrisht sht i mjaftueshm t hetojm dallimin nga ai themelor (definicioni). Kto zbulime t Veberit dhe t Fehnerit n fushn e ndjeshmris absolute dhe diferenciale jan t rndsishme edhe pr arsye se ata kan konstatuar q ekziston rregullsia n zhvillimin e proceseve psikike dhe se sht e mundur t konstatohet njfar raporti midis karakteristikave t proceseve psikike dhe karakteristikave t mjedisit q i shkakton. Prve intensitetit t ngacmimit, n intensitetin e ndijimit n kufij t caktuar vepron edhe kohzgjatja e ngacmimit. Me pranimin m t gjat t ngacmimit bhet shumzimi i efekteve t atij ngacmimi n analizatorin e ndijimit, kshtu q shtohet kuantumi i prgjithshm i ndikimit nga mjedisi dhe, n kt mnyr, ngacmimi i intensitetit m t vogl megjithat mund t shkaktoj ndijimin. ZONAT E NDIJIMIT Struktura e specializuar e organeve t ndijimit i bn t ndjeshm pr lloje t caktuara t ndryshimeve n mjedisin ton: syrin pr valt elektromagnetike, veshin pr z, organet e shijimit dhe t nuhatjes pr materiet kimike etj. Cilsit specifike funksionale t organeve t ndijimit jan rezultat i evolucionit t gjat biologjik n drejtim t prshtatjes m t plot t organizmit n kushtet e bots objektive. Sipas Sheqenovit (Bikov, 1948) do analizator i ndijimit sht sistem unik q prbhet nga tri pjes: pjesa periferike ose receptori, pjesa prcjellse me qendrat artificiale nervore, dhe pjesa e palcs ose pjesa qendrore n korn e trurit t madh. Pjesa periferike sht aparat receptor i ndjeshm ndaj llojit t caktuar t ngacmimit. Ai sht transformator i specializuar i energjis s jashtme n procesin nervor. Pjesa pruese prcjell shqetsimin nervor drejt qendrave artificiale. Pjesa e palcs ose pjesa kortikale sht pjesa m e lart e analizatorit, n t ciln shqetsimi nervor merr kualitete t reja dhe bhet ndijim.

T gjith receptort jan pranues specifik, q dallohen pr nga ndrtimi i vet morfologjik, por t gjith n mnyra t ndryshme jan mbarime t formsuara t fijeve nervore, t cilat i prcjellin shqetsimet nga periferia drejt strukturave qendrore nervore. Ata mund t jen t furnizuar edhe me krijime speciale q sigurojn qasje t ngacmimeve, si sht rasti tek organet e ndijimit t t parit, t dgjimit dhe tek disa organe t tjera t ndijimit. Nga numri i madh i organeve t ndijimit t organizmit t njeriut, m hollsisht do ti prshkruajm vetm ato q gjejn shprehje sidomos n praktikn profesionale t pjestarve t armats. Ato jan: organi i t pamrit, t dgjimit, t pozits dhe t lvizjes, organi kinestetik dhe organi taktil i ndijimit. Organi ndijues i t parit . Sipas disa vlersimeve rreth 90% nga t gjitha t dhnat nga rrethina njeriu i merr me an t t parit. Pr kt arsye organi i ndijimit t t parit konsiderohet m i rndsishmi pr orientimin e njeriut n rrethin t drejtprdrejt dhe pr orientimin e tij n praktikn profesionale. Kjo sht e theksuar sidomos tek pjestart e armats, aktiviteti i gjithmbarshm i t cilve sht i lidhur me funksionin e t parit.

Syri mund ti regjistroj valt elektromagnetike t distanc prej afro 400 deri 750 milimikronsh q u prgjigjet ngjyrave t spektrit nga e vjollca deri te e kuqja. Pjesa periferike e organit t ndijimit t t parit sht aparat mjaft kompleks, q mundson marrjen e ngacmimeve t drits n kushte t caktuara. Mollza e syrit i merr dhe me ndihmn e thjerzs bn thyerjen e drits, ashtu q objekti bie n vendin m t ndjeshm n retin. Retina prmban elemente q jan t ndjeshme n drit. Ato elemente jan dy lloje t qelizave t specializuara nervore (t ndijimit) : shkopinjt dhe konet, q funksionojn n kushte t ndryshme t shikimit. Konet gjenden n qendr t retins. Ata gjat drits reagojn n valt elektromagnetike t gjatsive t ndryshme dhe me kt mundsojn dallimin e ngjyrave.

Shkopinjt jan t vendosur n periferi t retins dhe hyjn n aksion kur zvoglohet drita e dits. N pjesn e tyre t jashtme gjendet substanca kimike e quajtur purpur i t parit ose rodopsin, q gjat veprimit t drits humb ngjyrn. Karakteristikat e rodopsinit jan n lidhje t drejtprdrejt me aftsin e syrit pr t shikuar natn. Rodopsini shtresohet ather kur syri sht n errsir. Ky proces i grumbullimit t rodopsiit paraqet adaptimin e syrit pr t shikuar natn. Pr adaptimin e plot t syrit nevojitet shum koh, por si norm praktike merren 30 deri 40 minuta. Gjat ksaj kohe purpuri i t parit shtresohet n at mas sa syri mund ti dalloj gjsendet edhe n errsir. Purpuri i t parit sht shum i ndjeshm n veprimin e drits, prandaj vetm nj shklqim i drits s dits ose t drits vjollce sht i mjaftueshm q t shkatrroj plotsisht adaptimin syrit pr t shikuar natn. Kt duhet pasur parasysh gjat ushtrimeve t nats, pr t cilat sht e nevojshme t prshtaten syt dhe t ruhet ai adaptim gjat tr kohzgjatjes s ushtrimit. Prve ktyre karakteristikave t organit t ndijimit t t parit, duhet prmendur edhe qartsin e t parit. Qartsia e t parit sht cilsi e syrit q ti dalloj gjsendet e imta. Ajo matet me madhsin e kndit t rnies q mbulon syrin me gjsendin e vshtruar. Q syri t mund ti dalloj dy objekte, kndi i rnies nuk bn t jet m i vogl se nj minut. Pr hulumtimin e qartsis s t parit pr qllime klinike dhe eksperimentale, prdoren unazat e Landoltit (fig. 6.2.). Prve qartsis s shikimit, syri ka edhe gjersin e caktuar t fushs s shikimit. Me fushn e shikimit nnkuptohet hapsira q syri e prfshin njkohsisht. Madhsia e fushs s shikimit varet nga ndjeshmria n dritn e periferis s skajshme t retins s syrit. Ajo sht m e madhja pr dritn e bardh, e zvoglohet pr t gjitha ngjyrat e tjera spektrale edhe nn ndikimin e fuqis s gravitacionit q tejkalon madhsin 3 G. Sistemi Binokular, q mbshtetet n ekzistimin e dy syve t vendosur n nj pozit t caktuar n kafkn e njeriut, ka domethnie t veant, pr ka do t bhet fjal dika m tepr me rastin e shqyrtimit t perceptimit t thellsis.

Organi i ndijimit t dgjimit. Organi i ndijimit t dgjimit mund ti pranoj dhe diferencoj tingujt frekuenca e t cilve sht prej 20 deri 20.000 vibracione n sekond. Megjithat, aparati i dgjimit t njeriut sht m i ndjeshmi pr tingujt e frekuencs prej 2000 deri 4000 vibracione n sekond, n t ciln distanc zri i njeriut, instrumentet muzikore dhe tingujt e tjer, n rastet m t shpeshta ngacmojn veshin ton. Analizatori i ndijimit t dgjimit prbhet prej aparatit kompleks periferik detyra e t cilit sht q ti sjell valt e zrit deri te qelizat e specializuara nervore t ndjeshme n kt lloj t ngacmimit. Qelizat nervore, q gjenden n veshin e brendshm, i regjistrojn ngacmimet e zrit, i transformojn n impulse nervore dhe i prcjellin n qendrn nervore ku paraqitet prjetimi i dgjimit. Ndr karakteristikat e dgjimit duhet prmendur ndjeshmrin q ndryshon varsisht nga veprimi i tingullit. N qetsi ndjeshmria rritet, kurse n zhurm zvoglohet. Nse veshi pr nj koh t gjat u ekspozohet ngacmimeve intensive t zrit, bhet adaptimi m i qndrueshm, d.m.th. dobsimi i ndjeshmris s dgjimit, q ka karakter t lodhjes. Me an t pushimit, prkatsisht shmangies s zhurms, mnjanohet ky zvoglim i prkohshm i ndjeshmris. Mirpo, nse veshi pr nj koh t gjat u ekspozohet ngacmimeve shum intensive t zrit, mund t bhet dmtimi i organit t dgjimit n form t ndryshimeve degjenerative. Ato ndryshime kan pr pasoj shurdhimin, q nuk sht e mundur t mnjanohet me an t pushimit ose me an t fardo terapie. Pr kt arsye sht e nevojshme q t gjith ata q gjat kryerjes s puns s vet t rregullt i ekspozohen zhurms (artiljert, aviomekanikt, tankistt etj.), ti shfrytzojn mjetet mbrojtse kundr zhurms, sepse n kushtet n t cilat ata punojn sht i pashmangshm dmtimi i dgjimit. Prve ndijimit t dgjimit, pr praktikn profesionale t ushtarve sht interesant edhe fenomeni i maskimit t zrit. Maskimi sht dukuri e shurdhimit t nj toni gjat tingllimit t tjetrit. Kjo sht e shprehur n mnyr t pabarabart tek tonet e frekuencave t ndryshme, kshtu q tonet e intensitetit t njjt, e t frekuencave t ndryshme, mund t diferencohen shum mir, kurse tonet e frekuencs s njjt ose t prafrt reciprokisht maskohen. Ky fenomen sht e mundur t shfrytzohet n t gjitha ato situata kur sht e nevojshme t mbetemi t pavrejtur nga ana e armikut, ather kur ai prgjon pranin ton.

Efekti i biozrit sht, gjithashtu, fenomen i dgjimit q sht me interes t madh pr ushtarin, e mbshtetet n ekzistimin e dy veshve. N saje t dallimeve t intensitetit t zrit dhe t fazs n t ciln arrin zri n t dy vesht, sht e mundur t lokalizohet burimi i zrit.

Organi i ndijimit pr pozit dhe lvizje. Prve pjess s analizatorit t ndijimit t dgjimit, n veshin e brendshm gjendet edhe aparati vestibular. Ai prbhet prej tri kanalesh gjysmrrethor, t mbushura me lngun q quhet endolimf. N muret e kanaleve gjenden qeliza ndijimi q regjistrojn lvizjen e endolimfs. Lvizja e endolimfs bhet gjat ndryshimeve t pozits s koks dhe t mbar trupit, mirpo nse kjo lvizje sht e ngadalt dhe e barabart, qelizat e ndijimit nuk jan n gjendje ta regjistrojn lvizjen e endolimfs, as t na informojn pr ndryshimin e pozits s trupit. Aparati vestibular regjistron shpejtimet dhe ngadalsimet e hovshme n lvizjen drejtvizore dhe rrethore, dridhjen, luhatjen, si dhe ndryshimet e hovshme t pozits. Ky aparat sht i lidhur me qendrat e sistemit vegjetativ nervor, kshtu q ngacmimi i tij i teprt mund t shkaktoj pengesa n form t mundimit, t vjelljes, t marramendjes. Pengesat e ktij lloji, t cilat n fillim t strvitjes praktike i prjeton nj numr i konsiderueshm i pilotve, tenkistve, marinarve t ardhshm, duhet ti atribuohen aparatit vestibular. Prve efekteve negative q mund t paraqiten me ndrmjetsimin e aparatit vestibular, funksioni i tij sht i rndsishm pr orientimin mbi pozitn dhe drejtimin e lvizjes s koks dhe t trupit n t gjitha ato situata kur forcat e jashtme (n form t vibrimeve, t forcs centrifugale dhe centripetale) nuk veprojn n organizm. Prve kmbsorve, aparatin vestibular e shfrytzojn shum edhe zhytsit, parashutistt, kurse pilotve u bn mjaft pengesa n orientimin mbi pozitn e aeroplanit n kushte t fluturimit pa pashmri t jashtme. Organi kinestetik i ndijimit. N caktimin e pozits dhe t drejtimit t lvizjes s trupit dhe n caktimin e intensitetit t lvizjes dhe t reaksioneve t muskujve, ndihmojn ndijimet kinestetike. Qelizat e ndijimit q regjistrojn ndryshimet n gjendjen e muskujve, gjenden n muskuj, n glic, ligamente dhe nyja. Ato reagojn n do ndryshim n gjendjen e muskujve, lvizjen e tyre pasive dhe aktive dhe n veprimin e forcave prkatse n organizm. Ndryshimet n gjendjen e muskujve bhen pothuaj n t gjitha situatat n t cilat ushtari kryen veprimtarin profesionale. Gjat gjuajtjes s kmbsoris pozitn e arms dhe t trupit, forcn e shtypjes s kmbzs, shenjtari e cakton n baz t ndijimeve kinestetike. Gjat drejtimit t automjetit motorik (kamionit, mjeteve t blinduara,tankss

etj), lvizjen adekuate vozitsi e cakton n baz t ndijimeve kinestetike. N aeroplan bhen ndryshime n gjendjen e muskujve nn ndikimin e shpejtimit dhe t ngadalsimit, n lvizjen e duarve, t kmbve dhe t mbar trupit. Nga saktsia e t dhnave q japin ndijimet kinestetike varet, n nj mas t madhe, kualiteti i aktivitetit motorik q sht i pranishm gjat manipulimit me teknikn dhe mjetet ushtarake. Organi taktil i ndijimit. T dhnat mbi ndryshimin e pozits s pjesve prkatse t trupit i marrim me an t ndijimeve taktile, n kuadr t t cilave bjn pjes: ndijimet e prekjes, t presionit dhe t vibracionit. Qelizat ndijore q jan prgjegjse pr ndjeshmrin taktile gjenden n lkur dhe jan t ndjeshme n ndryshimet e presioneve q vijn nga jasht, si dhe n ndryshimet n shtrngimin dhe zgjatjen e muskujve. Ngacmimet q i marrin ato qeliza ndijimi gjat shtrngimit dhe zgjatjes s muskujve, kan rndsi sekundare dhe u ndihmojn t dhnave kinestetike n njohjen e ndryshimeve n pozitn e trupit. Funksioni i tyre primar sht regjistrimi i prekjes dhe i presionit q e bjn objektet prreth n siprfaqen e lkurs. Ndijimet taktile luajn rol t rndsishm n t gjitha ato situata kur duhet q, n baz t prekjes, t njihen objektet nga rrethina. Gjat manipulimit me mjete t ndryshme kjo gjen shprehje t duhur. NOCIONI DHE DEFINICINI I PERCEPTIMIT Analizatort e ndijimit jan mekanizma fiziologjik q mundsojn kontaktin me botn e jashtme. Me ndihmn e analizatorve t ndijimit njeriu i regjistron ndryshimet q paraqiten n rrethinn e tij. Ky regjistrim bhet me an t ndijimeve, q shprehin karakteristikat prkatse t strukturave objektive. Objektet dhe dukurit, ndrkaq, nuk jan shum e pastr e karakteristikave t tyre, as q ne i prjetojm si grumbull i karakteristikave t tyre prkatse. Prjetimet tona t objekteve dhe t dukurive nga rrethina jan unike dhe t trsishme. Vetm me analizn plotsuese t prjetimeve t trsishme mund t vijm deri te ndijimet, d.m.th. te karakteristikat prkatse t objekteve dhe t dukurive. Grumbulli i karakteristikave prkatse duhet t jet i organizuar n mnyr t caktuar, n mnyr q prjetimi i trsishm t ket pr ne domethnie t caktuar. T njjtat elemente (ndijime) t renditura n mnyra t ndryshme, kan domethnie t ndryshme n prjetimet tona. Kshtu, p.sh., t njjtat tone t kompozuara n mnyra t ndryshme krijojn melodi t ndryshme, kurse t njjtat shkronja t renditura n mnyra t ndryshme prbjn fjal dhe prmbajtje t ndryshme. Prandaj, perceptimi mund t definohet si trsi e organizuar ndijimi, n t ciln do e dhn ndijimi ka domethnien e vet t veant t caktuar me trsin (definicioni, Z. Bujash, 1942). Ndryshimet e vendit t ndonj t dhne ndijimi n trsi, mungesa ose shtesa e t dhnave t reja, ndikojn n perceptimin e objekteve dhe t dukurive nga rrethina jon. Kshtu, katr pika n fig. 6.5. i prjetojm si nj figur gjeometrike (katrorin), kurse me mungesn e njrs pik nga kjo trsi ndryshohet prjetimi dhe n fig. b prjetojm nj figur tjetr gjeometrike (trekndshin). Nse kto tri pika i rendisim si n figurn c, ather prjetojm nj prmbajtje krejtsisht t re linjn me pika.

Me kt karakteristik t perceptimit, q vendosja e elementeve n trsi cakton kualitetin e prjetimit, duhet thn se edhe trsia ndikon n domethnien e elementeve nga t cilat ajo prbhet. Kshtu, p.sh., ngjyra e njjt e kuqe n dy piktura artistike mund t ket domethnie krejtsisht tjetr, nse n njrn piktur paraqitet gjaku e n tjetrn me te sht ngjyrosur lulja. Perceptimi paraqitet si reaksion psikik n shum procese fizikale q, njkohsisht ose n sukcesion, veprojn n organet tona t ndijimit. Me an t tij prfshijm formn e objekteve, melodit, relacionet hapsinore dhe kohore, si dhe dallimet n kualitet, intensitet dhe madhsi t konfiguracioneve objektive t ngacmimeve. DETERMINANTET E PERCEPTIMIT Hulumtimet dhe prvoja e prditshme tregojn se perceptimi i disa objekteve ose prmbajtjeve nuk sht njsoj i qart, i sakt dhe i plot tek personat e ndryshm. Ato dallime n kualitet dhe n plotsin e perceptimit paraqiten edhe tek personat e njjt , q perceptojn objektet e caktuara n situata t ndryshme. Nga kjo vjen interesimi q t konstatohet se cilt faktor determinues ndikojn gjat vrojtimit t bots s jashtme dhe far sht ndikimi i tyre. Me studimin e hollsishm jan konstatuar tri lloje t determinanteve: fizikale, fiziologjike dhe psikologjike. Determinantet fizikale. Kualiteti, qartsia dhe plotsia e perceptimit varen, n rend t par, nga veorit e objekteve ose t prmbajtjeve q i perceptojm, domethn nga karakteristikat e proceseve fizikale dhe kimike q veprojn n receptort tan. Ato karakteristika t proceseve prreth manifestohen n forma t ndryshme dhe, secili prej tyre, kontribuojn n mas t konsiderueshme gjat vrojtimit. Intensiteti i ngacmimeve sht nj nga faktort q kontribuon n qartsin e prjetimit. Ngacmimet intensive shkaktojn ndryshime intensive fiziologjike n analizatorin e ndijimit, gj q ka pr pasoj prjetimin m t qart t prmbajtjes q e perceptojm. Intensiteti i ngacmimit mund t ndryshoj nga ato, q nuk jan t mjaftueshme ta shkaktojn ndijimin, deri te ngacmimet e intensitetit shum t madh, q n disa raste mund t shkaktojn dmtime t pjess periferike t analizatorit t ndijimit. Ngacmimet e intensitetit t mesm, pr t cilat organet tona t ndijimit jan prshtatur m s miri, shprehen n mnyrn m t volitshme n qartsin e perceptimit.

Kohzgjatja e ngacmimit. N disa kufij t caktuar, kohzgjatja dhe intensiteti i ngacmimit kompensohen reciprokisht. Ngacmimet e intensitetit t dobt munden ndonjher t nxisin ndijimin, nse pr nj koh mjaft t gjat ngacmojn organin e ndijimit. Mirpo, kohzgjatja e ngacmimit vetm n disa kufij kontribuon n shtimin e qartsis s perceptimit. Nse ngacmimi zgjat tepr gjat, shkaktohen t ashtuquajturat reaksionet reversibile n organin e ndijimit, me t cilat edhe indi i gjall i kundrvihet veprimit t ngacmimit. Ato reaksione n disa fusha (dgjimi, prekja, ngroht, ftoht), bjn adaptimin e organit t ndijimit, q ka pr pasoj zvoglimin ndjeshmris e me kt edhe qartsin m t vogl t perceptimit. Prve intensitetit dhe kohzgjatjes s ngacmimit, qartsia dhe plotsia e perceptimit varen edhe nga shkalla e organizimit t proceseve fizikale q veprojn n analizatort e ndijimit. T dhnat e organizuara m mir nga rrethina mund t kontribuojn n mnyr t konsiderueshme n qartsin dhe plotsin e perceptimit. Ky fenomen sht ilustruar n fig. 6.6. n t ciln gjenden 9 pika n variantin a t organizuara ashtu q sht e mundur me nj shikim t prfshihet numri i tyre, kurse n variantin b jan shkaprderdhur dhe sht e nevojshme shum m tepr koh q ti numrojm. Me shfrytzimin e ktij fenomeni sht e mundshme q, n nj mas t madhe t prmirsohet efikasiteti i vrojtimit. Organizimi m i mir i fushs s perceptimit mund t realizohet gjat konstruksionit t mjeteve t ndryshme n t cilat nga tabelat komanduese lexohen t dhnat e ndryshme (p.sh.) instrumentet dhe sinjalet e dritave n kabinn e aeroplanit, llogaritsit komandues pr drejtimin e armatimit altirelik, etj). Njkohsisht organizimin m t mir t fushs s perceptimit e me kt edhe efikasitetin m t madh t vrojtimit mund ta arrij ai, q sipas nj sistemi t caktuar i vshtron instrumentet, sinjalet dhe , n prgjithsi rrethinn e vet. Kshtu, sht konstatuar se piloti m s lehti e vlerson distancn e aeroplanit nga toka gjat aterimit nse e shikon tokn 20-30% majtas nga boshti i gjatsis s aeroplanit dhe 25-30 metra para hunds s aeroplanit. Me organizimin e fushs s percepcionit nuk shterohen t gjitha mundsit q percepcioni t bhet m i qart dhe m i plot. Ksaj mund ti kontribuohet edhe me strukturimin e t dhnave t ndijimit t kualitetit t ndryshm n trsi. Kshtu nj prjetim vizual mund t prjetohet n mnyr m t qart, m t plot dhe m prmbajtjesore, nse prcillet me prmbajtjen akustike. Stuhin e bors n film, p.sh. do ta prjetojm n mnyr m t plot kur prmbajtja vizuale prcillet me fishkllimn e

ers, e ky prjetim sht edhe m i plot nse e shikojm filmin n nj sall t ftoht. Nga kjo vjen rndsia e madhe q ka muzika n film, sepse muzika prkatse e plotson prmbajtjen vizuale. Kjo dukuri quhet konfigurim i proceseve fizikale dhe n ushtri shfrytzohet qoft si mjet i lufts psikologjike, kur n aeroplan vendosen sirenat shurdhuese q e bjn bombardimin m t tmerrshm sesa sht n t vrtet, qoft anasjelltas, pr maskimin e disa objekteve sekrete me prshtatjen e tyre n mjedisin ekzistues. Gjithsesi veorit e rrethins, q vepron n organet tona t ndijimit, kan ndikim shum t rndsishm n qartsin dhe plotsin e vrojtimit. Determinantet fiziologjike. N qartsin, saktsin dhe plotsin e vrojtimit ndikon edhe gjendja e analizatorve ndijues dhe t tr organizmit. Nse i prjashtojm dmtimet dhe ndryshimet degjenerative n analizatorin ndijues, n t cilat raste bhen deformime t prhershme gjat vrojtimit, mbesin shum ndryshime reversibile (retroaktive) n analizatorin ndijues q kan ndikim t rndsishm n qartsin dhe plotsin e perceptimit. Kshtu lodhja ndikon n funksionin e analizatorve t ndijimit. Gjykuar sipas ndryshimeve q paraqiten nga lodhja, veprimi i tij n radh t par sht i orientuar n pjesn qendrore t analizatorit t ndijimit dhe rregullon funksionin e qendrave senzorale kortikale. Personi i lodhur ka vshtrsi n t kuptuarit e domethnies s dukurive dhe t ndryshimeve, prndryshe, t njohura t mjedisit objektiv. Njeriu percepton elementet e ndonj situate, por nuk ka mundsi ti sintetizoj n trsi dhe t kuptoj domethnien e tyre reale. Ngjashm me lodhjen n perceptim vepron edhe alkooli, proporcionalisht me shkalln e marrjes s alkoolit. Smurjet dhe droga, q ndikojn n statusin e prgjithshm fiziologjik t organizmit, shprehen negativisht edhe n gjendjen funksionale t analizatorve t ndijimit, e me kt ndikojn n mnyr t pavolitshme edhe n kualitetin e percetimit. Determinantet psikologjike. Prve gjendjes fiziologjike t analizatorit t ndijimit dhe t tr organizmit, n vrojtim ndikojn edhe nj varg veorish psikologjike t personit q bn perceptimin. Edhe pse ky ndikim nuk sht aq i drejtprdrejt, si te determinantet fiziologjike, ai sht shum i rndsishm. Ndr faktort psikologjik, ndikimin m t rndsishm n perceptim e kan: prvoja, prshtatja e perceptimit, inteligjencia, emocionet, motivacioni dhe kujdesi. Prvoja vepron n perceptim n dy mnyra, edhe pse n t dy rastet pozitivisht. Prvoja, n vend t par, i bn t mundshm subjektit q ta njoh ndonj objekt ose prmbajtje vetm n baz t nj numri t vogl t t dhnave. Kshtu, p.sh. , inxhinieri me prvoj me nj shikim do ti vlersoj vendet kritike n urn n t ciln duhet t vendoset eksplozivi, n mnyr q rrnimi i urs t jet i suksesshm. Prvoja vepron edhe n at drejtim q lehtson vrejtjen e ndryshimeve q bhen n ndonj situat komplekse. Kshtu, p.sh., vzhguesi me prvoj m leht do ti vrej ndryshimet q jan br n ndonj terren pr shkak t ndrtimit t objekteve t reja, sesa fillestari. Vzhguesi me prvoj e njeh m hert terrenin dhe do ndryshim n te e prjeton si risi, kurse fillestari e mson at terren bashk me ndryshimet, d.m.th. edhe ndryshimet i prjeton si nj nga karakteristikat e prhershme t terrenit. Shkurtimisht, prvoja prfshin n perceptim dijen, dhe kjo bn t mundshm prjetimin m t plot. N saje t prvojs perceptimi merr nj kuptim t caktuar, kurse

nga prvoja varet se sa t dhna jan t nevojshme nga nj situat e caktuar n mnyr q pr te t kemi prjetimin e plot. N perceptim ndikon edhe prshtatja perceptive, d.m.th. pritja ose bindja paraprake se dika do t ndodh. Prshtatja perceptive mund t ndikoj pozitivisht dhe negativisht n perceptim. Veprimi pozitiv sht ather kur n rrethinn ton paraqiten ngjarjet q jan n pajtim me parashikimet tona, e negative, kur kjo sht e anasjellt. N perceptim ndikon shum edhe inteligjenca, n ato raste kur elementet e situats s perceptimit nuk jan strukturuar n trsi t cilat q m hert kan prmbajtje t njohur ose t qart. N situatat e tilla paraqiten diferenca mjaft t mdha n perceptim midis individve, q mund tiu mvishen diferencave n intelegjencin e tyre. Ndikim shprehimisht negativ n perceptim kan emocionet . Ato jan, zakonisht, shkak jo vetm i perceptimit jo t plot, por edhe t deformacioneve n perceptim sepse, zakonisht, shkaktojn prshtatjen e gabueshme perceptive. Motivimi, gjithashtu, ndikon n perceptim. Ky ndikim pasqyrohet n dukurin q nevojat, dshirat dhe parashikimet t kontribuojn n seleksionimin e caktuar t ngacmimeve, n organizimin e tyre prkats n trsi dhe n interpretimin e atyre trsive. Hulumtimet kan treguar se tek t uriturit rritet ndjeshmria e nuhatjes s ushqimit. Fmijt e prindrve t varfr n SHBA i perceptojn pjest e parave metalike m t mdha sesa fmijt e prindrve t pasur, sepse pr t varfrit paraja ka vler m t madhe sesa pr t pasurit. Ndikim t rndsishm n perceptim ka edhe vmendja. Vmendja nuk sht kategori e veant e jets psikike, si mendojn disa, por prqendrim i vetdijes dhe i aktivitetit ton n prmbajtjen dhe objektin e caktuar. Prandaj, vmendja ndikon pozitivisht n perceptim, ashtu q perceptimi sht m i qart dhe m i plot sa m intensive q t jet vmendja. Mirpo, kjo ligjshmri nuk vlen n t gjitha rastet pr shkak t karakteristikave t vmendjes. Njeriu n nj moment mund ta prqndroj vmendjen vetm n nj numr t kufizuar t dhnash. Volumi i vmendjes s tij pr kt arsye sht i kufizuar. Me shtimin e numrit t t dhnave q duhet t prcillen njkohsisht, dobsohet intensiteti i vmendjes. Shum situata krkojn, pikrisht, q njkohsisht ose n nj suksecion t afrt, t prcillet dhe perceptohet nj numr m i madh objektesh. Ndonjher numri i atyre objekteve rritet n at mas sa kalon vllimin e vmendjes s njeriut. N rastet e tilla suksesi i perceptimit varet nga lvizshmria e vmendjes, q n t vrtet sht aftsi e kalimit t shpejt t vmendjes nga nj prmbajtje n tjetrn. Lvizshmria e madhe e vmendjes mundson q perceptimi t jet i plot edhe n situatat q prmbajn nj numr m t madh objektesh, sepse n mnyr indirekte rrit vllimin e saj. Koncentrimi i vmendjes, gjithashtu sht karakteristik q ndikon n efikasitetin e perceptimit. Orientimi vmendjes n ndonj prmbajtje ose aktivitet, do t thot angazhimi i organeve tona t ndijimit dhe t tr organizmit n nj drejtim t caktuar. Edhe pse koncentrimi i vmendjes kontribuon prgjithsisht n perceptimin m t mir, koncentrimi i tepruar mund t jet edhe i dmshm, sepse me rritjen e tij zvoglohet lvizshmria e saj, gj q zakonisht ndikon negativisht n plotsin e perceptimit. N kt mnyr kemi shteruar shumicn e faktorve psikologjik q ndikojn n kualitetin, saktsin dhe plotsin e vrojtimit. Nga kjo shihet se perceptimi nuk sht proces i izoluar, q zhvillohet pavarsisht nga proceset e tjera psikologjike, por ai sht nn ndikimin e gjendjes fiziologjike dhe fizike, por edhe psikike t njeriut q vrojton.

ILUZIONET Determinantet fizikale, fiziologjike dhe psikologjike ndikojn n qartsin, plotsin dhe saktsin e perceptimit. Ky ndikim mund t jet pozitiv ose negativ. Ndikimi negativ i ndonjrs nga determinantet ose t disave prej tyre, mund ti nxis mashtrimet senzoriale q i quajm iluzione. Iluzionet jan, n t vrtet, perceptime t gabueshme. Ato mund t nxiten nga kta faktor: me renditjen e pavolitshme dhe organizimin e pavolitshm t ngacmimeve nga mjedisi (determinantet fizikale), me gjendjen e pavolitshme fiziologjike t organeve t ndijimit dhe t tr organizmit (determinantet fiziologjike) ose me ndikimin negativ t proceseve prkatse psikike dhe t veorive t individve (determinantet psikologjike). Ka shum iluzione dhe dallohen sipas shkaqeve t paraqitjes dhe t situatave n t cilat paraqiten m s shpeshti. Ndr iluzionet q shkaktohen me determinantet fizikale, prkatsisht me renditjen dhe organizimin e pavolitshm t ngacmimeve nga rrethina sht i njohur n fushn e t parit nj numr i madh i t ashtuquajturave iluzioneve gjeometrike. Ato manifestohen n vlersimin e gabuar t madhsis s figurave gjeometrike t organizuara n mnyra t ndryshme. Kshtu, vijat n fig. 6.7. a i vlersojm me gjatsi t ndryshme, edhe pse gjatsia e tyre sht plotsisht e njjt. I njjti rast sht edhe me figurat n fotografit b, c, d, ku t dyja vijat jan n qift dhe bazat e katrorve jan plotsisht t madhsis t njjt, por ne i prjetojm si t ndryshme pr arsye se secila prej tyre sht e organizuar n mnyr t ndryshme.

Nga iluzionet q jan shkaktuar me an t determinanteve fiziologjike sht i njohur iluzioni optik kinestetik i Sharpanties (Charpentie). Ai manifestohet n nnmimin e peshs s trupave me vllim t vogl, prkatsisht mbimohen peshat e trupave me vllim t madh. Gjithashtu sht i njohur iluzioni taktil kinestetik i Aristotelit, q e prjetojm ather kur e kryqzojm gishtin e mesm dhe gishtin tregues, dhe n mes tyre vendosim nj kokr bizele (ose lapsin). Ather objektin q gjendet midis dy gishtrinjve e prjetojm sikur t ishin dy objekte, pr shkak t prvojs

prekse dhe kinestetike q me pjest e jashtme t gishtrinjve gjithmon ti prekim dy objekte. Iluzione t shkaktuara me determinantet psikologjike ka shum, dhe ato jan aq m t shpeshta dhe m t rnda sa m i pavolitshm q t jet ndikimi i determinantes psikologjike. Pr arsye se ato shkaktohen me karakteristikat personale t individve, q n situata t ndryshme gjejn shprehje n mnyra t ndryshme, jan jotipike dhe individuale dhe paraqesin do deformim t perceptimit q shkaktohet, kryesisht, nga faktort psikologjik. NDARJA E PERCEPTIMEVE Sipas llojit t prmbajtjes q vshtrojm perceptimet mund ti ndajm n receptim t hapsirs dhe perceptim t kohs. Perceptimi i hapsirs sht proces i ndrlikuar, i prbr nga perceptimi i disa dimensioneve t ndryshme nga t cilat prbhet hapsira: forma, madhsia, pozita e objektit, largsia dhe thellsia. Perceptimi i secilit prej atyre dimensioneve sht i mundur me ndihmn e elsave t ndryshm.

Perceptimi i forms. Format e objekteve i prjetojm, n radh t par, n saje t fotografis q projektohet n retinn e syrit ton. Thjerza, npr t ciln kalon drita e objektit, i then rrezet e drits ashtu q figura e anasjellt e objektit bie n pjesn m t ndjeshme t retins. N saje t prvojs s fituar nn ndikimin e gravitacionit t Toks gjat zhvillimit individual t do individi, ne n vetdije orientojm pozitn e objektit n raport me fuqin e gravitacionit dhe e prjetojm ashtu si ai gjendet n natyr. N perceptimin e forms, ndrkaq, prve karakteristikave fiziologjike t syrit dhe t prvojs son, sipas Verthajmerit (Werhtheimer) marrin pjes edhe karakteristikat e objektit q ai i quan kritere t lehtsis n perceptim. Verthajmer cek nj varg faktorsh t rndsishm pr perceptimin e forms. Faktori i afrsis (n fushn e t parit) pikat q jan t afrta shihen leht si grupe; faktori i njjtsis ose i ngjashmris pikat e t njjts ngjyr ose form i prjetojm si grupe; fati i prbashkt - pikat q lvizin s bashku n t njjtin drejtim, prjetohen leht si grupe; kontinuiteti ose forma e mir, ka t bj me simetrin ose baraspeshn e trsis s figurs; prshtatja momentale - ka t bj me formn e mir ose simetrin, por sipas prshtatjes momentale, dhe prvoja - ose shprehia n prjetimin e forms, q kontribuon n prjetim. Disa prej ktyre kritereve jan ilustruar n fig. 6.8.

Perceptimi i madhsive. Prjetimi i madhsis s objektit sqarohet nga kndi i disa faktorve. N rend t par me madhsin e fig. n retinn e syrit, si nj nga elsat fiziologjik. Ndr elsat fiziologjik bn pjes edhe interpretimi, e ashtuquajtura teoria e lvizjes s syve q sqaron se prshtypja e madhsis s objektit fitohet me lvizjen e syve prgjat objektit q e perceptojm. Kjo do t thot se mbshtetemi n t dhnat kinestetike q paraqiten gjat lvizjeve t syve. Nga faktort psikologjik ceket prvoja q e shfrytzojm gjat caktimit t madhsis s objekteve t panjohura n baz t madhsis s objekteve t njohura. Prvoja na ndihmon edhe gjat vlersimit t madhsis s objekteve t larta q, pr shkak t largsis, duken iluzorisht m t vogla. Kjo sht ilustruar n fig. 6.9. Perceptimi i pozits s objekteve. Pozitn e objekteve e caktojm n raport me trupin ton: mbi nn, djathtas majtas, para prapa. Gjat prjetimit t pozits s objektit merr pjes projeksioni i objektit n retin, por pr caktimin e pozits jan prgjegjs, n rend t par, ndijimet kinestetike, q na informojn pr pozitn e trupit ton dhe lvizjet me t cilat ndryshohet domethnia: para prapa, mbi nn etj. Perceptimi i largsis. Kur sht fjala pr objektet e njohura, me rast mund t shfrytzojm prvojn, n perceptimin i lartsis kontribuon projeksioni i objektit n retinn e syrit. Kur sht fjala pr objektet e panjohura, ato i krahasojm me objektet e njohura dhe, n baz t madhsis, vlersojm largsin. Perceptimi i thellsis. Procesi i perceptimit t thellsis bashkon shum faktor q prmbahen n perceptimin e forms, t madhsis, t pozits s objektit dhe t largsis. Ka zgjatur shum mosmarrveshja midis filozofve dhe hulumtuesve lidhur me at se si retina e syrit n t ciln projektohet figura dydimensionale mund t regjistroj dimensionin e tret t hapsirs. Sot sht e qart se gjat shikimit t thellsis shfrytzohen disa mekanizma t njjt si edhe tek figurat dydimensionale, por aty paraqitet shikimi n largsi dhe n afrsi, me rast bhen ndryshime konstante n funksion t organit t ndijimit t t parit. Gjat perceptimit t thellsis shfrytzohen dy grupe elsash: elsat monokular dhe elsat binokular. elsat monokular kontribuojn n perceptimin e thellsis kur ajo sht e kufizuar n funksionin e nj syri. N kt rast gjejn shprehje karakteristika t ndryshme t rrethins, t cilat kontribuojn n t vrejturit e dimensionit t tret t hapsirs. Nj nga ato karakteristika sht perspektiva lineare , q paraqitet si pasoj e zvoglimit t kndit t rnies nn t cilin i shikojm objektet me rritjen e largsis s tyre. Kndi i rnies nn t cilin e shikojm objektin zvoglohet linearisht nga largsia, gj q krijon prshtypjen e perspektivs lineare. Perspektiva e drits manifestohet n qartsin me t ciln shihen

objektet e larta. Gjat dukshmris s dobt objektet duken m shum t larguar sesa gjat dukshmris s mir (pas furtuns kur ajri sht i spastruar nga pluhuri, tymi dhe kristalet q i thyejn rrezet e drits). Hijet tregojn drejtimin e ardhjes s drits dhe theksojn reliefin e objektit, sepse jan t gungzuara objektet m t ndritshme, kurse t thelluara objektet m t errta, gj q krijon prjetimin e thellsis. Mbulimi i objektit sht, gjithashtu, nj nga faktort q ndihmon n dallimin e thellsis, sepse objektet m t afrta i mbulojn ato m t largta dhe kjo bn t mundshm t caktojm pozitn e tyre reciproke. Prve nj vargu elsash monokular lidhur me karakteristikat e rrethins q e perceptojm, konsiderohet se n prjetimin e thellsis kontribuon vshtrimi i objektit kur gjendemi n lvizje. Gjat lvizjes kemi prshtypje se objektet e largta udhtojn bashk me ne, pr shkak t shpejtsis s vogl t kndit n raport me to dhe, anasjelltas, objektet e afrta lvizin n drejtim t kundrt. Kjo dukuri e lvizjes iluzore e objekteve t largta dhe t afrta krijon prshtypjen e thellsis. elsat binokular mbshteten n ekzistencn dhe funksionin e dy syve. Gjat vshtrimit t objektit figura e objektit projektohet n t dy syt. Ato dy figura dallohen, se me syrin e majt e prfshijm objektin m tepr nga ana e majt, kurse me syrin e djatht m tepr nga ana e djatht. Ato figura, gjithashtu, bien n vende t ndryshme n retinn e syrit t majt dhe t djatht. Me fuzionin e atyre dy figurave paksa t ndryshme, krijohet prjetimi i dimensionit t tret, d.m.th. prjetimi i thellsis. Gjat shikimit me t dy syt paraqitet fenomeni i pamjes stereoskopike e njohur nga fizika, ku me fuzionin e dy figurave t incizuara me dy kamera dhe disparative, krijohet prjetimi i thellsis. Roli i shikimit binokular ka rndsi t pakompensueshme pr perceptimin e thellsis n t gjitha ato raste kur bien elsat monokular q ndihmojn n t vrejturit e dimensionit t tret. Kjo ndodh natn, kur humbin t gjitha ato cilsi t rrethins objektive q lehtsojn t vrejturit reliefit. Perceptimi i kohs. Deri m tash nuk ka interpretim unik lidhur me at se si e perceptojm kohn. Nj grup autorsh konsideron se baza e prjetimit t kohs sht kohzgjatja dhe rrjedha e procesit n strukturat nervore, q shprehen edhe n punn e t gjitha organeve t rndsishme pr jetn. Proceset e organeve vitale t organizmit zhvillohen n nj ritm t caktuar dhe kjo krijon orientimin n koh. Sipas ksaj shfrytzohen elsat fiziologjik n perceptimin e kohs. Mirpo, ka autor q sqarojn prjetimin e kohs me an t elsave psikologjik. Njeriu posedon kapacitete t caktuara, t cilat i mundsojn q n njsin e caktuar t kohs ti kryej disa pun: t punoj nj numr t caktuar prodhimesh ose t lexoj nj numr t caktuar faqesh. Kontrolli mbi efektin e aktivitetit t puns i mundson njeriut orientimin n koh. Verifikimin pr kt interpretim e gjejm n dukurin kur mungojn kta elsa, n rastin kur njeriu qndron n biruc, bhet dezorientimi n koh. Mirpo njkohsisht, prjetimi mbi kohzgjatjen e intervaleve kohore kushtzohet edhe me numrin dhe ngjarjet interesante. Numri m i madh i ngjarjeve krijon prshtypjen

e kohzgjatjes m t madhe n t kaluarn, e m t vogl n t tashmen. Nse ngjarjet q na rrethojn jan interesante, koha kalon shpejt. Pr arsye se shpeshher bhet rregullimi n ritmin e aktiviteteve t njeriut dhe ndryshimi n ndikimin e disa elsave, njeriu shfrytzon orn, kalendarin etj. dhe me an t tyre orientohet n koh.

KAPTINA 10. T MENDUARIT Dikur konsiderohej se proceset e brendshme mendore sht e mundur t sqarohen vetm me vetvshtrimin dhe me introspeksion. N kt drejtim i ka zhvilluar metodat e veta nj grup psikologsh n Vizburg, me prfaqsuesit: Killpe (Kiilpe), Marbe (Marbe). Ash (Ach) dhe t tjer, orientimi i t cilve, pr shkak t metods t introspeksionit, sht quajtur shkolla introspeksioniste . Prfaqsuesit e asaj shkolle i kan shfrytzuar n eksperimentet e tyre t hulumtuarit e trajnuar, studentt e psikologjis dhe t filozofis, t cilve u kan dhn pr detyr t prcjellin prmbajtjen e mendimeve t veta gjat sqarimit t problemeve t dhna. Me gjith pastrtin shkencore, me t ciln prfaqsuesit e shkolls introspekcioniste i jan qasur studimit t t menduarit, baza themelore n qasjen ndaj objektit t hulumtimit ka qen e gabuar, e edhe vet metoda introspeksioniste nuk ka ofruar mundsin e deprtimit n natyrn e proceseve mendore. Introspeksionistt e kan definuar psikologjin si shkencn mbi vetdijen, e t mos ken qen n gjendje t caktojn nocionin e vetdijes. Mundsia e deprtimit n natyrn e t menduarit me an t metods s vetvshtrimit del nga karakteristika e ksaj metode. Gjat vetvshtrimit t proceseve vetanake mendore domosdo bhet ndarja e personalitetit n vshtrues dhe n t vshtruar, gj q vetvetiu pengon rrjedhn normale t proceseve mendore. Nse shmanget ndarja e proceseve psikike n at mnyr q n mnyr retrograde (prapa) i hulumtuari vshtron rrjedhn e mendimit, ather introspeksioni kufizohet n retrospekcion, q deformon procesin e t menduarit n raport me rrjedhin e mendimit kur ai zhvillohet n procesin e zgjidhjes s problemit. Mirpo, edhe ather kur me an t introspeksionit dhe t retrospekcionit do t mund t prfshiheshin t gjitha elementet qensore t proceseve mendore, me kto metoda nuk arrihet ajo e nnvetdijshmja q ekziston n procesin e t menduarit, gj q sht pjes prbrse e ktij procesi. Matjet fiziologjike. Metods introspeksioniste, si metod e skajshme subjektive pr studimin e procesit t t menduarit, me t ciln jan br prpjekje t prfshirjes s drejtprdrejt n esencn e ktij procesi, i kundrvihet nj grup metodash objektive dhe indirekte q gjenden n ekstremin tjetr n qasjen e studimit t procesit t t menduarit. Kto metoda mundsojn prfshirjen e ndryshimeve manifestuese n organizm q paraqiten n procesin e t menduarit. Nj nga ato metoda konsiston n matjen e lvizjeve t muskujve q e prcjellin aktivitetin mendor. sht dshmuar, pra, se rrjedha e mendimit prcillet me ndryshimet n gjendjen e muskujve, q n nj mas t caktuar jan n pajtim me prmbajtjen e proceseve mendore. Kshtu, p.sh, nse i hulumtuari shtrihet i qet dhe me at rast paramendon se po e ngrit dorn e djatht, n muskujt e dors s djatht mund t regjistrohen ndryshime q pr nga natyra e vet jan t afrta me ndryshimet n muskuj q bhen gjat ngritjes reale t dors. Proceset mendore prcillen edhe me mimikn karakteristike t fytyrs, dhe shprehen n pozitn e trupit dhe n gjendjen e muskulaturs s tr organizmit, prandaj nga kjo del prpjekja q me hulumtimin e komponents motorike t proceseve mendore t bhen prpjekje pr t deprtuar n natyrn e rrjedhs s tyre dhe n prmbajtjen e tyre.

Matja e aktivitetit elektrik t trurit. Metoda tjetr e qasjes indirekte n procesin e t menduarit, konsiston n matjen e aktivitetit elektrik t trurit, t ksaj qendre m t lart integrative n t ciln zhvillohen edhe proceset mendore) me incizimin e ritmeve elektrike ose t rrymave t aksionit. do gjendje e aktivitetit t organizmit: gjumi zgjuarsia, aktiviteti pasiviteti relativ, ka nj ritm karakteristik me t cilin zhvillohet aktiviteti elektrik i trurit. Kjo i ka shtyr hulumtuesit q, me hulumtimin e karakteristikave t aktivitetit elektrik t trurit, t prpiqen t deprtojn edhe n prmbajtjen e aktivitetit t tij, n radh t par t atij mendor, q sht m pak manifestues se proceset e tjera psikike. Si rezultat i ktyre hulumtimeve jan definuar tipat e ritmeve q zhvillohen varsisht nga lloji i aktivitetit, ather kur truri sht n gjendje normale, dhe jan

konstatuar ndryshime karakteristike t ritmeve ather kur sht i pranishm rregullimi n funksionin e trurit q paraqitet pr shkak t ndryshimeve patologjike n struktur. M shum se kaq, kjo metod, nga e cila n fillim sht pritur shum, nuk ka shkuar.n drejtim t studimit t prmbajtjeve t proceseve psikike, Shkurtimisht, matjet fiziologjike t aktivitetit muskulor dhe elektrik t trurit kan ofruar t dhna mbi llojin e vet, por jo edhe pr prmbajtjen e t menduarit dhe natyrn e proceseve mendore. Zgjidhja e problemit. N koh t fundit studimit t natyrs s t menduarit i qasemi nga nj baz krejtsisht tjetr. Nisemi nga rrjedha e njohur e t menduarit dhe vshtrohet sjellja e individit, dmth. eksperimentuesi vshtron dhe mat sjelljen e individit q sht si pasoj e rrjedhs s caktuar t t menduarit. T hulumtuarit vihen para problemit pr zgjidhjen e t cilit sht e nevojshme rrjedha e njohur e mendimit . Problemi sht kufizuar n disa elemente t njohura, q paraqesin fazat e proceseve

mendore. Me prcjelljen e sjelljes s t hulumtuarit gjat zgjidhjes s problemit t till, sht e mundur t konkludohet pr fazat e t menduarit gjat zgjidhjes s tij. Problemi para t cilit e vejm t hulumtuarin mund t prmbaj disa zgjidhje q krkojn forma t ndryshme t t menduarit, madje edhe nivel t ndryshm t proceseve mendore. N baz t zgjedhjes s zgjidhjes konkludojm pr rrjedhjen e proceseve mendore t hulumtuarit. Kjo vnie e t hulumtuarve para problemeve dhe vshtrimi i sjelljeve t tyre, mundson prcjelljen e procesit t t menduarit n mnyrn q ka vlern e caktuar objektive. Qasja e ktill sht m pak indirekte se matjet fiziologjike, dhe me te prfshihet n mnyr m t drjetprdrejt rrjedha dhe natyra e proceseve mendore. Definicioni i t menduarit. Qasja n procesin e t menduarit me an t zgjidhjes s problemit ka br t mundshm njohjen e natyrs s ktij procesi. Prkundr fshehtsis s tij, procesi i t menduarit ndrlidhet n procesin e njohjes s realitetit prreth q e arrijm me an t vzhgimit. Mendimi bn t mundshm njohjen m t plot t realitetit prreth dhe orientimin m t suksesshm n situata t reja. Me an t mendimit kuptohen raportet midis dukurive t vshtruara dhe konkludohet pr domethnien e tyre. Pr kt arsye prmes procesit t t menduarit njihet n mnyr m t plot rrethina objektive dhe sht i mundshm orientimi m i suksesshm n te. N baz t ksaj mund t definojm t menduarit si proces psikik me an t t cilit zbulojm karakteristikat qensore t gjrave dhe t dukurive dhe i kapim raportet e tyre reciproke. KARAKTERISTIKAT E PROCESIT T T MENDUARIT N krahasim me proceset e tjera psikike, n radh t par me perceptimin, t menduarit ka disa karakteristika specifike. Derisa n perceptim operojm me karakteristikat konkrete dhe elementet e gjrave dhe t dukurive nga rrethina jon, n t menduarit largohemi nga kjo dhe operojm me karakteristika t kontraktuara domethnien e t cilave duhet ta msojm. Derisa n perceptim i shfrytzojm format, madhsit, raportet hapsinore dhe kohore dhe karakteristikat e tjera t objekteve n t menduar shrbehemi me simbole q pr ne kan domethnie t caktuar t kontraktuar. Ato simbole mund t jen verbale, n form t fjalve dhe t numrave, ose n form t disa shenjave q shnojn dukurin, situatn, ndalimin etj. Kshtu, p.sh. fjala pushk simbolizon nj lloj arme dedikimi i s cils sht i njohur pr do ushtar, kurse drita e kuqe mund t jet stop, q detyron pr sjellje t caktuar. Fjalt paraqesin simbole, n

t cilat jan t kodenzuara shpeshher karakteristikat m themelore t objekteve dhe t dukurive. N kt rast fjalt shnojn kuptimet. Kuptimet jan kategori n t cilat prmbahen karakteristikat e prgjithshme dhe t prbashkta t gjrave dhe t dukurive. Ato mund ti paraqesin objektet konkrete veorit e t cilave prmbahen n disa karakteristika konkrete, si sht rasti me pushkn. Veorit qensore t pushks jan se me at mund t gjuhet dhe se paraqet armn themelore t ushtarit. Ndrkaq, kuptimet mund ti shnojn edhe dukurit, gjendjet, ndjenjat dhe disponimet, si, p.sh. krenaria, shoqrimi, respektimi, martesa etj. Q t vihet deri te ndonj kuptim, sht e nevojshme, s pari t apostrohohen veorit e paqensishme t gjrave dhe t dukurive, dhe kjo ndihmon ti zbulojm karakteristikat e tyre t prbashkta dhe t qensishme,me gjeneralizimin e t cilave vijm deri te kuptimi. Kshtu, n fig. 7.2. , shohim se figurat 1,4,6, dhe 8, q dallohen n mes veti pr nga forma, kan karakteristik t prbashkt se te dy pikat gjenden brenda figurs, dhe kjo sht karakteristik qensore n raport me fig. 2,3,5 dhe 7, q kan nj pik brenda, e nj pik jasht figurs. Vebster (Webster) konsideron se t menduarit sht nj varg simbolesh q paraqesin kuptimet, dhe t cilat renditen sipas disa parimeve t caktuara. Mirpo, do t ishte e gabueshme t kuptohet se t menduarit zhvillohet, kryesisht, n form t vargut t simboleve q shnojn kuptime t caktuara, konkrete. Procesi mendor na ndihmon q t vijm deri te kuptimi pr ndonj gj ose dukuri, d.m.th. t zbulojm cilat jan veorit e tyre t prbashkta dhe t qensishme. Jan tri momente karakteristike n procesin e t menduarit: operimi me simbole, orientimi i procesit dhe kuptimi i raporteve. Operimi me simbole (ose me perceptime, parafytyrime, fjal, nocione dhe rezultate t tjera t prvojs) na sjell deri te njohja e caktuar, q shnon zgjidhjen e problemit. Orientimi i procesit t t menduarit nnkupton mnyrn e qasjes ndaj problemit, d.m.th. lokalizimin e problemit sipas vendit q fsheh zgjidhjen e mundshme. Nga ajo se n mnyr e shohim problemin, ku e vrejm vshtirsin, varet n nj pjes t madhe zgjidhja e problemit. Momenti i tret sht t kuptuarit e raporteve. Me an t t menduarit konstatojm se a sht dika ose ssht, a sht e ngjashme ose e ndryshme, a sht n raport t caktuar ose nuk sht, domethn konstatojm disa lidhje dhe raporte. T kuptuarit e ndonj prmbajtjeje (teksti), do t thot t dallohen lidhjet q m par nuk i kemi pasur t njohura. Pr shkak t dallimit t lidhjeve t reja, me an t t menduarit fitojm m shum n vshtrim t njohjes sesa me an t perceptimit, prandaj t menduarit konsiderohet si proces m i lart intelektual.

LLOJET E T MENDUARIT Ndarja e t menduarit duke pasur parasysh llojin e simboleve me t cilat operohet. Varsisht nga lloji i materialit me t cilin operojm, t menduarit mund ta ndajm n konkret dhe abstrakt. Me t menduarit konkret nnkuptojm proceset mendore n t cilat, n radh t par, shfrytzojm perceptimet dhe reproduksionet e tyre, pra, me elemente konkrete t ndonj situate t caktuar. T shumt jan ata q kt form t t menduarit e quajn t menduar perceptiv, pr shkak t konkretsis s elementeve me t cilat operohet. T menduarit abstrakt karakterizohet me faktin q shfrytzohen simbolet e kuptimeve abstrakte me t cilat operojm gjat t menduarit. Me kuptimet abstrakte nnkuptohen dukurit me t cilat operon njeriu si me kategori t vlefshme ose t rndsishme, por q nuk jan t kapshme dhe t matshme n relacionet perceptive. Kuptimet abstrakte jan pa dimensione dhe ato, vetvetiu, jan fryt i proceseve mendore. Pr arsye se kuptimet abstrakte nuk jan t arritshme pr vzhgim dhe nuk i nnshtrohen prputhjes n ndonj situat perceptive, t menduarit abstrakt konsiderohet form m e lart e t menduarit se t menduarit konkret. Kjo sht form m e lart e t menduarit edhe pr arsye se ktu kryesisht operohet me simbole, gj q nuk sht rast n t menduarit konkret. Ndarja e t menduarit duke pasur parasysh dobin e produkteve t tij. Definicioni i t menduarit nnkupton q do mendim rezulton me ndonj produkt, q konsiston n zgjidhjen problemit ose n ndonj njohje t re. Mirpo, nse prpiqemi t prfshijm n mnyr introsprektive t menduarit, do t shohim se ka edhe t menduar t till q nuk rezulton me kurrfar prvoje. Mirpo, n procesin e t menduarit, ne, zakonisht, zbulojm dika t re, dika q deri m ather nuk e kemi ditur, dhe vijm deri te njohjet t reja. N kt rast bjm fjal pr t menduarit produktiv. T menduarit produktiv domosdo nnkupton ndonj rezultat n form t zbulimit, t zgjidhjes ose t njohjes. Zgjidhja dhe njohja, deri te cilat vihet n procesin e t menduarit, mundsojn, n radh t par, orientimin m t mir dhe m t suksesshm n rrethinn e vet. Zbulimet, zgjidhjet dhe njohjet e individve mund t jen t rndsishme dhe t dobishme pr shoqri n prgjithsi dhe t paraqesin vepra artistike, zbulim ose risi. N kt rast t menduarit merr domethnie tjetr pr njeriun dhe shoqrin, dhe ather flasim pr t menduarit krijues. T gjitha t arriturat e civilizimit bashkkohor jan realizuar n saje t t menduarit dhe t puns krijuese t njerzve q kan pasur aftsi t deprtojn n raporte komplekse q sundojn midis dukurive nga bota prreth. do mendim, ndrkaq, ssht e thn t jet produktiv, kurse t menduarit produktiv mund t jet i dobishm vetm pr individin ose me dobi t prgjithshme pr shoqrin dhe n kt rast flasin pr t menduarit krijues. Ndarja duke pasur parasysh t menduarit realistik. T menduarit sht e mundur dhe e arsyeshme t ndahet edhe n baz t realitetit, duke pasur parasysh botn objektive n t ciln jeton njeriu. At mendim q sht i kufizuar n koh, n hapsir dhe n ndonj mnyr tjetr pr situatn e caktuar objektive, e quajm mendim realistik. Ai karakterizohet me nj varg mendimesh dhe idesh, q zhvillohen sipas ligjshmrive t caktuara, si dhe me kufizimin dhe prcaktimin kohor dhe hapsinor.

T menduarit imangjinativ dallohet nga t menduarit realistik pr faktin q sht m i lir n kombinimin e lidhjeve, m pak varet nga qndrueshmria e ligjeve dhe e parimeve, dhe m tepr sht nn ndikimin e nevojave dhe t dshirave personale t individve. Nj form e t menduarit imagjinativ sht imagjinata. Ajo sht kombinim i shfaqjeve me qllim dhe kuptim t caktuar, dhe kjo konsiderohet si proces i t menduarit. Me karakteristikat e prgjithshme t t menduarit imagjinativ se ajo sht nn ndikimin e dshirave dhe t nevojave t individit dhe se zhvillohet n form t kombinimit m t lir t shfaqjeve, imagjinata prmban elemente t realitetit. Imagjinata mund t jet joproduktive, por kjo sht vetm nj form e saj ndrrimi. At e hasim n t gjitha moshat e jetess, por q ajo sht m e zhvilluar n periudhn kalimtare nga fmija tek i rrituri n kohn e pubertetit. ndrrat. Form e veant e t menduarit imagjinativ jan ndrrat. Organizmi i lodhur mbrohet nga molisja e plot me an t gjumit, e nga zgjimi me an t ndrrs. Konsiderohet se ndrrat shkaktohen nga tri lloje shkaqesh: me ngacmimet e jashtme, ngacmimet e brendshme dhe konfliktet psikike. Me ngacmimet e jashtme nnkuptohen t gjitha ndryshimet n rrethin q veprojn n organet tona t ndijimit: zri, drita, ftohtsia, prekja etj. Ato ngacmime, nse jan mjaft intensive, shkaktojn zgjimin. Nse intensiteti i tyre sht i pamjaftueshm shkaktojn ndrrn q nga prmbajtja arsyeton ngacmimet. Kshtu, p.sh. mund t ndodh q lufttari q sht zbuluar n lokalin e ftoht dhe ndrron se sht i shtrir n uj deri sa e krcnon armiku, dhe kjo ndrr zgjat derisa t mos zgjohet dhe t mbulohet me batoni. Ngacmimet e brendshme n form t uris, t ngirjes s teprt, t dhembjeve t boshtit kurrizor etj., shkaktojn n mnyr t ngjashme ndrra q mund t vihen n lidhje me gjendjen fiziologjike t organizmit ose t jen shkak i fjetjes jo t qet ose t ndrrave t ndrprera. Konfliktet psikike ndikojn jo vetm n paraqitjen e ndrrave, por diktojn edhe prmbajtjen e tyre. Kshtu ndodh q njeriu t cilin e mundon ndonj problem i pazgjidhur disa dit, gjen zgjidhjen e atij problemi q, mjerisht, e ka pranuar vetm n ndrr. Prfaqsuesi i shkolls psikoanalitike n psikologji Sigmund Frojd (S. Freud) konsideron se ndrrat kan edhe kuptimin e vet latent ( t fsheht) n plotsimin e dshirave, q n gjendje t zgjuar nuk mund ti realizoj njeriu pr shkak t censurs s ndrgjegjes. ndrrat kan edhe prmbajtjen e vet simbolike. Kshtu, njeriu t cilit n luft i sht hequr nj pjes e ekstremitetit seksual, ndrron se lufton me shpat t thyer. Disa autor konsiderojn se ndrrat jan shprehje e dshirs q deri n fund ta qartsoj at q ka mbetur e paqart.

KAPTINA 11. T MSUARIT KUJTESA HARRESA NOCIONI DHE DEFINICIONI I T MSUARIT Zhvillimi i organizimit t njeriut shnohet me ndryshime relativisht t prhershme t sjelljes. Ato shkaktohen me ndikimin e dy grupeve t faktorve: faktort biologjike dhe faktort e rrethins. Ndr faktort biologjik jan ata q shkaktojn ndryshime afatshkurtra dhe retroaktive n sjelljen e individve, si sht rasti me smurjen, lodhjen, ndikimin e alkoolit etj., si dhe ata ndikimi i t cilve sht relativisht i prhershm, permanent, si sht pjekuria dhe pleqria. Pjekuria sht proces i vendosjes s funksioneve fiziologjike t organizmit q manifestohet n shtimin dhe shumzimin e qelizave nervore, mielinizimin e fijeve nervore, zhvillimin e indit muskulor, ashtrimin e etj. Pleqria sht proces i kundrt nga pjekuria, dhe manifestohet n rnien e funksioneve n form t zvoglimit t shpejtsis s reagimit motorik, t zvoglimit t ndjeshmris s organeve t ndijimit, rnien e intelegjencis, dobsimin instinktit seksual etj. Kto ndryshime shprehen n sjelljen e individit, kshtu q ndryshon qndrimi i tij ndaj rrethins dhe mnyra e aktivitetit n raport me objektet, njerzit dhe situatat q e rrethojn njeriun. Lloji tjetr i ndryshimeve t sjelljeve shkaktohen me ndikimin e rrethins. Ato manifestohen n fitimin e prvojs dhe ndryshimin e sjelljes nn ndikimin e asaj prvoje. Kjo mund t jet prvoja sociale dhe t shprehet n ndryshimet e njkohshme n sjellje t t gjith pjestarve t nj grupacioni social ose prvoj individuale n t cilin rast edhe ndryshimet n sjellje kan karakter individual. Ndryshimi relativisht i prhershm i sjelljes nn ndikimin e prvojs sht t msuarit. Ky sht proces themelor n t kuptuarit e sjelljes s njeriut, sepse nse prjashtojm ndikimin e pjekuris dhe t pleqris, t gjitha ndryshimet n sjellje jan pasoj e t msuarit. I porsalinduri vjen n bot me disa reflekse dhe instinkte, q i mundsojn prshtatjet e para n rrethin. Me zhvillimin biologjik krijohet baza pr vendosjen e funksioneve prkatse: t hecjes, t t folurit, t kapjes, etj. q zhvillohen prmes t msuarit, nn ndikimin e rrethins. Kshtu, pa t msuarit nuk sht e mundur as t merret me mend zhvillimi i organizmit. T msuarit sht proces kompleks npr t cilin kalon njeriu dhe fiton dije, shkathtsi dhe shprehi, formon emocione, motive dhe karakteristika t personalitetit, dhe prmes t cilit formohet personaliteti n trsi. Ktij kompleksiteti dhe ksaj gjersie t ndikimit t t msuarit n zhvillimin e organizmit duhet ti atribuohet edhe rndsia e madhe q ka ai pr t kuptuarit e sjelljes s njeriut dhe t interesimit q e tregojn pr kt proces t gjith ata q i msojn karakteristikat e sjelljes s njeriut.

Dijen e definon Z. Bujash si lnd t msuar q prbhet nga kuptimet, faktet, parimet dhe modelet e jets intelektuale. Me rastin e fitimit t dijes inkuadrohen, n radh t par, funksionet intelektuale dhe proceset q zhvillohen n planin intelektual. Shkathtsit jan struktura t fituara psikomotorike ose senzorimotorike q mundsojn zhvillimin m t shpejt dhe m t suksesshm t atyre veprimeve, n baz t t cilave jan fituar ato struktura. Shkathtsit prfshijn aktivitetin e muskujve dhe kryerjen e lvizjeve. Lvizjet bhen me an t ushtrimit t organizuar gjithnj e m mir n hapsir dhe n koh dhe kshtu gradualisht automatizohen. Ather kur lvizjet e shkaktuara me ndikimin e ushtrimit bhen automatike, flasin pr shprehin. N kt mnyr shprehia sht shkathtsi e automatizuar. FORMAT E T MSUARIT Ekzistojn mekanizma t ndryshm prmes t cilve realizohet ndikimi i rrethins n ndryshimin e sjelljes s njeriut. Ato mekanizma i quajm forma t t msuarit. Ato varen, kryesisht, nga lloji dhe niveli i funksionit q sht prfshir gjat t msuarit. Kjo sht caktuar pjesrisht me shkalln e zhvillimit evolutiv t qenies q mson, por edhe pjestart e llojit t caktuar shtazor, madje edhe njeriu i shfrytzojn mekanizmat e ndryshm t t msuarit. Ato dallohen sipas ndrlikueshmris, prandaj shumica e autorve i numron ndr format e thjeshta t t msuarit mekanik dhe t msuarit e kushtzuar me reflekse, kurse format e ndrlikuara t t msuarit zhvillohen me an t prpjekjeve dhe t gabimeve dhe me an t gjykimit. T msuarit mekanik . Kjo sht forma m e thjesht e t msuarit dhe mbshtetet n ndrlidhjen e prjetimeve q jan n ndonj raport. Paraqitja e dy ose e m shum prmbajtjeve njkohsisht ose n rrjedhn kohore shkakton kujtesn nse kjo prsritet shum her. Ktu nj prmbajtje paraqet ngacmimin , kurse prmbajtja q paraqitet njkohsisht ose n ndonj rrjedh kohore paraqet reaksionin . Konsiderohet se prsritja sht parakusht themelor i t msuarit q nnkupton NGACMIMIN REAKSIONIN e njkohshm.

Sqarimin i ktij mekanizmi t t msuarit e ka dhn qysh Aristoteli prmes ligjeve t tij t asociacionit. Me an t atyre ligjeve Aristoteli sht prpjekur t sqaroj se si zhvillohet procesi i kujtess. Sipas ligjit t afrsis kohore dhe hapsinore dy prjetime q paraqiten njkohsisht ose n vijim, ose n t njjtin vend, shkaktojn q prjetimi i njrit t ftoj n ndrgjegje at tjetrin. E njjta gj sht edhe me prjetimet e ngjashme dhe prjetimet e kundrta. N kohn m t re psikologu amerikan Torndajk (Thorndike) i ka dhn disa interpretime t reja t t kuptuarit asociativ t procesit t msimit. Sipas Torndajkut sht e rndsishme shpeshtsia ose frekuentimi me afrin kohore, por t msuarit duhet t jet i motivuar n mnyr q t arrihet kujtesa. Karakteristikat e t msuarit mekanik i ka studiuar n mnyr sistematike njri nga autort m t vjetr q sht marr me problemet e t msuarit, Ebinghaus (Ebbinghaus). Ai i ka br eksperimentet me vetveten, duke i msuar rrokjet pa kuptim prmes nj numri m t madh ose m t vogl prsritjesh. Duke matur efektin e ktij msimi n funksion t prsritjes, Ebinghaus ka fituar lakoren e shpejtsimit negativ, q tregon se me prsritje rritet efekti i t msuarit, por kjo rritje sht gjithnj m e ngadalshme me rritjen e numrit t prsritjeve. T msuarit mekanik e shfrytzojn njerzit dhe kafsht. Njerzit, zakonisht, e shfrytzojn gjat t msuarit t materies verbale pa kuptim, q n kurrfar mnyre nuk mund t kuptohet. Reflekset e kushtzuara . Edhe pse bn pjes ndr format e thjeshta t t msuarit, reflekset e kushtzuara jan form m komplekse e msimit se msimi mekanik. Ky mekanizm i t msuarit mbshtetet n prvetsimin e veprimeve t reja refleksive, gj q sht e lidhur me funksionin e kors s trurit t madh. Organizmi vjen n bot me instinkte themelore dhe me reflekse t thjeshta. Ato reflekse, q jan t lindura, quhen reflekse t pakushtzuara . E paraqesin reaksionin motorik ose sekretolik (tajitja e gjndrave). Ai zhvillohet ashtu q ngacmimi nga receptort prcillet me an t rrugs m t shkurtr, q sht caktuar me trashgimi, n organin ekzekutiv (muskuli ose gjndra). Kshtu, p.sh., ngacmimi i drits shkakton refleksin orientues n paraqitjen e drits njeriu ose kafsha kthen kokn n drejtim t burimit t drits; paraqitja e ushqimit shkakton tajiten e pshtyms tek kafsht e uritura ose njeriu. Ato jan reaksione t natyrshme, t lindura, karakteristike pr njerzit dhe kafsht. Ato jan refleksive, zhvillohen jasht kontrollit ton t vullnetshm dhe i quajm reflekse t pakushtzuara. Ngacmimet n form t ushqimit, t drits, t zrit etj. q shkaktojn reflekset e pa kushtzuara, i quajm ngacmime t pakushtzuara. Nse para paraqitjes s ngacmimit t pakushtzuar t nj lloji p.sh. t ushqimit paraqitet ngacmimi i pakushtzuar i llojit tjetr, p.sh. zri dhe kjo prsritet disa her, tingulli do t shkaktoj t njjtin reaksion q e shkakton ngacmimi me ushqim tajiten e pshtyms. Tajitja e pshtyms me paraqitjen e zrit nuk sht reaksion i natyrshm. Ky sht reaksion i pamsuar, reaksion q kushtzohet me pranin e kushtzuar t ngacmimit t kushtzuar para ngacmimit t pakushtzuar dhe quhet refleks i kushtzuar. Ky fenomen sht i pasqyruar n fig. 8.2. Paraqitja e ushqimit shkakton tajiten e pshtyms si reaksion i natyrshm refleks i pakushtzuar. N skemn b sht pasqyruar kushtzimi n t cilin s pari paraqitet tingulli i ziles (ngacmim i kushtzuar), pas t cilit n nj interval t caktuar kohor paraqitet ushqimi (ngacmimi i pakushtzuar). Pas nj numri t caktuar t prsritjes ato dy ngacmime ndrlidhen (asociojn), kshtu q n fund

edhe vet paraqitja e ziles shkakton tajitje e pshtyms (refleks i kushtzuar), gj q shihet n skemn c. Deri te paraqitja e kushtzimit vihet n at mnyr q me ngacmimin e kushtzuar, q nuk sht i efektshm n vshtrim t shkaktimit t reaksionit t dshiruar, ndrlidhet me ngacmimin e efektshm t pakushtzuar q natyrisht e shkakton at reaksion, madje edhe vet bhet i efektshm. Nse para ngacmimit t kushtzuar, i cili

sht br i efektshm, jepet fardo ngacmimi i ri i paefektshm, ai me koh edhe vet do t bhet i efektshm dhe do t shkaktoj t njjtin reaksion q e shkakton ngacmimi i pakushtzuar, n bazn e t cilit sht krijuar refleksi i kushtzuar. Kt reaksion e quajm refleks i kushtzuar i rendit t dyt. N t njjtn mnyr sht e mundur t krijohet refleksi i kushtzuar i rendit t tret. Reflekset e kushtzuara tek t cilat bhet ndrlidhja e dy ose m shum ngacmimeve t kushtzuara, quhen reflekse t kushtzuara t rendit m t lart, dhe ato jan baz e sqarimit fiziologjik t procesit t t msuarit. Eksperimentet e shumta q n fushn e reflekseve t kushtzuara i kan br filozoft sovjetik Seenov dhe nxnsi i tij Pavllov dhe interpretimet e tyre t rezultateve t fituara, i sqarojn mekanizmat fiziologjik t procesit t t msuarit. Sipas mendimit t ktyre autorve, jan dy momente vendimtare n procesin e t msuarit: i pari sht mundsia e vendosjes s lidhjeve t reja n sistemin qendror nervor, lidhje q nuk jan t caktuara n mnyr konstitucionale, dhe e dyta, q t bhej vendosja e ktyre lidhjeve, duhet t ekzistoj motivimi. Ky motivim mund t jet pozitiv, n form t ushqimit tek kafsht e uritura, ose t parave, t lavdratave, t shprblimeve tek njerzit, ose negativ, n form t shokut elektrik tek kafsht, prkatsisht t ndshkimit, t qortimit, t qndrimit negativ t mjedisit shoqror tek njeriu. Reflekset e kushtzuara jan studiuar prmes eksperimenteve ndaj kafshve, por kjo sht form e t msuarit q zbatohet edhe tek njerzit. Prfaqsuesit e teoris s

reflekseve t kushtzuara konsiderojn se tek njerzit mund t krijohen reflekse t kushtzuara t rendit m t lart, q tejkalojn shum refleksin e kushtzuar t provuar me an t eksperimentit t rendit t tret, dhe se atyre mund tu atribuohet paraqitja e simpatis dhe e antipatis s njerzve pr situata t caktuara, ngjarje ose persona t caktuar, q me an t kushtzimit vihen n lidhje me prjetimet e mhershme t kndshme ose t pakndshme. Prpjekjet dhe gabimet. T msuarit me an t prpjekjeve dhe t gabimeve numrohet ndr format komplekse t t msuarit. Kjo form e t msuarit mund t ilustrohet n mnyrn m t thjesht me eksperimentimin me macen e uritur t mbyllur n kafaz q sht e mundur t hapet n shtypjen e levs s caktuar. Jasht kafazit gjendet peshku i cili e nxit macen t gjej daljen. Kt eksperiment e ka zhvilluar Vinslou (Winslow). Sipas vzhgimit t tij, maceja lviz npr kafaz derisa t mos e prek rastsisht levn dhe t hap dern. Me prsritjen e eksperimentit me t njjtn mace, sht konstatuar se gradualisht shkurtohet koha q i nevojitet maces pr ta hapur kafazin. Nga kjo autori konkludon se kafsha gjat do prsritjeje ka msuar dika pr mnyrn e zgjidhjes s problemit. N do prsritje kafsha ka br nj varg prpjekjesh t gabueshme dhe prmes ksaj ka fituar prvoj me t ciln i redukton gabimet dhe n baz t t cils vjen deri te reaksioni i vrtet. Duke interpretuar kt dukuri, Skiner (Skiner) thot se prpjekjet q i bn kafsha nuk jan t rastit; kafsha i evoluon prpjekjet dhe prmes atij evoluimi i hedh zgjidhjet e padobishme dhe vjen deri te zgjidhja e drejt. Prpjekjet ssht e thn q domosdo ti prfshijn veprimet motorike. Ato mund t jen ide ose parasupozime, t cilat i shfrytzon njeriu pr t zgjidhur ndonj problem. N vend t aktivitetit motorik, prpjekjet mund t zhvillohen n nivel t proceseve mendore n t cilat njeriu evoluon qllimin dhe dobin e hipotezave t parashtruara. Parashtrimi i nj numri t madh t hipotezave dhe verifikimi i tyre sht form e t msuarit me an t prpjekjeve dhe t gabimeve. Pr arsye se tek njerzit n procesin e t msuarit me an t prpjekjeve dhe t gabimeve zakonisht inkuadrohen proceset mendore dhe aktiviteti i ndrlikuar perceptues motorik, kjo form e t msuarit numrohet ndr format e ndrlikuara t t msuarit. Megjithat, Kliford Morgan (C. Morgan, 1956), kt form t t msuarit si, tek e fundit, edhe dy format e prmendura m par, i quan msim i marr), n mnyr q t theksoj nivelin n t cilin zhvillohet msimi me an t gjykimit. Gjykimi. T msuarit me an t gjykimit prfshin funksionet intelektuale. Bazn e tij e prbjn proceset mendore dhe sipas ksaj kjo form dallohet n mnyr t qensishme nga t gjitha format e tjera t msimit. Sepse, edhe t msuarit me an t prpjekjeve dhe t gabimeve prfshin proceset mendore, por ato ktu shrbejn vetm si mjet manipulimi q mund ti zvendsoj veprimet manuale, e jo si baz e t msuarit. T msuarit me an t gjykimit konsiston n zbrthimin dhe ristrukturimin mendor t prmbajtjeve t dhna. Gjykimin si form t t msuarit e gjejm tek situatat problemore q krkojn zgjidhjen, por edhe si mnyr e paramendimit t kuptimit t materies q duhet t msohet. Kshtu, kur gjendemi para detyrs q t msojm nj varg numrash, mnyra m e thjesht sht q me an t prsritjes mekanike t prpiqemi ti msojm. Mirpo, nse sht e mundur q n ndonj mnyr t paramendohet nj varg numrash q i msojm, t msuarit ton do t jet shum m efikas, kurse rezultatet m t qndrueshme. Kshtu, p.sh., nj varg i till i numrave: 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 100,

sht mundur t paramendohet me gjendjen e ligjshmris me t ciln rriten numrat n varg. Me vshtrimin e kujdesshm mund t vrejm se numrat n varg po rriten pr madhsin e numrit tek duke filluar nga numri 3, e m tutje. Edhe n mnyr tjetr sht e mundur t paramendohet ai varg i numrave, sepse numrat n varg paraqesin katrort e numrave prej 1 deri n 10. Me paramendimin e vargut t numrit jo vetm q do ta msojm prnjher, por do ta mbajm mend prher. N baz t ktij shembulli t vetm sht e mundur t vrehen disa karakteristika qensore t t msuarit me an t gjykimit. Me rastin e msimit me an t gjykimit deri te zgjidhja e problemit arrijm menjher, hovshm. Materialin e msojm prnjher plotsisht. Dijen e fituar mund ta aplikojm n situata t ngjashme, dhe m n fund, kjo form e t msuarit mbshtet n t menduarit, q do t thot se njeriu mendon pr at ka t msoj dhe ka duhet t arrij me an t msimit. Si kemi thn edhe m par, kjo form e t msuarit sht efikase sidomos n situatat problemore. Pr kt arsye, me qllim t njohjes m t mir t ksaj mnyre t t msuarit, jan krkuar prvojat e njerzve q kan dshmuar aftsin e vet n zgjidhjen e problemeve. Ato prvoja vejn n dukje se procesi i t msuarit me an t gjykimit i prmban disa faza, pak a shum t pashmangshme. Sipas mendimit t matematicientit t madh francez Poankarea (Poincare), ekzistojn katr faza n zgjidhjen e problemit, njohja, inkubacioni, iluminacioni dhe verifikimi. N fazn e par njihemi me problemin, elementet e situats, ashtu q e arrijn orientimin n problem. Kjo faz mund t zgjas pr nj koh m t gjat ose m t shkurtr. Faza e inkubacionit karakterizohet me qetsimin iluzor, sepse nuk jemi t vetdijshm pr proceset psikike q zhvillohen n zgjidhjen e problemit. Pr pranin e atyre proceseve konkludojm sipas mnyrs s zgjidhjes s problemit, q zhvillohet n form t prjetimit t befasishm, aha, t prjetimit, t kuptimit t situats . Pr shkak t ktyre karakteristikave faza e tret, n t ciln gjejm zgjidhjen e problemit, quhet iluminacion. N fazn e katrt verifikohet saktsia e zgjidhjes t ciln e kemi gjetur, sepse nuk prjashtohen konkluzionet e gabueshme nse i marrim n shqyrtim elementet e gabueshme t situats. Kto katr faza zakonisht i takojm n procesin e zgjidhjes s problemit, edhe pse t gjitha fazat nuk jan t domosdoshme. Gjithashtu, ndonjher, mungon faza e inkubacionit kur problemi sht aq i leht sa q zgjidhjen e gjejm menjher, e ndonjher faza e verifikimit kur zgjidhja sht padyshim e sakt, prandaj nuk duhet t verifikohet. LLOJET E T MSUARIT Nga aspekti i funksioneve q kryesisht inkuadrohen n procesin e t msuarit, sht e arsyeshme t dallohen disa lloje t t msuarit. Kshtu, kemi t msuarit perceptiv q, n radh t par, angazhon analizatort e ndijimit. T msuarit verbal nnkupton se lnda sht formsuar n simbole verbale me t cilat shrbehemi q t mbajm mend ndonj prmbajtje. T msuarit motorik prfshin lvizjet dhe veprimet dhe rezultati i tij manifestohet n prpjekjen e shkathtsive t caktuara. T msuarit instrumental ka marr emrtimin sipas asaj q zhvillohet n kushte rreptsisht eksperimentale, e shpeshher prfshin funksione t ndryshme, sipas prmbajtjes q msohet. Nga disa lloje t prmendura t t msuarit do t njihemi m hollsisht me t msuarit verbal dhe motorik.

T msuarit verbal. Pothuaj i tr materiali q msohet sht e mundur t verbalizohet, kshtu q ky lloj i t msuarit nuk sht i lidhur aq me material, sa me mundsin e prdorimit t simboleve verbale (gjuhsore) t fjalve dhe t numrave. N t msuarit verbal numrojm vetm at t msuar q zhvillohet n prdorimin e simboleve gjuhsore. N suksesin n t msuarit verbal ndikon edhe kohzgjatja e t msuarit. Fulko (Faulcault) ka konstatuar ligjshmri interesante q sundojn n raport me sasin e materialit dhe kohn e nevojshme q ai material t msohet. Rezultatet e hulumtimeve t tij jan pasqyruar n tabeln 8.1.

Numri i fjalve t ofruara

Koha e nevojshme pr Koha e nevojshme pr msimin e t gjitha fjalve msimin e 100 fjalve 100 9 min. 9 min. 200 24 " 12 " 500 65 " 13 " 1000 165 " 16 " Tab. 8.1 Rezultatet e hulumtimit t ndikimit t kohs n efektet e t msuarit

Kto rezultate deri dikund vrtetojn ligjshmrin q sundon n raport t sasis s materialit dhe t numrit t nevojshm t prsritjeve n mnyr q t mbahet mend prmbajtja e caktuar. Vendi n varg ka, gjithashtu, ndikim n suksesin tek t msuarit verbal. Nuk msohen njsoj leht t gjitha pjest e vargut. Fillimi dhe mbarimi i vargut msohen m leht sesa mesi. Kjo dukuri sqarohet me ndikimin e disa faktorve. N vend t par fillimi dhe mbarimi i vargut theksohen, dhe pr kt arsye sht m leht t dallohen dhe t vrehen. Pastaj, fjalt n fillim t vargut kan m pak fjal prpara, kurse fjalt n fund t vargut kan m pak fjal pas, q ndikojn negativisht n t mbajturit mend. Ndikim t madh n efikasitetin e t msuarit ka kuptimi i materialit. Materiali i kuptimt msohet m shpejt nga ai i pakuptimt. Madje edhe fjalt e pakuptimta q prkujtojn ose mund t vihen n lidhje me fjalt e kuptimshme, sht m leht t msohen se materiali plotsisht i pakuptimt. Pr kt ekzistojn arsyet. Pjest e materialit t kuptimshm q m par jan t njohura, prandaj kuptohen m leht. M leht msojm sipas lidhjeve pr nga kuptimi, sesa sipas lidhjeve n hapsir dhe n koh. T msuarit motorik. Pr dallim nga t msuarit verbal, q nnkupton prdorimin e simboleve gjuhsore, t msuarit motorik sht proces i fitimit t shkathtsive dhe t shprehive q i prfshijn lvizjet dhe veprimet. Me rastin e fitimit t shkathtsive mund t inkuadrohen, n nj mas m t madhe ose m t vogl, edhe proceset intelektuale, por jan dominante lvizjet motorike me t cilat zhvillohen veprimet motorike. Prve lvizjeve motorike rndsi t madhe kan edhe proceset senzoriale, n rend t par ato vizuale, e pastaj proceset taktile dhe kinestetike, sepse kontrolli senzorial sht i domosdoshm pr zhvillimin e drejt t disa veprimeve t ndrlikuara. Fitimi i shkathtsive sht proces q prbhet nga disa faza. N vend t par bhet integrimi i lvizjeve n nj sistem ose struktur t caktuar, q mundson zhvillimin e vrazhd t disa veprimeve t ndrlikuara. N procesin e mtejshm bhet mnjanimi i

lvizjeve dhe i veprimeve t teprta dhe t gabueshme, me t cilat shkathtsia n fillim sht prplot. N pajtim me kte, gradualisht bhet organizimi m i mir i lvizjeve n koh dhe n hapsir. Me prsritjen e mtejshme paraqitet automatizimi q karakterizohet me pjesmarrjen m t vogl t proceseve intelektuale, mendore n zhvillimin e lvizjeve dhe t veprimeve t ndrlikuara. Ligjshmrit q sundojn n t msuarit motorik ose n fitimin e shkathtsive jan t dukshme n lakoret e ushtrimit, q tregojn prparimin n funksionin e prsritjes ose t kohs s t msuarit. Ato lakore dallohen pr kah forma varsisht nga lloji dhe ndrlikueshmria e shkathtsive q i fitojn gjat procesit t t msuarit. Kshtu, lakorja e akceleracionit negativ sht tipike pr ushtrimet relativisht t thjeshta. Tek shkathtsit e thjeshta shumica n grupin e individve i shfrytzojn elementet e njohura m par t cilat, n fillim, kontribuojn n prparimin e shpejt. Kur pushon ndikimi pozitiv i

elementeve t njohura, prparimi bhet gjithnj m i ngadalshm. Rnia relative n prparim bhet edhe m e theksuar nga fundi i trajnimit, kur shkathtsia sht n at shkall t prvetsimit, sa prsritja e mtejshme nuk mund t kontribuoj n prmirsimin e saj. N kt faz lakorja bhet paralele me apscisn dhe merr formn e platos. Kto ligjshmri jan t dukshme n figurn 8.3.

Tek shkathtsit e ndrlikuara, ndrkaq, lakorja e prparimit ka zakonisht form tjetr. N fillim t fitimit t shkathtsive t ndrlikuara nxnsit njihen me prmbajtjen e ushtrimit, dhe n kt faz prparimi sht i ngadalshm. Kur nxnsit prvetsojn numrin m t madh t elementeve nga t cilat prbhet shkathtsia, vjen prparimi i shpejtuar. Kjo tempo e ndryshuar e prparimit gjat prvetsimit t shkathtsive t ndrlikuara shprehet n lakoren e ushtrimit n at mnyr q ajo merr form t lakores s akceleracionit pozitiv. Mirpo, edhe shkathtsit e ndrlikura arrijn fazn e ngadalsimit n prparim, q pasqyrohet n lakore n form t platos. Kjo plato kontribuon q lakorja tipike e ushtrimit gjat fitimit t shkathtsive t ndrlikuara m par t marr formn S, sesa formn e akceleracionit pozitiv, si sht pasqyruar kjo n fig. 8.4. Parashtrohet pyetja a sht e dobishme t ushtrohet edhe m tej ndonj shkathtsi n fazn kur lakorja e ushtrimit arrin platon? Hulumtimet kan treguar se, prkundr efektit t padukshm n formn e prmirsimit t rezultateve, prsritja e mtejshme sht e dobishme. Dobia nga prsritja manifestohet n stabilitetin m t madh t shkathtsis dhe n rezistencn m t madhe ndaj harress. Stabiliteti m i madh i shkathtsis manifestohet n rezistencn e saj ndaj ndikimeve t faktorve t ndryshm interferues, q mund t shprehen negativisht n kualitetin e zhvillimit t saj. Shkathtsia e ushtruar aq mir nuk sht e ndjeshme ndaj indisponimit t atij q e zhvillon, m pak sht e ndjeshme ndaj ndikimeve t kushteve t pavolitshme biofizikale n t cilat zhvillohet, ndaj ndikimit t lodhjes dhe t faktorve t tjer t ngjashm. Njkohsisht, n kualitetin e saj nuk do t shprehet negativisht as ndrprerja e gjat e zhvillimit. Prparimi n ushtrim varet n mas t madhe edhe nga orari kohor. Me orarin kohor nnkuptojm tre faktor. Kohzgjatjen e ushtrimit, gjatsin e pushimit dhe kohn e pushimit. Ndrkaq, duhet organizuar ushtrimin ashtu q do element i shkathtsis, vetvetiu, t paraqes trsin logjike, e t mos ndahet n mnyr arbitrare sipas intervaleve kohore me t cilat sht e mundur t prfshihen pjest prkatse t tij. N aspektin e gjatsis s pushimit sht konstatuar se pushimet e shkurtra, far jan m t shumta, jan m efikase se numri i vogl i pushimeve t gjata. Me shkurtimin e pushimeve, ndrkaq, nuk bn t teprohet , sepse nse pushimi sht aq i shkurtr sa organizmi nuk mund t rehabilitohet, efekti i pushimit t till sht i pamjaftueshm. Me rastin e dhnies s pushimit duhet pasur kujdes se kur ai sht m i efektshmi. N kt aspekt duhet t respektohet parimi q pushimi t jepet para se t paraqiten shenjat e para t lodhjes. N kt rast organizmi m s shpejti do t kthehet n gjendje t freskis, d.m.th. pushimi do t jet m i efektshmi. TRANSFERI I T MSUARIT Me ligjshmrit q jan specifike pr dy lloje, pr msimin verbal dhe motorik, sht i pranishm edhe fenomeni q paraqet karakteristik t prgjithshme dhe, sipas mendimit t shum autorve, problemin m t rndsishm t psikologjis s t msuarit. Ky sht transferi i t msuarit ose transferi i ushtrimit. N mnyr plotsisht t prgjithshme do t mund t thonim se transferi sht bartje e veprimit t t msuarit t mhershm n t msuarit ose aktivitetin e mvonshm n prgjithsi. Ndrkaq, supozohet se ekzistojn dy aktivitete reciprokisht t ndryshme: aktiviteti A dhe aktiviteti B, nga t cilat secili paraqet nj fush t t msuarit. Transferi konsiston n ndikimin pozitiv ose negativ t aktivitetit A n aktivitetin B. Aktiviteti A mund t jet msimi i

nxnsve t shkolls s mesme, kurse aktiviteti B i kadetve t akademis ushtarake, njsoj si aktiviteti A mund t jet atletika, kurse aktiviteti B strvitja ushtarake. N t dy rastet fjala sht pr aktivitete t ndryshme, n t cilat, me siguri, aktiviteti A ndikon pozitivisht n aktivitetin B. Ndikimi negativ i t msuarit paraprak n msimin e mvonshm zakonisht nuk manifestohet n raportet e aktiviteteve t gjithmbarshme, por m par n pjest e tyre. Kshtu, p.sh., derisa vozitja e automobilit prgjithsisht ndikon pozitivisht n drejtimin e tankss, shprehia e fituar e frenimit t automobilit do t ndikoj negativisht n teknikn e drejtimit t tankss. Fenomeni i ndikimit pozitiv t t msuarit paraprak n msimin e mvonshm kahmoti i ka preokupuar hulumtuesit dhe ka qen arsye e shum mosmarrveshjeve, madje edhe e teorive t gabueshme n t cilat mbshtetej organizimi i msimit n shkolla. Kshtu, qysh Platoni, pasi q kishte vrejtur ndikimin pozitiv t disa aktiviteteve n suksesin dhe n kryerjen e aktiviteteve t tjera, parashtron pohimin se aritmetika, muzika dhe astronomia prsosin aftsin e t menduarit spekulativ. Ky pohim, i parashtruar kahmoti, ka pasur ndikim n orientimin e mendimtarve t mvonshm q jan marr me problemet e t msuarit dhe t edukimit. Kshtu, Xhon Lok (John Lock) ka parashtruar formuln e disiplins si qllim kryesor i edukimit, duke nnkuptuar me disiplinn formale aktivitetet dhe shkathtsit e ndryshme klasike dhe fisnike. Ktij orientimi i ka kontribuar edhe teoria e gabuar n psikologji, e njohur me emrtimin psikologjia e aftsis. Sipas ksaj teorie, kujtesa, perceptimi, parashtrimi, mendimi, vmendja, vullneti etj, jan kategori t veanta t jets psikike, prkatsisht t aftsis q jan t pavarura njra nga tjetra dhe unike. N baz t t kuptuarit e till konsiderohej se ndikimi pozitiv i t msuarit t mhershm n msimin e m vonshm, prkatsisht transferi pozitiv sht rezultat i rritjes s aftsis psikike q vjen prmes aktiviteteve t mhershme. Ky konstatim ka pasur ndikim n koncipimin e programeve shkollore, t prbra nga nj numr m i vogl i lndve t organizuara mir pr t cilat konsiderohej se kan sidomos ndikim pozitiv n zhvillimin e aftsis psikike. Orientimi teorik q ka shrbyer si baz e konstatimit se me an t ushtrimit mund t perfeksionohen aftsit prkatse psikike, sht e njohur me emrtimin teoria e disiplinave formale. Ndikimi i teoris nuk ka qen i kufizuar vetm n prmbajtjen e programeve shkollore, por edhe n mnyrn e qasjes ndaj nxnsit si objekt i edukimit dhe i arsimimit. Ithtart e saj konsideronin se interesi dhe motivimi nuk kan kurrfar rndsie pr suksesin n msim, dhe se shkopi sht i vetmi mjet nxits n t cilin mund dhe duhet t detyrohet nxnsi t msoj. Edhe pse joshkencore dhe e gabueshme, ajo teori aq shum e kishte pushtuar praktikn pedagogjike dhe njerzit e arsimuar, sa sht dashur t kaloj shum koh dhe t bhen nj numr i madh eksperimentesh shkencore q t dshmohej lajthitja n t ciln kishin rn. Sipas disa t dhnave deri n vitin 1951 jan br mbi 200 eksperimente me t cilat sht dashur t dshmohet gabimi i puntorve pedagogjik q e kan br me pranimin e teoris s disiplinave formale. Ne do ti prmendim disa prej atyre hulumtimeve. Nga kto hulumtime t prgjithshme t mundsis s prmirsimit t rezultateve t msimit, bhet kalimi n lndt shkollore. Ithtart e teoris s disiplinave formale pranojn pohimin se me lndt e latinishtes dhe t matematiks zhvillohet aftsia e t menduarit. Q t mohoj kt pohim, Xhonson (Johanson) katr grupe hulumtuesish i ka ushtruar n mnyr sistematike n: konkludimin aritmetik, konkludimin logjik, interpretimin e fabulave dhe gjykimin e drejt n situatat problemore. Rezultatet e ktij

hulumtim kan treguar se rezultatet m t mira t t gjitha grupeve jan arritur n ato aktivitete q i kan ushtruar, por ky prmirsim nuk sht paraqitur n tri llojet e tjera t aktivitetit. Nga kjo Xhonson konkludon se t msuarit e disa lndve shkollore mund t shprehet pozitivisht n suksesin dhe msimin e atyre lndve, por jo edhe n prmirsimin e prgjithshm t rezultateve t msimit. Nga kto disa eksperimente shihet se teknika e puns, e prvetsuar me t msuarit paraprak, kontribuon n shkalln m t lart n msim atje ku kjo sht e mundur t aplikohet. Pasi q shkolla, n rend t par sht burim i dijes, hulumtuesit i ka interesuar se ndikimi pozitiv i t msuarit t mhershm n msimin e mvonshm a mund ti mvishet dijes, madje, n rend t par, asaj dijeje q sht fituar n shkoll. Lidhur me kt jan hulumtuar tri probleme: a ekziston transferi pozitiv nga nj lnd shkollore n lndt e tjera shkollore, a ekziston transferi nga shkollat m t ulta n ato m t larta, dhe a ekziston transferi i dijeve shkollore n praktikn jetsore? sht e qart se t trijat kto probleme kan aspekte praktike, sepse prgjigjja n kto pyetje mundson harmonizimin e programeve shkollore n shkollat e ulta me krkesat e shkollimit t mvonshm dhe harmonizimet e programeve t shkollimit t lart me krkesat e praktiks s puns. Duke i analizuar kto probleme, hulumtuesit kan konstatuar se dija e vjetr mund t ndikoj pozitivisht n msimin dhe aktivitetin e mvonshm n dy mnyra: (1) prmes fakteve dhe informatave q paraqesin elemente identike n risin e prmbajtjeve, dhe (2) prmes dijes s gjeneralizuar n parime t prgjithshme, ligje dhe rregulla, q mund t aplikohen me sukses gjat fitimit t dijeve t reja. KUJTESA E lidhur ngusht me msimin sht kujtesa. At do t mund ta definonim si kohzgjatje e ndryshimeve q paraqiten n procesin e t msuarit, ose si aftsi e ruajtjes n kujtes t prmbajtjeve t prjetuara m hert. sht e mundur t definohet edhe n mnyr tjetr. Kshtu, disa autor thon se kujtesa sht dispozicion ose gatishmri pr ruajtjen e prshtypjeve. Gjithsesi, ky sht proces i ndrlikuar, q prbhet nga disa elemente: ruajtja e asaj q sht msuar, si shprehje e prpjekjeve pr ndryshimin n procesin e t msuarit; harresa, q sht e domosdoshme dhe paraqet prpjekjen pr ndryshime t krijuara si pasoj e t msuari; rinjohja , paraqet aktivizimin e ndryshimeve t krijuara dhe riprodukimi, me t cilin manifestohet ajo q sht mbajtur mend. Nga aspekti fiziologjik, kujtesa manifestohet n form t ndryshimeve n korn e trurit t madh, q manifestohen n lidhjet e reja funksionale midis neuroneve. Kujtesa konsiston n formimin e zinxhirit t neuroneve, ndr t cilat krijohet lidhja funksionale. Gjurma n sistemin qendror nervor n form t lidhjeve midis neuroneve quhet engram ose mnemogram. Llojet e kujtess. Ngjashm me ndarjen e t msuarit, edhe kujtesa sht e arsyeshme t ndahet n kujtesn motorike (q manifestohet n aftsin e riprodukimit t lvizjeve dhe t veprimeve t caktuara) dhe mentale (q paraqet procesin intelektual). Kujtesa mentale sht e mundur t ndahet m tej, sipas materialit q mbahet mnd, n kujtesn verbale (q paraqet aftsin e ruajtjes n kujtes t simboleve verbale) dhe figurative (q ka t bj me figurat).

Ndr t gjitha llojet e kujtess, kujtesa figurative meriton kujdes t veant, sepse paraqet nj kategori t veant t jets psikike dhe proces jashtzakonisht t rndsishm psikik. Kujtesa figurative manifestohet n form t parafytyrimit ose t shfaqjes. Parfytyrimi sht i ngjashm me perceptimin, prandaj sht m leht t sqarohet me an t krahasimit me perceptimin. Zakonisht e definojm si riprodukim i prceptimit ose i pjesve t tij. Parafytyrimi paraqet aftsin e riprodukimit t disa prmbajtjeve t perceptuara n form vizuale, akustike ose n form tjetr t prjetimit pak a shum t qart. N krahasim me perceptimin, parafytyrimi sht m pak i gjall, m pak i plot dhe m pak i qndrueshm, dhe kurr nuk prfshin tr prmbajtjen e t perceptuars. Megjithat, dallimi themelor midis perceptimit dhe parafytyrimit qndron n faktin q tek perceptimi sht i pranishm ngacmimi, kurse parafytyrimi sht prjetim q nuk shkaktohet me ngacmim t drejtprdrejt. Ekzistojn dallime shum t mdha individuale n aftsin e parafytyrimit, duke pasur parasysh intensitetin dhe qndrueshmrin e parafytyrimit. Kshtu, artistt zakonisht kan shum t zhvilluar kujtesn figurative. Piktort munden shum qart ti paraqesin prmbajtjet e mhershme t prjetuara vizuale, kurse disa muzicient n vetdije n mnyr plotsisht t sakt i reprodukojn melodit q vetm njher i dgjojn. Parafytyrimet jashtzakonisht t qarta q bjn t mundshm riprodukimin e prmbajtjeve t caktuara n hollsi, quhen figura ejdetike , kurse njerzit q i prjetojn quhen ejdetist. Ejdetizmi sht dukuri q ndryshon me moshn. Kshtu, fmijt deri n pubertet kan shum t zhvilluar aftsin e parafytyrimit, q shkon deri n nivelin e ejdetizmit. Kjo aftsi dobsohet me moshn, me rast veohet nj prqindje e njerzve q kjo u mbetet veori e prhershme. Hulumtimet kan treguar se aftsia e parashtrimit tek fmijt varet n nj mas t madhe nga mnyra e ligjrimit, d.m.th. nga plasticiteti me t cilin arsimtart n shkoll ua tregojn nxnsve gjrat prkatse pr t cilat u ligjrojn. Mnyra figurative e ligjrimit kontribuon n zhvillimin e parafytyrimeve tek nxnsit. Duke pasur parasysh kompleksitetin e kujtess, jan br prpjekje q me ndihmn e analizs s faktorit t konstatohen komponentet, prkatsisht faktort q prbjn at aftsi. sht konstatuar ekzistimi i nj faktori t prgjithshm t kujtess, q pak a shum sht i pranishm n t gjitha situatat n t cilat ruhet n kujtes prmbajtja e prjetuar. Prve faktorit t prgjithshm, jan gjetur edhe faktort grupor t kujtess, q mundsojn ruajtjen n kujtes: t prshtypjeve vizuale, t prshtypjeve auditive dhe t ideve. Me analiza t mtejshme sht konstatuar se brenda prmbajtjeve vizuale ekzistojn faktort specifik q jan interpretuar si aftsi e kujtess: fizionomia, raportet hapsinore, ngjyrat e etj. Ndrkaq, gjat atyre analizave sht konstatuar prania e interesit, q ka nj ndikim shum t madh n mbamendjen e prmbajtjeve t dhna. HARRESA Procesi kundr nga kujtesa sht harresa. Harresa sht, n t vrtet, zhdukja e ndryshimeve t krijuara me an t msimit. Ndrkaq, me kt rast nuk bhet vetm zvoglimi i vllimit t dijes ose t shkathtsive t fituara prmes msimit, por edhe i ndryshimeve kualitative n prmbajtjen e asaj q sht msuar. Bertlit (Bartlet) ka konstatuar se me rastin e harress paraqiten tri lloje t ndryshimeve n prmbajtjen e

kujtess. Prmes harress vihet deri te thjeshtsimi i prmbajtjeve dhe ndrlidhja e mbetjeve n trsi logjike. Pastaj, vihet deri te racionalizimi , d.m.th. konstruimi i sqarimeve pr at q ssht e qart dhe definitive, dhe deri te theksimi i asaj q individit i duket e rndsishme. Ato ndryshime n prmbajtjen e kujtess, q paraqiten si rezultat i harress, varen nga dija, qndrimet dhe t kuptuarit e do individi, q do t thot se nga do individ varet se ka do t ruaj n kujtes nga ndonj prmbajtje q e ka msuar, dhe si do ta riprodukoj at. Pr kt arsye bhen deformime n prmbajtje q ritregohen, sepse n at ritregim do individ l anash dika nga prmbajtja dhe shton dika t veten. Kto deformacione bhen edhe tek prmbajtjet vizuale, figurat, q nn ndikimin e harress bhen m tepr t prgjithshme, simetrike dhe t ngjashme me objektet e njohura.

Procesi i harress fillon nj koh t shkurtr pas ndrprerjes s t msuarit. Ajo sht e pabarabart, n fillim m e shpejt, e m von gjithnj e m e ngadalshme. Ebinhaus ka prcaktuar n mnyr eksperimentale tempon e harress dhe, n baz t ksaj, ka konstruktuar lakoren e harress, t pasqyruar n fig. 8.5. Duke matur sasin e materialit t harruar n funksion t kohs, i ka konstatuar kto raporte: 20 min. 1 or 9 or 1 dit 2 dit 6 dit 1 muaj Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar Pas pushimit t msimit jan harruar 42% 56% 64% 66% 72% 75% 79%

Si tregojn rezultatet e hulumtimit t Ebinghausit, pas gjysm ors s par t ndrprerjes s msimit njeriu e harron gati gjysmn e materies s msuar, kurse brenda nj muaji i harron edhe 40% t tjera. Ky hulumtim sht zhvilluar me t hulumtuarit q kan mbajtur mend fjalt e pakuptimta, kshtu q rezultatet nuk sht e arsyeshme t gjeneralizohen pr t gjitha llojet e materialeve, sepse kuptimi i materialit ndikon si n

kujtes, ashtu edhe n harres, por, pa dyshim, harresa sht m e shpejta pas ndrprerjes s msimit. Hulumtuesit i ka interesuar pse harrojm. N fillim sht konsideruar se koha sht shkaktari i harress. Mirpo, ksaj i kundrvihen disa argumente. N vend t par sht dukuria e reminishencs, e cila manifestohet n mbamendjen m t mir t prmbajtjeve pas pauzs, sesa drejtprdrejt pas ndrprerjes s msimit. Kjo dukuri sqarohet me perzistencn (ngecjen) e proceseve fiziologjike pr nj koh pas ndrprerjes s msimit, q kontribuojn n mbamendjen m t mir t prmbajtjes s msuar. Argumenti tjetr sht dukuria q njerzit e vjetr i mbajn mnd m mir prjetimet nga fmijria sesa prjetimet nga e kaluara e drejtprdrejt. Dhe m n fund, argument paraqet edhe dukuria q n momente t caktuara, t lidhura me rrezikun ose me momente t rndsishme n jet pr prparimin ton n karrier, mund t kthejn n kujtes prjetimet e kamotshme. Me qllim t prcaktimit t shkaqeve reale t harress, Xherikins (Jenkins) ka br nj eksperiment t thjesht, me t cilin ka hulumtuar se far sht efekti i harress pas puns, e far pas fjetjes. Eksperimenti ka treguar se t hulumtuarit e njjt pas puns kan harruar 70% kurse pas fjetjes 46% t materies s msuar. N baz t ktyre rezultateve autori ka konkluduar se aktiviteti q pason pas msimit kontribuon n harresn m t shpejt t t msuars . Nga kjo sht paraqitur dukuria e inhibimit retroaktiv, q manifestohet n dukurin q msimi i mvonshm ndikon negativisht n kujtesn e prmbajtjeve t msuara m hert. Sqarimin tjetr t dukuris s harress e gjejm n karakteristikat fiziologjike t strukturave qendrore nervore nga t cilat zhduken leht lidhjet q nuk jan mjaft intensive. Vrtetimin pr kt e gjejm n superfiksimin, domethn n dukurit q prsritja e prmbajtjes, q tashm sht msuar, kontribuon n mbamendjen e saj m t prhershme. Prfaqsuesi i shkolls psikoanalitike n psikologji S. Frojd sqaron harresn me shtyrjen nga vetdija t prjetimeve t pakndshme. Pr kt arsye ndodh q ushtari nuk mund t kujtohet pr veprimet e pandershme dhe q njerzit i harrojn detyrimet q jan t pakndshme. Shkurtimisht, mund t thuhet se harresa nuk shkaktohet na koha q kalon nga ndrprerja e t msuarit, por nga ngjarjet q kan ndodhur gjat asaj kohe.

KAPTINA 12. RREGULLIMET PSIKOLOGJIKE Frustrimet n disa raste mund t ken pasoja t rnda pr prjetimin dhe sjelljen e individit dhe t bj t pamundshm do adaptim me rrethinn. Ather sjellja e paprshtatur merr forma t rnda dhe ne flasim pr sjelljen e rregulluar. Ajo shkaktohet me rregullimet psikike, pr t cilat, frustrimet mund t jen shkak ose vetm shkas q, pak a shum, kontribuon n paraqitjen e gjendjes s smur. Ather kur frustrimet jan shkak i paraqitjes s rregullimeve t psiks, flasim pr neurozat (ose psiko neurozat), kurse ather kur shkaqet e rregullimeve psikike jan komponentet patogjene t personalitetit q mund ti aktivizojn frustrimet, flasim pr psikozat . Neurozat. Me neurozn ose psikoneurozn nnkuptohen ndryshimet psikopatologjike t personalitetit q individit i krijojn vshtirsi n prshtatjen e tij n rrethin. Tek neurozat nuk ka komponente organike as fardo komponentesh t tjera patogjene q do t mund t ishin shkak i smurjes. Ato paraqiten si pasoj e frustrimeve t shtuara deri n at shkall sa shkaktojn ndryshime psikopatologjike t personalitetit. Midis disa llojeve t neurozave do ti prmendim vetm disa q, m s shpeshti mund t takohen n mjedisin e armats. Neurastenia sht lloj i neurozs e cila, prve pengesave psikike, ka edhe simptoma trupore si jan rndimi i koks, dhembjet n disa pjes t trupit, marramendja, dridhja, djersitja e tepruar, kruarja, ndjenja e rndimit dhe e ligshtis s trupit, humbja e apetitit etj. Kto simptoma ekzistojn vetvetiu pa ndonj smurje organike, por tek ushtart kto nuk duhet t merren si simulim, por si shenja neuroze. Simptomat psikike paraqiten n form t ndjenjs s lodhjes, t pamundsis s koncentrimit, t dobsimit t kujtess, t ndjenjs s paaftsis pr pun. Neurozat profesionale manifestohen n form t pamundsis s kryerjes s disa veprimeve nga t cilat prbhet veprimtaria profesionale e t smurit. Kshtu, p.sh., violinisti me profesion merr shtangimin e gishtrinjve gjat trheqjes s harkut, kurse ai q n pun duhet t shkruaj shum merr shtangimin e gishtrinjve gjat shkrimit. Simptomat e tjera q paraqiten jan m pak t rndsishme, sepse ato vetvetiu, vshtirsojn mjaft prshtatjen e individit. Psihozat . Pr dallim nga neurozat, jan smurje shpirtrore q shkaktohen me komponentet patogjene t personalitetit. Ato komponente patogjene her-her jan t dukshme n form t substraktit fiziologjik (t ndryshimeve organike), kurse n raste t tjera supozohet se ekzistojn disa baza organike t smurjes. Paraliza progresive sht smurje shpirtrore q paraqitet si pasoj e prfshirjes s strukturave nervore dhe t kors s trurit t madh me sifiliz. Dmtimet e trurit t madh kan pr pasoj shkatrrimin progresiv t funksioneve psikike kshtu q vie deri te pengesat e mbamendjes dhe t kujtess, mendimi bhet m pak efikas dhe humb elasticitetin. Kjo, n radh t par, pasqyrohet n format m t ndrlikuara t t menduarit, n t menduarit abstrakt, n t kuptuarit e detyrave t rnda, rezonimin kritik etj. Me prparimin e smurjes, ato simptoma bhen gjithnj m t theksuara dhe sjellin dobsimin e funksioneve intelektuale, gj q pengon t smurin n kryerjen e detyrave t tij.

Psikoza maniake depresive sht smurje shpirtrore shkaktart e s cils nuk jan prcaktuar. Kjo smurje manifestohet n ndryshimet drastike t disponimit prej melankolis deri te mania. Melankolia manifestohet me disponim t pikllueshm n t cilin funksionet jan t ngadalsuara. Mimika shpreh disponimin e pikllueshm, lvizjet jan t ngurta, t ngathta, t ngadalta, kurse mendimi dhe motivimi t frenuara. I smuri ndjehet m pak i vlefshm dhe do gj i duket e pamundshme dhe joreale. Prkundr ksaj, mania manifestohet me disponimin e hareshm, n t menduar paraqitet e ashtuquajtura ikja e ideve, sht e theksuar nevoja pr t folur dhe sht i shtuar aktiviteti motorik. I smuri maniak ndjehet i knaqur, i lumtur dhe prplot fuqi. N kt aktivitet t shtuar, ndrkaq, mungon frenimi normal dhe veprimi kritik, pr arsye i smuri tejkalon masn dhe vjen n konflikt me rrethinn. Skizofrenia paraqet grupin e smurjeve shpirtrore nga t cilat disa dallohen plotsisht sipas simptomatologjis nga t tjerat. Konsiderohet se sindromi i prgjithshm pr smurjet skizofrene sht prarja (disociacioni) i disa funksioneve psikike dhe i sjelljes s gjithmbarshme. Simpleks skizofrenia paraqitet n kohn e rinis ose tek t rriturit e moshs s re. Smurja manifestohet me humbjen e interesimit pr pun, argtim, shoqri. I smuri trhiqet n vetmi, e l pas dore pamjen e tij t jashtme. N rrjedhn m t vonshme t smurjes paraqitet disociacioni i mendimit dhe indiferenca emocionale. sht karakteristike pr kt form t skizofrenis q zakonisht nuk ka prmirsim t smurjes. Skizofrenia katatone sht form e smurjes n t ciln sht i theksuar rregullimi i motoriks. Ky rregullim manifestohet edhe n form t stuporit (shtangimit) ose n form t shqetsimit dhe t ngacmimit psikomotorik. Gjat stuporit shtangohen t gjitha funksionet, i smuri nuk lviz (ose lviz shum ngadal), nuk han, nuk pin, nuk i kryen funksionet fiziologjike. Ndrkaq, i smuri sillet negativisht ndaj rrethins dhe refuzon do kontakt. Tek shqetsimi kataton, prkundrazi, i smuri sht s teprmi aktiv, shtrihet pr tok, i heq veshjet prej trupit, ik nga dhoma ose shtpia. N gjendjen e till t smurt mund t jen shum agresiv dhe t rrezikshm pr rethin. Skizofrenia paranoike karakterizohet me idet e ndjekjes. I smuri konsideron se e ndjekin armiqt e ndryshm, organizatat, forcat e ndryshme, agjencionet e jashtme etj. T gjitha ngjarjet rreth vetes i smuri i interpreton n mnyr paranoike. Pr kt form t skizofrenis jan karakteristike halucinacionet n t gjitha zonat e ndijimit. Pra, t smurt shohin, dgjojn ose n mnyr tjetr i ndjejn ngjarjet n rrethinn e vet q, objektivisht nuk ekzistojn dhe, n at mnyr, i shtojn dhe i plotsojn qndrimet veta paranoike. Format e tjera t sjelljes s rregulluar. Prve neurozave dhe psikozave q karakterizohen me forma specifike t sjelljes s rregulluar t shkaktuar me kto smurje, n ushtri ballafaqohen edhe disa forma t sjelljes s rregulluar q jan m pak specifike dhe paraqesin, zakonisht, rezultantn e ndikimit t disa faktorve. Ato jan simulimet, deliktet e ndryshme disiplinore, duke prfshir edhe dezertimin, prirja pr tu lnduar, alkoolizmi, manit seksuale, vetvrasjet etj. Sjellja e till mund t shihet edhe tek personalitetet normale, si dhe tek neurotikt dhe psikotikt. Personalitetin normal mund ta shtyjn pr nj sjellje t till motivimi i dobt dhe konfliktet e rnda nga t cilat ai nuk mund t lirohet duke i shfrytzuar mekanizmat e mbrojtjes s personalitetit t vet. Pr neurotikt dhe psikotikt disa prej ktyre formave t sjelljes jan mnyr e manifestimit t gjendjes s tyre t smur.

KAPTINA 13 STRESI DHE SHNDETI TRUPOR sht e njohur se shpeshher nuk jemi n gjendje tiu shmangemi situatave t ndryshme t stresit, t cilave u ekspozohemi pr do dit. Stresi pr njerzit sht br i prditshm, si n shoqrit e rregulluara mir, ashtu edhe n shoqrit n tranzicion, far sht momentalisht shoqria jon. Nj nga temat m aktuale n psikologji sot sht STRESI dhe STRESI PROFESIONAL. Kjo problematik sht objekt i shum debateve shkencore, ku shkenctart parashtrojn shum pyetje t tipit: 1. Si reagojn njerzit kur kuptojn se s shpejti do tu ekspozohen rreziqeve serioze? 2. Cilt faktor ndikojn n efikasitetin e individve gjat situatave t rrezikshme? 3. Pse disa persona i nnshtrohen friks me panik, kurse t tjert jo? 4. Cilt faktor ndikojn n shpejtsin e vendosjes s nivelit normal t stabilitetit emocional pas prjetimit t ndonj situate stresi? N KUPTIMIN M T GJER STRESI SHT REAKSION TRUPOR DHE PSIKOLOGJIK NDAJ STRESORVE T JASHTM DHE T BRENDSHM. KJO PRA NUK SHT SITUAT N T CILN SHT GJENDUR INDIVIDI, POR REAKSION NDAJ ASAJ SITUATE. KJO SHT FORC NEGATIVE, DESTABILIZUESE Q NSE DEL NGA KONTROLLI KA VEPRIM T DMSHM PR PERSONALITETIN E INDIVIDIT. ME NOCIONIN E STRESIT JAN T LIDHURA NOCIONET: NGACMIMI STRESOR SITUATA STRESORE DHE PRJETIMI STRESOR.

NGACIMI STRESOR OSE STRESORI SHT DO NGACMIM TRUPOR, PSIKIK OSE SOCIAL Q E SJELL INDIVIDIN N GJENDJE STRESI.

STRESORT MUND TI NDAJM N: FIZIK, ZHURMA E MADHE, NXEHTSIA OSE FTOHTSIA E MADHE, DHEMBJA E MADHE, FATKEQSIT OSE KATASTROFAT ELEMENTARE, etj. PSIKOLOGJIK, KONFLIKTET E NDRYSHME NDRNJERZORE, N FAMILJE, N PUN, EKSPOZIMI NDAJ MOSUKSESEVE, KONFLIKTEVE PSIKOLOGJIKE DHE FRUSTRACIONEVE etj.

SOCIALE, EKSPOZIMI NDAJ NDRYSHIMEVE T MDHA SOCIALE, KRIZAVE EKONOMIKE, LUFTRAVE, NDRYSHIMEVE T HOVSHME T MARRDHNIEVE SHOQRORE, etj. REAKSIONET NDAJ STRESIT MUND T JEN: REAKSIONET FIZIOLOGJIKE: (PUNA E SHTUAR E ZEMRS DHE E MUSHKRIVE, TENSIONI I SHTUAR ARTERIAL I GJAKUT, NIVELI I SHTUAR I SHEQERIT N GJAK, ZGJERIMI I BEBZAVE T SYRIT, TENSIONI I SHTUAR I MUSKUJVE (E GJITH KJO SHT ENERGJI SHTES PR LUFT OSE IKJE). REAKSIONET PSIKIKE: EMOTIVE (FRIKA, DROJA, DEPRIMIMI) dhe KOGNITIVE (NDRYSHIMI I VMENDJES, I KONCENTRIMIT DHE I GJYKIMIT), NDRYSHIMET E SJELLJES (MANIFESTOHEN N LUFTN ME SHKAKTARIN E STRESIT OSE IKJEN NGA SHKAKTARI I STRESIT). STRESET I NDAJM N AKUTE DHE KRONIKE. SIPAS FUQIS I NDAJM N:

STRESE - BEZDISJE T VOGLA T PRDITSHME; STRESET E MDHA JETSORE (SMURJA, VDEKJA, HUMBJA E PUNS, HUMBJET E MDHA MATERIALE, URIA, NDJEKJA, REFUGJATT ); STRESET JETSORE TRAUMATIKE (LUFTA, DHUNIMI, PRANIA E DHUNS, EKSPOZIMI NDAJ DHUNS, MUNDIMIT ETJ).

Duke hulumtuar fenomenin e stresit, psikologu kanadez Hans Seli ka definuar: SINDROMIN E PRGJITHSHM ADAPTUES SI REAKSION NDAJ SITUATS STRESORE. AI PRMBAN TRI FAZA T VEANTA: 1. FAZN E ALARMIT; 2. FAZN E REZISTENCS; 3. FAZN E RRASKAPITJES

N FAZN E ALARMIT S PARI PARAQITEN NDRYSHIMET E NDRYSHME TRUPORE (ARRITMIA), TEMPERATURA E SHTUAR, FRYMMARRJA E SHPEJTUAR), SI DHE MUNGESA E LUFTS PR MPOSHTJEN E SITUATS S STRESIT. KJO SHT SHENJ SE PO BHEMI T VETDIJSHM PR STRESIN Q PO E PRJETOJM. FAZA E REZISTENCS DO T THOT SE JEMI T GATSHM T LUFTOJM KUNDR STRESIT, E PARAQITET NSE EDHE M TEJ I EKSPOZOHEMI STRESIT, KUR ZHDUKEN REAKSIONET TRUPORE, KURSE REZISTENCA VAZHDON.

FAZA E RRASKAPITJES PARAQITET KUR I JEMI EKSPOZUAR PR NJ KOH T GJAT VEPRIMIT T STRESORIT, KUR NA MUNGON FUQIA PR TU PRSHTATUR N SITUATN E RE. NDONJHER KJO SHT EDHE ARSYE E VDEKJES S INDIVIDVE, E N RASTET M T SHPESHTA VIE DERI TE SHTRNGIMET TRUPORE, SHPIRTRORE DHE EMOCIONALE.

SIMPTOMAT E STRESIT:

SIMPTOMAT FIZIKE (ITHATI, KOKDHEMBJA, FTOHJET E SHPESHTA, PROBLEMET SEKSUALE, REDUKIMI I PRGJITHSHM I ENERGJIS etj); SIMPTOMAT INTELEKTUALE (HUMBJA E PRGJITHSHME E QARTSIS S MENDIMIT GJAT ZGJIDHJES S PROBLEMEVE, CINIZMI I SHPREHUR NDAJ BARTSVE T IDEVE T REJA, POHIMET SE NDONJ DETYR NUK MUND T KRYHET etj. PERSONAT E TILL RRALLHER KAN HOBI OSE FARDO MNYRE TJETR T RELAKSIMIT INTELEKTUAL LEXIMI, LOJA E SHAHUT, DGJIMI I MUZIKS ETJ). SIMPTOMAT EMOCIONALE (FAR SHT QASJA BAZIKE NDAJ JETS OSE PUNS S INDIVIDIT Q KA MBETUR PA PUN, OPTIMISTE OSE PESIMISTE, A SHT I LUMTUR OSE I PIKLLUAR? SIMPTOMAT SOCIALE (NDJENJA E VETMIS DHE E IZOLIMIT PR KUNDR NDJENJES S PRANIMIT); GJENDJA BRENGOSSE (HUMBJA PROGRESIVE E IDEALIZMIT, ENERGJIS, KUPTIMIT PR JET DHE T INTERESIMIT PR REZULTATE T NDONJ PUNE).

TEK PERSONAT ME STRES EVIDENTOHEN EDHE KTO PROBLEME:

NDRYSHIMI I ORARIT T AKTIVITETEVE DITORE T PUNS RASKAPITJA EMOCIONALE; PAMJA PUBLIKE NEGATIVE SHOQRORE; MBROJTJA E TEPRUAR E BASHKSHORTES DHE E FMIJVE; PRFORCIMI I EMOCIONEVE PROBLEMET SEKSUALE; PROBLEMET E IDENTITETIT; PROBLEMET ME FMIJT. REFUZIMI (PERSONI NUK DSHIRON T BESOJ N AT Q KA NDODHUR), REAKSIONI JOSPECIFIK I DREJTUAR KUNDR NDONJ PERSONI,

DEPRESIONI (KJO FAZ SHT M E GJATA. INTENSITETI I DEPRESIONIT VARET NGA STRUKTURA E PERSONALITETIT, SASIA E TRAUMS S SHKAKTUAR ME HUMBJEN E PUNS, REAKSIONET E SHOQRIS NDAJ KSAJ NGJARJEJE, RRJETI SOCIAL I INDIVIDIT DHE FAKTORT E TJER),

MPOSHTJA E PROBLEMIT T STRESIT DO INDIVID ZHVILLON STRATEGJIN E VET PR MPOSHTJEN E RREZIKUT, T STRESIT OSE T SITUATAVE KONFLIKTUOZE. KTO STRATEGJI QUHEN MPOSHTJE. DO INDIVID REAGON N MNYRA T NDRSHME N SITUATN E STRESIT T KRIJUAR ME HUMBJEN E PUNS DHE KJO VARET NGA DISA FAKTOR. 1. KTO JAN VEORIT E TIJ PEROSNALE (KOGNJITIVE OSE NJOHSE, EMOCIONALE DHE T VULLNETSHME), 2. AFTSIA E TIJ Q TI KUPTOJ DREJT T METAT DHE AFTSIT E TIJ, 3. AFTSIA E T KUPTUARIT T ARRSYES PR MPOSHTJEN E DOBT T STRESIT, 4. NIVELI I MARRDHNIEVE NDRNJERZORE, 5. MARRDHNIET KOLEGJIALE N VENDIN E DIKURSHM T PUNS, N KOLEKTIVIN E DIKURSHM 6. ORGANIZIMI I PUNS N SHOQRI N T CILN JETON INDIVIDI ETJ. DISA KSHILLA PR MPOSHTJEN E SITUATS S STRESIT

MEGJITHSE N NDONJ SITUAT NDIHENI I PADOBISHM DHE I PAAFT, KJO N RASTET M T SHPESHTA NUK SHT ASHTU. SHUM PREJ JUSH S SHPEJTI DO T KONSTATONI SE P.SH. HUMBJA E PUNS, E MIKUT etj. SHT SFID N T CILN DO T PRPIQENI T NDRTONI RAPORTE T REJA ME NJERZ T RINJ, T PUNONI N PRMIRSIMIN E POZITS SUAJ MATERIALE, T ZBULONI DISA AFTSI T REJA Q KAN PUSHUAR TEK JU etj. BHUNI T VETDIJSHM SE NUK JENI GODITUR VETM JU ME NDONJ SITUAT STRESI. KJO U NDODH EDHE T TJERVE, DOKUND N BOT, DHE PR SHKAK T TRANZICIONIT T SHOQRIS SON, T GJITH DUHET T JEMI T GATSHM PR KT. NDRYSHIMET N JET GJITHMON JAN SFID, Q MUND TI SHFRYTZOJM N MNYR POZITIVE, DUKE ZHVILLUAR DISA AFTSI T REJA. MEGJITHSE E GJITH KJO SHT SHANS PR NDRYSHIM N T MIR (SIPAS FJALS S URT POPULLORE SA M KEQ - AQ M MIR).

PRPIQUNI T BINDNI VETEN DHE T TJERT SE KENI BR DO GJ Q TI MPOSHTNI PROBLEMET, N MNYR Q T RUANI VETRESPEKTIN. KRKONI NDIHM DHE SOLIDARITET N FAMILJE, VEMAS NGA PARTNERI DHE FMIJT TUAJ. SQAROJANI SITUATN E RE EDHE BASHKSHORTIT EDHE FMIJVE, NSE KENI PRINDR, EDHE ATA I NJIHNI ME PROBLEMIN E KRIJUAR, SEPSE DO T JET E MIRSEARDHUR EDHE PRKRAHJA E TYRE (MORALE OSE MATERIALE). SITUATA E RE SHPESHHER NNKUPTON EDHE NEVOJN PR MSIMIN E SHKATHTSIVE, T PUNVE T REJA, FITIMIN E DIJEVE T REJA DHE KJO DUHET T PRANOHET. PUSHONI, POR MOS HARONI KONDICIONIN FIZIK. ME FORCIMIN E ORGANIZMIT DO T BALLAFAQOHENI M LEHT ME SITUATN E RE T KRIJUAR, KURSE PREJ SAJ DO T DILNI ME PASOJA M T VOGLA T DMSHME.

KAPTINA 14 PSIKOLOGJIA SOCIALE DHE KRIMINALITETI Para se t kalojm n shkoqitje m t hollsishme t tems s dhn sht e nevojshme q t prsrisim dhe t prcaktojm domethnien e termit psikologjia sociale dhe kriminaliteti. Psikologjia sociale nuk sht specialistike por disiplin sintetike midis psikologjis dhe sociologjis, q ka pr qllim ti ndihmoj edhe njrs edhe tjetrs disiplin am q n mnyr m t trsishme ti vshtrojn problemet q i studiojn. Kriminalitetin mund ta definojm si kriminalitet ose prirje pr forma t tilla t sjelljes q vijn n konflikt me ligjet penale dhe normat e tjera shoqrore. Pr vlersimin e veoris s till (t aktit jokriminal) sht kusht i qensishm ballafaqimi i prsritur ose i prhershm me normat shoqrore, n prmasat q krkojn intervenimin shoqror. BURIMET PSIKOSOCIALE T KRIMINALITETIT Duke i krkuar burimet m t prgjithshme t kriminalitetit n shoqrin njerzore i vrejm disa fakte: 1. do bashksi njerzore ka norma t caktuara t sjelljes pr pjestart e vet dhe sanksionet dhe dnimet e caktuara pr shkelsit e atyre normave. 2. Normat e sjelljes paraqiten n kto dy forma themelore: a) Morale (caktojn at q konsiderohet si e mir ose e keqe). b) Legale (ajo q sht caktuar me ligje si sjellje e lejueshme ose e palejueshme n formn me shkrim ose si e drejt zakonore. 3. N pajtim me normat e sjelljes ekzistojn edhe dy lloje t sanksioneve: morale dhe legale. Sanksionet morale konsistojn n gjykimin moral t ndonj veprimi devijues dhe jan shtje private e do individi. Normat legale jan shtje publike dhe pr zbatimin e tyre kujdeset e gjith bashksia shoqrore. 4. Ekziston prputhshmria por pa njjtsi midis normave morale dhe legale t sjelljes. P.sh. shkelja e kurors n shum shoqri sht akt amoral, por nuk sht cekur juridikisht si e pa lejueshme. Ose, kalimi i rrugs jasht vendkalimit sht i ndaluar me ligj, por shpeshher nuk sht cekur moralisht si ndonj e keqe. 5. Relativizmi normativ. Ajo q sot gjykohet edhe moralisht edhe legalisht, nesr mund t jet norm e sjelljes, dhe anasjelltas. Ose, n nj bashksi t gjer shoqrore n t njjtn periudh pjestart mund t ken norma t ndryshme t sjelljes (gjakmarrja akt i ndaluar legalisht, por disa pjestar t asaj bashksie moralisht e lejojn). 6. Normat legale jan t prgjithshme dhe ato i obligojn t gjith pjestart e shoqris q ti respektojn. Normat morale i obligojn vetm ata q i pranojn. 7. Ekziston dallimi psikologjik midis qndrimit t individit ndaj normave morale dhe legale t sjelljes. Normat morale internacionalizohen dhe

kryesisht ekziston pjesa e vetdijes, kurse shkelja e tyre shkakton brejtjen e ndrgjegjes . Nga ana tjetr normat legale ssht e thn t jen t internacionalizuara, kurse frika legale me rastin e shkeljes s ndonj norme t sjelljes m leht prballohet n aspektin psikologjik sesa ndjenja e fajit personal. Pr shkak t domethnies s jashtzakonshme psikosociale t raportit dhe t mosprputhshmris midis aspektit moral dhe legal t sjelljes do ta pasqyrojm me nj tipologji t thjesht. Aspektin moral t ndonj akti do ta cilsojm si i mir, neutral dhe i keq, kurse aspektin legal do ta cilsojm si i lejueshm dhe i palejueshmdhe do t fitojm skemn q duket kshtu. Aspekti i lejueshm A C E Legal i palejueshm B D F

Aspekti moral

i mir neutral i keq

1. Vepra A sikur t gjith t bnin vepra t tilla, n shoqri nuk do t kishte kurr kriminalitet. Kjo sht shoqri ideale, por me siguri edhe shum e mrzitshme. 2. Vepra B n pajtim me normat morale t sjelljes, por legalisht e palejueshme. (vrasja politike). 3. Vepra C form e sjelljes q nuk i interesojn autoritetet as morale as legale n shoqri. 4. Vepra D- nuk ka kurrfar ngjyre morale. Ajo moralisht sht relevante, por legalisht sht e palejueshme. ( kalimi i rrugs jasht vendkalimit). 5. Vepra E e keqe morale, legalisht e palejueshme. Pr moralistt problemi m i madh (seksi grupor, homoseksualizmi, grindjet e bashkshortve). 6. Vepra F pajtim i theksuar i vlersimeve morale dhe legale pr ndonj vepr (vrasjet, vjedhjet, dhunimet etj). Me zhvillimi e shoqris bhet disproporcioni i ktyre dy sistemeve t normave t sjelljes. Pra, shoqria edhe moralisht edhe legalisht do ti gjykoj vetm ato vepra t cilat jan me ligj t shnuara si t tilla. Me zhvillimin e shkencave juridike, pranohet rregulla Nullum crimen sine lege (nuk ka vepr penale pa ligj). Si po e shohim nga tabela e prezantuar, veprat e tipit B dhe D jan problemi m i rnd psikosocial. Pr ndjekjen e tyre sht vshtir t prfitohet prkrahja e opinionit. Duhet theksuar se kriminaliteti dhe do gj q sht e lidhur me kriminalitetin shkakton interes t madh tek njerzit e rndomt pr kto arsye: 1. Interesi emocional pr kriminalitetin a) pr shkak t friks nga krimi, b) dshirs pr hakmarrje, c) dshirave aventuristike.

2. Kriminaliteti sht nj nga rreziqet m t mdha pr sistemin e stabilizuar t normave etike dhe t vlerave shoqrore. 3. Kriminaliteti sht barr e madhe ekonomike pr bashksin (zbulimi, kapja, gjykimi, dnimi, riedukimi i kriminelve). 4. Arsyeja tjetr pr krshrin e njeriut t zakonshm pr kriminalitetin sht njohja e personalitetit dhe e rrugs jetsore t personit q ka kryer ndonj veprim kriminal, e q prap sht n funksion t kuptuarit m t mir t sjelljes s njerzve dhe t veprimeve t tyre n prgjithsi. Pa marr parasysh se nga i cili aspekt dshirojm ta njohim kriminalitetin n ndonj bashksi shoqrore, s pari parashtrojm pyetjen sa sht e prhapur ajo dukuri. Prgjigjen n kt pyetje na japin para se gjithash statistikat e ndryshme kriminalistike. KRIMINALITETI SI DUKURI SOCIALE Kriminalitetin metodologjikisht mund ta studiojm n dy mnyra: a) me analizn e delinkuentve individual dhe, b) me analizn e kriminalitetit n trsi. Po theksojm, jasht shoqris njerzore nuk ka kriminalitet. (Robinson Crusoe legjendar n ujdhesn e shkret nuk ka mundur t bhet kriminel edhe po t kishte dashur, sepse ai ka qen plotsisht i vetm dhe i izoluar, nga ajo an e s mirs dhe t keqes. Shkaqet e kriminalitetit duhet ti krkojm n faktort e prgjithshm t ecurive shoqrore ( ekonomik, politik, ideologjik). Mirpo, nse dshirojm ta kuptojm kriminalitetin si dukuri individuale, duhet ti krkojm shkaqet n ato karakteristikat specifike psikologjike dhe sociale t individit t caktuar. Ndikimin e faktorve social n dukurin e kriminalitetit do ta pasqyrojn shkurtimisht prmes: A- ndikimit t fshatit dhe t qytetit n at dukuri, B- ndikimit t familjes dhe C- ndikimit t vet viktims s veprs penale. Ad-A- studimet ekologjike t kriminalitetit nga shekulli i kaluar kan treguar se numri i veprave kriminale n qytete sht ma i madh se n regjionet fshatare. Ajo diferenc nuk sht vetm n numr, por edhe n llojin e veprave penale. N fshat sht numri m i madh i veprave penale t orientuara kundr personave (jets dhe trupit n Kodin penal). Specifik e veprave penale n fshat jan: zjarret, shkatrrimi i pemishteve, vjedhja e kafshve etj. Arsyet pr shkalln relativisht m t vogl t kriminalitetit n fshat jan:

1. 2. 3. 4. 5.

Kontrolli joformal social (secili e njeh secilin), Fshati sht m i varfr se qyteti, por dallimet n begati jan m t vogla, sht m i vogl numri i rasteve dhe i sprovave, sht m e vogl lvizshmria e popullsis, sht m e vogl mundsia e fshehjes pas kryerjes s veprs etj.

AdB Ndikimi i familjes Familja sht pa dyshim sipas mendimit t shum autorve agjensi i par dhe m i rndsishm i socializimit t personalitetit. N rrethin e familjes fillon zhvillimi psikofizik dhe zhvillimi i individit. Hulumtimet e zbatuara deri m sot, e para se gjithash hulumtimet e psikoanalistve theksojn se familja sht jo vetm institucion n t cilin realizohet procesi i socializimit, por familja sht faktor nga i cili varet se far personaliteti do t bhet fmija. Shumica e psikologve n fillim t ktij shekulli ishin fuqimisht t bindur se prvojat e prjetuara n vitet para moshs s arsyeshme, d.m.th. deri n vitin e shtat t jetess nuk ndikojn n formsimin e personalitetit moral t njeriut. sht e sakt se n kujtimin ton mbesin disa gjurm t rralla nga ajo periudh e par jetsore, prandaj psikologt e athershm konsideronin se personalitetin e bjn vetm aktet e vetdijshme. Askush nuk sht kujdesur pr vshtrsit i fmijs s vogl. N edukimin e fmijs i sht dhn prioritet shndetit t tij fizik. Fmija sht edukuar q t jet i mir dhe i dgjueshm. Shum hulumtime kan treguar pikrisht at se qndrimi i przemrt i prindrve ndaj fmijs, besimi dhe prkrahja e theksuar n rritje dhe zhvillim, shkaktojn efekte pozitive n zhvillimin e fmijs dhe se procesi i socializimit zhvillohet n drejtim t cilin e dshirojn prindrit. Disa psikolog perndimor t orientuar psikoanalitik konsiderojn se asnj faktor social nuk ka qen aq i qensishm pr dukurin e kriminalitetit si familja. Vemas kan theksuar ndikimin e t ashtuquajturs familjes s shkatrruar n zhvillimin e mtejshm t fmijs. Me hulumtimet dhe analizat shumvjeare kan ardhur n konkludim se: 1. Ekziston ndrlidhja e caktuar midis familjes s shkatrruar dhe dukuris s delikuencs tek fmijt, por ajo sht mjaft e vogl. 2. Se familja e shkatrruar nuk sht as prafrsisht faktor aq i rndsishm n etiologjin e kriminalitetit t t miturve shihet nga t dhnat, se nga numri i prgjithshm i t miturve t burgosur, vetm 10% t tyre jan nga familjet e shkatrruara. Pra, ndr delinkuentt m shum ka nga ata t familjeve t pashkatrruara. 3. Nse i shikojm arsyet q veprojn n mnyr kriminogjene n rrethana t caktuara n familjen e shkatrruar shohim se ato jan: - rrethanat materiale n familje, - dobsimi i disiplins familjare dhe shtpiake (fmijt nuk kan kontroll adekuat pr shkak t punsis s njrit prindr), - pr shkak t kontrollit t pamjaftueshm fmijt vijn n kontakt me personat kriminogjen, - ndryshimet emocionale n atmosfern e prgjithshme sociale t familjes s shkatrruar.

Ad-C Ndikimi i viktims s veprs penale. Ndikim i rndsishm i mjedisit q vepron n aktivitetin kriminal sht ndikimi viktims s veprs penale. Me kt problematik merret disiplina shkencore viktimologjia. Ajo i studion viktimat e veprs penale, personat fizik, si dhe personat juridik entet, organizatat etj. Kjo sht interesante dhe shum e qensishme sepse sht konstatuar se n shum raste viktima ka qen ajo q si rrufeprits i ka trhequr delinkuentt (alkoolistt nuk jan rastsisht viktima t xhepashve , t mashtruesve dhe t grabitqarve t imt). Kur flasim pr kt, ajo q vlen pr njerzit vlen edhe pr personat juridik. Entet dhe organizatat juridike t siguruara dobt jan gjithher trheqse pr kriminelt. VEORIT KRIMINOGJENE T BASHKSIS S GJER SHOQRORE do bashksi shoqrore ka shum karakteristika t gjera dhe t prgjithshme q mund t ken pak a shum domethnie kriminogjene. Disa prej tyre jan: 1. Karakteri eksploatues i kapitalizmit (vjedhin pundhnsi, tregtari dhe xhepashi). 2. Karakteri kompetitiv garues i marrdhnieve shoqrore. Kto, para s gjithash, mendojm n nj tjetrsim t njeriut nga njeriu, marrdhniet shoqrore ku homo homini lupus, ku sundojn si thot Marksi ligjet e ujkut t kapitalizmit kto jan kushte ideale pr paraqitjen e kriminalitetit. 3. Lufta pr status - q t arrihet statusi i caktuar, individt u prvishen veprimeve t caktuara asociale dhe kriminogjene. 4. Roli i paras - n shum shoqri paraja luan rol t rndsishm, vemas n kapitalizm. Paraja kryesisht siguron fuqin, politikn, statusin dhe pr kt arsye shumkush nuk zgjedh mjetet q t vij te paraja n mnyr q ti plotsojn krkesat e veta megalomane. 5. Qndrimi negativ ndaj puns shum individ e kan t qart se me punn e vet praktikisht kurr nuk mund t fitojn shum para. Pr kt arsye u prvishen disa mnyrave pr ta m t lehta t fitimit t paras, q sipas rregulls sht kriminogjene. 6. Humbja e mbshtetjes shoqrore . sht e njohur se zhvillimi i shoqris dhe urbanizimi shkaktojn dobsimin e lidhjeve miqsore, familjare me grupet primare. Kjo sht nj nga arsyet pse humbet mjeti m i natyrshm i kontrollit social mbi aktivitetin e individit. 7. Humbet dallimi midis ndershmris dhe kriminalitetit. Kjo sht karakteristike pr kapitalizmin, kur humbet dallimi midis disa transaksioneve t ndershme afariste dhe kriminalitetit. Ky sht i ashtuquajturi kriminaliteti i njerzve me jak t bardh si i ka quajtur nj kriminolog amerikan, duke menduar n forma t ndryshme t falsifikimeve, t abuzimeve, t fshehjeve etj. 8. Tolerimi i disa formave t aktivitetit ilegal. Fjala sht pr shprputhjen midis normave morale dhe legale t sjelljes. Veanrisht sht karakteristike forma e zarfs s kaltrt (mjekt, licitimet e ndryshme t kurdisura etj.) ose VIP lidhjet dhe miqsit kur arrihen prfitime dhe beneficione t arsyeshme dhe t paarsyeshme.

ANALIZA EKOLOGJIKE E KRIMINALITETIT Ekologjin mund ta definojm si shkenc mbi marrdhniet hapsinore midis organizmit dhe mjedisit n t cilin ai organizm jeton. N fillim t ktij shekulli fillon t flitet pr ekologjin e njeriut q definohet si shkenc mbi marrdhniet hapsinore dhe kohore t qenieve njerzore n mjedisin e dhn natyror dhe shoqror. Si njsi e analizs merret popullata m e vogl ose m e madhe q jeton n nj territor t caktuar. Qasja ekologjike n studimin e kriminalitetit paraqitet viteve t njzeta t shekullit ton, kurse themelues konsiderohet kriminologu amerikan Sho dhe bashkpuntort e tij. Duke zbatuar shum hulumtime ata aplikojn nocionin e regjionit delikuent q prve tjerash e karakterizojn: - kushtet e kqija t banimit, - varfria, - mobilizimi i madh i popullsis, - struktura e ult arsimore dhe profesionale etj. Mirpo, hulumtimet m t reja n fushn e kriminalitetit tregojn se kriminaliteti sht i lidhur me ato variable q shnojn standardin e lart jetsor, e jo varfrin (hulumtimet n Amerik). Kjo sqarohet me faktin q mjedisi i zhvilluar ekonomik i ofron delikuentit gjasa m t mira q dika t prfitoj me veprn e vet penale. KRIMINALITETI SI DUKURI INDIVIDUALE Duke debatuar lidhur me at se pse dikush bhet kriminel, e dikush jo, vijm deri te disa karakteristika individuale t individit t prirur pr kriminalitet. Mund ti ndajm n dy grupe t mdha: veorit biologjike dhe psikologjke t personalitetit kriminogjen. 1. Veorit biologjike Do t marrim si shembull gjinin e delikuentit. Nga hulumtimet e deritashme prfundojm se meshkujt paraqesin pjesn m t madhe t popullats kriminogjene n krahasim me grat. Shprehur me numra ky raport shkon prej 3:1 deri 8:1 varsisht nga shteti dhe delikuenca q sht br. Kjo dukuri sqarohet me pozitn sociale t gruas n shoqrin bashkkohore, ku ajo megjithat sht m e mbrojtur nga dridhjet ekonomike dhe sociale. 2. Veorit psikologjike Ndr karakteristikat e shumta psikologjike t cilave u jepet domethnie kriminogjene do t prmendim inteligjencin dhe stabilitetin emocional. Inteligjencia Matjet e para komparative t inteligjencis s kriminelve dhe jo kriminelve tregojn se ndr kriminelt ekziston nj prqindje m e madhe e atyre m pak inteligjent madje edhe e budallenjve. Mirpo, me hulumtimet e mvonshme sht konstatuar se ajo diferenc nuk sht aq e shprehur sepse supozohet se pikrisht zihen ata q jan m pak inteligjent. Pr kt arsye inteligjencia jomajft e zhvilluar nuk konsiderohet si faktor

kriminogjen, edhe pse sht e sigurt se n disa raste zhvillimi i saj i pamjaftueshm ka vepruar n mnyr kriminogjene. T gjitha teorit q prpiqen ta sqarojn sjelljen devijuese me karakteristika t lindura, me dmtimet organike ose me inteligjencin e individit jan konzervative. Kur analizohet materiali i tyre dshmues, tregohet se ato i ln pas dore kushtet shoqrore ose i shndrojn n mnyr jokritike n cilsi t dhna t individit. Pr shembul, testet e inteligjencis u jan prshtatur meshkujve t bardh nga klasa e mesme; pr kt arsye shum grupe t paprivilegjuara, zezakt, emigrantt, grat dhe t tjert shpeshher kan koeficiente inferiore t inteligjenciis (Hider, 1978). Stabiliteti emocional T jesh emocionalisht stabil, do t thot t reagosh emocionalisht n mnyr adekuate n t gjitha situatat, qoft kualitativisht ose kuantitativisht (kualitativisht , p.sh. n varrimin e dikujt t ndjesh pikllimin, kuantitativisht n ato momente nuk duhet menduar pr vetvrasje). Pr personat emocionalisht jostabil sht karakteristike q e humbin leht kontrollin mbi sjelljen e vet dhe veprojn emocionlisht n mnyr impulsive dhe joadekuate. Shembull m drastik pr kt sht vrasja nga afekti ose si e quan Ligji penal vrasje n ast. Vrassi kryen krimin n gjendje t njfar lloji marrzie emocionale t prkohshme. Mirpo, pr fat, nuk prfundon do jostabilitet emocional me vrasje. N rastet m t shpeshta do gj prfundon me delikte, si sht rrahja, lndimi, hakmarrja etj. PROBLEMET E MOTIVIMIT KRIMINAL Duke studiuar sjelljen psikologjikokriminale nga aspekti individual psikologjik imponohet nj nga shtjet themelore, e kjo sht shtja e motivimit kriminal. Pse disa individ n disa situata bhen delikuent, e t tjert jo? E dim se gjat t kuptuarit t motivimit t njeriut n rend t par e vejm kategorin dshirat. Dshira prap ka dy ndarje dy pjes: 1. Pjesa e par prfshin ato procese biologjike, sociale dhe psikologjike q shkaktojn paraqitjen e dshirs n vetdijen ton (nevoja, ndjenja, dshira), dhe 2. Pjesa e dyt prfshin ato procese q shkaktojn ndrmarrjen ose mosndrmarrjen e aksioneve pr plotsimin e dshirave. Poeti Emerson ka thn: Nuk ka krim q nuk e kam dshiruar! E ka dshiruar, por nuk e ka kryer. Dhe kjo sht poenta e ksaj thnieje. Dshirat vrshojn, zgjasin dhe ndryshohen. Disa realizohen, disa jo. Problemi psikokriminal sht pikrisht realizimi i atyre dshirave, e n analogji me kt na imponohen pyetjet, pse pjesa m e madhe e njerzve nuk bhen delikuent? Pse nuk bjn vepra penale? Do ti cekim disa arsye: 1. Nuk kan dshira t gabueshme (gj q sht karakteristik e njerzve normal, nuk do tu paraqiten dshira t gabueshme). 2. Nuk kan raste (thuhet se rastet e bjn njeriun hajn, p.sh. ssht e thn q arsimtart t jen m t ndershm se ekonomistt t cilt kryesisht punojn me para).

3. Nuk kan dijeni, shkathtsi dhe shprehi (thyerja e arks, prodhimi i heroins etj). 4. Nuk kan energji dhe kmbngulsi (prcjellja shumditshe e viktims). 5. Nuk kan qndrueshmri emocionale (pr shum vepra penale nevojitet qndrueshmria emocionale q ti mposht ndjenjat eventuale t mshirs, p.sh. tek disa vrasje politike, etj). 6. Kan nj sistem t ndrtuar t normave morale (fjala sht pr sistemin e internacionalizuar mir t normave morale vetdija jon q na bren edhe ather kur kt nuk e dshirojm). 7. Kan frik nga sanksionet dhe dnimet. ( frika q t mos na zn dhe t na dnojn sht kufiri i fundit q na pengon t mos kryejm ndonj veprim kriminal). N t ciln mnyr delinkuenti ia del ta mposht frikn nga sanksionet pr veprn e kryer: 1. Ndihmsit pr mposhtjen e friks jan afektet (vrasja). 2. Optimizmi kriminal shum kriminel shpresojn se kurr nuk do t kapen. 3. Rreziku i parallogaritur - pa rrezik nuk ka fitim. 4. Ekzistimi i sistemit tjetrfare t normave morale (hakmarrja e gjakut). T gjitha veprat penale mund ti ndajm n dy grupe: a) T qllimshme: jan t motivuara nga interesi, hakmarrja, ndihma e t tjerve, detyra, mbrojtja, knaqja seksuale, krshria. b) Veprat e paqllimshme: ato q jan br pa vullnetin e subjektit: ndodhin pr kto arsye: pakujdesia, rastisja, mosdija, hutia, impulsi afektiv, rregullimi shoqror.

KAPTINA 15. PSIKOLOGJIA E KOMUNIKIMIT Komunikimi tek njeriu sht mjaft intensiv, kompleks dhe i llojllojshm. Ai edhe pr nga shpeshtsia tejkalon komunikimin shprehimisht t kafshve. Ai sht prcjells i prhershm i aktivitetit t njeriut. Pothuaj n t gjitha format e sjelljes s njeriut sht i prfshir. Kur nuk komunikon me njerzit e tjer, njeriu i drejtohet vetvetes, komunikon me veten. Komunikimi tek njeriu sht mjaft i zhvilluar, i ngritur dhe kompleks. Ai mbshtetet edhe n shenja q jan vetm sinjale, por para s gjithash mbshtetet n simbole. Simbolet q njeriu i shfrytzon n komunikimin e vet jan mjaft t shumta dhe t ngritura n sisteme komplekse. Komunikimi, pastaj, sht shum i llojllojshm dhe realizohet me an t mjeteve t ndryshme. Pr njeriun sht karakteristik komunikimi me fjal. Por nuk realizohet vetm me fjal por edhe me figura, skema dhe shenja t ndryshme arbitrare. Lloj i rndsishm i komunikimit t njeriut sht komunikimi joverbal me an t llojeve t ndryshme t lvizjeve si dhe me an t pozits n hapsir. N saje t shfrytzimit t mjeteve teknike komunikimi i njeriut nuk sht vetm komunikim me an t kontaktit t drejtprdrejt, sy m sy, por arrin prej nj personi deri te personat e tjer n largsi q ndonjher nuk mund t merren me mend. Komunikimi ka tek njeriu funksionin ekspresiv dhe apelativ. Me shenja t ndryshme, me lvizje ekspresive t fytyrs, t trupit dhe t pjesve t tij, mund t shprehen dhe nga ana e personave t tjer t regjistrohen gjendjet e shumta t brendshme t njeriut: emocionet, qndrimet, karakteristikat e personalitetit. Si funksione t komunikimit tek njeriu mund t dallojm ato funksione q i kan shenjat, simbolet dhe sinjalet, q njeriu i shfrytzon gjat komunikimit. Zakonisht ceken tri funksione: - funksioni i reprezentimit, - q konsiston n at q shenja t qndroj n vend t dikahit, zvendson dika; at funksion e kan edhe simbolet edhe sinjalet; - funksioni i komunikimit q mbshtetet n faktin q shenjat jan barts dhe prcjells t domethnieve; kt funksion e kryejn simbolet, - funksioni shprehs manifeston gjendjet dhe veorit e brendshme t njeriut edhe kur nuk ka pr qllim q t komunikoj pr kte; ky funksion sht e lidhur me sinjale (E.L. Hartley dhe R.E. Hartley 1959, fq. 16) Llojet e komunikimit jan: - Intrapsikik: ajo q ndodh n kuadr t psikiks, q sht e origjins psikike dhe zhvillohet n kudr t saj me theksim q proceset t mos prhapen m tej: a) transcendent

b) intrapersonal - reversibil (do gj q thuhet mund t trhiqet), - diskret (nuk shkojn nga jasht) interpersonal (disa ose 5-6 njerz) publik(nj person me shum njerz) masovik (me an t mediave dhe t kontrollit)

ireverzibile

Komunikimi i njeriut sht i shumllojshm. sht e mundur, para s gjithash, t dallohet komunikimi verbal ose linguistik nga komunikimi joverbal ose jolinguistik. I pari sht me an t fjalve gojore ose t shkruara. Si sistem t simboleve komunikimin verbal karakteristik pr ndonj komunitet kulturor, e quajm gjuh. Komunikimi joverbal mbshtet n lvizje dhe n raporte hapsinore. Komunikimi joverbal sht i ashtuquajturi komunikimi paralinguistik q lidhet me shqiptimin e fjalve, por nuk sht n baz t prmbajtjes s fjalve. sht e mundur t dallohen llojet e komunikimit edhe n baz t kritereve t tjera. N baz t asaj se komunikimi a realizohet me shfrytzimin e ndonj mjeti teknik ose pa te dallohet komunikimi i indirekt dhe i drejtprdrejt. Edhe pse kuptuar tekstualisht nuk ka komunikim t drejtprdrejt, sepse edhe pr bised sy m sy nevojitet ajri si barts i zrit, pr komunikim t drejtprdrejt flasim kur nuk ka shfrytzim t aparaturs teknike. I till sht edhe komunikimi me an t stabilimenteve t veanta, pr shembull me an t telefonit ose t porosive telegrafike. Komunikimi indirekt i dedikohet nj numri t madh personash, komunikim masiv, sepse gjithmon realizohet prmes disa mjeteve pr tiu drejtuar masave. Mund t jet me an t komunikimeve t ndryshme masovike: t shtypit, filmit, radios, televizionit. Me komunikimin njkahor, n kuptim t veant mund t shnohet edhe komunikimi i pasuksesshm ku bashkbiseduesit nuk reagojn n prmbajtjen reale t komunikimit por, duke mos u kujdesur pr at q komunikohet, paraqesin dhe diskutojn vetm pr at q kan dashur ta thon. Formalisht komunikimi i till sht dykahor dhe reciprok, por realisht sht njkahor. Q t mund t flasim pr komunikimin e suksesshm, sht e nevojshme q ai i cili e merr porosin t kuptoj ka porosit komunikuesi me an t saj dhe n reaksionin e vet kthyes t kujdeset pr at prmbajtje. Komunikim i suksesshm sht procesi q bn nj varg komunikimesh dhe reagimesh reciproke, me rast secili prej pjesmarrsve komunikimin e vet e formon sipas reagimit t pjesmarrsit tjetr n te. Komunikimi i suksesshm ssht e thn t shpie n pajtimin e mendimeve, por duhet t paraqes shkmbimin real t mendimeve. Sipas ktij kriteri sht e mundur, pra, t dallohet komunikimi i sukseshm dhe i pasuksesshm. Dallim psikologjikisht i rndsishm qndron midis komunikimit interpersonal dhe intrapersonal. Komunikimi sipas definicionit sht interpersonal, manifestim i shenjave ndaj t cilave reagon personi tjetr, e nse shenja sht simbol prcjellja e domethnies prej nj personi tek tjetri. Por sht e mundur q simbolet ti drgohen edhe vetvetes. Duke i shfrytzuar simbolet verbale njeriu vetvetes ia paraqet arsyet dhe kundrarsyet pr at q t pranoj ose t mos pranoj dika, t bj ose t mos bj dika. N kt mnyr e orienton sjelljen e vet dhe bn vetkontrollin. Kjo, sipas rregulls, nuk

sht vetm vetkritik, por edhe kontroll i internacionalizuar shoqror sepse prmbajtjet e t folurit t brendshm rregullisht lidhen me botkuptimet dhe normat shoqrore. Komunikimi verbal Mjeti m i rndsishm i komunikimit tek njeriu sht t folurit. T folurit dhe komunikimi foljor ose verbal mbshtet n aftsin e njeriut q t prodhoj zra (fonema) mjaft t llojllojshme, si dhe n aftsin q zrat ti lidh n grupe q bhen bartse t domethnies, n fjal (morfem) dhe m tej n sisteme fjalsh. T folurit me z dhe gjuha e ndrtuar mbi te sht forma m e rndsishme e komunikimit t njeriut sepse paraqet sistemin social simbolik. Kjo do t thot se, me an t gjuhs s caktuar, me goj dhe me shkrim, mund ti komunikojn prjetimet e veta dhe ti komunikojn njohurit e veta nj rreth i gjer individsh, t gjith ata q i takojn nj komuniteti t caktuar gjuhsor dhe q e kan prvetsuar domethnien e kombinimeve t zrave t gjuhs s caktuar dhe rregullat e ligjet e prdorimit t tyre. T folurit dhe gjuha jan mjet i rndsishm i komunikimit, sht thn, sepse shenjat q i shfrytzon (fjalt), jane bartse t domethnies, t t ashtuquajturs domethnies denotative. Domethnia denotative sht domethnie q sht e njjt pr t gjith ata q e shfrytzojn gjuhn e caktuar. Fjalt posedojn, sipas rregulls, edhe nj domethnie plotsuese, t ashtuquajturn domethnien konotative. Domethnien konotative e caktojn (Kreq D. dhe bashkpuntort, 1972) si ndjenja dhe qndrime q bashkohen me simbolin. Llojet dhe veorit e komunikimit verbal Llojet e komunikimit verbal duke pasur parasysh qllimin jan:

- kognitiv - ekspresiv - persuaziv - social

komunikimi

Veorit e komunikimit verbal jan: fjalt jan pasqyrim simbolik i mendimit; domethnia e fjalve sht me marrveshje; kuptimi zhvillohet nga konteksti verbal n t cilin prdoret fjala; komunikimi verbal n pjesn m t madhe sht nn kontrollin e vetdijes.

Komunikimi joverbal Pr njeriun sht karakteristik komunikimi verbal. Por as te njeriu komunikimi nuk sht vetm verbal. Njeriu shfrytzon vazhdimisht edhe shenjat joverbale si jan theksimi i tingujve prkats gjat t folurit, pauzat dhe dallimet n ritmin e t folurit dhe

variacionet e tjera prcjellse gjat shqiptimit t fjalve. Por njeriu shfrytzon forma t ndryshme joverbale t sjelljes jo vetm si plotsim i t folurit por edhe si mnyra t pavarura dhe mjaft t shpeshta dhe t rndsishme t komunikimit: ndryshimi n shprehjen e fytyrs dhe t lvizjeve, prekja trupore dhe dallimet n distancn nga personi tjetr, orientimi dhe mbajtja e shikimit. Disa prej ktyre shenjave shrbejn si sinjale, disa si simbole e shum prej tyre edhe si simbole edhe si sinjale. Mund t jen bartse t domethnies mjetet me ann e t cilave drgohen porosit e prmbajtjes s caktuar. Por shpeshher jan vetm shprehje e paqllimshme e ndonj gjendjeje t organizmit: t ndjenjs pozitive ose negative, t disponimit, t simpatis dhe t dashuris ndaj dikujt ose urrejtje dhe armiqsi ndaj personit t caktuar (Argyle, 1975.) Komunikimi joverbal thekson, prsrit, zvendson, plotson dhe i kundrvihet komunikimit verbal. Komunikimi joverbal ka funksion t shumfisht. Prve t tjerash: a) ofrimi i informatave lidhur me at se personi tjetr a po e prcjell me kujdes ka i komunikon bashkbiseduesit p.sh. me lvizjen e koks; b) shnimi i momentit kur gjat konverzimit duhet t merret fjala dhe t flitet, e kur t ndrpritet t folurit dhe t dgjohet, sinkronizimi i komunikimit me fjal t tjera, p.sh. me an t lvizjeve t ndryshme me t cilat shnohet miratimi ose mosdurimi ; c) Shprehja e qndrimeve reciproke personale, pozitive dhe negative p.sh. me afrimin ose largimin reciprok n komunikim; d) ilustrimi i prmbajtjes s komunikimit verbal pr shembull me mbshtetjen e ndonj aksioni me an t lvizjes; e) dhnia e informats retroaktive lidhur me reagimin n komunikatn e dhn, duke informuar, prve tjerash, a sht kuptuar ka ka thn bashkbiseduesi, a pajtohet me te ose jo, a i besohet ose jo shum shpesh me an t formave t caktuara t ekspresionit facial; f) zvendsimi pr komunikatn q prndryshe paraqitet me an t shenjave verble si sht shfrytzimi i shenjave t gjesteve tek shurdhmemect; g) komunikimi pr vetveten, njoftimi pr personalitetin e vet, me qllim ose pa qllim p.sh. me mnyrn e caktuar t veshjes n mnyr q t vihet n dukje roli shoqror vetanak ose (paqllimshm) manifestimi me an t mnyrs s reagimit emocional t veorive t temperamentit; h) funksioni mjaft i shpesht dhe mjaft i rndsishm ekspresioni i emocioneve, shprehja e t cilave sht pjes prbrse e reagimit emocional, e q njeriu i shfrytzon edhe si shenja sociale q sht n gjendje edhe ti kontrolloj, - i shrbejn ksaj, prve begatis s shprehjes faciale, edhe shenja t tjera t shumta joverbale (Argyle, 1969). Aspektet e komunikimit joverbal Dallojm kto aspekte t komunikimit joverbal: - Ekspresioni vokal - aspekt i fuqishm i komunikimit verbal jan melodika (lartsia e zrit), dinamika (fuqia e zrit), ritmika (ritmika e sinjalit) , agogika (metrika, shfrytzimi pauzave, frymmarrja, kndimi dhe do gj q zri i njeriut sht n gjendje t prodhoj).

Ekspresioni facial sipas shum hulumtuesve aspekti m i rndsishm i sjelljes joverbale sht shprehja e fytyrs. Olport konsideron se kjo sht qendra e prjetimit t vetes, kurse Birdvistel i ka veuar 250 000 shprehje t ndryshme t njeriut. Struktura specifike e shprehjes faciale jep vuln individuale t do njeriu. Ekspresioni i gjestikular sht studimi i lvizjeve t duarve n komunikim dhe ka t bj me sjelljet q nuk kan domethnie absolute vetvetiu, por i fitojn n kontekstet dhe n raportet e caktuara. Ekspresioni postural pes pozitat themelore t trupit jan: qndrimi n kmb, qndrimi ulur, qndrimi galuc , qndrimi gjunjazi dhe qndrimi shtrir dhe jan njsi themelore nga t cilat kombinohen t gjitha pozitat e tjera. Ekspresioni proksemik edhe studimi i kontakteve trupore, n rastet m t shpeshta rnditet n format m primitive t pozits joverbale t njeriut. Sjellja spaciale lvizja n njfar mnyre sht ekzistimi n hapsir. Ajo i bashkon, por edhe i drejton t gjitha format e tjera t shprehjes n hapsir. Me termin sjellje spaciale nnkuptohet afrsia, orientimi, sjellja territoriale dhe lvizjet n rrethinn fizike. Ritmi ajo q sht shum e qensishme, jo vetm n hulumtimin e t hecurit, por edhe n hulumtimin e komunikimit joverbal n prgjithsi jan ritmi dhe shpejtsia e sjelljes shprehse, pr t cilat konsiderohet se n t njjtn koh jan ekspresive, por edhe t integruara n faktorin organizues t nj personaliteti. Lvizja n hapsir lvizja sht makro njsi e analizs joverbale. Sipas Olportit ekzistojn shtat forma t matshme t hecjes: rregullsia, shpejtsia, forca, gjatsia e hapit, elasticiteti, caktimi i drejtimit dhe ndryshueshmria. N baz t tyre mund t manifestohen karakteristikat e caktuara t karakterit, gj q mundson edhe vlersimin e tyre. Veshja dhe aspektet e tjera t dukjes veshja dhe stolit e ndryshme trupore gjenden nn kontrollin e atij q i mban ( pr dallim nga flokt dhe ngjyra e lkurs q vetm pjesrisht mund ti kontrolloj). Shkarravitja, vizatimi dhe pikturimi studimi i shprehjes simbolike t njeriut tregon se do gj mund t marr edhe domethnie simbolike: objektet natyrore, bimt, kafsht dhe sjelljet e llojllojshme t njeriut.

Dallimet dhe lidhjet midis komunikimit verbal dhe joverbal Midis komunikimit verbal dhe joverbal ekzistojn dallime. Argajl (Argyle, 1969) cek kto katr dallime kryesore: 1. t folurit sht veanrisht i prshtatshm pr komunikim t karakteristikave t objekteve dhe t personave, kurse komunikimi verbal pr shprehjen e emocioneve, t qndrimeve interpersonale dhe t disa aspketeve t tjera t raporteve interpersonale, vemas kur sht jotaktike q emocionet dhe qndrimet t komunikohen n mnyr direkte; 2. komunikimin gjuhsor e drejtojm n mnyr t vetdijshme dhe sipas planit, kurse komunikimi verbal shpeshher sht i pavetdijshm ose joplotsisht i

vetdijshm, m tepr spontan, shpeshher i paqllimshm dhe m i lirshm se kontrolli i personalitetit; 3. pr t folurit sht i nevojshm aktiviteti i pjesve t caktuara t sistemit qendror nervor, kurse baz pr nj pjes t konsiderueshme t komunikimit joverbal sht aktiviteti i qendrave t caktuara subkortikale; 4. t folurit sht sistem i kodeve arbitrare n baz t kombinimit t zrave, (kurse t folurit me shkrim sht kombinim i shenjave me shkrim pr zrat) pr shnimin e objekteve, t raporteve dhe t ideve, dhe shenjat joverbale n nj mas t konsiderueshme jan shenja ikonash d.m.th. figurash t objekteve reale ose t pakoduara n baz t reaksionit t bazuar. Ktyre karakteristikave sht e nevojshme tju shtohen edhe dy: 1. fjalt q shfrytzohen n komunikimin verbal gjithher jan bartse t domethnies, kurse elementet joverbale t komunikimit shpeshher jan vetm sinjale me t cilat shprehet gjendja e caktuar e organizmit por nuk bart dhe nuk komunikon me qllim ndonj porosi; 2. me fjal dhe me kombinimet e tyre kemi mundsi q t komunikojm njohurit dhe prjetimet lidhur me shum veori t realitetit, raportet e ndrlikuara, idet e ndryshme q me an t shenjave joverbale nuk do t ishim n gjendje ti shprehim, kurse shenjat joverbale, nse ndonjher jan mjet m suptil i shprehjes, para se gjithash jan pr shprehjen e disa emocioneve dhe t raporteve interpersonale. Komunikimi interpersonal N procesin msimor komunikimi interpresonal ka t bj me komunikimin direkt t dy ose m shum personave sy m sy dhe nnkupton format e komunikimit verbal, joverbal dhe fizik. N kuptimin didaktik mund ta prcaktojm edhe si interaksion n t cilin nj person ia prezanton disa prmbajtje personit tjetr n mnyr q t ndikoj n sjelljen e tij. Komunikimi interpersonal (personal) shnon t folurit e brendshm t folurit vetvetes ose t folurit me vetveten q zhvillohet n brendin e njeriut (proceset n tru). Njeriu prpiqet q me an t komunikimit t brendshm t vendos baraspeshn psikike dhe t arrij stabilitetin kognitiv dhe afektiv. Pasi q ndodh brenda subjektit, komunikimi interpersonal prfshin mendimin dhe ndjenjat e tij, proceset e vetdijshme dhe t nnvetdijshme. Komunikimi personal dhe apersonal Komunikimi interpersonal mund t shnoj interaksionin direkt midis dy ose m shum personave, e gjithashtu edhe interaksionin tek i cili ekziston ndrmjetsuesi (media). Duke pasur kt parasysh mund t flasim pr komunikimin personal dhe apersonal. Tek ky lloj komunikimi sht e dukshme se n ndarje nisemi nga lloji i medias, prkatsisht nga ajo se a sht fjala pr median e gjall ose jo t gjall. Kur dy

ose m shum persona komunikojn drejtprdrejt, pa ndrmjetsim t medias, bhet fjal pr komunikimin personal. Pr dallim nga komunikimi personal, komunikimi apersonal n ndrmjetsimin e vet prfshin median. Arsimtari tek ky lloj komunikimi shpeshher paraqitet si medie komplementare. Vlera pedagogjike e komunikimit personal sht m e theksuar pr shkak t drejtprdrejtsis s saj, prandaj ajo n kt aspekt sht mbi do komunikim apersonal. T dgjuarit dhe t folurit Komunikimi fillon ather kur nj person i drejtohet tjetrit sepse ka ndonj nevoj q dshiron ta plotsoj dika q ndodh tek ai person. N mnyr q n procesin msimor t zhvillohet komunikimi i sukseshm midis arsimtarit dhe nxnsit, sht e nevojshme t verifikohet vazhdimisht ka ka dgjuar nxnsi dhe si ai e ka kuptuar at. Ai, pra, do t reagoj n porosin e pranuar, e jo n porosin e drguar prej nesh. Pr kt arsye sht e domosdoshme t bhet verifikimi i porosis s pranuar me an t krkess, t dhnies dhe t marrjes s informatave retroaktive nga bashkbiseduesi. Biseda zhvillohet me sukses kur jemi t sigurt se bashkbiseduesi na ka dgjuar sakt dhe na ka kuptuar drejt. N suksesin e biseds ndikojn disa faktor, e para se gjithash drguesi i porosis, marrsi i porosis dhe rrethanat n t cilat zhvillohet biseda. Parakusht pr bisedn e suksesshme, prve elementeve tashm t numruara, gjithsesi sht edhe shkathtsia e trheqjes s vmendjes t atij t cilit i drgohet informata, prkatsisht porosia. Pasi q situatat n procesin edukativ arsimor, sipas rregulls, jan situata t takimit t t rriturve me fmijt, dgjimi dhe t folurit e drejtuar fmijve, na intereson veanrisht, sepse ssht njsoj se si vepron dgjimi dhe t folurit tek fmijt dhe si e pranojn fmijt at. Me fmijt bisedojm me sukses kur ata kuptojn dhe e pranojn at q dshirojm q ata ta kuptojn. Shkathtsia e dgjimit aktiv N jetn e prditshme 50% t komunikimit e prbn t folurit, kurse 50% t dgjuarit. Ja se si mund t kuptojm se nuk po dgjojm: kur i krahasojm t tjert me veten, kur kemi qndrim negativ ndaj njerzve (p.sh. kur bashkbiseduesi sht i marr ose i mrzitshm...), kur japim kshilla, kur qetsojm, kur pajtohemi doher, kur mendojm pr at se si do t prgjigjemi, kur krkojm domethnien e fshehur. Llojet e mosdgjimit: - pseudo dgjimi, - dgjimi njshtresor, - marrja e fjals, - dgjimi n prit. Dgjimi aktiv nnkupton kta hapa: - t vendoset q t bhet dgjimi, - t shikohet bashkbiseduesi n sy,

t pyetet t parashtrohen pyetje, t bhet parafrazimi, t mos flitet shum m shum t dgjohet, t mos ndrpritet personi q flet, t shfrytzohet heshtja - heshtja sht dukat ather drgohen shum m tepr porosi joverbale; t shmangen lvizjet q e pengojn tjetrin, sepse kjo do t thot se mungon dgjimi aktiv.

Problemet n komunikimin interpersonal 1. mekanizmi mbrojts i atij q dgjon, dika q pengon transmetimin e ndonj porosie, rezistenca q del nga frika nga humbja e autoritetit ose nga e panjohura, kshtu q njerzit dgjojn n mnyra t ndryshme; 2. paqartsia e porosis: dikujt duhet ti tregohet dika n at mnyr q at t mund ta reprodukoj fmija 6 vje; 3. porosit e fshehta leximi midis rreshtave; 4. statusi nse dikush ka rolin e udhheqsit kjo sht m e leht; 5. prshtatshmria e rrethins nse sht e padenj mund t jet problem. Rrethina n t ciln bhet komunikimi na drgon porosi t llojit: shefi vartsi (vetm do t bisedojm, nuk ka lidhje me hierarkin), shefi vartsi (un jam shef, ti je vartsi, m dgjo dhe mos fol).Eprort, m shum i shohin n sy vartsit, kurse vartsit shikojn n dysheme derisa dgjojn. 6. armiqsia emocionet negative e bjn komunikimin m t dobt pr shkak t emocionit q ka intensitet t fuqishm( Pajevi, 2005,fq. 19). do strvitje serioze pr zhvillimin e biseds krkon q t dgjohet n pes plane t ndara n mnyr t qart 1. dgjimi kontekstual fjala sht pr at q t konstatohet ka sht krkesa reale, nevoja e vrtet; q t vrehet suaza e bashkbiseduesit dhe t pyesim pr historin e tij personale; 2. dgjimi i distancuar ktu sht fjala pr at q duhet t prvetsohet tendenca q vet ti induktojm prgjigjet, ti seleksionojm informatat, t kuptojm przierjen afektive personale. Msohet se si gjithnj e m shum prhapet dgjimi personal; 3. dgjimi analitik fjala sht pr identifikimin e motiveve t bashkbiseduesit, t roleve t tija afektive; pr t vrejturit e lojs s tij t agresivitetit, pr njohjen dhe lokalizimin e mekanizmave mbrojts q i hasim tek ai (projeksioni, identifikimi, shmangia, refuzimi, racionalizimi); 4. dgjimi regulativ ktu sht fjala pr kapitalizmin, pr zhvillimin e konstruksioneve tona n baz t asaj q sht thn, pr riformulimin, pr lehtsimin q bashkbiseduesi t shprehet. Duhet ditur t dgjohet pa shqiptimin e gjykimit vetanak, por duhet t bhet valorizimi dhe t bhet pranimi pa miratim, dhe t vazhdohet me pyetje t hapura; 5. dgjimi senzibil fjala sht pr at q t vrehet edhe ajo q sht jasht domenit t verbales, p.sh. gjestet dhe lojrat e shikimit, nga pak si n radar, dhe

kshtu t krkohen indikacionet lidhur me at q sht thn. Drejtimi i periudhave t heshtjes n bised, si porosi joverbale sht nj nga pikat m t pamiradijshme t strvitjes pr dgjim. (Pajevi, 2005, fq. 20,210. Rregullat e komunikimit t mir Rregullat e komunikimit t mir jan: 1. t dihet kush sht marrs i porosive, t dihet kush na dgjon; 2. ka sht qllimi yn, ka dshirojm tu prcjellim njerzve me t cilt komunikojm; 3. t analizohet klima a jan njerzit t relaksuar dhe t hapur; 4. t vlersojm n kokn ton ka dshirojm tu porosisim t tjerve, 5. t komunikohet me fjalorin e atyre t cilve ua prcjellim porosin sht karakteristik e rndsishme e personalitetit t dij ti prshtatet ndonj publiku q i drejtohet; 6. nse dikush nuk e ka kuptuar, ather at duhet tua sqarojm njerzve t cilve ua prcjellin; 7. nse reaksioni edhe m tej sht negativ, nuk do t sillemi n mnyr agresive dhe t prsrisim t njjtin tregim pr shembull ndoshta nuk jam shprehur mir do t prpiqem prsri.

PRMBAJTJA FAQE PARATHNIE.....................................................................................................2 1. KA SHT PSIKOLOGJIA?................................................................4 2. METODAT DHE TEKNIKAT E HULUMTIMIT N PSIKOLOGJI..12 3. PSIKOLOGJIA E SJELLJES DHE E ZHVILLIMIT T BISEDS INFORMATIVE ME PERSONA T DYSHUAR.........23 4. BAZAT ORGANIKE T JETS PSIKIKE T NJERIUT...................39 5. PERSONALITETI.................................................................................49 6. MOTIVACIONI.....................................................................................60 7. EMOCIONET.........................................................................................68 8. INTELEGJENCIA..................................................................................79 9. NDIJIMET DHE PERCEPTIMET.........................................................85 10. T MENDUARIT.................................................................................101 11. T MSUARIT, KUJTESA, HARRESA............................................107 12. RREGULLIMET PSIKOLOGJIKE...................................................120 13. STRESI DHE SHNDETI TRUPOR...................................................122 14. PSIKOLOGJIA SOCIALE DHE KRIMINALITETI..........................127 15. PSIKOLOGJIA E KOMUNIKIMIT....................................................136