GENETİK

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1953 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1033
GENETK
Yazarlar Do.Dr. Berrin AYAZ TYL (nite 3, 4, 5, 6, 9) Do.Dr. Hlya SVAS (nite 1, 10) Do.Dr. Zerrin NCESU (nite 2, 7, 8) Yard.Do.Dr. Emel ERGENE (nite 11)
Editr Do.Dr. Hlya SVAS
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do.Dr. Murat Ataizi Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Taner iman Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Genetik
ISBN 978-975-06-0641-0
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 350 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2009
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Kapsam ve nemi....................................................................
GR .............................................................................................................. GENETN TANIMI VE KAPSADII ALANLAR......................................... GENOTP - FENOTP VE EVRE LKS................................................... Genotip ve Biyosferimizin Fenotipi ............................................................. GENETN DOUU ................................................................................. MENDEL GENETNDEN GEN MHENDSLNE BLMN GELM ........................................................................................ GNMZDEK NEML GELMELER VE GENETN GELECE ...... Genetik Kopyalama ..................................................................................... nsan Genom Projesi ve Gen Tedavisi ........................................................ Genetii Deitirilmi Organizmalar ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 4 7 8 9 10 10 11 13 15 17 18 19 19 19
1. NTE
Genetiin Esaslar .................................................................... 20

GR .............................................................................................................. KROMOZOMUN YAPISI VE ETLER ...................................................... Kromatin Yaps ve Kromozom Organizasyonu.......................................... Dier Kromozom Tipleri ............................................................................. Lamba Fras Kromozomlar................................................................... Dev Kromozomlar................................................................................... MTOZ BLNME ........................................................................................ Hcre Dngs ............................................................................................. Mitoz Blnme ve nemi ............................................................................ MAYOZ BLNME....................................................................................... I. Mayoz Blnme......................................................................................... II. Mayoz Blnme ...................................................................................... EEYL REYEN CANLILARDA YAAM EVRMLER ............................... Basit Yapl karyotlarda Yaam evrimi ................................................... Bitkilerde Yaam evrimi ............................................................................. Hayvanlarda Yaam evrimi ........................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21 21 23 26 26 26 27 27 28 30 31 32 32 33 34 34 37 38 39 40 40 41
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Mendel Genetii....................................................................... 42
GR .............................................................................................................. MENDELN BAARISI................................................................................... Kavramlar ve Semboller................................................................................ MONOHBRT APRAZLAMA VE MENDELN I. YASASI .......................... Test aprazlama ile Monohibrit Genotipin Belirlenmesi............................ DHBRT APRAZLAMA VE MENDELN II. YASASI................................. Test aprazlama ile Dihidrit Genotipin Belirlenmesi ................................. MENDEL YASALARININ MAYOZ BLNME LE AIKLANMASI ............. MENDEL GENETNDE MATEMATKSEL YAKLAIMLAR........................ Khi-kare Analizi ile Mendel Genetiindeki Olaslklarn Hesaplanmas .... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 43 43 44 45 47 49 51 52 53 54 57 58 59 60 60 62
4. NTE
Mendel Genetiinden Sapmalar............................................. 64

GR .............................................................................................................. FARKLI ALLEL ETKLEMLER VE MENDEL MONOHBRT ORANINDAN SAPMALAR ............................................................................. Yar Dominantlk (Eksik Dominantlk) ........................................................ Kodominantlk (E Basknlk)....................................................................... ldrc Gen Etkileimi (Letalite) .............................................................. Dominant Letal Genler ........................................................................... ekinik Letal Genler ............................................................................... FARKLI GEN ETKLEMLER VE MENDEL DHBRT ORANINDAN SAPMALAR .................................................................................................... Dominant Epistazi ......................................................................................... Resesif Epistazi .............................................................................................. ift Epistazi (Engelleyicilik).......................................................................... ift Resesif Epistazi (Tamamlayclk) .......................................................... ift Dominant Epistazi .................................................................................. FENOTP ETKLEYEN FAKTRLER VE GEN FADELERNN POPULASYONDAK ETKNL................................................................... Etkinlik ve Etkinlik Derecesi ........................................................................ GENETK APRAZLAMA VERLERN SAPMA BAKIMINDAN DEERLENDRME ......................................................................................... Monohibrit Kaltm in rnek ..................................................................... Dihibrit Kaltm in rnek........................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65 65 66 67 68 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 78 80 82 83 84 85 85 87
indekiler
Genetik Mekanizmalar I ........................................................ 88

GR ............................................................................................................. OK ALLELL GENLERN KALITIMI: MULTBL ALLELZM......................... Hayvanlarda ok Allelli Genler.................................................................... Bitkilerde ok Allelli Genler ........................................................................ nsanlarda ok Allelli Genler ....................................................................... ABO Kan Gruplar................................................................................... MN Kan Gruplar..................................................................................... Rh Antijenleri........................................................................................... BALI GENLERN KALITIMI ........................................................................ REKOMBNASYON VE GENETK HARTALAMA........................................ OK GENL (KANTTATF) KALITIM .......................................................... ok Genli Kaltmn zellikleri ve nemi .................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89 89 90 91 91 92 94 94 96 97 100 103 105 106 107 108 108 109
5. NTE
Genetik Mekanizmalar II ........................................................ 110

GR ............................................................................................................. CANLILARDA EEY BELRLEYEN MEKANZMALAR ................................ Fenotipik (evresel) Eey Tayini ................................................................. Genotipik Eey Tayini ................................................................................. XX-X0 Mekanizmas ............................................................................... ZZ-ZW Mekanizmas .............................................................................. Kromozom Saysna Bal Eey Belirleme ........................................... XX-XY Mekanizmas .............................................................................. Drosophilada X / Otozomal Kromozom Seti Oranna Gre Eey Belirlenmesi ......................................................................... X VE Y KROMOZOMLARININ ZELLKLER ............................................ X Kromozomu ve naktivasyonu ................................................................ Y Kromozomu .............................................................................................. EEYE BALI KALITIM ............................................................................... X-Bal Kaltm ............................................................................................. X-Bal Genlerin ekinik Kaltm ........................................................ X-Bal Dominant Kaltm ..................................................................... Y-Bal Kaltm (Holandrik Kaltm) ........................................................... EEYN ETKLED VE SINIRLADII KALITIM ....................................... EKRDEK DII (STOPLAZMK) KALITIM ............................................... Anasal Kaltm (Organel Kaltm) ............................................................... Mitokondriye Bal Kaltm........................................................................... Kloroplasta Bal Kaltm ............................................................................. Anasal Etki: Kromozomal Genlerle Sitoplazmik Faktrlerin Etkileimi .... Enfeksiyon Kaltm: Hcresel Simbiyontlar ................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 111 111 112 113 113 113 113 113 115 115 115 116 117 117 118 120 121 121 122 123 123 124 125 127 128 129 130
6. NTE
vi
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 130 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131
7. NTE
Genetik Maddenin Yaps ve levleri .................................... 132

GR ............................................................................................................. NKLEK ASTLERN YAPISI VE LEVLER .............................................. Nkleik Asitlerin Yap Talar ..................................................................... DNA Moleklnn Yapsal zellikleri ....................................................... RNA Moleklnn DNAdan Farkl zellikleri ve eitleri ...................... Genetik Maddenin levi ............................................................................. Genetik Kod ................................................................................................. GENETK BLGNN DEVAMLILII: DNA SENTEZ .................................. DNA Replikasyonu ....................................................................................... karyotlarda DNA Replikasyonu ................................................................ Prokaryotik ve karyotik Hcrelerde Replikon ........................................ GENETK BLGNN EVRM: RNA VE PROTEN SENTEZ .................... Prokaryotik Hcrelerde Transkripsiyon .............................................. karyotik Hcrelerde Transkripsiyon ................................................. ncl-RNA Molekllerinin Transkripsiyon Sonras Deiimi ............. PROTEN SENTEZ (TRANSLASYON) ........................................................ Protein Sentezinin Safhalar .......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 133 133 133 134 135 137 138 139 141 142 143 144 144 146 147 148 149 153 154 155 155 156 156
8. NTE
Gen fadesinin Kontrol .......................................................... 158

GR .............................................................................................................. PROKARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL................................. Transkripsiyonun Negatif Kontrol.............................................................. Laktoz Operonu ...................................................................................... Triptofan Operonu .................................................................................. Transkripsiyonun Pozitif Kontrol ............................................................... Arabinoz Operonu .................................................................................. KARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL ..................................... Transkripsiyon Dzeyinde Gen Kontrol.................................................... DNAnn Metilasyonu Gen Aktivasyonunu Engeller ............................. Kromatin Yap Gen Aktivasyonunu Etkiler ........................................... Postranskripsiyon Dzeyinde Gen Kontrol......................................... ncl-mRNAnn Farkl lenmesi .......................................................... Protein Sentezinin Balamasnn Kontrol ............................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 159 159 160 160 161 163 163 164 164 165 166 167 167 168 169 170 171 171 172
indekiler
vii
Genetik Deiim Mekanizmalar............................................ 174

GR .............................................................................................................. MUTASYONLARIN SINIFLANDIRILMASI ..................................................... GENOM MUTASYONLARI ............................................................................ Kromozom Saysnda Meydana Gelen Mutasyonlar ................................... ploidi..................................................................................................... Anploidi ................................................................................................. Kromozom Yapsnda Meydana Gelen Mutasyonlar .................................. GEN MUTASYONLARI .................................................................................. MUTASYONLARA NEDEN OLAN ETKENLER ............................................. Fiziksel Mutajenler ........................................................................................ yonlatrc Radyasyon ........................................................................... yonlatrmayan Radyasyon .................................................................... Kimyasal Mutajenler ...................................................................................... DNA Baz Analou Mutajenler ................................................................ Alkilleyici Kimyasallar............................................................................. Dier Kimyasal Mutajenler ..................................................................... DNA ONARIM MEKANZMALARI ................................................................ Fotoreaktivasyon ile Direkt Onarm............................................................. Alkilasyon Hasarnn Direkt Onarm........................................................... Nkleotit Kesme-karma Onarm .............................................................. REKOMBNASYON LE GENETK DEM ............................................... karyotlarda Homolog Rekombinasyon ..................................................... Prokaryotlarda Rekombinasyon ................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175 175 176 176 176 177 178 182 183 183 183 183 184 184 184 184 185 185 186 186 187 187 188 192 193 194 194 195 195
9. NTE
Populasyon Genetii................................................................ 196

GR .............................................................................................................. POPULASYON VE GEN HAVUZU ............................................................... POPULASYONDA GEN VE GENOTP FREKANSI....................................... ANSA BALI ELEME VE HARDY-WEINBERG ..................................... KURALI .......................................................................................................... Genetik Dengenin Prensibi ......................................................................... ETL GEN ETKLEMLERNDE FREKANSLARIN VE POPULASYON DENGESNN BELRLENMES ............................................. ki Allelin Bulunduu Tam Dominantlk Durumunda Frekans Hesaplama Kodominant Kaltmda Allel Frekans .......................................................... Multibl Allelik Karakterlerin Kaltmnda Frekans ....................................... Eeye Bal Genlerin Allel Frekanslar......................................................... POPULASYON DENGESN ETKLEYEN FAKTRLER .............................. G................................................................................................................. Mutasyon........................................................................................................ Populasyon Bykl ve ansa-Bal Genetik ........................................ Srklenme.................................................................................................... 197 197 198 199 199 199 201 201 203 204 205 206 206 206 206 206
10. NTE
viii
indekiler
Seleksiyon (Doal Ayklanma) ..................................................................... ansa Bal Eleme ...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
207 207 208 209 210 210 211
11. NTE
Genetik Uygulamalar........................... ................................... 213

GR ............................................................................................................. GENETKTE KULLANILAN MODEL ORGANZMALAR .............................. E. coli ............................................................................................................. Saccharomyces cerevisiae (Ekmek Mayas)................................................. Caenorhabditis elegans (pliksi Solucan)..................................................... Drosophila melanogaster (Meyve Sinei).................................................... Arabidopsis thaliana (Hardal Bitkisi) ........................................................... Mus musculus (Fare)..................................................................................... REKOMBNANT DNA TEKNOLOJS VE GEN KLONLAMA....................... Rekombinant DNA Yapm ve Gen Klonlama............................................. DNA Restriksiyon Enzimlerinin zellikleri............................................ Kopyalamada Kullanlan DNA Vektrleri.............................................. Hayvan ve Bitkilere Gen Aktarm ............................................................... DNANIN POLMERAZ ZNCR REAKSYONU (PCR) LE OALTILMASI ............................................................................................. ZGL GENLERN VE mRNALARIN BELRLENMES ................................ DNADAK NKLEOTTLERN BELRLENMES (DZ ANALZ) ............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 213 213 214 214 214 215 216 216 216 217 219 220 221 222 224 226 229 230 231 231 232
Szlk ................................................................................... 233 Dizin ...................................................................................... 237
nsz
ix
nsz
Biyolojinin en ilgi ekici ve heyecan verici dallarndan biri olan Genetik bilimi, Yzylda gelimesine dev admlarla devam etmektedir. Gnmzde, molekler genetik alannda gelitirilen teknolojiler, biliim teknolojisi ile birlikte kullanlmaktadr. Bylece, genetik aratrmalarnn yrtlmesini kolaylamasnn yannda genetik mhendisliinde son derece faydal organizmalarn gelitirilmesi mmkn olmaktadr. zellikle hayvan ve bitki trleri bakmndan zengin eitlilie sahip olan lkemiz iin genetik almalar son derece nemlidir. Bir dier nemli konu ise ekonomik ve kltrel kayplara neden olan ok saydaki eitli genetik hastalklardr. Toplumlardaki bireylerin temel genetik bilgileriyle donatlmas genetik hastalklarla mcadelede byk lde faydal olacaktr. Sahip olunan gen eitlilii potansiyelinin deerlendirilmesi ve genetik hastalklarn azaltlmas; eitim ve aratrma dzeylerinde genetik biliminin dier bilim dallaryla etkileim iinde geni apta kullanlmasyla mmkn olacaktr. Onbir niteden oluan Genetik kitab, biyoloji ile ilgili eitli dallarda rgn ve uzaktan eitim alan rencilere ynelik hazrlanmtr. nitelerin iinde genetiin kapsam ve temel prensipleri, Mendel genetii, eitli genetik mekanizmalar, genetik maddenin yaps, fonksiyonlar ve deiimi, poplasyon genetii ile baz nemli genetik uygulamalar yer almaktadr. nitelerin banda belirlenen Amalarmz ile rencilerin anlamas beklenen hedefler belirtilmektedir. Kitapta yer alan bilgiler uygulamaya ynelik ekil ve emalarla pekitirilmeye allmtr. Her nitede, rencileri dnmeye ve tartmaya yneltmek amacyla Sra Sizde, belirli noktalarda dikkatlerini ekmek iin ise Dikkat blmleri verilmektedir. Baz nitelerin sonunda verilen Yaamn inden blmleri ile rencilere nitede edindikleri bilgilerle ilgili karlaabilecekleri olaylardan rnekler verilmektedir. Her bir nitenin bitiminde verilen Kendimizi Snayalm balkl alma ile rencilerin kendi kendilerini snamalar ve konular daha iyi kavramalar amalanmtr. Kitabn sonunda, temel kavramlarn szlk anlamlarna kolayca ulalmasn salamak iin Szlk yer almaktadr. Kitabn yazlmasnda ve basma hazrlanmasnda ekip olarak zveriyle alan ve emek veren Anadolu niversitesinin retim elemanlar, alanlar ve rencilerine ok teekkr ederim. Editr Do.Dr. Hlya SVAS
1
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Genetiin ve ilgili kavramlarn tanmn yapabilecek, kapsad ve etkileimde bulunduu alanlar aklayabilecek, Genotip ve fenotipi tanmlayabilecek ve evre ile etkileiminin sonularn tartabilecek, Genetiin tarihsel geliimindeki nemli olaylar sralayabilecek, Gnmzde ki nemli genetik gelimeleri anlatabilecek ve gelecei tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Genetik Genotip, fenotip ve evre ilikisi Biyosferin fenotipi Genetiin tarihi geliimi Genetik ve evresel varyasyon Mendel genetii Gen mhendislii Genetik kopyalama Genomik projesi Genetii deitirilmi organizmalar
erik Haritas
GR GENETN TANIMI VE KAPSADII ALANLAR GENOTP - FENOTP VE EVRE LKS GENETN DOUU MENDEL GENETNDEN GEN MHENDSLNE BLMN GELM GNMZDEK NEML GELMELER VE GENETN GELECE
Genetik
Kapsam ve nemi
Kapsam ve nemi
GR
Yaam yalnzca nceden var olan yaamdan meydana gelir. Bakteriler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olmak zere yaamn farkl formlar vardr. Her bir yaam formu benzerini meydana getirir: Koyun kuzuyu at ise tay retir ama her koyun ve her at birbirine tpatp benzemez. Canl gruplar ve zellikle insanlar arasndaki benzerliklerin yeni kuaklara (dllere) nasl aktarld, farkllklarn nasl meydana gelip gelitii her zaman ilgi alan olmutur. nsanlar daha ok eski alarda, bugnk anlamyla damzlk olarak daha verimli bitkileri ve hayvanlar seerek retimleri amacyla basit genetik deneyler yapyorlard. Ancak modern anlamda kaltm mekanizmalarnn anlalmas ve genetiin bir bilim dal olarak ortaya kmas son yzylda gereklemitir.Gnmzde bu kadar gen bir bilim dal olmasna ramen genetik, biyolojik bilimler ierisinde ok nemli bir yere sahip olmutur. nk genetik materyalin yapsn ve ilevlerini bilmek bir canly her ynyle anlayabilmemizin temelini oluturmaktadr. Genetik gnmzdeki yeni teknolojik olanaklarla son derece hzl bir ekilde gelimekte olan bir bilim dal olarak 21. yzyla damgasn vurmaktadr.
GENETN TANIMI VE KAPSADII ALANLAR

Genetik, canllarda biyolojik zelliklerin ana-babadan dllere kaltmnn ve bireyler arasndaki farklln mekanizmasn anlamaya alan biyolojinin bir daldr. Bunu yaparken de genetik madde olan deoksiribonkleik asitin (DNA) doasn, molekler yapsn, organizasyonunu, ilevini, kontroln ve deiimini aratrr. Her canl onlar tanmamza yardm eden, karakter ya da zellik olarak tanmlanan ok sayda, kk vcut ksmlarndan meydana gelir. Karakterler bir trn bireyleri tarafndan kuaklar boyunca aktarlrlar ve bu aktarlma olay kaltm olarak ifade edilir. Organizmalarn akrabalk dereceleri ne kadar yakn ise genellikle karakter saylar bakmndan da o derecede benzerlik gsterirler. Bu yzden ayn trn bireylerinde ortak karakterlerin says ok fazladr. Ancak, ayn ana-babadan olan yavrularda bile zelliklerin benzerlii yine de tpatp deildir. Varyasyon olarak tanmladmz bireyler arasndaki karakter farkllklar, iki ataya sahip organizmalarn eeyli remesi sonucu meydana gelir ve genetiin temel prensibini oluturur. Molekler biyolojik tekniklerin gelimeyle birlikte, bir hcrenin geliimi iin gerekli olan tm aktivitelerin arkasnda DNAnn olduu anlalm ve genetik hzla gelimeye balamtr. Genetik bilimi temel olarak populasyon genetii, sitoge-
4
Genler, bireye zg zelliklerin meydana gelmesinden sorumlu genetik madde olan DNAnn en kk ilevsel blgesidir.
Genetik
netik, molekler genetik, genomik ve gen mhendislii gibi alt dallara ayrlmaktadr. Ancak gnmzde, genetikiler kaltm mekanizmalarn ve genetik maddenin yap ve ilevlerini alrken ekil 1.1de gsterildii gibi eitli bilim dallar ile etkileim ve ibirlii halinde olmak zorunda kalmtr. Bylece, genetik daha nce biyolojinin ayr bir alt dal iken bugn birok bilim dalnn bir araya geldii bir alan olmutur. Disiplinler aras almalar bilimsel geliimin hzn inanlmayacak derecede artrmaktadr. Son 30 ylda, genetikiler genlerin tm ekil 1.1 canl organizmalarn yaamnda merkezi roller oynadn ortaya koymulardr. Bir canGnmzde eitli alt dallar ieren genetik birok bilim daln bir araya getiren bir alan olmutur. lnn her bir karakterinin bilgisini gen birimleri tar. Genler yalnzca fiziksel olarak neye benBiyokimya zeyeceimizi kontrol etmekle kalmayp, ayn zamanda davranlarmzn ve kiiliklerimizin Fizyoloji Tp olumasnda, hastalklara yatknlmzda ve h e n d M i s li yaam sremizde de etkili olmaktadrlar. Nen i Ge k redeyse her gn, bilimsel dergilerde yaynlanan aratrma sonularnn yan sra, popler Sosyoloji Ekoloji basnda da, genetik ve gen mhendislii ile ilGENETK gili son derece arpc haberler geni oranda yer almaktadr (ekil 1.2). Bu nedenle, genetiin neminin anlalmas hzla yaygnlaHukuk Ziraat maktadr. Genetik mhendislii uygulamalar tarm, ziraat, tp ve mikrobiyal fermentasyon gibi eitli alanlarda inanlmaz derece ilerleBilgi Nanoteknoloji mektedir. Tm bu gelimeler, genetik faktrTeknolojisi lerin aile planlamasndan besin retimine, tbbi yntemlere ve hukuksal protokollere kadar yaantmzn tm alanlarnda ne kadar etkili ve gerekli olduunu gstermektedir.
Si to g
en
et
P o p ula sy G e n e ti o n i
en
om
ik
GENOTP - FENOTP VE EVRE LKS

Her canl tuzlu su, tatl su ve kara olmak zere farkl ortamlarda yaar. Bu yaam ortamlar ise kimyasal, fiziksel ve biyolojik zellikleri bakmndan farkllk gsteren daha kk blgeleri ierirler. rnein, dalk alan, ller, derin deniz ya da nehir azlar gibi. Canllarn bir ksm belirli evrelerde ok geni yaylm gsterirken bir ksm daha dar alanlarda yaar. Baz temel faktrlerin canlnn yaad ortamda bulunmamas; canlnn lmyle sonulanrken, bazlarnn bulunmamas ise canlnn yaamn dereceli olarak etkiler. Demek ki bir organizma olabilmek iin yalnzca evre koullar yeterli deildir, ana-babadan alnan baz yaplarn olmas gerekmektedir. Bir aacn am ya da kavak, baln levrek veya hamsi ve insann insan olmasn salayacak zellikler o canlnn ana-babasndan genler aracl geer. Bir organizmann tad genlerin toplam o organizmann genotipi ya da genomu olarak tanmlanr. Bir organizmann renk, byklk, ekil, davran, kimyasal ierik ve yap gibi gzlemlenen tm karakterlerinin toplam ise o organizmann fenotipi olarak tanmlanr. En basit anlamyla fenotip, bir organizmann nasl grnddr. Genetikiler genotip ve fenotip terimlerini genellikle baz zelliklerin ya da
Eeyli reyen gelimi organizmalarn genomu, ana-babann eey hcrelerinde birer takm olarak bulunan haploit saydaki genleri iki set halinde ierdii iin diploittir. Ana babann eey hcrelerinden birer takm olarak gelen haploit saydaki genler,dllenmenin ardndan oluan zigotun gelimesiyle, yavrunun vcut hcrelerinde iki takm halinde bulunur.
o le
k l e
Gene
ti k
1. nite - Kapsam ve nemi
5
ekil 1.2 Basnda yer alan genetik bulularla ilgili baz arpc haberler.
08 ubat 2009
Geniyle oynanm keiden yaplan ilaca onay Amerikan Gda ve la daresi (FDA), genleri Deitirilmi bir hayvandan yaplan ilacn satna ilk kez onay verdi. AAAnkara- Washington Post gazetesinin haberine gre,DNA'lar deitirilmi keilerden yaplan, ABD'de "ATryn" markasyla satlacak ila,.
Salk 29.01.2009 Gen tedavisinde sevindirici gelime Akcier, meme ve prostat kanseri olgularna kar deneysel gen tedavi yaklamlar gelitiren Akdeniz niversitesi (A) Tp Fakltesi Gen Tedavi nitesi, klinik denemeleri gvenle yrtebilecei bir akademik yaplanma salayabilirse tedavi yntemlerini Trk insannn hizmetine sunacak.
genlerin setini ifade etmek iin kullanrlar. Bir organizmann genomu tm yaam boyunca nispeten deimeden kald halde, fenotipi geliimsel dnemine ya da deien evre koullarna bal olarak zaman iinde deiebilir. rnein, bceklerin larva, pupa ve ergin safhalarnda grnleri ve insann ocukluk, ergenlik ve yaland zamanki grnleri farkldr. Bu tip deiiklikler organizmalarn genomlar deimeksizin geliimsel dnemlerinde meydana gelen farkl fenotipleridir. Dier yandan, ayn genoma sahip uha ieinin 15-20 Cde yetitirildiinde krmz renkte iekler verirken, 30-35 C ve nemli bir yerde yetitirildiinde beyaz iekler vermesi ise evre koullarnn genlerin ilevi zerine etkisi olup nasl fenotipi deitirdiine gzel bir rnektir. Genel olarak zelliklerin bireyler arasnda gsterdii deiime varyasyon ya da modifikasyon diyoruz. evresel faktrlerin etkisi ile deien bir fenotipik zelliin geriye dnme olasl varSIRA SZDE mdr? Tartnz.
DNELM Canllarda farkl yolla deiim meydana gelebilir: Benzer genoma sahip organizmalarn evresel faktrlerin etkisi sonucunda fenotiplerinde meydana gelen farkllklar evresel modifikasyonlar olarak S O R U adlandrlrlar. uha ieinin renkleri bunun en gzel rneklerinden biridir. Genotipin nispeten deimez olmasna karn, yinede ayn trn bireyleri DKKAT arasnda, tek yumurta ikizleri hari, mutasyon dediimiz genetik yapdaki deiikler sonucu,yeni kuaklara aktarlabilen farkllklar meydana gelir SIRA SZDE (Bak nite 9). Byle durumlar ise genetik varyasyonlar olarak adlandrlrlar. Kuaklar boyunca bir genin deimi formu kaltlarak dier deimi ya da deimemi formlaryla kombinasyonlar oluturur ve yeni genotiplere saAMALARIMIZ hip bireyler meydana gelir. Son yllarda gen mhendislii uygulamalar ile laboratuar koullarnda yaplan genetii deitirilmi organizmalar yapay varyasyonlardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Genetik
SIRA SZDE
Bir canlda meydana gelen deiimler yavru dllere aktarlabilir mi? Tartnz. SIRA SZDE Bir canlnn fenotipinin belirlenmesinde genotipinin ve evre koullarnn etkiDNELM sini iki farkl yaklamla aklayabiliriz: Birinci yaklamda, msr bitkisinin farkl genoma sahip iki ayr varyetesi, ayn evresel koullarda yetitirilmesini rnek S O R U olarak verebiliriz. Bu durumda, ayn evresel koullarda yetitirilseler bile msr bitkileri farkl zellikleri ile byyp olgunlaacaktr. Bu sonu, genlerin fenotipin belirlenmesinde etken olduunu gsterir. D K Ktemel AT kinci yaklamda ise ayn genomu ieren iki msr bitkisinin farkl evresel durumlarda yetitirilmesini verebiliriz. Kurak ve verimsiz toprakta yetitirilen msr SIRA SZDE bitkisi ile suyun normal olduu ve gbrelenmi toprakta yetitirilen msr bitkisinin boyu ve verimi ayn olmayacaktr. Uygun koullarda yetitirildii zaman byk ve AMALARIMIZ verimli bitki retebilecek bir genotipe sahip olan bu bitki kurak ve besin bakmndan yetersiz bir toprakta byd zaman, ayn genotip zayf ve verimsiz bitkinin bymesine neden olacaktr. Bu durumda evresel koullar bitkinin genetik yapK T A P s zerine deil yalnzca fenotipi zerine etkili olmaktadr. Bir organizmann fenotipi, evre ile etkileimde bulunan genotipi ile kontrol edilir ve her ikisi de organizmann geliimi iin gereklidir.
TELEVZYON
DNELM
Varyete, bir canl trnn varyasyona uram farkl S O R U karakterlere sahip yeleridir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Genotip + evre = fenotip

NTERNET N Tevre E R N E T arasndaki etkileimin genel doas ekil 1.3de gsterildii giGenler ve bi bir model ile aklanabilir. Genler ve evre simetrik bir etkileim sonucu farkl zelliklere sahip organizmalarn meydana gelmesine neden olur. evresel ya da genetik olsun, varyasyona neden olan faktrler organizmadaki bir zellii ya deiik younlukta etkiler (dereceli varyasyon) ya da bir zelliin tamamen var ya da yok olmasn etkiler (derecesiz varyasyon). Sonu olarak, bir canlnn yaam dngsnn bir safhasndan dierine geliimi ve deiimi, genleriyle evresinin yaam srecinin her bir annda ki yapm olduu esiz etkileimin bir sonucudur.
ekil 1.3 Genlerin ve evrenin simetrik etkisi farkl zelliklere sahip organizmalar meydana getirir (Suziki vd., 1989).
Geliimsel etkileim A tipi Genler B tipi 1 tipi evresel faktrler 2 tipi organizma B2 organizma B1 organizma A2 organizma A1
Genotip ve Biyosferimizin Fenotipi

Genetikilerin syledii gibi genellikle genlerin tek bir karakter zerine olan bu etkileri ok daha byk bir resmin ilk blmdr. Bir poplasyonun fenotipi poplasyondaki tm organizmalarn sahip olduu genlerin toplamyla belirlenir. Srasyla, bir ekosistem belirli bir evrede var olan trlerin yelerini ierir ve ekosistemin fenotipi, ierdii trlerin bireylerinin sahip olduu genlerin toplamnn ortaklaa rndr. Dnyadaki btn ekosistemler organizmalarn iinde yaad kara, hava ve sudan oluan biyosferi meydana getirir. Sonu olarak, biyosferin fenotipi, yani etrafmzdaki dnyada grdklerimiz, evrenin snrlamalar iinde, btn organizmalarn her bir gen ilevinin son rndr (ekil 1.4). Biyosferin tmyle fenotipini dndmz zaman bunu fenotipin her bir geni ile ilikilendirmemiz zor olabilir. Tek bir genin etkisi bu seviyede bakld zaman son derece kk grlebilir. Ama gerektende biyosferin fenotipi tm canl organizmalarn sahip olduu genlerin toplamyla ifade edilir ve bir genin onu tayan organizma zerindeki etkisi daha bu ifadenin aknn ilk basaman oluturur.
Poplasyon, bir trn oluturduu kk gruptur. Birbiriyle eleebilen benzer organizmalar ise tr olarak tanmlanr.
ekil 1.4
Gen 1.1 Gen 1.2 Gen 1.n Gen 2.1 Gen 2.2 Gen 2.n Gen x.1 Gen x.2 Gen x.n
Organizma 1
Organizma 2 Organizma x
Poplasyon 1 Poplasyon 2 Poplasyon y
Tr 1 Tr 2 Tr z
Ekosistem 1 Ekosistem 2 Ekosistem w
Biyosferin fenotipi, evrenin snrlamalar iinde, trlerdeki kendilerini ifade edebilen tm genlerin ilevsel bir rndr (Gardner vd. 1991den uyarland).
Biyosfer
nsan populasyonunun yaad ehirler olsun ya da dier ekosistemler olsun, onlar sarmalayan evre neredeyse tek bir tr, Homo sapiens, yani insan tarafndan kontrol edilmektedir. nsan yaratclnn ynlendirmesiyle iinde bulunduu evrenin zelliklerini baskn olarak etkilemektedir. ok az bir alan dier trler iin brakmaktadr. Biyosferimizin fenotipine, dier bir deyile evremizin deiimine, insanolunun baskn etkisini gstermesi bakmndan en iyi bilinen rnek endstriyel melanizmdir. zellikle gece kelebekleri dahil ok sayda bcek trleri ve baz memeli hayvanlar zerine yaplan almalarda, endstriyel ilevler nedeniyle deien evre sonucu biyosferin fenotipini nasl etkilediimiz aka ortaya konulmaktadr. Gece kelebeklerinden ak renkli olanlar Biston betularia ve koyu renkli, melanin reten formlar ise Biston carbonaria olarak isimlendirilir. Bu kelebekler, genlerinden bir tanesinde meydana gelen deiiklik sonucu farkl genomlara sahip tek bir trn iki formudur. Gece aktiflerdir, etrafta uarlar, beslenirler ve iftleirler. Gndzleri ise aa gvdeleri, kayalar ve benzer yaplara konarak geirirler. Aa ve kayalardaki likenler zerinde kendilerini kamufle ederek zellikle kular olmak zere dier canllarn saldrlarndan korunurlar (ekil 1.5).
Genetik
Fakat ileri dzeyde endstrilemenin olduu blgelerdeki hava kirlilii, zellikle karbon paracklarnn ya da kmrn yakt olarak kullanlmasndan oluan hava kirleticileri likenleri ldrr. plak aa gvdeleri ve kayalarn rengi kirleticilerin de etkisiyle koyu kahverengi veya siyaha dnr. Ak renkli kelebekler bu yzeylere konduunda kolayca avclar tarafndan tannarak yok edilirler. Byle bir evrede koyu renkli olan kelebekler kamuflaj avantaj salam olduklarndan hzla oalarak ak renkli olanlarn yerini alrlar. Bunun gibi yaplan ok saydaki alma, maalesef yaantmzn kalitesini ykseltmek iin yaptmz uygulamalarn, sera etkisi ve dier birok insan kaynakl evre kirlenmesinin sonucu evremizin gen kaynaklar olan canllar nasl etkilediimizi gstermektedir. Aka grld gibi biyosferin fenotipi sabit deildir, insan kaynakl ya da doal olarak meydana gelen evresel deiikliklere verilen yantlar sonucu zamanla deimektedir.
ekil 1.5 Yaadklar evrenin rengine gre kamufle olan gece kelebekleri.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
GENETN DOUU
Genetik bilimi bugnk ekliyle modern bir bilim dal olarak geliene kadar ok SIRA geirmi SZDE uzun bir sre ve bu sre iinde canllardaki zelliklerin kaltm ile ilgili eitli teoriler ileri srlmtr. Yunan filozoflarndan Hippocrates ve Aristotle bu konu zerinde aka dnp akrabalklardaki benzerlikleri aklayan teAMALARIMIZ oriler gelitirmilerdir. Genetik teorilerin tarihi iin Nihat Bozcukun Genetik adl kitabnda (Palme yaK T ayrntl A P ynlar, 2005 iinde, s:1-4) daha fazla bilgiye ulaabilirsiniz. Kaltmn temel alm olan bugnk anlamyla genetik AvusturyaT E Lgen E V Zteorisini YON l papaz Gregor Johann Mendelin (ekil 1.6) almalaryla balamtr. Genetiin babas olarak kabul gren Mendel (1822-1884), Brnnde ki bir manastrda alrken manastrn bahesinde bezelyelerle (Pisum sativum) yapt almalarla, ap N T E R N E Tdayanan ve analitik kurallarn kullanld klasik genetik dnerazlama genetiine mini balatmtr. Sonular 1866da yaynlanan almalar ile Mendel, karakterlerin bireylerde iftler halinde bulunduunu ve karmadn, fakat bamsz niteler halinde ebeveynlerden dllere aktarldn gstermitir. nanlmaz genetik gelimelerin olduu amzda, genetik dersleri, Mendelin yaklak 100 yl nce yapt almalar ve ortaya koyduu kaltm yasalarnn anlatld Mendel genetii olarak balamaktadr (nite 3de detayl anlatlmaktadr). Mendel karakterlerin karmadan, bamsz niteler halinde ebeveynlerden dllere aktarldn analitik yntemlerle gstermi olmasna ramen, buna neden
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
olan biyolojik mekanizmalar hakknda bir fikir ileri srmemitir. 1900 ylnda, tesadfen birbirlerinden bamsz olarak botaniki tarafndan Mendelin prensipleri tekrar kefedildi. Bunlar akam sefas ve msr bitkisindeki almalar ve mutasyon teorisi ile bilinen Hollandal Hugo de Vries, eitli bitkilerdeki aratrmalaryla bilinen Alman Carl Correns ve Avusturyal Eric von Tschermak-Seyseneggdir. Gelien bilim dal ise ilk kez Yunancada yeniden olumak anlamna gelen genesis kelimesinden genetik olarak 1905 ylnda Bateson tarafndan adlandrld. Mendelin szn ettii zelliklerin iletilmesini tayan niteler, daha sonra 1909da Hollandal botaniki Johannsen tarafndan genler olarak isimlendirildi. Bitkilerde evre ve kaltmn etkileimini alan Johannsen 19.yyda modern evrim kuramnn kurucusu olan Charles Darwinin (1809-1882) terimi olan pangenein son hecesini alarak gen terimini kullanmaya balad. 1912de ise Amerikal genetiki Morgan tarafndan kromozomlar zerinde tand gsterildi. Bilimi adlandrmasnn yan sra Bateson almalarn sonucunda farkl alternatif karakterleri kontrol eden gen iftlerini allel olarak isimlendirdi.
ekil 1.6 Klasik genetiin kurucusu Gregor Johann Mendel (18221884).
MENDEL GENETNDEN GEN MHENDSLNE BLMN GELM

1900lerin balarndan bugne kadar organizma ve gen seviyesinde yaplan genetik almalar, molekler tekniklerin gelimesiyle birlikte akl almaz derecede artarak kaltmn doasnn aklanmasna byk katkda bulunmutur. Genetiin geliiminin temel bir dnm noktas olan DNA moleklnn yapsnn 1950lerin banda anlalmasndan sonra, biyologlar gelimi bitki ve hayvanlarn genlerini alma olanana kavumutur. Bylece gen mhendislii domu ve bu alanda, genlerini deitirmek suretiyle daha dayankl ve verimi daha yksek bitki ve hayvan retilmesi salanmtr. Gen mhendisliinin ortaya kmasna neden olan en nemli bululardan bir tanesi rekombinant DNA teknolojisidir. Daha sonra, DNA zincir analizleri yaplabilen yntem ve aralarn gelimesiyle birlikte bilgisayarn kullanlmas bir organizmann tm genomunun analizine olanak salamtr. Bugn insan genomu dahil birok nemli organizmann genomundaki DNA bilgisi mevcuttur. Mendel genetiinden gnmzn gen mhendisliine kadar bilimin gelimesine katkda bulunan nemli baz gelimeler liste olarak verilmektedir. Mendel genetiinden gen mhendisliine kadar bilimin gelimesine katkda bulunan baz nemli gelimeler: 1941 Beadle ve Tatum her genin kendi rnn (proteinini) rettiini aklad. (Nobel Prize 1948). 1944 Avery ve arkadalar genetik materyalin DNA olduunu gsterdiler. 1953 Watson, Crick (ekil 1.7) ve Wilkins DNA moleklnn ift-sarmal yapsn tanmladlar. (Nobel Prize 1962). 1956 Tjio ve Levan insann normal diploit kromozom saysnn 46 olduunu buldular. 1958 Meselson ve Stahl DNA replikasyonunun semikonservatif olarak gerekletiini gsterdiler. 1961 Jacob ve Monod gen ifadesinde operon modelinini akladlar. (Nobel Prize 1965). 1966 Nirenberg ve Khorana genetik kodun tamamn kard. (Nobel Prize 1968). 1970 Nathans ve Smith bir bakteride (H. influenzae) DNAy kesen ilk restriksiyon enzimini kefettiler. (Nobel Prize 1978).
ekil 1.7 James Watson ve Francis Crick 1953de DNA moleklnn ift-sarmal yapsn tanmladlar.
ekil 1.8 Ian Wilmuth tarafndan 1997de klonlanan ilk memeli Dolly.
10
Genetik
1977 1989 1990 1990 1997 2001 2003 2006
Berg laboratuarda ilk rekombinant DNA molekln oluturdu. (Nobel Prize 1980). Gilbert, Sanger ve A. Maxam DNA zincir analiz metodunu gelitirdi. (Nobel Prize 1980). Tsiu ve arkadalar ilk kez insan hastalnda nemli bir gen olan sistik fibrosis genini kopyalad. Watson ve dierleri insan ve baz nemli organizmalarn genom projesini balatt. Anderson insanda ilk gen tedavisi denemesi gerekletirdi. I. Wilmuth ilk kez bir memeli olarak Dollyyi kopyalad (ekil 1.8). nsan Genom Projesinin ilk sonular akland. nsan Genomun % 99.99 kesin olarak tamamland. Uluslar aras bir aratrmac grubu bir miyeloid hcre hastaln gen tedavi ile baarl bir ekilde tedavi ettiler.
GNMZDEK NEML GELMELER VE GENETN GELECE

Gnmzde bilim insanlar, teknolojinin inanlmaz hzl geliimine paralel olarak, genetiin birok nemli alannda arpc bir hzla bulular yapmaktadr. Bu alanlardan bazlar: eitli organizmalarn genom projeleri ve gen ilevlerinin aratrld genomik; tarmda verimli, hastalk ve bceklere dayankl bitki gelitirilmesi, tbbi nemi olan rnlerin elde edilmesi ve bir organizmann kopyalanmas iin yntemlerinin alld gen mhendislii, ve gen aktarm (transplantasyon) yoluyla hastalklarn iyiletirilmesi iin aratrlan somatik gen tedavisi alanlardr. Son yllarda, molekler biyolojik yntem ve aralarn gelitirilmesi, molekler seviyede mekanizmalar anlayabilmek iin genetik maddenin izolasyonunu, analizini ve kullanmn salamtr. Ayrca biyolojik bilgideki patlamalar ile birlikte bilgisayar teknolojisinin de birlikte kullanlmas biyoinformatik ad verilen yeni bir alan geni ilgi uyandrm ve gnmzdeki biyolojik bilimlerin gelimesinde nemli bir rol oynamaktadr. Burada dikkat ekilmesi gereken nemli bir nokta, gerekten bir baka nemli deneyin aratrma laboratuarlarnn dnda, bizi evreleyen dnyada devam etmekte olduudur. Bir trn hayatta kalmas genetik bilgilerini ana-babalarndan dllerine aktarabilme yeteneine baldr. Trn bireylerinin bunu gerekletirebilmesi iin ncelikle phesiz ki yaama olanaklarna sahip olmas gerekir. Maalesef ki, insanolu dnyamzn birok blgesinde, dominant rol oynayarak evrenin deimesine neden olmaktadr. Bu durum, insanolu da iinde olmak zere trlerin yaam iin temel olan evresel ortamn tahrip olmasna ve trlerin saysnn her geen gn azalmasna neden olmaktadr. Bu nedenle, iinde bulunduumuz evre ve etrafmzdaki var olan dier yaam eitleri ile uyum iinde yaamasn renmemiz son derece nemlidir.
Biyoinformatik, biyolojinin eitli dallar, zellikle molekler genetik ile bilgisayar teknolojisini ve bununla ilikili veri ileme aygtlarn bnyesinde barndran bilimsel disiplin.
Genetik Kopyalama
Genetik anlamda farkl kopyalama yntemleri uygulanmaktadr. Bunlardan bir tanesi, amac tm bir organizmay kopyalamak olan oaltmsal kopyalamadr. Burada, bir verici organizmann tm genomu alnp baka bir organizmann yumurta hcresi iine yerletirilir ve yeni bir canlnn gelimesi salanr. Bu yntemle kop-
11
yalanan ilk memeli hayvan Dolly ad verilen koyun olmutur ve birok memeli hayvann bu yntemle kopyalanmas gerekletirilmektedir. Bir baka kopyalama, tedavi amal kopyalama olup belki de etik olarak en ok tartlan kopyalama biimidir. nsan embriyolarndan kk hcrelerin alnp, hasta insanlarda kullanlmasn amalanmaktadr. ABDde 7 Mart 2009da bu konudaki ilk alma izni Bakan Obama tarafndan verilmitir. 1970 ylndan bu yana en fazla kullanlan kopyalama yntemi, gen mhendisliinde nemli bir yeri olan rekombinant DNA teknolojisini kullanarak yaplan gen kopyalanmasdr. Gen kopyalanmas ok geni bir alanda uygulanma olana bulSIRA SZDE mutur. nslin bu yolla bakteride retilen ilk ila olarak diyabetlilerin kullanmna sunulmutur. Gnmzde rekombinant DNA teknolojisi ile retilen byme hormonlar ve phtlama faktrleri gibi birok rn salk ve aratrma amal kullanlmaktadr.
DNELM
Rekombinant DNA teknolojisinde, kopyalanmak istenilen DNA paras, plazmid ya da fajmid gibi kendini eleme yetenei olan bir baka tayc DNA paras iine yerletirilir. Bu yeni birleik SIRA SZDE DNA molekl bir bakteri hcresine aktarlarak oaltmas salanr. DNELM
nsan Genom Projesi ve Gen Tedavisi

Kromozomlarn dizilenmesi tekniklerini uygulayarak, organizmalarn S O R U genomlarn, yani bir organizmadaki genler btnn inceleyen molekler genetik disiplini genomik olarak adlandrlr. nsan Genom Projesinin 2003 ylnda tamamlanmas geD K K A Tve oluumu netik biliminde nemli bir dnm noktas olmutur. nsann geliimi iin gerekli bilgiyi ieren genomdaki tm DNA zincirinin 3 milyar baz iftinden meydana geldii ve yaklak 20,000-25,000 gen ierdii bulunmutur. Bulgular norSIRA SZDE mal ya da hastalklarda hcresel ve molekler mekanizmalarn anlalmasna olanak SIRA SZDE nemli orsalamaktadr. nsan Genom Projesi ile birlikte dier baz genetik adan ganizmalar olan empanze, fare, kpek, tavuk, sivrisinek, meyve sinei, iplik kurdu, AMALARIMIZ zebra bal, farekula ve pirin bitkisinin de genomlar tamamen karlmtr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
nsan Genom Projesi ile ilgili ayrntl bilgi ve basndaki yorumlar Nejat K TAkar A P ve Iraz Haspolatn Trk Basnnda nsan Genom Projesi adl Kitabnda (Ankara niversitesi, BiyoS O R U teknoloji Enst. Yaynlar No:3,2007) bulabilirsiniz.
D K K A T tamamlannsan Genom Projesi (GP) ve ok sayda dier genom projelerinin mas, biyolojik bilimler iinde biyoteknoloji, genom haritalama, molekler tp ve gen tedavisi gibi heyecan verici yeni alanlarn geliimine olanak salamaktadr. SIRA SZDE Bylece, genlerin ilevleri ve koordinasyonu anlalacak, hastalklarn me N T E R N E genetik T kanizmalar ortaya konarak tan ve tedavi yntemleri gelitirilecektir. Gerektende, projenin tamamlanmasn takiben yukarda szedilen amalara ynelik eitli bAMALARIMIZ yk projeler balatlmtr. Bunlardan bir tanesi 1000 Genom Projesi (1000 GP) 2008de uluslar aras bir aratrma konsorsiyumu olarak balatlm olan ve yaklak 1200 insann genom analizini yapmay hedefleyen bir projedir. byk K T Projenin A P bir ksm ngilterede Wellcome Trust Sanger Enstits, inde Beijing Genomics Enstits, ve Amerika Birleik Devletlerinde National Human Genome Research Enstits (NHGRI) olmak zere ok sayda aratrma merkezleri tarafndan destekTELEVZYON lenmektedir. Projenin amac insanlar arasndaki tbbi adan faydal olacak detayl genetik varyasyonlarn bir resmini karmak olarak belirlenmitir.
K T A P
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
1000 Genom Projesinin hedefleri ve nasl alldna dair detayl bilgilere N T E R N www.1000geET nomes.org adresinden ulaabilirsiniz. nsan Mikrobiyom Projesi (Human Microbiome Project=HMP) dier nemli bir uluslar aras proje olup insan vcudunda bulunan mikroorganizmalar karlatrmal olarak tanmlayarak salkta ve hastalklardaki rollerini aratrmay hedeflemektedir. nemli alma merkezleri arasnda Washington niversitesi, Genome Sequencing Center, MIT ve Harvardda Broad Enstits ve J. Craig Venter Enstits yer almaktadr.
NTERNET
A TP K D K TKA
KD KTK A AT P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
12
SIRA SZDE TELEVZYON
Genetik
AMALARIMIZ NTERNET K T A P
nsan Mikrobiyom ile ilgili bilgilere http://nihroadmap.nih.gov/hmp/ adresinden N T E R NProjesi ET ulaabilirsiniz. K T A P GPni takiben, genomdaki kk poliformik zincirleri belirlemek amacyla HapMap Projesi ve kanser tan ve tedavisini amalayan genetik aratrmay kapsaTELEVZYON yan Kanser Genom Atlas Pilot Projesi (The Cancer Genome Atlas Pilot Project = TCGA) nemli uluslararas projelerdendir. nsan HapMap N T Projesi E R N E T ile ilgili bilgilere www.hapmap.org adresinden, Kanser Genom Atlas Pilot Projesine ise www.genome.gov adresinden ulaabilirsiniz. Salk alannda gen teknolojisinin uyguland nemli bir dier konu somatik gen tedavisidir. Genlerdeki herhangi bir deiim, tad ifreyi ve buna bal olarak rettii maddelerin yapsn deitirir. Bylece normal ilevlerini yerine getireSIRA SZDE meyen bu maddeler genetik hastalklarn ortaya kmasna neden olur. nsanda 3000den fazla genetik hastalk bilinmektedir ve tedavileri genellikle mmkn desomatik gen tedavisi ile somatik hcrelerde hastalktan sorumlu anormal ildir. te D NELM genleri dzeltmek amalanmaktadr. Bugn aratrmaclar, somatik gen tedavi yntemiyle, normal bir genin genomdaki hastala neden olan genle yer deitirS O R U mesini salayarak baarl sonular elde etmeye balamlardr. ok hcreli eeyli oalan organizmalarda eey ve somatik hcreler olmak zere iki temel DKKA T tip hcre vardr. Eey hcreleri reme ile ilgili gametleri retirler. Farkl gametler dllenme ile birleir ve yeni bir canly oluturmak zere geliir. Bunlarn dndaki vcudu oluSIRA SZDE turan dier tm hcreler somatik hcrelerdir, oalr, farkllar ve lrler. Tedavi AMALARIMIZ edici normal genin hastann hedef hcrelerine aktarlabilmesi iin genellikle tayc olarak vektr ad verilen DNA moleklleri kullanlr. En yaygn olarak kullanlan vektr, genetik olarak deitirilmi ve normal insan DNAsn tayan virslerdir. KNormal T A Polarak virsler genlerini insan hcrelerine kapsl iinde patojenik bir yolla transfer edebilecek ekilde evrimlemilerdir. Bilim insanlar onlarn bu yeteneklerini kullanarak hastalk genini uzaklatrp tedavi edici geni eklemeyi baarmlardr. Bu yntemle, hastann karacier ya da akcier hcreleri gibi hedef TELEVZYON hcreleri viral vektr ile enfekte edilir. Sonra vektr normal insan genini tayan genetik materyalini hedef hcreye aktarr. Tedavi edici genden retilen ilevsel protein, hedef hcreyi normal hcreye dntrr. Bir genin dokulardaki hcreler iine aktarlabilmesi, N T E R N E T hcrede ksa mrl olmas, baklk sisteminin aktarlan DNAya kar yant oluturmas, viral vektrlerin yan etkileri ve tmr oluumunu uyarmas gibi faktrler gen tedavisini genetik hastalklar iin etkili bir tedavi olmaktan alkoymaktadr. Bugne kadar insanda ok az sayda baaryla sonulanm gen tedavisi rapor edilmitir. lk somatik gen tedavi denemesi 1990da Dr. French Anderson tarafndan, adenozin deaminaz enziminin eksikliinden kaynaklanan bir hastaln tedavisi iin gerekletirildi. Fakat bu ve dier baz uygulamalarda vcudun virslere kar verdii yantlar sonucu tedavi baarszlkla sonuland. Bu nedelerden dolay son yllara kadar aratrmalar devam etmesine ramen gen tedavisinin klinik uygulamalar iin alnacak gvenlik tedbirleri hala tartlmaktadr. Son yllarda yaplan birka uygulama ile somatik gen tedavisinde nemli ilerlemeler oldu. 2006da, kan hcrelerini etkileyen bir kanser hastalndan madur iki
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
13
yetikine gen tedavisi baaryla uyguland (Morgan vd. 2006). Son olarak, Amerikan Bethesda Ulusal Salk Enstitsnde (NIH) bulunan bilim adamlar iki hastada baarl bir ekilde metastatik melanomay tedavi ettiler (Matsumoto vd. 2008). Bu alma kanser tedavisinde gen tedavisinin etkili olabileceini gsteren ilk uygulamadr. Bununla birlikte, gen tedavisinin kullanmndan kaynaklanan baz etnik endieler bulunmaktadr. Bunlardan bazlar, Normal nedir, hastalk nedir, buna kim karar verir? Tedavi edilmeye ya da nlenmeye gerek varmdr? Bir tedavi aratrmak etkilenmi bireylerin yaamlarnda alnganlk ya da rahatszlk yaratrm? Somatik gen tedavi eey hcre gen tedavisinden daha m ok daha m az etnik sorunlar tayor? Pahal olan bu teknikten kimler faydalanabilecek? Kullanm durumunda masraf kim tarafndan deyecek? gibi sorulardr.
Genetii Deitirilmi Organizmalar

Gen mhendislii teknolojisi kullanlarak, kendi tr dndaki bir trden gen aktarlmas yoluyla belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan ya da mikroorganizmalar genel olarak genetii deitirilmi organizmalar (GDO) ya da transgenik organizmalar olarak adlandrlr. Dnya nfusunun hzla artmas sonucu az gelimi lkelerde, insanlarn yetersiz beslenmeleri ya da hi beslenememeleri, bitkisel ve hayvansal gda retimde transgenik eit gelitirilmesini hzlandrmtr. GDOlarn retilme amalar arasnda, Gda retiminde kalitenin ve miktarn artrlmas; Besinlerin muhafaza sresi, tat ve kokuya ynelik zelliklerinin iyiletirilmesi; A ve ila retimi; Organizmalara hastallklara, strese, pestisitlere, herbisitlere ve virslere kar biyolojik savunma kazandrlmas en nemli olanlardr. Ayrca transgenik organizmalar ile kimyasal uygulamaya gereksinim duyulmad iin evrenin korunmas da nemli bir ama olarak yer almaktadr. Domates, 1994 ylnda Ticari retimine izin verilen ilk transgenik bitkidir. O gnden bu yana GDOlarn dnyadaki retimi hzla artmaktadr. Ekimi en yaygn genetii deitirilmi bitkiler soya, msr, pamuk ve kanoladr. Bugn dnyada ekonomik neme sahip rnlerin %15 i GDO olup bunun %46sn soya, %36sn msr, %14n pamuk ve %4n kanola oluturmaktadr. Bunlara ilaveten buday, ayiei, domates, patates, papaya ve yer fst gibi rnler de transgenik olarak retilmekte ve muz, ahududu, ilek, kiraz, ananas, biber, kavun ve karpuz zerinde de denemeler yaplmaktadr. Trkiyede GDOlarn ekimi, retimi ve ithalat kanunen yasak olmasna ramen satn alnan rnler kmsenemeyecek miktardadr. Trkiyenin yurt dndan satn ald tarm rnlerine ve lkelerine bakldnda, 2003 ylnda ithal edilen 800 bin ton soyann %90nn ve 1.8 milyon ton msrn da %80ninin ABD ve Arjantin kaynakl olduunu grlr. Dnyada en fazla GDO retimi yapan lkelerin ABD ve Arjantin olduu hatrlandnda bu rnlerin GDO olma olasl olduka yksektir. Fakat Trkiyede ne gmrklerde ne de dier blgelerde GDO analizi yapabilecek alt yapya sahip akredite bir laboratuar olmadndan, ithal edilen rnler kontrolsz olarak snrlarmzdan girmektedir. Son zamanlarda, bitkilerin genomlar tbbi amal molekller ya da plastik gibi endstriyel rnlerin elde edilmesi gibi farkl amalar iinde deitirilmeye balanmtr. Farmastik ve endstriyel amal GDOlar olarak genellikle msr,
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE

Genetik
14
K T A P DNELM
S O R U TELEVZYON DKKAT
yalanc safran, hardal yapra, ttn, soya, pirin, buday, eker kam ve pamuk eitleri retilmektedir. Bu amalar iin tasarmlanan tohumlarn normal gda olaOV R T ES LE ZU Y O N karmas olas risklere kar geni kitleler tarafndan endirak kullanlan bitkilere e uyandrmaktadr.
DKKAT
K T A P DNELM
NTERNET SIRA SZDE
Farmastik N ve endstriyel amal GDOlar iin detayl bilgiye www.ucsusa.org/foTERNET od_and_environment/genetic_engineering/pharmaceutical-and-industrialcrops- adresinSIRA SZDE den ulaabilirsiniz.
AMALARIMIZ GDOlar insanlk yararna kullanlmak iin retilmelerine ramen olduka tartmal bir teknolojidir. Biyogvenlik asndan doal trlerin genetik yapsn kontrolsz bir ekilde deitirebilecei nemle tartlmaktadr. Somut etkilerinin K iin T A uzun P grlebilmesi bir zamana gereksinim vardr. Bu rnlerin insan ve hayvan salna olan etkilerini deerlendirmek henz mmkn deildir. eitli amalar iin organizmalara eklenmi genlerin insan ve dier organizmalarda meyT E L E V Z Y O yararl N dana getirebilecei ya da alerji, toksik ve kanser gibi zararl etkiler henz tanmlanmamtr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
GDOlar hakknda Trkiyede yaplan panel ve konferans bilgilerine www.zmo.org.tr/koNTERN ET nular/index.php?kod=3 adresinden ulaabilirsiniz.
15
zet
AM A
Genetiin ve ilgili kavramlarn tanmn yapabilmek, kapsad ve etkileimde bulunduu alanlar aklayabilmek. Genetik canllarda kaltm maddesi olan DNAnn yapsn, organizasyonunu ve ana-babadan dllere aktarlmasnn ve deiiminin mekanizmasn alr. Her canl ana-babasna benzer zelliklerine genetik madde aracl ile sahip olur ve kendine benzeyen yavrularn meydana getirir. Her bir zelliin bilgisi genetik maddede yer alan genler ile tanr. Son yllarda genetiin alt dallar olarak populasyon genetii, sitogenetik, molekler genetik, genomik ve gen mhendislii gelimitir. Ancak bugn, genetik bilimi kaltm anlamaya alrken tp, biyokimya, fizyoloji, ziraat, ekoloji, hukuk, sosyoloji, nanoteknoloji gibi birok bilim dal ile etkileim ve ibirlii iinde olmak zorunda kalmtr. Birok bilim dalnn bir araya geldii bir alan durumundadr. Genetik faktrlerin aile planlamasndan besin retimine, tbbi yntemlere ve legal protokollere kadar yaantmzn tm alanlarnda etkili ve gerekli olduunu bilinmektedir. Genotip ve fenotipi tanmlayabilmek ve evre ile
AM A
organizmalarn her bir geninin ilevinin son rndr. nsan bulunduu evreyi zelliklerini dominant olarak etkilemekte ve dier trlere ok az alan brakmaktadr. Biyosferin fenotipi statik deildir, insan kaynakl ya da doal olarak meydana gelen evresel deiikliklere verilen yantlar sonucu zamanla deimektedir. Genetiin tarihsel geliimindeki nemli olaylar
3
sralayabilmek. Gregor Mendel yapt almalarla, analitik kurallarn kullanld klasik genetik dnemini balatmtr. 1900 ylnda, botaniki Vries, Correns ve Tschermak-Seysenegg kendi almalaryla Mendelin prensiplerini tekrar kefettiler. Bilim dal ilk kez genetik olarak 1905 ylnda Bateson tarafndan adlandrld. 1912de ise Morgan tarafndan kromozomlar zerinde tand gsterildi. DNA moleklnn yapsnn 1953de Watson Crick ve Wilkins tarafndan kefinden sonra eitli organizmalarn genlerini allmaya balanmtr. Rekombinant DNA teknolojisinin gelitirilmesiyle gen mhendislii domu ve genleri deitirilmi birok dayankl ve verimli canl retilmesi salanmtr. Bugn insan genomu dahil birok nemli organizmann genomundaki DNA bilgisi, Sanger ve Gilbert tarafndan gelitirilen DNA zincir analiz teknikleriyle elde edilmitir.
A M A
etkileiminin sonularn tartabilmek. Bir organizmann hangi tre ait olacann bilgisi ana-babasndan ald genlerin toplam (genotipi) ile belirlenir. Ancak sahip olduu zelliklerin hangi derecede grnecei (fenotipi) geliim sreci ya da evresel faktrler tarafndan belirlenir. Varyasyon ve modifikasyonlar ile canllardaki zellikler deiebilir. Genler fenotipin belirlenmesinde temel etken olmakla birlikte bir organizmann fenotipi, evre ile etkileimde bulunan genotipi ile kontrol edilir ve simetrik bir etkileim sonucu farkl zelliklerde canllar meydana gelir. Bir poplasyonun fenotipi iindeki organizmalarn genleriyle belirlenir. Bylece, ekosistemin fenotipi ierdii trlerin her bir bireyinin genleri tarafndan belirlenmi olur. Sonu olarak, biyosferin fenotipi, evrenin snrlamasyla, btn
16
AM A
Genetik
Gnmzde ki nemli genetik gelimeleri anlatabilmek ve gelecei tartabilmek. Genetikte nemli bulularn yapld alanlardan bazlar; gen aktarm almalar, genom projeleri ve genetik mhendislii almalardr. Son yllarda, molekler genetik yntemlerinin bilgisayar teknolojisi ile birlikte kullanlmas biyoinformatik alann yaratmtr. En yaygn uygulanma olana bulan gen kopyalama ile retilen inslin, byme hormonlar ve phtlama faktrleri gibi birok rn salk ve aratrma amal kullanlmaktadr. Genomik DNA dizi analiz tekniklerini uygulayarak, organizmalarn genom yap talarnn incelenmesidir. nsan Genom Projesi ile 24 farkl kromozomdaki insan DNAsnn 3 milyar kimyasal yap tandan meydana geldii ve ge-
nomda yaklak 20,000-25,000 genin bulunduu belirlenmitir. Somatik gen tedavisi vcut hcrelerinde genetik hastalktan sorumlu anormal genleri dzeltmek iin uygulanan bir yntemdir. Tedavi edici normal gen hastann hcrelerine, vektr aracl ile aktarlr ve rettii ilevsel proteinin hedef hcreyi iyiletirmesi salanr. Gda retiminde kalitenin ve miktarnn artrlmas; a ve ila retimi; organizmalara hastallklara, strese, pestisitlere, herbisitlere ve virslere kar biyolojik savunma kazandrma amacyla genetii deitirilmi organizmalar (GDO) retilmektedir. Son yllarda, bitkilerden ila ve plastik gibi rnleri elde etmek iin farmastik ve endstriyel amal GDOlar gelitirilmektedir.
17
Kendimizi Snayalm
1. Genetik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Genetik canllarda kaltmn mekanizmalarn aklar. b. Genetik madde deoksiribonkleotit moleklnden meydana gelir. c. Genetik zellikler kardeler arasnda tpatp ayndr. d. Genetik bugn farkl disiplinlerin bir araya geldii bir bilimdir. e. Varyasyonlar genetiin temelini oluturur. 2. Bir organizmann renk, byklk ve kimyasal ierik gibi gzlemlenen tm karakterlerinin toplamna ne ad verilir? a. Genotip b. Fenotip c. Somatik d. Biyotip e. Biyoinformatik 3. Organizmalarn genom miktar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Eeysiz reyen organizmalarn genomu diploittir. b. Haploit genoma sahip canllar ana-babalarndan aldklar iki gen setine sahiptirler. c. Eey hcreleri haploit sayda gen ierirler ve birleerek diploit canly olutururlar. d. Organizmalarn haploit olmasn genler diploit olmasn ise evre belirler. e. Bir organizmann diploit genomu evre faktrlerin etkisiyle fenotipine oranla daha ok deiir. 4. Endsriyal melanizm ile aadaki ifadelerden hangisi aklanmaktadr? a. Biyosferin fenotipine insanolunun baskn etkisi b. leri derecede endstrilemenin canllar iin ok yararl olduu c. Endstrinin melanoma hastalna neden olduu d. Fenotipin insanlarda genlerle ynetildii e. Melanomann genleri ve evreyi etkiledii 5. Mendelin genetiin babas olarak kabul edilmesini salayan almalar aadakilerden hangisidir? a. Karakterlerin birbirine bal zincirler halinde ana-babadan dllere aktarlmas b. Bceklerde karakterlerin kaltmn gsteren aprazlama deneyleri c. aprazlama genetiini ve analitik kurallarn kullanlmas d. Bir din grevlisi olarak yapt eitimsel almalar e. Kaltm maddesinin kimyasal analizi 6. Rekombinant DNA teknolojisi ile aadakilerden hangisi yaplmaktadr? a. Bir organizmann tm genomu alnp baka bir organizmann yumurta hcresi iine yerletirilir ve yeni bir kopyann gelimesi salanr. b. Bir DNA paras, plazmid gibi bir baka tayc DNA paras iine yerletirilir ve bakteri hcresine aktarlarak oaltlmas salanr. c. Biyoenformatik teknolojisi kullanlarak DNAnn rekombinasyonu salanr. d. ki farkl hcre birletirilerek DNAlarnn karmas salanr. e. Embriyonik hcrelerden bir organizma kopyalanr. 7. nsan Genom Projesinin sonularna gre insan genomundaki DNAnn uzunluu ve gen says aadakilerden hangisidir? a. 3 milyar baz ifti DNA ve 20,000-25,000 gen. b. 3 milyon baz ifti DNA ve 20,000-25,000 gen. c. 2 milyar baz ifti DNA ve 40,000-45,000 gen. d. 3 milyon baz ifti DNA ve 40,000-45,000 gen. e. 2 milyon baz ifti DNA ve 20,000-25,000 gen. 8. Aadakilerden hangisi gen tedavisinin genetik hastalklar iin etkili bir tedavi olmasn engelleyen faktrlerden biri deildir? a. Bir genin dokulardaki hcreler iine aktarlabilme zorluu. b. Vektrn hcrede ksa mrl olmas c. Baklk sisteminin aktarlan gene kar yant oluturmas d. Viral vektrlerin yan etkilere neden olmas e. Vektr DNAsnn hcre genomuna eklenmesi 9. Gen mhendislii teknolojisi kullanlarak, kendi tr dndaki bir trden gen aktarlmas yoluyla belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan ya da mikroorganizmalara ne ad verilir? a. Transferik b. Proteomik c. Transgenik d. Transkriptomik e. Mikrobiomik 10. lk ticari genetii deitirilmi bitki aadakilerden hangisidir? a. Msr b. Pamuk c. Kanola d. Domates e. eker kam
18
Genetik
Yaamn iinden
NSAN GENOM PROJES (GP) 1990-2003 nsan Genom projesi (GP) insan genomundaki DNAnn tamamnn zincir yapsn belirlemek amacyla 1990 ylnbalatlmtr. da Proje ABDnin koordinatrlnde, merkezi svirede bulunan Human Genome Organization (HUGO) tarafndan yrtlmtr. Bata ABD, Avrupa Birlii, Rusya, Japonya ve in olmak zere, 18 lkenin katlmyla gereklemitir. Nisan 2003de projenin tamamlanmas bize ilk kez, doann insanolu iin oluturduu genetik bilginin tamamn okuyabilme olanan salamtr. Proje erevesinde, 24 farkl kromozomdaki insan DNAsnn 3 milyar kimyasal yap tandan (A, T, C ve G bazlarndan) meydana geldii ve genomda yaklak 20,00025,000 genin bulunduu belirlenmitir. Projede elde edilen bilgiler veri bankalarnda toplanm ve analizleri yaplmtr. Projeden kaynaklanabilecek olas etnik, yasal ve sosyal olgular belirlenerek gerekli tedbirler alnmtr. Ayrca, genetik almalarda kullanlan baz model organizmalarn genetik haritalar ve nkleotid dizilimlerinin analizi de bu proje ierisinde tamamlanmtr. Projede kullanlan DNA zincirleri, ok saydaki verici kadn kan ve sperm rneklerinden tesadf olarak seilmi ve yalnzca birka rnek analiz edilmitir. Bylece vericinin kimlii korunduundan hi kimse tarafndan kimin DNAsnn analiz edildii bilinmemektedir. Proje kapsamnda, zel sektr olan Celera Genomicsde yaplan analizlerde, Avrupal, Afrikal, Amerikal ve Asyal vericilerden salanan farkl genomlarn DNAs kartrlm ve analizi yaplmtr. Ayn zamanda, Celera Genomicsin bakan ve aratrmac Craig Ventern DNAs da bu gen havuzunda bulunmaktadr. GP sonucu elde edilen DNA zincir haritalar, insan biyolojisini ve dier karmak oluumlar kefetmede 21. yy bilimcilerine temel oluturmaktadr. zellikle tp bilimlerinde, genlerin kefiyle kanser, diyabet, hipertansiyon ve kistik fibrosis gibi birok gen bozukluklarndan kaynaklanan hastalklarn temelinin aydnlatlmas ve insanlarn genetik yapsna gre hastalk nleme ve tedavi yntemlerinin gelitirilmesi mmkn olacaktr. GP ile birlikte tartlmakta olan baz sorunlar domutur. Bunlardan en nemlileri: Bireye ait zel genetik bilgilere kimler sahip olabilecek? Bilgiler nasl ve ne ekilde kullanlabilecek? Gizlilik ne lde korunabilecek? Genetik farkllklarn deifre edilmesinin ve genetik hastala yatknln bilinmesinin birey ve aile zerindeki psikolojik etkileri neler olacak? Gen tedavi uygulama ltleri ve etik adan kabul edilebilirlii neler olacak? Genom bilgilerinin ve onlara bal olarak retilecek ilalarn ve tehis yntemlerinin mlkiyet haklar ne lde kimin olacak? Tm bunlar tartlmakta olan ve hukuki dzenlemeleri oluturulmaya balanan zlmesi gereken nemli konular olarak yaammzda yer almaktadr. Kaynak: Venter, J. C. (2001). The sequence of the human genome. Science 291: 1304 -51.
19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Genetiin Tanm ve Kapsad Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genotip-Fenotip ve evre konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genotip-Fenotip ve evre konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genotip ve Biyosferimizin Fenotipi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetiin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gnmzde nemli gelimeler ve Genetiim Gelecei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsan Genom Projesi ve Gen Tedavisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsan Genom Projesi ve Gen Tedavisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetii Deitirilmi Organizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetii Deitirilmi Organizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Genetically Modified Organisms. Eriim: 01 Mart 2009, Romer Labs, http://www.romerlabs.com/gmo.html Suziki, D. T., Griffiths, A. J. F., Miller, J. H. ve Lewontin, R. C. L. L. (1989). An Introduction to Genetic Analysis. New York: W. H. Free Man and Company. http://www.romerlabs.com/gmo.html l, TMMOB Yayn Organ, Nisan 2005. Demir, A. ve Pala, A. (2007). Genetii Deitirilmi Organizmalara Toplumun Bak As. Hayvansal retim 48(1): 33-43. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 2004 - 2006 alma Raporu. Morgan. R. A., Dudley, M. E., Wunderlich, J. R. vd. (2006). Cancer regression in patients after transfer of genetically engineered lymphocytes. Science 314: 126-9. Matsumoto, K., Kubo, H., Murata, H., vd. (2008). A pilot study of human interferon _ gene therapy for patients with advanced melanoma by in vivo transduction using cationic liposomes. Japanese Journal of Clinical Oncology 38: 849-856.
2. b 3. c 4. a 5. c 6. b
7. a 8. e 9. c 10. d
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 evresel faktrlerin etkisi ile deien bir fenotipik zelliin geriye dnme olasl vardr. Eer bir bitkinin krmz olan iek rengi scaklk dmesiyle beyaz renk oluyor ise scakln ykseltilmesiyle ayn bitki tekrar krmz iekler verecektir. Genetik yapda bir deiiklik olmad iin fenotipik zelliklerin tekrar deiimi mmkndr. Sra Sizde 2 Bir canlda meydana gelen deiim genetik ya da yapay varyasyon ise yavru dllere aktarlabilir. evresel modifikasyonlar genetik yapdaki deiiklikler olmad iin kaltsal deillerdir ve yeni dllere aktarlmazlar.
2
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kromatin yapsn ve organizasyonunu anlatabilecek ve kromozom eitlerini tanmlayabilecek, Hcre dngsnn evrelerini ve nemini aklayabilecek, Mitoz blnme evrelerini aklayabilecek ve genetik maddenin nasl deimeden yeni hcrelere aktarldn tartabilecek, Mayoz blnme evrelerini anlatabilecek ve genetik eitliliin oluum nedenlerini tartabilecek, Eeyli reyen canllarn yaam evrimlerindeki haploit ve diploit evre geilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kromatin Kromozom organizasyonu Kromozom eitleri Hcre dngs Mitoz Mayoz Genetik eitlilik Yaam evrimleri Haploit evre Diploit evre
erik Haritas
GR KROMOZOMUN YAPISI VE ETLER MTOZ BLNME MAYOZ BLNME EEYL REYEN CANLILARDA YAAM EVRMLER
Genetik
Genetiin Esaslar
Genetiin Esaslar
GR
Gelimi organizmalarn en kk yaamsal birimi olan hcre, ilk kez 1665 ylnda ngiliz Robert Hooke tarafndan tanmlanmtr. 1838 ylnda ortaya atlan hcre kuramndan bu yana tm organizmalarn hcreden meydana geldiini savunulmu ve gnmzde hcrelerin yaps, zellikleri ve oluumlar olduka detayl bir ekilde aydnlatlmaya devam edilmektedir. Yaamn devamllnda, bir hcre iki genel ileve sahiptir. Birincisi, yaamsal olaylar kontrol eden depolad bilgilerin datm, ifade edilmesi ve yeniden retilerek aynen gelecek kuaklara aktarmn yapmaktr. kincisi, yaamsal olaylarn srekliliini salamak iin gerekli olan enerjiyi bir formdan dier forma dntrmektir. Hcre organizasyonu canllarn gelimilik derecelerine gre farkllklar gsterir. Bakteriler ve mavi-yeil algler basit hcresel organizmalar olup bunlara ekirdek ncesi anlamna gelen prokaryotlar denir. Bu tip canllarda genetik bilginin depoland bir hcre ekirdei bulunmadndan genetik madde, hcrenin merkezi blgesine yerleik durumdadr. Hayvanlar, bitkiler ve mantarlar ise gerek ekirdek anlamna gelen karyotlar olarak adlandrlrlar ve genetik maddeleri ekirdek iinde yer alan hcrelere sahip gelimi organizmalardr. Bu nitede, genetik maddenin eitli hcre tipleri ierisindeki yaplanmas ve gelecek kuaklara aktarlma mekanizmas anlatlacaktr.
KROMOZOMUN YAPISI VE ETLER

Prokaryotlarda genetik madde sitoplzmada yer alan tek embersel bir deoksiribonkleik asit (DNA) moleklnden ibarettir. karyotlarda ise dorusal DNA moleklleri proteinler ile birleerek kromatin ad verilen daha karmak bir yaplanma gsterirler. Birden fazla dorusal kromatin moleklnn organize olmas ile oluan kromozomlar ekirdekte yer alrlar. karyotik kromozomlar ilk defa 1840 ylnda botaniki Hofmeister tarafndan Tradescantia (telgraf iei) bitkisinin polen hcrelerinde grlm ve 1888 ylnda Waldeyer tarafndan da renkli yaplar anlamna gelen kromozom ad verilmitir. Yaamn devamll kromozomlarn devamllna baldr. Her canl tr kendine zg kromozom saysna sahiptir ve bu say trden tre farkllk gsterir. ekirdekte yer alan kromozom says Tablo 2.1de grld gibi organizmann gelimilii ya da ierdii DNA miktar ile orantl deildir. nsan ve sirke sinei diploit olmasna ramen, insann 23 ift kromozomu varken sirke siKromatin dorusal iftsarmal DNA molekllerinin proteinler ile birleerek meydana getirdii molekllerdir. Kromozom kromatin moleklnn katlanarak organize olmasyla oluan ve trlere zg ekil ve saydaki dorusal ve ipliksi yaplardr.
22
Genetik
neinin ancak 4 ift kromozomu vardr. Haploit olan ekmek kfnde ise yalnzca 7 adet kromozom bulunur. Diploitlerde, ana ve babadan gelen kromozom iftlerine homolog kromozomlar denir ve tadklar genlerin dzeni ve morfolojik yaplar bakmndan birbirine benzerler.
Tablo 2.1 Baz karyotik organizmalarda hcre DNA miktar ve haploit kromozom saylar (Clark ve Wall, 1996). SIRA SZDE Tr S. cerevisiae Fritillaria davisii Avena sativa
SIRA SZDE Triticum aestivum
Genel isim Maya Zambak tr Yulaf Buday Soan Meyve sinei Fare nsan
DNA ierii (pg) 0.026 98.4 21.5 18.1 16.8 0.1 2.5 3.7
Kromozom says (n) 4 12 21 21 8 15 10 23
Allium cepa
DNELM S O R U
D. melanogaster DNELM Mus musculus Homo sapiens S O R U
DKKAT
1 pikogram (pg) D K K= A 10 T -12 grama karlk gelir. Kromozomlar telomer ad verilen u ksmlar ile homologlarn boum yapaSIRA SZDE rak birletii yerler olan sentromer blgelerine sahiptir. Telomer ular kromozom yapsnn btnln ve salamln kontrol eder. Sentromer blgeleri AMALARIMIZ SIRA SZDE ise proteinlerle oluturduklar kinetokor ad verilen yaplaryla, hcre blnmesi srasnda kromozomlarn mitotik i iplikiklerine balanmasn salar (ekil 2.1). Bir trn sahip olduu kromozomlarn her biri farkl ekillerde ve bykD N EA LM K T P lklerde olabilecei gibi trler arasnda da farkllk gsterebilir. Bir canlnn tm kromozomlarnn morfolojik olarak incelenmesine ise karyotip analizi denir (ekil 2.2). S O R U
TELEVZYON
SIRA SZDE
D ELP M K T NA Morfoloji bir organizmann ya da yapnn grnd halidir. S O R U
TELEVZYON
DKKAT
Telomer ve sentromer blgeleri, zel DNA zincirlerinin kendilerine zg proteinlerle DKKAT oluturduklar zel ilevlere sahip yaplardr.
SIRA NTER NET SZDE
NTER NET SIRA SZDE
ekil 2.1
AMALARIMIZ
Hcre blnmesinin metafaz safhasnda K gzlenen T A P bir kromozomun morfolojik yaps (Cooper vd., 2006).
AMALARIMIZ
K T A P
Sentromer
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - Genetiin Esaslar
23
Kromozomlar yaplarnda bulunan sentromerin yerine gre morfolojik olarak snflandrlrlar (ekil 2.2). Eer sentromer kromozomun tam merkezinde bulunuyorsa metasentrik kromozom denir ve iki kola sahiptir. Sentromer kromozomun bir ucuna biraz daha yakn ise submetasentrik, olduka yakn ise akrosentrik ve tam u ksmda ise telosentrik kromozom olarak isimlendirilir. Sentromer boumuyla ayrlan kromozom kollarndan uzun olanlar q kolu, ksa olana ise p kolu denir.
ekil 2.2
Sentromerin kromozom zerindeki yerine gre metasentrik, submetasentrik, akrosentrik ve telosentrik kromozom tipleri (solda) meydana gelir. Metafazda ki 23 ift insan kromozomu (sada) (Fotoraf: Berrin A. Tyl, 2001).
Kromozomlar zel boyalarla boyanp k mikroskobu altnda incelendikleri zaman iki farkl kromatin blgeye sahip olduklar gzlenir. Bunlardan biri, kromatin iplikiklerinin ok youn olarak yaplanmas nedeni ile boyalar kuvvetle emmen ve koyu renkli grlen heterokromatin blgeleridir. Dieri ise kromatin iplikiklerinin daha gevek yapland ak renkli boyanan kromatin blgeleridir. Bugn, kromatinin bu ekilde farkl younlukta yaplanmasnn, genlerin ya da kromozomlarn aktivitesi ile yakndan ilikili olduu bilinmektedir.
Kromozomlarn koyu boyanan aktif olmayan blgelerine heterokromatin, ak boyanan aktif blgelerine ise kromatin denir.
Kromatin Yaps ve Kromozom Organizasyonu

Prokaryotik bir hcrede, ember eklindeki DNA molekl, merkezi proteinler etSIRA SZDE rafnda helezonlar yaparak ilmikli bir yap oluturur ve younlaarak klr. Yalnzca 1-2 m boyutunda olan bir bakteri hcresinin 1100 m uzunluundaki DNA molekl hcre iine skca paketlenmi olur. Bu ekilde olumu ilevsel genetik DN ELM materyal nkleoid olarak adlandrlr ve sitoplazmada yer alr (ekil 2.3). Bakterilerde, genomik DNAnn dnda plasmid ad verilen birden fazla, ok daha kk S O R U DNA moleklleri de bulunur.
D K K A T (1m = 102 Metrenin klen katlar olarak bilinen desimetre (1m = 101 dm), santrimetre cm), milimetre (1m = 103 mm), mikrometre (1m = 106 m) ve nanometre (1m = 109 nm) burada kullanlan baz uzunluk l birimleridir. SIRA SZDE
Plasmidler ift DNA SIRA kendi SZDE sarmalndan ibaret, kendine kopyasn yapabilen ve bakteri iin yaamsal nemi olmayan fakat D direnlilik NELM antibiyotiklere gibi zellik kazandran genler ieren kromozom d genetik materyallerdir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
24
ekil 2.3 Prokaryotik hcrenin sitoplazmasnda ilmikler halinde helezonlardan ibaret tek genomik DNA molekl ile birka tane plasmid.
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
karyotik hcrelerin DNA molekl bakteri hcresinden 2-10 kat daha fazladr. ok sayda dorusal kromozomlar halinde organize olarak ayr bir organel olan ekirdek iinde yer alr. ift sarmal DNA zinciri histon ad verilen bir protein ailesi ve eitli histon olmayan proteinler ile organize olmu bir yapda bulunur (ekil 2.4). Histon olmayan proteinler arasnda yapsal proteinler, DNA ve RNA (ribonkleik asit) sentezinde grevli ezimler ve dier baz proteinler yer alr. Bu grup ierisinde giren proteinlerin her birinin ekirdekteki miktar herhangi bir histon SZDE grubunun SIRA miktarndan ok azdr. Fiziksel olarak, insann 1. kromozomunda yer alan DNA molekl yaklak 8 cm uzunluunda olmasna karn hcre blnmesi srasnda 8D uzunluunda olacak ekilde sktrlmtr (yaklak 10000 kat). Olm N ELM duka uzun olan kromatin ipliklerin karyotik hcrelerde kromozomlar halinde paketlenmesi 4 aamada meydana gelen bir yaplanma ile aklanabilir. Bunlar sS O R U rasyla; nkleozom, solenoit, ilmik ve kromozom eklinde katlanmalardr. Histon olmayan trlere, doku ve hcre tipine gre byk deiiklik gsterir. D K proteinler, KAT Bu nedenle, bu grup iindeki proteinler kromatinin yapsal zelliklerinin yan sra aktivitesinin dzenlenmesi ile de ilikilidir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Nkleozom, ift-sarmal DNA zincirinin 8 histon proteine sarlarak ve bir H1 proteinin de katlmasyla oluan yaklak N T E R 10 N Enm T apnda ve 6 nm yksekliindeki yapdr.
Birinci aamada, dorusal DNA molekl histon proteinleri ile paketlenir. Histonlar pozitif yke sahip olduklar iin negatif yke sahip olan DNA ile sk bir AMALARIMIZ balant kurar. Genellikle hcrelerde, H1, H2A, H2B, H3 ve H4 olmak zere be eit histon bulunur. ekil 2.4de grld gibi, her birinden ikier tane olacak ekilde drt K histon T A P(H2A, H2B, H3 ve H4) protein bir ekirdek blge oluturur. Bu sekiz proteinin etraf 180 baz ifti (b) uzunluunda ki DNA ile yaklak 1.75 dnmle sarlr. Bir adet H1 histon proteini ise dardan bu yapya balanr. Bylece, DNA zincirinin TE L E V Z Y O N sarld ekirdek protein ksm ve dardan balanan bir H1 proteinin oluturduu, yaklak 10 nm apnda ve 6 nm yksekliinde nkleozom ad verilen yaplar oluur. Boncuk taneleri eklinde gzlenen her bir nkleozom uzunluu 8-114 b arasnda olabilen balayc (ara) DNAlar ile birbirine ba N T E R NDNA ET lanr. ift sarmal zinciri, nkleozomlar halinde paketlenmesi sonucunda yaklak 5-10 kat daha younlar. rnein; 57 nm uzunluundaki bir DNA zinciri nkleozomal yaplanma ile 5 nm uzunluuna iner.
25
ekil 2.4 DNA moleklnn ikier H2A, H2B, H3 ve H4 ve bir H1 olmak zere 9 histon proteinle oluturduu nkleozomlar (Becker, 1986).
DNA sentezi srasnda nkleozom yaplar bozulur mu? Tartnz. SIRA SIRA SZDE SZDE kinci aama yaplanmada; her bir kromatin iplii solenoit ad verilen sper D M dnmne 6 dnml youn kromatin iplikiklerini oluturur. Solenoit yap D her N NE EL L M nkleozom bulunan 30 nm kalnlnda bir yapdr. Solenoit yaplarn kararlln H1 histon proteinleri ile histon olmayan proteinler salar. Bu yap, hcre blnme S SO OR RU U evresi olan interfaz ekirdeindeki kromatinin doal ilevsel yapsdr (ekil 2.5).
D A Solenoit yapnn oluumu, DNA yapsnn en az 6 kat daha younlamasna olur. BuD K KK Kneden AT T na gre balangtaki DNA boyu yaklak 40-50 kat ksalm olur.
SIRA SIRA SZDE SZDE
D Solenoit kromatin 6 D ipliinin N NE EL L M M nkleozomluk sper dnmler yaparak 30 nm kalnlnda oluturduu S SO OR RU U youn kromatin yapdr. D D K KK KA AT T
SIRA SIRA SZDE SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ
SIRA SZDE ekil SIRA 2.5 SZDE
K K T T A A P P
T TE EL LE EV V Z ZY YO ON N
karyotik hcrede ekirdek zar ile AMALARIMIZ AMALARIMIZ sitoplazmadan ayrlm olan kromozomlarn karmak K K T T A A P P organizasyonu (www.accessexcelle nce.org/AB/GG/chr T omosome.htmlden TE EL LE EV V Z ZY YO ON N uyarland).
N NT TE ER RN NE ET T
N NT TE ER RN NE ET T
26
Genetik
lmik yap solenoit yapnn helezonlar yaparak DNA ipliini 5000 kat daha ksaltan yaplanma eklidir.
Hcre blnmesi baladnda, kromatin yap daha da helezonlar yaparak younlar ve yaklak DNA ipliinin 5000 kat daha ksalm hali olan nc yap oluur. Bu ksalmann meydana gelmesi ilmik yapnn oluumu ile mmkn olur. lmik oluumunda histon olmayan proteinler ve RNA moleklleri rol oynar. Drdnc yaplanma ile ilmikler oluturmu kromatin iplii kromozom eklini alr. 30a yakn histon olmayan proteinin etkili olmasyla yaklak 700 nm kalnlnda kromozom meydana gelir. Ik mikroskobu altnda, hcre blnmesinin metafaz evresinde, kromatinin en youn olduu kromozomlar iki tane olarak yaklak 1400 nm apnda grlrler.
Dier Kromozom Tipleri

Lamba Fras Kromozomlar
Lamba fras kromozomlar, merkezi bir eksen blgede iki kromatit ipliinin younlamasndan ve ok sayda DNA zincirinden oluan yan ilmik yaplardan meydana gelir.
Lamba fras kromozomlar ilk kez 1882 ylnda Flemming tarafndan kefedilmitir. Olduka farkl yaplanma gsteren bu kromozomlar baz omurgal hayvanlarn eey hcrelerinde (zellikle olgunlamam yumurta), I. mayoz blnmenin diploten evresinde grlr. Uzunluklar 800 m ulaan lamba fras kromozomlar hcresel almalar iin tercih edilen materyaller olmulardr (ekil 2.6). Lamba fras kromozom oluumunda, ilk nce homolog kromozomlar ift olutururlar (diploittir) ve daha sonra her biri saysn iki katna kararak karde kromatitleri meydana getirirler. Her bir lamba fras kromozomu merkezi bir eksen blgesi iermektedir. Merkezi bir eksen blgede iki kromatit younlam olarak bulunur ve ok sayda DNA zincirinden oluan yan ilmik yaplar yer alr.
ekil 2.6 Amfibi oositlerinde lamba fras kromozomunun mikroskobik fotoraf (openlearn.open.ac .uk/.../view.php?id= 172631).
10 m
Dev Kromozomlar
Dev kromozomlar, DNA moleklnn ok sayda sentezinin yaplmas sonucu yaklak 1000 kadar kopyasnn sitoplazma blnmesi olmadan ekirdek iinde bir arada kalmasyla meydana gelir.
Politen kromozom da denilen dev kromozomlar zellikle sinek larvalarnda olmak zere baz dier hayvan ve bitki trlerinde de grlr. DNA moleklnn ok sayda sentezinin yaplmas sonucu yaklak 1000 kadar kopyas hcre iinde meydana gelir. Hcre blnmesinin gereklememesi sonucu bu kopyalar birbirine bitiik kalr ve dev kromozomlar meydana getirir. zel boyalar ile boyandktan sonra k mikroskopu altnda, koyu (heterokromatin) ve ak (kromatin) renkte blgelerden oluan bantlama gzlenir. Dev kromozomlar oklu gen kopyalarna sahip olduklarndan yksek dzeyde gen anlatmna izin verirler. Morfolojik olarak gzlemlendiinde, baz blgelerin puff ad verilen ikinlik yapt grlr. Bu ikinlikler kromatin iplikiklerinin znm olduu ve RNA sentezinin aktif olarak yapld blgelerdir. lk kez 1881de, Drosophila ve Chironomus gibi eitli sinek larvalarnn tkrk bezlerinde gzlenmi olan dev kromozomlar da kromozom aktivitelerini almak iin ok kullanlan materyaller olmutur.
27
ekil 2.7 Chironomus larvas tkrk bezlerinde drt adet dev kromozomunun mikroskobik fotoraf (Hlya Sivas, 1987).
SZDE Ik mikroskobunda rahata grlebilecek kadar byk olan lambaSIRA fras ve dev kromozomlar arasndaki en nemli fark nedir?
SIRA SZDE
MTOZ BLNME
DNELM
DNELM
Eeysiz remede, hem tek hcreli hem de ok S Ohcreliler R U genetik maddelerini iki katna kardktan sonra basite blnerek (mitoz) iki DKKAT yavru hcre meydana getirebilirler.
karyotik hcrelerde reme iki tiptir: Eeysiz remede; hem tek hcreli (rneS O R U in, mayalar) hem de ok hcreli canllar (rnein, mantarlar) genetik maddelerini iki katna kardktan sonra basite blnerek (mitoz) iki yavru hcre meydana getirebilirler. Oluan bu hcrelerin her biri, ata hcrede bulunan D K K A Tgenetik materyalin tam bir kopyasn ierir. ok hcreli mantarlarda, dokunun bir ksm alnp yeni bir ortama aktarldnda yeniden mantar retimi salanm olur. zellikle gl SIRA SZDE ve meyve aalar gibi ileri bitkilerin retimi elikleme yolu ile yaplr ki, bu yntem de bir eeysiz remedir. Eeyli reme; mayoz blnme ile retilen iki tane haploit (n) eey hcresinin AMALARIMIZ birleerek tek bir diploit (2n) zigot hcresi oluturmasdr. Zigot daha sonra mitoz SIRA SZDE atalardan blnmeler geirerek ok-hcreli yeni bir bireye geliir. Oluan yavrular belirgin olarak farkl bir gen kombinasyonuna sahip olur ve K farkl eey T A P hcreleri retir. Eey hcreleri, erkek ve dii olmak zere ayr bireylerde retilir. Eeysel DNELM reyen hayvanlarda, vcut (somatik) ve eey (gamet) hcreleri olmak zere iki tip hcre bulunur. Somatik hcreler, mitoz denilen ekirdek blnmesi T E L E V Zile Y O oalrken, N S O R ile U oalrlar. eey hcreleri ise yalnzca zellemi hcrelerden mayoz blnme Birok bitkinin iinde bulunduu hermafrodit organizmalarda, erkek D ve Kdii K A Teey hcreleNTERNET rini ayn birey retir ve kendi kendine dllenebilirler. Eeyli ve eeysiz reme arasnda ne gibi farklar vardr? Tartnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Eeyli reme, mayoz AMALARIMIZ blnme ile retilen iki tane haploit (n) eey hcresinin SIRA SZDE birleerek tek bir diploit (2n) zigot hcresi oluturmasdr. K T A P
DNELM
TELEVZYON S O R U
DKKAT NTERNET
Hcre Dngs
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM
Tm organizmalarn remesi dngsel bir byme olaydr. Byme iin hcrenin ktlesinin artmas, genetik maddesinin iki katna kmas ve iki yavru hcreOT RAU P K S ayn ye eit olarak paylatrlmas gerekir. Her yavru hcre ise tekrar dngye girebilir ve yavrularn retebilir. Bir hcrede, ekirdek blnmesini (karyokinez) genellikle hcre blnmesinin (sitokinez) takip ettii bu olaya hcre dngs DKKAT TELEV ZYON denir. ekil 2.8 de grld gibi gelimi bir karyotik hcre dngs iki evreden meydana gelir;
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
AMALARIMIZ DNELM
Bir hcrede, ekirdek blnmesini (karyokinez) genellikle hcre K S O TR A UP blnmesinin (sitokinez) takip ettii olaya hcre dngs denir. DKKAT
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
28
Genetik
Mitoz (M) blnme evresi. ekirdein ve hcrenin blnd, kendi iinde safhalar olan ksa bir evre olup genellikle dngnn % 5-10luk ksmn kapsar. nterfaz evresi. ki mitoz blnme arasnda kalan daha uzun bir evredir. G1 (gap = aralk 1), G2 (gap = aralk 2) ve S (sentez) safhalarn kapsar.
ekil 2.8 Hcre dngs, sitokinez mitoz ile interfaz (G1, S ve G2) evrelerini kapsar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Srekli oalan hcrelerde, mitoz blnme sonunda meydana gelen yavru hcrelerden her biri yaam dngsne diploit (2n) koullarda balar. Sonra, interfaz evresinin en uzun safhas olan G1 safhasna girer. Bu fazda hcre ktlesi byr ve DNA sentezi iin gerekli olan molekller retilir. Yaklak 10 saat sren G1 safhasnn sonunda, DNA sentezinin balamasyla S safhasna geilir. S safhas boyunca byme devam ederken DNA da sentezlenir ve kromozomlarn birer kopyas retilir (4n). S gelimi bir karyotik hcrede yaklak 9 saat srer. Hcre, DNA sentezinin tamamlanmasndan sonra G2 olarak isimlendirilen ikinci bir bySZDE me safhasSIRA girer. Drt saat kadar sren bu ksa safhada hcre mitoza hazrlanr. M safhasnda, ilevsel drt farkl evre sonucunda tekrar 2n olan kromozomlar sitoplazmik blnme (sitokinez) ile iki yavru hcreye datlr. Birok hcre kendi zDNELM gl ilevlerini srdrmek iin interfazn G1 evresinde durur. rnein, beyinde bulunan sinir hcreleri gibi farkllam hcreler bir daha blnme geiremeyecekleS ilerlemeden, O R U ri iin G1de G0 denilen bir dier evrede srekli olarak tutulurlar. Hcrenin tm normal ve hatasz olarak tamamlayabilmesi, her bir safhaya geD bu K Ksafhalar AT ii dzenleyen zel mekanizmalarn iledii kontrol noktalar ile salanr.
DKKAT
SIRA SZDE
Mitoz Blnme ve nemi

Mitoz blnme boyunca, kromozomlarn organizasyonlar ve hareketleri bakmndan drt farkl AMALARIMIZ evre gzlenir. Bunlar; Profaz, Metafaz, Anafaz ve Telofazdr (ekil 2.9). Profaz: Profazn balangcnda, ok uzun olan kromatit iplikikleri mitoza hazrlanrken skca kvrlarak (helezon yap) ksalmaya balar ve kalnlaarak belirli T A P bir ekilde Kboyanabilir hale gelirler (ekil 2.9a). Bu evrede, zel bir proteinden yaplm olan mitotoik i iplikleri ekirdek dndaki sentriol blgelerinde toplanr. Profaz safhas ilerledike, ekirdek zar dalmaya balar.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sentrioller hayvan hcresinde i ipliklerinin toplanma noktalardr. Gelimi bitki K T A P hcreleri ise genellikle sentriol tamazlar ama i iplii olutururlar.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
29
SIRA SZDE
Metafaz: Bu evreye gei srasnda, ekirdek zar kaybolur. SIRA ki karlkl kutupta SZDE yer alan sentriollerden oluan i ipliklerinden hcrenin merkezinde bir ekvatoryal dzlem ya da metafaz pla meydana gelir (ekil 2.9b). Karde kromatitler sentroD Nbalanarak ELM mer ya da kinetokor blgelerinden uzunluklar boyunca i ipliklerine ekvator blgede yer alrlar. Artk kromozomlar morfolojilerinin incelenebilmesi iin uygun olan en ksa ve kaln yaplarn olutururlar. Sentromer blgelerinden birbirine S O R U tutunmu olan karde kromatitler metafazn sonuna doru ayrlmaya balar. Anafaz: Karde kromatitlerin ayrlp zt kutuplara ekilmeye balad evredir. K K A T ekilmesini iplikleri kinetokorlara bal kalr ve sentromerlerin kutuplaraDdoru salarlar. Her ayrlan kromatit bir yavru kromozomdur (ekil 2.9c). SIRA SZDE Telofaz: Kromozomlarn kutuplarna tamamen ulamas ile telofaz evresi balar. Bu evrede, profazn aksine kromozomlarn helezon younluu azalr ve interfazdaki ekillerini alrlar (ekil 2.9d). Her bir hcresel kutupta kromozom ktlesinin etraf yeni oluturulan ekirdek zar ile evrilir ve bylece iki AMALARIMIZ yavru ekirdek meydana gelmi olur. ekirdek blnmesinden hemen sonra sitokinez gerekleir. Sitokinez: Sitoplazmann blnmesi hcrenin telofaz evresine ulamas ile baK T A P lar. Bitki hcrelerinde, tamamen yeni bir hcre zar ve duvar oluumu gzlenir. Hayvan hcrelerinde, hcre yzeyinde yuvarlak bir izin ardndan hcre zar iki yeni hcreyi meydana getirecek ekilde olumaya balar. ekirdek zarnn tamamen TELEVZYON olumas ile sitoplazma blnmesi tamamlanr ve meydana gelen iki yavru hcre tekrar bir dng iin G1 fazna girer. Mitoz blnme evreleri ile animasyon gsterisine http://www.johnkyrk.com/mitosis.html NTERNET adresinden ulaabilirsiniz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 2.9 Mitoz blnmenin evreleri 2n = 4 olduu bir hayvan hcresinde ematik olarak gsterilmektedir.
Mitoz blnmede en nemli olay interfazda iki katna kan homolog kromozomlarn deimeden, birbirinden bamsz olarak ayrlp eit sayda ve rastgele yavru hcrelere paylatrlmasdr. Bylece her bir hcre, anneden ve babadan gelen birer takm homolog kromozomlara sahip olur. Homolog kromozomlarn birbirleriyle etkilemeyerek deimeden kalmas, mitoz ile birazdan bahsedilecek olan mayoz
30
Genetik
blnme arasndaki en nemli farklardan biridir. Eeyli oalan canllarda ise dllenme ile oluan tek hcreli zigot ok sayda mitoz geirerek somatik hcreleri meydana getirir. Bunun sonucunda gelien bir organizma ise zigot ile ayn diploit kromozom ieren fakllam eitli doku ve organlardan ibarettir (eey hcreleri hari).
MAYOZ BLNME
Mayoz diploit bir hcre (2n) ile balayan, kromozom saysnn ikiye katlanmasyla (4n) devam eden ve sonra kromozomlarn haploit sayya (n) indirgenmesiyle drt tane hcrenin retildii SIRA SZDE bir blnmedir.
DNELM S O R U
Mayoz diploit bir hcre (2n) ile balayan, kromozom saysnn ikiye katlanmasyla (4n) devam eden ve sonra kromozomlarn haploit sayya (n) indirgenmesiyle drt tane hcrenin retildii bir blnmedir. Bundan dolay indirgeyici blnme olarak ta bilinir. Birbirini takip eden iki ekirdek blnmesi eklinde ilerleyen mayozun birinci blmnde homolog kromozomlarn ayrlmasyla kromozom says yarya iner; ikinci SZDE bir mitoz blnme ile kromatitler ayrlr ve yavru hcrelere eit blmndeSIRA ise tipik olarak dalr. Bu iki blnme srasyla I. Mayoz ve II. Mayoz olarak adlandrlr ve her biri mitoz da olduu gibi; profaz, metafaz, anafaz ve telofaz evrelerini ierir. Mayozda DNELM meydana gelen iki blnme evresini birbirinden ayrmak iin farkl numaralandrma yaplr. I. Mayoz evreleri, profaz I, metafaz I, anafaz I ve telofaz I olarak, II. mayoz evS O R U metafaz II, anafaz II ve telofaz II olarak adlandrlr (ekil 2.10). releri ise profaz II, Mayoz evreleri mitoza DK K A T benzemekle birlikte kromozom davranlar bakmndan farkllk gsterir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 2.10
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Mayoz blnmenin evreleri 2n = 4 olduu bir hayvan hcresinde ematik olarak gsterilmektedir.
31
I. Mayoz Blnme
Profaz I: Saylar iki katna km olan kromozomlar 5 alt evrede farkl davranlar gsterirler: Leptoten: pliksi kromozomlar belirginlemeye ve ekirdek zar kaybolmaya balar (ekil 2.10a). Zigoten: Homolog kromozomlar yan yana gelerek birok noktada birbirleri ile skca balanrlar. Salam enine protein kprlerle olan bu birleme noktalarna sinapsis denir. Bu ekilde eleerek yapsnda 4 kromatit bulunan kromozom iftine ise bivalent ya da tetrat ad verilir (ekil 2.10b). SIRA SZDE ve daha sk si Pakiten: Bivalent yapm kromozomlar ksalp kalnlamaya napsis yapmaya devam eder. Bylece, bivalent yapsndaki drtl kromatitler iyice belirginleir. Homolog kromozomlarn karde olmayan kromatidleDNELM ri arasndaki kopma ve yer deitirme mekanizmasyla DNA deiimi (krossing-over) meydana gelir. Genetik deiimin olduu bu blgeler kiazma S O R U ad verilen X eklinde yaplar olarak grlrler (ekil 2.10c). Bivalent yap ana ve babadan gelen homolog kromozomlardan ibarettir. D K Her K A T homolog ift replikasyonu sonucu iki karde kromatit ierir. Ana ve babann kromatitlerine ise karde olmayan kromatitler denir ve bunlar arasnda olan DNA deiimi eitlilie neden olur.
SIRA SZDE
Homolog kromozomlarn salam enine protein kprlerle olan bu birleme noktalarna sinapsis ve eleerek oluturduklar yapsnda 4 kromatit bulunan kromozom iftine ise bivalent ya da tetrat ad verilir.
Krossing-over, homolog kromozomlarn karde olmayan kromatidleri Nyer ELM D ve arasndaki kopma deitirmesiyle meydana gelen DNA deiimi olaydr. S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Diploten: Bivalentler daha da ksalr ve kalnlar. Kromatit iftleri birbirlerini iterek uzaklamaya alyor grnmndedir. Yer yer iplik uzunluu boAMALARIMIZ yunca ayrlarak ilmikler olutururlar. Bylece, kiazmalarla bal homolog kromozomlarn bivalent yapsndaki drtl kromatitler iyice birbirlerinden K T A P ayrlarak belirgin hale gelir (ekil 2.10d). Diakinez: Kromozom younlamas devam eder ve kiazmalarn telomerlere doru itilmesine neden olur. Sonlandrma olarak adlandrlan bu olay ile hcreler genetik deiimin gerekletii aamadan uzaklaarak T E L E V Z Y OkromozomN larn metafaz I evresine girii iin hazrlanrlar. Profaz tamamlandnda, tetratlar oval grnmde ekvatoryal dzlemde yerlerini alrlar ve hcre metafaz Ie girer (ekil 2.10e). NTERNET Metafaz I: ekirdek zar tamamen kaybolur ve i iplikleri olumaya balar. Homolog kromozom bivalentleri iki ilevsel sentromerleri ile i ipliklerine tutunarak SIRAya SZDE metafaz planda dizilirler. Kromozomlar her birinde ikier hibrit da melez kromatitler bulunan bivalentler halindedir (ekil 2.10f). Anafaz I: Homolog kromozomlar birbirlerinden ayrlrlar ve D her N Ebir L M ift hcrenin zt kutuplarna doru ekilir. Burada ki, ana ve babadan gelen homolog kromozomlarn ve dolaysyla ierdikleri genlerin iftler halinde ayrlmas kaltmn S O R U en nemli aamalarndan biridir (ekil 2.10g). Anafaz Ide, ana ve babadan gelen homolog kromozomlarn ve dolaysyla D K K A T ierdikleri genlerin iftler halinde ayrlmas kaltmn en nemli aamalarndan biridir. Telofaz I: Mayozun bu blmnde, telofaz ve interfaz genellikle gerekli deildir. Baz organizmalarda anafaz I kromozomlar, ekirdek zar olumadan hcrenin blnmesiyle direk metafaz II evresine geerler. Kromozomlarn helezon yoAMALARIMIZ unluu mayoz sonuna kadar kalr. Baz durumlarda ise, kromozomlar geveyerek interfazdaki durumlarna benzemeye balar, fakat tam olarak interfazdaki formuna K T IIye A P geer. dnmeden ekirdek zar belirginleir ve hcre blnerek profaz
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE 32
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Mayozun ikinci blm aynen bir mitoz blnme eklinde devam eder. Karde kromatitlerin her biri haploit gametleri oluturmak zere ayrlrlar. Birinci blnmede oluS O R U an i ipliklerinin dorultusuna dik dorultuda yeniden i iplikleri organize olur. Birinci blnmede i ipliklerinin dorultusuna dik dorultuda yeniden i iplikleri T D K K Aoluan organize olur. Profaz II: Kromozom younlamas yeniden balar ve eer hcre zar oluturulmu ise kaybolur. Homolog kromozomlar hala ift olarak bulunur (2n) ve karde AMALARIMIZ kromatitler sentromerlerinden birbirine baldr (ekil 2.10i). Metafaz II: Her oul hcrenin diploit kromozomu yeni oluan i ipliklerine balanarak ekvatoryal dzlem zerinde dizilir (ekil 2.10j). Karde T A P kromatitler ayrlr ve bamsz kromozom halini alarak hcAnafazKII: renin zt kutuplarna doru ekilirler. Bundan sonra kromozom olarak adlandrlrlar (ekil 2.10k). T EII: LEV ZYON Telofaz Kromozom helezonlamas gever ve interfazdaki zor grlebilen ekline dnmeye balar. ekirdek zar haploit kromozom grubu zerinde yeniden oluur ve sitoplazma blnr. Bunun sonucunda DNA dizisi deimi haploit kromozoma sahip drt eey hcresi meydana gelmi olur (ekil 2.10l). NTERNET Mayoz blnmenin canllk asndan iki byk nemi vardr. Birincisi, mayozda ki ardk iki blnmeyle normal diploit bir hcreden drt adet haploit eey hcresinin meydana gelmesidir. Bu eeyli reyen organizmalar iin ok nemlidir. Eer gametlerde kromozom says indirgenmemi olsayd, gametlerin birlemesiyle oluan zigotta 4n kromozom olacak ve kromozom says her kuakta artarak devam edecekti. Yani mayoz blnme ile dller boyunca kromozom says sabit kalr. Mayoz blnme meydana gelen krossing-over sonucu oluan gen eitliliin olSIRA srasnda SZDE mamas ne gibi sonularn domasna neden olurdu? Tartnz.
NELM kincisi Dise, mayoz blnmenin I. Profaznda homolog kromozomlarn karde olmayan kromatitleri arasnda meydana gelen krossing-over olay ve bivalentlerin S O R U ki yerleim dzenleridir. Krossing-over ile ana-babadan gelen metafaz planda kromozomlar arasnda karlkl zincir deiimi sonucunda kromozomlarda yeni genetik organizasyonlar (rekombinasyona) meydana gelir. Bu ekilde oluan farkDKKAT l kromatitleri ieren bivalentlerin metafazda ekvator dzlemde bamsz yerleimi ise kromozomlarn hcrelere farkl ekilde dalm olaslklarna neden olur. BySZDE lece her ikiSIRA olay da gametlerdeki genetik eitlilii byk oranda artrr.
II. Mayoz Blnme NELM D
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Mayoz blnme ile dller boyunca kromozom says sabit kalr ve krossing-over ile gametlerdeki genetik eitlilik byk oranda artar.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Mitoz ile mayoz arasnda hangi nemli farklar vardr? SIRA blnme SZDE AMALARIMIZ
DNELM Yaam evrimi, K T Abir P canlnn ilk oluumundan ya da doumundan yeni bir yavru retmesine kadar geen tm olaylar ieren sretir. Eeyli reyen karyotik canlS O R U allmas birok alanda olduka neme sahiptir. nsan zerinde larda bu srelerin almak riskli T E L E ve V Zetik Y O N olarak kabul edilemez olmasna ramen baz organizmalar genetik almalara ok uygun olup yaam evrimleri ayrntl olarak allmaktadr. DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
DNELM Yaam K Tevrimi, A P bir canlnn ilk oluumundan ya da doumundan yeni bir yavru S O R Ukadar geen tm retmesine olaylar ieren sretir.
EEYL REYEN CANLILARDA YAAM EVRMLER
SIRA SZDE NTER NET
SZDE SIRA NTER NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
33
karyotik organizmalarn yaam evrimi haploit ve diploit olmak zere iki evrede gerekleir. Organizmann gelimiliine bal olarak bu evrenin uzunluu farkllk gsterir. Birok tek hcreli karyot ve ok hcreli mantarlarda haploit evre uzundur. Gelimi bitki ve hayvanlarda, haploit evre ksa srede tamamlanr ve diploit evre ok uzundur. Haploit evrenin sonunda mayoz blnme meydana gelirken diploit evrenin sonunda da ise dllenme meydana gelir. Baz organizmalarda, haploit hcreler fertilizasyon evresine gemeden nce mitotik blnmeye urayabilirler. imdi eitli yaam evrimlerinden baz rnekler aklanacaktr.
Basit Yapl karyotlarda Yaam evrimi

Ekmek mayas olarak bilinen Saccharomyces cerevisiae genetii en iyi tanmlanm bir basit karyotik hcredir. Kremsi ve oval bir hcresel yapya sahip olan bu tek hcreli mantarn basit haploit ve diploit evrelerden oluan bir yaam evrimi vardr. Haploit evrede, biyokimyasal ierikleri bakmndan farkl zelliklere sahip (a) ve () olarak iki SIRA SZDEdiploit hctipte hcre bulunur. Bu iki hcrenin kaynamas sonucunda (a/ ) olarak reler retilir. Haploit ve diploit hcreler normal olarak tomurcuklanma ile eeysiz reme yaparlar. Uygun besin koullarnda her 90 dakika da bir blnerek saylarn 2 kaDNE LM tna karrlar. Fakat yetersiz besin koullarnda, diploit hcreler mayoz geirerek askus ad verilen kaln bir kese iinde (a) ve () sporlarn retir. Askus yapnn koparlmaS O R U s ile de haploit hcreler serbest kalrlar ve yeni haploit evreyi olutururlar (ekil 2.11). Tomurcuklanma, mitoz srasnda sitoplazmann yavru hcrelere eit olarak soD K blnmemesi KAT nucunda ufak bir tomurcuk uzantsnn olumasdr. Tomurcuk iersine mitotik blnme srasnda karde kromozomlar transfer edilir. Daha sonra, kk yavru hcreyi oluturmak zeSIRA SZDE re ana hcreden boumun daralmas ile ayrlr ve gelierek ana hcrenin byklne ular.
AMALARIMIZ
Spor evresel stres koullarna kar ok dayankl, direnli bir hcre duvaryla evrili suyunu kaybetmi reme hcresidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ekilAMALARIMIZ 2.11 Ekmek mayasnn (S. cerevisiae) haploit ve diploit K T A P evreleri ieren yaam evrimi.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Spor
34
ekil 2.12 Gelimi bir bitkide diploit sporofit ve haploit gametofit evrelerini ieren yaam evrimi.
Genetik
(4)
(5) (3)
(2)
(1)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
(6)
DNELM S O R U
Dl alma bir bitkinin diploit olduu (2n) olgun D K evresi K A T ve haploit (n) sporofit olduu gametofit evresini ieren reme dngsdr.
DNELM
Bitkilerde evrimi S OYaam R U

Gelimi bitkiler dl alma ad verilen iki reme evresi geirirler. Dl alma bir bitkinin diploit olduu (2n) olgun sporofit evresi ve haploit (n) olduu gametofit DKKAT evresini ierir. ekil 2.12de gsterildii gibi. Sporofit evredeki olgun bitki (4) mayoz blnme ile haploit megasporlar ve mikrosporlar (5) retir. Sporlarn geliSIRA SZDE mesiyle haploit megagametofitler ve mikrogametofitler (6, 1) oluur. Bunlar artk gametofit evresinde gelien, dllenme yeteneinde olan eey hcreleridir (sperm ve yumurta hcreleri) ve dllenmeyle diploit zigotu (2, 3) meydana getirirler. ZiAMALARIMIZ got ise yeni bir olgun bitkiye geliir. Bitkilerde Yaam hakknda daha fazla bilgiye Ali Nihat Bozcukun Genetik adl K T evrimi A P kitabndan (Palme Yaynclk, 2005, s:29-33) ulaabilirsiniz. karyotik canllarn yaam evrimi hangi zelliklerine bal olarak evrelere ayrlr ve inTSIRA E L E VSZDE ZYO N celenir? Genetik almalar iin bunun nemi ne olabilir?
D N E L Yaam M Hayvanlarda evrimi
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRA E L E VSZDE ZYON
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N yaam T E R N E T evrimleri, eitli geliim evrelerini iermesine ramen haploit Hayvanlarn ve diploit evreler S O R Ugenellikle trler arasnda benzerlik gstermektedir. Hayvan yaam evreleri ksa bir haploit evre ile karakterize edilirler. Haploit evrede mayoz blnme sonunda gamet oluumu gerekleir. Daha sonra ise, gametler birleerek DKKAT diploit zigotlar olutururlar (ekil 2.13). Ancak birlemeden sonra, diploit evrede meydana gelen mitotik hcre blnmesi ok hcreli organizmalarn oluumuna SIRA SZDE neden olur.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
35
ekil 2.13 nsanda haploit eey hcrelerinden zigotun geliimi.
Gelimi hayvanlarda erkek ve dii birey farkldr ve her bir cinsin gametleri farkl bir mekanizmayla retilir. rnein memelilerde, erkek gamet hcresi olan sperm spermatogenez denilen bir geliim mekanizmasyla retilirken dii gamet hcresi olan yumurta ise oogenez ile retilir (ekil 2.14). Spermatogenez: Erkek bireylerin eey organ olan testislerde, spermatogonium ad verilen ana hcreler ardk mitozla blnerek ok sayda bulunurlar. Diploit olan bir spermatogonium (2n) hcreleri gelierek 1. spermatosit hcresine dnr ve kromozom says iki katna (4n) kar. Daha sonra, I. mayoz blnmeyi geirerek iki adet 2. spermatosit hcresini retir. Bu hcreler, II. mayoz evrelerini tamamlaynca, haploit olan drt adet spermatit (n) hcreleri meydana gelir. Spermatit hcrelerinin tamam daha sonra olgun sperm hcrelerine dnr (ekil 2.14a). Oogenez: Dii bireylerin eey organ olan ovaryumlarda, oogonium ad verilen ana hcreler mitoz blnmeler geirerek oalrlar. Diploit bir oogonium (2n) hcresi ise kromozom says iki katna km 1. oosit (4n) hcresine geliir. Daha sonra, I. mayoz geirerek sitoplazmalar eit olamayan iki hcreye; 2. oosit hcresine ve 1. kutup hcresine blnr. Sitoplazmann byk bir ksm 2. oosit hcresine giderken, 1. kutup hcresine ise az bir ksm gider. Bu iki hcre hcre de II. mayoz evrelerini geirir. 2. oosit hcresi yine sitoplazmas eit datlmayan bir blnme geirir. Meydana gelen iki karde hcreden, sitoplazmann byk bir ksmn alan haploit hcre yumurta hcresine geliir. Az sitoplazmann aktarld dier hcre ve 1. kutup hcrelerinden retilen 2. kutup hcreleri ise atlrlar (ekil 2.14b). Bylece erkek bireyde bir ana hcreden drt tane ilevsel gamet retilirken, dii bireyde yalnzca bir tane retilmi olur.
Memelilerin eey organlarnda, erkek gamet hcresi olan sperm spermatogenez denilen bir geliim mekanizmasyla retilirken dii gamet hcresi olan yumurta ise oogenez ile retilir.
36
ekil 2.14 Memeli hayvanlarda spermatogenez (a) ve oogenez (b) ile gametlerin retilmesi.
Genetik
(a)
(b)
2. Kutup hcreleri
37
zet
A M A
Kromatin yapsn ve organizasyonunu anlatabilmek ve kromozom eitlerini tanmlayabilmek. karyotik hcrelerde ift iplikli DNA molekl zel proteinlerle birleerek kromatin yapy, kromatin yapda katlanarak kromozomlar oluturur. Yaamn devamlln salayan kromozomlar, karyotik hcrelerde bir veya iki set halinde bulunurlar. Kromozomlarn u ksmlarna telomer ve orta deiik blgelerine sentromer denir. Sentromerin bulunduu blgeye gre kromozomlar metasentrik, submetasentrik, akrosentrik ve telosentrik olarak gruplandrlrlar. Kromatin, srasyla nkleozom, solenoit ve ilmik yaplarn oluturarak kromozomlar halinde hcre ekirdeinde paketlenir. Hcre blnmesi baladnda, kromatinin ilmik eklinde yaplanmas 5000 kat daha ksalmaya neden olur. Genetik materyal en youn kromozomlar halinde metafaz safhasnda gzlenir. Hcre dngsnn evrelerini ve nemini aklayabilmek. Hcrelerin oalmas dngsel bir byme olaydr. Hcre dngsnde mitoz blnme ve interfaz olmak zere iki evre vardr. Hcre mitoz safhasnda, profaz, metafaz, anafaz ve telofaz evrelerinden oluan blnmenin ardndan sitoplazmik blnme geirerek iki yavru hcre meydana getirir. nterfaz evresi ise iki byme fazyla bir sentez fazn kapsar. Mitoz blnme ile meydana gelen diploit (2n) hcreler interfaz evresinin G1 safhasna girer. Hcre ktlesi byr ve DNA sentezi iin hazrlktan sonra S safhasna geer. S safhasnda DNA sentezlenir (4n) ve tamamlandktan sonra ikinci byme safhasna girer. Hcre mitoza hazrlanr.
A M A
Mitoz blnme evrelerini aklayabilmek ve genetik maddenin nasl deimeden yeni hcrelere aktarldn tartabilmek. Mitoz blnmede, DNA replikasyonu ve onu takip eden ekirdek blnmesi ve sitoplazma blnmesi gerekleir. Bylece ayn sayda ve zellikte kromozom ieren yavru hcreler retilir. Kromozom organizasyonlar ve hareketleri bakmndan mitoz blnme drt farkl evreye ayrlr. Bunlar profaz, metafaz, anafaz ve telofaz evreleridir. Profaz evresinde, kromatit iplikikleri ksalp kalnlar. Metafazda, homolog kromozomlarn karde kromatitleri i ipliklerinin uzunluklar boyunca ekvatoryal dzlemde yer alrlar. Anafazda, karde kromatitler zt kutuplara ekilmeye balar. Telofazda ise, kromozomlar kutuplara tamamen ular ve kromozomlarn etraf ekirdek zar ile evrilerek sitoplazma ikiye blnr. Mayoz blnme evrelerini anlatabilmek ve genetik eitliliin oluum nedenlerini tartabilmek. Eeyli oalan organizmalar yaam evrimlerinin belli aamasnda mayoz blnme geirirler. Mayoz blnmede ard ardna olan iki blnme evresi sonucunda bir diploit hcreden drt tane haploid eey hcresi retilir. Her iki blnme evresi de birbirinden baz fakllklar olan profaz, metafaz, anafaz ve telofaz safhalarn ierir. Birinci mayozda homolog kromozomlar ayrlrken ikinci mayozda aynen mitozda olduu gibi karde kromatitler birbirinden ayrlr. Eeyli reyen canllarn yaam evrimlerindeki haploit ve diploit evre geilerini aklayabilmek. karyotik organizmalarn yaam evrimi, gelimilie bal olarak farkl srelerde, birbirini takibeden haploit ve diploit evrelerde gerekleir. Haploit ve diploit evrelere sahip maya hcresi her iki durumda da mitozla oalabilir. Yeterli besin bulunan ortamda haploit iki hcre kaynaarak diploit hcreyi oluturur. Bitkilerde, diploit evrede bulunan olgun bitkiler mayozla haploit sporlar retir ve bunlar haploit mikro- ve makrogametofitlere geliir. Farkl eeye ait gametofitlerin dllenmesi ile diploit zigotlar meydana gelir. Hayvanlarda ise haploit evre ksadr. Farkl cinslerin eey organlarnda retilen sperm ve yumurta hcrelerinin fertilizasyonu sonucunda da diploit zigot meydana gelir.
A M A
AM A
A M A
38
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Hcre blnmesinde, kromozomlarn i ipliklerine balanmasn salayan DNA blgesi aadakilerden hangisidir? a. Telomer b. Sentrozom c. Telosentrik d. Sentromer e. Gonozom 2. Baz omurgal hayvanlarn eey hcrelerinde, I. mayoz blnmenin diploten evresinde grlen homolog kromozom iftlerinin oluturduu kromozom tipine ne denir? a. Politen kromozom b. Heterolog kromozom c. Lamba fras kromozom d. Dev kromozom e. Mayotik kromozom 3. Bir mitoz blnmede srasyla hangi safhalar birbirini izler? a. Telofaz, Anafaz, Metafaz ve Profaz b. Metafaz, Telofaz, Anafaz ve Profaz c. Metafaz, Profaz, Anafaz ve Telofaz d. Profaz, Metafaz, Anafaz ve Telofaz e. Profaz, Metafaz, Telofaz ve Anafaz 4. Aadakilerden hangisi nkleozom ile ilgili bir ifade deildir? a. Histon proteinleri ve DNA moleklnden meydana gelir. b. Hcre blnme evresi olan interfaz ekirdeinde kromatinin doal ilevsel yapsdr. c. 11 nm apnda ve 6 nm yksekliinde boncuk taneleri eklinde yaplardr. d. Farkl uzunluktaki ara DNA molekl ile birbirine balanr. e. DNA moleklnn 5-10 kat daha ksalp younlamasn salarlar. 5. Aadakilerden hangisi hcre dngsnn G1 faznda gerekleen bir olaydr? a. Hcre mitoz blnmeye hazrlanr. b. DNA sentezi balar. c. Hcre byme devam eder ve kromozomlarn birer kopyas retilir. d. DNA sentezi tamamlanr. e. Hcre byr ve DNA sentezi iin gerekli olan molekller retilir. 6. Karde kromatitlerin sentromer ya da kinetokor blgelerinden i ipliklerine balanarak ekvator blgede yer almalar hangi mitoz evresinde gerekleir? a. Anafaz b. Metafaz c. Profaz d. Profaz II e. Telofaz 7. Aadaki olaylardan hangisi mayozun birinci blmnde meydana gelir? a. Kromozom says yarya iner. b. Kromatitler ekvatoryal dzlemde sralanr. c. iplikleri oluur. d. Mitoz blnme ile kromatitler ayrlr ve yavru hcrelere eit olarak datlr. e. Yavru dllerin oluumu gerekleir. 8. Genetik eitliliin nedeni aadakilerden hangisidir? a. DNA replikasyonunu mitoz blnmenin takip etmesi b. Krossing-over ile ana-babadan gelen kromozomlarda karlkl zincir deiimi c. Sitokinez olarak bilinen hcre blnmesi d. Karde kromatitlerin mitoz blnme srasnda yavru dllere aktarlmas e. Yavru hcrenin kromozomlarnn yeni i ipliklerine balanma dzeni 9. Bitki yaam evriminde haploit gametofitler nasl meydana gelir? a. Her bir mikrospor hcresinin mitoz blnme geirmesiyle b. Megaspor ana hcresinin mayoz blnme geirmesiyle c. Zigotun olgunlamasyla d. Sporofit evredeki bitkinin mayozla rettii haploit sporlarn gelimesiyle e. Gamet hcrelerinin birlemesiyle 10. Aadaki ifadelerden hangisi hayvanlarda yaam evrimi srasnda meydana gelen olaylardan biri deildir? a. Triploit endosperm hcrelerinin olumas b. Erkek gamet hcresi olan spermin spermotogenez ile olumas c. 1. spermatosit hcresinin mayoz Ide blnme geirerek iki adet 2. spermatosit hcresine blnmesi d. Dii gamet hcrelerinin oogenezis ile olumas e. Spermatit hcrelerinin tamamnn olgun sperm hcrelerine dnmesi
39
Yaamn inden
16.01.2005
NSAN SPERM VE YUMURTA BANKALARI Bu nitede anlatld gibi yeni bir birey, salkl eey hcrelerinin (yumurta ve sperm) birleerek zigotu ve ardndan ardk mitoz blnmeler sonucu salkl bir annede embriyonal geliimini tamamlamasyla meydana gelir. Ancak, gnmzde gelien modern tp teknikleri sayesinde, hem zigotun ve embriyonun canl dndaki laboratuar ortamnda oluturulmas insan yaamnda nemli bir yer almaktadr. eitli amalarla son yirmi yldr, bata Amerika, ngiltere ve Japonya olmak zere dnyann birok yerinde, resmi ya da zel sperm bankalarnn oluturulmas hzla artmaktadr. Sperm veya yumurta bankalar bu hcrelerin gereksinim duyulduunda kullanlabilmesi iin uzun sre sakland merkezlerdir. Bu bankalarn en nemli yarar, bir kiinin ar bir hastalk nedeniyle uygulanacak olan tedaviden tr spermlerin ve yumurtalarn ciddi zarar grebilecei durumlarda sz konusudur. rnein; kanserde ila veya n tedavisi gibi, herhangi bir rahatszlkta uzun sre kullanlacak ilacn spermlere zarar vermesi durumunda insanlar daha sonra kullanlmak zere spermlerini bankalara verebiliyorlar. Yine spermlere veya testislere zarar verebilecek ameliyatlar sz konusu olduu zamanlar, eker hastal, multiple skleroz gibi rahatszlk durumlarnda bu sz konusu olabilmektedir. Ayrca, kaza ve ani lm gibi beklenmedik bir riske kar olay sonras ocuunun olmasn isteyen kiiler, sperm veya yumurta hcrelerini saklamak istemektedirler. Grld gibi bu kurumlara insanlarn bavuru nedenleri farkl olabilir. Gnmzde, zellik-
le gelimi toplumlarda, kadnlarn tek balarna ocuk sahibi olmak istekleri, spermlerin sperm bankalarnda dondurularak saklanmasnn en nemli nedenlerinden biridir ve bunun ticari olarak yapld yerlerin says artmaktadr. Bu konuda basnda arpc haberlere sklkla rastlamaktayz. Sperm hcreleri stoklanmadan nce baz nemli testler yaplr. rnein; kan uyumazlnn olumamas iin vericinin kan grubunun belirlenmesi, baklk virs HIV, insan T-hcresi limfotropik virs, Hepatit B virs, C virs ve sistik fibrosis gibi hastalklar tayp tamad tarama testleri ile tespit edilmektedir. Tarama testlerinin sonrasnda vericiden alnan spermler, sv azot ieren tanklarda -192 C de dondurularak yllarca saklanmaktadr. Resim: Hcrelerin -192 C deki sv azot iinde saklanmas. Yumurta hcrelerinin saklanmasnda ise vericilerin eitli hormon dzeyleri kontrol edilir ve daha sonra yukarda bahsedilen hastalklar iin testleri yaplr. Yumurta hcreleri hormonlarla uyarlp olgunlatrldktan 36 saat sonra toplanarak yukarda anlatld gibi dondurulurlar. Bu gnk teknoloji ile gamet hcrelerinin dondurularak saklanmas, hcreler iindeki biyokimya-
40
Genetik

sal olaylar durdurmu olsa da, kullanlmak zere zdrlen sperm yada yumurta hcrelerinin az bir ksm dllenme yeteneine sahiptir. zellikle yumurta hcreleri, donma ileminden dolay doal yollardan sperm hcresi tarafndan dllenememektedir. Bu nedenle, intrasitoplazmik sperm enjeksiyonu (ICSI) ad verilen bir yntem ile sperm hcresi yumurtaya enjekte edilir ve fertilizasyondan 3 ya da 4 gn sonra embriyo uterusa aktarlr. Birok gelimi lkede 'sperm ve yumurta banka' saysnda ciddi anlamda art olurken ayn zamanda da etik ve hukuki yn tartlmaya devam etmektedir. lkemizde byle bir kurum henz yoktur ve 'sperm bankas' kurulup kurulmamas tartma aamasndadr. Konunun tbbi ynden deerlendirilmesinin yan sra sosyal ve hukuki adan da ele alndnda, soy bann olumas, babalk hakk ve ykmllkleri ve miras gibi konularda glkler ortaya kmaktadr. Sra Sizde 1 DNA replikasyonu srasnda DNA zincirleri birbirinden ayrlmak zorunda olduundan, nkleozomlar ksmen bozulurlar. DNA sentezinden hemen sonra yeni nkleozomlar organize olur. Sra Sizde 2 Lamba fras ve dev kromozomlar arasnda nemli yapsal farkllklar vardr. Lamba fras kromozomlar, says iki katna km olan homolog iftlerin karde kromatitlerinden oluur. Her kromozom, merkezi bir eksen blgesinde younlam ve ok sayda yan ilmik oluturan iki kromatitten ibarettir. Dev kromozomlarda, ardk sentezler sonucu yaklak 1000 kadar DNA kopyas, hcre blnmesi olmakszn ekirdek iinde bir arada kalr. Sra Sizde 3 Eeyli ve eeysiz reme arasndaki farklar tablo da belirtilmitir. Farkllklar Eeysiz reme 1 Haploit ve diploit hcrelerde grlr. Yavru dller atasal hcrenin genetik maddesinin tam bir kopyasna sahiptir. Eeyli reme Yalnzca diploit hcrelerde grlr. Yavru dller genetik karmdan dolay atasal hcreye tam benzemez.
Kaynak: How is the sperm actually frozen. Eriim: 24 Mart 2009, A National Directory of Sperm Crybanks http://www.spermbankdirectory.com/faqs/freezingsperm.htm

1. d 2. c 3. d 4. b 5. e 6. b 7. a 8. b 9. d 10. a Yantnz yanl ise Kromozom Yaps ve eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dier Kromozom Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mitoz Blnme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kromatin yaps ve Organizasyonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hcre Dngs konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mitoz Blnme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mayoz Blnme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mayoz Blnme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Basit karyotlarda Yaam evrimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Basit karyotlarda Yaam evrimi konusunu yeniden gzden geiriniz. 2
Mitoz blnme hemen Mayoz blnme eey tm hcrelerde yaygn hcrelerinin retimine olarak meydana gelir. zgldr.
Sra Sizde 4 Eer genetik deiim olmasayd, anneden ve babadan gelen karakterler arasnda bir deiim olmazd. Bu da tamamen atasal zelliklere sahip bireyleri retecek ve dolaysyla birbiri ile ayn bireylerin olduu bir topluluk oluacakt. Canllarda ki kromozom says ve birden fazla krossing-over olduu dnldnde olas gamet ve dolaysyla geliecek birey eitliliinin ne derecede yksek oranda olduu aktr.
41

Sra Sizde 5 Mitoz blnme ayn genetik zellikleri salarken, mayoz blnme gametlerde yeni kromozom kombinasyonlar oluturarak genetik eitliliin oluumuna yardmc olur. Mitoz blnme boyunca homolog kromozomlar birbirinden bamsz olarak bulunurlar. Mayoz blnme de ise profaz I evresinde homolog kromozom iftleri arasnda yakn bir etkileim gzlenir. Mayozun profaz I safhas mitozdaki profazdan daha uzundur. Sra Sizde 6 karyotik canllarn yaam evrimi, haploit ve diploit evrelerine gre ayrlr ve incelenir. Genetik almalarda kullanlacak organizmalarn bu evrelerde geirdii zaman, hangi hcreleri ve nasl rettiklerini bilmek yaplan almalar iin ok faydal olacaktr. Hastalklarn anlalmas ya da slah edilmi organizmalarn retilmesi gibi eitli almalara olanak salayacaktr. Becker, W. M. (1986). The World of The Cell. Menlo Park, California: The Benjamin/Cummings Publishing Compony, Inc. Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Cooper, G. M. ve Hausman, R. E. (2006). Hcre: Molekler Yaklam (3. Bask). ev. Ed: Sakzl M. ve Atabey, N. zmir: zmir Tp Kitapevi. Demirsoy, A. (2005). Kaltm ve Evrim (13. Bask). Ankara: Meteksan Anonim irketi. Fairbanks, J. D. ve Andersen, R. W. (1999). Genetics. USA: International Thomson Publishing Company. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi. Sudbery Peter. (2002). Human Molecular Genetics. London: Pearson Education Ltd. Suzuki, T.D., Griffiths, J.F.A., Miller, H.J. ve Lewontin, C.R. (1989). An Introduction to Genetic Analysis. New York: W.H.Freeman ve Company. Temizkan, G. (1999). Genetik II. Molekler Genetik. stanbul: .. Fen Fakltesi Basmevi.
3
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mendelin baarl olmasn salayan faktrleri anlatabilecek ve Mendel genetii ile ilikin kavramlar tanmlayabilecek, Bir karakterin dllere aktarlma zelliklerini monohibrit aprazlama ile gsterebilecek ve Mendelin I. Yasasn aklayabilecek, ki farkl karakterin dllere aktarlma zelliklerini dihibrit aprazlama ile gsterebilecek ve Mendelin II. Yasasn aklayabilecek, Mendel yasalarn mayoz blnme ile ilikilendirebilecek, Mendel genetiine gre yaplan aprazlama olaslklarn matematiksel yaklamlar ile hesaplayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mendelin baars Monohibrit aprazlama Dominantlk ve resesiflik Dihibrit aprazlama Mendel yasalar Khi-kare analizi Homozigotluk Heterozigotluk Test aprazlama
erik Haritas
GR MENDELN BAARISI MONOHBRT APRAZLAMA VE MENDELN I. YASASI DHBRT APRAZLAMA VE MENDELN II. YASASI MENDEL YASALARININ MAYOZ BLNME LE AIKLANMASI MENDEL GENETNDE MATEMATKSEL YAKLAIMLAR
Genetik
Mendel Genetii
Mendel Genetii
GR
Johann Gregor Mendel 1822de ekoslovakya Heinzondorfda dnyaya geldi. Daha ortaokuldayken botanie ilgisini kefeden Mendel, bu konuda almalarn srdrebilecei bir ortam olarak botanik mzesi, bahe bitkileri ve geni ktphanesiyle nl Brno St. Thomas Agustinian Manastrn seti. Burada, 25 yanda papaz nvann alan Mendel iki yl kadar, fizik, matematik ve doa tarihi konularnda Viyana niversitesinde altktan sonra rahip olduu manastra geri dnd. phesiz ki Viyanadaki eitimi, sonradan yapaca bezelyelerdeki kaltm deneylerinde son derece faydal oldu. Mendelin melezleme almalarna devam ettii sre iinde, Darwinin doal seilim kuram da bilim evrelerine yayld ve canl bir trn tad zelliklerini kendisini izleyen dllere nasl aktarabildii sorusu daha ok tartlr olmaya baland. Dnemin bilim adamlar harcadklar abalara karn bu soruya cevap bulamadlar. Ancak Mendel kendisini baarya ulatran sonular bezelye (Pisum sativum) varyeteleriyle yapt aprazlama almalarndan elde etti. almalarn baaryla sonulandrarak bulgularn 8 yl sonra (1866da) Bitki Melezleri ile almalar isimli makalesinde yaynlad. Fakat bulular lmnden 16 yl sonra, farkl aratrmaclarn yapt almalarla doruland ve Mendel Yasalar olarak byk kabul grd. Gnmzde, temelleri ok iyi bilinen ve bir nceki nitede rendiiniz kaltmn kromozom ve gen mekanizmas Mendel deneylerini yapt srada bilinmiyordu. Mendelin kaltmla ilgili yapt deneyler ve analizlerinin sonular, karakterlerin karmadan, bamsz niteler halinde ebeveynlerden dllere aktarldn gsteren ilk bulgular olduu iin genetiin balangc olarak kabul edilmektedir. Bu blmde, Mendelin deneysel yaklam, bahe bezelyesi ile yapm olduu deneyleri ve birer kaltm birimi olarak genlerin dlden dle nasl aktarlp fenotipi belirledii anlatlacaktr.
MENDELN BAARISI
Mendeli dnemindeki dier melezleme almalarndan farkl klan ve onu baarya gtren nemli nedenler bulunmaktayd. Bu nedenler Mendelin deneysel yaklam iindeki baz faktrler olup srasyla unlardr: Deneysel organizma olarak bezelyeyi semi olmas. Bezelye yetitirilmesi kolay olan tek yllk bir bitkidir. Hermafrodit olma zelliinden dolay aprazlama deneylerinde kontroll bir tozlama ile saf kltrler elde edilebilir. Ayrca ok iyi tanmlanabilen farkl karakterlere sahip 34 varyetesi vardr.
Hermafrodit bitkide erkek ve dii organlar ayn iekte bulunur ve kendi kendine dllenme gerekleir. Gerektiinde amaca uygun olarak baka bir bitki ile de aprazlanabilir.
44
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bezelye bitkisindeki zt karakterleri deneylerinde tek olarak ele almas. Mendel setii 22 bezelye varyetesinden elde ettii saf dllere ait yedi karakter zerinde almalarn yapt. Bu karakterlerden bir ya da birden fazla zt zellikleri bakmndan farkl bezelyeleri seerek kontroll bir ekilde aprazlamalar uygulad. Mendelin ilgilendii saf dllerin tad bu temel karakterler: 1. Gvde boyu (uzun veya ksa), SIRA SZDE 2. Tohum ekli (dzgn veya buruuk), 3. Tohum rengi (sar veya yeil), 4. iek rengi (mor veya beyaz), DNELM 5. Tohum zarf biimi (dzgn veya boumlu) 6. Tohum zarf rengi (sar veya yeil) ve S O R U 7. ieklenme durumudur (eksensel veya terminal). Saf dller sz D konusu K K A T karakterler bakmndan ana-babadan gelen benzer allelleri tarlar. Sonularn matematiksel yntemlerle analiz etmesidir. Mendel deneylerini SIRA SZDE dikkatlice planlad ve sonularyla birlikte doru bir ekilde rapor tuttu. statistiksel hesaplamalar iin yeterli olacak ekilde veri elde ederek fenotipik AMALARIMIZ gzlemlerine ve saysal kaytlarna dayal bir analiz yapt. Elde ettii verileri ok aklc bir ekilde yorumlayarak, kaltmn prensiplerini ortaya kard. Burada unutmamamz gereken nemli nokta, daha nce de sylediimiz gibi K bu T A P Mendel tm almalarn yapt tarihlerde mayoz blnme, kromozomlarn varl ve mekanizmas hakknda bilgi yoktu.
T E L E V ve ZYON Kavramlar Semboller
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Otozomlar diploit bir organizmada birer ift halinde bulunan benzer kromozomlardr. NTERNET Gonozomlar ise canlnn eeyine gre ayn ya da farkl olabilen ve eeyin belirlenmesinde etkili olan genleri ieren kromozomlardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Mendelin yapt almalara balamadan nce sklkla kullanacamz baz kavramlar aklamak faydal olacaktr. Eeyli reyen diploit organizmalarda, eey hcreleri (n) her hcrede ana ve babadan gelen iki takm kromozom (2n) ol N Thari ERNET duunu sylemitik. Bunun anlam, her kromozomdan ve dolaysyla her genden iki adet bulunur. Bu ekildeki benzer kromozom iftlerine homolog kromozom denir. rnein; insanda, 22 ifti otozomal ve bir ifti de gonozomal olmak zere 23 adet homolog kromozom ifti (toplam 46 kromozom) bulunur. Homolog kromozomlarn karlkl olarak benzer blgelerinde (lokuslarnda) yer alan ve belirli bir karakterin oluumuna farkl derecelerde etkileri olan genlere alleller ad verilir. Bir organizma, rnein AA ya da aa gibi ayn zellikteki allelleri bulundurabilir ve bu gen bakmndan homozigot genoma sahiptir. Saf soylar SIRAzerine SZDE etkili benzer allelleri ierdii iin sz konusu gen bakmnayn karakter dan homozigottur. Dier yandan bir organizma Aa gibi farkl etkilere sahip alleleri de bulundurabilir ve bu durumda heterozigot genoma sahip olduu sylenir. AlDNELM lellerden bir tanesi dierini basklayarak fenotipte etkisini gsterir ve buna dominant ya da baskn allel denir. Dierine ise ekinik ya da resesif allel denir. DomiO R U harfle resesifler ise kk harfle gsterilirler. nant allellerSbyk Dominant bir hem homozigot (AA) hem de heterozigot (Aa) durumda gsteD allel K K A etkisini T rirken resesif bir allel yalnzca homozigot durumda (aa) gsterir. Bu yzden dominantlar belirlemek daha kolaydr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
3. nite - Mendel Genetii
45
Bir zelliin oluumundan sorumlu olan gen yabani allel ya da dominant allel olup genellikle byk harfle gsterilir. Yabani allelin deiiklie uram formuna ise mutant allel denir ve neden olduu zellie gre bir simge ile ifade edilir.
Alleller deiik harf ve iaretlerle gsterilebilirler. Doal koullarda, bir zelliin oluumundan sorumlu olan gen yabani allel ya da dominant allel olup genellikle byk harfle gsterilir. Dominant allel her zaman ilk yazlr. Yabani allelin deiiklie uram formuna ise mutant allel denir ve neden olduu zellie gre bir simge ile ifade edilir. Bu durumda, yabani olan ya yalnzca + olarak ya da + iareti ilgili simgenin ss olarak gsterilir. rnein; Drosophilada krelmi kanat mutant allel tarafndan oluturulur ve vg ile sembolize edilir. Normal uzun kanat ise + ya da vg+ olarak gsterilir. Bu durumda heterozigot bireyin genotipi vg + ya da vg vg+ eklinde olur. Bir karakter zerine etkili allellerin says tr iinde deiken olabilir. Ancak diploit sayda kromozom tayan bir organizma, her kromozomdan birer ifte sahip olduundan bu allellerden sadece iki tanesini tar. Organizmalar heterozigot olarak bulunan allel iftlerinin saysna gre de farkl ekilde adlandrlr. Tek bir gen ya da allel ifti bakmndan heterozigotlara monohibrit (Aa), iki gen bakmndan heterozigotlara dihibrit (AaBb), gen bakmndan heterezigot olanlara trihibrit (AaBbCc) ve ok sayda gen bakmndan heterozigot organizmalara ise genel olarak polihibrit denir. Bir aprazlamada, erkek ve dii olan atasal organizmalar haploit sayda genetik madde ieren gametlerini retirler ve bu gametlerin birlemesiyle (dllenme ya da fertilizasyon) yavru organizma meydana gelir. aprazlamadan elde edilen ilk yavrular ilk kuak ya da F1 dl ve F1 dlnn aprazlanmasyla elde edilen ikinci kuak ise F2 dl olarak sembolize edilir. aprazlama sonular gsterilirken kullanlan bir genotip gsterme sembol daha vardr. Biliyoruz ki bir fenotipik zellikten sorumlu her allel iftinde, allellerden en az bir tanesinin domimant olmas baskn fenotipin ifade edilmesi iin yeterlidir. Bu nedenle, allel iftlerinde, dominant olann yanna yalnzca bir - iareti koyularak ayn fenotipteki bireylerin homozigot ya da heterozigot olabilecei ifade edilmi olur. rnein: D- ifadesindeki - yerine D ya da d gelebilir. Bylece, bir dihibrit aprazn F2 dlnde, olas fenotipik oranlar; 9 S-Dsar-dz tohum 3 S-dd sar-buruuk 3 ssDyeil-dz ve 1 ssdd yeil-buruuk eklinde olabilecektir.
Tek bir gen ya da allel ifti bakmndan heterozigotlara monohibrit (Aa), iki gen bakmndan heterozigotlara dihibrit (AaBb), gen bakmndan olanlara trihibrit (AaBbCc) ve ok sayda gen bakmndan heterozigot organizmalara ise genel olarak polihibrit denir.
MONOHBRT APRAZLAMA VE MENDELN I. YASASI

Mendel ilk aprazlamalarnda, tek bir karakter bakmndan zt zelliklere sahip saf soy bitkileri aprazlad ve yeni tohumlardan yetien bitkilerin fenotipini inceledi. Elde ettii ilk kuak dllerinin (F1) hepsinin yalnzca atalardan birine benzediini, dier bir deyile ayn fenotipte olduunu gzlemledi. rnein; sar ve yeil tohumlu bitkileri aprazladnda her zaman sar tohum veren bitkiler elde etti. Yapt tm aprazlamalarda, gzledii fenotipik zelliklerin cinsiyetle ilikili olup olmadn ise kart aprazlama (resiprokal aprazlama) yaparak gsterdi. Yani sar tohumlu bitkiyi bir seferinde diiden ( ) dier bir seferde erkek ( ) bitkiden alarak ya da tam tersi, yeil tohumlu bitkiyi ayn ekilde seerek aprazlamalar yapt ve sonucun deimediini gzlemledi. Bylece, hangi varyetenin ana ya da baba olduuna bal olmakszn ilk dldeki tm bireylerin atalardan yalnzca birine benzediini ortaya koydu. Mendel bylece o gne kadar inanlan ana-babadan gelen karakterlerin kararak dllere aktarld dncesine karn, bir karaktere ait fenotiplerden bir tanesinin daha etkili olduunu gstermi oldu.
Kart aprazlama ya da resiprokal aprazlama ilk aprazlamada kullanlan atasal bireylerden, erkek ve diinin yerini deitirerek yaplan ikinci aprazlamaya denir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
46
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
aprazlamalarda, alleller arasnda tam dominantlk ilikisi vardr. Bir Mendelin yapt DKKA T allelin dominant bir etkiyle dier allelin (ekinik allel) fenotipik ifadesini tamamen baskladn unutmaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Mendel almalarn ilk elde ettii kuan (F1) bitkilerini kendi arasnda aprazlayarakAMALARIMIZ srdrd. Elde ettii ikinci kuakta (F2) ok ilgin sonular elde etti. kinci kuakta, belirli bir orandaki bitkinin dier ataya da benzediini grd, yani sar tohum veren bitkilerin yan sra yeil tohum veren bitkilerde geliti. Mendel aprazlama ayr ayr dier yedi karakter iinde yapt ve hepsinde yakK deneylerini T A P lak olarak zelliklerin ayn oranda ortaya ktklarn gzlemledi. Bu bulgularn sonucunda, ana veya babaya ait olan ve ilk dlde gizli kalan bir karakterin ikinci dln fenotipinde ortaya kabilmesinin ancak ilk dlle tanmasyla mmkn TELEVZYON olabileceini ileri srd. Tablo 3.1de verildii gibi, Mendel yapt tm monohibrit aprazlama almalar sonunda, yaklak ayn oranlar elde ederek, bir monohibrit aprazlamann fenotip orannn 3:1 olduunu buldu.
NTERNET
NTERNET
Tablo 3.1 Birbirine zt yedi ift zelliin ve Mendelin yapm olduu yedi monohibrit apraz sonularnn bir zeti.
Karakter Tohumlar
Zt zellikler Dz-buruuk Sar-yeil
F1 sonular Hepsi dz Hepsi sar Hepsi dzgn Hepsi yeil Hepsi mor Hepsi eksensel Hepsi uzun
F2 sonular 5474 dz 1850 buruuk 6022 sar 2001 yeil 882 dzgn 299 boumlu 428 yeil 152 sar 705 mor 224 beyaz 651 eksensel 207 terminal 787 uzun 277 bodur
F2 oran 2,96:1 -3,01:1
Tohum zarflar
Dzgn-boumlu Yeil-sar
2,95:1 2,82:1 3,15:1 3,14:1 2,84:1
iek rengi iek durumu Gvde uzunluu
Mor-beyaz Eksensel-terminal Uzun-bodur
Mendelin yapt gibi bir monohibrit aprazlamada ve F1 ve F2 dllerinin elde edilmesi genel olarak ekil 3.1de gsterildii gibi ematize edilebilir. Bu rnekte, D alleli dz tohum, d alleli de buruuk tohum fenotipinden sorumludur. DD genotipinde, tohumlar dz fenotipe sahip bezelye ile dd genotipinde ve buruuk tohumlara sahip bezelye bitkisi aprazlanmaktadr. Atasoylarn her birinden meydana gelen tek tip gametler (D ve d) birleerek tek tip F1 dllerini oluturur. F1 dlleri genotip zellikleri bakmndan heterozigot (Dd) olup, fenotip olarak dzgn tohum zelliine sahiptir. F1 dlnn kendi aralarnda aprazlanmasyla (kendiletirilmesiyle) (F1 X F1) elde edilen F2 dlleri genotip ve fenotip olarak farkl bir alm gsterirler. yle ki, F2 dlnde tm bireylerin 3/4 orannda dominant fenotipik zellik olan dzgn tohum, 1/4 orannda ise ekinik fenotipik zellik olan buruuk tohum meydana getirme olasl vardr. Fenotip orannn bu ekilde 3:1 orannda kmasna ramen bitkilerin genotip oran grld gibi farkl bir ekilde 1 (DD) : 2 (Dd) : 1 (dd) olarak bulunur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE

3. nite - Mendel Genetii S O R U DNELM
DNELM SIRA SZDE
47
S O R U DNELM DKKAT S O R U
Monohibrit aprazlamada fenotip oran 3:1 ve genotip oran 1:2:1dir. DKKAT

S O R U
Dominant karaktere sahip dllerin genotipi homozigot (DD) ya da heterozigot (Dd) olaDKKAT bilecei iin fenotipte benzer grnrler.
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
ekil 3.1 Dz ve buruuk K T A P AMALARIMIZ tohumlu bezelyeler arasndaki monohibrit aprazlamann TK E LE V T Z AY O PN ematik aklanmas. Ergin bitki ve gametlerin, dominant dz TE LEVZYON N olan TERNET zellii iin allel gen D, ekinik buruuk zellii iin olan d, bireyler Nve TERNET dikdrtgen gametler yuvarlak gsterilmektedir.
TKE L E T VA Z YP ON
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
Sadece bir gen iftinin dikkate alnd bir populasyonda, ka farkl SIRA aprazlamann yaplaSZDE bileceini Z harfini kullanarak gsteriniz.
DNELM Test aprazlama ile Monohibrit Genotipin Belirlenmesi
SIRA SZDE
DNELM
Test aprazlamas (kontrol aprazlamas ya S da O geri R U aprazlama) dominant fenotipli bireyin (AA ya da Aa), o karakter ya da DKKAT karakterler bakmndan homozigot ekinik (aa) fenotipte olan bireyle eletirilmesine denir. SIRA SZDE
Genotipleri hakknda fikir sahibi olmadmz bir organizma ile yaplan monohibS O R U genotiplere rit bir aprazlamada, benzer fenotipik zellik gsteren dllerin farkl sahip olabilecekleri dnlebilir. Mendel gnmzde de bitki ve hayvan slah almalarnda geerli olan bir metot gelitirerek bu ekildeki D pheli K K A T genotipleri belirledi. Bu basit metot, baskn bir fenotipik zellik gsteren bireyin, o karaktere ait genotipini belirlemek iin yaplan test aprazlamasdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
48
Genetik
Test aprazlamas, bundan nce verilen monohibrit aprazlamann F2 dlnde ortaya kan dominant fenotipli bireylerin (DD ve Dd), ayn karakter bakmndan homozigot ekinik fenotipte olan (dd) bir bireyle aprazlanmas eklinde yaplr (ekil 3.2). Bylece genotiplerinin homozigot mu yoksa heterozigot mu olduu test edilir. Buradan oluacak dllerin fenotipi iin grld gibi iki olaslk vardr: 1. Dllerin tm dzgn tohum biimine ya da fenotipine sahip olabilir. Bu durumda, test edilen bitkinin genotipi homozigot dominanttr (DD) (ekil 3.2A). 2. Dllerin yars dzgn, yars da buruuk tohum biimine sahip olabilir. Bu durumda test edilen bitkinin genotipi heterozigot (Dd) zelliktedir (ekil 3.2B). Bu iki olaslktan ortaya kan duruma baklarak genotip saptamas yaplr. ekil 3.1de grld gibi, F2 dlnn bir ksm homozigot, bir ksm ise heterozigot genotiptedir. Bu nedenle bir genetik aprazlamada ortaya kan fenotip oran ile genotip oran birbirinden farkl olmaktadr. Test aprazlamas ile baskn fenotipli bireyin genotipi kesin olarak belirlenirken, genetik aprazlamalarda kullanlacak olan atasal saf soylarda elde edilmi olur.
ekil 3.2
Monohibritler iin test aprazlama. (A) Homozigot dz tohumlu F1 dl ile (B) heterozigot dz tohumlu bezelyenin aprazlamas ile genotiplerinin test edilmesi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bir bitki trnde, gri ve mavi iekli bitkiler arasndaki aprazlamada eit oranlarda gri ve SIRA SZDE mavi bitkiler elde edilmitir. Ancak mavi x mavi aprazlamasnda ise sadece mavi iekli bireyler olumutur. Buna gre mavi ve gri iekli bitkilerin genotipi hakknda ne syleyebilirsiniz? D N E L M Mendel yapt S O R U tm bu monohibrit aprazlama deneylerinin sonucunda kaltmla ilgili aadaki dncelerini ileri srmtr: Bir organizmada, belli bir genetik karakteri belirleyen ve iftler halinde buDKKAT lunan kaltsal faktrler (allel genler) bulunmaktadr. Karakterlerin oluumundan sorumlu olan bu birim faktrler, F1de olduu SIRA SZDE farkl olduunda, biri baskn (dominant) dieri ise ekinikgibi birbirinden tir (resesiftir).
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
49
DNELM S O R U
Her karaktere ait kaltm faktrleri eey hcrelerine geliimleri srasnda eit ekilde giderler. Bylece kaltsal belirleyiciler her bir karaktere ait yalnzca S O R U bir faktr tayan eey hcreleri ile dlden dle aktarlrlar. Burada henz o tarihlerde bilinmeyen mayoz blnmenin I. anafaznda hoD K Kgerekleen AT molog kromozom ayrlmas tanmlanmaktadr. nk allel iftlerinin ayrlarak eit olarak farkl gametlere geebilmesi, homolog kromozomlarn I. mayozdaki ayrlmalar sayesinSIRA SZDE de gerekleir (Bkz. nite 2).
AMALARIMIZ Monohibrit kaltm deneylerinden nemli bir sonu olarak 1. Mendel Yasas = Ayrlma Yasas ortaya kmtr: Gametlerin oluumu srasnda iftler halinde bulunan bir genin allellerinden her biri ayrlarak gametlere eit olarak dalrlar. K T A P
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
1. Mendel Yasas: Gametlerin oluumu AMALARIMIZ srasnda iftler halinde bulunan bir genin allellerinden her biri ayrlarak gametlere K Teit A P olarak dalrlar.
DHBRT APRAZLAMA VE MENDELN II. YASASI

Mendel monohibrit aprazlamalarn ardndan, iki karakter bakmndan zt zellik TELEVZYON yapyor. Sar gsteren bezelye varyetelerini melezleyerek dihibrit aprazlamalar ve dz tohumlu bitkiler ile yeil ve buruuk tohumlu bitkileri aprazlyor ve mevsim sonunda elde ettii bezelyeleri inceliyor. F 1 dlnn hepsinde, monohibrit aprazlamaya benzer bir ekilde, sar ve dz tohumlu baskn olan fenotipi gzlNTERN ET yor. Ertesi yl, F1 bitkilerini kendi aralarnda aprazladnda ise F2 dlnde, ok ilgin olarak deiik oranlarda 4 farkl fenotip grubu meydana geldiini gryor. Elde ettii toplam 556 tohumda, 315 tane sar-dz, 108 tane yeil-sar, 101 tane sar-buruuk ve 32 tane yeil-buruuk zellikleri saptyor. Bunlardan ikisinin her iki atasal soyun fenotipine benzediini dier iki grubun yeni fenotip kombinasyonlar olduunu gzlyor. Bu drt farkl fenotipi 9:3:3:1 orannda elde ediyor. Mendel her bir zelliin kaltmn ayr ayr ele aldnda tohum biimiSIRA bakmndan toplam SZDE 423 adet dzgn ve 133 adet buruuk (yaklak 3:1 orannda) ortaya ktn, tohum rengi bakmndan ise toplam 416 sar ve 140 yeil (yine yaklak 3:1 orannDNELM da) ortaya ktn saptyor. Bu sonular tek tek ele alndnda monohibrit aprazlamada elde edilen oranlarla aynyd. Bylece sz konusu iki karekterin birbiS O R U rinden bamsz olarak kaltldn ileri srd. Dihibrit aprazlamada fenotip oran 9:3:3:1dir.
DKKAT
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Bir dihibrit aprazlama ekil. 3.3.de ayrntl bir ekilde ematize edilmektedir. SIRA SZDE Burada, SSDD ve ssdd gibi homozigot bireyler yalnzca tek tip gamet retirler. Bundan dolay farkl allellere sahip saf atalarn yavrular (F1) SsDd heterozigot geAMALARIMIZ notipte bireyler olacaktr. Bir SsDd dihibrit bitkisinin gametlerinde ise bu iki gene ait allellerin, SD, Sd, sD ve sd kombinasyonlarn oluturabilecek ekilde bir araya gelme olaslklar vardr. Her bir atadan retilme olasl olan drt fakl gamet soK T A P nu olarak 16 farkl kombinasyonlarda bir araya gelip farkl genotip ve fenotiplerde dller oluturabileceklerdir. Baskn atasal fenotipin ortaya kma olasl 9/16 ve ekinik atasal fenotipin oluma ans 1/16 iken, atasal olmayan yeni fenotipleTELEVZYON rin meydana gelme olasl ise 3/16 olur. Bylece dihibrit kaltmda, F2 dlndeki fenotipik almn oran 9:3:3:1 olurken genotip orannn ok farkl olduu grlr. Says artan gametlerin olas kombinasyonlar ile ortaya kan fenotip ve genotipler Punnet karesi izilerek kolayca gsterilebilir. NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Punnett karesi R.C. Punnet tarafndan gelitirilen, dii TELEVZYON atann olas gametlerinin dikey stuna, erkek atann olas gametlerinin ise yatay stuna yerletirilerek, birleme olaslklarnn NTERNET gsterildii tablodur.
50
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Meyve sineinde melanogaster) normal uzun kanat (V) ksa kanat (v) zerine ve normal SIRA (D. SZDE vcut rengi kahverengi (E) ise siyah renge dominant etki gsterir. Ksa kanatl-kahverengi sinekler ve uzun kanatl-siyah renkli sineklerin saf soylar arasnda yapacanz bir aprazDNEL M lamada: 1) atalarn genotipi nasldr ve hangi tip gamet retirler? 2) F1 dllerinin fenotip ve genotipleri nasl ve hangi olaslklarda ortaya kar? 3) F2 dllerinin fenotip ve genotipleri nasl ve hangiSolaslklarda ortaya kar? Hepsini aprazlama emasyla bulmaya alnz. O R U
DKKAT
DK K A T 3.3 ekil
buruuk tohumlu bitkiler arasnda dihibrit AMALARIMIZ aprazlamann ematik aklanmas ve elde Kedilen T A F1 P ve F2 dllerinin fenotip ve genotip oranlar.
TELEVZYON
SIRA dz SZDE ve yeil-
Bezelyelerde, sar-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
51
Test aprazlama ile Dihibrit Genotipin Belirlenmesi

Bir monohibrit aprazlamada olduu gibi, dihbrit aprazlama sonucunda oluan fenotip ve genotip oranlarnn da ayn olmadn grrz. Burada da, F2 dlnde ortaya kan baskn fenotipli bireylerin genotipine dikkatle baklrsa bir ksmnn homozigot, dier ksmnn ise heterozigot zellikte olduu grlecektir. Allellerin dominatlk ve resesiflik zelliklerine bal olarak benzer fenotipteki bireyler farkl genotiplere sahip olabilmektedir. Yine bir bireyin genotipinin homozigotmu yoksa heterozigotmu olduunu test etmek iin dihibritlerde de test aprazlama yaplr. ekil. 3.4de grld gibi homozigot sar ve dz tohumlara sahip bezelye bitkileri (SSDD ve SsDd) ayn zellikler bakmndan zt fenotipe sahip homozigot resesif bitkiyle (ssdd) aprazlandnda, hepsi sar ve dz tohumlu olan bitkiler meydana gelir (ekil 3.4A). Ancak heterozigot genomdaki sar ve dz tohumlu bitki aprazlandnda, atasal fenotiplerin yan sra iki yeni fenotip ortaya kabilir (ekil 3.4B). Buda bize genotipini bilmediimiz bir organizmann en azndan sz konusu karakterleri bakmndan homozigotmu yoksa heterozigotmu olduunu gsterecektir.
ekil 3.4
Dihibritler iin test aprazlama. (A) Homozigot sar-dz tohumlu F1 dl ve (B) heterozigot sar-dz tohumlu bezelyenin homozigot resesif ile aprazlanmasyla genotiplerinin test edilmesi.
Farelerde siyah kl (S) rengi kahverengiye (s) ve ksa klllk (K) uzun klllk SIRA SZDE (k) zerine dominanttr. F1 dlnde meydana gelen siyah-ksa kll fareler test aprazlama yapldnda 1/4 orannda drt farkl fenotip ve genotipe sahip fareler elde ediliyor. Bunun nedeniDNELM ni F1 bireyinin genotipi asndan deerlendiriniz.
S O R nemli U Mendelin bu ekilde yapt dihibrit aprazlama deneylerinden bir sonu olarak 2. Mendel Yasas = Bamsz Dalm Yasas ortaya kmtr: Gamet oluumu srasnda, birbirinden ayrlan farkl genlere ait allelerDbirbirlerinden baKKAT msz olarak ayrlr ve rastgele dalarak eey hcrelerinde bir araya gelirler. Mendelin burada setii farkl karaktere ait alleler, farkl kromozomlar zerinde SIRA SZDE bulunduu iin yavru hcrelere geileri birbirinden bamszdr. Farkl karakterlere ait allellerin oluan gametlerde biraraya gelme durumlar birbirbirinden bamsz bir alm gsterir ve hibritlik derecesine bal olarak ok deiik allel komAMALARIMIZ binasyonlar ieren farkl gametler meydana gelir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
2. Mendel Yasas: Gamet oluumu srasnda, DK KAT birbirinden ayrlan farkl genlere ait alleler birbirlerinden bamsz olarak ayrlr ve rastgele SIRA SZDE dalarak eey hcrelerinde bir araya gelirler.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
52
Genetik
MENDEL YASALARININ MAYOZ BLNME LE AIKLANMASI

Mendel almalarn yapp, bulgularn bilim dnyasna sunarken, kromozomlar ve mayoz blnme ile ilgili bilimsel bir veri yoktu. Mendelin kaltma ait temel prensipleri ortaya karmasndan tam 14 yl sonra 1879da Walter Fleming kromozomlar kefetti. Kromozomlarn kaltm olayndaki rol, fonksiyonu ve davran ancak 1902 ylnda Walter Sutton ve Theodor Boverinin mayoz blnme olayn incelemeleri sayesinde anlald ve bylece kaltmn kromozom teorisi bu iki aratrmacya mal edildi. imdi, ekil 3.5de gsterildii gibi Mendel yasalarnn gnmzde ok iyi anlalm olan mayoz blnmedeki karlklarnn neler olduunu srasyla gzden geirelim: SIRA ilk SZDE Mendel olarak yapt monohibrit aprazlamalar ile kaltm birimlerinin atalarda homolog kromozomlarda iftler halinde olduunu ve bu iftlerin bir ekilde birbirinden ayrldn tespit etmiti. Gerekten de kromozomlar DNELM ekil 3.5de grld gibi ana-baba orijinli olarak ift halde (homolog kromozomlar) bulunur ve 1. mayozun metafaz planda farkl pozisyonlarda S O R U ve anafaz safhasnda birbirinden ayrlrlar (Bkz: nite 2). yer alabilirler ekil 3.5deki D S K ve K Ad T genlerini tayan kromozomlarn ayrlmn birer monohibrit aprazlama gibi inceleyiniz. Mendel yapt dihibrit aprazlamalar sonrasnda ise, ayr kromozomlarda bulunan kaltm birimlerinin birbirinden tamamen bamsz olarak tesadfi bir AMALARIMIZ dzen iinde ayrldn ileri srmt. Mayoz blnme srasnda, farkl homolog kromozomlar i ipliklerine balanarak eitli kombinasyonlarda bamsz olarak ekvator dzleme dizilirler ve tesadfi bir ekilde gametlere K T Eer A P krossingover meydana gelmise gametlerin genotip eitlilii ayrlrlar. daha da artar (ekil 3.5).
TELEVZYON
PROFAZ 1
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
ekil 3.5
Mayoz blnme ile Mendel yasalarnn aklanmas. Ayn homolog N TERNET kromozomdaki heterozigot genler ve ayn zamanda farkl homolog kromozomlardaki genlerin mayoz sonucu gametlere dalm olaslklar. Farkl homolog kromozomlarn kromatitleri arasndaki krossing-overe dikkat ediniz.
NTERNET
METAFAZ 1
METAFAZ 2
GAMETLER
53
Homolog kromozomlarn bamsz dalm yasasna gre belli kombinasyonlarda bir araya gelerek ayrlmas genetik eitlenmenin en nemli kaynaklarndan birisidir. Diploit bir hcreden mayoz sonunda meydana gelme olasl olan gamet eidi says Tablo 3.2de verildii gibi ierdii kromozom saysna bal olarak artmaktadr. rnein; insanda 23 ift homolog kromozom olduuna gre erkek ya da dii bireyde oluabilecek gamet eidi says da 223 8 milyondan fazla bir deerde olacaktr. Dllenme srasnda ise her iki ebeveynden gelen (8x106) olaslktaki gametin bir araya gelebilme ans (8 x 106)2 = (64 x 1012)dir. Oluacak her yavru birey, 64 x 1012 = 64 trilyon potansiyel genetik olaslktan sadece birini temsil eder. Bu da ayn anne ve babadan doan kardelerin ayn kromozomal yap ve kombinasyona sahip olma ans iin 64 trilyon olaslk olduunu gsterir. Burada sz edilen gamet eitlilii sadece homolog kromozomlarn eey hcrelerindeki yerleim dzeni bakmndan ortaya kan bir eitlenmedir. Ancak bunun dnda, mayoz blnmenin balangcnda profaz I safhasnda homolog kromozomlar arasnda baz blgelerin karlkl yer deitirdii (krossingover) de dnlecek olursa, aslnda oluan gametlerin ok daha farkl kromozom yap ve yerleim dzeninde olaca ortaya kar. Bu zellikleri nedeniyle, mayoz blnme eeyli reyen canllar iin bal bana bir eitlenme (varyasyon) kaynadr. Bir tr iindeki bireylerin birbirlerine ve hatta ebeveynlerine tpa tp benzememesinin temel nedeni mayoz blnme srasnda oluan bu eitlenme mekanizmasdr.
MENDEL GENETNDE MATEMATKSEL YAKLAIMLAR

Mendel genetiinde, birden fazla bamsz allel iftlerinin yer ald aprazlamalarda, meydana gelebilecek gamet eiti, fenotip ve genotip kombinasyon saylar basit matematiksel yntemlerle hesaplanabilir. Allel iftlerindeki her bir yenin dominantlnn ve bamsz dalmnn yer ald bir dihibrit aprazlamada, beklenen F2 fenotip sonucu Aa ve Bb olarak iki gen iftinin rndr. Cebirsel olarak (3 + 1) (3 + 1) ya da (3 + 1)2 eklinde yazlr ve alm 9 + 3 + 3 + 1dir. Bu da daha nce grdnz bir dihibrit aprazlamada elde edilen 9:3:3:1 oranna karlk gelmektedir. Bu hesaplama ayn ekilde farkl allel ifti saylarna gre de yaplabilir. Tablo 3.2de zetlendii gibi, bir melezin heterozigot gen ifti says (n) gz nne alnarak ka eit eey hcresi meydana getirebilecei 2n, fenotip gruplarnn says da yine 2n ve genotip gruplarnn says ise 3n forml ile hesaplanabilir. Ayrca aprazlama sonucu oluabilecek fenotip ve genotip eit says, bilinen oranlar zerinden farkl bir yolla da hesaplanabilir. rnein; bir dihibrit aprazlamada (UuDd), her bir karakter iin olan allel iftleri birer monohibrit aprazlama (3:1 ya da 3/4:1/4 orannda) olarak ayr ele alnr. rnein: U- allel iftinin fenotipik ifade oran 3/4, uu allel iftinin fenotipik ifade oran ise 1/4tr. Bu oranlar, tm aprazlamalarda geerli olduu iin, farkl fenotiplerdeki dihibrit ve trihibrit bireylerin fenotip oranlarn hesaplamada kullanlr. rnein; U-D-, U-dd, ve uudd fenotiplerinin olaslklar bu oranlarn arpmyla kolayca hesaplanr; U- D- => 3/4 x 3/4 = 9/16 U-dd => 3/4 x 1/4 = 3/16 1/4 x 1/4 = 1/16 uudd => AaBbCcDdEeFf x AaBbCcDdEeFf genotiplerinde iki organizmann aprazlandn farzedin. SIRA SZDE Byle bir aprazlamada: 1) Her bir birey ka eit gamet retebilir? 2) Dller arasnda AAbbCcDDeeFf genotipli bireylerin meydana gelme olasl nedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
54
Tablo 3.2 Tam dominantln olduu aprazlama koullarnda allel iftleri saysna gre olas gamet, fenotip ve genotip saylar.
Genetik
Heterozigot iftlerin says 1 2 3 4 n
Gamet eitlerinin F2 genotip says says 2 4 8 16 2n 3 9 27 81 3n
F2 fenotip says 2 4 8 16 2n
Khi-kare Analizi ile Mendel Genetiindeki Olaslklarn Hesaplanmas

Mendel prensipleri bir genin allelleri birbirinden bamsz olarak rastgele hareket edebiliyorlarsa ve aralarnda tam bir dominantlk etkileimi var ise uygulanabilir. Fakat ansa bal olarak ya da sonraki nitelerde anlatlaca gibi eitli gen etkileimleri nedeniyle her zaman beklenen fenotip oranlar gzlenmeyebilir. te yaplan aprazlama almalarnn Mendel yasalarndaki oranlara uygunluu ya da bu oranlardan sapma derecesi bir istatistiksel yntem olan Khi-kare analizi ile deerlendirilir. Khi-kare serbestlik derecesinin bir lsdr. ansa bal sapmalar iin kabul edilebilir bir deer vardr. Sapma oran bu kabul edilebilir snrlarda olduu srece yaplan genetik aprazlama verilerinin Mendel oranlarna uygun olduundan sz edilebilir. Ancak sapma oran bu deerden yksek ise Mendel kaltm oranlarndan eitli mekanizmalar nedeniyle sapma olduu sonucuna varlr. Bir Khi-kare analizinde, ok sayda yaplan aprazlama sonucunda elde edilen veriler gzlenen deerler olarak ele alnr. Mendel yasalarna gre olumas beklenen hipotetik veriler ise beklenen deerler olarak ele alnr. Test bu deerler kullanlarak olaslklar ve gzlemler zerine gelitirilmi olan X2 = (G-B)2/B forml ( = Toplam, G = Gzlenen deer ve B = Beklenen deer) ile yaplr. Bunun iin ncelikle gzlenen ve beklenen deerler arasndaki fark bulunur. Farkn karesi alnarak beklenen deer saysna blnr ve elde edilen say khi-kare (X2) deeri olarak ifade edilir. Her fenotip grubu iin hesaplanan X2 deerleri toplam X2 olarak yazlr. Dier yandan, Khi-kare formlyle bulunan deerin yorumlanabilmesi, her bir alma iin hesaplanan bir serbestlik derecesi (SD) deerine baldr. Bu deer ortaya kan fenotip grubu saysnn (n) bir eksiidir (SD = n - 1). rnein; bir monohibrit aprazlama iin serbestlik derecesi SD = 2 - 1 = 1 iken, bir dihibrit aprazlama iin SD = 4 - 1 = 3tr. Bu serbestlik derecesi, elde edilen saysal bilgilerin deerlendirildii bir olaslk tablosunda (Tablo 3.3) dikey stunda yer alr. Tablonun yatay stunlarnda ise olaslk deerleri bulunur. Formle gre hesaplanan X2 deerinin, serbestlik derecesinin bulunduu yatay stun zerinde hangi olaslk deerine karlk geldii belirlenir. Saptanan bu olaslk deeri, 0.05ten byk ise elde edilen aprazlama verilerinin Mendel oranlarna uygun olduu ve sapma gstermedii, aradaki farkn ansa bal olarak meydana geldii kabul edilir. Ancak saptanan olaslk deeri 0.05 veya daha kk ise, bu kaltm rneinde Mendel oranlarndan ve kaltm mekanizmasndan sapma olduu ve farkl kaltm mekanizmalarnn olabilecei sonucuna varlr. Olaslk deeri 0.01 veya daha kk ise sapma ok nemlidir, 0.001 veya daha kk ise sapma ok fazla nemlidir deerlendirmesi yaplr.
aprazlama almalarnn Mendel yasalarndaki oranlara uygunluu ya da bu oranlardan sapma derecesi bir istatistiksel yntem olan Khi-kare analizi ile deerlendirilir.
55
Tablo 3.3 eitli serbestlik derecelerine gre Khi-kare (X2) olaslklar. 0.05den byk p deerleri glgelendirilmitir.
Serbestlik derecesi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Olaslk (p) deerleri 0.90 0.02 0.21 0.58 1.06 1.61 2.20 2.83 3.49 4.17 4.87 0.50 0.46 1.39 2.37 3.36 4.35 5.35 6.35 7.34 8.34 9.34 0.20 1.64 3.22 4.64 5.99 7.29 8.56 9.80 11.03 12.24 13.44 0.05 3.84 5.99 7.82 9.49 11.07 12.59 14.07 15.51 16.92 18.31 X2 Deerleri 0.01 6.64 9.21 11.35 13.28 15.09 16.81 18.48 20.09 21.67 23.21 0.001 10.83 13.82 16.27 18.47 20.52 22.46 24.32 26.13 27.88 29.59
imdi Khi-Kare testini bir rnek zerinde, kolaylatrmak amacyla bir tablo oluturarak uygulayalm (Tablo 3.4). Beyaz iek renginin (T) pembe iek rengine (t) dominant olduu bir bitki kendiletiriliyor (F1 x F1). Monohibrit aprazlama sonucunda toplam 400 yavru bitki elde edilmi ve bunlardan 312 tanesinin beyaz, 88 tanesinin renkli iek at saptanm olsun.
Fenotip Beyaz 3/4 (TT, Tt) Pembe 1/4 (tt) Toplam Gzlenen (G) 312 Beklenen (B) 3/4(400) = 300 Sapma (G - B) 320-300 = +12 (G - B)2 (+12)2 =144 (G - B)2/B 0,48
Tablo 3.4 Khi-kare testi.
88
1/4(400) = 100
80-100 = -12
(-12)2 = 144
1.44
400
X2 = 1,92 p>0.05
Bu aprazlamadan elde edilen sonucun Mendel oranlarna uyup uymadn X2 = (G - B)2/B forml ile deerlendirmek iin tablo 3.4 zerinde srasyla yapacamz ilemler unlardr: 1. Serbestlik derecesi (SD) deerini bulunur. Bunun iin fenotip grubu saysnn bir eksii alnr ve SD = 2 - 1 = 1 olarak hesaplanr. 2. Monohibrit kaltm oranna (3:1) gre beklenen deerler hesaplanr. Bunun iin 400 bitkinin 3/4 olan 300 beyaz ve 1/4 olan 100 renkli iek beklenen saylarn verir. 3. Gzlenen ve beklenen deerin fark (G - B) bulunur. Beyaz iekler iin 312 - 300 = 12 ve renkliler iin 88 - 100 = -12 olarak hesaplanr. 4. Farkn karesi alnr ve beklenen sayya blnr (G -B)2. (+12)2 = 144 144/300 = 0,48 2 (-12) = 144 144/100 = 1,44
56
Genetik
5. Bu deerler toplanr ve X2 =0,48+1,44=1,92 olarak bulunur. 6. 1,92 deerinin tablo 3.4de karlk geldii olaslk deeri SD = 1in bulunduu yatay stunda belirlenir. Olaslk deerinin (p) 0.05ten byk olduu bulunur (p>0.05). Bu sonu, aprazlamada Mendel monohibrit oranlarna (3:1) uygun sonular alndn gsterir. Sapma ansa bal olarak meydana gelmitir ve nemli deildir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bezelyelerde gvde uzunluu (U) bodur gvdeye (u) dominanttr. Yaplan bir monohibrit SIRA SZDE aprazlama sonucu toplam 50 bitkiden 30 uzun 20 bodur olarak gzleniyor. Bu karakterlerin basite kaltldna inanlyor. Bunun doru olup olmadn yani Mendel yasalarnNELM D sonulara daki beklenen uyup uymadn Khi-kare testi uygulayarak gsteriniz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
zet
AM A
Mendelin baarl olmasn salayan faktrleri anlatabilmek ve Mendel genetii ile ilikin kavramlar tanmlayabilmek. Mendeli baarya gtren en nemli nedenler; deneysel organizma olarak yetitirilmesi kolay ve hermafrodit bir bitki olan bezelyeyi semi olmas, zt karakterleri deneylerinde tek olarak ele almas ve sonularn matematiksel yntemlerle analiz etmesi olmutur. Mendelin yapt almalar ve ortaya kard prensipleri daha iyi anlayabilmek iin, kromozomal kaltmn temelini oluturan otozom, gonozom, homolog kromozom ve allel kavramlar ile aprazlama, hibritlik, heterozigotluk ve homozigotluk gibi ifadeler aklanmtr. Bir karakterin dllere aktarlma zelliklerini monohibrit aprazlama ile gsterebilmek ve Mendelin I. Yasasn aklayabilmek. Mendel monohibrit aprazlamalar ile hangi varyetenin ana ya da baba olduuna bal olmakszn ilk dln tm bireylerinin atalardan yalnzca birine benzediini gsterdi. Bir karaktere ait fenotiplerden bir tanesi dierine dominant etki gstermekteydi. lk kuak bitkilerin kendi arasnda aprazlanmasyla elde edilen ikinci kuakta ise bireylerin 3/4 orannda dominant ve 1/4 orannda ekinik fenotip gsterdiini buldu. Benzer fenotip gsteren dllerin olas farkl genotiplerini ise test aprazlama ile belirledi. Bunun iin dominant fenotipli bireyleri ayn karakter bakmndan homozigot ekinik fenotipte olan bir bireyle aprazlad. Monohibrit aprazlamalar sonucunda 1. Mendel yasas ortaya kt: Gametlerin oluumu srasnda iftler halinde bulunan bir genin allellerinden her biri ayrlarak gametlere eit olarak dalrlar. ki farkl karakterin dllere aktarlma zelliklerini dihibrit aprazlama ile gsterebilmek ve Mendelin II. Yasasn aklayabilmek. Mendel, yapt dihibrit aprazlamalar sonrasnda ise farkl karakterlerden sorumlu olan birim faktrlerin gametlere birbirinden bamsz olarak geebilme zelliinde olduunu belirtmitir. Bamsz dalm ya da 2. Mendel yasas olarak bilinen bu nermenin gereklemesi, farkl karakterlerden sorumlu olan kaltm birimleri yani allel iftlerinin, farkl kromozomlar zerinde yer almasn gerektirir. Mendelin setii, farkl ka-
rakterlerden sorumlu olan genler, farkl kromozomlar zerinde bulunduu iin bamsz ayrm gsterebilmi ve farkl fenotip gruplarnn oluumunu salamtr. Mendel yasalarn mayoz blnme ile ilikilendirebilmek. Mendelin ayrlma yasas kaltm birimlerinin birbirinden ayrlarak eit olarak gametlere aktarldn ifade eder. Bu olay mayoz blnme srasnda, homolog kromozomlarn ayrlmas ile gerekleir. Mendelin bamsz ayrm yasas ise gametlere ayrlan kaltm birimlerinin birbirinden bamsz hareket ettiini ne srer. Mayoz blnmede kromozomlarn geliigzel ya da tesadfi ekilde sralanarak, yavru hcrelere deiik kombinasyonlarda geii, gametlerdeki allel kombinasyonu eitliliinin temelini oluturur. Farkl kromozomlarda bulunan, farkl karakterlere ait allellerin de gametlere dalm ve farkl kombinasyonlarda bir araya gelmeleri de Bamsz Ayrm Yasasnn bir kantdr. Mendel genetiine gre yaplan aprazlama verilerini matematiksel yaklamlar ile deerlendirebilmek. Bir dihibrit aprazlamada beklenen F 2 fenotip sonucu iki gen iftinin rn olduu iin (3 + 1) (3 + 1) ya da (3 + 1)2 olarak hesaplanr ve alm 9 + 3 + 3 + 1dir. Bu hesaplama ayn ekilde farkl allel ifti saysna gre yaplabilir. Bir melezin heterozigot gen ifti says (n) gz nne alnarak meydana getirebilecei farkl eey hcresi says 2n, fenotip says 2n ve genotip says ise 3n forml ile hesaplanabilir. Bir dihibrit aprazlamada, her karakter iin olan allel iftleri birer monohibrit aprazlama olarak ayr ayr ele alnr. Bu oranlar arplr 3/4 x 1/4 = 3/16 olarak fenotip oarnlar bulunur. Khi-Kare testi, genetik aprazlama deneylerine ait verilerin, Mendel ayrm oranlarna uygunluunu denetleyen bir analizdir. X2=(Gzlenen-Beklenen)2/Beklenen forml ile hesaplanan X2 deerinin olaslk tablosundaki yeri belirlenerek, gzlenen varyasyonlarn ansa bal olup olmadna karar verilir. Olaslk deeri, 0.05ten byk ise sapma nemsizdir, sonular Mendel oranlarna uygundur. Ancak, olaslk deeri, 0.05 ve daha kk ise, sapmann nemlidir ve ansa bal olarak meydana gelmedii sonucuna varlr.
A M A
AM A
A M A
A M A
58
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Mendeli baarya gtren nedenlerden biri deildir? a. Zt karakterlere sahip varyeteler semesi b. Saf soylar kullanmas c. Fazla sayda veri toplamas d. Mayoz blnmeyi iyi biliyor olmas e. Verileri istatistiksel olarak analiz etmesi 2. Aadaki allel genlere ait ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir karakterin oluumundan sorumludurlar b. Homolog kromozomlar zerinde bulunurlar c. Gamet hcrelerinde ift halde bulunurlar d. Mayoz blnme srasnda ayrlrlar e. Ayn ya da farkl zellikte olabilirler 3. Bir insan somatik hcresine ait otozom ve gonozom saylar hangi seenekte doru olarak verilmitir? a. 20 ift otozom, 2 ift gonozom b. 22 ift otozom, 1 ift gonozom c. 1 ift otozom, 22 ift gonozom d. 2 ift otozom, 22 ift gonozom e. 46 ift otozom, 1 ift gonozom 4. Aadakilerden hangisi bir test aprazlamasdr? a. AA x Aa b. Aa x Aa c. AA x AA d. Aa x aa e. aa x aa 5. Aadaki ifadelerden hangisi monohibrit aprazlama iin sylenemez? a. F1 neslinde tek bir fenotip grubu oluur b. Atasal bireyler iki karakter bakmndan farkldr c. F2 neslinde iki fenotip grubu oluur d. Gen allelleri arasndaki etkileimi yanstr e. F2 neslinde genotip grubu oluur 6. Aadaki ifadelerden hangisi dihibrit aprazlama iin sylenemez? a. F1 neslinde iki fenotip grubu oluur b. F2 neslinde drt fenotip grubu oluur c. F2 neslinde dokuz genotip grubu oluur d. Atasal bireyler iki karakter bakmndan farkldr e. Farkl genlerin fenotipik almlarn yanstr 7. Mendelin 2. yasas iin aadaki ifadelerden hangisini dorudur? a. Bir genin alleleri bamsz olarak birbirinden ayrlrlar ve rastgele gametlerde bir araya gelirler b. Bir genin alleleri birbirine bal olarak rastgele gametlerde bir araya gelirler c. Birden fazla genin alleleri birbirinden bamsz ve rastgele gametlerde bir araya gelirler d. Birden fazla genin alleleri birbirine bal olarak rastgele gametlerde bir araya gelirler e. Gametler bamsz olarak birbirinden ayrlr ve rastgele bireylere dalrlar 8. Bir genin allelleri mayoz blnmenin hangi evresinde birbirinden ayrlrlar? a. Profaz Ide b. Anafaz IIde c. Metafaz Ide d. Metafaz IIde e. Anafaz Ide 9. adet heterozigot gen ifti olan bir trihibrit ka eit gamet meydana getirebilir? a. 3 b. 6 c. 8 d. 9 e. 12 10. ki uzun kanatl ve siyah gzl (UuSs) meyve sinei aprazlanyor. F1 dlnde 100 sinekten 60 tanesi uzun, 20 tanesi bodur olarak gzleniyor. Bu karakterlerin Mendel yasalarndaki beklenen oranlara uyup uymad Khi-kare yntemiyle analiz ediliyor. Analiz sonularna gre aadakilerden hangisi dorudur? a. X2= 12 ve p<0.001, ok nemli sapma vardr b. X2= 2 ve p>0.05, beklenen oranlara uygundur c. X2= 2 ve p<0.05, nemli sapma vardr d. X2= 12 ve p>0.001, ok nemli sapma vardr e. X2= 12 ve p<0.05, beklenen oranlara uygundur
59
Yaamn inden
DNYADA GEN ETLLNN KORUNMASI Bu nitede grdmz gibi, bir organizmann nasl olacann bilgisi gametlerin birlemesiyle oluan tohumlarn genleri tarafndan belirlenmektedir. Yeryznde bulunan tm canllarn genleri, birbirine gereksinim duyan canllar ve zellikle de insanlar iin ok nemlidir. nsan etkisiyle trlerin yok olduu dnldnde yeryzndeki eitliliin korunmas olduka nemli konulardan bir tanesidir. Gda gvenliinin salanmasnda genetik kaynaklar anahtar bir konu durumundadr. Bu amala eitli lkelerde tohum gen bankalar kurulmakta ve depolanan tohumlar eitlilik, bitki retimi ve temel biyolojik aratrmalar iin ham maddeyi oluturmaktadr. Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgtne (FAO) gre tm dnyada 1400 tohum bankas bulunmaktadr ve bunlarn en by ABD hkmetine aittir. Dier tohum bankalar bykten ke doru: in, Rusya, Japonya, Hindistan, Gney Kore, Almanya ve Kanadada bulunmaktadr. Bunlarn dnda, 1972de Rockefeller ve Ford Vakf tarafndan kurulan CGIAR, Filipinlerden, Suriyeye ve Kenyaya kadar zel tohum banka zincirleri iletmektedir. 6.5 milyondan fazla tohum eidi bulunduran tohum bankalar nc dnya lkelerinin bilim adamlarn ve ziraatlarn modern tarm rn hakknda eitmekte ve lkelerine bunu gtrmelerini salamaktadr. Dolaysyla, bu lkelerde ve zellikle de gelimekte olan lkelerde, ABD tarm irketlerinin desteklenmesi, GDOlu Gen Devriminin, bilim ve serbest tarm piyasasnn teviki iin paha biilmez bir etki oluturdu. ok nemli bir dier gelime ise 2007de, Kuzey Kutbuna 1.100 km uzaklkta bulunan, Barents Denizinde yer alan Norve Svalbard takmadalarndan Spitsbergende kyamet toResim: hum bankas kurulSvalbard Kresel Tohum Deposu masdr. Bill Gates de on milyonlarca dolarn Rockefeller Vakf, Monsanto, Syngenta Vakf, Norve Hkmeti ve dierleri ile birlikte bu projeye yatryor. Resmi ad Svalbard Kresel Tohum Deposu olan projede arktik kaya iine oyulmu depolarda 4.5 milyon farkl tohum eidinin barndrlmas hedefleniyor. Svalbard projesi, FAO ve CGIARn bir yan kuruluu tarafndan kurulan Kresel Hasat eitlilii rgt (GCDT) tarafndan iletilmektedir. lkemizde ise bu konudaki ilk nemli gelime, 2009 ubat aynda, Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan D8 lkeleri iin dnlen Tohum Bankasnn Trkiyede kurulacan aklamas ile oldu. Malezyann bakenti Kuala Lumpurda gerekletirilen D-8 Tarm Bakanlar Konferansnda, gda gvenliini salama ynnde ortak giriimle tohum bankas kurulmas, finansman ve hangi lkenin liderlik yapaca konular ele alnd. Trkiye, birok tropikal meyve dnda hemen tm tarmsal rnleri retim olanana sahiptir. Dnyann temel gda maddelerinden olan tahllarn vatan Trkiyedir. Bu lkede tahl tarm 10 bin yl ncelerinden beri yaplmaktadr. Tm bu gelimelerle ilgili nemli yararlarn yan sra birtakm endielerde domakta ve tartlmaktadr. rnein; byle bir deponun zel irket ya da baz lkelerin kontrolnde olmas dier gelimekte olan lkeleri nasl etkileyecektir. Byle bir depoyu kim nasl kullanabilecektir. Gda zinciri zerinde bylesi bir kontrol ve g daha nce insanlk tarihinde grlmemi bir durumdur ve gelecek iin endie oluturmaktadr. En az enerjinin kontrol kadar nemli bir durum olarak tohumu kontrol eden insanlar da kontrol eder dncesi giderek kabul grmektedir. Kaynak: Engdalh, F.W.(2007). Kuzey kutbunda kyamet tohum deposu. ev: Kartal, L. Eriim: 24 Haziran 2009, doader, http://dogader.org/index.php/bilgilendirme-mainmenu-67/335D-8in tohum bankas Trkiyede kuruluyor. Eriim: 10 Haziran 2009, KY-KOOP Merkez Birlii, http://www. koy-koop.org/tohum_bankasi.htm
60
Genetik
Kendimiz Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. b 4. d Yantnz yanl ise Mendelin Baars konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kavramlar ve Semboller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kavramlar ve Semboller konusunu yeniden geiriniz. Yantnz yanl ise Test aprazlama ile Monohibrit Genotipin Belirlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Monohibrit aprazlama ve Mendelin I. Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dihibrit aprazlama ve Mendelin II. Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dihibrit aprazlama ve Mendelin II. Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mendel Yasalarnn Mayoz Blnme ile Aklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mendel Genetiinde Matematilsel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mendel Genetiinde Matematilsel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 ZZ x ZZ, ZZ x zz, ZZ x Zz, Zz x Zz, Zz x zz ve zz x zz olmak zere 6 farkl aprazlama yaplabilir. Sra Sizde 2 Gri iekli bitkiler heterozigot (Gg), mavi iekli olanlar ise ekinik homozigot (gg) bireylerdir. Burada baskn olan allel, gri rengi meydana getiren (G) genidir. Sra Sizde 3 Uzun kanat ve kahverengi vcut renginin dominant zellikler olduu meyve sineinde, ksa kanatl-kahverengi sinekler ve uzun kanatl-siyah renkli sineklerin saf soylar arasnda yapacanz bir aprazlamada (ekil 3.6): 1. Atalarn genotipi vvEE ve VVee olur ve srasyla vE ve Ve zellikte gametler retirler. 2. F1 dllerinde meydana gelebilecek fenotip ve genotipler: ekil 3.6
5. b
6. a
7. c
8. e
9. c
10. a
3. F2 dllerinin fenotip ve genotipleri ise (ekil 3.7): ekil 3.7
61
F1 ana-babann gametleri tesadfi olarak 16 farkl kombinasyonlarda birleebilir ve yukarda ki gibi bir dihibrit almn verebilir. Sra Sizde 4 F1 dlnde meydana gelen siyah-ksa kll farelerin genotipi, yani homozigotmu yoksa heterozigotmu olduklar test aprazlama ile belirlenir. nk farkl genotiplerde iseler meydana gelen dllerinde genotipik ve fenotipik almlar farkl olacaktr. Test aprazlamalar ekil 3.8deki gibi olacaktr: Grld gibi, ancak F1 heterozigot ise test aprazlama sonucu 1/4 orannda drt farkl fenotip ve genotipe sahip fareler elde edilebilir. ekil 3.8
Sra Sizde 5 Uzun gvdeli (U) bezelyeler ile bodur gvdeli (u) bezelyeler arasndaki monohibrit aprazlama sonucu elde edilen sonularn, beklenen Mendel oranlarna uygunluu Khi-kare yntemiyle u ekilde test edilir; nce serbestlik derecesi SD = 2-1 = 1 olarak bulunur. Sonra aadaki tablo oluturularak X2 deeri ve Tablo.3.3. yardmyla p deeri bulunur. Bulunan X2 deeri 5,23 olarak 0.05 olaslk deerinden kk olduu iin aprazlamada kullanlan karakter Mendel oranlarndan nemli bir sapma gstermitir denir.
Fenotip Gzlenen (G) Beklenen (B) Sapma (G - B)2 (G - B)2/B (G - B) Uzun 3/4 (UU, Uu) Bodur 1/4 (uu) Toplam 50 X2 = 5,23 p>0.05 20 1/4(50) = 12,5 7,5 49 3,92 30 3/4(50) = 37,5 -7,5 49 1,31
ekil 3.9
Sra Sizde 6 AaBbCcDd EeFf x AaBbCcDdEeFf aprazlamasnda: 1. Her bir birey 6 heterozigot iftine sahip olduu iin ka eit gamet retebilecei 2n = 26 = 64 olarak hesaplanr. 2. Dller arasnda AAbbCcDDeeFf genotipli bireylerin meydana gelme olasl, her bir allel ifti iin monohibrit oran dikkate alnarak hesaplanr. 1/4 AA, 1/4 bb, 1/2 Cc, 1/4 DD, 1/4 ee ve 1/2 Ff genotipleri retileceinden bunlarn arpmyla: AAbbCcDDeeFf = 1/4 x 1/4 x 1/2 x 1/4 x 1/4 x 1/2 = 1/1024 olarak bulunur.
62
Genetik

Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Demirsoy, A. (1991). Biyoloji Genetik. Anadolu niversitesi Yayn No: 428. Eskiehir: ETAM A.. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Ik, K. (2008). Bitki Biyolojisi (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Klug, W. S., Cummings, M. R. ve Spencer, C. A. (2009). Genetik Kavramlar. (8. Bask). ev. Ed: ner, C., Smer, S., ner, R., , A. ve Ak, L. Ankara: Palme Yaynclk. Kuru, M. ve Ergene, S. (2001). Genetik (569 rnek Problem le). (1. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi. engn, A., Tzn, B. ve ztrk, . (1992). Genetik. Bursa: Gne Yaynevi.
4
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; aprazlamalarda, farkl allel etkileimlerini ve Mendel monohibrit oranndan sapma gsteren yar dominantlk, kodominantlk ve letalite durumlarn yorumlayabilecek, aprazlamalarda, farkl gen etkileimlerini ve mendel dihibrit oranndan sapma gsteren epistazi tiplerini ayrt edebilecek, Fenotipi etkileyen faktrleri ve gen ifadelerinin populasyondaki etkinliini rneklerle aklayabilecek, Genetik aprazlama verilerini sapma bakmndan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Farkl allellerin etkileimi Farkl genlerin etkileimi Yar dominantlk Kodominantlk Letalite Epistazi Pleiotropi Penentrans Etkinlik Etkinlik derecesi Gen ifadesi
erik Haritas
GR FARKLI ALLEL ETKLEMLER VE MENDEL MONOHBRT ORANINDAN SAPMALAR FARKLI GEN ETKLEMLER VE MENDEL DHBRT ORANINDAN SAPMALAR FENOTP ETKLEYEN FAKTRLER VE GEN FADELERNN POPULASYONDAK ETKNL GENETK APRAZLAMA VERLERN SAPMA BAKIMINDAN DEERLENDRME
Genetik
Mendel Genetiinden Sapmalar
Mendel Genetiinden Sapmalar

GR
Bir nceki blmde, Mendelin monohibrit ve dihibrit aprazlama almalarn ve bu almalardan elde ettii sonulara dayanarak ileri srd prensipleri incelemitik. Bu prensipler kromozomal kaltmn temel ilkelerini ilk kez ortaya koymas bakmndan ok byk nem tar ve doruluu tartmasz olarak ispatlanmtr. Ancak Mendelin bulduu sonular, her monohibrit ve dihibrit kaltm tipi iin geerli deildir. nk Mendel fenotipik alm oranlarnn ortaya kmas belirli koullara baldr. yle ki; Bir monohibrit aprazlamada gerekleen 3:1 oransnn elde edilebilmesi iin genin allelleri arasnda tam dominantlk ilikisinin olmas gerekir. Bir dihibrit aprazlamada oluan 9:3:3:1 fenotipik almnn elde edilebilmesi iin farkl genlerin farkl kromozomlar zerinde yer almas ve aralarnda herhangi bir etkileimin olmamas gerekir. Yaplan bir genetik aprazlama almasnda bu koullar yerine gelmiyor ise Mendelin bilinen fenotipik alm oranlar elde edilemez. Bu blmde, Mendel monohibrit ve dihibrit kaltm oranlarndan sapmalara neden olan farkl allel ve gen etkileimleri ile ortaya kan fenotipik almlar incelenecektir.
FARKLI ALLEL ETKLEMLER VE MENDEL MONOHBRT ORANINDAN SAPMALAR

Bir monohibrit aprazlamada F1 dlnn heterozigot genotipli bireylerden olutuunu ve alleller arasnda tam dominantlk ilikisi bulunduunu biliyoruz. Allellerden biri dierine tam dominant ise F1 kuann tm baskn fenotipli bireylerden oluur, F2de ise baskn ve ekinik fenotipi gsteren bireyler 3:1 orannda meydana gelirler. Ama yaplan birok aprazlamada, allelerin bu ekilde bamsz dalm gstermedikleri bulunmutur. Eer alleller arasnda tam dominantlk dnda baka bir etkileim varsa, beklenen 3:1 monohibrit fenotip oran elde edilemez. Bu durum Mendel monohibrit oranndan sapma olarak deerlendirilir. Monohibrit kaltm oranndan sapmaya neden olan allel etkileimleri u balklar altnda toplanabilir: Yar dominantlk (eksik dominantlk) Kodominantlk (ebasknlk) Letal gen etkileimleri
66
Genetik
Yar Dominantlk (Eksik Dominantlk)

Yar dominantlk ya da eksik dominantlkta, F1 dlleri her iki atasal karakterin arasnda bir grnme sahiptir. Dominant olan gen heterozigot durumda tam baskn deildir. F1 bireylerinin aprazlanmasyla elde edilen F2 dlnde ise 1/4er orannda atasal fenotipli bireyler ile 1/2 orannda atasal fenotiplerin arasnda bir zellik gsteren bireyler ortaya kar. Byle bir durum ilk kez 1900lerde Alman Botaniki Carl Correns tarafndan akam sefas (Mirabilis jalapa) bitkilerinde gsteriliyor. Aratrc bu bitkiye ait krmz iekli (KK) ve beyaz iekli (kk) atasal bireyleri aprazladnda F1 dlnde pembe iekli (Kk) yavru bireylerin olutuunu gzlyor (ekil 4.1). F1in kendiletirilmesiyle ise, 1/4 krmz, 1/2 pembe ve 1/4 beyaz iekli (1:2:1) F2 dln elde ediyor. Bu gzlem, tamamen beklenen Mendel kaltmna ters dmektedir. nk sz konusu renk geninin dominant alleli tek bulunduu heterozigot durumda etkisini resesif alleline kar tam olarak ifade edememektedir. Dier bir deyile yar dominant etkisi sz konusudur. Yar dominant etkinin sz konusu olduu durumlarda, atasal fenotipler ancak homozigot durumda ortaya karken, heterozigotlar farkl bir fenotipe sahiptirler.
Yar dominantlk, bir allelin heterozigot durumda kendisini fenotipte tam ifade edememesi sonucu atasal karakterler arasnda yeni bir karakterin ortaya kmas durumudur.
ekil 4.1 Yar dominantln olduu bir monohibrit aprazlamada 1:2:1 fenotip oran elde edilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Tam dominantln olmad durumlarda, meydana gelebilecek her genotip fark edilebilir DKKAT bir fenotipe sahiptir ve monohibrit aprazlama sonucunda 1:2:1 fenotip oran kar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
4. nite - Mendel Genetiinden Sapmalar
67
Krmz Endls horozu ile beyaz Endls tavuunun eletirilmesinden gri renkte tavuk SIRA SZDE ve horozlar elde ediliyor. Bu sonu Mendel kaltmna uyuyormu? Nasl bir etkileim sz konusu? Renk geni iin S semboln kullanarak F1 ve F2 dllerinin genotip ve fenotip DNELM oranlarn gsteriniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kodominantlk ya da ebasknlk, bir monohibrit Dheterozigot KKAT aprazlanmann F1 dlnde, her iki atasal zelliin de eit oranda gzlendii bir SIRA kaltmSZDE tipidir ve F2 dlnde 1:2:1 fenotip oran gsterir.
Kodominantlk (E Basknlk)
S O R U
Kodominantlk ya da ebasknlk, bir monohibrit aprazlanmann F1 dlnde, her iki atasal zelliin de eit oranda gzlendii bir kaltm tipidir. Heterozigot duDKKAT rumda, bir genin her iki allelide tam olarak ifade edilir ve kodominant alleller olarak tanmlanrlar. Bu yzden biraz farkl bir sembol sistemi ile gsterilirler. Alleller SIRA SZDE ilgili genin sembolize edildii bir harfin ss eklinde belirtilir. Bu etkileimin en gzel rnekleri ok sayda allel (Bkz: nite 5) ile belirlenen insan kan grubu fenotiplerinde gzlenir. rnein; ABO kanAMALARIMIZ grubu sisteminde, A ve B allelleri arasnda kodominantlk ilikisi sz konusudur. A ve B allelleri bakmndan homozigot anne ve babann (IAIA x IBIB ) yavrular heterozigottur (IAIB ) ve allellerin her ikiside fenotipte ifade edilir. AB kan grubuna sahip sahip K T bireylerin A P olaca ocuklar ise 1/4 AA, 1/2 AB ve 1/4 BB oranlarnda kan gruplarna sahip olabilirler. Grld gibi bu kaltm tipinde Mendel kaltmndan farkl olarak 1:2:1 fenotip oran grlmektedir (ekil 4.2). TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
ekil 4.2
NTERNET
Kodominantln olduu bir NTERNET monohibrit aprazlamada 1:2:1 fenotip oran elde edilir. Heterozigot durumda her iki allelin de fenotipe etkisi vardr.
68
Genetik
SIRA SZDE
Monohibrit SIRA aprazlama SZDE sonucu 1:2:1 fenotip orannn elde edildii yar dominantlk ve kodominantlk durumlarn birbirinden nasl ayrt edersiniz?
DNELM ldrc Gen Etkileimi (Letalite)
DNELM S O R U
DKKAT
Organizma zerinde SIRA SZDE ldrc etkisi olan gen ya da allellere letal gen ya da alleller ve etkilerine de letal etki denir.
AMALARIMIZ
K T A P
Bir genin birbirinden farkl olan allelleri, gende oluan mutasyonlar sonucu ortaya O R U nite 3 ve nite 9). Mutant alleller ounlukla ekinik karakter kmaktadr S (Bkz. gsterirler ve fenotipte ifade edilebilmeleri iin ounlukla homozigot resesif durumda olmalar gerekir. Fenotipte gzlenen bu mutant zellikler bazen olumludur DKK AT ve eitlilie neden olabilir. Ancak baz mutant alleller ise homozigot ya da heterozigot durumda iken lme neden olacak kadar nemli bir etkiye sahiptirler. OrSIRA SZDE ganizma zerinde ldrc etkisi olan gen ya da allellere letal gen ya da alleller ve etkilerine de letal (ldrc) etki denir. Letal alleller bulunduklar bireyin farkl yaam dnemlerinde lmne neden AMALARIMIZ olabilirler. Bu sre embriyonik dnemden erikinlik dnemine kadar deiebilir. Bireyin gelimesine hatta remesine bir sre izin veren ve daha sonra ldrc K yar T A ldrc P olan genlere gen de denir. Bu durumda lm nedeni, yaamsal rol olan bir gen rnn bulunmay ya da ilevsel olmay ile ortaya kan eitli bozukluklardr. Letal genler dominant ya da ekinik etkili olabilirler.
TELEVZYON
TELEVZYON
Dominant Letal Genler

NTERNET
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
Dominant letal genler heterozigot durumda iken ilevsel bozukluklara ve lme neden olurlar. Bu durumda, var olan normal (yabanl-tip) allelin rn yeterli olNTERNET maz ve belli bir yaam periyodunda lm gerekleir. lm zaman, gen rnn gerekli olduu srele ilgilidir. rnein; insanlarda dominant olarak kaltlan hastalklardan bir tanesi Huntington koresidir. Sinir sistemindeki bozukluklara bal olarak eitli fiziksel ve zihinsel anomalilerin grld bu hastalk, yetikinlik dneminde lmle sonulanr. Hastaln nedeni ise dominant bir H geni olup, kii bu genin mutant allelini ya annesinden ya da babasndan almtr ve heterozigot SIRA sahiptir SZDE (Hh) genotipe (ekil 4.3). Dier yandan, bu letal alleli ald ebeveyni de Hh genotipinde olup hastadr. Bu hastal gsteren iki kiinin evlendiini dnrsek, ocuklarnn 2:1 orannda hasta olma olaslklarnn bulunduu grlr. DNELM SIRA SZDE Her iki dominant alleli tayan homozigotlar yaamayacaklardr. Dominant letal genlerin etkili olduu kaltm tipinde, beklenen 3:1 fenotip oranndan sapma varS O Rfenotip U dr ve letal allel zerine dominant etki gsterir.
DNELM
Bireyler ldrc dolay dominant letal gen bakmndan homozigot durumda D K K Aetkisinden T olamazlar. S O R U Dominant letal D Kgenler K A T heterozigot durumda iken ilevsel bozukluklara ve lme neden olurlar.
AMALARIMIZ SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
K T A P AMALARIMIZ
TZ AY O PN TK E LE V
KL PN TE E VT ZAY O
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
NTERNET
69
ekil 4.3 Monohibrit aprazlamada dominant letal bir genin dllere etkisi. Letal alleller koyu olarak gsterilmitir.
Huntington korea hastalna sahip anne ve normal babann sahip olabilecei ocuklarn bu SIRA SZDE hastal gsterme olaslklar nelerdir? Genotipleri ve fenotipleri bakmndan inceleyiniz.
SIRA SZDE
ekinik Letal Genler
DNELM
DNELM S O R U
ekinik letal genler homozigot durumda ldrc etkiye sahip olan genlerdir. S O R U neden olurAncak, heterozigot durumda iken ya belirgin bir fenotipik bozuklua lar ya da gizli kalp hibir etkileri gzlenmeyebilir. Genin heterozigot olduu birey, bu zellik bakmndan tayc olarak deerlendirilir. Tayc bireylerde genin yaDKKAT banl-tip alleli tarafndan sentezlenen rn yeterli olabilmektedir. Bu nedenle ya herhangi bir fenotipik belirti meydana gelmez ya da yaam srdrmeye izin verecek SIRA SZDE Thallassakadar olumsuz etkisi oluabilir. nsanlarda grlen orak hcre anemisi, mi ve hemofili gibi genetik kan hastalklarnn nedeni bu tip letal genlerdir. gelen bir zelBitkilerde albinizm de ekinik letal gen etkisi sonucu meydana AMALARIMIZ liktir. Bitkilere yeil renk veren ve ilevi fotosentez olan klorofil pigmentinin sentezinden sorumlu genler vardr. Klorofile sahip olmayan bitkilerin yaama olana yoktur. Byle bitkiler tohumdaki besinin yeterli olduu sre ierisinde K T A P imlenirler, fakat pigment olmad iin daha fazla geliip yaprakl duruma gelemez lrler. rnein; msr bitkisinde bu durumu P geniyle aklayalm. Msr bitkileriyle yaplan monohibrit aprazlamalarda bazen beklenen 3:1 orannda yeil ve sarmsTELEV ZYON beyaz bitkiler meydana gelebilir. Fakat 1/4 orannda oluan sarms-beyaz bitkiler homozigot resesiftirler (pp) ve daha sonra yok olurlar. ekil 4.4.te verilen aprazlamada greceiniz gibi heterozigot iki msr bitkisinin aprazlamasndan, nor N T ancak E R N E T daha sonmal beklenen 3:1 fenotip ve 1:2:1 genotip oran ortaya kabilir, ra bitkilerin lmesiyle bu oran 3:0 ve 1:2 eklinde olabilir. Burada yeil renk olarak tek tip fenotip ortaya kmaktadr. Aslnda bu yeil renkli bireylerin bir ksm normal, bir ksm ise normal grnml ancak tayc olan bireylerdir. Grld gibi letal gen, onu heterozigot durumda tayan ve normal zellik gsteren tayc bireyler tarafndan kuaklar boyu kaltlr. Atasal bireylerin letal gen taycs olduu, ancak iki tayc bireyin rastgele aprazlanmasyla anlalr.
DKKAT ekinik letal genler, heterozigot durumda belirgin bir fenotipik SIRA SZDE bozuklua neden olurken homozigot ekinik durumda ldrc etki gsterirler.
Albinizm renk veren pigment maddelerinin sentezlenememesi sonucu canllarn renksiz K olmasdr. T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
70
ekil 4.4 Monohibrit aprazlamada fenotipik etkili olmayan ekinik letal gen etkisi.
Genetik
SIRA SZDE
Bir aprazlamadan elde edilen sonular analiz ederken dominant letal kaltm ile ekinik SIRA SZDE letal kaltm nasl ayrt edersiniz?
D N E L METKLEMLER VE MENDEL DHBRT FARKLI GEN ORANINDAN SAPMALAR
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE

Epistazi, bir genin dier bir genin fenotipik ifadesini DNELM engellemesidir. N T E R N E T Basklayc gene epistat, fenotipik ifadesi basklanan gene ise S O R denir. U hipostat
Mendelin yapt dihibrit kaltm almalarnda, seilen fenotipik karakterlerin her S O R U birinin farkl bamsz genler tarafndan, bir etkileim olmakszn oluturulduunu biliyoruz. Her bir gen tamamen farkl fenotip zellik zerinde etkilidir ve allelleri DKKAT arasnda da tam dominantlk ilikisi bulunur. Bu zellik, kaltlan her bir karakterin kendi iinde monohibrit aprazlama kurallarna gre ayrmasn ve beklenen SIRA SZDE fenotip almlarn oluturmasn salar. Ancak her zaman durum byle deildir ve genler arasnda eitli etkileimler sonucu farkl fenotip ve oranlar ortaya kabilir. Sonu olarak, genlerin dihibritlerin fenotipi zerine etkilerinin iki farkl mekanizAMALARIMIZ ma ile olabileceini syleyebiliriz: Ya her bir gen sorumlu olduu fenotipik karakter zerinde birbirinden tamamen K farkl T A P ve bamsz davranr (Mendel kaltmnda olduu gibi), Ya da her iki gen de ayn fenotipik karakterin farkl zelliklerinden sorumludur ve birlikte alrlar. kinci seenekteki, T E L E V Z Y O N iki farkl genin bir fenotipik karakterden sorumlu olmas duSIRA SZDE rumunda, genlerin rnleri arasnda bir etkileim sz konusudur. Bu etkileim bir gen rnnn dierini basklamas eklinde olabilir. Dier bir deyile, genlerden birisi belli bir fenotipten sorumludur ve dieri bu fenotipin oluumunu basklayaDNELM N gibi, TERNE T genin dier bir genin fenotipik ifadesini engellemesi eklindebir bilir. Bunun ki etkileimlere epistazi ad verilir. Basklayc gene epistat, fenotipik ifadesi basS O R U klanan gene ise hipostat denir. Epistasi allelD olmayan K K A T gen iftleri arasndaki etkileim olduu iin, Mendel kaltmnda grdnz tek bir genin alleleri arasndaki basknlk ve ekiniklik etkileiminden farkldr ve birbiriyle kartrlmamaldr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
71
ki gen arasnda gerek tek tarafl, gerekse karlkl olmak zere, dominant ya da ekinik allellerin etkili olduu farkl epistazi tipleri oluabilir. Her bir epistazi durumunda Mendelin dihibrit aprazlama fenotip oranndan farkl ekilde sapmalar olur. Tm epistazi tiplerinde genlerin kaltm ve ifade ekli Mendel kaltmnda olduu gibidir. Yani farkl kromozomlar zerindeki genler bamsz hareket eder ve her birinin alleleri arasnda tam dominantlk ilikisi vardr. Bu nedenle ortaya kan farkl fenotip grubu ve oranlarnn, sadece genler arasndaki epistatik etkiden kaynaklandn sylemek mmkn olur. Dihibrit kaltm orantsndan sapmaya neden olan epistazi tipleri aada srasyla aklanmtr.
Dominant Epistazi
Dominant epistazi, bir genin dominant allelinin, baka bir genin fenotipik ifadesini engellemesi durumudur. Epistat etkili genin dominant allelinin bulunduu her durumda, dier genin rn ilevini kaybeder ve fenotipte etki gsteremez. rnein; yaz kabaklarnda meyve renginin oluumunu salayan bir H geni ve onun ifadesini basklayan bir E geni vardr. Kabaklar H geni dominant iken (HH, Hh) sar, ekinik iken (hh) yeil renkte meyve meydana getirir. E geninin varlnda ise H geninin etkisi deiir ve sar ile yeil renk oluumu engellenir. Ancak hh durumunda bu basklama etkisi sz konusu deildir. Bu iki genin etkileimi ekil 4.5de bir aprazlama emas zerinde gsterilmektedir. aprazlamada, Mendel dihibrit fenotip ayrm oran olan 9:3:3:1den farkl olarak 12:3:1 oran elde edilmi ve bunun yan sra farkl bir F2 fenotipi meydana gelmitir.
Dominant epistazi, bir genin dominant allelinin, baka bir genin fenotipik ifadesini engellemesidir ve F2 dlnde 12:3:1 fenotip oran elde edilir.
ekil 4.5 Dihibrit aprazlamada dominant epistazi etkisi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
72
S O R U
S O R U
DKKAT
Bu nitedeki D tm rneklerinde, epistat gen E ya da e, hipostat gen ise H ya da h ile K Kepistazi AT gsterilmitir. Her bir rnekte epistat olan allel ya da alleler koyu harfle belirtilmitir. Kpeklerde SIRA S geni siyah rengin s geni ise gri rengin oluumundan sorumludur. Ancak bu SZDE genlerin ifadesi dominant bir E geni tarafndan basklanmaktadr. SSEE x ssee aprazlanmasndan ortaya kacak fenotip orann bulunuz. AMALARIMIZ
DNELM
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O T RA UP
SIRA SZDE
Resesif Epistazi
K S OT RAetkileiminde, Resesif epistazi genlerden biri resesif homozigot durumda iken, diUP er gen zerinde epistat etki gsterir. Farelerde yabanl-tip krll gri krk rengi (agouti) H alleli tarafndan oluturulur. H geninin ekinik alleli ise homozigot (hh) DKKAT E L E Vsiyah Z Y O N rengi meydana getirir. Bu iki gen bakmndan homozigot bidurumda T iken reylerin aprazlanmasn ema zerinde (ekil 4.6) incelediimizde, F1 dlnde SIRA SZDE tm bireyler augoti olurken F2 dlnde beklenmedik bir ekilde albino fareler grlebilir. Burada, epistatik etkili bir e geni, homozigot ekinik durumda iken (ee) NTERNET renk oluumunu engeller ve albino bireyler oluur. Dolaysyla fenotipik oran da AMALARIMIZ 9:3:4 eklinde deierek Mendel oranlarndan sapma gsterir. K T A P
DKKAT TELEVZYON
Resesif epistazi, genlerden SIRA SZDE biri resesif homozigot durumda iken, dier gen NTERN E T etkili zerinde epistat olmasdr ve F2 dlnde ki AMALARIMIZ oran 9:3:4dir.
K T ekil A P 4.6
Dihibrit aprazlamada epistazi T E L resesif EVZYO N etkisi.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
73
ift Epistazi (Engelleyicilik)

ift epistazi ya da engelleyicilik farkl genlerin karmak bir etkileimi olup, dominant ve resesif epistazinin ayn aprazlamada grld bir durumdur. Tavuk rklarnda yaplan aprazlamalar sonucunda ilgin fenotip oranlarnn kmasyla tespit ediliyor. rnein; iki farkl rka (beyaz-legorn ve beyaz-silkie) ait beyaz renkli tavuklar aprazlanyor. Meydana gelen F1 dlnn beyaz renkli tavuklar kendi aralarnda tekrar aprazlandnda, F2 dlnde dier oranlardan farkl olarak az sayda renkli civcivler kyor. Bu kaltm biimi ekil 4.7de, dominant alleleri tayan (HHEE ) beyaz-legorn ile resesiflerini tayan (hhee) beyaz-silkie rklar arasnda gsterilmektedir. Burada, legorn rknda H geni, silkie rknda ise e geni epistat etkilidir ve beyaz rengin oluumundan sorumludur. Bu epistat H ve e genlerinin olmad durumlarda ise renkli civcivler kmaktadr. Oranlardan da grld gibi beyaz ve renkli bireylerin 13:3 orannda meydana gelme olasl vardr.
ift epistazi yada engelleyicilik dominant ve resesif epistazinin ayn aprazlamada grld farkl gen iflerinin etkileimi olup F2 dlnde fenotip oran 13:3 olarak elde edilir.
ekil 4.7 Dihibrit aprazlamada ift epistazi etkisi.
Burada iki genden birisi dominant, dieri ise ekinik durumda iken epistatik etkili olmu ve her iki genin epistat allellerinin bulunduu olaslklarda renk oluumu engellenmitir. Oluan F2 dlnde Mendel dihibrit kaltm oranndan nemli lde bir sapma olmutur.
74
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bir dihibrit kaltm rneinde, iki genden birisinin dominant (A), dierinin de ekinik alSIRA SZDE lellerinin (bb) epistat etkili olduunu dnerek, F2 dlnde meydana gelecek fenotipik oran bulunuz ve hangi tip etkileimin sz konusu olduunu aklaynz.
DNELM
ift Resesif Epistazi (Tamamlayclk)

ift resesif Sepistazi ya da tamamlayclk, farkl iki genin homozigot resesif alO R U lellerinin karlkl olarak, bir dierinin dominant alleli zerine epistat etki gsterdii bir etkileimdir. Bu durum, iki farkl rka ait beyaz iekli bezelye bitkisinin DKKAT aprazlanmas ile tamamen mor iekli F1 dlnn elde edilmesi ile ortaya kan beklenmedik bir durumdur. ekil 4.8de gsterildii gibi, beyaz iekli atasal bitkiSIRA SZDE lerin her ikisinde de farkl birer ekinik allel iftinin (ee ve hh olarak) epistat etkisi sz konusudur. Bu nedenle, her iki rkn atasal bireylerinde beyaz ieklenme durumu vardr. Ancak her iki atasal bireyden gelen dominant alleller (E ve H) bir AMALARIMIZ arada bulunduunda renk oluumu ortaya kar. Bylelikle de heterozigot F1 bireylerinde (HhEe) yabanl tip mor ieklenme durumu gzlenir. F1 bireylerinin apraz ile elde K Tedilen A P F2 dlnde ise Mendel dihibrit fenotip oranna benzemeyen 9:7 eklinde farkl bir alm elde edilir. Bir homozigot ekinik allel dier lokustaki farkl bir genin baskn allelinin ifadesini basklamaktadr.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
ift resesif epistazi ya da AMALARIMIZ
tamamlayclk, farkl iki genin homozigot resesif allellerinin karlkl olarak, bir dierinin dominant alleli K T epistat A P etkisidir. zerine F2deki fenotip oran 9:7 olarak gzlenir.
TELEVZYON
ekil 4.8
Dihibrit aprazlamada NT E R resesif N E T epistazi ift etkisi.
NTERNET
75
ki sar renkli papatya rk aprazlandnda, F1de pembe renkli papatyalar ile F2de 9:7 SIRA SZDE orannda sar ve pembe renkli papatyalar elde ediliyor. Bu durumu, genler iin S ve P sembollerini kullanarak nasl bir gen etkileimi ile aklarsnz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ift Dominant Epistazi

S O R Uolan allelleri ift dominant epistazi kaltm tipinde, her iki genin de dominant epistatik etki gsterir. Epistatik etki, her genin dominant allelinin homozigot ve heterozigot olan tm olaslklarnda gzlenir. Ancak her iki geninde homozigot reseDKKAT sif olduklar durumda dier gen basklanmaz ve rn ortaya kabilir. Bu durumu ekil 4.9da gsterilen bir rnekle inceleyelim. obanantas bitkisinde tohum SIRA kabuu ekli gen ya da oval olabilmektedir. gen (HHEE ) veSZDE oval (hhee) tohumlu homozigot bitkilerin aprazlanmasyla oluan F1 dllerinin tm gen tohum kabuu zellii gsterir. Heterozigot olan F1 (HhEe) kendiletirildiinde ise AMALARIMIZ ok az da olsa F2 kuanda oval tohum kabuu (hhee) gzlenir. Elde edilen sonular, sz konusu fenotip zerine etkili olan iki gen bulunduunu ve her ikisinin dominant allelininde de tek bulunduklar her durumda epistat K etkili gs T olduunu A P terir. Dominant alleller oval tohum kabuu fenotipini basklayarak, gen tohum kabuu fenotipinin ortaya kmasna neden olurlar. F1 bireyleri heterozigot olup her iki epistat geni de ierirler ve dolaysyla epistatik fenotipi F2 dT E L gsterirler. EVZYON lnde ise dominant epistat allel iermeyen hhee genotipli bireyler 1/16 orannda meydana gelir ve fenotip oran ise 15:1 eklinde olur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ift dominant epistazi, farkl iki genin dominant allellerinin epistatik etki T E L E V Zve YO gsterdii etkileimdir F2N dlerindeki fenotip oran 15:1dir.
NTERNET
ekil 4.9 NTERNET Dihibrit aprazlamada ift dominant epistazi etkisi.
76
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yulaf bitkisinde SIRA tohum SZDE rengini belirleyen genler arasnda epistatik etkileim sz konusudur. Siyah ve beyaz tohumlu bitkiler aprazlandnda F1 bitkileri tamamen siyah tohumlu olurken F2de 15:1 orannda siyah ve beyaz tohumlu bitkiler elde edilmitir. Burada nasl D Ntipi E L Msz konusudur? A ve B sembollerini kullanarak ema ile alnz. bir gen etkileim
FENOTP ETKLEYEN FAKTRLER VE GEN U S O R FADELERNN POPULASYONDAK ETKNL

Fenotipik karakterlerin olumasnda en temel etkenin bir organizmann tm genDKKAT lerinden ibaret olan genotip olduunu biliyoruz. Genlerde tanan genetik bilgi ilevsel bir rne evrilerek ifade edilmi olur. Biz bu rnlere bakarak bir organizSIRA SZDE mann renk, kan grubu ve eitli biimsel ekilleri gibi fenotipik zelliklerinden sz ederiz. nite 1de sz edildii gibi, eitli evresel faktrler gen ifadesi zerinde etkili olarak ayn genotipe sahip iki organizmann farkl fenotipler gelitirmesiAMALARIMIZ ne neden olabilirler. Bunu bir baka rnek ile hatrlatalm: bir evresel faktr olan k bitkilere yeil rengini veren ve fotosentezden sorumlu klorofil oluumu zerine etkilidir.K Ik ve iermeyen ortamlarda yetien bitkilerden ilk grup yeil, T ieren A P ikinci grup ise beyaz renkli olmutur. Burada n olmad koullarda klorofil sentezi yaplamam, dier bir deyile genin ifadesi engellenmitir. Bitki tekrar kl ortama klorofil sentezi yapmaya balar. T E Lkonduunda EVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U
Bir bal arsSIRA kovannda SZDE ayn genotipe sahip arlardan bazlar kralie ar olarak dierleri ise ii ar olarak geliir. Geliim srecindeki bu nemli fenotipik farklln nedeni ne olabilir? N T E R N E T
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Pleiotropi, bir genin birden fazla fenotipik zellie etki etmesine denir.
NTERNET
Bu nedenlerden dolay aprazlamalarda, Mendel oranlarndan sapma olutuunda evresel koullarn etkisini de gz ard etmemek gerekir. Bir monohibrit ya S O R U da dihibrit aprazlamada s, k, beslenme, toprak zellikleri, nem ve mekanik etkiler gibi evresel faktrlerin fenotip ifade oranlarna etkisi test edilebilir. Bunun DKKAT iin seilen atasal bireyler, ya da elde edilen F1 dlleri farkl ortam koullarnda aprazlanarak, F2 dlndeki fenotipik alm gzlenmelidir. Bu deiimin Mendel SIRA SZDE ne lde sapmaya neden olduu ise nite 3de anlatlan fenotip oranlarndan Khi-kare testi ile aratrlabilir. Bir genin ifade ettii ya da kodlad rnn zellii fenotipi belirler demitik. AMALARIMIZ Bir populasyonda bulunma yzdesi en fazla olan yabanl-tip genler yapsal deiikliklere (mutasyona) urayabilirler ve ok sayda ilgili genin mutant alleleri meydana gelebilir. Bylece, hem yabanl ve mutant olan alleller arasnda ki etkileimK T A P ler (tam dominantlk, yar dominantlk, kodominantlk ve letalite) hem de farkl genlerin alleleri arasnda ki etkileimler fenotiplerin nasl olacan belirler. Sonu olarak, genlerin ifadesinin fenotip zerine etki biimlerini grupta toplayabiliriz TELEVZ YON (ekil 4.10): (a) Mendel kaltmnda olduu gibi, tek bir genin tam dominantlk-resesiflik ilikisi ile ifade edilerek bir fenotipe neden olmasdr. N T Eifadesinin RNET (b) Bir gen birden fazla farkl fenotipik zellie neden olmasdr. Pleiotropi ad verilen bu durumda, fenotiplerden sorumlu olan geni belirlemek zordur. Byle bir gende meydana gelebilecek bir deiim sonucu, rn kayb olabilir ve ok sayda fenotipik bozukluk ortaya kabilir. Birbiri ile ok ilikili olmayan bu fenotipik bozukluklar, gen rnnn farkl hcre
77
tiplerinde gsterdii farkl aktiviteler sonucu meydana gelen ilevsel bozulmalar eklinde olabilir. O zaman bir gen rnnn aslnda pek ok farkl hcre tipinde etkin olduunu ve farkl fenotipik ifadelerden sorumlu olduunu anlayabiliriz. Genlerin sahip olduu pleiotropik etkileri ok sayda genetik hastalk tablosunda grmek mmkndr. rnein; ekinik letal bir gen tarafndan oluturulan Tay-Sachs hastalnda, tek bir gende oluan mutasyon sonucu gen rn olan enzimin retilemez. Bu enzime gereksinim duyan hcrelerde ilevsel bozulmalar olur. Buna bal olarak ta krlk, sarlk, zeka gerilii ve fel gibi fenotipik zellikler grlr ve lmle sonulanr. Bir baka rnek; Drosophilada gz renginden sorumlu w geni ayn zamanda diide sperm depo eden organ eklini de etkilemektedir. (c) Gen ifadesinin dier bir ekli de birden fazla sayda genin tek bir fenotip zerinde etkili olmas durumudur. Burada her bir gen fenotip zerinde eit ve tamamlayc bir etkiye sahiptir. Ortaya kan fenotip iki veya daha fazla genin rn ile oluturulur. rnein; insanlardaki gz rengi ve boy uzunluunun kaltm byle bir zellik gsterir.
ekil 4.10 Gen ifadesinin farkl biimleri.
Etkinlik ve Etkinlik Derecesi

Grld gibi gen ifadesinde Mendel kaltmnda yer almayan farkl mekanizmalar ve ileyiler bulunmaktadr. Bir canlnn geliimi ya da fenotipin ortaya kmas genler ve evresel faktrlerin etkileimi sonucu olur (Bkz: nite 1). Genotip-fenotip etkileiminin saptanmas ve derecesi iki kavram ile aklanabilir ve llebilir: 1. Etkinlik (Penetrans): Bir genin ya da gen topluluunun fenotipte kendini ifade etme skl ya da orandr. Dier bir deyile, beklenen fenotipi gsteren genotiplerin orandr. Mendel kaltmnda olduu gibi, eer bir poplasyonda tm homozigot resesifler bir fenotipi, homozigot dominantlar bir baka fenotipi gsteriyorsa ve heterozigotlar birbirine benzerse penetrans tamdr (%100). Biliyoruz ki fenotip genlerin evreyle etkileimlerine gre belirlenmektedir ve dolaysyla bir genin penetrans (ifade edilme frekans) her ikisine bal olarak deiebilir. rnein; bir populasyonda krmz iekli heterozigot bitkilerin (Kk) toplam says 100 ise ve bunlardan 70 bitki yalnzca krmz iek tayorsa K allelinin etkinlii %70dir ve eksik penetrans olarak ifade edilir. Canllarda eksik penetrans gsteren pek ok rnek bulunur. 2. Etkinlik derecesi (Ekspresivite): Bir genin ya da zelliin fenotipik olarak ifade edilebilme derecesidir. Yukarda sz edilen ve poplasyonda belirli bir oranda ifade edilen bir penetrant (etkin) gen fenotipte farkl derecelerde etkiler meydana getirebilir. rnein; Drosophila da dominant topak gz heterozigot durumda sineklerin %75inde grlr ve %75 penetransa sa-
Etkinlik (penetrans), bir genin ya da gen topluluunun fenotipte kendini ifade etme skl ya da orandr.
Etkinlik derecesi (ekspresivite), bir genin ya da zelliin fenotipik olarak ifade edilebilme derecesidir.
78
Genetik
hiptir. Dier yandan, bu heterozigot bireylerde topak gz geninin ifadesi (ekspressivitesi) fakllk gsterir. Gz bykl fenotipi, tamamen kaybolmasndan normale yakn olarak dereceli bir ekilde gzlenir (ekil 4.11).
ekil 4.11 Drosophilada topak gz allelinin farkl bireylerdeki etkinlik derecesi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sonu olarak, etkinlik ve etkinlik derecesi kavramlar ile bir genin fenotipik ifadesinin, SIRA SZDE kendi allelleri arasndaki ilikilere, farkl genlerin alleleri arasndaki ilikilere ve AMALARIMIZ ortam koullaryla etkileimlerine bal olduu grlmektedir. Fenotipi etkileyen faktrler ve gen ifadelerinin populasyondaki etkinlii ile ilgili daha fazK T A P la rneklere Ali Nihat Bozcukun Genetik adl kitabnda (Palme Yaynlar, 2005 iinde, blm V ve VI) ulaabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
GENETK APRAZLAMA VERLERN SAPMA BAKIMINDAN DEERLENDRME

Yaplan bir genetik aprazlama almasnn sonularna bakarak, burada gerek N Ttipi E R Nhakknda ET leen kaltm bir yorumda bulunmak ve bu yorumun doruluunu snamak gerekir. Bu amala srasyla yapmanz gereken ilemler unlardr: 1. ncelikle sonular verilen bir aprazlamann monohibrit mi ya da dihibrit mi olduuna karar verilir. 2. Mendel oranlarndaki sapma durumu Khi-kare analizi ile denetlenir (Bkz: nite 3). Bu ekilde sapmann varl matematiksel olarak ispatlanr. 3. Ortaya kan fenotipik dalmdan yola karak sapmann sebebi olan etkileim tipi belirlenir. imdi bu ilemleri verilen baz monohibrit ve dihibrit kaltm rnekleri zerinde uygulayarak grelim.
TELEVZYON
NTERNET
Monohibrit Kaltm in rnek

Gine domuzlarnda krk renginden S geninin alleleri sorumludur. Sar Gine domuzu (SS ) ile beyaz Gine domuzu (ss ) aprazlandnda, F1 dlnn tamamnda krem rengi domuzlar (Ss ) grlyor. Bunlarn F2 dlnde ise 23 adet sar (SS ), 45 adet krem rengi (Ss ) ve 21 adet de beyaz renkli domuz (ss ) meydana geliyor. Burada nasl bir kaltm tipi sz konusudur?
79
1. lk olarak, ortaya kan F1 ve F2 dllerinin fenotip grubu saylarna bakarz. Verilen rnekte, F1 dlnde her iki atasal zelliin ortasnda yeni bir fenotip, F2de de ikisi atasal olan fenotip grubu olutuunu grmekteyiz. Bir monohibrit aprazlamada 2 fenotip grubu, dihibrit aprazlamada ise 4 fenotip grubu olumas beklenir. Ancak bu blmde sz edilen baz allel ya da gen etkileimleri nedeniyle her zaman beklenen sayda fenotip grubu grmek mmkn olmayabilir. Burada da beklenenden farkl sayda bir fenotip grubu oluumu vardr. Saysal veriler fenotip orannn 1:2:1 olduunu gsterdiine gre, bu aprazlamann Mendel oranlarna uymayan monohibrit bir aprazlama olduunu syleyebilir ve aprazlamay ema zerinde u ekilde gsterebiliriz (ekil 4.12).
ekil 4.12 Domuzlarda krk renginin kaltm.
2. Daha sonra, sapma durumunu Khi-kare analizi ile matematiksel olarak denetleriz. Monohibrit kaltmda beklenen 3:1 fenotip oranna uygun olarak burada 21 beyaz renkli, 60 adet sar bireyin olumas beklenir. Ancak gzlenen deerler, beklenen deerlerden olduka farkldr ve bunun ne derece nemli olduunu Khi-kare yntemiyle test ederiz. Serbestlik derecesini SD = 3-1 = 2 olarak buluruz. Tablo 4.1i oluturarak X2 deerini hesaplarz. Daha sonra bu verilere karlk gelen p deerini Khi-kare olaslk tablosundan bularak (Bkz: nite 3. Tablo 3.3.) deerlendirme yaparz.
80
Tablo 4.1 Monohibrit aprazlama iin Khi-kare testi.
Genetik
Fenotip Sar (SS) Krem (Ss) Beyaz (ss) Toplam
Gzlenen (G) Beklenen (B) 23 45 21 89 60 20
(G - B) 23-60 = -37 45-0 = +45 21-20 = +1
(G - B)2 (-37)2 =1369 (45)2 = 2025 (1)2 = 1
(G - B)2/B 22.81 2025 0.05 X2 = 2047 p>0.05
Grld gibi bu rnekte hesaplanan toplam Khi-kare deeri X2 = 2047 gibi ok yksek bir saydr ve Khi-kare olaslk tablosunda bu sayya karlk gelen bir p deeri bulunmamaktadr. Bu rnekte, Mendel oranlarndan ok byk lde bir sapma olduunu syleyebiliriz. 3. Son olarak, ortaya kan fenotipik dalma bakarak sapmann sebebi olan etkileim tipini belirleyelim. Burada F1 fenotipi, her iki atasal zelliin ortalama bir karm eklindedir. Bu fenotipik zellik F 2 bireylerinde de 1/2 orannda grlmektedir ve F2deki fenotipik oran 1:2:1 eklinde meydana gelmitir. Bu durum, genin allelleri arasnda yar dominantlk ya da ekivalentlik tipinde bir etkileim olduunu gstermektedir.
Dihibrit Kaltm in rnek

Bir bitkinin krmz iekli ve beyaz iekli rklar aprazlandnda, F1 dlnn tm krmz iekli olmutur. F2 dlnde ise 92 adet krmz, 30 adet gri ve 41 adet beyaz iekli bitki meydana gelmitir. Bu aprazlamann sonularn deerlendirelim: 1. Verilen rnekte, F1 dlnde baskn olan atasal bireyin fenotipinin, F2de ise ikisi atasal olan fenotip grubunun olutuunu grmekteyiz. Burada atalarn tek tip bir fenotipik karakter bakmndan farkl olmas, F1 ve F2 dlnde de tek bir fenotipik karakterin ifadesi nedeniyle ilk bakta bir monohibrit aprazlama olduu dnlebilir. Ancak, bu gzlemler ve F2 dlnde elde edilen fenotip grubu says, bize bu aprazlamann monohibrit ya da dihibrit olduu konusunda kesin bir bilgi vermez. nk hem monohibrit hem de dihibrit aprazlamalarda fenotip grubunun meydana geldii pek ok rnek vardr. Bir nceki rnekte de, F2 dlnde fenotip grubu olutuunu hatrlayalm. Ancak, bu fenotip gruplarnda oluan birey saylar arasndaki oranlar bize aprazlamann hibritlik derecesini bulmada yardmc olur. Buradaki saysal veriler fenotip orannn 9:3:4 olduunu gsterdiine gre, bu aprazlamann Mendel oranlarna uymayan dihibrit bir aprazlama olduunu syleyebiliriz. 2. Sapma durumunu yine Khi-kare analizi ile denetleyelim. Beklenen fenotip eidi oranlarnn dihibrit kaltmda 9:3:3:1 eklinde olduunu biliyoruz. Bu rnekte ise yalnzca baskn fenotipliler 9/16 orannda meydana gelmi ve dier beklenen 1/16 ve 3/16 oranlarndaki fenotip gruplar ortaya kmamtr. Bu nedenle beklenen deerler 9/16 orannda meydana gelen fenotip grubuna gre belirlenir. Eldeki verilerin Mendel oranlarna uygunluu Khikare yntemiyle test edilirken, nce serbestlik derecesini SD = 3-1 = 2 olarak buluruz. Sonra, Tablo 4.2yi oluturarak X2 deerini hesaplarz. Daha sonra bu verilere karlk gelen p deerini Khi-kare olaslk tablosundan bularak (Bkz: nite 3. Tablo 3.3) deerlendirme yaparz.
81
Tablo 4.2 Dihibrit aprazlama iin Khi-kare testi.
Fenotip Krmz Gri Beyaz Toplam
Gzlenen (G) Beklenen (B) 92 30 41 163 90 30 30 10
(G - B) 92-90 = +2 30-30 = 0 0-30 = -30 41-10 = +11
(G - B)2 (+2)2 = 4 (0)2 =0
(G - B)2/B 0.04 0 30 12.1 X2 = 42.14 p>0.05
(-30)2 = 900 (+11)2 =121
Verilen rnekte hesaplanan toplam Khi-kare deeri X2 = 42.14 gibi yksek bir saydr ve Khi-kare olaslk tablosunda bu sayya karlk gelen bir p deeri bulunmamaktadr. Bu rnekte de Mendel dihibrit kaltm oranndan ok byk lde bir sapma gereklemitir. 3. Son olarak, ortaya kan fenotipik dalmdan yola karak sapmann sebebi olan etkileim tipini belirleyelim. Bir fenotip zerine iki genin etkili olduu bu rnekte, 9:3:4 fenotip orannn meydana geldiini biliyoruz. Bu da ancak, iki farkl genin (K ve B ) iek rengi zerinde etkili olduunu gsterir. Bilgilerimize gre bu bir resesif epistazi etkileimidir. ekil 4.13de gsterildii gibi, K geni krmz rengin ve kk genleri de gri rengin oluumundan sorumludur. Dier bir B geni ise bu ifadeleri basklamaktadr. B geninin basklama zellii bb durumunda geerlidir.
ekil 4.13 iek rengi oluumunda resesif epistazi etkisi.
82
Genetik
zet
A M A
aprazlamalarda, farkl allel etkileimlerini ve Mendel monohibrit oranndan sapma gsteren yar dominantlk, kodominantlk ve letalite durumlarn yorumlayabilmek. Bir genin alleleri arasnda, tam dominantlk, yar dominantlk, kodominantlk ve letalite olmak zere drt etkileim tipi vardr. Mendel monohibrit kaltmndaki etkileim tam dominantlk olup dier tm etkileimlerde bu orandan sapmalar olur. Yar dominantlkta, her iki atasal zelliin karm eklinde olan yeni bir fenotip ortaya kar. Kodominantlkta her iki atasal karakterin bir arada ve eit olarak ifade edildii yeni bir fenotip meydana gelir. Her iki etkileimde de oran 1:2:1dir. Letal genler tadklar mutasyonlar nedeniyle ilevsel bozukluk ve lme yol aan genlerdir. Dominant ya da ekinik etkili olup fenotipik ifadeyi ve Mendel monohibrit orann 2:1 ve 1:2:1 eklinde deitirirler. aprazlamalarda, farkl gen etkileimlerini ve mendel dihibrit oranndan sapma gsteren epistazi tiplerini ayrt edebilmek. ki farkl genin alleleri arasndaki etkileimler genellikle Mendel kaltm oranlarndan (9:3:3:1) sapma gsterir. Epistazi bir genin fenotipik ifadesinin dier bir gen tarafndan basklanmasdr. Epistazi bir genin dominant ya da ekinik alleli tarafndan tek tarafl ya da ift tarafl olarak meydana gelebilir. Dominant, resesif, ift, ift resesif ve ift dominant epistazi olarak etkileimler olabilir ve srasyla 12:3:1, 9:3:4, 13:3, 9:7 ve 15:1 olarak farkl fenotip olaslklar elde edilebilir.
A M A
AM A
Fenotipi etkileyen faktrleri ve gen ifadelerinin populasyondaki etkinliini rneklerle aklayabilmek. Mendel kurallarna uygun kaltm zellii gsteren bireyler farkl ortam koullarna alnp aprazlanrsa oluan dller her zaman ayn fenotipte olmazlar. Organizmalarn genotipleri deimedii halde, k, scaklk, toprak zellikleri ve beslenme gibi evresel koullardan genlerin ifadesi ya da rnlerinin aktivitesi etkilenir. Bylece fenotip yaplar ve oranlar da deimi olur. Genlerin ifadesinin fenotip zerine etki biimlerini; tam dominantlk-resesiflik ilikisi, bir genin birden fazla fenotipe neden olmas (pleiotropi) ya da birden fazla sayda genin tek bir fenotipe neden olmas olarak grupta toplayabiliriz. Genotip-fenotip etkileiminin saptanmas ve derecesi ile ilgili iki kavram vardr. Bunlardan etkinlik genlerin fenotipte kendini ifade etme skl ya da orandr. Etkinlik derecesi ise genlerin fenotipik olarak ifade edilebilme derecesidir. Populasyonda belirli bir oranda ifade edilen bir etkin gen, bireylerin fenotiplerinde farkl derecelerde etkiler meydana getirebilir. Genetik aprazlama verilerini sapma bakmndan deerlendirebilmek. Bir aprazlamann monohibrit ya da dihibrit mi olduu, Mendel kaltm oranlarna ne derecede uyduu ve hangi tip etkileimin olduu denetlenebilir. Bu denetleme, ortaya kan fenotip gruplarn karlatrma ve Khi-kare analizi eklinde yaplabilir. Eer fenotipik oranlar bakmndan bir sapma durumu tespit edildiyse, bilinen sapma oranlar gz nne alnarak, ortaya kan fenotipik dalm oluturan etkileim tipi iin bir yorumda bulunulur.
AM A
83
Kendimizi Snayalm
1. Mendel kurallarndan sapma gsteren monohibrit aprazlamalarda alleller hangi etkileimi gstermezler? a. Kodominantlk b. Ekivalentlik c. Tam dominantlk d. Yar dominantlk e. Letalite 2. Fenotipte etkisi olmayan ekinik letal bir gen nedeniyle hasta olan kiinin ebeveynleri iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Tayc-normal b. Normal-hasta c. Hasta-hasta d. Tayc-tayc e. Normal-normal 3. Aadaki ifadelerden hangisi epistaziyi tanmlar? a. Genin bir alleli, dier allelin ifadesini basklar. b. ki gen bir fenotipik ifadeden sorumludur. c. Bir gen, dier bir genin fenotipik ifadesini basklar. d. Genler, ayn kromozomda yer alr. e. Genler baskland iin fenotipik ifade olumaz. 4. Bir lelinin a. b. c. d. e. genin dominant alleli ile dier genin ekinik albirbirine epistat olduu durum hangisidir? ift epistazi Dominant epistazi ekinik epistazi ift dominant epistazi ift resesif epistazi 6. ABO kan grubunu oluturan allel etkileimi aadakilerden hangisidir? a. Tam dominantlk b. Yar dominantlk c. Ekivalentlik d. Letalite e. Kodominantlk 7. Aadaki ifadelerden hangisi ayn genotipe sahip iki organizmann farkl fenotip oluturmasn salayan durumu anlatmaktadr? a. Farkl allel etkileimleri b. Farkl evresel koullar etkisi c. Farkl gen etkileimleri d. Ayn evre koullarna farkl tepki verme e. Atasal genlerdeki farkllk 8. Aadakilerden hangisi evre koullarnn fenotipik ifadeye etkisine bir rnek deildir? a. Ar ya nedeniyle kklerde rme b. Ik yetersizliinde beyaz ieklenme c. Scak ortamda kmz, serin ortamda beyaz ieklenme d. Verimli toprakta uzun verimsiz toprakta ksa boylu olma e. Spor yaparak kaslar gelitirme 9. Bir genin ya da gen topluluunun fenotipte kendini ifade etme sklna ne denir? a. Dominansi b. Etkinlik c. Ekspresivite d. Pleitropi derecesi e. Pleitropi 10. Aadakilerden hangi zellik bir aprazlamann Mendel oranlarna uygunluu denetlenirken aranmaz? a. Alleller arasnda tam dominantlk ilikisi b. Genlerin farkl kromozomlarda bulunma durumu c. Genlerin birbirleriyle etkileime girmemesi d. F1 dlnde tek tip fenotip gzlenmesi e. Genler arasnda tam dominantlk ilikisi
5. nsanda iitme, D ve E dominant genlerinin birlikte etkileimi ile oluan bir fenotiptir. Bu genlerden bir tanesinin homozigot resesif olduu durumda sarlk meydana gelmektedir. Burada genler arasnda meydana etkileim tipi ve fenotip oran aadakilerden hangisidir? a. Resesif epistazi 9:4:3 b. ift resesif epistazi 9:7 c. ift epistazi 9:6:1 d. ift dominant epistazi 15:1 e. Dominant epistazi 12:3:1
84
Genetik
Yaamn inden
EKER HASTALIINDA GENETK VE EVRESEL FAKTRLERN ROL Genetik yatknln ve evresel faktrlerin etkisi sonucunda gelien nemli bir hastalk sklkla karlalan Diabetes Mellitus, ya da bir dier adyla eker hastaldr. eker hastal vcutta kan ekerinin yani glukoz seviyesinin ykselmesine (hiperglisemi) neden olur. Glukoz hcrelerin enerji kayna olduu iin yaamsal neme sahiptir. Vcudumuzda glukoz seviyesinin kontrol, pankreasta retilen ve ekerin hcrelere girmesini salayan insulin hormonu tarafndan yaplmaktadr. nsulin eer vcutta yetersiz miktarda retilmekte ya da vcuttaki etkisini yitirmi ise eker hcrelere tanamaz ve kandaki miktar ykselir. Bu durumda, normal enerji kaynan yitirmi hcreler ihtiyalar olan enerjiyi farkl yollardan karlamaya alrlar. eker hastalnn neden olduu birok bozukluun, ite bu farkl yollarn sonucunda ortaya kan metabolik artklar ve yksek kan ekerinden dolay olutuu dnlmektedir. Klinik ve genetik zellikleri farkl olan Tip 1 ve Tip 2 olmak zere iki tip eker hastal vardr. Tip 1 eker hastal 20li ya da daha erken yalarda grlr. Bu kiiler, pankreas hcreleri zarar grd iin ok az insulin retmekte ya da hi insulin retmemektedir ve insulini ila eklinde almak zorundadr. Tip 2 eker hastal daha yaygn olup genellikle 40l yalardan sonra ortaya kar. Bu kiilerde, ilerleyen hcre bozukluuna bal olarak pankreas bir miktar insulin retebilmekte ancak vcut retilen insuline kar direnie getii iin insulin hcrelerde etkisizdir. Bu nedenle insuline baml olmadan geliir. Her iki tipteki eker hastalnda, hcrelerin insulin retebilmesi ya da direnlilik gstermesi bakmndan kiilerin genetik zellikleri nemli rol oynar. Kiide eer hastala genetik yatknlk varsa, ancak uygun evresel baz faktrlerin de (rnein virusler, kiinin beslenme tarz ya da hareketlilik) rol oynamasyla eker hastal ortaya kar. Genetikte bu tr hastalklara, ok faktrl hastalk denir. Buna kant, genetik ynden bir biriyle ayn olan tek yumurta ikizleri zerinde yaplan aratrmalardan elde edilmitir. Tek yumurta ikizlerinden bir tanesinde eker hastal grlp dierinde grlmemesi, ayni genetik yapya sahip iki insann, yinede ayn hastala yakalanmadn gstermitir. Dolaysyla, bu hastalk iin genetik eilimin 100% kiinin hasta olaca anlamna gelmedii anlalm ve evresel faktrlerin de hastalktaki nemi vurgulanmtr. eker hastal zellikle son yllarda yaam eklinin deimesine paralel olarak art gstermektedir. Ya, hareketsizlik, karbonhidrattan zengin beslenmek, sigara, psikolojik stres ve dk doum arl Tip 2 eker hastal gelime riskini artrr. Baklk sisteminin uyarlmas da rol oynamaktadr. Salkl beslenme, egzersiz ve kilo kontrol ile pankreasta ki hcre ykm durdurulabilir ve hcreler normalleebilir. Bu hastalkta rol oynayan evre faktrleri arasnda ar kilo (obezite) en nemlisidir. Bu yzden toplumda grlme skl lkeden lkeye deimektedir. Trkiyede yaplan baz aratrmalar lkemizde bu orann %7,2 olduunu gstermektedir. Dnya Salk rgt 2025 ylnda dnyada 300 milyon kiide diyabet hastalnn gelieceini dnmektedir. eker hastalnn genetik yatknlkla olan balants halen bilim adamlar iin karmak bir durumdur ve bu konudaki aratrmalar devam etmektedir. Doktorlar veya genetik danmanlar dier aile bireylerinin hastala olan eilim-risklerini gzlemlere dayanarak hesaplayabilmektedir. Ancak bu hastaln aile ii kaltsal gei biimi hala tam olarak anlalm deildir. Genetik yapnz deitiremezsiniz ama evresel baz faktrleri kontrol altna alarak olas bir genetik eilimin yaratabilecei hastalk riskini azaltabilir ve hatta engelleyebilirsiniz. Kaynak: www.bayindirhastanesi.com.tr/haber.asp?haber=730, www.tipdunyasi.net/bilgi/diyabet_seker_ hastaligi.html.Eriim:03 Nisan 209
85

1. c Yantnz yanl ise Farkl Allel Etkileimleri ve Mendel Monohibrit Oranndan Sapmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ldrc Gen Etkileimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Farkl Gen Etkileimleri ve Mendel Dihibrit Oranndan Sapmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ift Epistazi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ift Resesif Epistazi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kodominantlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenotipi Etkileyen Faktrler ve Gen fadelerinin Populasyondaki Etkinlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenotipi Etkileyen Faktrler ve Gen fadelerinin Populasyondaki Etkinlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etkinlik ve Etkinlik Derecesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik aprazlama Verilerini Sapma Bakmndan Yorumlama konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Atalardan farkl olarak gri tavuklarn olumas bakmndan Mendel kaltmna uymamaktadr. Yar dominantlk durumu sz konusudur. Heterozigot genotipli bireyler atalardan farkl olarak gri olmaktadr. F2de fenotip oran 1:2:1 olarak kar. aprazlama u ekilde gsterilebilir:
2. d 3. c
4. a 5. b 6. e 7. b
8. d
9. b 10. a
Sra Sizde 2 Monohibrit aprazlamada yar dominantlk ve kodominantlk durumunu ayrt etmek iin, iki atasal zelliin bir araya geldii F1 dlnn fenotipik ifadesi dikkatle incelenir. Yar dominantln olduu durumlarda, F1 bireyleri her iki atasal zelliin ortalama bir karm olan tek tip fenotipe sahip olurlar. rnein: krmz ve beyaz iekli bitkilerin aprazlanmas ile F1de pembe renkli bitkilerin meydana gelmesinde olduu gibi. Dier yandan, kodominantlkta F1 bireyleri her iki atasal zellii eit oranda fenotipte gsterirler. nsanda AB kan grubunun meydana gelmesinde IA ve IB genlerinin birlikte ifade edilmesi gibi.
86
Genetik
Sra Sizde 3 Huntington korea hastalna sahip anne (Hh) ile normal bir babann (hh) sahip olabilecei ocuklarn bu hastal gsterme olasl %50dir. emada grld gibi, ocuklarda iki farkl genotip ve fenotip olasl sz konusudur. Bu durumun sebebi ise atasal bireylerden birisinin heterozigot genotipli olmasdr.
Sra Sizde 6 Bu dihibrit kaltmdaki genlere A ve B diyelim. Dominant alleli epistat olan gen A, ekinik allelleri epistat olan gen ise bb olsun. Bir dihibrit aprazlamada F2 dlnde olas genotip ve fenotip gruplarn u ekilde yazabilir ve etkileimi ifade edebiliriz:
A-BaaBA-bb (A epistat olduu iin fenotipte basklanma var) (epistat etki yok) 9 3 1
(bb epistat olduu iin fenotipte basklanma var) 3
Aabb (bb epistat olduu iin fenotipte basklanma var
Epistat etkili olan fenotip oranlarnn toplam 9 + 3 + 1 = 13 ve epistat etki gzlenmeyen fenotip oranlarnn toplam ise 3 olduu iin oran fenotipik oran 13:3 olarak bulunur ve ift epistazi etkileimi vardr. Sra Sizde 7 Verilen rnekte iki sar iekli papatyann aprazlanmasyla, F1de pembe iekli papatya elde edilmesi, her iki atasal bireyde sar rengin basklandn ve bu durumunun F1 heterozigot (SsPp) bireylerinde ortadan kalktn gsterir. F2 dlnde ise basklanan fenotipik karakterlerin yani pembe rengin 9/16 orannda olutuuna dikkat edilirse, bu kaltm tipinde basklanmann her iki genin dominant allellerin bir arada bulunduu durumda ortadan kalkt grlr. Bylece her iki genin de ekinik allellerinin homozigot durumda iken epistat olduu ortaya kar. Burada gerekleen gen etkileim tipi ift resesif epistazidir ve ancak atalarn genotipi gsterildii ekilde olmaldr:
Sra Sizde 4 Dominant letal genler heterozigot durumda iken belli bir karakterin eksiklii ya da kusuru eklinde belirgin bir fenotipik ifade gsterirler ve hasta olarak ifade edilirler. Fakat ekinik letal genler heterozigot durumda, bazen fenotipik bir bozuklua neden olurken bazen de herhangi bir fenotipik belirtiye neden olmazlar.ekinik letal genler sadece homozigot durumda iken lmcl etkiye sahiptirler. Sra Sizde 5 Burada, iki genin F2 dlnde oluturaca fenotipik dalm yazldktan sonra, epistat zellikli genin bulunduu fenotipler iaretlenir. Karlk gelen oranlarn toplanmasyla bu etkileimin 12:3:1 orann veren dominant epistazi olduu grlr. E geninin epistat olduu unutulmamaldr. 9 3 3 1 SSEE ssES-ee ssee beyaz (epistat etki var) beyaz (epistat etki var) siyah (epistat etki yok) gri (epistat etki yok)
9 + 3 = 12 3 1
87

Sra Sizde 8 Bir dihibrit kaltmda fenotipik ifadenin 15:1 orannda meydana gelmesi, bu fenotipik karakterin, her iki genin homozigot ekinik olduu olaslkta olutuunu gsterir. Dier tm olaslklarda bir ya da iki genin dominant allelleri bulunduuna gre, bu fenotipik zellik her iki dominant gen tarafndan da basklanmaktadr. Bu tip bir gen etkileimi ift dominant epistazi durumunu gsterir. Bal Ars. Arclk Aratrma Enstits, Eriim: 24 Haziran 2009, http://www.aricilik.gov.tr/teknik/balarisi/index.htm Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Brown, T. A. (1992). Genetics, a molecular approach (Second edition). London: Chapman & Hall. Erensayn, C. (2000). zml Genetik Problemleri (1. Bask). Ankara: Nobel Yaynevi Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Ik, K. (2008). Bitki Biyolojisi (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Klug, W. S., Cummings, M. R. ve Spencer, C. A. (2009). Genetik Kavramlar (8. Bask). ev. Ed: ner, C., Smer, S., ner, R., , A., Ak, L. Ankara: Palme Yaynclk. Kuru, M. ve Ergene, S. (2001). Genetik (569 rnek Problem le) (1. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi.
Sra Sizde 9 Bal arlarnn bu durumunda, beslenme koullarnn fenotipik ifadede zerindeki etkisi sz konusudur. Ana ar dllenmi ve dllenmemi yumurtalarn petek gzlerine brakr. Dllenmi yumurtadan kan ayn genotipe sahip larvalar ise besin miktarna ve sresine bal olarak kralie ar ya da ii ar olarak geliirler.
5
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ok allelli genlerin kaltm mekanizmasn rneklendirebilecek, Bal genlerin kaltm mekanizmasn aklayabilecek, Rekombinasyonu aklayabilecek ve genetik haritalama ile ilikilendirebilecek, ok genli kaltmn zelliklerini aklayabilecek ve nemi bakmndan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ok allellik Bal genler Balant zlmesi Rekombinasyon frekans Krossing-over Genetik haritalama ok genli (kantitatif) kaltm Kendine-ksrlk ABO kan grubu Rh faktr
erik Haritas
GR OK ALLELL GENLERN KALITIMI: MULTBL ALLELZM BALI GENLERN KALITIMI REKOMBNASYON VE GENETK HARTALAMA OK GENL (KANTTATF) KALITIM
Genetik
Genetik Mekanizmalar I
Genetik Mekanizmalar I
GR
Mendel genlerin varln, bamsz davranan belirli karakterlerle yapt almalarla ortaya koydu. Onu takip eden almalar sonucu, bir karakterin kaltm mekanizmasnn tek dze birka kural ile aklanamayacak kadar ok ynl ve karmak olduu grld. Bugnk bilgiler nda, canllarda bir zelliin farkl ya da ayn kromozomda yer alan ve ok sayda allelleri olabilen genlerin etkileimi ile meydana geldii bilinmektedir. Her biri dierinden farkl ve bamsz olan pek ok kaltm ekli vardr. Bu ve bir sonraki nitede Mendel kaltm kurallar ile aklanamayan farkl kaltm mekanizmalar anlatlmaktadr.
OK ALLELL GENLERN KALITIMI: MULTBL ALLELZM

Bir genin, doal koullarda etkinlik derecesi en fazla olan alleli yabani-tip olarak adlandrlr. Yabani-tip allel, evrimsel srete genin korunmu ve deiiklie uramam halidir. Ancak genler kuaktan kuaa aktarlrken, uzun bir sre ierisinde canllarn bulunduu ortam koullarnn da etkisiyle farkl ekillerde baz deiimler geirebilir. Bu deiimler kalc olup, sonraki nesillere aktarld zaman mutasyon olarak nitelendirilir. Mutasyon tayan alleller ise mutant allel olarak isimlendirilir. Gende oluan mutasyon ya da mutasyonlar deiik etkiler meydana getirebilir. rnein; genin aktivitesi tamamen durabilir, gen aktif olup rn ilevsiz olabilir ya da mutant gen rn normalden farkl bir ilev stlenerek farkl bir fenotipe yol aabilir. Canllardaki baz genlerin bu nedenle birden fazla sayda mutant alleli bulunur ve ok allelli genler ya da multibl alleller olarak adlandrlr. Bir genin allel says ne kadar ok ise alleller arasnda olabilecek etkileim ekilleri de o kadar eitli olur. nk allel says fazla olan genler iin bireylerin farkl allel iftlerine sahip olma ve farkl fenotipler oluturma potansiyeli vardr. ok allelli genler, dier SIRA SZDE genlerden farkl simge sistemi ile gsterilirler. Her allel ilgili geni gsteren bir harfin alt ya da ss olarak seilen bir rakam, iaret ya da harf ile gsterilir. rnein; S1, S2, S3 ya da IA, IB, IO allelerinde olduu gibi. Alleller arasnda bildiiniz D N E L M tam dominantlk, yar dominantlk, kodominantlk ve letalite gibi tm etkileim tiplerini grmek mmkndr. ok allelli genlerin kaltmn ve etkileimlerini, farkl orgaS O R U nizma gruplarndan rnekler vererek inceleyelim. unu unutmamak gerekir ki, bir genin allel says ne kadar fazla olursa olsun DKK A T diploit bir organizmada her bir genin sadece iki alleli bulunur.
SIRA SZDE
Yabani-tip allel, bir genin doal koullarda etkinlik derecesi en fazla olan allelidir.
Mutant allel, bir genin kalc deiimler olan mutasyon geirmi halidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
90
Genetik
Hayvanlarda ok Allelli Genler

Tavanlarda doal krk rengi koyu gridir ve oluumundan yabani-tip olan C alleli sorumludur. Dier yandan, gri renkli olan inilla (Chinchilla), sadece kulak, burun, kuyruk ve ayak gibi yeleri koyu renkli olan Himalaya ve tamamen beyaz renkli olan albino tavanlara da rastlamak mmkndr (ekil 5.1). Burada, herbiri farkl fenotipten sorumlu olmak zere C geninin mutant alleli bulunmaktadr. Tablo 5.1de, bu allellerin bir arada bulunduklar zaman etkileimleri sonucu oluabilecek genotipler ve fenotipler gsterilmektedir.
ekil 5.1 Tavanlarda drt farkl krk rengi fenotipi (Ayala ve Kiger, 1984).
Tablo 5.1 Tavanda C geni allellerinin dominantlk durumuna gre oluabilecek genotip ve fenotipler.
Alleller C Cch
Genotip CC, CCch, CCh ve CCa CchCch, Cch Ch ve CchCa
Fenotip Koyu gri inilla Ak gri Himalaya Albino
Ch Ca
SIRA SZDE
Ch Ch ve Ch, Ca CaCa
DNELM S O R U
SIRA SZDE Bu allellerin birbiri ile olan ilikisi olduka ilgintir. yle ki, yabani-tip olan C alleli dier allel zerine tam bir dominant etki gsterir. Mutant alleller de belli bir sralama ile birbirlerine kar tam dominantlk gsterirler. Grld gibi Cch DNELM h alelli C ve Ca zerine ve Ch ise yalnzca Ca zeri tam dominant etkilidir ve ksaca bu etkileim C > Cch > Ch > Ca olarakta ifade edilebilir. Tabloda gsterildii giS O ch Ua bi Cch Ch ve C RC genotipli tavanlar ak gri krk rengine sahip olurlar.
DKKAT
Multibl allelizmde, D K K A Tmutant bir allel de kendisi gibi mutant olan dier allellere kar tam dominant etkili olabilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
5. nite - Genetik Mekanizmalar I
91
Bitkilerde ok Allelli Genler

Baz ttn bitkilerinin kendi-kendilerine ya da kendi genotipinde bir baka bitki ile dllenemedikleri grlr. Kendine-ksrlk ya da kendine-uyumsuzluk ad verilen bu duruma, ok sayda alleli bulunan ve birisi polenden dieri ise yumurtadan gelen S geni neden olur. ekil 5.2de kendine-ksrlk allellerinin etkileimi ile ortaya kan sonular gsterilmektedir.
Kendine-ksrlk ya da kendine-uyumsuzluk, bitkilerde kendi-kendine ya da ayn genotipe sahip polen ve yumurtann dllenememe durumudur.
ekil 5.2
Kendi kendine ya da ayn genotipteki atalarn dllenmesi Atalar Polen S1S2 x S1S2
S1 S S S2 1 2
Farkl genotipteki atalarn apraz dllenmesi S1S2 x S2S3

S2 S S S3 2 3
S3S2 x S3S4
S3 S S S4 3 4
S geninin allelleri bakmndan farkl genotipteki ttn bitkisinin dl oluturabilme durumlar (http://nitro.biosci. arizona.edu/cours es/EEB320-2005/ Lecture04.html)
Yumurta
S1
S2
S1
S2
S1 S2 S1 S2
Dller
S1S2
S2S3
S1S3
S1S4
S2S3 S1S4 Tam uyumsuzluk dl vermez Yarm uyumluluk iki fakl fenotipte dl verebilir Tam uyumluluk drt fakl fenotipte dl verebilir
Bu rnekte grld gibi, eer bir polen tanesi yumurta hcresinde var olan bir S allelini tayorsa polen tp gelitiremez. Aksi durumda, yani yumurta hcresinde benzer allel bulunmuyorsa, polen tanesinden erkek ekirdeini ieren bir polen tp geliir ve dllenme gerekleebilir. ekil 5.2nin solundaki durumda, polen ve yumurtada benzer S1 ve S2 allelleri bulunduu iin tamamen kendine-ksrlk gzlenirken, yalnz bir benzer allelin (S2) bulunduu dllenmede, yar-uyumluluk sonucu dllerde yalnzca iki genotip meydana gelme olasl vardr (orta ekil). Tamamen farkl allellerin bulunduu durumda ise (sa ekil) tam-uyumluluk sz konusudur ve drt farkl genotipte dller retilebilir. Allellerin farkl ekillerde bir araya geldii S1S3, S2S3, S1S4 ve S2S4 genotiplerine sahip bitkiler kendileme yapabilirler. Kiraz, ceviz, petunya ve akam sefas dahil birok bitkide dllenmeyi bu ekilde etkileyen ok allelli S geni bulunur ve saylar trlere gre 50-200 arasnda deiir. Bu mekanizma, kendisinden bakas ile dllenmeyi tevik ederek canllarn eitlenmesinde etkin bir rol oynar.
nsanlarda ok Allelli Genler

ok allelli genlerin insanlardaki en gzel rneini kan gruplarn oluturan genler gsterir. nsanlarda eitli kan grubu sistemleri bulunmakla beraber bunlardan en ok bilinenler ABO, MN ve Rh sistemleridir. Kan grubu tayinleri, kan nakillerinin
92
Genetik
salkl yaplabilmesi iin tbbi adan bir zorunluluktur. Bunun yan sra babalk davalarnda ve gerekli durumlarda anne ve babann tayininde de destekleyici veri olarak kullanlmaktadr. Allel saysna bal fenotipik karakterin eitlenmesi bir anlamda genetik materyalin kuaklar boyu sren srekli bir deiim iinde olan dinamik bir yap olduunun gstergesidir.
ABO Kan Gruplar

nsanlarn A, B, AB ve O olarak drt farkl kan grubundan birine sahip olabileceini biliyoruz. Kan nakillerinde kan gruplarnn uygun olmas son derece nemlidir. Kan uyumazl A ve B grubundaki bireylerin alyuvarlarnda, srasyla A ve B antijenlerinin bulunmasyla ilgilidir. A kan grubundan olan bir insana B grubu kan nakli yapldnda, ya da tam tersi durumda kiinin kannda kelme olur ve lmle sonulanr. Bunun nedeni nakil yaplan kiinin baklk sisteminin yabanc olan antijene kar antikor retmi olmasdr. Her bir antijen moleklne kar onunla reaksiyona girerek kmeleme ve kelti meydana getirebilen bir antikor molekl bulunur. Bu antikor moleklleri ise kan serumunda yer alrlar. Ancak bir kiinin sahip olduu antijen ile antikor molekl reaksiyona girmez. A antijeni tayan bir kiinin serumunda B antikoru (anti-B), B antijeni tayan bir kiinin serumunda A SIRA SZDE antikoru (anti-A) vardr. nk anti-A A antijeni ile anti-B ise B antijeni ile reaksiyona girerek kelme oluturur. AB grubu olan kiilerin kan serumunda antikor molekl bulunmaz D N E L M iken antijen tamayan O kan grubu kiilerin serumunda her iki antikor da bulunur. Burada dikkat edilecek nokta birbiriyle reaksiyona girebilecek olan antijen ve antikor molekllerinin ayn kiilerde bir araya gelmemi olmaS O R U sdr. Kan alveriinin belli gruplar arasnda olmasnn nedeni de bu zelliktir.
DKKAT Antijen ile antikor, anahtar-kilit gibi birbirine uyumlu bir ekilde skca balanan iki molekldr ve kanda olanlar kelmeye neden olur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kan gruplar, kolayca yaplan kan testlerinde antikor-antijen etkileimine baklarak gzle tesbit edilebilir (ekil 5.3). Antijenlere kar retilen serumlar bu testAMALARIMIZ lerde kullanlr. ekilde de grld gibi anti-B serumu uygulanan kanlardan AB ve B grubunda kelme olurken, anti-A serumu uygulananlarda ise A ve yine AB grubu kanlarda kelti olur.
K T A P
SIRA SZDE
ekil 5.3
T Egelitirilmi LEVZYON
Antijenlere kar
TELEVZYON
serumlar ile muamele sonucunda farkl kan gruplarnda N T E R N E T gelen meydana kelme reaksiyonlar.
NTERNET
93
ABO kan grubu sistemini oluturan zellik, alyuvar hcrelerinin zarnda bulunan bir proteine (antijen) bal bir eker molekl ile ilgilidir. eker molekllerindeki farkllk, kan gruplarndaki fenotipik farklln nedenidir. ABO kan grubu sisteminde IA, IB ve IO olmak zere farkl allel bulunur. ABO kan grubu sistemine gre kiilerin sahip olabilecei genotip ve fenotipler Tablo 5.2de verilmektedir. IA ve IB allelleri hcre zarna farkl ekerlerin balanmasn salayan farkl proteinler retir. Dier bir mutant allel IO ise protein kodlayamad iin hibir eker molekl balanamaz ve dolaysyla hibir serumla reaksiyon vermez. IAIA ya da IAIO genotibinde olan kiiler A antijeni tad iin A grubu kana, IBIB ya da IBIO olanlar B antijeni tad iin B grubu, IAIB olanlar A ve B antijeni tad iin AB grubu ve IOIO olanlar ise antijenlerden hibirini tamad iin O grubu kana sahip olurlar.
Genotipler IAIA ve IAIO IBIB ve IBIO IAIB IOIO Fenotipler A B AB O Antijen A B A ve B yok Antikor Anti-B Anti-A yok A ve B Tablo 5.2 ABO kan grubu sisteminde yer alan allellerin genotip ve fenotip zellikleri.
Burada, IA ve IB alleli IO zerine tam dominant etki gsterirken, birbirlerine kar ise kodominant etkileim gsterirler. yle ki, her iki allele de sahip olan kiilerde eker molekl balayan iki farkl protein de eit oranda sentez edilmekte ve iki antijen birlikte bulunmaktadr (ekil 5.4).
ekil 5.4
Alleller Fenotipler
nsanda ABO kan grubu serisinde allelerin sorumlu olduu antijenlerin retilmesi. Alleler arasndaki dominantlk ve kodominantlk etkileimine gre fenotiplerin meydana gelmesi.
AB
94
Genetik
MN Kan Gruplar
nsanlarda saptanan dier bir kan grubu sistemi de MN kan grubudur. MN sistemini oluturan etken yine alyuvar hcre zarna bal olan farkl antijenik yaplardr. Bu antijenlere gre insanlarda M, N ve MN olmak zere kan grubu bulunur. M ve N antijenlerine kar doal antikor moleklleri bulunmad iin kan gruplar nakillerinde bilinme zorunluluu yoktur. Ancak deneysel olarak bu antijenlerle reaksiyona girebilen antikorlar retilmitir ve gerekli grlen durumlarda kiilerin bu sisteme ait kan grubu da tayin edilebilir. Tablo 5.3te MN kan grubu sisteminde yer alan allellerinin oluturabilecei genotip ve fenotip eitleri gsterilmektedir. Bu kan grubu sisteminde bulunan alleller MS, Ms, NS ve Ns olarak sembolize edilir. Burada MS ve Ms ya da NS ve Ns allelerinin arasnda molekler dzeyde farkllklar bulunduu tesbit edilmi olmasna ramen fenotipte etkileri benzerdir. M ve N allelerinin arasnda ise kodominantlk etkileimi vardr.
Tablo 5.3 nsanda MN kan grubu allelerinin oluturabilecei genotip ve fenotip eitleri. Genotipler MSMS MSMs MsMs NSNS NSNs NsNs
SIRA SZDE
Fenotipler M
DNELM S O R U
DNELM
MSNS SIRA SZDEMSNs MsNS MsNs
MN
DKKAT

DNELM
K T A P
S O R U
Tbbi adan bilinmesi nemli olan kan gruplar ile balantl dier bir fenotipik oluum Rh antijenleridir (Rh faktr). Rh antijenleri yine alyuvar hcrelerinde buD K K A T reaksiyona girecek doal antikorlar bulunmaz. Alyuvarlarnlunur ve kendileriyle da Rh antijeni tayan kiiler Rh+, tamayanlar ise Rh- olarak nitelenir. Rh faktrnn pozitif ya da negatif olduunun tespiti tbbi adan zorunludur. nk RhSIRA SZDE kiilere, Rh+ kan verildii durumlarda, alcda Rh antijenine kar bir antikor oluuSIRA SZDE mu gerekleir. Bu antikor oluumu istenmeyen sonulara yol aabilir. En ok biAMALARIMIZ linen bir durum anne ile fts arasnda meydana gelen Rh faktrne bal kan uyumazldr. Burada, Rh- bir kadn ve Rh+ bir erkekten olan ocuunun Rh+ olDNELM mas durumunda, annenin bebee kar antikor retmeye balamas ve dolaysyK T A P la bebee zarar vermesi gerekleir. Bu duruma kan uyumazl (eritroblastosis S O R U fetalis) ad verilir. Fts, embriyonik byk lde tamamlam, nc ayndan doana kadar D K K A geliimini T olan insan yavrusudur. Eritroblastosis fetalisin oluum mekanizmas ve tedavisi ile ilgili detayl bilgilere NTER NET http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/EHSM//1211/unite05.pdf adresinden ulaabilirsiniz.
AMALARIMIZ SIRA SZDE TELEVZYON
Rh Antijenleri S O R U
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
95
Rh faktrnn oluumunda etkili olan ok sayda allel bulunmaktadr ve her biri yine farkl bir mutasyon ile meydana gelmitir. Yabani-tip olan R alleli, mutant r alleline ve oluan dier alleller de birbiri zerine tam dominant etkilidir. Tablo 5.4te, Rh faktr zerinde etkili olan allellerin oluturabilecei genotip ve fenotip eitleri gsterilmektedir. Burada yine MN sisteminde olduu gibi drt farkl R allelinin drt farkl r alleli zerine dominant olduuna dikkat ediniz. Molekler dzeyde farkllklar bulunmasna ramen her birine ait alleleler fenotipte benzer ifade edilirler.
Alleller Ro R1 R2 Rz r' r'' ry r Genotipler RoRo ve Ror R1R1, R1Ro, R1r' ve R1r R2R2, R2Ro, R2r ve R2r'' RzRz, RzRo, RzR1 ve RzR2 Rzr', Rzr'', Rzry ve Rzr r'r' ve r'r r''r'' ve r''r ryry, ryr', ryr'' ve ryr rr Fenotipler Tablo 5.4 nsanda farkl allellerin durumuna gre olabilecek Rh grubu genotip ve fenotip eitleri ve tam dominant etkileimleri.
Rh pozitif
Rh negatif
Kan grubu fenotiplerini belirleyen genler iin, anne ve babann sahip olduu allel eitlerine bal olarak, ocuklarda ortaya kmas beklenen kan grubu olaslklar belirlenebilir. Ya da ocuklardan yola karak anne-babannki belirlenebilir. Bu saptamay yaparken, ilgili kan grubu fenotipi iin olas tm allellerin bulunabilecei varsaylmaldr. rnein; kan grubu ABRh+ olan bir kadnla, ORh- olan bir erkein ocuklarnn ka farkl kan grubuna sahip olabileceini belirleyelim. Bunun iin nce, anne ve babada bu kan gruplarnn oluumunu salayan allel eitlerini dnelim. Daha sonra da bu allellerin bir araya gelme olaslklarn deerlendirelim (ekil 5.5).
ekil 5.5 Anne ve babann kan grubuna gre ocuklarn olas kan grupu genotip ve fenotipleri.
96
Genetik
Grld gibi kan grubu, ABRh+ olan bir anne (IAIBRR ve IAIBRr olabilir) ile ORh- olan bir babann ARh+, ARh-, BRh+ ve BRh- olmak zere drt farkl kan grubuna sahip ocuklar olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tm olaslklarn ortaya konabilmesi iin, dominant zellii gsteren bireylerin heterozigot olarak (R- gibi) kabul edilmesidir. Gerekte bu bireyler homozigot karakterli de olabilirler. Fakat homozigot olma durumunun kesin olarak ortaya konma ans yoktur. Dier yandan ocuklarda, ekinik zelliklerin ortaya kmas, ebeveynlerdeki allellerin heterozigot zellikte olduunu kesin olarak gsterir.
SIRA SZDE
Kan grubu ARh bir anne ve BRh+ olan bir babann ocuklar hangi kan grubu fenoSIRA olan SZDE tiplerini gsterebilir? Bu ebeveynler asndan bir kan uyumazl durumu olabilir mi?
DNELM S O R U
NELM BALI D GENLERN KALITIMI
DKKAT
SIRA SZDE Bal-genler ayn kromozom zerinde bulunan genlerdir. AMALARIMIZ

Balant, bal genlerin yavru dllere birlikte geme eilimlerine denir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bal-gen analizi iki genin ayn kromozom zerinde bulunup bulunmadn saptamak iin yaplan geri aprazlama testidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kromozomlar, ok sayda gen tama nedeniyle genetik bilgiyi depo eden, kendilerini eleyebilen ve yeni oluan hcrelere geebilen nemli yaplardr. Bir hcreS O R U de, saylar binlerle ifade edilen genler, kromozomlar zerinde farkl saylarda yerleerek depolanr ve korunurlar. rnein insanda bulunan 24 farkl (22 otozom, X DKKAT ve Y) kromozom zerinde toplam 25000 kadar gen bulunur. Bu da bize eit sayda olmamakla birlikte her bir kromozom zerinde yaklak 1000 kadar genimiz olSIRA SZDE duunu gsterir. Ayn kromozom zerinde bulunan genlere bal-genler ad verilir. Hcre blnmesi srasnda, kendini eleyen kromozomlardan her birinin bir yavru hcreye getiini hatrlarsak, ayn kromozom zerinde bulunan genlerin de AMALARIMIZ birlikte hareket ettiini syleyebiliriz. Ayn kromozom zerinde bulunan genlerin yavru dllere birlikte geme eilimlerine balant denir. Bir kromozom zerinde yerlemi olan tm K T A Pgenler bir balant grubu oluturur ve balant grubu says, o organizmann sahip olduu haploit kromozom saysna eittir. rnein; insandaki balant grubu says 23tr. Bal-genlerin kaltm biimi ve fenotipik dalm, Mendelin yapt almalarTELEVZYON daki bamsz dalan genlerden farkllk gsterir. Gamet oluumu srasnda gerekleen mayoz blnmede, her bir kromozom nce homoloundan, daha sonra da karde kromatitinden ayrlr. Bylece, farkl kromozomlar zerinde bulunan Noluan T E R N E T gametlere bamsz olarak dalrlar. Ancak ayn kromozom genler yeni zerinde yer alan bal-genlerin bu ekilde ayrlma olanaklar yoktur, gamet oluumu srasnda, zerinde bulunduklar kromozomla birlikte ayn gamete geerek bir arada bulunurlar. Her biri ayr bir karakterden sorumlu olan iki genin ayn kromozom zerinde bulunup bulunmadn, dier bir deyile bal olup olmadn saptamak iin yaplan analizlere bal-gen analizi denir. Bal-gen analizi yapmak iin F1 bireylerini geri aprazlamak gerekir. Bu test aprazlamasndan elde edilen sonuca gre genlerin bal olup olmadna karar verilir. rnein; bir dihibrit aprazlamada, bamsz ayrlan A ve B genlerinin eit oranda (1:1:1:1) drt SIRA SZDE eit genotip meydana getirme olasl olduunu biliyoruz. Bu fenotiplerden ikisi ana ve baba fenotipi, dier ikisi ise yeni oluan farkl fenotiplerdir. imdi, bu genlerin ayn D kromozom N E L M zerinde bal-genler olduunu farzedelim ve farkl kombinasyonlarda meydana getirebilecekleri fenotip ve genotip eitlerini ekil 5.6 zerinde inceleyelim. Burada, A geni bezelyelerde mor iek, a ise krmz iek renS O R U ginden ve B geni uzun, b ise yuvarlak polen oluumundan sorumlu olsun. Bal olan genler Ab/Ab, aB/aB ve ab/ab eklinde yazlr. D K KAB/AB, AT
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
97
ekil 5.6
A/b
a/B
A/b
a/B
a/b
Tam-bal genlerin kaltmnda, farkl allelere sahip bitkilerin aprazlamalarnda F1 kuann ve F1in testaprazlamas ile olan F2 kuann olas genotip ve fenotipleri.
Burada, A ile B ve a ile b genleri ayn kromozom zerinde bulunduklar iin gametlere birlikte giderler ve oluan F2 dlnde de ayrlmadan bir arada kalrlar. Bir kromozomda bulunan genler dlden dle her zaman birlikte geiyorlarsa, bu duruma tam-balant ad verilir. Tam bal olan genler, ekil 5.6da grld gibi gametlere birlikte tandklar iin oluan F2 dlnde atasal bireylerin fenotipi dnda baka bir fenotip oluturamazlar. Tam balant durumunda F2de sadece ana ve babann fenotip gruplar meydana gelir ve oran (1:1)dir.
Tam balant, bir kromozomda bulunan balgenlerin dlden dle her zaman birlikte gemesi durumudur. Balant zlmesi bir genin krossing-overle bulunduu kromozomdan dier homolog kromozoma geerek bal olduu genlerden ayrlmas olaydr. Genlerin krossing-overle yer deitirmesi sonucu oluan atasal olmayan yeni kombinasyondaki kromozoma rekombinant denir.
REKOMBNASYON VE GENETK HARTALAMA

Mayoz blnmede gerekleen krossing-over srasnda, baz genlerin homolog kromozomlar arasnda yer deitirmesi sonucu bal genlerin fiziksel konumlar deiebilir ve bu olaya balant zlmesi denir. Bylece, genlerin yerinin deimesi ile oluan yeni kombinasyondaki kromozoma rekombinant denir. Ayn kromozom zerinde bulunan genler arasndaki balantnn zlmesi ile oluan duruma tam olmayan balant denir. Tam olmayan balant sonucunda, gen blgeleri deien rekombinant alleller ile deimeden kalan alleller birlikte bulunurlar. ekil 5.7de grld gibi, bu etkileim yukarda verilen bezelye karakterleri ile
98
Genetik
aklanmaktadr. Gametler deimeyen allelleri alrsa atasal fenotipler, deienleri alrsa yeni fenotipler meydana gelir. F1 bireyinin geri aprazlama dlnde ise; a) Krossing-over geirmemi allellere sahip atasal fenotipler ve b) Krossing-over sonucu oluan allelleri tadklar iin, fenotipik olarak ana ve babadan farkl olan rekombinant bireyler oluur.
ekil 5.7
A/B A/b a/B a/b
a/b
A/B A/b a/B a/b
a/b
Genlerdeki balantnn F1 dlnde meydana gelen krossing-overle zlmesi ve F2de tam olmayan balant sonucu oluan genotip ve fenotip oranlar.
Rekombinasyon frekans deeri, rekombinant fenotiplerin tm bireylerin toplamna orandr ve tam olmayan balant iin %050 arasnda deiir.
Burada, bamsz dalmda olduu gibi drt farkl fenotip grubunun da meydana geldii grlr. Bamsz dalmda tm fenotip gruplarnn oluma ans birbirine eittir. Ancak tam olmayan balant durumunda, eit oranda meydana gelme yerine, atasal fenotiplerin meydana gelme oran %50den fazladr. Dier bir deyile, F2 dlndeki rekombinant birey says tm birey saysnn %50sinden azdr. F2 dlnde oluan rekombinant fenotiplerin tm bireylerin toplamna oran rekombinasyon frekans deerini verir. rnein; dihibrit bir bireyin geri aprazlama dlnde, toplam 360 birey meydana gelmi ve bunlarn 290 tanesi atasal, 70 tanesi re-
99
kombinant fenotip ise, bu iki gen arasndaki rekombinasyon frekans deeri 70/360 = 0.19dur. Bu deer %50nin altnda olduu iin, bu iki genin balangta bal olup gamet oluumu srasnda ayrld, yani tam olmayan balant gsterdii ortaya kar. Dier ekilde atasal olan bireylerin frekans da 290/360 = 0.80 olarak hesaplanabilir. Bu deerin de %50den byk olmas bizi ayn sonuca ulatrr.
SIRA SZDE Bir dihibrit aprazlamada genlerin bal olup olmadna nasl karar verirsiniz?
SIRA SZDE
Ayn kromozomda yer alan genlerin arasndaki uzaklklarn hesaplanarak DNELM yerlerinin belirlenmesine genetik haritalama denir. Gen haritalamasnda, bir kromozom zerinde birbirine bal olarak bulunan 2 gen arasndaki uzaklk reS O R U genler arakombinasyon frekans deeri kullanlarak hesaplanr. Balant gsteren sndaki uzaklk arttka, bu genler arasndaki blgede krossing-over meydana gelme ans artacaktr. ki gen birbirine ok yaknsa aralarnda krossing-over olma DKKAT ans neredeyse yok denecek kadar azdr. ki gen arasnda oluan krossing-over skl, rekombinant fenotip oran olarak ortaya kar. Bu nedenle, elde edilen reSIRA SZDE kombinasyon frekans deerleri, balant gsteren lokuslar arasndaki greceli uzaklklar lmekte ve haritalama yapmakta kullanlr. Dihibrit bir bireyin test aprazlamas ile elde edilen rekombinasyon AMALARIMIZ frekans deeri, direkt olarak bu 2 gen arasndaki uzakl verir. Bu amala nce rekombinasyon frekans deeri bulunur ve bulunan deer dorudan harita birimine evri(hb) lir. ki gen arasndaki %1lik bir krossing-over frekans 1 harita K T birimine A P eittir. Balanty ve rekombinasyonlar ilk kez gsteren T. H. Morgan ad verilerek, harita birimi santi-Morgan (cM) olarak da ifade edilir. Yukar da verilen rnekte rekombinasyon frekans deeri %19 olarak bulunmutu. Bu TEL E V deer Z Y O N harita birimi cinsinden yazldnda iki gen arasndaki uzakl ifade eder. Yani verilen rnekte, iki gen arasndaki uzaklk 19 cMdr. aprazlama verilerine gre, iki genin bal olup olmadn snamak ve bal N T E R N E bulunmamz T iseler aralarndaki balant tipini belirlemek iin nasl bir yaklamda gerektiini bir baka rnek zerinde gsterelim. Domateslerde, meyvelerin uzun olmas U, yuvarlak olmas ise u geni tarafndan, tysz olmas T, tyl olmas ise t geni tarafndan ifade edilir. Uzun ve tysz domatesler (UUTT ya da UT/UT) ile yuvarlak ve tyl domatesler (uutt ya da ut/ut) aprazlandnda, F1 dlnde uzun ve tysz domatesler elde ediliyor. F1 bireylerinin geri aprazlama dlnde ise 76 adet uzun-tysz, 65 adet yuvarlak-tyl, 33 adet uzun-tyl ve 26 adet yuvarlaktysz olmak zere, toplam 200 adet bitki meydana geliyor. Bu aprazlamada genler birbirine balmdr yoksa bamsz m hareket ediyorlar? Bunu belirlemek iin, ncelikle geri aprazlama dlnde (F2) atasal olan fenotiplerin dnda yeni bir fenotip oluup olumadna baklr. Burada atasal olanlarn dnda iki yeni fenotip eidinin daha meydana geldii grlmektedir. Bu gzlem bize, rnekteki iki genin tam bal olmadn gsterir. nk tam balant durumunda sadece atasal fenotiplerin olumas beklenir. O halde bu iki gen ya farkl kromozomlar zerinde bulunmakta ya da bal olduklar halde balantlar krossing-over ile zlmektedir. Burada tahmin edilen iki olaslktan bamsz dalm m yoksa tam-olmayan balant m var? Hangisinin geerli olduunu bulabilmek iin, nce atasal fenotipleri gsteren bireyler ile yeni fenotiplere sahip olan bireylerin yzdesi bulunur. Bylece, atasal fenotip ve rekombinant fenotip frekanslar ayr ayr bulunmu olur.
DNELM
Genetik haritalama, ayn kromozomda yer alan S O R U genlerin arasndaki uzaklklarn hesaplanarak yerlerinin belirlenmesine denir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1 harita birimi Kya da T 1A P santi-Morgan (cM), iki gen arasndaki %1lik bir krossing-over frekansna eittir.
TELEVZYON
NTERNET
100
Genetik
Atasal fenotipli birey says = 76 + 65 = 141 Atasal fenotip frekans = (141 / 200) x 100 = %70 Yeni fenotipli birey says = 33 + 26 = 59 Rekombinant fenotip frekans = (59 / 200) x 100 = %30 Burada elde edilen atasal fenotip frekans deeri %50den byk (%70), buna bal olarak da rekombinasyon frekans deeri %50den dk (%30) olduu iin, aprazlamada sz edilen U (u) ve T (t) genlerinin bal genler olduu anlalr. Fakat bu genler, %30 olaslkla meydana gelen bir krossingover olay ile homolog kromozomlar arasnda karlkl olarak yer deitirerek balantlarn zebilmektedirler. Burada tesbit edilen tam olmayan balantl genlerin birbirlerine uzakl nedir? Elde edilen rekombinasyon frekans deeri, dorudan bu 2 gen arasndaki uzakl verir. Aralarnda tam olmayan balant durumu bulunan bu iki gen arasndaki uzaklk ise rekombinasyon frekans deerinin, harita birimi cinsinden ifadesi olup 30 cMdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Msr bitkisinin SIRA uzun SZDE olmasndan sorumlu olan gen D, cce olmasndan d, yapraklarn normal olmasndan K ve kvrk olmasndan ise kdr. Homozigot uzun ve normal yaprakl bir bitki ile homozigot cce ve kvrk yaprakl bir bitki aprazlandnda F1de uzun ve DN E L M elde edilmitir. F bitkilerinin cce ve kvrk yaprakl bitkiler ile normal yaprakl bitkiler 1 geri aprazlanmas sonucunda ise 81 uzun-normal, 19 cce-normal, 25 uzun-kvrk ve 75 cce-kvrk F2 S bitkisi O R U olumutur. Bu sonulara gre sz konusu iki genin balant gsterdiini syleyebilirmiyiz? Eer bal iseler aralarndaki uzaklk ne kadardr?
DKKAT
OK GENL (KANTTATF) KALITIM

Bir organizmada, her bir karakter ile ilgili genin yalnzca iki tane alleli bulunduSIRA SZDE unu ve bunlarn etkileimi ile fenotipin ortaya ktn biliyoruz. Farkl bireylerde bir genin farkl alleleri bulunabilir ve etkileim tiplerine gre de fenotipik ifadede birbirine zt zellikler ortaya kabilir. Bu etkileim tiplerinden bir tanesi nAMALARIMIZ ceki nitede anlatlan yar dominantlktr. Bu etkileimde, F1 ve F2 dlnde atalardan farkl bir almn ortaya ktn hatrlaynz. Krmz ve beyaz iekli bitkilerden pembe F1 dl elde edilir ve F2de ise 1:2:1 orannda krmz, K T Aiekli P pembe ve beyaz iekliler meydana gelir. Baz durumlarda ise boy, arlk ve renk gibi eitli fenotipik karakterler incelendiinde, F1 dlleri atalarn fenotiplerini ierenT E bir ara-karm iken, F2 dllerinde iki atasal fenotipin arasnda seyreLEVZYON den, birbirinden farkl ve daha fazla sayda fenotip eitinin meydana geldii grlr. F2de ortaya kan bireylerin dereceli fenotipik ifadeleri srekli bir eitlilik durumu gsterir. rnein; bezelyelerde byk ve kk tohumlu atasal bireyleNTERNE rin aprazland FT 1 dlnde orta byklkte bezelyeler elde edilirken, F2 dlnde kkten bye kadar deien ok sayda eitli byklklere sahip bezelyeler meydana gelir. Fenotipik ifadede, en dk ve en yksek deerler arasnda geni bir eitlilik gsteren ve llebilir nitelikte olan geili ya da kademeli zelliklere kantitatif zellikler ve kaltmna da kantitatif kaltm denir. Kantitatif kaltmda, birbirinden farkl iki ya da daha ok sayda genin dominant allelleri, ayn karakter zerine eit oranda, eklenerek etki ederler. Bir fenotipik karakterin oluumuna iki ya da daha ok genin ayn anda etkili olmas nedeniyle bu tip kaltma ok genli kaltm ad da verilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fenotipik ifadede, en dk ve en yksek deerler arasnda geni bir eitlilik gsteren ve llebilir nitelikte olan geili ya da kademeli zelliklere kantitatif zellikler, kaltmna da kantitatif kaltm ya da ok genli kaltm denir.
101
ekil 5.8 Ttn bitkisinde F2 dlne ait bireylerin srekli bir eitlilik ve derecelenme gsteren boy uzunluklar (ner, 2003).
ok genli kaltm ilk kez 1760 ylnda, botaniki Klreuterin ttn bitkisinin uzun ve bodur varyetelerini aprazlamasyla ortaya kyor. Aratrc F1 dlnde orta boylu bitkileri, F2 dlnde de ksadan uzuna doru ok deiik boydaki ttn bitkilerini elde ettiinde bu duruma bir yorum getiremiyor. ok genli kaltmn esaslar, ancak Mendel kurallarnn anlalmasndan sonra, dier aratrclarn yapt benzer almalar sayesinde aklanabiliyor. F2 dlne ait bireylerin srekli bir eitlilik ve derecelenme gsteren boy uzunluklar ekil 5.8de bir grafik ile gsterilmektedir. Grafie gre, bodur ve uzun bitkilerin en fazla grld populasyondan alnan iki atann F1 dlnde yalnzca orta boylu bitkiler meydana geliyor. F2 bitkilerinde ise atasallar en az sklkla olmak zere deiik derecelerde boy uzunluuna sahip be farkl fenotip grlyor. ok genli kaltm mekanizmasn aydnlatan dier bir alma da buday bitkileri ile yaplyor. Atasal olarak seilen ok koyu krmz tohumlu bitki (KKBB) ile beyaz tohumlu bitki (kkbb) aprazlandnda, F1 dlnde krmz renkli bitkiler (KkBb) ortaya kyor. ki krmz tohumlu bitkinin aprazland F2 dlnde ise 1/16 orannda ok koyu krmz, 4/16 orannda koyu krmz, 6/16 orannda krmz, 4/16 orannda ak krmz ve 1/16 orannda beyaz tohumlu buday bitkileri elde ediliyor (ekil 5.9). Burada ortaya kan fenotip eidi saylarna ve oranlarna dikkat ediniz. Toplam be tane meydana gelen fenotip grubundan 1/16 orannda olanlar atasal fenotiplerdir. Bu oran bize, bu almann bir dihibrit aprazlama olduunu yani ortaya kan fenotipik kaSIRA SZDE rakterlerin iki gen tarafndan ifade edildiini gsterir. Dier yandan ortaya kan fenotip grubu says da kantitatif kaltm iin nemli bir gstergedir. nk F2de ortaya kan fenotip grubu saysnn (FG) bir eksii (FG-1) bize o aprazlamada etDNELM kili olan allel saysn verir. Burada be fenotip grubu olutuuna gre 5 - 1 = 4 allel ifti bulunduunu kolaylkla syleyebiliriz. Drt allel ise iki geni temsil eder. O S O R U halde buday tohumlar zerine yaplan bu almada iki gen etkilidir. ok genli kaltmda, fenotipik ifadenin iddeti dominant allel saysnaDbal artar ve K K Aolarak T derecelenme gsterir. ok genli kaltmda, fenotipik ifadenin oluumu zerine genlerin dominant allellerinin ayn ynde ve eit derecede etkili olduunu hatrlayalm. Budayda, iki genin sahip olduu drt tane allelden ya drd, ya , ya ikisi ya da biri dominant AMALARIMIZ olabilir. Bu olaslklar kapsamnda oluan fenotip oranlarn ekil zerinde tekrar gzden geirelim. Burada ortaya kan fenotipik oran 1:4:6:4:1dir. Grdmz feK Birinci T A Pfenotip grunotipik derecelenme, etkili olan dominant allel says ile ilgilidir. bunda 4 dominant allel, ikinci fenotip grubunda 3 dominant allel, nc fenotip grubunda 2 dominant allel, drdnc fenotip grubunda 1 dominant allel bulunTELEVZYON makta ve beinci fenotip grubunda ise sadece resesif alleller bulunmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
102
Genetik
Grld gibi ok genli kaltmda, fenotipik ifadenin iddeti dominant allel saysna bal olarak artmakta ve derecelenme gstermektedir.
ekil 5.9 Budayda iki genin (K ve B) allellerinin tek bir fenotip zerine etkili olduu ok genli kaltm.
Beyaz
SIRA SZDE
nsanlarda deri SIRA rengi SZDEoluumu zerine iki genin etkili olduunu dnelim. Zenci ve beyaz renkli iki ebeveynin ka farkl deri renginde ocuklar olabilir?
D kaltmda NELM ok genli bir fenotipik karakter zerine etkili olan gen says arttka ortaya kmas beklenen fenotip grubu says da artar. Bu durum ayn tre ait canllarda bir fenotipik S O R U karakterin ok deiik biimlerde ortaya kmasna, bir baka deyile eitlenmesine yol aar. Ortaya kma olasl olan fenotiplerin tmnn DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
103
gzlenmesi ok sayda dl elde edilmesine baldr. Fenotip grubu says, gen saysnn (n) iki katnn bir fazlas olarak (2n + 1) hesaplanr. rnein; iki genin etkili olduu bir kaltmda (2 x 2) + 1 = 5 fenotip eiti elde etme olasl varken, genin etkili olduu bir kaltmda (2 x 3) + 1 = 7 fenotip eiti elde edilebilir. ok genli kaltmda rol oynayan gen saylar ve atasal fenotiplerin oluma oranlar ile oluabilecek fenotip grubu saylar Tablo 5.5te verilmektedir.
Gen says 2 3 4 5 7 8 Atasal fenotip oran 1/16 1/64 1/256 1/1.024 1/4.096 1/16.384 F2 fenotip eiti says 5 7 9 11 15 17 Tablo 5.5 ok genli kaltmda rol oynayan gen ve oluabilecek fenotip grubu saylar.
ok Genli Kaltmn zellikleri ve nemi

Bir kaltm rneinin ok genli kaltm tipinde olduunu anlayabilmek iin bu kaltm tipinin zelliklerini ve kurallarn iyi bilmek gerekir. Buraya kadar anlatlan ok genli kaltm gsteren karakterlerin ifade edilmesinde nem tayan zellikleri zetle sralayabiliriz: Fenotipik karakterler, lme, tartma ve sayma gibi kantitatif yollarla saptanabilmeliler. F1 dl atasal karakterlerin bir ortalamas eklinde iken, F2 dl hem atasal karakterleri hem de onlarn arasnda olan farkl karakterleri oluturur. Fenotipik karakterler, F2 dlnde kademeli olan srekli bir eitlilik gsterirler. Bir karakterin F1 dlnde oluan ortalama ekli, F2 dlnde de en fazla oranda oluan fenotipik ifadedir. F2 dl fenotip grubu says (FG) kaltmda etkili olan gen saysnn (n) iki katnn bir fazlasdr (FG = 2n + 1). Dier taraftan FG says ise bu kaltmda etkili olan allel ve gen saysnn hesaplanmasnda kullanlr (Allel says = FG - 1 ve Gen says = Allel says/2). Genlerin her birinin dominant alleli fenotipik ifade zerine ayn ynde, eit derecede ve eklenerek etki gsterir. F2 dlnde oluan fenotip gruplarnda, fenotipik ifadenin en gl olutuu gruptan, en az olutuu gruba doru etkili olan dominant allel says, 4, 3, 2, 1, 0 gibi dzenli bir azalma gsterir. Tek bir fenotipik karakteri kontrol eden genlerin hepsi birlikte nemli bir fenotipik eitliliin meydana gelmesinden sorumludur. ok genli kaltm zellii gsteren karakterlerin analizi, ok sayda oul dln allmasn gerektirir. ok genli kaltm ile kontrol edilen karakterlerin genetik mekanizmalarnn bilinmesi ve kaltm rneklerinin incelenmesi hayvan slah ve ziraatte ok byk nem tar. nk hayvanlarn boy uzunluu, arlk, et, st ve yumurta verimi ve bitkilerin tohum yaps ve verimi gibi karakterler ok genli kaltm ile kontrol edilir. Bu zelliklere ait kaltm tipi ve zellikleri bilinirse daha verimli ve iyi zelliklere sahip canllar retilebilir.
104
Genetik
Dier yandan insanlarda, deri pigmentasyonu, zeka dzeyi, imanlk, baz hastalklara yatknlk, boy uzunluu ve gz rengi gibi zelliklerin ok genli kaltm ile ortaya kt dnlmektedir. nsanlarda genetik denemeler ve kontroll aprazlamalar yapmak mmkn olmadndan, kaltm mekanizmalar soy aac incelemelerine, gzlemlere ve istatistiki bilgilere dayanlarak aklanr. Sz edilen zelliklerin her biri llebilen kantitatif zelliklerdir. rnein; yetikin insanlarda 1-2 m arasnda deiebilen boy uzunluu, beyazdan zenciye kadar deiebilen deri rengi ve siyahtan ak mavi ve yeile kadar deiebilen gz rengi ve farkl zeka dzeyleri gibi eitlilik gsteren kademeli karakterler bulunmaktadr. Her bir fenotipik karakterin kendi iinde gsterdii eitlenme dikkat ekicidir. Eer bu fenotipik karakterler tek bir genin allelleri ile ifade edilseydi byle bir eitliliin meydana gelmesi mmkn olmazd. Bu ynyle ok genli kaltm, bir tr iindeki fenotipik eitlenmeyi salayan nemli bir genetik mekanizmadr.
105
zet
AM A
ok allelli genlerin kaltm mekanizmasn rneklendirebilmek. Bir genin allelleri uzun srede gende meydana gelen farkl mutasyonlarla oluur. Allel says fazla olan genlere ok allelli genler denir. Diploit bir organizmada genin allellerinden yalnzca ikisi bulunur ve fenotip bu iki allelin etkileimi ile ortaya kar. Alleller arasnda bilinen tm etkileim tipleri meydana gelebilir. ok allelli genlerin bitkilerde, hayvanlarda ve insanlarda pek ok rnei vardr. Ttn bitkisindeki kendine ksrlk geni, tavanlardaki krk rengi geni ve insanlardaki kan grubu genleri bu rnekler arasndadr. Bal genlerin kaltm mekanizmasn aklayabilmek. Bal-genler bir kromozom zerinde birlikte bulunurlar ve gamet oluumu srasnda birlikte dlden dle geerler. Dihibrit bir bireyin geri aprazlama dlnde, gametlere ve dllere birlikte geen iki gen tam balant gsterir ve fenotipik ifadesi atasal fenotiplerle snrl kalr. Ancak baz bal genler mayoz blnmede gerekleen krossing-over olay ile yer deitirerek, yeni bir gen dizilimi olutururlar. Burada balantnn zlmesi ile tam olmayan balant sz konusu olur. Tam olmayan balant ile kaltlan iki gen geri aprazlandnda, gametlerde farkl kombinasyonlarda bulunabilir ve atasal tiplerin yan sra yeni fenotipleri de meydana getirir. Atasal fenotipler %50den daha fazla oranda meydana gelir. Bal gen analizleri ile genetik haritalamay ilikilendirebilmek. Genlerin ayn kromozom zerindeki yerlerini saptamak iin bal-gen analizi yaplr. Bunun iin dihibrit F1 bireyleri geri aprazlanr, atasal ve yeni fenotiplerin oranlar test edilir. F2de yalnzca atasal fenotipler oluuyorsa iki gen ayn kromozom zerinde bulunan tam-bal genlerdir. Dier bir olaslkta, atasal fenotiplerin orannn %50den fazla olduu tam olmayan balantnn bulunduu durumdur. Tam olmayan balantda, oluan rekombinant fenotiplerin oran rekombinasyon frekansn verir. Rekombinasyon frekans harita birimi cinsinden ifade edildiinde bu iki
gen arasndaki uzakl gsterir. Genlerin konumlarnn ve aralarndaki uzaklklarn belirlenmesi ilemine genetik haritalama denir.
AM A
ok genli kaltmn zelliklerini sralayabilmek. Bir zellik zerinde birden fazla gen eit ekilde etkiliyse, beklenenden farkl fenotipik alm meydana gelir. F1 bireyleri her iki atasal karakterin ortalamas eklinde oluur. F2 dlnde ise atasal fenotipler ile bunlar arasnda kademeli dereceler gsteren farkl fenotipler grlr. Fenotip grubu saysnn bir eksii fenotipe etkili olan allel saysn verir. ok genli kaltmda, farkl genlerin dominant allelleri bir fenotipik karakter zerine ayn ynde ve eit derecede etki gsterirler. Bir kaltm rneini aklanan kaltm tipleri bakmndan deerlendirebilmek. Bir karakterin incelendii F2 dlnde, atasal fenotipler dnda ok sayda ara fenotip oluuyorsa bu karakterin birden fazla gen tarafndan kontrol edildiini anlalr. Farkl karakterlerden sorumlu genler ya ayr kromozomlarda bamsz dalm gsterirler, ya ayn kromozom zerinde birlikte kaltlrlar ya da bal-genlerin balants zlr ve bamsz dalm gsterebilirler. Bunlardan hangisinin gerekletii test aprazlama ile belirlenir ve F2 dlnde atasal ve yeni fenotiplerin eit oranlarna baklr. Yalnzca atasal fenotipler varsa, genler ayn kromozom zerindedir tam balant vardr. Atasal fenotipler daha fazla ise tam olmayan balant meydana geldii sylenir.
AM A
AM A
A M A
106
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi ok allelli genlerin kaltm iin sylenebilir? a. Gende oluan mutasyonlar genin zelliini deitirmez. b. ki gen bir fenotip zerine etkilidir. c. Gende oluan farkl mutasyonlar gen allellerini eitlendirir. d. Bir gen ok sayda farkl fenotipik karakter oluturur. e. Bir organizma bir genin ok sayda allelini tayabilir. 2. ok allelli genlerde aada verilen etkileim tiplerinden hangisi gereklemez? a. Yar dominantlk b. Kodominantlk c. Letalite d. Epistazi e. Tam dominantlk 3. BMNRh+ kan grubuna sahip bir kiide en fazla ka farkl kan grubu alleli bulunabilir? a. 3 b. 4 c. 5 d. 6 e. 8 4. Aadakilerden hangisi iki genin tam balants durumunda gerekleir? a. Atasal fenotipler olumaz. b. Rekombinant fenotipler olumaz. c. Atasal fenotiplerin oran %50dir. d. Rekombinant fenotiplerin oran %50dir. e. Atasal fenotiplerin oran %50den fazladr. 5. Genler arasndaki balant durumu nasl tespit edilir? a. Atasal bireyler test apraz yaplarak b. F1 bireyleri kendiletirilerek c. Atasal bireyler kendiletirilerek d. F1 bireyleri test apraz yaplarak e. F2 bireyleri test apraz yaplarak 6. Dihibrit bir bireyin test aprazlamas sonrasnda, atasal olan iki fenotip grubunun olumas aadakilerden hangisini gsterir? a. Genlerin bamsz ayrtn b. Genlerin birbirini baskladn c. Genlerin tam olmayan balant gsterdiini d. Bir genin allellerinin ayn kromozomda olduunu e. ki genin tam bal olduunu 7. Rekombinasyon frekans deeri %35 olan bir aprazlama, nasl bir kaltm olaynn sonucudur? a. Bal genlerin homolog kromozomlar arasnda yer deitirmesinin b. Homolog kromozomlarn birbirinden ayrlmasnn c. Genlerin bir kromozom zerinde ayrlmadan kalmasnn d. Genlerin farkl kromozomlar zerinde bulunmasnn e. Genlerin mutasyonla yeni bir yap kazanmasnn 8. ki genin etkili olduu bir kantitatif kaltm rneinde, F2 dlnde en fazla oranda ortaya kmas beklenen fenotip grubu aadakilerden hangisidir? a. Dominant atasal zellii gsteren b. ekinik atasal zellii gsteren c. F1 dlnn zelliini gsteren d. Rekombinant zellik gsteren e. F2 dlnn zelliini gsteren 9. genin etkili olduu bir kantitatif kaltmda ka tane fenotip grubu elde edilebilir? a. 3 b. 4 c. 5 d. 6 e. 7 10. Aadakilerden hangisi ok genli kaltm zellii deildir? a. Bir fenotipik zellik birden fazla gen tarafndan oluturulur. b. Genlerin dominant allelleri etkilidir. c. F1 dlnde ortalama bir fenotip elde edilir. d. F2 dlnde atasal fenotipler olumaz. e. Saylabilir, llebilir karakterlerin kaltmdr.
107
Yaamn inden
Akraba Evliliklerinin Genetik Sakncas nsanda kanla ilgili birok zellik ok genli kaltm gsterir ve bazlar da homozigot ekinik durumdayken hastalklara neden olur. Hastala neden olan allelerin bir araya gelme olasl ise akraba evlilikleri ile daha da artar. lkemizde olduka ok grlen akraba evlilikleri konusunda eitli aydnlatc ve eitim verici almalar yaplmaktadr. Bunun gzel bir rnei LSEV tarafndan uygulamaya konulmu olan bir projedir. Akraba evlilii ne demektir? Evlenen eler (kar-koca) arasnda kan ba bulunmasna yani ayn yakn atadan gelmelerine akraba evlilii denir. Bebeklerin tm zellikleri hem annesinden hem de babasndan gelen genler ile geerler. ocuklara genlerle kaltsal (rsi) zelliklerin geileri ya BASKIN olabilirler, rnein siyah sa rengi sar saa gre baskndr. Ya da EKiNiK olabilirler, rnein hem annesinde hem de babasnda ekinik kalm sar sa rengi geni ocukta ortaya kabilir. Doutan Irsi hastalk ne demektir? Anne ve babann hastal tamas halinde ocuuna daha anne karnnda iken geen hastalklardr.
HEM SALIMIZ HEM DE CEBMZDEK BYK DELK AKRABA EVLLKLER Akraba evlilikleri lkemizde yllardr sregelen ve eitli nedenlerle geleneksellemi, adeta zorunlu hale getirilmi bir uygulamadr. Trkiye Parazitoloji Derneince ve eitli niversitelerin Halk Sal Ana Bilim dalnca GAP blgesinde yaplan bilimsel almalarda Diyarbakr ilinde akraba evlilii oran %47.6 bulunmutur. Yani yaplan evliliklerin neredeyse yars akrabalar arasnda olmaktadr. Tahmin edeceiniz gibi akrabalar aras yaplan evlilikler sonucu doan bebekler hastalkl, ortopedik ve zek zrl veya dier tbbi anormalliklere sahip olma asndan deerlendirildiklerinde ok vahim sonular ortaya kmaktadr. Bu bebekler %9 orannda hastalkl veya zrl olarak domaktadr. Hlbuki bu oran akraba d evliliklerde binde 8 civarndadr. LSEV yllardr kanayan bu yaraya parmak basm ve bir proje balatmtr. Salk Bakanlnn reme Sal program erevesinde, Avrupa Birlii tarafndan desteklenen bu proje ile ncelikle Diyarbakr ilinde ve blgede sonrasnda da tm Trkiye genelinde akraba evliliklerini azaltmay hedeflemektedir. El kzndan gelinim olsun Salkl bebeklerim dosun...
Hastalk taycs ne demektir ve nasl tespit edilir? Kendisi hasta olmad halde gizli olarak o hastalk genini tayan ve ocuuna da ileten kiidir. ki taycnn evlenmesi durumunda etkisiz iki gen yan yana gelerek anne karnndaki bebekte etkili olur ve ocuk hasta doar. Birok kan hastalnn taycs ok basit bir kan testi ile tespit edilebilir. Kaynak: www.losev.org.tr/duyurular/akraba.htm (Eriim tarihi: 30 Nisan 2009).
108
Genetik

1. c 2. a 3. d 4. b 5. d 6. e 7. a 8. c 9. d 10. d Yantnz yanl ise ok Allelli Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Allelli Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Allelli Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bal Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bal Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bal Genlerin Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinasyon ve Genetik Haritalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Genli (Kantitatif) Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Genli (Kantitatif) Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Genli (Kantitatif) Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 F1 bireyleri geri aprazlanr. F2 bireylerinde sadece atasal tipler oluursa, genlerin tam bal olduu saptanr. F2 dlnde atasal ve yeni (rekombinant) fenotipler eit oranda meydana gelirse, genlerin bal olmad kesinlik kazanr. F2 dlnde atasal fenotiplerin says, yeni (rekombinant) fenotiplerin saysndan fazla ise genlerin bal olup daha sonra ayrldklarna ve tam olmayan balant gsterdiklerine karar verilir. Sra Sizde 3 Burada, ilk kuakta beklenildii gibi heterozigot dominant karakterlere sahip dller meydana geliyor. Ancak ikinci kuak bitkilerde ki fenotip eiti says incelendiinde, toplam 200 bitkide, atasal ve yeni fenotipler arasnda beklenenin dnda bir oran olduu grlyor. Atasal fenotipler Uzun-normal 81 Cce-kvrk 75 Toplam 156 Yeni fenotipler uzun-kvrk 25 cce-normal 19 44

Sra Sizde 1 Kan grubu ARh- olan bir kadnla, BRh+ olan bir babann ocuklarnn hangi kan grubuna sahip olabilecekleri aadaki gibi bir aprazlama emasnda gsterilebilir. Burada annenin genotipi A geni bakmndan ve babannki ise hem B hem de R geni bakmndan heterozigot olabilir. Anne ve babann olas genotipleri ve her birinin olas gametleri tabloda verildii gibidir.
Genotip Gametler ocuklarn Genotip ve fenotipleri IAIORr IAIOrr IAIBRr IAIBrr IBIOrr IOIORr IOIOrr IBIORr ARh+ ARh ABRh+ ABRh BRh 0Rh+ 0Rh BRh+
Atasal bireylerin frekans = 156/200 = 0.78 = %78 ya da Rekombinasyon frekans = 44/200 = 0.22 = %22 olarak bulunur. Rekombinasyon frekans deeri %50 den dk ya da atasal fenotip oran %50 den byk olduu iin bu genler baldr. Ancak yeni fenotipler de meydana geldii iin aralarndaki balant zlmtr ve tam olmayan-balant rnei gsterirler. Genler arasndaki uzaklk ise rekombinasyon frekans deerine eit olup 22 cMdr. Sra Sizde 4 Bu soruda, iki genin ayn fenotip zerinde etkili olduu ok genli bir kaltm sz konusudur. ki genli kaltmda, drt allel rol oynar. Allel saysnn bir fazlas kadar da fenotip eiti meydana gelir. 2 gen = 4 allel = 4 + 1 = 5 fenotip eiti oluacaktr. Bu fenotip gruplarndan iki tanesi atasal fenotipler iken dier fenotip grubu ise atasallarn arasnda, kahvenin koyu ve ak tonlar eklinde meydana gelecektir. Yani bu ebeveynlerin 5 farkl deri rengine sahip ocuklar olabilir.
Anne
IAIArr IAIOrr IBIBRR IBIBRr IBIORR IBIORr
IAr IAr ve IOr IBR IBR ve IBr IBR ve IOR IBR, IBr, IOR ve IOr
Baba
Bu iftin 8 farkl kan grubuna sahip ocuklar olabilir. Bunlardan Rh+ olan ocuklar annede antikor oluumuna sebep olaca iin kan uyumazl durumu meydana gelebilir.
109

Ayala, F. J. ve Kiger Jr., J. A. (1984). Modern Genetics (Second Edition). Menlo Park: The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Brown, T. A. (1992). Genetics, a molecular approach (Second edition). London: Chapman & Hall. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Kuru, M. ve Ergene, S. (2001). Genetik (569 rnek Problem le) (1. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Klug, W.S., Cummings, M.R. ve Spencer, C.A. (2009). Genetik Kavramlar (8. Bask). ev. Ed: ner, C., Smer, S., ner, R., A. ve Ak, L. Ankara: Palme Yaynclk. Klug, W.S. ve Cummings, M.R. (2003). Genetik (6. Bask). ev. Ed: ner, C. Ankara: Palme Yaynclk. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi.
6
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Canllarda farkl eey oluumunu belirleyen mekanizmalar anlatabilecek, Eey kromozomlarndan X ve Ynin zelliklerini aklayabilecek, Canllarda eeye bal kaltm tiplerini karlatrabilecek, Farkl eeylerin kaltm nasl etkilediini ve karakterleri snrladn aklayabilecek, Canllarda grlen eitli ekirdek d kaltm mekanizmalarn rneklerle aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eey tayini Eey kromozomlar X kromozomu Y kromozomu X kromatini Organel kaltm Sitoplazmik kaltm Mitokondriyal kaltm Kloroplastlara bal kaltm Hcresel simbiyontlar
erik Haritas
GR CANLILARDA EEY BELRLEYEN MEKANZMALAR X VE Y KROMOZOMLARININ ZELLKLER EEYE BALI KALITIM EEYN ETKLED VE SINIRLADII KALITIM EKRDEK DII (STOPLAZMK) KALITIM
Genetik
Genetik Mekanizmalar II
Genetik Mekanizmalar II
GR
u ana kadar sz edilen kaltm tiplerinde, karakterler otozomal genler tarafndan ifade edilmekte ve bireyin cinsiyeti ile ilikisi bulunmamaktayd. Ancak, karakterlerin iki ayr eeye bal olarak aktarld farkl kaltm mekanizmalar vardr. Bunlardan ilki, eey kromozomlarna (gonozomlara) bal karakterlerin kaltmdr. Eeyli reyen organizmalarda, eey tayini farkl mekanizmalarla olmakta ve kaltm biimleride etkilenmektedir. Ayn geni tayan kadn ve erkeklerde bu genin sorumlu olduu zelliin ifade edilmesi birbirinden farkl olabilir. Ayrca dii ve erkek atalarn gonozomlarna bal zelliklerini dii ve erkek yavrularna aktarma biimleri de farkldr. kinci olarak, baz zelliklerin yalnzca anneden yavrulara aktarlmas sz konusudur. Bu kaltm tipi, hcre ekirdeindeki genler ile deil de hcre sitoplazmasndaki organellerde bulunan genler ile ilgili olduundan dier tm kaltm mekanizmalarndan ayrlr. Her iki genetik mekanizmadaki ortak zellik, karakterlerin kaltmnda eeyin etkili olmas ve kart (resiprokal) aprazlamalarda alnan sonularn birbiriyle uyumlu olmamasdr. Bu nitede, canllarda farkl eeylerin oluma mekanizmas, eeye ve sitoplazmaya bal olarak karakterlerin kaltlma mekanizmalar anlatlmaktadr.
CANLILARDA EEY BELRLEYEN MEKANZMALAR

Eeyli reme karyotik organizmalara zg bir zelliktir ve bu organizmalara zg erkek ve dii kavramlar ortaya kmtr. Eeyli remede iki farkl gamet birleerek genetik maddelerini bir araya getirirler (Bkz. nite 2). Doa farkl trler iin ok eitli eey (cinsiyet) belirleme mekanizmalar ierir. Ekmek mayas gibi basit yapl ve tek hcreli karyotik organizmalarda eey farkll daha ok fizyolojiktir ve farkl eeydeki bireyler grn olarak genellikle ayrt edilemezler. Bitki ve hayvanlar gibi gelimi karyotik canllarda ise eey hcrelerinin retildii farkllam zel doku ve organlar vardr. Bitkilerin birou ve baz gelimemi hayvan trlerinde, bir birey hem erkek hem de dii eey organna sahiptir. Byle organizmalara biseksel denir. Bitkilerde biseksellik trlere gre farkl olabilir. Bir bitkide, erkek ve dii eey organlar ayn iekte bulunabilir ve bunlara hermafroditler denir. Erkek ve dii eey organlarn farkl ieklerinde bulunduran bitkilere ise monoikler denir. Baz bitki trlerinde ve gelimi hayvanlarn bir ounda, erkek ve dii eey organlar farkl bireylerde bulunur ve bu tip canllara dioik denir. Dioik canllar morfolojik ve fizyolojik olarak da nemli farkllklara sahiptir.
Biseksel ya da hermafrodit organizma hem erkek hem de dii eey organna sahiptir. Monoik, erkek ve dii eey organlar farkl ieklerinde bulunduran bitkilere denir. Dioik, erkek ve dii eey organlarnn farkl bireylerde bulunduu canllara denir.
112
Genetik
Ayr eeyli organizmalarda erkek ve diilii meydana getiren en nemli faktr, organizmann sahip olduu gonozomlardr. Yani eeylilik ncelikli olarak genotip tarafndan belirlenir (genotipik eey tayini). Bununla beraber, ok nadir de olsa baz canl gruplarnda, ayn genotipe sahip olan bireylerin erkek ya da dii olarak gelimesinde evre koullarnn ynlendirici etki yapt grlr (fenotipik ya da evresel eey tayini).
Fenotipik (evresel) Eey Tayini

Baz basit yapl canllarda, genotipleri ayn olan dllenmi yumurtalar (zigot) erken geliim dnemlerinde, farkl evresel koullarn etkisiyle dii ya da erkek olarak geliirler. Bireyin dii ya da erkek olmasnn evresel koullar tarafndan belirlenmesine fenotipik ya da evresel eey tayini denir. Bu canllar balangta her iki eeysel potansiyele de sahiptir. Eeyi belirleyen evresel koullar ise iklim artlar, toprak zellikleri, beslenme, scaklk, gn uzunluu ve hormonal etkileim olarak sralanabilir. Hayvanlardan bir deniz kurdu olan Bonellia viridiste eeysellik, dllenmi yumurtalardan gelien larvalarn bulunduu ortama gre belirlenir. Larvalardan deniz tabanndaki cisimlere tutunarak geliimini tamamlayanlar dii bireyleri, dii bireylerin hortumu zerine tutunarak gelienler ise erkek bireyleri meydana getirirler (ekil 6.1). Dii bireyin hortumu zerine tutunarak gelien larvalarda, dii bireyin salglad bir hormon larvann eeysellik genleri zerinde etkili olur. Bu hormon dii eeysellik genlerinin ifadesini basklarken, erkek eeysellik genlerini aktif hale getirir. Geliimini tamamlayan erkek bireyler dii hortumundan uterusa (dlyata) doru hareket eder ve yumurtalar dller. Eeysel karakterleri evresel olarak belirlenen dier bir organizma, soanl bir bitki tr olan Arisaema japonicadr. Bu bitkilerde, ok miktarda yedek besin maddesi depo eden byk soanl bitkiler dii iek aarken, az miktarda besin depo eden kk soanl bitkiler erkek iek oluturur. Burada, depolanan besin maddesinin zengin ierikli olup olmamas eey oluumu zerinde etkilidir.
Fenotipik ya da evresel eey tayini, bireyin dii ya da erkek olmasnn evresel koullar tarafndan belirlenmesidir.
ekil 6.1 Bonellia viridiste evrenin etkisiyle meydana gelen farkl eeyler (Sambamurty, 2005).
6. nite - Genetik Mekanizmalar II
113
Genotipik Eey Tayini

Dii ya da erkek birey olarak gelimeyi salayan temel etken canlnn genotipidir. Bir canlnn genomunda bulunan eey kromozomlar (gonozomlar) dii ya da erkek eeysel zelliklerinin oluumundan sorumlu olan genleri tarlar. Gonozomlarn yaps ve eeysellii oluturma mekanizmalar canl gruplar arasnda farkllk gsterir. Bu mekanizmalar 5 grupta inceleyebiliriz.
XX-X0 Mekanizmas
ekirge gibi baz bcek trlerinde, diiler iki adet X gonozomu tarken (XX), erkekler yalnzca bir X gonozomuna sahiptir. (XO). Bu durumun nedeni, erkek bireylerde oluan gametlerin yaklak yarsnda X gonozomu tanrken, dier yarsnda hibir gonozomun bulunmaydr. X gonozomu tayan bir spermle dllenen yumurtadan (XX) dii yavrular geliirken, gonozom tamayan bir spermle dllenen yumurtadan ise (XO) erkek yavrular gelimektedir (ekil 6.2b). XX-XO mekanizmasn gsteren canllarda, erkek bireyler toplam kromozom says bakmndan diilerden bir eksiktir. Ancak bu eksiklik olumsuz bir duruma yol amaz, XO durumunda olan erkekler normal ve retken bireylerdir. Bu canllarda Y kromozomunun evrimsel geliim srecinde kaybolduu dnlmektedir.
ZZ-ZW Mekanizmas
Ku, srngen ve baz balk trlerinde, dier eey sistemlerine zt olarak dii bireyler gonozomlar bakmndan heterogametik (ZW) ve erkek bireyler ise homogametik (ZZ) yapdadr. ekil 6.2cde grld gibi 76 kromozoma sahip bir horoz n = 38 kromozom tayan tek tip gamet (Z) retirken tavuk ise Z ve W olmak zere iki farkl genotipte gamet retir.
Farkl eey kromozomlarn tayan gametleri reten bireylere heterogametik ve benzer eey kromozomlarn tayan gametleri retenlere ise homogametik bireyler denir.
Kromozom Saysna Bal Eey Belirleme

Bal arlar gibi baz sosyal bceklerde, erkek bireyler kromozom says bakmndan haploit (n), diiler ise diploittir (2n). 16 kromozoma sahip olan haploit erkek arlar mitoz blnme ile yine 16 kromozomlu haploit gametleri retirler. 32 kromozomlu olan dipliot dii arlar ise mayoz blnme ile 16 kromozomlu haploit gametleri retirler. Dii bireyin oluturduu yumurtalardan bir ksm dllenir ve normal geliimini tamamlayarak diploit dii arlar meydana getirir (ekil 6.2d). Bir ksm ise dllenmeyip, partenogenezle gelierek haploit erkek arlar oluturur. Bu mekanizmay gsteren dii ve erkek bireylerde, genotipler birbirinden olduka farkldr.
XX-XY Mekanizmas
Bata insan olmak zere, bitki ve hayvanlarn byk bir ounluunda eey XXXY mekanizmas ile belirlenir. XX-XY mekanizmasnda, diiler iki adet X kromozomuna sahip olup gonozomlar asndan homogametik (XX) yapdadr (ekil 6.2a). Erkek bireyler ise X ve Y gonozomunu birlikte tadklar iin heterogametik (XY) zellik gsterirler. Erkek olma zellii Y kromozomu tarafndan belirlenir. Y kromozomunun bulunmad ya da nemli lde mutasyona urad durumlarda ise diiye ait zellikler ortaya kar. nsanlarda X ve Y kromozomlarnn sayca anomali gsterdii durumlar da vardr. rnein; fazladan bir X kromozomuna sahip kadnlar (XXX) ile fazladan bir X ya da Y kromozomuna sahip olan erkekler (XXY ya da XYY) olabilir. Bunlardan
Partenogenez, eeyli oalmann deiiklie urayarak meydana getirdii eeysiz reme ekli olup dii eey hcresinin erkek eey hcresi ile birlemesine gerek kalmadan gelime gstermesidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
114 S O R U
Sendrom, nedenleri tek tek D K K A T ve ok aklanamayan sayda bulgulara birlikte rastlanlan hastalk SIRA SZDE tablosudur.
S O R U
AMALARIMIZ
XXY durumu Klinefelter sendromu olarak bilinir. Dier yandan bir X kromozomu DKKAT tayan kadnlar da bulunabilir ve bu durum Turner sendromu (XO) olarak adlandrlr. Sz konusu anomalileri tayan insanlar iinde, Klinefelter sendromlu (XXY) SIRA SZDE sendromlu (XO) kadnlarda hastala zg belirgin fenotipik erkekler ile Turner oluumlar gzlenir. Her iki sendrom iin ortak olan zellikler, bireylerin zeka dzeylerinin AMALARIMIZ dk seviyede olmas ve eeysel retkenliklerinin bulunmamasdr. Dier anomalileri (XXX ve XYY) tayan insanlar ise normal bir yaam srerler. nsanda eey bal anomaliler iin Robert L. Nussbaumun Tbbi Genetik kiKkromozomlarna T A P tabnda (Gne Kitapevi 2005 iinde, Blm 10, sayfa 157) daha fazla bilgiye ulaabilirsiniz.
K T A P
SIRA TE L E V SZDE ZYON
Eeyin genotipik olarak T ESIRA L E V SZDE Z Y O N belirlendii XX-XY ve XX-XO mekanizmalar arasndaki nemli farklar nelerdir?
DNELM
D N E L M6.2 ekil
eitli S O R U organizmalarda genotipe dayal eey belirlenmesi. (A) D K K A T XX-XY, nsanda (B) ekirgede XXXO, (C) kularda SIRA SZDE ZZ-ZW ve (D) arlarda kromozom saysna bal eeylerin meydana AMALARIMIZ gelmesi (Ayala ve Kiger, 1984).
K T A P
NTERNET
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
115
Drosophilada X / Otozomal Kromozom Seti Oranna Gre Eey Belirlenmesi

Drosophilada 2n = 8 kromozom bulunur ve eey XY sistemine gre belirlenir. Bununla beraber baz trlerinde, X kromozomu saysnn, otozomal kromozom seti (A) saysna oranna gre eeyin belirlendii bir baka mekanizma vardr. Bu sineklerde, bazen gonozom ve otozom saylar deiebilir ve bundan dolay X/A oran da deiir. Tablo 6.1de, Drosophilada X/A oranna gre meydana gelebilecek farkl eey durumlar verilmektedir. Grld gibi, X/A oran 1 ve 1den bykse dii bireyler ( ), 0.5 ve daha kkse erkek bireyler ( ) geliir. Fakat bu orann 1den byk olduu dii bireyler ile 0.5 ten kk olduu erkek bireyler eeysel olarak retken deildir.
X/A 2X / 2A 3X / 2A 3X / 4A XY / 2A X / 2A XY / 3A Matematiksel oran 1.0 1.5 0.75 0.50 0.50 0.33 Eey durumu Normal *Meta Ara eey Normal Ksr *Meta Tablo 6.1 Drosophilada X kromozom saysnn otozom takm saysna oranna (X/A) gre oluan eeysel durumlar. Meta : diiye benzer ve Meta : erkee benzer anlamndadr.
Drosophilada X/2A oranna sahip olan erkeklere dikkat edilirse, bunlarn tek gonozom tad, yani eey kromozomlar bakmndan XO durumunda olduu grlr. Drosophilada normal kromozom says 8 iken, bu bireyler 7 adet SIRA SZDEkromozom tarlar. O halde X/2A durumunda olan erkek bireyler, ayn zamanda XX-XO mekanizmasn da gsterirler. Fakat bu erkekler ksr olup, reme fonksiyonu bakDN ELM mndan Y kromozomuna gereksinim duymalar nedeniyle XX-XO mekanizmasna sahip dier canl gruplarndan farkllk gsterirler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
X VE Y KROMOZOMLARININ ZELLKLER X Kromozomu ve naktivasyonu
S O R U
DKKAT
DKKAT
Aktif X kromozomu zerinde bulunan genler, zgn bir kaltm rnei sergiler. XSIRA SZDE bal ifadesi bu durumlar tanmlamak iin kullanlr ve genlerin X kromozomu zerinde olduunu ifade eder. nsanlarda X-balantl pek ok gen tanmlanmtr. rnein; kan phtlama faktrleri (VIII ve IX), kas erimesinin iki tipini kontrol AMALARIMIZ eden genler ve enzim sentezi yapan ok sayda gen de X kromozomunda yer alr. nsanda X kromozomuna bal genler hakknda daha fazla bilgiye A.KNihat Bozcukun Ge T A P netik adl kitabnda (Palme yaynlar, 2005 iinde, s: 133) ulaabilirsiniz. Dii bireyler, iki tane X kromozomuna sahip olmalar nedeniyle, X TELEVZYO N-bal gen rnlerini erkeklere gre iki kat fazla retme potansiyeline sahiptir. Memelilerde, X kromozomunun erkek ve diideki bu doz eitsizlii genetik bir mekanizma ile dengelenir. Bu mekanizma, X kromozomlarndan birinin younlaarak 1m apnNTERNET da bir kromatin tanesi eklini almas ve bunun sonucunda aktivasyonunu kaybetmesidir (inaktive olmas). X-kromatini ad verilen bu yap, ilk kez 1948de Mur-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ELEVZYON X-kromatini,Tsomatik hcrelerde X kromozomlarndan birinin younlaarak aktivasyonunu kaybettii yapdr. NTERNET
116
Genetik
ekil 6.3 nsan dii (XX) epitel hcrelerinde X-kromatinin (oklarla gsterilen) mikroskobik grnts (Gardner vd., 1991).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE XLyon hipotezi, kromatininin erken embriyonik geliim evresinde, rastgele AMALARIMIZ olutuunu ve tm oul hcrelerde de ayn kromozomun inaktive olduunu ileri srer. K T A P
TELEVZYON
ray Barr tarafndan diilerin (XX) yanak epitel hcrelerinde, ekirdek i zarna yapk olan d bkey ve koyu renkli bir cisim eklinde gzlenmitir (ekil 6.3). Bundan dolay Barr cisimciide denir. Eey kromozomu anomalilerinde, bir hcrede ikiden fazla X kromozomunun bulunmas durumunda, her zaman bunlardan bir tanesi normal aktif olarak kalr ve dierleri X-kromatini olarak aktivasyonlarn kaybederler. Bu nedenle, eeye bal sendromun tansnda X-kromatin saysn belirlemek nemlidir. rnein; Turner sendromlu bireylerde, 45 kromozom iinde bir X kromozomu olduu iin X-kromatini grlmez. Klinefelter sendromlu erkeklerSIRA SZDE de, ise 47 kromozomlu genomlarnda gonozomlar XXY olduu iin bir tane X-kroDNELM matini grlr. Bu nedenle X-kromatini says, toplam X kromozomu saysnn (N) daima bir eksii olduu iin, (N-1) olarak S O R U bulunur. Memeli dii bireylerin somatik hcreleDKKAT rindeki iki X kromozomundan hangisinin, ne zaman inaktive edildii ile ilgili hipotez ilk kez 1961de Lyon tarafndan nerildi ve Barr cisimcii kavram gelitirilSIRA SZDE olarak anlan bu hipoteze gre, di. Lyon hipotezi X kromozomu inaktivasyonu embriyonik geliimin onaltnc gnnde olur, Ana ve babadan gelen X kromozomlar arasnda rastgele gerekleir AMALARIMIZ naktif kromozomu tayan tm oul hcrelerde de ayn X kromozomu inaktive edilir. Lyon hipotezine gre, dii bireylerin vcudunun baz blgelerinde anasal kK T A P kenli X kromozomu, dier baz blgelerinde ise babasal kkenli X kromozomu bulunur ve tadklar genler ifade edilir. Lyon hipotezinin en az anlalan ksm ise inaktivasyonun molekler mekanizmasdr. Son yllarda yaplan almalar, insanTELEVZYON da X kromozomunun X-inaktivasyon merkezi denilen bir blge ierdiini ve bu blgenin kromatin younlamasn kontrol ettiini gstermektedir. Lyon hipotezi ile ilgili daha fazla bilgiye http://www.med.gazi.edu.tr/egi N Tve E RX N-kromatini ET tim/donem1/dersler/071204Ders1&2TemelGenetikKavramlarsmenevse.htm adresinden ulaabilirsiniz.
NTERNET
Y Kromozomu
Y kromozomu X kromozomundan farkl olarak az sayda gen tar ve byk bir blm genetik olarak ilevsizdir. Y kromozomunun her iki ucunda, psdootozomal blgeler olarak adlandrlan ksmlar vardr. Psdootozomal blgeler X kromozomu ile benzerlik gsterir ve mayoz blnme srasnda X kromozomu ile balant (sinaps) kurar. Bu ekildeki eleme, erkekteki gametogenez srasnda X ve Ynin ayrlmas iin olduka nemlidir. Y kromozomunun bir ksm ise Ynin rekombinasyona uramayan blgesi (NRY) olarak adlandrlr. NRYnin baz blgeleri, ayn zamanda X kromozomundaki genler ile benzerlik gsterir. Bu gruptaki genler genel hcresel ilevler iin gerekli rnleri ifreler ve testislerden baka olduka geni doku gruplarnda da ifade edilirler.
117
NRY blgesinde yerleim gsteren bir baka grup gen ise X kromozomu zerindeki ilevsel homologlar olmayan, yalnzca testislerde ifade edilen ve testis geliimi ve ilevi iin gerekli olan genlerdir. Erkek eeysel geliimini kontrol eden genlerden en iyi bilineni SRY genidir ve testis-belirleyici faktr (TDF) ad verilen bir rn ifreler. Bu genin bulunmad durumda ise dii oluumu geliir. Eey kromozom anomalilerinin grld bireylerde, SRY geninin var olup olmadn tanmlamak, molekler genetikilerin gvendii bir yntemdir.
Testis-belirleyici faktr (TDF), Y kromozomunda bulunan SRY geninin kodlad ve erkek eeysel geliimini kontrol eden bir proteindir.
EEYE BALI KALITIM

Bir fenotipik ifadenin ortaya knda, dii ve erkek bireyler arasnda farkllk varsa, ilk olarak bu fenotipik karakterleri oluturan genin gonozomlar zerinde bulunduu dnlmelidir. Gonozomlar zerinde yer alan genler eeye-bal olarak bir sonraki dle aktarlrlar. X ve Y gonozomlarnn gerek yap, gerek gen zellikleri ve gerekse cinsiyete gre deien birliktelikleri nedeniyle farkl kaltm biimleri sergilemesi kanlmazdr. Bu nedenle eeye bal-kaltm mekanizmalarn X-bal kaltm ve Y-bal kaltm olmak zere iki kategoride incelemek gerekir. Y kromozomu zerinde bulunan genler daha ok erkek eeysellii ile ilgili olduundan, eeye bal kaltmda ncelikli ve arlkl olarak X-bal kaltmdan sz edilir.
X-Bal Kaltm
X-bal kaltmn ortaya kmasn salayan ilk bulgular, Drosophilada gz renginden sorumlu genle ilgili yaplan aprazlamalardan elde ediliyor. aprazlamalarda, krmz gzl bireylerin iinde beyaz gzl bir erkek bireyin grlmesi dikkati ekiyor. Bunun ancak gz rengini belirleyen genin gonozomlarda bulunmasyla olabilecei ileri srlyor. ekil 6.4de gsterildii gibi Drosophilada gz renginden sorumlu gen (B) X kromozomunda bulunur ve XB sembol ile gsterilir. imdi yaplan bir dizi aprazlamada X-bal bu genin kaltmn inceleyelim. lk nce krmz gzl homozigot dii sinekler (XBXB) ile hemizigot beyaz gzl erkekler (XbY) aprazlanyor ve elde edilen dln tm krmz gzl olan dii (XBXb) ve erkek (XBY) bireyler elde ediliyor (ekil 6.4A). Elde edilen dii (XBXb) bireylerin yine beSIRA SZDE yaz gzl erkekler (XbY) ile aprazlamasndan ise F2 dlnde ilk kez beyaz gzl diiler (XbXb) ortaya kyor (ekil 6.4B). Burada erkek atann tad zellik, yavru dldeki diilere aktarlm oluyor. Fenotip oranlarna dikkat edildiinde D N E L M ise ilgin olarak 1/2 orannda meydana gelen krmz gz renginin yar yarya dii ve erkeklerde ortaya kt gzleniyor. Ayn ekilde 1/2 orannda elde edilen beyaz gz renS O R U gi de yar yarya dii ve erkeklerde olmak zere eeye bal bir dalm gsteriyor. X-bal olarak oluan fenotipik ifadelerde, diiler iki atann zelliini D de K Keit A T oranda gsterirken, erkek bireyler sadece dii atalarnn karakterine sahip olabilirler. Bu nedenle erkekler Xe bal genler bakmndan hemizigottur.
SIRA SZDE
Bir genin tek bir alleline sahip olma durumuna hemizigotluk denir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
aprazms (kriss-kros) kaltm, erkek atann AMALARIMIZ tad zelliin dii yavruya, dii atann tad zelliin de erkek yavruya aktarld kaltm K biimidir. T A P
Daha sonra, homozigot beyaz gzl dii (XbXb) ve krmz gzl erkek (XBY) bireyin eletirildii karlkl (resiprokal) aprazlamada ncekinden farkl oranlarAMALARIMIZ da fenotiplerin ortaya kt grlyor (ekil 6.4C). yle ki, elde edilen dllerin %50si krmz gzl dii ve %50si ise beyaz gzl erkek oluyor. Burada da, dii K ekilde, T A P erkek ataatann tad zellik, yavru dldeki erkeklere aktarlyor. Bu nn tad zelliin dii yavruya, dii atann tad zelliin de erkek yavruya aktarld kaltm biimine aprazms (kriss-kros) kaltm ad verilir. X-bal kaTELEVZYON ltm da bir aprazms kaltm mekanizmasdr.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
ekil 6.4 Drosophilada gz renginin eeye bal aprazms (KrissKross) kaltm. (A) Homozigot krmz gl diilerle beyaz gzl erkeklerin aprazlamas, (B) heterozigot krmz gzl diilerle yine beyaz gzl erkeklerin aprazlamas ve (C) beyaz gzl diilerle krmz gzl erkeklerin karlkl apraz sonucu oluan dller.
Genetik
X kromozomu eeysel zelliklerin dnda, tm hcreler iin yaamsal nemi olan ok sayda gene de sahiptir. Yani bu genler diilerin olduu kadar erkek bireylerin de baz zelliklerini belirler. Fakat X-bal genlerin kaltmnda erkek ve dii bireyler arasnda belirgin bir farkllk vardr. X kromozomunda bulunan genlerden birinin mutasyona uramas ile ortaya kan rn ve ilev kayb, tek X kromozomuna sahip olduundan erkek bireylerin fenotipinde direkt olarak ortaya kar. Oysa ayn mutasyonu tayan bir diide fenotipik bir gsterge olumayabilir. X-bal mutant bir zelliin diilerde etkili olabilmesi iin, ayn gen mutasyonunu her iki X kromozomunda da tanmas ya da meydana gelen mutasyonun dominant bir fenotipik etkiye sahip olmas gerekir. Bu nedenle X-bal genlerin kaltm ekinik ya da dominant olabilir.
X-Bal Genlerin ekinik Kaltm

X kromozomu zerinde bulunan resesif bir gen eer bir hastala neden oluyorsa, diilerde dominant alleli ile birlikte bulunduu zaman herhangi bir etki gstermez.
119
Ancak erkeklerde gen rnnn ilev kayb ile ilgili bir sendroma neden olabilir. X-bal ekinik kaltmn zelliklerini sralarsak; Hastalk ya da zellik genellikle erkeklerde grlr, Bunlarn anneleri normal, fakat ilgili gen iin taycdr, Hastalk daima anneden oula geer, buna karn hasta erkek bu zelliini mutlaka kz ocuklarna aktarr ve Hasta kz ocuklar bu zellii hem anneden hem de babadan eit oranda alrlar. nsanda X-bal ekinik kaltm gsteren zelliklerden bazlar hemofili A, krmz-yeil renk krl, Lesh-Nyhan sendromu ve kas erimesidir. Bunlardan bir tanesi olan hemofili, kan phtlamasndaki kusur nedeniyle kanama durumlarnda yaam tehlikeye sokan bir hastalktr. Kan phtlamasnda gerekli olan ok sayda protein faktrden birinin dahi bulunmay, phtlama reaksiyonlarn durdurur. Bu protein faktrleri kodlayan genlerden biri de X kromozomu zerinde bulunur (XH) ve bu gende meydana gelen mutasyon sonucu hemofili hastal ortaya kar. Bu hastalk ounlukla erkeklerde, ok nadir olarak da kadnlarda grlebilir. Hemofili bakmndan erkekler salam ya da hasta (XHY, XhY), kadnlar ise salam, tayc ya da hasta (XHXH, XHXh ve Xh Xh ) olabilirler. rnein; homozigot normal bir kadn ile hemofili hastas bir erkein ve tayc bir kadn ile normal bir erkein evlenmelerinde ocuklarnn hemofili olma olaslklar ekil 6.5de gsterilmektedir. Homozigot normal bir kadn ve hemofili hastas bir erkein ocuklarnda kzlar her zaman heterozigot olduklarndan hemofili iin tayc olacaklar ve erkekler ise normal olacaklardr (ekil 6.5A). Tayc bir anne ile normal bir babann ocuklarnda ise kzlarn %50 normal %50 tayc ve erkeklerin ise %50 normal ve %50 hemofili hastas olma olaslklar vardr (ekil 6.5B). X-bal ekinik kaltm gsteren karakterlerin hepsi bu rnekte olduu gibi kaltlr.
ekil 6.5 nsanda hemofili hastalnn Xbal ekinik kaltm iki farkl elemede gsterilmektedir. (A) Normal anne ile hasta babann ve (B) tayc anne ile normal babann ocuklarnn hemofili olma olaslklar.
120
Genetik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE renk krl X-bal olarak kaltlr. Bu karakter bakmndan annesi homoKrmz-yeil zigot normal ve babas renk kr olan bir kadn, renk kr bir erkekle evlenirse, doacak kz ve erkek ocuklarnn renk kr olma olaslklar nedir? Tm olas genotip ve fenotipDNELM ler nelerdir?
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
X-bal dominant bir gen, bulunduu her durumda erkek ve dii bireyin fenotipinde etkili olur. Eer dominant bir gen kusurlu bir fenotipin ya da hastalk tablosuDKKAT nun ortaya kmasna neden oluyorsa yine tek bana bir genomda bulunmas yeterli olacaktr. Bu tip bir kaltmn zelliklerini sralarsak; Hastaln ya da zelliin erkek ve kadnda grlme ans eittir, SIRA SZDE Hem erkeklerde hem de kadnlarda normal ve hasta olma durumu vardr, tayclk grlmez, Hasta erkein kz ocuklar hasta ve erkek ocuklar normal olur, babadan AMALARIMIZ oula gemez ve Hasta kadnn kz ve erkek ocuklarnn tamam ya da yars hasta olur. nsanlarda, di enameli hastal, perdeli ayak oluumu, yapsal trombopati K anomalisi) T A P (ar kanama gibi yalnzca birka tane X-bal dominant zellik tanmlanmtr. Bu zelliklerin kaltmn, di enameli hastal zerinde inceleyelim. Bu hastalkta, X-bal bir genin (XE) mutasyonu sonucunda (Xe) dentin maddesi tam olarak retilmez kalr. Bu nedenle, ncelikle diler arplr, renksizleT E L E V Zve Y O yumuak N ir ve ocukluk yllarnda tamamen dklr. Yalnzca bir mutant allelin bulunmas (XEXe, XeXe ve XeY) hastalk tablosunu ortaya karr. Bu hastaln salam ve hasta ebeveynler ile kaltlma biimleri ekil 6.6da gsterilmektedir. rnekte de grld gibi; N T E R hasta N E T erkein (XeY) kz ocuklarnn tmnn, babadan mutant X kromozomu aldklar iin hasta olma olaslklar varken erkek ocuklarn tm normal olacaktr (ekil 6.6A). Hasta kadnn heterozigot olduu durumda, hasta bir erkekten olan kz ocuklarnn tm ve erkek ocuklarnn 1/2 si hasta olma olasl sz konusudur (ekil 6.6B). ocuklarn yalnzca 1/4 ve onlarda erkek olmak zere normal olma olaslklar vardr.
X-Bal Dominant Kaltm S O R U
ekil 6.6 nsanda di enameli hastalnn Xbal dominant kaltm. (A) Homozigot normal anne ile hasta babann ve (B) heterozigot hasta anne ile hasta babann ocuklarnn hasta olma olasl.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
6. nite - Genetik Mekanizmalar II S O R U
DNELM S O R U
121
A T kk harfD K K iin Burada XE geni salam olduu iin byk harfle, Xe geni ise mutant olduu le gsterilmitir. Fakat mutant Xe geninin fenotipteki etkisi dominanttr.
DKKAT
X-bal dominant kaltlan trombopati hastalna sahip erkek ve kadnn salkl bir erSIRA SZDE kek ocuklar oluyor. Bu iftin salkl bir kz ocuu da olabilir mi?
SIRA SZDE
Y-Bal Kaltm (Holandrik Kaltm)
AMALARIMIZ DNELM
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A UP
Y kromozomu zerinde tanan ve X zerinde karl olmayan bir mutant gen neK S O T RAU P deniyle ortaya kan bir zellik, sadece erkek bireylerde ifade edilebilir. Bu tip zelliklerin kaltm yalnzca babadan oula gei eklinde olduu iin holandrik kaltm olarak da adlandrlr. Mutasyona bal olarak ortaya kan fenotipik kaDKKAT T E L E Vbabadan ZYON rakter, etkilenmi bir erkein tm oullarnda ortaya kar, fakat kz ocuuna gemez. Bu tip kaltma ait rnekler yok denecek kadar azdr. Kesin olaSIRA oluumu, SZDE rak kantlanm olmasa da, sadece erkeklerde grlen, kll kulak koldaki radius ve ulna kemiklerinin kaynamas ve yapk ayak parmaklar gibi zellikNTERNET lerin Y-bal olarak kaltld dnlmektedir.
AMALARIMIZ
Holandrik kaltm, karakterlerin yalnzca babadan oulaD gemesidir. KKAT
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
EEYN ETKLED VE SINIRLADII KALITIM

Baz genler otozomal kromozomlarda bulunduu halde, sorumlu fenotiK Tolduklar A P pik zelliin ifadesi dii ve erkek bireylerde farkl olabilir. Bunun gibi, eeyin etkisiyle ayn genin farkl fenotiplerin ortaya kmasna neden olmas durumuna eeyin etkisinde kalan kaltm denir. Bu durum zellikle, genin farkl allellerini TELEVZYON tayan heterozigot dii ve erkek bireylerde belirgin olarak ortaya kar. rnein; erkekler iin daha baskn bir karakter olarak gzlenen dazlaklk (kellik) otozomal dominant bir genin (K) etkisiyle meydana gelir. Birey bu gen bakmndan homoNTERN ET zigot dominant (KK) olduunda dazlaklk grlmekte ve homozigot resesif (kk) olduunda normal sal olmaktadr. Bununla beraber dazlakln olumasnda yalnzca genotiplerin varl yeterli deildir. K geninin fenotipik ifadesi, eey kromozomlaryla bir ilikisi olmad halde, erkeklik hormonlarnn etkisi altndadr. Genotipin KK ve Kk olduu durumlarda, erkeklerde dazlaklk ortaya kmaktayken, kadnlarda yalnzca KK allellerinin varlnda dazlaklk grlr. Burada, Kk genotipindeki erkekler dazlak olurken, kadnlarn normal olmas dikkat ekicidir ve bu durum eeyin etkisinde kalan kaltm mekanizmasna zg bir zelliktir. Eeyin etkisinde kalan bir zelliin kaltmnda, ayn anne ve babadan olan erkek ve kz ocuklarn fenotip oranlar farkl olur. Oysaki otozomal genle kaltlan bir zelliin fenotipik ifadesinde, cinsiyetler aras bir farkllnn olmamas gerektii dnlr. ekil 6.7de, dazlaklk geni bakmndan heterozigot (Kk) olan bir kadn ve erkein sahip olaca kz ve erkek ocuklarn olas fenotip oranlar gsterilmektedir. Grld gibi, dii ve erkek bireyler arasnda, genin homozigot allellerinin bulunduu durumlar iin fenotipik bir farkllk bulunmaz iken, genin heterozigot olmas durumunda, zt karakterler ortaya kar. Bu da fenotip orann birbirine ters olacak ekilde deitirir. Kadnlarda dazlakln ortaya kma oran 1/4 iken, erkeklerde 3/4 tr. Normal sal olma oran ise kadnlarda 3/4 iken, erkeklerde 1/4 tr. Dii ve erkek bireyleri birbirinden ayran zellikler, eeye ait organlar ve salgladklar hormonlar tarafndan oluturulan ikincil eeysel karakterlerdir. Eey organlarnn (gonadlar) embriyonik geliim srecinde arlkl olarak, eey kromozomlar zerinde bulunan genlerin ifadesi ile oluturulduunu biliyoruz. Eey orK T A P
Eeyin etkisinde kalan TELEVZYON kaltm, eeyin etkisiyle ayn genin farkl fenotiplerin ortaya kmasna neden olmas durumuna denir.
NTERNET
122
Genetik
Eeysel hormonlarn gen aktivitesini etkilemesi sonucu ortaya kan zelliklerin kaltmna eeyin snrlad kaltm denir.
ganlar birer somatik yapdr ve hcrelerinde bulunan otozomal genler tarafndan eeye zg hormon sentezi yaparlar. Eeye zg olan bu hormonlar da, baz genlerin ifadesini aktive ederek, sadece diilerde ya da sadece erkeklerde gzlenebilen zellikler meydana getirirler. Eeysel hormonlarn gen aktivitesini etkilemesi sonucu ortaya kan zelliklerin kaltmna eeyin snrlad kaltm denir. rnein; tavus kularnn erkeklerinde grlen byk ve renkli tyler, horozlarda grlen tylenme ekli ve insanlarda gzlenen sakal-byk oluumlar eeyin snrlad kaltm tipine ait zelliklerdir. Anne ve babas normal SIRA SZDE sal olan dazlak bir erkek, annesi dazlak olan normal sal bir kadnla evlenirse, ocuklarn dazlak olma olasl nedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
D N E L M6.7 ekil
nsanda dazlaklk S O R U fenotipinin eeyin etkisi altndaki kaltmnn kz ve erkek DKKAT ocuklarndaki oran.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA K TSZDE A P
SIRA SZDE K T A P
DNELM TELEVZYON S O R U
EKRDEK DII (STOPLAZMK) KALITIM

Bundan nceki karyotik bir organizmann neredeyse tmne yakn S O R nitelerde, U genlerinin ekirdek iinde bulunan kromozomlarda tand ve buna zg mekaN T E R N E T anlatld. Bu genlerin kaltm mekanizmalar kromozomlarn nizmalarla kaltld DKKAT ayrlmas ve dalmas temeline dayanr. Bununla beraber, hcre ekirdeindeki kromozomlarn dnda, sitoplazmada bulunan organellerde az miktarda genetik SIRA SZDE madde bulunur. Bu kaltsal maddede bulunan genler iin ekirdek d gen ya da sitoplazmik gen ifadeleri kullanlr. Sitoplazmik genler, kromozomal genlerden bamsz olarak baz fenotipleri olutururlar ve ekirdek d ya da sitoplazmik AMALARIMIZ kaltm ad verilen farkl mekanizmalarla kaltlrlar. Kromozomlarn bamsz ayrlmas ve dalm olmad iin Mendel yasalarna gre deerlendirilemezler. karyotik hcrelerde, sitoplazmik DNA en ok mitokondri ve kloroplast ad K T A P verilen organellerde bulunur. Prokaryotlarda da esas genomun dnda, daha kk olan plasmidlerde tanan genler vardr ve kromozom d kaltm olarak ifade edilir (Bkz. nite 2). Bu blmde karyotlarda grlen, ekirdek d kaltmn farkl tiTELEVZYON pi anlatlacaktr. Bunlar, genlerin bulunduu yere ve mekanizmalarna gre anasal kaltm ya da organel kaltm, anasal etki ve simbiyont kaltm mekanizmalardr. Sitoplazmik kaltmla ilgili bilgiye http://nitro.biosci.arizona.edu/courses/EEB320NT ERNET 2007/Lecture38/lecture38.html adresinden ulaabilirsiniz.
DNELM TELEVZYON
NTERNET DKKAT SIRA SZDE

ekirdek d ya da
AMALARIMIZ sitoplazmik kaltm, baz
karakterlerin sitoplazmada bulunan ekirdek d genler tarafndan bamsz olarak kaltlmasdr. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
123
Anasal Kaltm (Organel Kaltm)

Mitokondri ve kloroplastlar, kendi DNAlarn kopyalama ve tadklar genlerden protein sentezleme yeteneine sahiptir. Bu bakmdan bakterilere ok benzerler ve evrimsel gelimede bakterilerle ilikili olduklar dnlr. Kloroplast ve mitokondri genleri ve onlar tarafndan sentezlenen rnler, yalnzca dii eey hcresinin sitoplazmas ile dlden dle aktarlr. Bu ekilde, anneden gelen organellere bal bir zelliin yavru dle gemesi ve dii yavrular araclyla sonraki kuaklara aktarlmasna anasal kaltm ya da organel kaltm denir. Anasal kaltm, yaplan karlkl-aprazlamalar ile en iyi ekilde anlalr. Kromozomal genotipi ayn fakat farkl fenotipe sahip diilerin eey hcrelerinin, herhangi bir erkek eey hcresiyle dllenmesi sonucu daima dii fenotipinde yavru oluur. ekirdek d kaltlan zelliklerin neredeyse tamam, spermann sitoplazmas yok denecek kadar az olduu iin yumurta hcresinin sitoplazmasndan yavruya geer.
Anasal ya da organel kaltm, anneden gelen organellere bal bir zelliin yavru dle gemesi ve dii yavrular araclyla sonraki kuaklara aktarlmasdr.
Mitokondriye Bal Kaltm

Mitokondriler, karyotik hcrelerdeki enerji retim sistemi olan oksijenli solunumun gerekletii organellerdir. ift iplikli halkasal genomlarnn bykl trlere gre deiir. rnein, insan mitokondri DNAs 16.5 kilobaz byklndedir ve yaklak 40 kadar gene sahiptir. Bu genler, kendi DNAlarnn kopyalanmas, genlerin ifadesi ve ilevleri iin gerekli birok proteini kodlar. Mitokondriyal genlerden herhangi birinde meydana gelen bir mutasyon, mitokondrinin ilevini olumSIRA SZDE suz ynde etkiler. nsanlarda, mitokondriyal genlerin mutasyonlarna bal olarak ortaya kan baz hastalklarn kaltm incelendiinde, hastal gsteren kiilerin annelerinin de ayn hastal tad grlr. rnein; sarlk, miyokD Alzheimer, NELM lonik epilepsi ve dzensiz krmz kas hastal (MERRF Sendromu) gibi genellikle yalanmayla ilgili baz hastalklarn mitokondri genlerinde meydana gelen mutasS O R U yonlar sonucu olutuu dnlmektedir. Bu nitede, kromozomal gen ifadesi ekirdekteki genler iin kullanlmaktadr. D K K A T Mitokondriye ait hcresel fonksiyonlarn gereklemesinde, kendi gen rnlerinin yan sra ok sayda kromozomal gen rn de gereklidir. SIRA SZDE Mitokondri genlerindeki mutasyonlar ile hcre iin gerekli enerji eldesi hasara urad iin deiik canllarda anormal fenotipler oluabilir.AMALARIMIZ Mitokondriyal kaltmn en iyi alld basit organizmalardan biri ekmek kf mantardr (Neurospora crassa). Kf mantarnda iki farkl eey tipi vardr ve her biri haploit vegetatif (eeysiz) reme evresinde, mitoz blnmelerle dallanma gsteren K hifler meydana geti T A P rir. Hiflerin yapsnda eeyli remeyle ilgili zel oluumlar meydana gelir ve eey hcrelerini retirler. Farkl eey hcre tipleri karlatnda kaynaarak diploit zigotlar, zigotlarda nce mayoz blnmeyle tekrar haploit hcreleri HapT E L E V Zretirler. YON loit hcreler ise mitozla oalarak askus ad verilen keseler iindeki 8 adet spor retirler. Kf mantarnda, mitokondrideki solunumla ilgili baz genlerin mutasyonu si N T E R N Efazla T toplazmalarnda sitokrom c ad verilen bir rnn anormal miktarda olmasna neden olur. Bunun sonucu olarak yava byyen poky mutantlar (ad+) meydana gelir (ekil 6.8). Karlkl aprazlamalarda, normal erkek (ad-) ile bu mutasyonu tayan dii eey hcresinin birlemesinde, askuslar iindeki askosporlarn hepsinin mutant fenotipli olduu grlr (ekil 6.8A). Bunlardan drt tanesi erkekten normal genomu (ad-) almalarna ramen diinin askosporlar ile ayn mu-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
Genetik
tant fenotipi (ad+) gsterirler. Ama kart aprazlamada, normal dii (ad-) ve mutant erkek (ad+) eey hcrelerinin birlemesinden ise diinin sitoplazmasndan kaltlan mitokondriyal genlerden dolay askosporlarn tm bu sefer normal fenotipli olur (ekil 6.8B). Bu kaltmda, haploit olan kromozomal genler her iki eeyde de ayn olduu halde, farkl fenotiplerin meydana gelmesinde dii eey hcresinin sitoplazmasndaki mitokondri genomu etkili olmaktadr.
ekil 6.8 Neurospora crassada solunumla ilgili mitokondria genlerdeki bir mutuasyonun kaltm. (A) mutant mitokondri tayan dii ile normal erkek kflerden ve (B) normal mitokondri tayan erkek kflerden meydana gelen askosporlarn fenotipleri.
Kloroplasta Bal Kaltm

Kloroplastlar, bitkilere yeil rengi veren pigmentleri ieren ve fotosentez yapan hcre organelleridir. Kloroplastlarn ift iplikli halkasal genomu mitokondri genomundan yaklak 10 kat daha byktr. Kaltm mekanizmas mitokondriyal kaltm gibidir ve en iyi bilinen rnei akamsefas (Mirabilis jalapa) bitkisinde, yaprak renginin kaltmnda grlr. Bu zellik, kloroplast genleriyle belirlenen ve dii bitkiden yavru dllere aktarlan bir zelliktir. Akamsefas bitkisinde, ayn bitkiye ait farkl dallarda, yeil, beyaz ve alacal olmak zere farkl yaprak rengi fenotipi meydana gelebilir (ekil 6.9A). Her bir dala ait iekten alnan tohum ve polenlerle yaplan kart aprazlamalarda, daima tohumun alnd daln fenotipi ifade edilir (ekil 6.9B). Yeil daldaki ieklerden alnan BB genotipindeki yumurta ile farkl rengin hangisi olursa olsun bir tanesinden alnan, rnein bb genotipteki polenin birlemesiyle elde edilen dllerin hepsi yeil renkli olur (ekil 6.9C). Ayn aprazlama beyaz renkli daldaki ieklerin yumurta hcreleri (BB) ile yapl-
125
dnda dllerin genotipi ayn (Bb) olmasna ramen beyaz fenotipli bitkiler meydana gelir (ekil 6.9D). Bu durum, kloroplast genlerine bal olan anasal bir zelliin, yumurta hcresi sitoplazmas yoluyla yavru dllere aktarldn gsterir.
ekil 6.9 Akamsefas (Mirabilis jalapa) bitkisinde yaprak renginin anasal kaltm. A) Farkl karlkl aprazlamalar ve meydana gelen dllerin fenotipleri, B) Yapraklarn ok renklilii ve C-D) Yaprak rengi kaltmnn mekanizmas.
Anasal Etki: Kromozomal Genlerle Sitoplazmik Faktrlerin Etkileimi

Dii eey hcresinin sitoplazmasnda bulunan baz gen rnleri (proteinler), embriyonun fenotipik geliimi zerinde etkili olabilir. Diinin kromozomal genleri tarafndan kodlanan ve yumurta hcresi sitoplazmasnda aktif olarak bulunan rnler, dllenmeden sonra artk zigotun sitoplazmasdr. Zigota ait tm genlerin ifadesi de sitoplazmik bileimden gelen sinyaller dorultusunda dzenlendii iin bu rnlerin etkisi geliim iin son derece nemlidir. Bir organizma ya da hcrede, fenotipik zelliklerin yumurta hcresinin sitoplazmasndaki proteinlerin etkisiyle ynlendirilmesi durumuna anasal etki denir. Su salyangozlarnda kabuk kvrm ynnn belirlenmesi, anasal etki tipindeki kaltm iin gzel bir rnektir. Su salyangozlarnda (Limnea peregra), kabuk ya saa ya da sola kvrml olabilen bir zelliktir ve dominant olan s+ geni ile belirlenir. Saa kvrlan kabuk tipi dekstral (s+s+, s+s) ve sola kvrlan kabuk tipi ise sinistral (ss) olarak adlandrlr. Hermafrodit olan bu trn karlkl aprazlamalarnda, kabuk kvrm ynnn daima dii atann zelliini tad grlr (ekil 6.10). Eeyin dikkate alnmad bir aprazlamada, aynen daha nceden bildiiniz Mendel
Anasal etki, bir organizma ya da hcrede, fenotipik zelliklerin yumurta hcresinin sitoplazmasndaki proteinlerin etkisiyle ynlendirilmesi durumdur.
126
Genetik
kaltmnda olduu gibi, homozigot dekstral (s+s+) salyangoz ile sinistral (ss) salyangozun aprazndan F1 dlnn hepsi heterozigot dekstral olur. F1 apraznda ise 1s+s+, 2s+s ve 1ss genotiplerinde F2 dlleri meydana gelir. Ancak ekil 6.10Ada, grld gibi karlkl aprazlarn her birinde fenotip bakmndan olduka ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Dekstral dii ve sinistral erkein F1 dlleri beklenildii gibi dekstral olurken F2 dlndeki fenotiplerin hepsi dii gibi dekstral kvrml olur. Dier yandan, sinistral dii ile dekstral erkein F1 dlleri dominant geni (s+) tamalarna ramen ana ile ayn fenotipte yani sinistral olurlar (ekil 6.10B). Daha da ilginci bu sinistral fenotipli dllerin kendilemelerinden oluan F2 dllerinin hepsi genotipleri ne olursa olsun dekstral kvrml olurlar. Ancak, F2 dlndeki her bir genotipin kendilemesi sonucunda ise F3 kuanda, yalnzca ss genotipinde kendileen salyangozlarn dllerinde sinistral fenotipin ortaya kt grlr. Bu durum bize salyangozdaki kabuk kvrlma fenotipi zerinde organizmann genotipinden ok, anasal etki mekanizmasnn olduunu gsterir.
ekil 6.10 Su salyangozunda (Limnea peregra) kabuk kvrm ynnn oluumunda anasal etkinin karlkl aprazlamalar ile gsterilmesi. Dekstral dii ile sinistral erkek (A) ve dekstral erkek ile sinistral diinin (B) aprazndan elde edilen F1, F2 ve F3 dlleri. Her kuan kendilemesi sonucu oluan fenotipler gsterilmektedir.
s+s+
(A)
(B)
s+s+
ss
ss
s+s+
F1 ss+ Dekstral ss+ Sinistral
Dekstral
Dekstral
F2 s+s s+ s ss s+s+ s+s s+ s ss
F3
Memelilerde anasal etkilerin varl birok zelliin oluumunda gsterilmitir. Yavrunun embriyonik geliimi yalnzca yumurta hcresinin sitoplazmas aracl ile deil ayn zamanda uterusun ortam koullaryla da etkilenir. rnein; annenin eker hastas olmas embriyoda baz kusurlara neden olabilir. Annenin kan grubunun Rh- olmas, Rh+ olan fetusun geliimini olduka olumsuz etkiler.
127
Su salyangozunda, F2 dlnde oluan dekstral fenotipli heterozigot bir diinin SIRA SZDE sinistral fenotipli bir erkek bireyle aprazlamasn ema ile gsteriniz. F3 dllerinin genotip ve fenotipleri belirterek kaltm biimini deerlendiriniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U Hcresel simbiyontlar, dardan gelerek bir hcrenin sitoplazmasnda, birbirlerinden yararlandklar DKKAT bir yaam kurma ans bulan mikroorganizmalara denir. SIRA SZDE
Enfeksiyon kaltm, hcreyi enfekte eden simbiyontlardaki baz AMALARIMIZ genlerin neden olduu karakterlerin dllere aktarlmasdr.
Enfeksiyon Kaltm: Hcresel Simbiyontlar

S O R U Doada yle karyotik canllar vardr ki, baz karakterleri sitoplazmalarnda bulunan virus ya da bakteriler tarafndan belirlenir. D ortamdan giren ve sitoplazmada yaama ans bulan bu mikroorganizmalar, enfekte ettikleriD hcre ile birbirleKKAT rinden yararlandklar bir simbiyotik yaam kurarlar. Hcresel simbiyontlar olarak adlandrlan bu canllar, oalarak sitoplazma ile dlden dle geerler. Bu neSIRA SZDE denle, hcreyi enfekte eden simbiyontlardaki baz genlerin neden olduu karakterlerin kaltm enfeksiyon kaltm olarak adlandrlr. Nedeni farkl olsa da aslnda enfeksiyon kaltm da bir eit sitoplazmik kaltmdr. AMALARIMIZ Hcresel simbiyontlara bir rnek olarak Paramecium aureliann sitoplazmasnda yaayan ve kappa tanecikleri ad verilen bakterilerdir. Bu bakteriler Paramecium sitoplazmasna paramesin ad verilen ldrc bir madde K salglar. T A P Paramesine sahip Paramecium rklar ise bu maddeye duyarl olan baka bir Paramecium rk zerinde ldrc etki gsterirler. Ancak, Paramecium ile simbiyotik bir iliSIRA SZDE ki kuran bu bakterilerin oalabilmeleri ve dlden dle aktarlabilmeleri T E L E V Z Y O N iin Parameciumun genomunda bir genin (K) olmas gerekir. Bu gen bakmndan homozigot ya da heterozigot olan (KK ve Kk) hayvanlarda kappa tanecikleri oalp siDNELM toplazma ile bir sonraki dllere aktarlrken, homozigot resesif (kk) olan ParameNTERNET ciumlarda ise kappa tanecikleri yani bakteriler hzla yok olurlar. S O R U
K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
NTERNET S O R U
Parameciumun kaltm iin daha fazla bilgiye A. Nihat Bozcukun Genetik adl kitabnda DKKAT (Palme yaynlar, 2005 iinde, s: 158-161) ulaabilirsiniz. Enfeksiyon kaltmnn bir dier rnei, Drosophila ile sigma virsnn simbiyotik ilikisidir. Deneysel almalar srasnda, CO2 ile bayltlan sineklerin bir ksmnn aylarak normal yaamlarna devam ettii, dier bir ksmnn ise aylamayp AMALARIMIZ ldkleri grlyor. Aylan sineklerin incelenmesi sonucunda, bunlarn sitoplazmalarnda sigma virsnn bulunduu ve bu mikroorganizma sayesinde CO2e diren K T sitoplazmas A P kazandklar belirleniyor. Bu zellie sahip diiler, yumurtalarnn ile virs yavrulara aktararak CO2e direnli olan bir populasyon oluturabiliyorlar.
TELEVZYON SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
128
Genetik
zet
A M A
Canllarda farkl eey oluumunu belirleyen mekanizmalar anlatabilmek. Baz canl gruplarnda, zigotun erken geliim dnemlerinde bulunduu evresel koullar onun cinsiyeti zerine belirleyici bir etki yapar. Eeyin gelime ortam, scaklk, beslenme zellii, gn uzunluu, iklim artlar ve hormonal etkileim gibi evresel koullar tarafndan belirlenmesine fenotipik eey tayini denir. Ayr eeyli canllarda, eeysellii belirleyen en nemli faktr bireyin genotipidir. Genotipte eeysel zelliklerden sorumlu olan gonozomlar vardr. Genotipik eey tayininde, gonozomlarn yapsna, birlikte bulunma durumlarna, otozomal kromozomlarla olan ilikilerine ve kromozom takm saysna olan oranna gre deien farkl eey tayini mekanizmalar bulunur. Eey kromozomlarndan X ve Ynin zelliklerini aklayabilmek. Dii ve erkek bireyleri birbirinden ayran temel etken eey kromozomlardr. Tek bir kromozomun farkl olmasyla hem cinsiyet hem de o cinsiyete ait karakterler deiir. Kadn ve erkek arasndaki yapsal, ilevsel ve davransal farkllklar dnldnde eey kromozomlarnn kaltmsal nemi daha iyi anlalr. Ayrca eey kromozomlarnn yalnzca eeye ait genleri deil, ayn zamanda tm hcreler iin gerekli baz genleri de tamas pek ok fenotipik karakterden sorumlu olduklarn gsterir. Canllarda eeye bal kaltm tiplerini karlatrabilmek. Eeye bal kaltm gonozomlar zerinde bulunan genlerin kaltmdr. Xe ve Yye bal kaltm olarak farkl zellikler gsterir. X-bal kaltmda, X kromozomunun yavru dle geii her iki ata araclyla olurken, Y kromozomu yalnzca erkek atadan erkek yavruya aktarlr. X-bal genlerin fenotipik ifadeleri ekinik ya da dominant zellikte olabilir. Diilerde dominant zelliin ortaya kmas iin tek bir X kromozomunda tanmas yeterlidir ve ekinik zelliin ifadesi her iki Xte de bulunmas durumunda olur. Ayn zelliin erkek bireylerdeki ifadesi ise her iki durumda da ortaya kar.
A M A
Farkl eeylerin kaltm nasl etkilediini ve karakterleri snrladn aklayabilmek. Bir karakterin ifadesinde, genin heterozigot olduu durumda, dii ve erkek bireylerde farkl fenotipik oluumlar ortaya kyorsa bu genin kaltm eeyin etkisi altndadr. Byle bir kaltm rneinde dii ve erkekler iin ortaya kan fenotipik oranlar birbirinin tersi olacak ekilde deiir. Eer bir zellik sadece dii ya da sadece erkeklerde gzleniyorsa, bu ifade eeye zel hormonal etki ile ikincil fenotiplerin ortaya ktn gsterir. Fenotipik ifadeleri eeye bal olarak gerekleen bu genlerin kaltmna eeyin snrlad kaltm denilmektedir. Canllarda grlen eitli ekirdek d kaltm mekanizmalarn rneklerle aklayabilmek. ekirdek d kaltmda, yumurta sitoplazmasndaki, mitokondri ve kloroplastlara ait genetik bilgiler anadan yavrulara kaltlr. Bu ekildeki anasal kaltmda, yavru hcrelere organellerin aktarm rastgele olur. Ayrca yumurta hcresi sitoplazmasnda bulunan gen rnleri, dllenmeden sonra zigotun erken geliim dneminde baz karakterlerin oluumu zerine anasal etki gsterir. Simbiyotik kaltmda, yumurta hcresi kendisini enfekte eden bir mikroorganizma ile simbiyotik yaam kurar. Mikroorganizmalar hcrenin fenotipine etkili olurlar ve sitoplazma ile yavru dllere aktarlrlar.
AM A
A M A
A M A
129
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangi ifade fenotipik eey tayini iin geerlidir? a Erkek ve dii bireyler ayn ortam koullarnda geliir. b. evre koullar bireylerin genotipini deitirir. c. Olumsuz evre koullarnda eey oluumu engellenir. d. Eey oluumu evre koullarna gre belirlenir. e. evre koullar bir eeyi dierine dntrebilir. 2. Aadakilerden hangisi, gonozomlar bakmndan erkek bireyin homogametik ve dii bireyin heterogametik olduu eey belirleme mekanizmasdr? a. XX - XY b. ZZ - ZW c. XX / 2A d. XX - XO e. XO / XY 3. Aadakilerden hangi gonozom yapsnn bulunmas insanda zeka zrl ve retken olmayan kadn fenotipine neden olur? a. XXY b. XXX c. XO d. XYY e. XX 4. Hcre ekirdeinde bir adet X-kromatini (Barr cisimcii) bulunduran bir erkein genotipi aadakilerden hangisidir? a. XYY b. XXO c. YO d. XY e. XXY 5. Babann tad bir zelliin yalnzca kz ocuklarna aktarld kaltm tipi aadakilerden hangisidir? a. X- bal kaltm b. Y-bal kaltm c. XY-bal kaltm d. Sitoplazmik kaltm e. Otozomal kaltm 6. Aadakilerden hangisi X-bal ekinik kaltmn zelliklerinden deildir? a. Erkekte olan zellik dii yavruya aktarlr. b. Kaltlan zellik erkek ve diide eit oranda grlr. c. Kaltlan zellik X bakmndan heterozigot olan diide grlmez. d. Kaltlan zellik genellikle erkeklerde ortaya kar. e. Diilerdeki zellik erkek ve dii yavrulara eit oranda aktarlr. 7. X-bal dominat mutant bir geni, homozigot olarak tayan hasta bir kadnn ocuklarnn aadaki zelliklerden hangisini gsterme olasl vardr? a. Yalnzca kz ocuklar hasta olur. b. Yalnzca erkek ocuklar hasta olur. c. Tm ocuklar hasta olur. d. Kz ocuklar hasta, erkek ocuklar salam olur. e. ocuklarn yars hasta yars salam olur. 8. Ayn gen ifti bakmndan heterozigot olan erkek ve diide, farkl fenotiplerin olumasn salayan kaltm tipi aadakilerden hangisidir? a. X-bal ekinik kaltm b. Y-bal ekinik kaltm c. Eeyin snrlad kaltm d. Eeyin etkisinde kalan kaltm e. Sitoplazmik kaltm 9. Aadaki ifadelerden hangisi ekmek kfnde (Neurospora crassa) grlen mitokondri genomundaki mutant bir genin kaltm iin doru deildir? a. Normal erkek ile mutant dii aprazndan hepsi mutant askosporlar rer. b. Mutant erkek ile normal dii aprazndan hepsi normal askosporlar rer. c. Normal erkek ile normal dii aprazndan hepsi normal askosporlar rer. d. Mutant erkek ile mutant dii aprazndan hepsi mutant askosporlar rer. e. Normal erkek ile mutant dii aprazndan hepsi normal askosporlar rer. 10. Un gvelerinde erken geliim dnemindeki larvalarn rengi, geici bir sre iin, her zaman anasal fenotip gsterir. Bu zelliin kaltm aadakilerden hangisidir? a. Anasal etki b. Eeysel etki c. Anasal kaltm d. Enfeksiyon kaltm e. Organel kaltm
130
Genetik

1. d 2. b 3. c 4. e 5. a 6. b 7. c 8. d 9. e 10. a Yantnz yanl ise Fenotipik Eey Tayini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genotipik Eey Tayini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genotipik Eey Tayini konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise X kromozomu ve naktivasyonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Xe Bal Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Xe Bal ekinik Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Xe Bal Dominant Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eeyin Etkisinde Kalan Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anasal Kaltm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anasal Etki konusunu yeniden gzden geiriniz. evlendii erkek renk kr olduuna gre, onun genotipi de XrY eklindedir. Bu kadn ve erkein ocuklarnn renk kr olma olaslklarn aprazlama emas ile u ekilde gsterebiliriz:
Bu iftin kz ve erkek ocuklarnn yars normal yars ise renk kr olabilir. Fakat normal olan kz ocuklar da bu zellik bakmndan tayc durumunda olacaklardr. Sra Sizde 3 Burada ilk olarak, X-bal trombopati hastas olan kadn ve erkeklerin genotipleri belirlenir. Bu hastala neden olan mutant gene t ve normal allele T dersek, erkein genotipi XtY eklinde olur. Kadnda ayn hastal gsterdii iin genotipi XTXt ya da XtXt eklinde olabilir. Bu iftin normal bir erkek ocuklar olduuna gre, salam genin anneden gelme zorunluluu vardr. Yani kadnn genotipi kesin olarak XTXt eklindedir. Bu iftin olas kz ocuklarnn tm ise aprazlama da gsterildii gibi hasta olacaktr.

Sra Sizde 1 Eeyin XX-XY mekanizmasna gre belirlendii canllarda, Y kromozomunun bulunmas erkek ve bulunmamas ise dii bireyin gelimesine neden olur. Y kromozomu sadece erkeklikle ilgili karakterlerin ortaya kmasndan sorumludur. Onun dnda yaamsal bir nem tamaz. Fakat X kromozomu eeyi belirleme zellii dnda, hcresel fonksiyonlar iin nemli rnleri de kodlar. Bunun iin her iki eeyde de bulunma zorunluluu vardr. XX-XO mekanizmasnn olduu canllarda ise, Y kromozomu evrimsel geliim srasnda kaybedilmi olup, onun grevini X kromozomu stlenmitir. XO canllar normal, retken erkekleri olutururlar. Bu tip canllarda, erkeklerin toplam kromozom says, diilerinkinin bir eksiidir. Sra Sizde 2 ncelikle kadnn kendi anne ve babasndan gelen X kromozomlarnn renk krl bakmndan nasl olduunu belirleyelim. Normal grmeyi salayan gen R, onun mutant alleli ise r olsun. Renk krl bakmndan annesi normal, babas renk kr olan bir kadn, annesinden salam X, babasndan mutant X kromozomunu alaca iin genotipi XRXr olacaktr. Bu kadnn
Sra Sizde 4 nce erkek ve kadnn kendi anne ve babalarnn genotipleri tahmin edilmelidir. Erkein babas normal sal olduuna gre, genotipi dddir. Erkein annesi de normal olduuna gre, genotipi Dd ya da dd olabilir. Ancak erkek dazlak olduuna gre annesinden D geni almtr. Yani erkein annesi Dd (normal) ve kendisi Dd (dazlak)tr. Kadnn annesi dazlak (DD) ve kendisi normal olduuna gre genotipi Dd dir. Bu erkek ve
131

kadnn sahip olabilecekleri ocuklar dazlaklk bakmndan emada deerlendirelim. Ayala, F. J. ve Kiger Jr., J. A. (1984). Modern Genetics (Second Edition). Menlo Park: The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Brown, T. A. (1992). Genetics, a molecular approach (Second edition). London: Chapman & Hall. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991) Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi. Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Nussbaum RL, McInnes RR ve Willard HF. (2005). Tbbi Genetik (Thompson& Thompson evirisi). Edt: Nussbaum RL. eviren E. Tunbilek. (6. Bask). Ankara: Gne Kitapevi.
Grld gibi bu iftin 3/4 orannda normal sal kz ve yine 3/4 orannda dazlak erkek ocuklarna sahip olma olaslklar vardr. Sra Sizde 5
Fenotip dii atann genotipine (s+s) bal olduu iin F3 dllerinin hepsi saa kvrml kabua (dekstral) sahip olacaklardr.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Nkleik asitler olan DNA ve RNAnn yapsn aklayabilecek ve aralarndaki farklar sralayabilecek, DNAda bulunan genetik bilginin kuaklar boyu devamlln salayan replikasyon mekanizmasn anlatabilecek, Genetik bilginin hcre iindeki ilevsel rnlere evrilme mekanizmalar olan transkripsiyon ve translasyonu aklayabileceksiniz.
GENETK
Anahtar Kavramlar
Nkleik asitler DNA RNA Replikasyon Genetik kod evrim Transkripsiyon Translasyon
erik Haritas
GR NKLEK ASTLERN YAPISI VE LEVLER GENETK BLGNN DEVAMLILII: DNA SENTEZ GENETK BLGNN EVRM: RNA VE PROTEN SENTEZ
Genetik
Genetik Maddenin Yaps ve levleri
Genetik Maddenin Yaps ve levleri

GR
Kaltm mekanizmasnn temelini, kromozomlarda bulunan genler ve onlarn ierdii genetik bilgi oluturur. Kromozomlar daha nceki nitelerde anlatld gibi proteinler ve nkleik asitlerden meydana gelir. Birbirine balanm amino asit birimlerinden oluan proteinler, nkleik asitlerin yaplanmasnda ve ilevinde eitli roller stlenirler. Nkleik asitler ise bir organizmann nasl olacann bilgisini tayan ve tm karakterlerinin aktarlmasndan sorumlu olan genetik maddedir. Deoksiribonkleik asit (DNA) ve ribonkleik asit (RNA) olarak iki eidi olan nkleik asitlerin yaps ve ilevleri, gelien molekler biyolojik tekniklerle nemli derecede aydnlatlmtr. Baz basit organizmalarda genetik madde RNA olmasna ramen, DNA evrensel genetik maddedir. Bu nitede, genetik maddenin yaps, genlerin ifrelenmesi ve bu ifrenin ilevsel rnler halinde ifade edilebilmesi iin gerekleen evrim mekanizmas anlatlacaktr.
NKLEK ASTLERN YAPISI VE LEVLER Nkleik Asitlerin Yap Talar

Nkleik asitler nkleotit ad verilen kk yap talarnn (monomerler) birbirine kimyasal olarak balanmasyla meydana gelen uzun zincirlerdir (polimer). Bir nkleotit kimyasal olarak; Azotlu bir baz (prin ya da pirimidin bazlar), Be karbonlu bir eker (DNAda deoksiriboz ve RNAda riboz) ve Bir fosfat grubundan meydana gelir. erdikleri ekerin zelliinden dolay DNAdaki nkleotitler genel olarak deoksinkleotit ve RNAdakiler ribonkleotit olarak adlandrlr. Nkleik asitlerin yapsnda bulunan bazlar, prin ve pirimidin olmak zere iki farkl yapda bulunur ve toplam 5 eittir. Prin bazlar adenin (A) ve guanin, (G), pirimidin bazlar sitozin (C), timin (T) ve urasil (U)dir. Adenin, guanin ve sitozin hem DNA hem de RNA yapsnda yer alrken, timin yalnzca DNAda ve urasil ise yalnzca RNAda bulunur (ekil 7.1). Nkleotitler ierdikleri baz eidine ve fosfat saysna gre isimlendirilirler. rnein; adenin baz ieren fosfatl nkleotit adenosin trifosfat (ATP), iki fosfat ieren ise adenosin difosfat (ADP) olarak isimlendirilir. GTP guanosin trifosfat ve GDP ise guanosin difosfat olarak ifade edilir. Nkleotitler ise fosfodiester ad verilen kimyasal balar ile birbirine balanarak uzun polimerleri
Nkleotit, azotlu bir baz, be karbonlu bir eker ve bir fosfat grubundan oluan nkleik asitlerin en kk yap tadr.
Nkleik asitlerin yapsnda bulunan prin bazlar adenin (A) ve guanin, (G), pirimidin bazlar ise sitozin (C), timin (T) ve urasil (U)dir. Fosfodiester ba, nkleik asitleri oluturmak zere iki nkleotiti birletiren kimyasal badr.
134
Genetik
meydana getirir. Nkleotitlerin eker-fosfat ksmlar meydana gelen polimerlere uzun bir omurga oluturur. Bu omurga RNA zincirinde tek olarak (ekil 7.1A) bulunurken, DNA moleklnde da doru iki tane bulunur (ekil 7.1B).
ekil 7.1 Nkleik asitlerde bulunan bazlar ve balanma ekilleri. (A) Tek iplik RNAda drt baz birbirlerine fosfodiester balaryla yan yana birleir ve eker-fosfat omurgasn olutururlar. (B) ift iplik DNAda fosfodiester balaryla balanan bazlar, molekln i tarafnda hidrojen balar ile birleirler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Bir su dipolne hidrojen ile dier bir dipole ait elememi elektron ifti arasndaki D K ait KAT elektrostatik etkileim hidrojen ban oluturur. Nkleotitlerin hcrelerdeki en nemli ilevleri nkleik asitlerin yap talarn oluturmaktr. Bunun yan sra baz nkleotitler, ATP ve GTP hcrede meydana gelen biyokimyasal tepkimeler iin gerekli olan enerjiyi tarlar. Enerji, nkleotitleAMALARIMIZ rin eker nitelerine bal olarak bir, iki veya fosfat grubu sayesinde kimyasal ba enerjisi olarak tanr ve fosfat gruplarnn hidrolizi ile aa kan yksek ba enerjisi eitli molekllerin sentezinde kullanlr. K biyokimyasal T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DNA Moleklnn Yapsal zellikleri

TELEVZYON
NTERNET
DNA moleklnn hcre iindeki molekl yaps ilk kez 1953 ylnda Watson ve TELEVZYON Crick tarafndan gsterilmitir. Watson ve Crick modeline gre DNA moleklnn zellikleri (ekil 7.2): 1. ift-sarmal yapdadr. 2 nm apnda olan iki iplik arasnda merdiven eklin N T E R N E T bazlar bulunur ve telefon kablosu gibi saa dnml sarmal de sralanm yapar. 2. ki iplik birbirine zt polaritede birleir, yani antiparaleldir. Biri 5' 3' ynnde uzanrken dieri 3' 5' ynne uzanr.
7. nite - Genetik Maddenin Yaps ve levleri
135
3. Merdiven yapnn kenarlarnda, nkleotitler fosfodiester balar ile ardk olarak birbirlerine balanrlar. 4. ksmda, karlkl olarak birbirine hidrojen (H) balar ile balanm olan tamamlayc bazlar yer alr. Bazlarn konumlar sarmal eksenine 90 a yapacak ekildedir. A-T baz ifti arasnda daima iki hidrojen ba ve G-C baz iftleri arasnda ise daima hidrojen ba vardr. 5. Bazlarn yerleimi, DNA sarmalnn yapsnda birbirini takip eden byk ve kk oluklarn olumasna neden olur. Sarmaln her 360lik dnnde 10.4 baz bulunur ve bu uzunluk 3.4 nmdir. DNAnn nkleotitleri arasndaki hidrojen balar, fosfodiester balar kadar kuvvetli olmad iin kimyasal ve enzimatik etkiler sonucu kolaylkla koparlar. Bu ekilde DNA ipliklerinin birbirinden ayrlmasna DNAnn denatrasyonu ad verilir. zellikle DNAnn kendini kopyalamas ve evrimi iin denatre olmas gerekir. Guanin ve sitozin arasnda hidrojen ba bulunduundan yksek miktarda guanin ve sitozin ieren DNA, adenin ve timin bakmndan zengin DNAya gre daha zor denatre olur. Denatrasyon koullarnda birbirinden ayrlan DNA ift zinciri, koullar normal hale getirildiinde tekrar ift-sarmal yapsna geri dner ve bu olaya renatrasyon denir. DNA ift-sarmal yapsnn ekli nasl salanr? Tartnz.
SIRA SZDE
DNA ipliklerinin birbirinden ayrlmasna DNAnn denatrasyonu, tekrar iftsarmal yapsna geri dnmesine ise renatrasyonu denir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ekilD7.2 NELM Hcre iindeki iftsarmal DNAnn S O R U ematik kimyasal yaps.

DKKAT
DKKAT
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
DNAnn yaps ile ilgili arpc bulgulardan biri 1950 ylnda Erwin Chargaff tarafndan kefedilmitir. DNAnn yapsnda yer alan drt eit baz incelendiinde, adenin miktarnn timine, guanin miktarnn da sitozine daima olduu bulun Neit TERN ET mutur. Chargaff Kural ad verilen bu kurala gre herhangi bir organizmann ift-iplikli DNAsnda adeninin timine ya da guaninin sitozine oran daima 1e eittir (A/T = 1 ve G/C = 1).
RNA Moleklnn DNAdan Farkl zellikleri ve eitleri

DNAya yapsal olarak ok benzerlik gstermesine ramen RNA moleklnn baz farkl yapsal zellikleri vardr (ekil 7.3). Bu zellikler srasyla;
... ... ... ... ... ...
... ...
SIRA SZDE
... ...
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Chargaff Kural, ift-iplikli DNA moleklnde bulunan adeninlerin timine da N T Eya RN ET guaninlerin sitozine oran daima 1e eittir (A/T = 1 ve G/C = 1).
136
Genetik
1. eker olarak riboz bulunmas, 2. Pirimidin bazlarndan timin yerine urasil iermesi, 3. Genellikle tek iplik olarak bulunmas, fakat iplik iinde baz blgelerde meydana gelen baz elemesi sonucu ift iplikli yap oluturmas, 4. Prin ve pirimidin baz miktarlarnn birbirine eit olmamasdr.
ekil 7.3 RNA moleklnn boyutlu yaps. Zincir iindeki birbirine tamamlayc olan bazlar H-balar ile ift iplikli yap olutururlar (Alberts vd., 1989).
Ribozomlar, ok sayda proteinler ve ksa RNA molekllerinin birlikte organize olarak meydana getirdikleri protein sentez makineleridir.
Aminoasitler, peptit ba ile birbirlerine eklenerek byk polipeptit zincirlerini meydana getiren proteinlerin yaptalardr.
Hcrede ilevlerine gre eitli RNA moleklleri bulunur. Bunlar: Kromozomal RNA: Baz virs gibi kk canllarn genomu olarak RNA bulunur ve genetik bilgiyi tar. Haberci (messenger) RNA (mRNA): Genetik bilgiyi DNAdan proteinlere tayan tek iplik yapsndaki arac molekllerdir. Ribozomal RNA (rRNA): rRNAlar proteinlerle birlikte organize olarak sitoplazmada protein sentezinin gerekletii ribozomlarn yapsnda yer alrlar. Ribozomlarda gerekleen protein sentezi srasnda hem yapsal hem de ilevsel rollere sahiptirler. Tayc (transfer) RNA (tRNA): Polipeptit sentezi iin gerekli olan aminoasitleri ribozomlara tarlar. Her hcrede protein sentezine katlan 20 aminoasidin her biri iin en az bir zgl tRNA bulunur. tRNAlarn birok ortak zellii vardr. Tek iplik olarak sentezlenen tRNAlar, birbirini tamamlayc olan bazlarn elemesiyle ayr blgede gvde-ilmik eklinde katlanmalar yaparlar. Bu katlanmalar sonucunda yonca yapra eklinde boyutlu kendi zel yapsna sahip olurlar. lmiklerden bir tanesinde, mRNA molekllerindeki kodonlara karlk gelen ve tamamlayc olan antikodon blgesi bulunur (ekil 7.4). tRNA ipliinin 5' ve 3' ularnn bulunduu ak kolunda ise genetik ifreye uygun olan aminoasidin baland bir alc kol vardr. Bu kolun 3' u ksm zgl bir baz dizisi (CCA) ile sonlanr. Antikodon kolu tRNA moleklnn aminoasitlere kar zglln belirler. Bu sayede tRNAlar mRNA zerinde yer alan l baz dizilerini tanyarak, buna karlk gelen aminoasidi protein sentez yerine tarlar.
137
ekil 7.4 Bir tRNA moleklnn yonca yapra eklindeki yaps (Becker, 1986dan uyarland).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Polipeptit, aminoasitlerin eklenmesiyle yeni sentezlenen dorusal bir zincirdir. SentezDK KAT lendikten sonra zel boyutlu eklini alarak ilevsel olan proteini oluturur. Kk ekirdeksel RNA (snRNA) ve mikroRNA (miRNA): ekirdek ve sitoplazmada bulunan dier RNAlardan ok daha kk molekllerdir. Gelimi AMALARIMIZ organizmalarda, RNAlarn ilenmesi ve genetik kontrol mekanizmalarnda rol alrlar. Proteinler gibi enzim aktivitesine sahip olanlar da vardr. RNA molekllerinde Chargaff Kural neden geerli deildir?
K T A P SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM Bir canlnn nasl olacann bilgisini tayan DNA moleklnn iki nemli ilevi vardr; S O R U Genetik bilginin kuaklar boyu devamn ve NTERNET Hcre iindeki yapsal ve ilevsel molekllere evrimini salamaktr. Genetik bilgi, DNAnn replikasyonu ile kopyalanr ve hcre blnmesi ile DKKA T sonraki kuaklara (gametler aracl ile) aktarlr (ekil 7.5A). Genetik bilginin hcre iindeki yapsal ve ilevsel molekllere evrimi ise DNAnn transkripsiyoSIRA SZDE nu ile (mRNA, rRNA tRNA ve snRNA sentezi) gerekleir (ekil 7.5B). Yani sentezlenen bir RNA molekl DNA zincirindeki bilgileri aynen alm olur. Genetik bilginin hcre iindeki son evrim rnleri rRNA, tRNA ve miRNAlar olmakla birlikAMALARIMIZ te esas olarak mRNAlar aracl ile sentezlenen proteinlerdir. Translasyon denilen bir evrim mekanizmas ile sentezlenen proteinler, yapsal ve ilevsel moleklK T A P ler olup hcrenin ve dolaysyla bir canlnn nasl olacan belirler (ekil 7.5B).
Genetik Maddenin levi
K T A P SIRA SZDE
TELEVZYON
TDELE ZLY O V NE MN
S O R U
NTERNET
Replikasyon DNAnn DKKAT kopyalanarak sentezlenmesi, transkripsiyon DNAnn tad genetik bilginin yeni SIRA SZDE sentezlenen mRNA molekllerine aktarlmas ve translasyon ise RNAdaki genetik bilgiye gre protein AMALARIMIZ sentezlenmesidir.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
138
ekil 7.5 Santral Dogma, DNAnn iki nemli ilevi: (A) Replikasyon ile genetik bilginin gelecek kuaa aktarlmas, (B) transkripsiyon ve translasyon ile genetik bilginin hcrede evrimi.
Genetik
Santral dogma, genetik bilginin kopyalanmas olan replikasyonu, mRNAya transkripsiyonu ve daha sonra mRNAdan proteine translasyonunu kapsayan molekler biyolojik olaylarn tmne denir.
Genetik bilginin DNAdan DNAya replikasyonu, mRNAya transkripsiyonu ve daha sonra mRNAdan proteine translasyonunu kapsayan yaamn temel olaylarnn tmne molekler biyolojinin santral dogmas denir (ekil 7.5). Tm canllarda genetik bilgi santral dogma mekanizmasna bal olarak ak gsterir. Ancak baz virslerde genetik bilgi RNA moleklnde depolanr ve bu tr virslerde santral dogma mekanizmasndan pek sz edilemez.
Genetik Kod
Genetik bilgi kromozomlar zerindeki genlerde kodlanm olarak bulunur. A, G, C ve T bazlarnn sralanmas sonucu oluan bu kod, mRNA moleklnde A, T, C ve U bazlaryla ifade edilir. Genetik kod, mRNA zincirindeki kodon ad verilen l baz dizilerinin bir aminoasidi belirlemesi yoluyla proteinlere evrilir. Kodonlar oluturan nkleotit dizileri daima mRNAnn 5' ucundan 3' ucuna doru okunur. mRNAda toplam drt baz bulunduundan ve her bir kodon nkleotitten meydana geldiinden, toplam 64 deiik kodon bulunabilir (ekil 7.6). Bunlardan tanesi polipeptit sentezini sonlandran kodonlardr (UAG, UGA ve UAA) ve herhangi bir aminoasit iin bilgi tamazlar. Dier 61 kodon ise proteinlerin yapsnda yer alan toplam 20 aminoasidi belirler. Bu amino asitler ksaltmalar ile birlikte unlardr: alanin (ala), arginin (arg), asparagin (asn), aspartik asit (asp), sistein (cys), glutamik asit (glu), glutamin (gln), glisin (gly), histidin (his), izolsin (ile), lsin (leu), lizin (lys), metiyonin (met), fenilalanin (phe), prolin (pro), serin (ser), treonin (thr), triptofan (trp), tirozin (tyr) ve valin (val). Bununla birlikte bir aminoasidi kodlayan birden fazla kodon bulunabilir. Metionin ve triptofan dndaki aminoasitlerin birden fazla kodonu vardr. rnein, arjinin aminoasidine zg 6 deiik kodon bulunur.
Kodon, her bir aminoasidi belirleyen ve mRNA zincirindeki genetik kodu oluturan l baz dizisine denir.
139
ekil 7.6 Genetik kod. Bir mRNA moleklndeki nkleotitlik kodonlar protein sentezinde kullanlan 20 aminoaside evrilir. rnein, GUG ve GAG kodonlar srasyla valin ve glutamik aside evrilir. 64 kodondan tanesi dur kodonudur. Amino asitler ksaltlm adlaryla gsterilmektedir.
GENETK BLGNN DEVAMLILII: DNA SENTEZ

1953te Watson ve Crickin ileri srd gibi, DNA replikasyonu iki ipliin alp ayrlmas ve sonra bir replikasyon atal oluturmasyla balar. Daha sonra her bir atasal iplik kalp olarak kullanlr ve tamamlayc yeni birer iplik sentez edilir. Semi-konservatif ya da yar-tutucu replikasyon denilen bu sentezleme sonucunda biri eski dieri ise yeni sentezlenmi iplikleri ieren iki tane ift-sarmal DNA molekl retilmi olur (ekil 7.7).
ekil 7.7 DNAnn semikonservatif replikasyonunun ematik grnm. Atasal iki ipliin karsna yeni birer iplik sentezlenir ve DNAnn miktar iki katna km olur.
140
SIRA SZDE
Genetik
Replikasyon D N E L aygt M ya da replizom, DNA sentezinin gerekletii srada tm molekllerin S O R U oluturduu karmak sisteme denir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ok sayda enzim grubunun yer ald replikasyonda, hcresel ilev ve denetim mekanizmalar birlikte uyum ierisinde alr. Replikasyonun gerekletii soluturduu karmak sisteme replikasyon aygt ya da rada tm bu D molekllerin NELM replizom denir (ekil 7.8). Replikasyon iin gereken enerjinin tm ise ATPden elde edilir. DNA replikasyonunda rol olan proteinler ksaca unlardr: S O R U 1. Topoizomeraz: DNAda negatif sperkoil sarmaln olumasn kataliz eder. DNAnn negatif sperkoil (sper kvrm) oluturmas replikasyon iin gerekli olup znmesinde nemli bir rol oynar. DNA zinciri boyunD K K DNAnn AT ca sentez devam ederken, ift-sarmaln almasyla replikasyon atal nnde pozitif sperkoil kvrmlar birikir. Bu tr kvrmlar DNA sarmalnn orijiSIRA SZDE nal sarmal ile ayn ynde dnmesi sonucu birikir ve ift-sarmaln geri dnerek almasn zorlatrr. Bu nedenle replikasyon atal oluturulurken bu tr kvrmlar (sperkoiller) yine bir grup topoizomerazlar tarafndan AMALARIMIZ uzaklatrlr. DNAnn sperkoil yaps ile ilgili daha fazla bilgiye Ahmet Yldrm ve arkadalarnn MoK T A P lekler Biyolojiadl kitabndan (2007, Nobel Yayn Datm, s:78) ulaabilirsiniz. 2. DNA zc protein): Bu protein dorudan ift-sarmal DNAya T Ehelikaz L E V Z Y O(DNA N balanarak ipliklerin ayrlmasn ve replikasyon atalnn hareket ynnn 3'den 5'e doru olmasn salar. 3. DNA tek ipliine balanan proteinler: Helikazlar tarafndan oluturulan N T E Rtek N E T ipliklerine skca balanr ve sentez boyunca DNAnn tekrar DNAnn birlemesine engel olurlar. 4. DNA polimerazlar (DP): Be farkl eidinin olduu bilinen DPlardan replikasyondaki grevleri en iyi bilinenler DPI, DPII ve DPIIIdr. DPler ortamda bulunan fosfat ieren deoksinkleotitleri (deoksinkleozit trifosfatlar), 5' 3' ynnde polinkleotit ipliin serbest 3'OH ucuna kovalent SIRA SZDE olarak balarlar. Bunlardan DPIIIn 5' 3' polimeraz aktivitesinin yan sra 3' 5' ekzonkleaz aktivitesi de bulunur. Buna DPIIIn dzeltme aktivitesi Bylece, DPIII doru olmayan bir nkleotidi iplie eklerse, akD denir. NELM si ynde aktivite gstererek ekzonkleaz aktivitesi ile hatal eklenmi olan nkleotidi karr. Daha sonra polimeraz aktivitesi ile tekrar doru olan nkS O R U leotidi balar. Ksacas DNA tamirinde rol alr. Polinkleotit, fosfodiester balaryla birlemesi sonucu oluan ksa nkleD nkleotitlerin KKAT ik asit zincirleridir. DPI ise replikasyon atalnda, DPIII aktivitesini takiben RNA primerlerini uzaklatrr. DPIIIden farkl olarak hem 3' 5' hem de 5' 3' ynnde ekzonkleaz aktivitesi gsterir. Bu enzim RNA primerlerinin serbest bulunan 5 ucunu tanr ve AMALARIMIZ 3' 5'ekzonkleaz aktivitesini kullanarak onlar paralar ve uzaklatrr. Sonra polimeraz aktivitesi ile onlar deoksiribonkleotitlerle deitirir. Ayrca replike olan DNA boyunca DPIII 5' ekzonkleaz ve polimeraz aktivitelerini K T A P takip ederek 3' kullanarak DPIII tarafndan dzeltilmemi hatalar dzeltir. DPII organizma iin yaamsal bir neme sahip deildir. Olmad durumlarda da replikasyon gerekleir. 3' 5' eksonkleaz T E L E V Z Y O N aktivitesi ile zarar grm DNAnn tamirinde grev alr. 5. DNA ligaz: Bir DNA ipliinde birbirine bal olmayan komu iki nkleotit arasnda fosfodiester balarn oluturur. DNA replikasyonunda son olarak RNA primerlerinin uzaklatrlmasyla meydana gelen tek iplik halindeki deNTERNET oksiribonkleotitleri birbirine balayarak DNA ipliini meydana getirir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
141
RNA primerleri, DPn DNA sentezini yapabilmesi iin replikasyonun balangc olarak sentezlenen kk RNA moleklleridir.
6. Primaz: Bir RNA polimeraz enzimidir. DPn sentez yapabilmesi iin gerekli olan kk RNA molekllerini (RNA primerleri) sentezler. Primaz, tek iplikli kalp DNAya tamamlayc olan 5' 3' ynnde RNA sentezini balatabilen bir enzimdir.
DNA Replikasyonu
DNA replikasyonu en iyi ekilde prokaryotik bir organizma olan E. colide allmtr. Replikasyonun balayabilmesi iin DNAya nce topoizomerazlar tarafndan ters ynde negatif sperkoil (sola dnml) yap kazandrlr. Daha sonra helikazlarn balanmasyla replikasyon balama noktas ya da replikasyon orijini ad verilen belirli nkleotit dizilerinden ift iplik alr ve replikasyon atal meydana gelir (ekil 7.8A). Replikasyon atalnda, alan tek ipliklere hemen DNA balayc proteinler balanr. Bylece alm sarmal yapnn tekrar ift-sarmal oluturmas nlenir. Bunun yan sra, bu proteinler tek iplik DNAy nkleazlarn paralama etkisinden de korurlar. Artk replikasyon atal olumu ve iplikler DPlarn sentezi yapabilmesi iin hazr hale gelmitir.
Nkleazlar, nkleik asitleri fosfodiester balarndan keserek nkleotitleri zincirinden koparan ve sonu olarak zinciri paralayan enzimlerdir.
ekil 7.8
DNA replikasyon aygt. Replikasyon atalnda atasal ipliklere tamamlayc olan yeni iki DNA ipliinin sentezlenmesi ve sentezde grevli proteinler. (A) Replikasyon atalnn olumas ve sentezin balamas, (B) Okazaki paralar ile sentezin devam etmesi, (C) Ligaz enzimi ile paralarn birletirilmesi ve zincirin uzamas.
142
Genetik
SIRA SZDE
DNA ift ipliinin replikasyon esnasnda almasndan kaynaklanan sperkoiller nasl giSIRA SZDE derilir? Tartnz.
D N E L M ancak var olan bir ipliin serbest 3'OH grubuna deoksiriboDNA polimerazlar nkleotitleri ekleyebilirler. Yeni bir DNA ipliinin sentezini dorudan balatabilen hibir DNA polimeraz yoktur. Bundan dolay, primaz enziminin RNA primeri senS O R U tezlemesiyle replikasyon balar. Bylece, alan iki atasal iplikten 3' 5' olann karsna ilk olarak bir primer sentezlenir. Daha sonra DPIII, deoksiribonkleotit DKKAT trifosfatlar (dATP, dTTP, dCTP, dGTP) 5' 3' ynnde bu primerin devam olarak ekler ve replikasyon srekli olarak devam eder. DNA polimeraz enzimleri kaSIRA SZDE lp DNAdaki baz dizilimlerini yalnzca 3' 5' ynnde okuma yeteneine sahiptir. Buna bal olarak da sentezlenen yeni DNA iplii 5' 3' ynnde ilerler. Yukarda anlatld gibi DNA ift-sarmaln bir iplii sentezlenirken, dier iplik AMALARIMIZ 5' 3' ynnde olduundan, bunu tamamlayc iplik, replikasyon atalnn aksi ynnde sentezlenir. Atasal DNAnn bu iplii 3' 5'ynnde okunarak, tamamlayc K yeni 3' ynnde ksa DNA paralar eklinde sentezlenir T iplik A P 5' ve paral zincir olarak ifade edilir (ekil 7.8B). Atasal DNA zerinde 1000 2000 bazifti aralklarla, uzunluklar 100 - 200 nkleotit olan her bir para yine ksa primer senteziyle balar ve DPIIIn deoksiribonkleotitleri eklemesiyle TELEVZYON devam eder. Bu ekilde oluan RNA ve DNAdan ibaret zincirlere okazaki paralar denir. Okazaki paralarnn her biri 5' 3' ynne doru sentez edilmesine ramen ipliin sentezlenmesi 3' 5' ynne dorudur. Nparalarnda TERNET Okazaki yer alan RNA primerleri daha sonra DPIin 3' 5' ekzonkleaz aktivitesi ile uzaklatrlr ve iplikteki boluk yine ayn enzimin 5' 3' polimeraz aktivitesi ile tamamlanr. Yeni DNA iplii uzadka DPI, iplikteki nkleotitlerin doruluunu 3' 5' ekzonkleaz aktivitesi ile kontrol eder. Replikasyon sonunda bu paralar, ligaz enziminin komu nkleotitler arasnda fosfodiester ba oluturmas ile birletirilerek kesiksiz bir DNA iplii meydana getirilir (ekil 7.8C). Replikasyon tamamlandnda, atasal DNA iplikleri kalp olarak kullanldndan meydana gelen yeni iplikler tamamen ana iplikleri tamamlayan yapdadr. Fakat yine de replikasyon srasnda hatalar meydana gelebilir ve farkl nkleotitler iplie eklenebilir. DNA replikasyonunun, canllarn yaamn srdrebilmesi iin doru bir ekilde tamamlanmas yaplan eleme hatalarnn dzeltilmesine baldr. Aksi halde lme neden olan mutasyonlar ortaya kabilir. DNA sentezini yapan DPIII ve II enzimlerinin dzeltici aktiviteleri nkleotitlerin doru sralanp sralanmadn kontrol eder. Yanl eletirilen nkleotitler moleklden uzaklatrlr ve yerine doru olanlar eklenir.
DNELM S O enzimi, R U Primaz replikasyonun balayabilmesi iin gerekli olan ok ksa RNA DKKAT primerlerini sentezler.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Okazaki paralar, 1968 ylnda Reiji Okazaki ve Tsuneko Okazaki tarafndan kefedilen, DNA NTERNE T replikasyonunun 3 5 ynndeki atasal kol zerinde sentezlenen RNA ve DNAdan ibaret ksa molekllerdir.
karyotlarda DNA Replikasyonu

karyotik hcrelerdeki DNA replikasyonu hcre dngsnn S faznda gerekleir. Prokaryotlardakine ok benzemesine ramen daha karmak bir mekanizmayla olur. ncelikle sentezin balayabilmesi iin kromozomun nkleozomal yapsnn (Bkn: nite 2) bozulmas ve DNA ift-sarmalnn serbest kalmas gerekir. Bu nedenle, yeni okazaki paralar prokaryotik hcrelerden farkl olarak daha ksa aralklarla sentezlenir. Kromatin yapdan dolay, replikasyonla DNAnn miktar iki katna karken nkleozomlarn yapsnda bulunan histon proteinlerin miktar da iki katna kar. Replikasyon tamamlandka yeni ve eski iplikler tekrar histon proteinlerle nkleozomlar halinde organize olurlar.
143
karyotlarda, en az 15 eit DNA polimeraz kefedilmi olup, en ok allm olanlar DP (alfa), (beta), (gamma), (delta) ve (epsilon)dur. Bunlardan , , ve ekirdekte ise mitokondride bulunur. ekirdekteki DNAnn replikasyonu iin ve polimerazn her ikisi birden gereklidir. DP bakterilerdeki primaz ve DPIIIe benzer. nce primer sentezler ve sonra bu primeri deoksiribonkleotitleri ekleyerek uzatr. Yaklak 20 nkleotit sonra uzama reaksiyonunu, srekli iplikte DP, paral iplikte DP devralr. DP ise bakterilerdeki DPIe benzer. Yeni sentezlenen DNA ipliinden primerleri karp bu ipliin onarmn yapar. DP ise mitokondri ve kloroplast gibi organellerde DNA sentezini ve tamirini yapar.
Prokaryotik ve karyotik Hcrelerde Replikon

Replikasyon, kromozomlarda orijin denilen zel bir blgeden balar ve iki yne doru oluan replikasyon atal ile sonlanma noktalarna kadar devam eder. Bir orijin ve iki sonlanma noktasnn kontrol altnda bulunan kromozom segmentlerine replikon denir. Prokaryotlarn tek halkasal kromozomu, replikasyona bir orijin blgesinden balar ve bir replikon olarak tamamlar (ekil 7.9A). karyotik hcrelerde ise ok sayda bulunan dorusal kromozomlarn replikasyonu, prokaryotlarn aksine binlerce farkl orijinden ayn anda balar ve iki yne doru devam eder. Yani ok sayda replikon bulunur (ekil 7.9B). Bylece ok daha uzun olan karyotik genomunun kopyalanmas ksa srede tamamlanr.
Replikon, bir orijin ve iki sonlanma noktasnn kontrol altnda bulunan kromozomdaki replikasyon blgelerine denir.
ekil 7.9 Prokaryotik ve karyotik hcrelerin DNA sentezinde replikon saylar. (A) Genomunda bir halkasal DNA molekl bulunan E. colide tek replikon, (B) Dorusal DNA molekllerinin bulunduu gelimi canllarda ok saydaki replikonlar.
144
Genetik
GENETK BLGNN EVRM: RNA VE PROTEN SENTEZ

Ekzon genlerin genetik kod tayan, intron ise kod tamayan blgeleridir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNA moleklnn ikinci nemli ilevi, genlerde depolad bilgilerin hcre iinde ifade edilebilmesi iin genetik kodun evrilmesidir. Bunu, tad bilgiyi ilk nce arac molekller olan RNAya ve RNAdan da proteinlere aktarmasyla gerekletirir. Gen blgesindeki DNA ipliklerinden bir tanesi kalp olarak kullanlr ve genetik bilgi transkripsiyon ile mRNAya kopyalanr. Genetik bilginin evriminde, prokaryotik ve karyotik hcreler arasnda yapsal farkllklara dayanan baz farkllklar vardr. Bunlar; Genetik madde olan DNAnn hcre iindeki yeri ve Genlerin yapsdr. Prokaryotik hcrelerde genetik madde zarla evrili bir ekirdek iinde olmadndan RNA ve protein sentezi sitoplazmada ayn anda olur. Yani transkripsiyon ile translasyon birlemitir. karyotik hcrelerde ise ekirdekte sentezlenen mRNA, sitoplazmaya aktarlr ve orada protein sentezine katlr. Prokaryotik genomun neredeyse tamam bilgi tayan genlerden meydana gelir ve ilevsel olarak birbiriyle SIRA SZDE ilgili genler bir arada bulunur. Byle gen topluluklar tek bir mRNA olarak sentezlenir. Ancak, karyotik genomun ya da genin tamam genetik kod tamaz. Genler, genetik ekzon blgeleri ile ekzonlar arasnda genetik kod tamaD kod N Etayan LM yan intron blgelerinden meydana gelirler. Bu yapsal farkllktan dolay karyotik hcrelerde yeni sentezlenen bir mRNA, daha sonra anlatlaca gibi baz deiS O R U imler geirdikten sonra protein sentezi iin sitoplazmaya geer. Genetik bilginin evriminde, prokaryotik ve karyotik hcreler arasnda yapsal farkllkDKK AT larla ilgili daha fazla bilgi ve ekillere A.N. Bozcukun Genetik adl kitabndan (Palme Yaynclk, 2005, s: 326-336) ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Prokaryotik Hcrelerde Transkripsiyon

RNA polimeraz, DNA zinciri AMALARIMIZ zerinde bulunan promotor blgesine balanarak transkripsiyon balatan ve RNA yapan enzimdir. K sentezi T A P Promotor blge, transkripsiyona urayacak gen blgesinin balang dizisidir.
TELEVZYON
NTERNET
E. colide transkripsiyon, balama, uzama ve sonlanma olmak zere evrede gerAMALARIMIZ ekleir (ekil 7.10). Balama evresi: Transkripsiyonun balamas ve RNA moleklnn 5' 3' yK T A P polimeraz tarafndan gerekletirilir. RNA polimerazn DNA nndeki sentezi RNA zinciri zerinde bulunan promotor ad verilen zel bir nkleotit dizisine balanmas ile transkripsiyon balatlr (ekil 7.10A). Be alt niteden oluan RNA poli3' aktivitesinden sorumlu drt alt nitesi (2, ve ) enmerazn 5' TELEV Zpolimeraz YON zimin ekirdeini oluturur. Promotor blgeyi tanyan (sigma) alt nitenin enzim ekirdei ile birlemesi sonucunda da aktif holoenzim meydana gelir. Holoenzimin ierdii sigma faktr, RNA polimerazn DNAdaki promotor blgeyi tanyp NTERNET balanmasn salar. Enzimin yapsndaki dier alt nitelerin ileviyle DNA ift-iplii ayrlr ve ilk ribonukleotitlerin eklenmesiyle hemen sigma faktr holoenzimden ayrlr. Sentezin devam iin bu ayrlma gereklidir.
145
ekil 7.10
Prokaryotik hcrede RNA sentezi. Transkripsiyonun (A) Balama ve (B) uzama evreleri.
DNA polimeraz ve RNA polimeraz enzimlerinin aktivasyonlar bakmndan farkllklar neSIRA SZDE lerdir?
DNE LM Uzama evresi: RNA polimeraz enzimi DNA boyunca ilerlerken transkripsiyon kabarc meydana gelir. RNA polimeraz enzimi ribonkleozit trifosfatlar (rATP, rGTP, rCTP ve rTTP) kullanarak RNAnn sentezini ve zincirin uzamasn S O R U salar (ekil 10B). RNA polimerazn hareketi ile DNA ift-sarmal zerinde oluan pozitif ve negatif sperkoiller ise yine farkl topoizomerazlar tarafndan giderilir. DKKAT Sonlanma evresi: DNA zerindeki iki blge RNA sentezinin sonlanmas iin sinyal oluturur. Sonlanma sinyalini oluturan bu blgeler: SIRA SZDEedilen RNA 1- G ve C bakmndan zengin palindromik zincirler. Transkripte moleklnde bu blgeler birbirini tamamlayan zelliktedir ve salam bir gvde-ilmik yap oluturur (ekil 7.11). Bu yapnn olumas RNA polimeraz enziminin haAMALARIMIZ reketini kstlar hatta ksa sreli olarak enzimin durmasna neden olur. 2- ok saydaki A nkleotitlerinin bulunduu zincir. Sentezlenen RNA moleklnn oluturduu gvde-ilmik yapsn bir dizi U nkleotiti izler. bazlar kalp K T U A P DNAdaki A bazlar ile iki H-ba yaparak eleir. A-U elemeleri zayftr ve oluan gvde-ilmik yapnn devamnda RNAnn kolayca DNAdan ayrlmasna katkda bulunur. Bu iki yapnn olumasyla RNA, RNA polimeraz ve DNA birbirlerinTELEVZYON den ayrlr ve transkripsiyon sonlanr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Palindromik zincirler, iftsarmal DNAda ayn ynde okunduunda her iki sarmal yapda da ayn baz dizisini AMALARIMIZ veren blgelerdir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
146
ekil 7.11 Transkripsiyonda sonlanma sinyali oluturan iki yap olan gvde-ilmik ile poli-U kuyruunun olumas (Turner vd., 2004).
Genetik
karyotik Hcrelerde Transkripsiyon

Transkripsiyon faktrleri, promotor blgeden farkl blgelere balanarak RNA polimerazn promotora balanmasn salarlar. RNA polimeraz I rRNA genlerinin, RNA polimeraz II mRNAlar ile baz snRNAlarn ve RNA polimeraz III ise tRNA, 5S rRNA ve baz snRNAlarn sentezinden sorumludur. Hzlandrc elementler, RNA polimeraz enziminin transkripsiyona balama hzn arttrarak karyotik genlerin transkripsiyon seviyesinin dzenlenmesini kontrol eden DNA dizileridir
karyotik hcrelerde meydana gelen transkripsiyon prokaryotiklere kyasla ok daha karmaktr. RNA sentezinin balamas iin RNA polimeraz enziminin yan sra baz transkripsiyon faktrlerine (TF) ihtiya duyulur. TFler RNA polimerazn baland promotor blgesinden farkl olarak yakn ya da uzak bir blgeye balanabilirler ve RNA polimerazn promotora balanma seviyesini artrrlar. karyotik hcrelerin ekirdeinde tip RNA polimeraz enzimi bulunur. Bunlar: RNA polimeraz I. rRNAy kodlayan zel genlerin transkripsiyonundan sorumludur. RNA polimeraz II. mRNAlarn ve baz kk ekirdek RNAlarn (snRNA) transkripsiyonundan sorumludur. RNA polimeraz III. tRNAlarn, 5S rRNAnn ve baz snRNAlarn sentezinden sorumludur. karyotlarda, RNA polimeraz enziminin transkripsiyona balama hzn arttran ve transkripsiyon seviyesini kontrol eden hzlandrc elementler ad verilen DNA dizileri vardr. Hzlandrc elementler, zgl TFlerin balanmasyla, promotora balanan genel TFlerin aktivitesini ve dolaysyla da RNA polimerazn transkripsiyon hzn arttrrlar. Hzlandrc elementler, promotor blgeye ok ya-
147
kn bir mesafede olabildii gibi ok uzak bir mesafede, balama noktasnn sanda ya da solunda ve hatta bir intron blgesi iinde bulunabilir. Hcrelerde farkl TFlerin bulunmas, farkl hzlandrc elementleri aktive eder ve bunun sonucu olarak farkl genlerin transkripsiyonu gerekleir. Bundan dolay, gelimi organizmalardaki hcre fakllamasnn temel nedeni bu mekanizma ile farkl gen setlerinin aktivasyonudur.
SIRA SZDE Prokaryot ve karyot transkripsiyonu arasndaki farklar nelerdir? Tartnz.
SIRA SZDE
ncl-RNA Molekllerinin Transkripsiyon Sonras Deiimi
Hcre ekirdeinde yeni sentezlenen RNAlara (mRNA, rRNA ve tRNA) ncl-RNA denir. ncl-RNAlar baz yapsal deiimler geirdikten sonra ilevsel RNAlar olaS O R U olan ncl rak sitoplazmaya transfer edilirler. zellikle protein sentezine katlacak mRNAlar, genlerdeki intron blgeleri de ierdikleri iin nemli deiikliklere urarlar (ekil 7.12). nce mRNA moleklnn 5' ucu, 7-metil guanozin D K K A T denilen bir molekln eklenmesi ile kapatlr. Oluan bu yap mRNA moleklnn ribozomlar tarafndan tannmasn salar. Ayn zamanda mRNAnn nkleazlar tarafndan SIRA SZDE paralanmasn nler. 3' ucuna ise ok sayda (20 ila 250) A nkleotiti eklenmesiyle bir poli-A kuyruu oluur. Poli-A kuyruunun mRNAy yine nkleazlardan koruduu ve sitoplazmaya tanmasnda etkili olduu dnlmektedir. AMALARIMIZ mRNAnn ilenmesindeki son basamak ise protein kodlamayan blgeler olan intronlarn uzaklatrlmasdr. Bu ekilde protein kodlayan ekzon blgeler birletirilerek olgun mRNA moleklleri meydana gelir. Sonunda geriye 50-100 uzunluK nkleotit T A P unda ilevsel bir mRNA kalr.
TELEVZYON
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ekil 7.12
NTERNET
karyotik hcrelerde nclmRNA moleklnn NTERNET transkripsiyon sonras ilenmesi.
TELEVZYON
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Genetik
148
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
tRNA moleklleri de uzun ncl molekller olarak sentezlenir ve sonra eitli enzimlerin etkisi ile belli yerlerinden baz blgeleri kesilerek uzaklatrlr. ByleAMALARIMIZ ce daha ksalan molekl kendine zg son yapsal eklini alarak ilevsel hale gelir. Bunun dnda transkripsiyon sonrasnda ncl tRNA moleklnn 3' ucuna bir CCA dizisi K eklenir. Bu dizi amino asitlerin baland zel blgedir. Ayrca tRNA T A P molekllerindeki nemli bir zellik, bunlarn kimyasal deiiklie uram baz bazlar iermesidir. DNAdan transkripte edilen ncl rRNAlar da byk molekller olarak sentezlenir (45S). Daha sonra kesilip ilenmeleri ile prokaryotik hcreTELEVZYON lerde 23S, 16S ve 5S rRNAlar, karyotik hcrelerde ise 28S, 18S ve 5.8S rRNAlar olarak paralara ayrldktan sonra ilevsel hale gelirler. Transkripsiyon ilgili detayl grnt ve bilgilere http://www.cbs.dtu.dk/staff/dave/ro N T Eile RNE T anoke/genetics980320f.htm adresinden ulaabilirsiniz.
NTERNET
PROTEN SENTEZ (TRANSLASYON)

GTP (guanosintrifosfat), fosfat ieren bir nkleotit olup guanosindifosfatn (GMP) fosforilasyonu ile meydana gelir.
Aminoail-tRNA, aminoailtRNA sentetaz enzimi ile bir aminoasit balanm olan tRNA molekldr.
mRNAya aktarlan genetik bilgi sitoplazmada translasyon ile polipeptit zincirlerini oluturan aminoasit dizilerine evrilir. Translasyon sonucunda sentezlenen ve genetik bilginin birebir evrimi olan proteinler, canllk ile ilgili ilevlere sahip en nemli molekllerdir. Bir protein sentezinde olmas gereken molekller unlardr; 1. Genetik bilgiyi tayan bir mRNA molekl, 2. Amino asitleri tayacak olan tRNA moleklleri, 3. eitli protein faktrler, 4. Ribozomlar ve 5. Enerji iin GTP moleklleridir. Prokaryotik hcrelerin mRNAlar bir veya birka polipeptit zincirini kodlayabilme zelliine sahiptir ve polisistronik olarak adlandrlr. Polisistronik bir mRNAnn sentezi devam ederken, farkl balama noktalarndan proteinler sentezlenmeye balar. karyotik mRNAlarnn byk bir ounluu ise monosistroniktir, yani yalnzca bir polipeptit zinciri iin genetik kodu tarlar. Transkripsiyon sonras deiimden sonra ribozomlara balanrlar. mRNAlarn hepsinde ilk baz metionin aminoasidi iin olan AUG kodonudur. Bundan dolay protein sentezi daima AUG balama kodonuna metionin-tRNAnn balanmasyla balar. Protein sentezi balamadan nce sitoplazmada serbest bulunan aminoasitlerin sentezin yaplaca ribozomlara getirilmesi gerekir. Bunun iin her bir aminoasit, aminoail-tRNA sentetaz enziminin aktivitesi ile kendi zgl tRNA moleklne balanr ve bu molekle aminoail-tRNA denir. Birden fazla kodon ile belirlenen her aminoasite zg tek tRNA vardr, yani byle tRNAlar birden fazla kodonu tanyabilir. Bu nedenle 20 aminoasidi kodlayan 61 kodon daha az saydaki tRNA tarafndan tannr. mRNA zerindeki kodonlar tRNA tarafndan nasl tannr? Tartnz. SIRA SZDE Ribozomlar, ok sayda protein ve ksa rRNA molekllerinin birlikte organize D N Egetirdikleri LM olarak meydana protein sentez makineleridir. Ribozomlarn byklkleri S (Svedberg) birimi ile ifade edilir. Canllarda fonksiyonel bir ribozom, bir byk ve bir kk olmak zere iki alt niteden oluur. Prokaryotlarn ribozomu 70S S O R U byklkte olup 50S byk alt nite ile 30S kk alt niteden ibarettir. karyotlarn ribozomlar ise 80S byklkte olup 60S byk ve 40S kk alt niteye saD K K A T ierdii rRNA ve protein zellikleri karlatrmal olarak Tablo hiptir. Ribozomlarn 7.1de verilmektedir. rRNAlar, mRNA ve tRNAnn ribozomal dzenleme iinde yer almalarndaSIRA ve aminoasitler arasnda peptit ba yapmnda grev alrlar. SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM
Svedberg (S) birimi, molekl byklnn dolayl olarak S O R U lmnde kullanlan, bir partikln ultrasantrifjdeki kme oran (sedimantasyon) DKKAT katsaysdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
149
Tablo 7.1 Prokaryotik ve karyotik hcrelerde ribozomlarn byklkleri ve yaplarnda bulunan rRNAlarn ve zgl proteinlerin zellikleri.
Prokaryotik Ribozom Byklk Alt nitelerin bykl rRNA eitleri ve byklkleri Protein says 50S 5S, 23S 34 70S
karyotik Ribozom 80S 30S 16S 21 60S 5S, 28S, 5.8S 49 40S 18S 33
Protein Sentezinin Safhalar

Protein sentezi, sitoplazmada ayr olarak bulunan ribozomal alt niteleri, mRNA ve tRNA molekllerinin eitli protein faktrler yardmyla bir araya getirilmesiyle gerekleir. Bu yaplarn bir araya gelmesi ve ilevsel bir ribozomun olumas aama aama gerekleir. Tm bu ilerin yaplabilmesi iin gerekli olan enerji ise GTP moleklnden salanr. Protein sentezi balama, uzama ve sonlanma olmak zere evrede meydana gelir. Balama evresi: Prokaryotlarda, protein sentezinin balayabilmesi iin balama faktrleri denilen (IF-1, IF-2 ve IF-3) farkl proteine gerek vardr. Bu proteinler, alt nitelerin bir araya gelmesi, enerji iin gerekli GTPnin komplekse balanmas ve metionin-tRNAnn tanmasn salarlar. Balama faktrleri nce ribozomun 30S alt nitesine balanrlar. Daha sonra ribozoma N-formil-metionin-tRNAnn (fSIRA SZDE Met-tRNA) ve mRNAnn gelmesini salarlar. tRNAnn antikodo nu ile mRNAdaki AUG kodonu karlanca salam bir yap oluur. Bu yapya ribozomun 50S alt niteside birleerek tam bir ribozom yaplandrlr (ekil 7.13). ekilde 70S riD Bu NE LM bozom nitesinin oluturulmas ile GTPden bir fosfat grubu ayrlr. Kodon ve antikodon birbirine antiparalel olarak balanr. mRNA nkleotit dizisi 5' 3' ynnS O R U de okunurken buna karlk gelen antikodon ise 3' 5' ynndedir.
DKKAT f-Met-tRNA, formil grubunun N10-formiltetrahidrofolattan alnarak transformilaz enzimi ile tRNAya balanmasyla meydana gelir. Protein sentezi tamamlandktan sonra N-formil metionin peptit zincirinden uzaklatrlr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Peptit ba, ribozomun A blgesindeki AMALARIMIZ amino asidin amino grubu ile P blgesindeki aminoasidin karboksil grubu arasnda meydana getirilir.
Uzama evresi: Polipeptit zincirinin mRNAdaki kodonlara uygun bir ekilde sentezlenebilmesi iin yeni aminoail-tRNAlarn ribozomlara balanmas ve AMALARIMIZ GTPnin getirilmesi uzama faktrlerinin yardm ile olur. Prokaryotlarda uzama faktrleri EF-Tu ve EF-Ts olmak zere iki tanedir. Tam bir ribozomda, tRNAlarn K T A AP (aminoailbalanabilmesi iin mRNA zerindeki komu iki kodonu kaplayan tRNA) ve P (peptidil-tRNA) blgeleri bulunur (ekil 7.13). Balama safhasnda, fMet-tRNA (metionin tayan formilli tRNA) ribozomun P blgesinde bulunurken, mRNAdaki kodona karlk gelen yeni bir aminoail-tRNA ribozomun T E L E V Z Y O NA blgesine yerleir. Ribozomun peptidil transferaz aktivitesi ile P blgesindeki tRNAda tanan metionin aminoasidi koparlarak A blgesindeki yeni gelen aminoaside peptit ba ile eklenir. Aminoasidini kaybeden tRNA, ribozomun P blgesinden NTER NET E blgesine kayar ve oradan ribozomu terk eder. Ribozom mRNA zerinde 5' 3' ynne doru bir kodon boyu hareket eder ve bylece peptiti tayan peptitiltRNA molekl P blgesine gelmi ve A blgesi ise yeni bir aminoail-tRNA iin boaltlm olur. Bu olaya translokasyon denir. Translokasyon srasnda bir GTP kullanlr. Bylece mRNAnn tm okunup dur kodonuna varlana kadar bu dng devam eder.
K T A P
Translokasyon, protein sentezinde ribozomlarn mRNA boyunca bir kodon T E L peptidilEVZYON boyu kaymasyla tRNAnn A blgesinden P blgesine yer deitirmesi olaydr.
NTERNET
150
ekil 7.13 E. colide protein sentezinin balama ve uzama evreleri. Balama faktrleri (IFler), ribozomal alt niteler, f-MettRNA ve GTP ile balama kompleksi oluur.Uzama faktrlerinin yardyla A blgesine gelen AlatRNAnn amino asidine peptit ba ile metionin balanr ve zincir uzamaya balar. Ribozomun kaymasyla peptidil-tRNA P blgesine geer ve yeni bir aminoailtRNAnn gelmesini bekler.
Genetik
151
ekil 7.14 Protein sentezinin sonlanma evresi. Ribozom mRNA zerinde dur kodonuna geldiinde sonlandrma faktr A blgesine balanr ve kompleks bozulur.
152
SIRA SZDE
Genetik
SIRA SZDE
Sonlandrma kodonlar (UAA, UAG ve UGA) ve D N E L faktrleri M sonlandrma (SF1, SF-2 ve SF-3) polipeptit sentezini sonlandrrlar. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sonlanma evresi: mRNA zincirindeki olas 64 kodondan tanesi sonlandrma kodonu D (UAA, N E L M UAG ve UGA) olup protein sentezinin sonlandrlmasna neden olur. Bu kodonlar tanyan hibir tRNA molekl yoktur. Sonlanmann olabilmesi iin ayrca sonlanma faktrleri (SF) denilen proteinlerin ilevine de gerek S O R U vardr. Prokaryotlarda SF-1, SF-2 ve SF-3 olmak zere eit sonlandrma faktr bulunur. SFler, sonlandrma kodonlar ribozomun A blgesine geldiinde onlar tanyarak balanr D K K A T ve polipeptit zincirinin ve mRNAnn ribozomlardan ayrlmasn salar ve sentez sonlandrlr (ekil 7.14). Yeni sentezlenen polipeptit zincirleri ise birtakm deiimlere urayarak ilevsel hale gelirler. SIRA SZDE karyotlarda protein sentezi temelde ayn olmasna karn daha karmak olarak gerekleir. ok sayda balama faktr (eBF-2, eBF-1A eBF-3A, eBF-4A, eBF-4B ve eBF-4F gibi) ve uzama faktr (eUF-1, eUF-1 ve UF-2) kompleks iinde grev AMALARIMIZ alrlar. Dier yandan karyotlarda yalnzca bir tane sonlandrma faktr bulunur. Protein sentezi K ile T Ailgili P daha fazla bilgiye Muray ve arkadalarnn Harper Biyokimya adl eviri kitabndan (Nobel Tp Kitapevleri, 2004, s:459-465) ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
zet
A M A
Nkleik asitler olan DNA ve RNAnn yapsn aklayabilmek ve aralarndaki farklar sralayabilmek. Nkleik asitler be eit nkleotidin birbirine eklenmesi ile oluan polimerik molekllerdir. Hcre DNAs ift-sarmal yapda bulunurken RNA bazen katlanmalar yapm olan tek iplikli yapdadr. DNAda, daima A ile T ve G ile C birbiri ile balanrlar. RNA molekl, tad riboz ekeri ve U baz bakmndan DNAdan farkldr. DNAnn iki nemli ilevi, tad genetik bilgiyi aynen sonraki kuaklara aktarmak ve hcre iinde ilevsel rnlere evirmektir. RNA genetik bilgide tamasna ramen esas olarak eitli hcresel ilevlerde rol alr. DNAda bulunan genetik bilginin kuaklar boyu devamlln salayan replikasyon mekanizmasn anlatabilmek. DNA replikasyonu ile genetik bilgi gelecek kuaklara aktarlr. Replikasyonda, DNA-ift-sarmal alarak her iki atasal ipliin karsna tamamlayc yeni iplikler sentezlenir. Bylece atasal ipliklerdeki genetik bilgi aynen kopya edilmi olur. Birok dier proteinin ileviyle birlikte DNA polimeraz enzimi 5' 3' ynnde zinciri sentezler. Prokaryotlarda replikasyon bir orijinden balarken karyotlarda birok orijinden balatlr ve ksa srede tamamlanr. Hatal eklenen bazlar DNA polimerazlarn zel aktiviteleri ile onarlr ve genetik bilginin sonraki kuaklara hatasz aktarlmas salanr.
A M A
AM A
Genetik bilginin hcre iindeki ilevsel rnlere evrilme mekanizmalar olan transkripsiyon ve translasyonu aklayabilmek. Genlerle tanan genetik bilgi transkripsiyon ile RNA molekllerine kopyalanr. Transkripsiyon, RNA polimerazn promotor blgesine balanmasyla balar ve DNAnn bir ipliinin kalp olarak kullanlmasyla tamamlayc RNA sentezlenir. karyotik hcrelerde, transkripsiyonu eitli kontrol elementleri ve transkripsiyon faktrleri ynlendirir. Transkripsiyon zel terminasyon blgesinde sonlanr. karyotlarda RNAlar deiime uratldktan sonra ilevsel olurlar. mRNAda kodonlar halinde tanan genetik kod proteinlerde aminoasitlere evrilir. Balama, uzama ve sonlanma evreleri olan translasyon, ribozomlarda mRNA, tRNAlar ve protein faktrlerin katlmyla sitoplazmada gerekleir. Sentezlenen bir protein baz deiiklikler geirdikten sonra ilevsel olur.
154
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ift-sarmal DNA moleklnn kenarlarnda yer alan ve deoksiriboz ekerler arasndaki kimyasal badr? a. H ba b. Fosfodiester ba c. yonik etkileim d. Peptit balar e. eker balar 2. Aadaki ifadelerden hangisi mRNA moleklnn zelliklerinden deildir? a. 3 ucunda oklu adenin nkleotiti ierir. b. 5 ucunda 7-metilguanozin yaps yer alr. c. Tek zincirli bir yapya sahiptir. d. Kalp DNAdan daha uzundur. e. Riboz eker birimleri bulunur. 3. Aadaki ifadelerden hangisi tRNA moleklnn zelliidir? a. RNAlar arasnda sentezlenen en byk molekldr. b. Her aminoasit iin en az bir tane olmak zere 20 deiik ekilde sentezlenir. c. Sentez sonras deiim geirmez. d. Sitoplazmada histon proteinleri ile etkileir. e. Protein sentezi iin kalp grevi grr. 4. Aadaki dizilerden hangisi DNA replikasyonunda 5-CCTAAT-3 dizisine tamamlayc olarak sentezlenir? a. 3-GGATTA-5 b. 5-GGATTA-3 c. 5-ATTAGG-3 d. 3-GGATAT-5 e. 5-GATATA-3 5. Aadakilerden hangisi DNA replikasyonu srasnda meydana gelen sperkoilleri gideren enzimdir? a. Endonkleaz b. DNA polimeraz c. Topoizomeraz d. Ekzonkleaz e. Glikozidaz 6. Transkripsiyon mekanizmas iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Primer RNA dizisine gerek duyulur. b. AUG kodonu ile balar. c. DNAnn okunmas 3'5' ynndedir. d. Kalp olarak ift-sarmal DNAya gerek duyulmaz. e. Sentezi RNA polimeraz enzimi yapar. 7. Aadakilerden hangisi RNA transkripsiyonunu sonlandran baz dizisidir? a. GGUUU kuyruu b. TATA kutusu c. CAAT kutusu d. Sigma faktr e. TATAAT dizisi 8. Aadaki molekllerden hangisi prokaryotlarda translasyonun balang kompleksinde yer almaz? a. IF-2 b. f-Met-tRNA c. mRNA d. GTP e. TTP 9. Translasyon iin aadaki ifadelerden hangisi sylenebilir? a. Aminoasitler bamsz olarak kendi kodonlarna balanr. b. Aminoasitler zgl tRNAlar tarafndan kendi kodonlarna balanr. c. Antikodon dizileri mRNAda yer alr. d. Translasyonun kontroln antikodon yaps salar. e. Aminoasitler rRNAlar ile antikodonlara balanrlar. 10. Aadaki molekllerden hangisi ribozomlarn A blgesine balanr? a. Aminoail-tRNA b. Aminoail-rRNA c. Peptidil-tRNA d. Topoizomeraz enzimleri e. GTP
155
Yaamn inden
Mucize la eker hastalnn (Diabetes mellitus) nedeni, pankreasta bulunan -hcrelerinin inslin hormonu ad verilen, 51 aminoasitlik bir proteini retememesidir. Yani bu hcreler bir ekilde inslin geninden RNA ve protein sentezi yapamazlar ve bu durum hastalkla sonulanr. Genlerin ilevlerini anlamak bu gibi hastalklara tan ve tedavi yntemleri gelitirmek bakmndan son derece nemlidir. nslin hormonu kan ekerini dzenler. Bunun yan sra besleyici, tamir edici, ya ve protein metabolizmalarn dzenleyici mekanizmalarda rol oynar. Bu grevlerinden dolay yaam iin ok nemli bir hormondur. nslini retemeyen hastalarn inslini dardan salamas gerekir. Bu yzden ila olarak inslin retimi nemli bir konudur. retilen ilk inslin, sr ve domuz gibi hayvanlarn pankreasndan elde edilirken, gnmzde rekombinant DNA teknolojisi ile biyosentetik inslinler retilmekte ve eker hastalar tarafndan yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu yntemde, insandan inslin geni izole edilir ve laboratuar koullarnda mRNAs sentezlenir. Daha sonra mRNAsna komplementer cDNA sentezlenerek bir plazmid iine eklenir. Hazrlanan bu rekombinant plasmid E. coli bakterisine aktarlr ve bakterinin inslin geninden protein sentezlemesi salanr. Genetik mhendislii teknikleri kullanlarak retilen biyosentetik insan inslini, vcudumuzun rettii insline tamamen benzer olduu iin vcudumuzdan daha az tepki alr. Hem de daha ekonomik bir ekilde retilmi olur. nslin retimi ile ilgili almalar hala poplerliini korumaktadr. Florida niversitesinden, Prof. Dr. H. Daniell yapt biyoteknolojik almalarda, inslin geni aktarlm ttn bitkisinden toz halinde dondurulmu kapsller hazrlyor. Bu kapsller ile 8 hafta tedavi edilen 5 haftalk diyebetli farelerin kan ve idrar eker seviyelerinin normale dnd ve hatta hcrelerinin normal dzeyde inslin rettii grlyor. Aratrma grubu tarafndan srdrlen ve Amerika Salk Bakanlnca 2 milyon dolarlk destek fonu alan bir baka almada ise inslin geni aktarlan marul bitkisinden kapsller hazrlanarak diyabetli hastalara uygulanmas planlanyor. Olumlu sonular alnmas durumunda, marulun daha kolay retilmesi nedeniyle diyabet hastas olan milyonlarca ocuk ve erikine bir umut doacaktr. Kaynaklar http://www.turkdiab.org/page.aspx?u=1&s=19. Eriim tarihi: 18 Mays 2009. http://www.biotechbrasil.bio.br/en/2007/08/01/insulin-produced-in-genetically-modified-lettuce-relievesdiabetes-in-mice/. Eriim tarihi: 18 Mays 2009.
156
Genetik

1.b 2. d 3. b 4. a Yantnz yanl ise DNA Moleklnn Yapsal zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise RNA Moleklnn Yapsal zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise RNA Moleklnn Yapsal zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Bilginin Devamll: DNA Sentezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Bilginin Devamll: DNA Sentezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Bilginin evrimi: RNA ve Protein Sentezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Bilginin evrimi: RNA ve Protein Sentezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Bilginin evrimi: RNA ve Protein Sentezi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Protein Sentezi (Translasyon) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Protein Sentezi (Translasyon) konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 A kar iplikteki T ile ve C kar iplikteki G ile eleirken, srasyla her iftin arasnda iki hidrojen ve hidrojen ba oluur. Bu hidrojen balarn yan sra, her iki ipliin birbirine antiparalel konumda olmas DNAya son yapsn kazandrr. Sra Sizde 2 Chargaff kural ancak ift iplikli DNA molekl iin geerli olabilir. RNA genellikle tek iplikli ve bazen zincir iinde ift iplikli blgeler ierdii iin A/T = 1 ve G/C = 1 eitlikleri salanamaz. Sra Sizde 3 Replikasyon srasnda, DNA ipliklerinin almas ile sarmaln almad n ve arka ksmlarda oluan pozitif sperkoillerin gerilimi topoizomeraz I ve II enzimleri tarafndan giderilir. Bu enzimler DNA zincirindeki fosfodiesteraz balarn krp yeniden birletirerek DNA molekl zerindeki gerilimi azaltr. Sra Sizde 4 DNA polimerazdan farkl olarak, RNA polimeraz sentez yapabilmek iin nceden sentez edilmi primere ihtiya duymaz. Bununla birlikte, DPnin aksine RNA polimeraz enzimi, ekzonkleaz ve endonkleaz aktivitelerine sahip olmadndan yeni sentezlenen RNA molekl zerinde oluabilecek hatalar dzeltemez. Sra Sizde 5 Prokaryotlarda tek tip RNA polimeraz, karyotlarda ise RNA pol I, pol II ve pol III olmak zere farkl polimeraz enzimi transkripsiyondan sorumludur. karyotlarda DNA polimeraz enzimlerinin yan sra transkripsiyonda ok sayda transkripsiyon faktrde grev alr. Buna ek olarak karyotik RNA polimerazn transkripsiyon hzn arttran arttrc molekller bulunur. Bu molekller, hcre ii zgl proteinlerine balanarak transkripsiyon faktrleri ile etkileime girerler. Sra Sizde 6 mRNA dizisindeki bir kodonu ancak bu kodona tamamlayc baz dizisi ieren tRNAdaki antikodon tanr. Antikodon mRNAdaki kodona komplementerdir ve antiparalel olarak balanr. mRNAnn kodonu 5' 3' ynnde okunurken antikodon ters ynde kodonla eleir.
5. c
6. e
7. a
8. e
9. b 10. a
157

Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K. ve Watson, J.D. (1989). Molecular Biology of The Cell (2. Bask). New York: Garland Publishing. Becker, W.M. (1986). The World of The Cell. Menlo Park, California: The Benjamin/Cummings Publishing Compony, Inc. Bozcuk, A.N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Cooper, G.M. ve Hausman, R.E. (2006). Hcre: Molekler Yaklam (3. Bask). ev. Ed: Sakzl, M. ve Atabey, N. zmir: zmir Tp Kitapevi. Coral, G. ve Coral, N. (2005). Gen Klonlama. Mersin: Mersin niversitesi Basmevi. Fairbanks, J.D. ve Andersen, R.W. (1999). Genetics. USA: International Thomson Publishing Company. Gardner, E.J., Simmons, M.J. ve Snustad, D.P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Gne, V.H. (2003). Molekler Hcre Biyolojisi. Eskiehir: Kaan Kitabevi. Konukolu, D. (2000). Biyokimya. stanbul: Nobel Tp Kitabevi. Murray, K.R., Granner, K.D., Mayes, A.P. ve Rodwell, W.V. (2004). Harper Biyokimya (25.Bask). ev. Ed: Dikmen, N. ve zgnen, T. stanbul: Nobel Tp Kitabevi. Sudbery, P. (2002). Human Molecular Genetics. London: Pearson Education Ltd. Temizkan, G. (1999). Genetik II. Molekler Genetik. stanbul: .. Fen Fakltesi Basmevi. Turner, P.C., McLennon, A.G., Bates, A.D. ve White, M.R.H. (2004). Molekler Biyoloji (2. Bask) ev. Ed: Konuk, M. Ankara: Nobel Yayn Datm. Yldrm, A., Bardak, F., Karata, M. ve Tanyola, B. (2007). Molekler Biyoloji. Ankara: Nobel Yayn Datm.
8
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gen ifadesi ile ilgili kavramlar tanmlayabilecek, Prokaryotik genlerin ifade edilmesinde grlen pozitif ve negatif kontrol mekanizmalarn anlatabilecek, karyotik genlerin ifade edilmesinde grlen eitli seviyelerdeki kontrol mekanizmalarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gen ifadesi Operon hipotezi Lac operonu Trp operonu Pozitif kontrol Negatif kontrol Transkripsiyon faktrler Reglatr proteinler Kontrol elementleri DNA metilasyonu
erik Haritas
Genetik
Gen fadesinin Kontrol
GR PROKARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL KARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL
Gen fadesinin Kontrol

GR
Bir organizmann ne olacann bilgisini tayan DNAnn ilevlerinden bir tanesi bu bilgiyi hcre iinde ilevsel rnlere evirmektir. Bundan nceki nitede bu ilevin, genlerdeki bilginin nce transkripsiyon ile RNAya aktarlmas, sonra translasyon ile proteinlere evrilmesiyle gerekletiini grdnz. Bu ilevin olduu bir gen, yani RNA sentezinin olduu bir gen aktif gen, sentezin olmad gen ise sessiz gen olarak tanmlanr. Bir hcredeki genlerin hepsi ayn anda aktif deildir. Canl tr ne olursa olsun bir hcrenin yaamna devam edebilmesi iin gerekli yapsal ve ilevsel rnleri kodlayan genlerin yaam boyu belirli dzeylerde aktif olmas gerekir. Bunlarn dndaki genler ise belirli zamanlarda ve farkl geliim dnemlerinde, belirli sinyaller sonucunda aktifleir ya da sessizleirler. Genlerin aktivitesini bu ekilde dzenleyen ya da kontrol eden eitli mekanizmalar vardr. Genlerin aktiviteleri sonucu rnlerinin var olmasn dzenleyen bu mekanizmalar basit organizma olan prokaryotlarda transkripsiyon dzeyinde gerekleir. Ancak daha karmak genlere ve ifade mekanizmasna sahip karyotik hcrelerde gen ifadesi mekanizmann farkl dzeylerinde kontrol edilir. Gen aktivitelerinin ok eitli mekanizmalarla kontrol edilmesi gelimi organizmalardaki hcre farkllamasnn temelini tekil eder. Bu nitede, prokaryotik ve karyotik hcrelerindeki gen aktivitelerinin kontrol mekanizmalar anlatlacak ve aralarndaki farklar tartlacaktr.
PROKARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL

Tek hcreli prokaryotik bir organizma evresine uyum salamak ve enerjisini korumak iin yant olarak genlerinin aktivitesini deitirir. Bir canlnn yaamas iin gerekli olan vcudundaki ya da hcrelerindeki tm olaylar onun metabolizmasn oluturur. Metabolizmada gerekli rnlerin sentezlendii reaksiyonlar anabolizma, paraland reaksiyonlar ise katabolizma olarak adlandrlr. Gen aktivitesinin deiimi de, ya anabolik yolda bir aminoasit sentezi iin gerekli rnleri kodlayan genlerin aktivasyonu ya da enerji salamak iin bir eker moleklnn paralanmasnda gerekli rnleri kodlayan genlerin aktivitesi eklinde olur. Buradan da anlalaca gibi ancak bir genin kodlad rne gereksinim olduunda genin transkripsiyonu uyarlr ve balatlr, bu duruma pozitif kontrol denir. Dier yandan rnne gerek olmayan genlerin transkripsiyonu, yani aktivasyonu durdurulur, bu duruma da negatif kontrol denir.
Metabolizma, bir canlnn yaam iin vcudunda gerekleen tm biyolojik olaylardr. Gerekli rnlerin sentezlenme olaylarna anabolizma, paralanmas olaylarna ise katabolizma denir. Pozitif kontrol, bir genin kodlad rne gereksinim duyulduunda genin transkripsiyonunun uyarlmasdr, aktivasyonudur. Negatif kontrol, rnne gerek olmayan genlerin transkripsiyonunun durdurulmasdr, inaktivasyonudur.
160
Operon, prokaryotik hcrelerde bir metabolik yolakla ilgili genlerin bir arada bulunduu DNA blgesidir. Promotor, RNA polimerazn baland ve transkripsiyonu balatt kontrol dizisidir. Reglatr proteinler, operatr blgesine balanarak RNA polimerazn promotora balanmasn uyaran (aktivatr) ya da engelleyen (represr) molekllerdir.
Genetik
Prokaryotik hcrelerde, bir metabolik yolla ilgili olan genler genellikle bir arada bulunurlar ve bu birliktelie operon ad verilir. Bir operondaki genlerin aktiviteleri, RNA polimerazn baland bir promotordan kontrol edilir ve tek mRNAya transkribe edilirler. RNA polimerazn promotora balanmasn uyaran (aktivatr) ya da engelleyen (represr) reglatr proteinler vardr. Reglatrler bu ilevlerini hemen promotora bitiik olan operatr denilen bir blgeye balanarak yaparlar. Hcrede gen rnlerine ihtiya duyulduunda, operon aktive olur ve genler ayn zamanda ve ayn oranda rn olutururlar, ihtiya duyulmadnda ise transkripsiyon bloke edilir.
Transkripsiyonun Negatif Kontrol

Laktoz Operonu
lk operon modeli 1961 ylnda, Jacob ve Monod adl iki aratrc tarafndan E. coli bakterisinde tanmlanmtr. Bu aratrmaclarn yapt almalar, byk lde katabolik yola bir rnek olan, laktoz metabolizmas iin grevli genlerin bulunduu lac operonunun kontrol zerine olmutur. E. coli metabolik faaliyetlerini srdrebilmek iin gerekli olan enerjiyi dorudan glikozu paralayarak salar. Ancak ortamda glikoz yerine laktoz varsa enerji iin onu paralar. Laktozun paralanmas iin gerekli enzimleri kodlayan genler, genomda yer alan lac operonunda birlikte bulunurlar. lac operonu, bir promotor (p), bir operatr (o) blge ve onlar takip eden yapsal genden oluur (ekil 8.1). Promotor, genin transkripsiyonunu salayan RNA polimeraz enziminin baland, operatr ise reglatr proteinlerin (represr ve aktivatr) baland blgedir. Ayn transkripsiyon blgesi ierisinde yer alan yapsal genler, laktozun hcre iine alnmasnda ve enerji kayna olarak kullanlmasnda grevli proteinleri (enzimleri) kodlar. lacZ geni, laktozu glikoz ve galaktoza paralayan galaktozidaz, lacY geni, laktozun hcre iine alnmasnda grevli galaktosid permeaz ve lacA geni ise laktoza asetil grubu ekleyen galaktozid transasetilaz kodlar. lac operonunda bunlara ek olarak operonun yukar (sol tarafnda) blgesinde lacI geni bulunur. Bu gen represr proteinini kodlayan bir reglatr gendir.
lac operonu, laktozun
paralanmas iin gerekli enzimleri kodlayan genlerin bir arada bulunduu DNA blgesidir.
ekil 8.1 E. colide lac operonunun yaps ve yapsal genlerin transkripsiyonunun kontrol.
8. nite - Gen fadesinin Kontrol
161
E. coli ortamdaki laktozu nasl metabolize eder? Tartnz.
SIRA SZDE
lac operonu, reglatr protein olarak aktif represr retir ve bylece negatif olarak kontrol edilir. Ortamda laktoz yokluunda, aktif represr operatre D skca N E L Mbalanr ve RNA polimerazn promotor blgeye balanmasn engelleyerek operonun transkripsiyonunu nler (ekil 8.1A). Dolaysyla laktozun olmad bir durumda onu paralanmaS O R U sn salayacak proteinlere de gerek olmadndan aktiviteleri engellenmi olur. Eer ortamda laktoz seviyesi yeterince yksekse, laktoz represre balanarak onu inaktive DKKAT eder ve baland operatr blgesinden ayrlmasn salar ya da balanmasn engeller. Bylece, promotor RNA polimerazn balanmasna uygun durumdadr ve RNA polimeraz balanarak genlerin transkripsiyonunu yapar (ekil 8.1B). Laktoz gibi represSIRA SZDE re balanarak transkripsiyonun gereklemesine olanak salayan molekllere uyarc denir ve bundan dolay lac operonu uyarlabilen bir operon olarak ifade edilir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Uyarc, represre SIRA SZDE balanarak transkripsiyonun gereklemesine olanak salayan kk molekllere denir. AMALARIMIZ
Triptofan Operonu
Proteinlerin yaptalar olan aminoasitler hcrede sentezlenebilirler ve sentezlenme K T A P yollar anabolizmay oluturur. Barsak dnda yaayan E. coliler de besin ortamnda bulunmayan aminoasitleri sentezleyebilirler. Buna en iyi rnek triptofan aminoasidinin sentezi iin gerekli proteinleri kodlayan genlerin bulunduu trp operonudur. TELEVZYON trp operonunda, promotor (p) ve operatr (o) blgelerden sonra be yapsal genin (trpE, trpD, trpC, trpB ve trpA) bulunduu transkripsiyon blgesi yer alr. trp operonu da bir represr kodlayan reglatr gen (trpR) ierir. Reglatr gen promotorun yukarsnda, ama lac operonundaki dzenleyici genin aksine daha uzakta lokalize olur. NTERN ET
K T A P
trp operonu, triptofan amino asidinin sentezi iin gerekli proteinleri kodlayan genlerin bulunduu DNA blgesidir.
TELEVZYON
NTERNET
ekil 8.2 E. colide trp operonunun yaps ve yapsal genlerin transkripsiyonunun kontrol. (A) Triptofan yokluunda ve (B) varlnda operonun kontrol.
trpR geninden kodlanan represr proteini sentezlendiinde inaktiftir ve hcrede dk dzeyde triptofan bulunduunda operatr blgeye balanamaz. Bylece triptofan sentezi iin gerekli rnleri kodlayan genler aktifleir ve transkripte
162
Ko-represr, inaktif represre balanarak onu aktifletiren ve operatre balanarak transkripsiyonu engellemesini salayan kk molekldr.
Genetik
Lider zincir, trp operonunun transkripsiyonunu zayflatan mekanizmadan sorumlu olan operator blge ile trpE geni arasndaki zel blgedir.
edilirler (ekil 8.2A). Hcrede, yksek dzeyde triptofan bulunduunda, triptofan represre balanarak onu aktif hale getirir. Aktif trp-represr kompleksi operatre balanarak transkripsiyonu engeller (ekil 8.2B). Triptofan gibi represre balanarak onu aktifletiren kk molekller ko-represr olarak adlandrlr. Bundan dolay trp operonu basklanabilen operon olarak ifade edilir. Triptofan miktar azaldnda ise represr DNAdan ayrlr ve tekrar operonunun transkripsiyonuna izin verir. Bylece operondaki genlerin aktivitesi ortamdaki triptofan seviyesine gre kontrol edilmi olur. trp operonunda ikinci bir kontrol mekanizmas daha bulunur. Zayflatc denilen bu mekanizmadan, operator blge ile trpE geni arasndaki zel bir zayflatc lider zincir sorumludur (trpL) (ekil 8.2B). Lider zincirden ksa bir lider mRNA molekln sentezlenir. Lider mRNAnn iki nemli yapsal zellii vardr: 1. Birbirine tamamlayc olan ve iki gvde-ilmik yaps oluturmak zere birbirine balanabilen drt zel blge ve 2. Birinci blgede triptofan amino asidi iin ard ardna birka tane kodon bulunmasdr. Zayflatc kontrol mekanizmasnda nemli bir noktay unutmamak gerekir. Transkripsiyon devam ederken bir yandan da ribozomlar sentezlenen mRNAya balanp protein sentezi yaparlar. te bu durumda, eer ortamda triptofan varsa, yapsal genlerden nce sentezlenen lider zincirin 1. blgesine balanm olan ribozomlara, TrptRNAlar triptofanlar tarlar. Bylece ribozomlar senteze devam ederek mRNA zerinde 1. blgeden 2. blgeye hareket ederler. Bunun sonucunda mRNAnn 3. ve 4. blgeleri gvde-ilmik yapsn meydana getirir. Baka bir ifadeyle 2. ve 3. blgelerin gvde-ilmik yap oluturmas engellenmi olur. 3-4 arasndaki bu yap transkripsiyonun lider blgede sonlanmasna neden olur (ekil 8.3A). Aksi durumda, yani ortamda yeterli triptofann bulunmamas durumunda, sentez iin triptofan tayacak tRNAlar olmadndan ribozomlar 1. blgede kalrlar. kinci blgeye ilerleyemedikleri iin 2. ve 3. blgelerinin birbirine baland farkl bir gvde-ilmik yaps meydana gelir. Triptofann olmad bu durumda, 2-3 arasndaki bu gvde-ilmik yap, RNA polimerazn transkripsiyona devam etmesine olanak salar (ekil 8.3B). Bylece triptofan sentezi iin gerekli genler operondan ifade edilirler ve triptofan miktar mRNA sentezini engelleyici seviyeye ulaana kadar sentez devam eder.
ekil 8.3 trp operonunda lider zincirin transkripsiyonu ile oluan gvde-ilmik yaplarnn zayflatc etkisi. (A) Triptofan varlnda ve (B) yokluunda zayflatcya bal kontrol.
163
Triptofan miktarna bal olarak RNA polimeraz transkripsiyonu nasl azaltr? SIRA SZDE Tartnz.
Transkripsiyonun Pozitif Kontrol

Arabinoz Operonu
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
E. coli hcreleri yalnzca ekerlerden arabinozun bulunduu besin ortamnda byS O R U tlrlerse, enerji kayna olarak arabinozu kullanrlar. Arabinozu daha kk molekllere evirmek iin gerekli enzimi (izomeraz, kinaz ve epimeraz) kodlayan genD K promotorun KAT leri (B, A ve D) aktive edilir. Bu genlerin yer ald ara operonunda, yukarsnda reglatr gen araC ve onun promotoru yer alr. Arabinoz ortamda yksek seviyede bulunduunda aktivatre balanr ve onun promotoraSIRA balanmasn artrr. SZDE Bylece RNA polimerazn promotora balanarak etkili bir ekilde yapsal genlerin transkripsiyonunu yapmasn salar (ekil 8.4B). Arabinoz yokluunda ise aktivatr AMALARIMIZ operatre balanamaz ve transkripsiyon ok dk seviyede olur ya da hi olmaz.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 8.4
K T A P E. colide arabinoz varlnda ve yokluunda ara operonunun pozitif ELEVZYON kontrol. T(A) Arabinoz yokluunda ve (B) varlnda operonun kontrol. NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Prokaryotlarda Reglatr Proteinlerin Karlatrmal zeti

Bakterilerdeki operonlarda bulunan yapsal genlerin transkripsiyonu iin RNA polimerazn promotor blgeye balanmas, reglatr proteinler ile kontrol edilir. Reglatr proteinleri kodlayan genler de kendi aktivitelerini dzenleyen promotorlar ile birlikte operonlarn yukarsnda hemen promotora yakn ya da uzak olarak bulunurlar. Reglatr proteinler transkripsiyon zerine etkilerine gre iki gruba ayrlr: 1. Represrler (basklayc proteinler): Operonlarn negatif kontrolnden sorumludurlar. Yapsal genlerin transkripsiyonunu engellerler. Sentezlendiklerinde aktif ya da inaktif olabilirler. Aktiviteleri iki farkl kk molekllerin balanmasyla deiebilir. Bunlardan bir tanesi uyarc ad verilen molekller olup aktif represre balanarak onun operatre balanmasn engeller, bylece
164
Genetik
transkripsiyon uyarlm olur (lac operonunda olduu gibi). Dier bir molekl ise ko-represor olup inaktif olarak sentezlenen represre balanarak onu aktive eder (trp operonunda olduu gibi). Aktifleen korepresr + represr kompleksi operatre balanarak yapsal genlerin transkripsiyonunu engeller. 2. Aktivatrler: Bu gruba giren reglatr proteinler operonlarn pozitif kontrolnden sorumludur. Sentezlendiklerinde aktif olmalarna ramen az miktarda olmalar transkripsiyon seviyesinin de dk olmasna neden olur. Effektr moleklnn balanmas aktivatrn operatre balanmasn ve dolaysyla transkripsiyon seviyesini artrr. Aktivatr moleklnn ok fazla miktarda bulunmas da yine transkripsiyonun seviyesini artrr.
KARYOTLARDA GEN FADESNN KONTROL

karyotik hcrelerde, genlerin yaps, organizasyonu ve ekirdein olmas gibi faktrler gen kontrol mekanizmalarn prokaryotik hcrelerden daha karmak yapar. En basit karyotik organizma olan tek hcreli mayalarn yaamsal faaliyetleri bakterilere benzemesine ramen, gen kontrol mekanizmalar bakterilere gre ok daha fazla seviyelerde meydana gelir. ok hcreli gelimi organizmalarn, yalnzca bir hcreden (zigot) farkllaarak geliimi ve organizmay oluturan ok saydaki farkl hcrenin sreklilii, ancak belirli gen setlerinin belirli yer ve zamanda aktif olmasyla gerekleir. Dier bir ifadeyle, ok hcreli bir organizmann zellemi ilevlere sahip doku ve organlarn oluturan hcrelerin farkllamas, gen aktivitesinin deiik dzeylerde, farkl ekillerde dzenlemesinin bir sonucudur. Bylece farkl gen setlerinin aktif olmasyla farkl proteinlerin retilmesi hcrelere zg yap ve ilevlerin olumasnn nemli nedenlerinden biridir. karyotik hcrelerde gen ifadesi iki dzeyde gerekleen kontrol mekanizmalar ile dzenlenir. Bunlar: 1. Transkripsiyonel dzeyde ve 2. Posttranskripsiyonel (transkripsiyon sonras) dzeyde kontroldr.
SIRA SZDE
karyotlarn hangi yapsal zellikleri gen dzenleme mekanizmalarnn da farkllamasSIRA SZDE na neden olmutur? Tartnz.
DNELM Transkripsiyon Dzeyinde Gen Kontrol
DNELM S O R U
DKKAT
Kontrol elementleri operatrler gibi genlere yakn bulunan reglatr proteinlerin baland DNA AMALARIMIZ blgeleridir.
SIRA SZDE
K T A P
Arttrc elementler, genlerin transkripsiyonunu artran ve reglatr proteinlerin T E L E V Z Ybaland ON kontrol elementleridir.
Prokaryotlarda olduu gibi karyotik hcrelerde de gen kontrol byk oranda S O dzeyinde, R U transkripsiyon reglatr proteinlerin transkripsiyonu uyarc veya basklayc bir etki gstermesiyle olur. lk olarak bakterilerde kefedilen transkripsiyonal kontroln iki anahtar eleman karyotlarda da sz konusudur. Bu iki eleman: DKKAT DNA kontrol elementleri ve Transkripsiyon faktrleridir (TF). SIRA SZDE Kontrol elementleri, operatrler gibi genlere genellikle yakn bulunan reglatr proteinlerin baland DNA dizileridir. Saylar fazladr ve oklu olarak gen aktivitesiniAMALARIMIZ kontrol ederler. Kontrol elementlerinden biri olan arttrc elementler genellikle genlerden binlerce baz uzakta bulunurlar. Genin yukarsnda, aasnda ve hatta bazen intronlar iinde bulunabilirler. Arttrc elementler transkripsiyon zerindeki Ketkilerini, T A P bir promotr blgeden binlerce baz ifti uzakta olsalar bile gsterebilirler. Reglatr proteinler olan TFler karyotik hcrelerde ok sayda bulunur ve iki grupta toplanr. Birinci grupta, tm hcrelerde RNA polimerazn direk promotora salayan genel TFler vardr. kinci grupta ise farkl T E L E V balanmasn ZYON hcre tiplerine zg olan TFler vardr. zel TFler belirli zamanda, belirli hcre-
NTERNET
NTERNET
165
lerdeki belirli genlerin kontrol elementlerine balanarak ilgili genin aktivitesinde etkili olurlar. Aslnda prokaryotlarda yer alan negatif ya da pozitif dzenlemeyi salayan proteinlerin, karyotlardaki karl trankripsiyon faktrleridir. Ayrca baz genlerin ifadelerini engelleyen basklayc (represr) faktrler ad verilen proteinler de tanmlanmtr. Represrler zgl TFlerine balanr ve gen transkripsiyonunun durmasna ya da azalmasna neden olurlar. Transkripsiyon faktrlerin ve represrlerin ok sayda olmas ve farkl kombinasyonlarda bir araya gelmeleri, eitli kontrol elementlerine balanarak farkl genlerin kontroln yapabilmelerine olanak salar. Farkl gen setlerinin aktivasyonu ya da inaktivasyonu ise farkl proteinlerin retimi ve hcre farkllamas ile sonulanr. ekil 8.5de, varsaylan TFn farkl kombinasyonlarda bir araya gelerek nasl gen aktivasyonunu salayabilecei ve ayn zamanda represrn bunu nasl engelleyebilecei bir ema ile aklanmaktadr. TFA,TFB ve TFC farkl kombinasyonlarda bir araya gelip DNA zerinde alt eit kontrol elementine balanabilir ve ilgili genlerden transkripsiyonu uyarabilir (ekil 8.5A). TFAya zg olan represrn bulunmas ise kontrol elementleri 1, 4 ve 5 ile aktivitesi dzenlenen genlerin transkripsiyonunu engelleyecektir (ekil 8.5B).
Basklayc (represr) faktrler zgl TFlerine balanarak gen transkripsiyonunun durmasna ya da azalmasna neden olan proteinlerdir.
ekil 8.5 Transkripsiyon faktrlerin eitli kombinasyonlarda bir araya gelmeleri fakl DNA kontrol elementleri ile elemelerine neden olur ve gen ifadelerini eitlendirir (A). Repressr transkripsiyon faktrn kontrol elementine balanmasn engeller (B).
DNAnn Metilasyonu Gen Aktivasyonunu Engeller

DNAda yer alan baz sitozin nkleotitlerine metil grubu eklenerek (metilasyon) 5metil-sitozine dntrlr. Metil-sitozinlerin oran farkl hcrelerde ve hatta trden tre deiim gsterir. DNAnn metillenmesi ise transkripsiyonu engelleyici ynde bir etkiye neden olur. Yani metillenmemi genler ifade edilirler. zgl enzimler tarafndan genlerden metil gruplarnn uzaklatrlmas transkripsiyon orann artrr. DNA ift iplii zerinde baz -CG- ve bunun tamamlaycs olan dier iplikteki -GC- iftine metil gruplar eklenebilir. Promotorlar -CG- nkleotit iftleri bakmndan zengin bir blge ierirler ve buradaki sitozinlerin metillenmesiyle bir promotorun ilevi basklanr. Sitozinlerin hcreler ya da trlere zg metillenme rnekleri kuaklar boyu DNA replikasyonlaryla korunur. Replikasyon sonucu metilenmi olan -CG- iftlerinin yeni ipliklerdeki tamamlayc -GC- iftleri henz metil grubu iermez. Replikasyondan ksa bir sre sonra, metiltransferaz enzimi tarafndan yeni sentezlenen iplikteki sitozinler tannr ve metil grubu eklenir (ekil 8.6). Bazen metillenme rnei deiiklie urayabilir ve sessiz genlerin aktiflemesine neden olur. Bu durum hcrelerin farkllama mekanizmasnda nemli bir yer tutar.
DNAnn metilasyonu, zincirdeki sitozin bazlarna metiltransferaz enzimi ile metil grubunun eklenmesidir.
166
Genetik
SIRA SZDE
SIRA SZDE DNAdaki sitozinin metillenmesi gen transkripsiyonunu nasl etkiler? Tartnz.
DNELM S O R U
N E L M8.6 D ekil
DNAdaki sitozin S O R U bazlarnn metillenme rneinin replikasyonlarda DKKAT kuaklar boyu sabit tutulmas. Bazen metillenme SIRA SZDE rnei bozulabilir ve sessiz genlerin aktivasyonu AMALARIMIZ sonucu hcre farkllamasna neden olur.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kromatin Yap Gen Aktivasyonunu Etkiler

Kromatin yap gen ifadesinin dzenlenmesinde byk neme sahiptir. Kromatinin youn olduu heterokromatin ya da solenoid yapdaki blgeler transkripsiyon bakmndan aktif deillerdir. Yalnzca nkleozomlarn ip gibi dizildii, gevek olan kromatin blgelerde aktif genler bulunur. Gen reglatr zincirlerinin olduu kromatin blgeleri ise neredeyse nkleozomal yaplanmay hi gstermezler (ekil 8.7). Kromatini oluturan nkleozomlarn youn ve sk bir ekilde yaplanmas, TFlerin zgl kontrol elementlerine balanmasn engeller.
167
ekil 8.7 Aktif ve inaktif DNAda kromatin yaplanmas.
Nkleozomlarda yer alan histon proteinler pozitif ykl olmalar nedeniyle negatif ykl olan DNAya skca balanrlar. Histonlardaki lizin ve arjinin gibi aminoasitlere histon asetiltransferaz enzimi tarafndan asetil gruplarnn eklenmesi (histon asetilasyonu) ile pozitif ykleri azaltlr. Bunun sonucunda histon proteinlerin DNAya olan ilgisi azalr ve yap gever ya da alr. Yani, asetillenme nkleozom yaplarnn bozulmasna ve bunun sonucunda da transkripsiyon faktrlerinin dzenleyici DNA molekllerine rahata balanmalarn uygun hale getirir. Bylece o blgedeki ilgili gen aktifleir. Olay tersine dndnde, yani asetil gruplarnn histon deasetilaz enziminin aracl ile histon proteinlerden uzaklatrlmas ile nkleozomlar tekrar organize olurlar ve gen sessizleir. Kas ya da sinir gibi birok farkllam hcrelerde ve geliimin farkl dnemlerindeki hcrelerde, kromatin yapnn bu ekildeki organizasyonu genlerin aktivite rneine paralellik gsterir. Dier yandan histonlarn lizin amino asitlerinin metillenmesi de heterokromatin yapnn olumasna neden olur. Reglatr proteinlerden transkripsiyonu basklayan represrler metilasyonu yapan enzimlerle ibirlii yaparken aktivatrler ise asetilasyonu yapan enzimlerle ibirlii yaparlar.
Histon asetilasyonu, histon proteinlerinde lizin ve arjinin aminoasitlerine histon asetiltransferaz enzimi ile asetil grubunun eklenmesidir.
Postranskripsiyon Dzeyinde Gen Kontrol

karyotik hcrelerde, transkripsiyon sonras aamalarda, eitli mekanizmalarla bir proteinin olup olmayaca ya da hangi zellikte olaca dzenlenir. En ok dzenleme ilemlerinin meydana geldii aamalar; ncl-mRNAlarn ilenmesi, mRNAnn sitoplazmaya tanmas, Translasyonun balatlmas, Translasyon sonunda sentez edilen proteinlerin deiime uratlmas aamalardr. Bir ncl mRNAnn sentezlenmesinden sonra yukarda sz edilen aamalarn herhangi birinde meydana gelen farkl bir ilem, yapsal veya ilevsel olarak farkl bir protein retilmesiyle ya da hi retilmemesi ile sonulanacaktr. Hcrelerde oluan bu farkl protein ierikleri ise ok hcreli organizmalardaki farkllamann temel nedenidir.
ncl-mRNAnn Farkl lenmesi

ncl-mRNAlarn ileri bir dzenlemeye tabi tutulmas aslnda genin son rnnn aktivitesine yaplan ince bir ayardr. Translasyon ileminden nce, yeni sentezlenen ncl-mRNAnn bir ksm hibir ilem grmeden ekirdek iinde paralanabilir ve bu olay hcreye gen ifadesi iin seicilik zelliini kazandrr. ncl-mRNAlarn sitoplazmaya aktarlmalarndan nce, ekirdek iinde ekzonlarnn kesilip farkl kombinasyonlarda eklenmesi, ayn ncl-mRNAdan farkl proteinlerin senteziyle sonulanr (ekil 8.8). Bu ekilde farkl protein ieriine sahip hcrelerden farkl dokular meydana gelir. rnein, troponin ad verilen bir protein izgili ve dz kas hcrele-
168
Genetik
rinde farkl yapdadr. Troponin ncl-mRNAlarnda ok sayda bulunan ekzonlar, iki farkl dokuda farkl kombinasyonlarda kesilip bir araya getirilir. Bunun sonucu olarak da, tek genden transkripte edilen tek ncl-mRNAdan farkl iki ilevsel mRNA ve dolaysyla baz blgelerinde farkl olan proteinler retilmi olur. ncl-mRNAlar ayrca 3' ve 5' ularnn deiimi srasndada farkl uzunluklarda kesilip ilenebilirler. Bunun sonucun da yine farkl byklkte ve aktivitede proteinler retilmi olur.
ekil 8.8 ncl-mRNAnn farkl dokularda farkl ilenmesi.
E1 1
E2
ncl-mRNA E3 2 3
E4 4
E5
E1
Doku A E3
E4 Doku B
E2
Doku C E3
E6
E = Ekzon = ntron
E1
E2
E3
E4
E5
Protein Sentezinin Balamasnn Kontrol

Bir gen ifadesinin son basama, mRNAdan proteine evrim olan translasyondur. Teorik olarak belirli bir hcrede belirli mRNAlarn sentezlenmesiyle protein ieriklerinin de artk belirlenmi olduu dnlebilir. Fakat farkl hcre tiplerinden elde edilen kantlar her zaman bu durumun sz konusu olmadn gstermektedir. Hcrede, hangi mRNAlarn translasyonda kullanlaca kontrol altndadr. Bunun en gzel rnei fertilizasyonda grlr. Yumurta hcresinin sitoplazmasnda dllenmeden nce ok az seviyede translasyon gerekleirken, dllenmeyle birlikte translasyon seviyesinde nemli bir art olur. Bu durum yeni mRNA sentezinin olmasn gerektirmeden, var olan mRNAlarn translasyona katlmasyla gerekleir. Yumurtann sitoplazmasnda bulunan diiye ait mRNAlar fertilizasyondan nce bir ekilde translasyona uratlmazlar. Erkek eey hcresinin yumurtay dllemesiyle birlikte bir takm sinyaller var olan mRNA molekllerinden translasyonu balatr ve zigot gelimeye balar. Translasyonun balamasnn kontrolnden baka, sentezlenen birok protein translasyon sonras eitli kimyasal deiimler geirerek son ilevsel ekillerini alrlar.
169
zet
A M A
Gen ifadesi ile ilgili kavramlar tanmlayabilmek. Canllar yaad ortama bir cevap olarak, gereksinim duyduklar moleklleri sentezlemek ve enerji iin baz moleklleri paralamak zere eitli metabolik reaksiyonlar yaparlar. Bunlar yapabilmek iin gerekli proteinleri kodlayan genlerin aktivasyonu pozitif ya da negatif ynde kontrol edilir. Prokaryotik hcrelerde, bir metabolik yolda grevli genler genellikle operonlarda birlikte bulunurlar ve reglatr proteinler tarafndan bir promotordan kontrol edilirler. karyotik hcrelerde, ok eitli transkripsiyon faktrleri DNAdaki kontrol elementlerine balanarak genlerin aktivitesini kontrol eder. ok hcreli organizmalardaki hcre farkllamasnn temelini gen aktivasyonunun kontrol oluturur. Prokaryotik genlerin ifade edilmesinde grlen pozitif ve negatif kontrol mekanizmalarn anlatabilmek. Bir operonda yer alan yapsal genlerin tamam tek bir mRNAya transkribe olur. Transkripsiyon aktivatrlerin operator blgeye balanmasyla pozitif olarak kontrol edilirken, represrlerin balanmasyla negatif olarak kontrol edilir. Katabolik yolaa rnek olan laktoz operonu, aktif bir represr ile negatif olarak kontrol edilen, fakat uyarcnn (laktozun) balanmasyla represrn baskland ve transkripsiyonun uyarld bir operondur. Anabolik yolaa rnek olan ve negatif olarak kontrol edilen triptofan operonu, bir korepresrn (triptofann) represre balanarak onu aktive etmesiyle transkripsiyonun baskland bir operondur. Trp operonu, zayflama ad verilen ikinci bir mekanizma ile de kontrol edilir. Triptofann ortamda olmas, transkripsiyonun azaltc blgede sonlanmasna neden olur. Arabinozun enerji kayna olarak paralanmasnda grevli proteinlerin bulunduu ara operonu ise aktivatrler ile pozitif olarak kontrol edilir.
A M A
karyotik genlerin ifade edilmesinde grlen eitli seviyelerdeki kontrol mekanizmalarn aklayabilmek. karyotik hcrelerdeki yksek organizasyon bir ok seviyede gen reglasyonu mekanizmalarn gerektirir. Transkripsiyon seviyesinde en fazla olmak zere, genlerin proteinlere evrilmesi aamalarnn her birinde az ya da sklkla gerekleen olaylarla proteinlerin olup olmamas ya da nasl olaca belirlenir. zellikle ok saydaki transkripsiyon faktrlerin ve kontrol elementlerinin ok eitli kombinasyonlarda bir araya gelerek farkl gen setlerini aktive etmeleri hcresel farklln temelini oluturur. karyotlarda transkripsiyonel dzeyde gen kontrolne ek olarak DNA metilasyonu, mRNAnn ilenmesi, translasyonun balatlmas ve translasyon sonras kontrol mekanizmalar bulunur.
AM A
170
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Prokaryotlardaki operon sistemi ile ilgili aadakilerden hangi ifade yanltr? a. Operon sistemi prokaryotik hcrelere zg birgen dzenleme sistemidir. b. Operon sisteminde yer alan yapsal genler farkl enzimleri kodlarlar. c. Operondaki yapsal genler birden fazla mRNA zerine transkribe edilirler. d. Operon sistemi tek bir promotre sahiptir. e. Operon gen rnlerine ihtiya duyulmadnda bloke edilir. 2. Aadakilerden hangisi lac operonunda RNA polimeraz enziminin baland blgedir? a. Operatr b. Reglatr c. Promotr d. Artrc element e. Azaltc element 3. Beta-galaktozidaz enziminin fonksiyonu aadakilerden hangisidir? a. Hcre dna madde tamak b. Laktozu glikoz ve galaktoza paralamak c. Laktoza asetil grubu eklemek d. Hcre zarn hidroliz etmek e. Karbonhidratlar sentezini salamak 4. Aadaki ifadelerden hangisi karyotlarda transkripsiyonu arttrc elementlerin bir zellii deildir? a. Gen blgesinin hemen sanda yer alrlar. b. RNA polimerazn balanmasn salarlar. c. Promotore kar bir seicilik gstermezler. d. Yalnzca promotor ile ayn DNA zerinde iken etki gsterirler. e. Arttrc elementlere rn oluumundan sorumlu proteinler balanr. 5. Aadakilerden hangisi gen kontrolnde rol olan bir reglatr protein deildir? a Represr b. Aktivatr c. Transkripsiyon faktr d. Basklayc protein e. Arttrc element 6. Aadakilerden hangisi karyotlarda histon proteinlerinin asetilasyonu sonucu meydana gelir? a. DNAnn sk bir ekilde paketlenmesi b. DNAnn transkripsiyon iin iaretlenmesi c. Nkleozomlarda DNAnn proteinlerle gevek yap oluturmas d. DNA ve histonlarn paralanmas e. Operonda gen organizasyonunun bozulmas 7. Aadakilerden hangisi karyotlara zg bir gen kontrol mekanizmas deildir? a. Transkripsiyonun kontrol b. Kromatinin yeniden ekillenmesi c. DNA metilasyonu d. RNAnn ilenmesi e. RNAdan para karlmas 8. DNA metilasyonu srasnda genellikle metil grubu eklenen nkleotit aadakilerden hangisidir? a Alanin b. Metionin c. Sistein d. Sitozin e. Fenilalanin 9. ki farkl hcre tipinde ayn ncl-mRNAnn sentezlendiini ama bu mRNAnn farkl proteinlere evrildiini varsaynz. Aadakilerden hangisi bu durumu aklayc bir ifade deildir? a. mRNAlarn farkl ekzonlar bir araya getirilmitir. b. mRNA translasyona uramamtr. c. mRNAlarn 3ucu farkl blgesinden kesilmitir. d mRNAlarn 5ucu farkl blgesinden sonlandrlmtr. e. ntronlarn hepsi karlmamtr. 10. Aadakilerden hangisi yksek triptofan seviyesinin trp operonu zerine olan etkisidir? a. Transkripsiyonun sonlanmas b. Transkripsiyonun uyarlmas c. Transkripsiyonun balamas d. Transkripsiyon hznn artmas e. Reglatr proteinin uzaklatrlmas
171

1. c Yantnz yanl ise Prokaryotlarda Gen fadesi nin Kontrol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Transkripsiyonun Negatif Kontrol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Laktoz Operonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise karyotlarda Gen fadesinin Kontrol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Prokaryotlarda Reglatr Proteinlerin Karlatrmal zeti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kromatin Yap Gen Aktivasyonunu Etkiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise karyotlarda Gen fadesinin Dzenlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DNAnn Metilasyonu Gen Aktivasyonunu Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ncl-mRNAnn Farkl lenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Triptofan Operonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 mRNAnn 5 ucunda yer alan zellemi lider DNA dizisi meydana getirdii bir gvde-ilmik yapsyla RNA polimerazn transkripsiyonu azaltmasna neden olur. Drt zel blgenin bulunduu lider zincir bu blgeler arasnda iki farkl gvde-ilmik yaps oluturabilir. Bunlardan 3-4 blgeler arsnda oluan gvde-ilmik transkripsiyonu sonlandrr. Ancak bu yapnn oluabilmesi 1. blgede bulunan triptofan kodonlar ile yakndan ilgilidir. Triptofan varlnda ribozomlar bu blgeyi geerek senteze devam ederler. kinci blgeyi gemeleri durumunda ancak 3-4 gvde-ilmik yap meydana gelebilir. Sra Sizde 3 karyot DNAnn ok az bir blm genleri ve bunlara elik eden dzenleyici blgeleri bulundurur. Buna ek olarak, karyotik hcrelerde ekirdein varl, genomun histon proteinleri aracl ile kromozomlar halinde paketlenmesi, genlerin ekson ve intron halinde organize olmas ve RNA ilenmesi gibi hcresel ve genetik farkllklar gen ifade dzenlenme mekanizmasnda da farkllklarn olumasna neden olur. Sra Sizde 4 Promotr blge CG nkleotit iftlerinden zengin bir blge ierdii iin buradaki sitozinlerin metillenmesi gen kontrolnde olduka nemlidir. Sitozinlerde metilasyonun olduu genler transkripsiyonel olarak aktif genler deillerdir, mRNA sentezleyemezler. Yeni replike olmu DNA ipliindeki CG iftleri, atasal iplikteki metillenme rneine gre ksa bir sre sonra, metiltransferaz enzimi tarafndan metillenirler. Bazen DNA replikasyonu boyunca metilenmi blgeler deiebilir ve bu da sessiz genlerin aktiflemesine neden olur. Farkl proteinlerin retilmesiyle sonulanan bu deiim hcre farkllamasnda nemli bir yer tutar.
2. c 3. b 4. a
5. e
6. c
7. a
8. d
9. b 10. a

Sra Sizde 1
Laktozun E. coli hcresinde metabolize edilmesi iin lac operonuna ait yapsal genlerin uyarlmas gerekir. lac operonunda yer alan lacZ geni, laktozu hidroliz eden galaktozidaz enzimini, lacY geni, laktozun hcre iine alnmasnda grev yapan galaktosid permeaz enzimini ve lacA geni, laktoza asetil gruplar ekleyen galaktozid transasetilaz enzimini kodlar. Laktozun varlnda, aktif represr inaktive edilir ve RNA polimerazn promotre balanmas salanr. Bylece operondaki yapsal genler mRNAya transkribe olur ve enzimler sentezlenir. Enzimlerin her birinin aktivitesi ile laktoz glikoz ve galaktoza paralanarak hcrenin dier metabolik olaylar iin enerji salanr. Dier yandan, E. colinin byme ortamnda karbon kayna olarak glikoz ve laktozun her ikiside var ise ncellikle glikoz operonu aktive olur ve glikoz tketilir. Glikozun azalmas sonucunda ise ancak lac operonu uyarlr.
172
Genetik

Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K. ve Watson, J.D. (1989). Molecular Biology of The Cell (2. Bask). New York: Garland Publishing. Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Cooper, G. M. ve Hausman, R. E. (2006). Hcre: Molekler Yaklam (3. Bask). ev. Ed: Sakzl, M. ve Atabey, N. zmir: zmir Tp Kitapevi. Fairbanks, J. D. ve Andersen, R. W. (1999). Genetics. USA: International Thomson Publishing Company. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Gne, V. H. (2003). Molekler Hcre Biyolojisi. Eskiehir: Kaan Kitabevi. Konukolu, D. (2000). Biyokimya. stanbul: Nobel Tp Kitabevi. Murray, K. R., Granner, K. D., Mayes, A. P. ve Rodwell, W. V. (2004). Harper Biyokimya (25. Bask). ev. Ed: Dikmen, N. ve zgnen, T. stanbul: Nobel Tp Kitabevi. Temizkan, G. (1999). Genetik II. Molekler Genetik. stanbul: .. Fen Fakltesi Basmevi. Turner, P. C., McLennon, A. G., Bates, A. D. ve White, M. R. H. (2004). Molekler Biyoloji (2. Bask). ev. Ed: Konuk, M. Ankara: Nobel Yayn Datm. Yldrm, A., Bardak, F., Karata, M. ve Tanyola, B. (2007). Molekler Biyoloji. Ankara: Nobel Yayn Datm.
9
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mutasyonlar snflandrabilecek, Kromozom dzeyinde oluan genom mutasyonlarn anlatabilecek, Gen dzeyinde oluan mutasyonlar ve sonularn aklayabilecek, Mutasyona neden olan etkenleri ve etki mekanizmalarn aklayabilecek, Hasarl DNAnn onarlma mekanizmalarn anlatabilecek, Canllarda meydana gelen farkl rekombinasyon mekanizmalarn aklayabileceksiniz
Anahtar Kavramlar
Mutajen Mutasyon ploidi Anploidi Delesyon Duplikasyon nversiyon Translokasyon Gen mutasyonlar Rekombinasyon
erik Haritas
GR MUTASYONLARIN SINIFLANDIRILMASI GENOM MUTASYONLARI GEN MUTASYONLARI MUTASYONLARA NEDEN OLAN ETKENLER DNA ONARIM MEKANZMALARI REKOMBNASYON LE GENETK DEM
Genetik
Genetik Deiim Mekanizmalar
Genetik Deiim Mekanizmalar

GR
Genetik deiim ya da varyasyon, canlln oluumundan gnmze kadar geen sre iinde, meydana gelen hcresel eitlenmenin ve tr zenginliinin temelini oluturur. nk en basit yapldan en gelimi organizmaya, tm hcrelerin DNAs varyasyon mekanizmalar sayesinde yap, organizasyon, ierik ve ilev bakmndan deiimlere urayarak eitlenmitir. Genetik yapda deiimi salayan mekanizmalar mutasyonlar ve rekombinasyonlar olarak iki temel gruba ayrlabilir. Mutasyon bir canlnn genetik materyalinde meydana gelen kaltlabilir deiikliklerdir. Rekombinasyonlar ise genel olarak doal hcresel mekanizmalarda meydana gelen, ebeveynlerde olmaktan ok, mayozda krossing-overde olduu gibi, dllerde genlerin yeni organizasyonlarda bir araya gelmesi sonucu olan deiikliklerdir. Gnmzde ayrca rekombinant DNA teknolojisi ile laboratuar koullarnda rekombinant DNA moleklleri de elde edilmektedir. Varyasyona neden olan bu iki deiim olay, mutasyonlar ve rekombinasyonlar doada kendiliinden meydana gelebildii gibi laboratuar ortamlarnda eitli faktrlerin etkisiyle de uyarlabilirler. Bu nitede, sz edilen bu varyasyon mekanizmalar srasyla incelenecektir.
MUTASYONLARIN SINIFLANDIRILMASI
Mutasyon, canllarn genomunda meydana gelen saysal, yapsal ve ilevsel olan kaltlabilir deiikliklerdir. Kromozom ya da gen seviyesinde oluan bu deiiklikler organizma zerinde olumlu ya da olumsuz ynde bir etki yaratabilir. Bir canlnn evreye uyumunda ona yararl olan mutasyonlar bugne kadar kaltmla kuaktan kuaa aktarlm olanlardr. Mutasyona neden olan kimyasal ya da fiziksel faktrler mutajen, bunun sonucunda deiiklii tayan bir organizma ise mutant olarak adlandrlr. Mutasyonlar eitli ekillerde snflandrlrlar. En geni anlamda, meydana geli ekillerine gre iki gruba ayrlr: Kendiliinden oluan mutasyonlar (spontan): nsan etkisi olmadan doadaki btn organizmalarda olabilen mutasyonlardr. Uyarlm mutasyonlar: nsan etkisiyle eitli kimyasal ya da fiziksel mutajenlere maruz braklan hayvan ya da bitkilerde meydana gelen mutasyonlardr.
Mutasyon, canllarn genomunda meydana gelen saysal, yapsal ve ilevsel olan kaltlabilir deiikliklere denir. Mutajen, mutasyona neden olan kimyasal ya da fiziksel faktrlere, mutant ise genomu deiiklie uram olan bir organizmaya denir.
176
Genetik
Mutasyonlarn bir baka snflandrlmas meydana geldikleri yerlere ve mekanizmalara gre yaplr. Buna gre genel olarak iki grupta incelenir: Genom mutasyonlar (Kromozom mutasyonlar): - Kromozom saysnda meydana gelen deiimler ve - Kromozom yapsnda meydana gelen deiimlerdir. Gen mutasyonlar: Genlerin bazlarnda meydana gelen deimelerdir. - Transisyon - Transversiyon ve - ereve kaymas mutasyonlar eklinde meydana gelir.
GENOM MUTASYONLARI
Genom mutasyonlar, kromozomlarn saysnda ve yapsnda meydana gelen deiikliklerdir.
Genom mutasyonlar, karyotik hcrelerde bulunan ok saydaki dorusal kromozomlarn saysnda ve yapsnda meydana gelen deiikliklerdir ve kromozom mutasyonlar olarak da adlandrlr. imdi karyotik hcrelerin dorusal kromozomlarnda gzlenen tm mutasyon tiplerini, her birinin nasl meydana geldiini ve organizmalar nasl etkilediklerini ksaca aklayalm.
Kromozom Saysnda Meydana Gelen Mutasyonlar

karyotik organizmalarn kromozom saysnda meydana gelen mutasyonlar iki grupta toplanr: 1. ploidi: Kromozom takm saysnda deimeler meydana getiren mutasyonlardr ve eitleri u ekilde snflandrlr: a. Monoploidi b. Poliploidi i. Otopoliploidi ii. Allopoliploidi iii. Endopoliploidi 2. Anploidi: Kromozomlardan birinin saysnda meydana gelen mutasyonlardr ve eitleri; a. Monozomi ve b. Trizomidir.
ploidi, kromozom takm saysnda meydana gelen mutasyonlara denir. Anploidi, kromozomlardan bir ya da birkann saysnda meydana gelen mutasyonlara denir.
ploidi
Monoploidi, kromozomlarn takm saysnn azalmas sonucu meydana gelen ploidi tipi mutasyondur. Poliploidi, kromozomlarn takm saysnn artmas sonucu meydana gelen ploidi tipi mutasyondur.
Diploit canllarda, kromozomlarn vcut hcrelerinde iki (2n), eey hcrelerinde ise bir takm (n) olarak bulunduunu biliyoruz. ploidi, kromozomlarn takm saysnn katlar orannda azalma ya da artma gsterdii mutasyonlarn genel addr. Eer kromozomlarn takm saysnda azalma oluyorsa monoploidi, artma oluyorsa poliploidi olarak adlandrlr. Monoploidiye baz bitki ve hayvan trlerinde diploit bireylerin yan sra kromozom takm says yarya inmi haploit bireylerin bulunmasyla rastlanr. Arlarda diilerin diploit (2n = 32), erkek bireylerin ise haploit (n = 16) sayda yani bir kromozom takmna sahip olmas bir monoploidi rneidir. Monoploit bireyler tamamen diploitlere benzerler fakat vcut yaplar daha kktr. Her bir zellik bakmndan tek bir gene sahip olduklar iin (hemizigot), resesif genleri de fenotipte ifade edilir. Normal bir gamet oluturabilmeleri iin, kromozomlarn mayoz Ide ayrlmamas gerekir. Bitkilerin melezlenmemesinde monoploidlerin elde edilmesi faydaldr. nk haploit kromozom saysnn iki katna karlmasyla tamamen bir homozigot direk olarak elde edilebilir.
9. nite - Genetik Deiim Mekanizmalar
177
Poliploidi, hcre blnmeleri srasnda, sitoplazma blnmesinin gereklemedii durumlarda, replike olmu kromozomlarn bir ekirdek iinde iki takm halinde kalmasyla olur. Hcrelerinde kromozom takm says artm olan organizmalara poliploit ad verilir. Poliploitlerin adlandrlmas ierdikleri kromozom takm saysna gre, triploit (3n), tetraploit (4n) ve pentaploit (5n) vb. ekilde yaplr. Poliploidi bitki trlerinde olduka yaygn iken, hayvanlarda kertenkele, amfibi ve balk gibi snrl saydaki baz trlerde grlr. Bitkilerdeki poliploidi durumunun bir ksm doal olarak gerekleirken, byk bir blm zirai almalarla yapay olarak meydana getirilir. Poliploidi iki farkl ekilde meydana gelebilir; Otopoliploidi: Ayn tre ait kromozomlarn takm says artlar ile bir tr iinde grlen kromozom says deiimleridir. Diploit (AA) bir trn triploit (AAA), tetraploit (AAAA) ve daha fazla sayda poliploit formlar oluabilir. Mayoz blnme srasnda kromozom ayrlmas gereklemeyen 2n kromozoma sahip bir gamet, normal bir gametle birletiinde triploit bireyler ortaya kabilir. Ya da deneysel olarak 2n sayda kromozom ieren iki eey hcresi birletirilerek tetraploit bitkiler elde edilebilir. Otopoliploit yapdaki bitkiler, diploit olanlara gre daha iridir. zellikle iek ve meyvelerin daha byk olmas onlarn ticari nemini ve tarmsal retimini arttrr. rnein, baz patates, elma, muz ve karpuz trleri triploit zellikte iken baz buday, avdar, yonca, fstk ve karpuz trleri tetraploit yapda olup daha yksek bir ekonomik deere sahiptir. Allopoliploidi: Birbirine ok yakn olan iki farkl trn melezlemesi (AA x BB) ile elde edilen kromozom takm says artlarna denir (AB, AABB, AAABBB). Allopoliploit bitkiler doal ya da deneysel olarak meydana getirilebilir. Birbirine yakn trden iki haploit gametin birlemesiyle oluan yeni bireyler, kromozomlar arasnda bir benzerlik olmad iin retken deildir. Eer bu bitki, kromozom saysn iki katna karrsa, yani eey ana hcrelerinde bir poliploidi durumu oluursa dengeli gametler retip reme zellii kazanabilir. rnein; ttn ve patates, iki yakn trn melezlenip, poliploidi ile retken hale getirilmesiyle olumu tetraploit bitkilerdendir. Ayrca, buday ve pirin gibi birbirine ok yakn olmayan trler arasnda yaplan allopoliploidi almasyla hem budayn hem de pirincin zelliini tayan verimli bir bitki tr elde edilmitir.
Otopoliploidi, ayn tre ait kromozomlarn takm says artlar ile bir tr iinde grlen kromozom says deiimleridir.
Allopoliploidi, birbirine ok yakn olan iki farkl trn melezlemesi ile elde edilen kromozom takm says artlarna denir.
Anploidi
Anploidi, hcre blnmesi srasnda, kromozomlarn ayrlmasnda meydana gelen hatalar nedeniyle, normal kromozom setinde bir ya da birka kromozomun eksilmesi ya da artmas durumudur. Bu srete; karde kromatitlerin sentrozomdan ayrlamamas ya da ayrlan kromatitlerin i iplikleriyle balantlarnn aksamas sonucu yavru hcreye ulaamamas anploidiye neden olabilir. Genel olarak bu durum anafazda geri kalma olarak ifade edilir. Bylece, homolog kromozomlarn dzensiz ve eit olmayan paylam sonucunda, hcre ekirdeklerinden biri normalden ok, dieri de az sayda kromozoma sahip olur. Kromozom saysna gre anploidi tipleri; Monozomi: (2n - 1) homolog kromozom iftinden bir kromozomun eksik olmas, Nullizomi: (2n - 2) homolog kromozom iftinden her iki kromozomun eksik olmas,
178
Genetik
Trizomi: (2n + 1) bir kromozomdan iki yerine tane olmas, Tetrazomi: (2n + 2) bir kromozomdan iki yerine drt tane olmas durumu eklinde ortaya kar. Anplodinin btn formlar mayoz sonras ciddi sonular dourur ve hayvanlarda ou kez lmcldr. Memelilerde l doumlarn en nemli nedenlerinden biri anploididir. Bunun yan sra, baz hastalk tablolar ile karakterize edilen anploidi durumlar da vardr. nsanlarda, XO durumu gonozomal monozomik olup bu kadnlar Turner sendromuna sahiptirler. Buna karn insanlarda, otozomal monozomi doum vakas hi rapor edilmemitir. phesiz ki, bu tip kromozoma sahip zigotlar olumakta, ancak hibiri embriyonik ve fetal geliimini tamamlayamamaktadr. Grld gibi, insanlar da dahil hayvanlarn tmnde otozomal monozomi lmcl etki gsterir. Buna karn, msr, ttn, uha iei gibi baz bitkilerde grlen monozomi olaylar lmcl olmayp, yalnzca yaama gcn zayflatr. Trizomi durumu da otozomal veya gonozomal olabilir. Bu tip anomalileri tayan insanlar fiziksel olarak baz zellikler gsterirler ve ounlukla da normal bir yaam srerler. nsanda gonozomal trizomik olarak, Kadnlara (XXX) ve Erkeklere (XXY, Klinefelter sendromu ve XYY) rastlanabilir. Dier yandan eitli otozomal trizomi olgular da bilinmektedir. En ok bilinen otozomal trizomiler; 21. Kromozom trizomisi (Down sendromu ya da Mongolizm), 13. Kromozom trizomisi (Patau sendromu) ve 18. Kromozom trizomisi (Edward sendromu)dir. Fetal lmlere sebep olan anploid anomalinin yarsn otozomal trizomi olgular oluturur. Bunlar iinden yalnzca Down sendromlu bireyler yetikinlik ana gelebilmektedir. nsanda saysal kromozom anomalisi sonucu oluan sendromlar incelendiinde, anne ya ile birlikte trizomik ocuk dourma riskinin artt saptanmtr. Ya ilerlemi annelerde hcre blnmesindeki yetersizlikten dolay, gametlerde kromozomlarn ayrlamama durumu daha sk gerekleir. Bitkilerdeki trizomik bireyler, fenotipik baz farklar gstermek suretiyle, normal yaamlarn srdrebilirler. rnein, boru iei bitkisinde 12 kromozomdan her biri ayr trizomi gstermekte ve buna bal olarak da on iki eit meyve kapsl ortaya kmaktadr.
Kromozom Yapsnda Meydana Gelen Mutasyonlar

Kromozom aberasyonlar, kromozomlarn yapsnda meydana gelen bozulma ya da deiikliklere denir.
Kromozom aberasyonlar olarak da isimlendirilen kromozomlardaki yapsal deiiklikler, kromatit kollarnda meydana gelen krlmalardan kaynaklanr. Krlmann olutuu yere, krlma tipine, saysna ve krlan paralarn tekrar birleme zelliine gre, ok eitli kromozom mutasyonlar meydana gelebilir. Kromozomlar nadiren kendiliinden krlabildii gibi genellikle mutajenlerin etkisiyle krlrlar. Kromozomun yapsnda meydana gelen mutasyonlar eey hcrelerinde meydana gelmise kaltmla yavrulara aktarlr. Kromozomlarda meydana gelen yapsal mutasyonlar genel olarak drt temel gruba ayrlr. Bunlar: 1. Delesyon, 2. nversiyon, 3. Duplikasyon ve 4. Translokasyondur.
179
Delesyon, kromozomdan para kopmas ve genetik madde kaybyla sonulanan mutasyonona denir. Terminal delesyon, bir kromozomun u ksmndan kopma, interkalar delesyon kromozom iindeki bir blgeden kopma olmas durumudur.
Delesyon, bir kromozomdan para kopmas ve bunun sonucu genetik madde kayb olan bir mutasyon tipidir. Kopma kromozomun u ksmnda meydana gelirse terminal delesyon, kromozom iindeki bir blgede oluursa interkalar delesyon olarak adlandrlr (ekil 9.1). nterkalar delesyonda kromatitler krlan blgelerden tekrar birleirler. Her iki delesyon tipinde de kopan para mitozda kaybolduu iin genetik madde kayb sz konusudur. Delesyonlar, gen blgelerinde meydana gelirlerse tolere edilemezler ve lme neden olabilirler. rnein, insanda, 5. kromozomun kk bir ksmnn eksik olmas durumunda cri-du-chat sendromu denilen bir hastalk ortaya kar.
ekil 9.1 Kromozomlarda meydana gelen delesyon tipleri.
nversiyon, kromozomun katlanp kvrlma yapt bir blgeden krlarak, ayn blgeye ters ekilde tekrar balanmas ile oluan mutasyon tipidir. nversiyon iki ekilde gerekleebilir (ekil 9.2). Kromozomun sentromer iermeyen blgesinde inversiyon olabilir ve buna parasentrik inversiyon denir. Kromozomun sentromeri ieren blgesi 180 dn yaparak ayn blgeye yeniden yerleebilir ve bu durumuna perisentrik inversiyon denir. Perisentrik inversiyon sonucunda kromozomun morfolojisi deiebilir ama genetik bilgi kayb olmaz. Dier yandan, mayoz blnme srasnda, inversiyon tayan kromatitle, tamayan homolou arasnda krossing-over gerekleemedii iin kromozomal bir dengesizlik ortaya kar. Bu dengesizlii ieren gametin dllenmesiyle geliimini tamamlayamayan embriyolar oluur. Duplikasyon, genetik maddenin herhangi bir ksmnn, genomda birden fazla sayda bulunmas ile meydana gelen mutasyon tipidir. DNA replikasyonu ya da krossing-over srasnda homolog kromozomlarn elemesindeki eitli hatalardan meydana gelebilir. Duplikasyon sonucunda, ayn DNA molekl zerinde, bir ya da daha fazla genin birden fazla kopyas bulunur (ekil 9.3). Kopya genlerin uzun bir sre iinde geirdikleri mutasyonlar ile yeni zellikteki genler oluabilir ve bu durum da genetik eitlilie neden olabilir. Baz genlerin fazla saydaki kopyalarndan daha ok protein retilmesi ise insanlarda hastalkla sonulanabilir. Translokasyon, homolog olmayan kromozomlar arasnda para deiimi sonucu oluan mutasyon tipidir. Translokasyon farkl ekillerde meydana gelebilir (ekil 9.4).
nversiyon, kromozomun katlanp kvrlma yapt bir blgeden krlarak ayn blgeye ters ekilde tekrar balanmas ile oluan mutasyondur. Parasentrik inversiyon sentromer iermeyen blgede, perisentrik inversiyon ise sentromer ieren blgede meydana gelen mutasyonlardr. Duplikasyon, genetik maddenin herhangi bir ksmnn, genomda birden fazla sayda bulunmas ile meydana gelen mutasyona denir. Translokasyon, homolog olmayan kromozomlar arasnda para deiimi sonucu oluan mutasyona denir. Asentrik fragment, translokasyon sonucu oluan sentromeri bulunmayan bir kromozom paras, disentrik kromozom ise oluan iki sentromerli bir kromozomdur.
180
ekil 9.2
Genetik
nversiyon ile kromozom yapsnn deimesi.
Basit translokasyon: kromozomlardan birinde tek noktada kopma olur ve kopan para baka bir kromozomun ucuna eklenir. nterkalar translokasyon: Kromozomlardan birinde iki noktadan kopma ile ara blgeden kopan para baka bir kromozomun ara blgesine eklenir. Karlkl (Resiprokal) translokasyon: ki kromozom arasnda karlkl para deiiminin olduu bir durumdur. Resiprokal translokasyonun genetik sonular inversiyon sonucuna benzer. Kromozomlar arasndaki translokasyonlar srasnda, kopan ve balanan paralardan biri sentromer blgesini ierebilir. Bu durumda, sentromeri bulunmayan bir asentrik fragment ile iki sentromeri olan bir disentrik kromozom oluur. Bu yap hcre blnmeleri srasnda hataya neden olur ve kromozomlar yavru hcrelere aktarlamaz. Translokasyon ile krlma blgesinde bulunan bir gen kaybedilebilir ya da ifadesi deiebilir. Yaplan aratrmalar sonucunda, insanlarda baz kanser trleri de dahil pek ok hastalk olgusunda translokasyonlar sonucu genlerin farkl aktiviteye sahip proteinler ifade ettii saptanmtr. Gen blgesi dnda meydana gelen translokasyonlarda ise genetik materyalin dzeninin deimesi sonucu, hcre blnmesi srasnda homolog kromozomlarn elemesi sorun yaratabilir.
ekil 9.3 Duplikasyon ile kromozom yapsnn deimesi
SIRA SZDE
Genlerin konumunu deitirerek pozisyon etkisi yaratan genetik deiimler neden mutasSIRA SZDE yon olarak nitelendirilir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
181
ekil 9.4 Translokasyon tipleri. (A) Basit translokasyon, (B) nterkalar translokasyon ve (C) Karlkl translokasyon.
182
Genetik
Gen mutasyonu ya da nokta mutasyonu, bir genin yapsnda meydana gelen deimelerdir. Transisyon, gen blgesindeki bir prin baznn dier bir prin baz ile ya da bir pirimidin baznn dier bir pirimidin baz ile yer deitirmesi ile oluan mutasyondur. Transversiyon, gen blgesindeki bir prin baznn bir pirimidin baz ile ya da bir pirimidin baznn prin ile yer deitirmesi ile oluan mutasyon tipidir.
ereve kaymas, gen blgesine bir veya birka baz iftinin eklenmesi ya da kmas ile meydana gelen mutasyon eklidir.
Genomdaki genlerin saysnda ve lokuslarnda deiiklik olmakszn, yapsnda meydana gelen deimelere gen mutasyonu ya da nokta mutasyonu ad verilir. Gen mutasyonlar temel olarak ekilde meydana gelir: Transisyon: Gen blgesindeki bir prin baznn dier bir prin baz (A G ya da GA), bir pirimidin baznn dier bir pirimidin baz (C T ya da T C) ile yer deitirmesi sonucu ortaya kan mutasyondur. Hcre dngsnn herhangi bir safhasnda meydana gelebilir. rnein, bazlarn yanl eleme hatalar ardndan gerekleen DNA replikasyonu sonrasnda, (ekil 9.5) A:T baz iftinin bulunmas gereken noktada G:C baz ifti, G:C baz iftinin bulunmas gereken noktada da A:T baz ifti yer alr. Transversiyon: Gen blgesindeki bir prin baznn bir pirimidin baz ile (A ya da G T ya da C), bir pirimidin baznn prin ile (T ya da C A ya da G) yer deitirmesi eklindeki gerekleen mutasyondur. Transversiyon DNA moleklnn replikasyonu srasnda meydana gelir ve replikasyon sonrasnda, deien DNA ipliinde, A:T baz iftinin yerini T:A ya da C:G baz iftleri, G:C baz ifti yerini ise C:G ya da T:A baz iftleri alm olur. ereve kaymas: Genlerin ounlukla sk tekrar eden baz dizilerinin bulunduu blgelerinde, bir veya birka baz iftinin eklenmesi ya da kmas ile meydana gelen mutasyonlardr. Bu tip bir mutasyon, DNAda baz ifti deiikliinin olduu yerden itibaren kodonlarda bir ya da birka nkleotitlik kaymaya neden olur. Bunun sonucunda kodlanan protein amino asit sras deiir ve farkl ileve sahip protein retilebilir. Transisyon ve transversiyon ile oluan baz ifti deiimi, genellikle tek bir kodonun deiimine yol aar. Kodonun deimesi, nadiren de olsa ona karlk gelen aminoasiti deitirmeyebilir. nk baz aminoasitler birden fazla kodon tarafndan belirlenirler. Baz deiikliinin aminoasit deiimine yol amad byle bir durumda oluan gen rn deimez (sessiz mutasyon). Buna karn, genellikle bir baz deiimi mutasyonu, aminoasit deiiklii nedeniyle, genin rnnde az da olsa bir yap bozukluuna yol aabilir (yanl anlaml mutasyon). rnein, kandaki hemoglobin proteinini kodlayan gendeki bir baz deiiklii (AT), polipeptit zincirine glutamin yerine valin aminoasidinin gelmesiyle sonulanr. Bu deiiklikte, betaA proteini yerine betaS proteini retilmesine ve sonu olarak insanda nemli bir hastalk olan orak hcre anemisine neden olur (ekil 9.5). Dier yandan bir baz deiimi mutasyonu ilevsiz bir gen rn oluumuna da (anlamsz mutasyon) neden olabilir. ereve kaymas mutasyonu, gendeki kodon diziliminin deimesi ile sonulandndan kodlanan proteindeki aminoasitlerin srasnn deimesine neden olur. Bylelikle genin kodlayaca polipeptit zincirinden ok farkl ve ilevsel olmayan mutant bir protein molekl sentezlenebilir. Bu nedenle ereve kaymas tipindeki deiimler anlamsz mutasyonlardr.
GEN MUTASYONLARI
ekil 9.5 Yanl anlaml mutasyon. Adeninin timine deiimi sonucu beta-globin geninde meydana gelen mutasyon proteinin yapsn deitirir ve orak hcre anemisi hastalna neden olur.
183
Sz edilen tm mutasyon tiplerinin kaltsal olabilmesi iin, her birinin ya eey ana hcrelerinde ya da gamet oluumu srasnda meydana gelmesi ve zigota tanmas gerekir. Mutasyonu tayan zigot, sahip olduu mutasyonun zelliine bal olarak, ya geliimini tamamlayamayp lecek ya da kaltsal bir hastalkla yaamak zorunda olacaktr. Somatik hcrelerde oluan mutasyonlar ise sadece mutasyonu tayan bireyin belli bir hcre grubunu etkiler ve bu hcrelerin ilevlerinde bozulmalar meydana getirebilir.
MUTASYONLARA NEDEN OLAN ETKENLER

Mutasyonlarn ok az bir ksm hcresel faaliyetler srasnda ya da doal evresel faktrlerin etkisiyle kendiliinden oluabilir (spontan mutasyonlar). Spontan mutasyonlar genellikle; DNA replikasyonu srasnda oluan hatalardan, Hcre iinde retilen serbest radikallerin oksidatif hasarndan, Genom iinde yer deitirebilen genetik elementlerin (transpozonlar) hareketlerinden ve Doadaki radyasyon gibi baz koullarn etkisiyle meydana gelir. Mutasyonlarn ok nemli bir blm de, insann dominant etkisi sonucu oluan baz evresel faktrler (mutajenler) tarafndan meydana getirilen uyarlm (indklenen) mutasyonlardr. Mutajenler temel olarak fiziksel ve kimyasal faktrler olarak iki grupta toplanr.
yonlatrc n, gne nn, radyoaktif maddelerin veya nkleer reaksiyonlarn ortaya kard ve iinden getii maddenin molekllerini iyonize eden yksek enerjili radyasyona denir.
Fiziksel Mutajenler
Yksek enerjili nlar (radyasyon), iyonlatran ve iyonlatrmayan olmak zere iki gruba ayrlr. Yksek enerjili nlarn canllarda bata kanser olmak zere birok salk sorununa neden olduu kantlanmtr. Szkonusu yksek enerjili nlardan zellikle iyonlatrc olanlarn, son derece gl mutajenik etkilerinin de olduu anlalmtr.
yonlatrc Radyasyon
yonize edici nlar (x-nlar; -nlar, -nlar, -nlar ve kozmik-nlar) yksek enerjili ve ksa dalga boyludur. Canl dokulara nfuz etme yetenekleri olduundan tbbi tehiste de kullanlrlar. Bu nlar nfuz ettikleri hcrelerde pozitif ykl molekllerden elektron salnmna yol aarlar. Bu olay DNA molekln oluturan atomlarn reaktifliini artrd iin mutajenik etkinin temelini oluturur. yonize radyasyonun mutajenik etkisi, radyasyonun dozuna, hcrenin hayat dngsnde bulunduu evreye, oksijen basnc ve sya bal olarak deiebilir. yonize radyasyon; Pirimidin bazlar arasnda dimer oluumuna neden olabilir. Dimerleme tek iplik zerinde olabildii gibi, karlkl ipliklerde bulunan prin ya da pirimidin bazlar arasnda da meydana gelebilir. Bazlarn halka yaplarnn bozulmasna neden olabilir. Yaps bozulan bir baz, karsna gelen dier bir bazla ba oluturamad iin iplik ya da kromozom krlmasna yol aar.
yonlatrmayan Radyasyon
Gneten gelen mor tesi (ultraviyole) nlar ise, iyonize etmeyici yksek enerjili nlarn banda gelir. UV nlar, televizyon, telsiz, telefon, mikrodalga frn, radyoaktif atklar, nklear silahlar ve santraller gibi gnlk yaantmza girmi ok
184
Genetik
SIRA SZDE
sayda kaynaklar tarafndan yaylan radyasyon tipidir. yonize olmayan radyasyonun en nemli kayna olan UV nlar dk enerjili olup, yksek bitki ve hayvanlarda sadece yzeysel hcre tabakasna nfuz eder. UV nlar, arpt atomlara enerji vermesi ve elektronlar yksek enerji seviyelerine karmas sonucu mutasyonlara neden olur. Prin ve pirimidin bazlar UV n emerek reaktif duruma geebilirler. UV tek hcreli organizmalar iin potansiyel bir mutajendir. UVnin DNA tarafndan emilimi sonucunda ya pirimidin hidratlar ya da pirimidin dimerleri oluur. Dimerler DNA ift sarmaln ve dolaysyla DNA replikasyonunu bozar.
SIRA SZDE
Kimyasal Mutajenler
DNELM S O R U
Endstri, kozmetik, D N E L M gda, salk ve evre gibi yaamn her alannda kullanlan ok farkl yaplardaki kimyasal bileikler gnmzdeki genetik hasarn artmasnda en etkili faktrlerdir. Bunlar iinde, genotoksik etkisi saptanm gruplar olan baz anaS O R U lou, alkilleyici ve dier baz kimyasallar bulunur. Genotoksik ifadesi, D K K A Tgenler zerine etkisi sonucu zehirli olan faktrler ya da mutajenler iin kullanlr.
DKKAT
SIRA SZDE
DNA Baz Analou Mutajenler

Baz analou mutajenler normal bazlara benzeyen kimyasallardr ve DNA replikasyon sistemini kandrrlar. Farkl iki bazla eleebilirler ve bundan dolay mutasyonAMALARIMIZ lara neden olurlar. Mutasyon replikasyon srasnda diziye katlan deoksiribonkleotitlerin baz analou olmasndan kaynaklanr. DNA replikasyonu srasnda, bazlara yap olarak K uygun T A P substratlar onlarn yerine replikasyona katlrlar. Baz analoglar olarak adlandrlan bu bileikler deneysel olarak DNA hasarnn ve bu hasarn yaratt hcresel cevabn belirlenmesi almalarnda yaygn olarak kullanlr. En yaygn olarak allan baz analoglar arasnda halojenlenmi 5-bromourasil, 5-fluTELEVZYON orourasil ve 5-iyodourasil gibi urasil trevleri yer almaktadr. Bunlarn tm timin analou olup, DNA replikasyonuna katldklar zaman timinin yerini alrlar ve Guanin ile eleirler. Ayn ekilde adenin analou 2-aminoprin de mutajenik zellie sahiptir. NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Alkilleyici Kimyasallar
Alkilleyici ajanlar elektrofilik bileikler olup negatif ykl DNAya alkil grubu eklerler. Fosfodiester balarndaki oksijenin alkilasyonu fosfotriesterlerin oluumu ile sonulanr. Dier yandan, alkillenme ile deiime urayan bazlarda eker balar zayflar. Bylece balardaki zayflamalar sonucu bazlarda kopmalar olur. Bu kimyasallarn anlalaca gibi etkileri iin DNA sentezine gerek yoktur ama neden olduklar deiiklikler DNA sentezi ile sabit klnr. Alkilleyici kimyasallara rnek olarak hardal gaz, etil metano-slfonat (EMS), metil metano-slfonat (MMS), metil ya da etil-nitrosamin, nitrosoguanidin (NG) gibi iinde karsinojenlii kantlanm ya da pheli olan ok sayda kimyasal eidi verilebilir.
Dier Kimyasal Mutajenler

Nitrz asit, amino grubu ieren bazlarn oksidatif deaminasyonuna neden olur ve bunun sonucunda DNAda transisyon meydana gelir. Adenin ve sitozin bazlar, nitroz asiti ile deamine edildiinde, adenin hipoksantine, sitozin ise urasile dnr. A:Tnin G:Cye deiimi ile ikinci replikasyon srasnda mutajenik bir transisyon oluabilir. Yukardaki mutajenlerin aksine nitrz asit bir baz direk olarak kodlamayan formuna deitirir ve bylece etkisi iin deiikliin devamnda DNA sentezi gerekli deildir.
185
Dier bir grup mutajenik kimyasallar akridin boyalardr. Proflavin ve akridin oranj gibi byk molekllere sahip pozitif ykl akridinler hidrofobik yzeyleri ile ift bazlar arasna girerek, bazlar aras uzakl artrrlar. DNA-ift-sarmal oluumundan sonra iplik krlmalarna yol aarlar. Bu tip hasar gren DNA, sentezlenmesi srasnda, baz ekleme ve kmalar gerekleebilir ve bylelikle ereve kaymas tipinde mutasyon meydana gelir. Baz mutajenik kimyasallar, kromatit ve kromozomlarda krklara neden olurlar. Kromozomlarda yapsal anomaliler meydana getiren mutajenler klastojen olarak adlandrlr. Nitrofuran, benzen, benzo(a)pren, siklofosfamid, vinil klorit gibi ajanlar klastojenik etkilidir. Kimyasal olarak reaktif olmayan baz aromatik aminler, polisiklik aromatik hidrokarbonlar, aflotoksinler gibi eitli tipte kimyasal bileik, canl vcudundaki metabolik aktivasyon tepkimeleri ile daha reaktif formlara dnrler. Bu dnm rnleri, tpk alkilleyici ajanlar gibi DNA ile etkileime girerek mutajenik etki gsterirler. rnein, eitli endstriyel rnlerde ve kmr katrannda bulunan benzo(a)pren gnmzde ok etkili mutajen olup kanser yapc ajan olarak bilinmektedir. Benzo(a)pren evresel olarak sigara duman ve otomobil eksoz gaz gibi bileiklerde ok yaygn olarak bulunur. Klastojenik etki bazen ok uzun srede meydana gelebilir. Yaplan bir aratrmada atom bombas sonras hayatta kalanlarn hcrelerinde bu etkinin 31 yl boyunca srd ortaya konulmutur. Dier yandan, deneysel koullarda bu zellie sahip bir kimyasal etken ile muamele edilen hcrelerde de klastojenik etki meydana gelebilmektedir. Genotoksik (mutajenik) ajanlar konusunda bilinlenmenin nemi nedir? Tartnz. SIRA SZDE
D N E L Mhcrelerde Spontan ya da uyarlm mutasyonlara kar, prokaryotik ve karyotik eitli onarm sistemleri gelitirilmitir. Bir hcrede herhangi bir mutasyon meydana geldiinde hemen onarm sistemleri almaya balar. EerSonarm O R U sistemi ile oluan hasar tamamen giderilemiyorsa, ya mutant hcre olarak geliimine devam edecek, ya da onarlamayan hasar bykse hcre lm gerekleecektir. RepliDKKAT kasyon srasnda meydana gelen yanl baz elemeleri daha nce anlatld gibi polimerazlarn direk onarmyla dzeltilirler. Bunun dnda, bir hcrede bulunan SIRA SZDE baz nemli DNA onarm mekanizmalar aada aklanmaktadr.
Klastojenler, yapsal kromozom anomalileri meydana getiren mutajenlerdir.
DNA ONARIM MEKANZMALARI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Fotoreaktivasyon ile Direkt Onarm
UV n ile oluan timin ya da dier pirimidin dimerleri grnr n varlnda direkt olarak normal hale dntrlr. Fotoreaktivasyon ya da k onarm denilen bu mekanizmada, fotoliyaz ad verilen bir enzim i K grr. di T A Fotoliyaz, P merleri karanlkta tanr ve onlara balanr (ekil 9.6). Ancak, kla aktif hale gelerek dimerlerdeki anormal kovalent ba oluumunu koparr. Fotoliyaz tm prokaryotlarda ve ilkel karyotlarda bulunurken insanda yoktur. nsan hcrelerinde, diTELEVZYON mer oluumlar bu sisteme benzer bir kesip karma onarm ile dzeltilir. Onarm enzimlerinden bir ya da bir kann eksiklii, Gnein (UV nlar) etkisiyle insanda Xeroderma Pigmentosum olarak adlandrlan deri kanserine neden olur.
NTERNET
AMALARIMIZ
Fotoreaktivasyon ya da k onarm, fotoliyaz enzimi ile pirimidin dimerlerinin onarld mekanizmadr. K T A P
AMALARIMIZ
Pirimidin dimeri DNAda zellikle iki yan yana bulunan pirimidin bazlarnn ELE VZYON ift kovalentTba yaparak ift oluturmu yapsna denir.
NTERNET
186
ekil 9.6 Hasarl DNA moleklnde timin dimerinin fotoreaktivasyon ile onarm.
Genetik
Alkilasyon Hasarnn Direkt Onarm

Alkilleyici ajanlar tarafndan DNAdaki bazlara ya da fosfatlara eklenmi olan metil ya da etil gruplar bu bazlarn daha sonra replikasyon ile yanl baz elemeleri yapmalarna neden olur. DNAdaki bu gibi hasarlar, metil transferaz enzimi ile zgn bir ekilde onarlr. Bu enzim yalnzca bazlara bal olan metil gruplarn kopararak uzaklatrr.
ekil 9.7 DNA moleklndeki hasarn nkleotit kesmekarma ile onarm.
Nkleotit Kesmekarma Onarm

Nkleotit kesme-karma onarm tm canllarda gerekleen bir onarm mekanizmasdr. Alkilleyici ajanlarn genotoksik etkilerini tolere edilebilen bu sistem, pirimidin dimerlerini k gerektirmeyen bir reaksiyonla onard iin karanlk onarm olarak da adlandrlr. Bu onarm tipinde hasarl blge ya da nkleotitler, endonkleaz tarafndan enzimatik olarak tannr ve kesip karlr. Oluan boluk DNA polimeraz ile tamamlanr ve son iki nkleotit DNA ligazn katalizledii fosfodiester ba ile birletirilir (ekil 9.7).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKK AT Nkleazlar DNA ipliini kesen enzimlerin genel addr. plii ulardaki nkleotitlerden kesenlere ekzonkleazlar, i blgelerden kesenlere ise endonkleazlar denir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
187 AMALARIMIZ
DNA onarm mekanizmalar hakknda daha fazla bilgiye W. S. KlugKvd. nin Kav T A Genetik P ramlar adl kitabndan (2003, Sayfa 477-482) ulaabilirsiniz. DNA zerindeki deiimlerin tmne mutasyon denilebilir mi? Neden? TSIRA E L E VSZDE ZYON Kesme - karma onarm iki ekilde meydana gelebilir: DNELM baz DNA glikosi Baz karma onarm: DNA zincirinde bulunan hatal bir N T R N E T hidrolize laz ad verilen bir enzim tanr ve eker molekl ile olanE ban S O R U ederek zincirden koparr. Bunun sonucunda DNA baz dizisi zerinde, kk bir boluk eklinde meydana gelen bazn kaybetmi aprinik ya da apirimidinik blgeler (AP), AP endonkleaz tarafndan tannr ve iplik kesiDKKAT lir. Bu noktada DNA polimeraz I devreye girerek ekzonkleaz aktivitesiyle birka nkleotidi daha koparr. Ardndan polimeraz aktivitesiyle, yeni iplik SIRA SZDE sentezini yapar ve eksik olan bazn yeri, doru nkleotitle tamamlanr. En son olarak DNA ligaz fosfodiester ba yapmn katalizler. Nkleotit karma onarm: DNA zincirindeki hatal bazlar, baz zgl endoAMALARIMIZ nkleazlar tarafndan tannarak 12 nkleotitlik paralar halinde kesilip karlr. Sonra DNA helikaz kesilen ksm uzaklatrr ve oluan boluk DNA polimeraz aktivitesiyle tamamlanr. Bu sayede, yalnzca pirimidin deK T A dimerleri P il, DNA sarmalnn bklme ya da katlanmasn uyaran ciddi hasarlar da onarlr.
K T A P
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
REKOMBNASYON LE GENETK DEM
TELEVZYON
TELEVZYON
Rekombinasyon, genetik maddenin dllerde, atasal olmayan bir ekilde yeniden NTERNET dzenlenmesidir.
Rekombinasyonlar, genel olarak doal hcresel mekanizmalar sonucunda allellerin yavru dllerde atasal olmayan dzenlenmesidir. Kromozomlarn genetik ie N T E Raktarlmas, NET riklerinin rekombinasyonlarla yeniden yaplandrlarak yeni dllere tr iindeki eitliliin en nemli nedenidir. Doal mekanizmalarla oluan rekombinasyonun dnda, ayrca laboratuar koullarnda rekombinant DNA moleklleri elde edilmektedir.
karyotlarda Homolog Rekombinasyon

karyotlarda, rekombinasyon hem bamsz alm hem de krossing-over sonucunda meydana gelir. Homolog rekombinasyon, homolog kromozomlarn karde olmayan kromatitleri arasnda, benzer konumlardaki genetik maddenin karlkl dei tokuu eklinde gerekleen rekombinasyon tipidir (ekil 9.8). Mayoz blnmenin profaz evresinde krossing-over ile olur. Homolog kromozomlar arasnda, birden fazla blgelerde krossing-over meydana gelebilir ve bunun sonucunda yeni kuaktaki bireylerin her biri farkl organizasyonlarda bir araya gelmi kromozomlar tayabilirler.
Homolog rekombinasyon, homolog kromozomlar arasnda, benzer konumlardaki genetik maddenin karlkl dei tokuu eklinde gerekleen rekombinasyondur.
188
ekil 9.8 Mayoz blnme srasnda meydana gelen homolog rekombinasyon.
Genetik
Prokaryotlarda Rekombinasyon
Prokaryotik canllarda, rekombinasyona neden olan mekanizmas bulunur. Bunlar, DNAnn bir hcreden dierine aktarmdaki farkna gre transformasyon, transdksiyon ve konjugasyon olarak tanmlanr. karyotlarda olduu gibi rekombinasyonlar prokaryotik organizmalarda da genetik eitliliin temel unsurudur. Transformasyon, l bakterilerin paralanan plak DNAsnn, canl baka bir bakteri tarafndan alnarak genomuna eklenmesidir (ekil 9.9). Bylece, aktarlan DNA parasnn tad genetik bilgi alc bakteriye yeni zellikler kazandrr.
Transformasyon, bir DNA parasnn, hcre zarndaki zel bir reseptr araclyla alc bakterinin iine alnarak genomuna eklenmesidir.
189
ekil 9.9 Transformasyon ile DNA parasnn bakteri iine alnmas.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Transdksiyon, bir bakteriden dier bir bakteriye virsler D N E(bakteriyofaj) LM araclyla yaplan DNA aktarmdr. Virs bir bakteriyi enfekte ettii zaman kendini bakteri DNAs iine ekleyebilir (ekil 9.10). Daha sonra S O R U genomdan ayrlrken, kendi DNAsnn bir ksmn bakteri genomunda brakabilir ve genomdan da bir ksm DNA alabilir. Virs tarafndan paketlenen bu yeni DKKAT kombinasyondaki rekombinant DNA baka bir hcreye tanr. Yabanc DNA paras yeni bakterinin genomuna katldnda, bu bakteriye yeni bir SIRA SZDE genetik yaplanma ve yeni bir fenotipik zellik kazandrr. Rekombinasyon mekanizmasnn genetik nemi nedir?
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM S O R U
Transdksiyon D,bir NELM bakteriden dier bir bakteriye virsler (bakteriyofaj) araclyla S O R U yaplan DNA aktarmdr.
DKKAT

DNELM K T A P S O R U
Rekombinasyon mekanizmalarnn ekilleri ve daha ayrntl bilgiye K W. T AS.P Klug vd.nin Genetik Kavramlar adl kitabndan (2003, Sayfa: 181-193) ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE NTER NET
SZDE SIRA NTER NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
190
ekil 9.10 Bakterilerde transdksiyon ile rekombinasyon meydana gelmesi.
Genetik
Konjugasyon, bir bakterinin plazmidini sitoplazmik kprler araclyla, bu plazmidi tamayan dier bir bakteriye aktarmas olaydr.
Konjugasyon, bir bakterinin kendi plazmidini sitoplazmik kprler araclyla, bu plazmidi tamayan dier bir bakteriye aktarmas olaydr (ekil 9.11). Aktarlan plasmid bakterinin genomuna eklenebilir. Eklenmi olan plasmidlerin genomdan ayrlmas srasnda yine yukarda anlatld gibi DNAnn bir ksm genomda kalabilir ve genomdan da bir ksm DNA gelebilir. rnek olarak F-faktr plasmidi verilebilir. F-faktr tayan hcreye F+, tamayan hcreye F- hcre denir. Konjugasyon sonunda F- olan hcre de F+ duruma gelir, yani bu plazmidin tad genetik bilgiye sahip olur.
191
ekil 9.11 Konjugasyon ile plasmidin bakteriden bakteriye aktarlmas.
192
Genetik
zet
A M A
Mutasyonlar snflandrabilmek. Mutasyon, canllarn genomunda meydana gelen saysal, yapsal ve ilevsel olan kaltlabilir deiikliklerdir. Mutasyonlar kendiliinden ya da uyarlarak meydana gelirler. Meydana geldikleri yer ve mekanizmalara gre genom mutasyonlar ve gen mutasyonlar olarak snflandrlrlar. Genom mutasyonlar kromozomlarn saysnda ve yapsnda olmak zere iki grupta incelenir. Gen mutasyonlar, gen blgelerindeki DNA zincirinde transisyon, transversiyon ve ereve kaymas mutasyonlar olarak meydana gelir. Kromozom dzeyinde oluan genom mutasyonlarn anlatabilmek. Genom mutasyonlar saysal ve yapsal olmak zere iki grupta toplanr. Saysal kromozom mutasyonlar; kromozom takm saylarnn deiimi ya da kromozom ifti saylarnn deiimi eklinde gerekleir. Mutasyonlar otozomal ya da gonozomal kromozomlarda olumalarna gre farkl etkilere yol aabilirler. Yapsal kromozom mutasyonlar ise, temelde kromozom krklarndan kaynaklanp, kromozomlarda yer alan genlerin kayb, sayca art ya da konumlarnn deimesi biiminde gerekleir. Her bir yapsal mutasyonun ortaya kard genetik bilgi deiimi ya da fenotipik etkisi birbirinden farkllk gsterir. Gen dzeyinde oluan mutasyonlar ve sonularn aklayabilmek. Gen mutasyonlarnda, genlerin yaplar ve buna bal olarak da kodladklar rnler deimektedir. Gen mutasyonlar, baz ifti deiimleri ve kodon kaymas gibi mekanizmalar ile ortaya kar. Baz ifti deiimleri belli bir pozisyonda, yanl baz elemelerinden kaynaklanr ve prin ya da pirimidin bazlarnn birbiriyle yer deitirmesi durumlaryla sonulanr. Baz ifti deiimlerinin genetik etkileri, gen rnn deimeden kalmasyla, tamamen ilevsiz olmas arasnda deiiklik gsterir. Fakat, DNA zerinde bir baz ifti ilavesi ya da kayb sonucu meydana gelen ereve kaymas mutasyonlar, kodonlarn yapsn bozduu iin ounlukla gen rn kayb ile sonulanr.
A M A
Hasarl DNAnn onarlma mekanizmalarn anlatabilmek. DNA onarm mekanizmalarnn temel ilevi hcrede meydana gelen DNA hasarlarn tanmak ve bu hasarlar hcre blnmesi ncesinde onarmaktr. DNA onarm, blnme hazrl yapan bir hcrede replikasyon ncesinde, direkt onarm ya da kesme-karma onarm mekanizmalar tarafndan onarlr. Direkt onarmda, kimyasal bir ba ya da grup tek bir enzimin kontrolnde DNAdan uzaklatrlrken, kesme-karma onarmnda yanl elemi baz ya da baz gruplar DNAdan karlarak yerine yeni ve salam bir DNA iplii sentezlenir. Canllarda meydana gelen farkl rekombinasyon mekanizmalarn aklayabilmek. Canllarda rekombinasyon, karyotlarda homolog rekombinasyon ve bakteriyal rekombinasyon olarak iki ekilde meydana gelebilir. Homolog rekombinasyon, karyotik canllarda, bir ksm genetik materyalin benzer ya da homolog kromozomlar arasnda karlkl olarak yer deitirmesiyle ortaya kan yeni bir genetik dzenleme ve yaplanma durumudur. Bakteriyal rekombinasyon ise hcrelerin birbirinden farkl kromozomlar arasnda tek ynl olarak gerekleen bir genetik materyal aktarmdr. Bu sayede bakteriler, kendilerinde olmayan farkl ve yeni genetik bilgiler kazanarak, yeni zellikler gsterebilmekte ve fenotipik olarak da eitlenmektedirler.
A M A
AM A
AM A
193
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi farkl iki tre ait kromozomlarn bir araya gelerek poliploidi geirmesiyle meydana gelen bir mutasyon tipidir? a. Polisomi b. Allopoliploidi c. Otopoliploidi d. Endopoliploidi e. Politeni 2. Aadakilerden hangisi homolog olmayan kromozomlar arasnda gerekleen para al-veriine verilen isimdir? a. Transformasyon b. Transdksiyon c. Translasyon d. Translokasyon e. Transkripsiyon 3. Aadakilerden hangisi bir genin rnnde herhangi bir deiiklik oluturmayan mutasyondur? a. Anlamsz mutasyon b. Yanl anlaml mutasyon c. Sessiz mutasyon d. Hatasz mutasyon e. Spontan mutasyon 4. Gen iindeki kodonlarn deimesine yol aan mutasyon tipi aadakilerden hangisidir? a. ereve kaymas b. Transisyon c. Transversiyon d. nsersiyon e. Delesyon 5. Aadaki koullardan hangisi mutasyonlarn kaltsal olabilmesi iin gereklidir? a. Gen kaybna neden olma b. Somatik hcrelerde meydana gelme c. Kromozom yapsn bozma d. Gametlerde meydana gelme e. Zigotta meydana gelme 6. Aadakilerden hangisi bir spontan mutasyon etkeni deildir? a. Deaminasyon b. Tautomerik deiimler c. Deprinasyon d. Transpozonlar e. Baz analoglar 7. Aadakilerden hangi onarm tipi DNA replikasyonundan sonra meydana gelir? a. Alkilasyon onarm b. Baz karma onarm c. Yanl eleme onarm d. Fotoreaksivasyon ile onarm e. Nkleotit karma onarm 8. Aadakilerden hangisi bir homolog rekombinasyon ilevidir? a. Translokasyon b. Krossing-over c. Konjugasyon d. Transformasyon e. Kombinasyon 9. Aadakilerden hangisi bir bakteriden dierine oluan sitoplazmik kpr ile gen aktarm mekanizmasdr? a. Transversiyon b. Transdksiyon c. Konjugasyon d. Transformasyon e. Transpozisyon 10.Aadakilerden hangi enzim DNA zincirindeki hatal bazlarn kesme-karma onarmnda gerekli deildir? a. DNA ligaz b. Endonkleaz c. Ekzonkleaz d. Metil-transferaz e. DNA polimeraz
194
Genetik
Yaamn inden
KANSER NEDR? nokta mutasyonlar ve translokasyonlar yaygn olarak grlr. Bu mutasyonlar eitli dokularda ve hatta ayn tip hcrelerde farkl ekillerde meydana gelebilmektedir. Bundan dolay genel anlamda tm kanserleri iyiletirebilecek bir tedavi yntemi gelitirmek henz mmkn deildir. Gnmzde baz kanser tipine zg ilalar gelitirilmitir, ama ok az saydadr. Kanserden korunma ve erken tanda konusunda bilgilenmek ok nemlidir.

1b Resim: Kanserli hcrelerin oluturduu bir kitlenin elektron mikroskobik grnts. lek: 600m (Zeytinolu vd., 1993). Salkl bir insann vcut hcreleri (kas ve sinir dokusunun hcreleri hari) blnebilme yeteneine sahiptirler. Ancak, normal olarak len hcrelerin yenilenmesi ve yaralanan dokularn onarlmas amacyla bu snrl olan yeteneklerini kullanrlar. Her hcrenin hayat boyunca snrl sayda blnebilme yetenei vardr ve ne zaman ne kadar blnecei kontrol edilir. Buna karn kanser hcreleri, bu kontrol kaybeder ve snrsz bir ekilde oalrlarak tmrleri (kitleleri) olutururlar. Tmrler normal dokular ya sktrrlar ya da iine szarak onlar tahrip edebilirler. Kanser hcreleri tekrar deiimler geirerek olutuklar tmrden ayrlabilir ve kan ya da lenf dolam aracl ile vcudun dier blgelerine gidebilirler. Gittikleri yerlerde tmr kolonileri oluturur ve bymeye devam ederler. Kanserin bu ekilde vcudun dier blgelerine yaylmas olayna ise metastaz ad verilir. eitli dokularn hcreleri nasl oluyor da normal kontrollerini kaybediyorlar? Bunun en nemli nedeni, bu hcrelerde baz genlerin mutasyona urayarak onkogen dediimiz kanser yapc genlere dnmesidir. Bylece normal ilevini kaybetmi ya da farkl bir aktivite kazanm proteinler retilmekte ve hcre srekli oalmaya sevk edilmektedir. Onkogenlerin olumasnda 2d 3c 4a 5d 6e 7c 8b 9c 10 d Yantnz yanl ise Genom Mutasyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genom Mutasyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gen Mutasyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gen Mutasyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mutasyonlarn Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mutasyonlara Neden Olan Etkenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DNA Onarm Mekanizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinasyon ile Genetik Deiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinasyon ile Genetik Deiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DNA Onarm Mekanizmalar yeniden gzden geiriniz.
195

Sra Sizde 1 Yapsal kromozom mutasyonlarndan inversiyon ve translokasyon genlerin konumunu deitiren mekanizmalardr. Konumu, yani kromozom zerindeki pozisyonu deien bir genin aktivitesi de deiebilir. nk gen aktivitesinde, gen blgesi dndaki birimlerin ve komu genlerin de rol bulunur. nversiyon, ayn kromozom zerindeki, translokasyon ise farkl kromozomlar zerindeki genlerin pozisyonunu deitirir. Bu deiim genin aktivitesinde art ya da kayp eklinde bir duruma yol aarsa mutasyon olarak nitelendirilir. Sra Sizde 2 Canllarn yaad ortamda, istemli ya da istemsiz olarak maruz kaldklar ok sayda fiziksel ya da kimyasal ajan onlarn genetik sistemleri iin byk bir tehdit unsuru olabilir. Bu ajanlarn etkileri gzle grlebilir ya da fark edilebilir olmad iin ou kez nemsenmez. Oysaki yaadmz evrede; soluduumuz hava, tkettiimiz besinler, kullandmz ila ve rnler iinde bizim genetik yapmza zarar verebilecek ok sayda etken bulunur. Bu konuda bilinli ve duyarl olmak, gerekli korunma nlemlerini almak ve evremizi daha yaanlabilir hale getirmek, bizlerin ve gelecek kuaklarn sal asndan son derece nemlidir. Sra Sizde 3 DNA zerinde, spontan ya da uyarlm olarak meydana gelebilen pek ok deiiklik olabilir. Bunlara, bazlarn kimyasal yap deiimlerini, ba yaplarndaki bozulmalar, oksidasyon ve metilasyona uramalarn rnek olarak verebiliriz. Ancak bu deiimlerin mutasyon adn alabilmesi iin DNA onarm mekanizmalar tarafndan onarlamayp, DNA replikasyonu sonunda yanl baz elemeleri ya da kodon kaymas tipinde bir kalc deiim halini almalar gerekir. Dier yandan sz edilen deiimler, DNAnn gen blgeleri dnda da meydana gelebilir. Ancak bunlarn fenotipik bir etkileri olmad iin mutasyon olarak deil, genetik polimorfizm olarak adlandrlrlar. Sra Sizde 4 Rekombinasyon, gerek prokaryotik gerekse karyotik canllarda genotipik farkllama ile tr iindeki birey eitliliini artran nemli bir genetik mekanizmadr. Rekombinasyon, prokaryotik canllarda hem benzer hem de farkl kromozomlar arasnda meydana gelebildii iin eitlenme bakmndan daha etkili rol oynar. Bakterilerin hzla eitlenmesi ve yeni trler oluturmas bu sayede gerekleir. Bakterilerde rekombinasyon olaynn deneysel olarak gerekletirilmesiyle elde edilen rekombinant DNAlar ile yaplan almalar, genetik bilimi iin son derece nemlidir.

Brown, T. A. (1992). Genetics, A Molecular Approach (Second edition). London: Chapman & Hall. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Bask). New York: John Wiley & Sons Inc. Klug, W. S., Cummings, M. R. ve Spencer, C. A. (2009). Genetik Kavramlar (8. Bask). ev. Ed: ner, C., Smer, S., ner, R., , A. ve Ak, L. Ankara: Palme Yaynclk. Kuru, M. ve Ergene, S. (2001). Genetik (569 rnek Problem le) (1. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi. Zeytinolu, H., Gibson, I. ve Zeytinolu, M. (1993). Microscopic analysis of a cell line which switches between the differentiated and the transformed phenotype. Micron 24(3), 265-272.
10
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Populasyon ve gen havuzunu tanmlayabilecek, Populasyonda gen ve genotip frekansn aklayabilecek, ansa bal eleme ve Hardy-Weinberg kuraln populasyon genetii almalarnda istatistiksel olarak aklayabilecek, eitli gen etkileimlerine gre populasyondaki gen ve genotip frekanslarn hesaplayabilecek ve dengeyi belirleyebilecek, Populasyon dengesini etkileyen faktrleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Populasyon genetii Gen havuzu Gen frekans Genotip frekans Hardy-Weinberg kural Hardy-Weinberg dengesi G Seleksiyon Mutasyon ansa-bal eleme
erik Haritas
Genetik
Populasyon Genetii
GR POPULASYON VE GEN HAVUZU POPULASYONDA GEN VE GENOTP FREKANSI ANSA BALI ELEME VE HARDYWEINBERG KURALI ETL GEN ETKLEMLERNDE FREKANSLARIN VE POPULASYON DENGESNN BELRLENMES POPULASYON DENGESN ETKLEYEN FAKTRLER
Populasyon Genetii
GR
Daha nceki nitelerde, bireysel seviyelerdeki karakterlerin kaltm zelliklerini ve matematiksel deerlendirilmelerini rendiniz. Bu almalarn hepsi aratrmaclar tarafndan planlanan, kontroll bir ekilde yaplan ve denetlenen almalard. Dier yandan biliyoruz ki kocaman birer laboratuar olan doal habitatlarda organizmalar denetimsiz bir ekilde, eitli etkileimlerle eleir ve oalrlar. Birinci niteden bildiiniz gibi biyosferin fenotipinin belirlenmesinde, populasyonun bir paras olan bireylerin sahip olduu genlerin her biri ayr ayr sorumludur. Bu nedenle, bir populasyondaki genetik zellikleri de hesaplamak mmkndr. Bireylerdeki genetik oranlar deerlendirmek iin kullanlan Mendel Genetii Prensipleri, doal populasyonlardan elde edilen verileri yorumlamak ve genetik kompozisyonlar hakknda tahminler yapmak iin kullanlabilir. te, genetiin prensiplerini organizmalardan ibaret olan populasyonlara uygulama ve deerlendirme populasyon genetiinin konusudur. Mendel yasalarnn kabul ile younlaan bireyler zerindeki kaltm aratrmalar, daha sonra evrim konusunun kaltsal adan gndeme gelmesiyle populasyon genetii zerinde nem kazanmaya balamtr. Bu nitede, bir bireyin ana-babadan farkl zelliklere sahip olmasnn, populasyon iindeki yakn akrabalarna bal olarak ortaya kma mekanizmas ve olasln reneceksiniz.
POPULASYON VE GEN HAVUZU

Daha nce yaptmz populasyon tanmn burada biraz daha ayrntl yapalm. Populasyon, genetik bileimleri bakmndan farkl olan ayn tre ait organizmalarn meydana getirdii, genlerin serbest akn gsteren ve eeysel snrlar iinde rastgele ara elemeler yapan bir topluluktur. Bir populasyon iinde bulunan btn bireylerin, dolaysyla btn gametlerin birbirleriyle eit eleme ansna sahip olmalar durumuna panmiks denir. Panmiks zellikle byk poplasyonlarda salanr. Populasyonun her bireyi genleri tayan araclardr ve tadklar tm allel tipleri populasyonun genotip ve fenotipini oluturan temel birimlerdir. Bir populasyonun retime katlan gametlerinin iindeki btn genler, tm allelik formlaryla birlikte gen havuzu olarak adlandrlr. Nasl bir organizmann genetik ierii onun genotipi oluyorsa bir populasyonun tm genetik ierii de onun gen havuzudur.
Populasyon, ayn tre ait organizmalarn meydana getirdii, genetik maddelerin serbest akn gsteren ve eeysel snrlar iinde rastgele ara elemeler yapan bir topluluktur. Panmiks, yeterince byk populasyonlarda, btn bireylerin birbirleriyle eit eleme ansna sahip olmalar durumudur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
198
S O R U
S O R U
DKKAT
Buradaki populasyon D K K A T tanm eeyle reyen organizmalar iindir ve Mendel populasyonu olarakta ifade edilir. Eeysiz reyen canl gruplar bu tanmn dndadr. Gen havuzundaki btn genleri kukusuz ayn anda almak zor olsa da, gnmzde ki hzla gelien genetik tekniklerle bu konuda byk gelimeler olmakAMALARIMIZ tadr. Genellikle fenotipik olarak llebilen genler seilerek allr. Gen havuzu, bir kuan gelecek kuaa salad genetik donanmdr ve evreye uyum salamada etken olan genler son derece nemlidir. Gen havuzu kuaklar boyunca ya K T A deiebilir P farkl derecelerde ya da duraan olabilir. Teorik olarak gen havuzu deimeyen populasyonlara kararl populasyonlar denir. Ama pratikte bir populasyonun kararl kalma olasl ok zayftr. Populasyonlarda ki genlerin deimesiE L E V eitli Z Y O N faktrler vardr. Bunlar, nitenin sonunda da anlatlacak olan ne nedenTolan g yoluyla yeni genlerin ak, mutasyonlar, gen seilimi, populasyonun kkl ve ansa bal olmayan elemedir. Populasyon genetii, uygulamal biyolojide klasik genetik ile birlikte kullanld zaman canl topluluklar iindeki; NTERNET gen deiiklikleri, belirli bir geni tayan bireylerin says, gen havuzunun dier populasyonlardan farkn ve gen havuzu ile evre arasndaki ilikileri gibi konularda nemli bilgiler salamaktadr. Gen havuzundaki deiimin populasyona ve dolaysyla canlla etkisi nasl sonulanaSIRA SZDE bilir?
DNELM POPULASYONDA GEN VE GENOTP FREKANSI
SIRA SZDE
Gen havuzu, bir populasyonun gametlerinin iindeki tm allelik AMALARIMIZ formlaryla birlikte btn genlerin toplamndan meydana gelir.
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Genotip frekans, belirli bir genotipteki birey saysnn populasyondaki toplam birey saysna oran ya da AMALARIMIZ populasyondaki yzdesidir.
Gen K frekans, T A P verilen bir genin bulunduu bireylerin populasyonda ki yzdesidir.
TELEVZYON
NTERNET
Bir populasyonun genetik yapsn anlayabilmek iin doal olarak iinde bulunan farkl genotipteki bireylerin saysn bilmek gerekir. Bir diploit organizma bir genin S O R U yalnzca iki allelini tad iin ilgili fenotiplerden yalnzca birini gsterir. Ancak ayn trn farkl populasyonlarnda allellerin bireylerde bulunma skl farkl olaDKKAT bilir. Bunun nedeni o gen havuzuna gemite etki eden seme basksdr. Belirli bir genotipe sahip olan birey saysnn populasyondaki toplam birey saysna oraSIRA SZDE n ya da populasyondaki yzdesi genotip frekansn verir. Populasyondaki farkl genotip (AA, Aa ve aa gibi) frekanslarnn toplam o populasyonun genotipik yapsn oluturur. Bir organizmada, verilen bir allelin (A) bulunma skl ya da freAMALARIMIZ kans %100 (AA), %50 (Aa) ya da %0 (aa) olabilir. Dier yandan sz konusu allelin bir populasyonda bulunma skl ya da frekans, bu allele sahip bireylerin populasyonda K bulunma T A P yzdesi ile ifade edilir. Gen frekans, verilen bir genin bulunduu bireylerin populasyonda ki yzdesidir. Bu nedenle, populasyondaki bir genin frekans 0 - 100 arasnda herhangi bir deer olabilir. Kararl populasyonlarda, genlerin frekans deeri ne olursa olsun deimeden kuaktan kuaa aktarlr. TELEVZYON Gen frekanslarnn ve deiimlerinin allmas pratikte ve teorikte eitli neme sahiptir. Bir populasyonun dier populasyonlarla olan akrabalk derecesi belirlenerek nereden geldii aklanabilir. Ayrca, evresine uyumunu salayan dei N T E R N E T populasyonun nereye gidebilecei hakknda deerlendirme imleri aratrlarak yaplabilir. rnein; pratikte anomalilerle ilgili genlerin frekansnda gzlenebilir deiimlerin tespit edilmesi, toplumun gelecekteki gereksinimlerini anlamaya ve tedbir almaya yardmc olur. Teorik adan ise gen freakans deiimlerinin anlalmas saf rklarn bulunduu topluluklarn ne derecede mmkn olup olamayaca-
10. nite - Populasyon Genetii
199
n yorumlamamza yardmc olur. Genetik olarak saf rklarn bulunduu bir toplum mmkn grlmemektedir. Dier yandan, toplumlarn bunu salamak iin kapal kalmas ya da akraba evliliklerini artrmas, ekinik olan zararl genlerin bir araya gelerek anomalilerin artmasna neden olacaktr.
ANSA BALI ELEME VE HARDY-WEINBERG KURALI

Mutasyonlarla deien genler eer belirli bir ynde organizmaya yarar salyorsa, doal seilimler sonucunda zamanla bu genlerin populasyondaki frekanslar artacaktr. Bir populasyonun gen havuzundaki genlerin deiimini, etkileimini ve frekanslarn aratrabilmek ve deerlendirmede bulunabilmek iin kararl bir genetik model olmas gerekir. Gen frekanslarnn belirlenmesinde genetik model zerine ilk almalar 1908de, bamsz olarak alan iki aratrmac, ngiliz Hardy ve Alman Weinberg tarafndan yapld. Bu aratrmaclar, nemi daha sonra anlalan ve bugn kendi adlaryla anlan bir kural ve bununla ilgili bir forml gelitirdiler. Hardy-Weinberg (H-W) Kuralna gre yeterli byklkteki bir Mendel populasyonunda, seilim, mutasyon ve g olaylarnn meydana gelmedii ve rastgele elemenin olduu koullarda, gen ve genotip frekanslar sabit kalr. Bylece, gen ve gen frekanslar dengeye ulam olan populasyonlara ise dengeli populasyon ya da Hardy-Weinberg dengesinde olan populasyon denir. H-W dengesinin geerli olduu bir genetik modelin koullarn incelersek bunlarn yukarda sz edilen ve bir populasyonun deiimine neden olan faktrlerin olmad durumlar olduunu grrz. Bunlar: Populasyon yeterli byklkte olmal. Bu rnekleme hatasn elemine eder. Mutasyon olmamal. Eer bir genin allelleri arasndaki mutasyon skl ayn deilse zaman iinde populasyondaki frekanslar deiir. Eleme ansa bal olmal. Btn eleme kombinasyonlar eit olasla sahip olmal. Tm genotipler eit yaayabilmeli ve remeyebilmeli. Hibir ekilde seilim durumu olmamal. Btn gametler zigot oluturmada eit olasla sahip olmal. Populasyon, bireylerin dolaysyla genlerin ieri ya da dar gn engellemek iin izole edilmi olmal. Eer btn bu koular bir araya gelirse bir populasyonda genetik denge kurulmu olur, aksi halde gen frekans deiecektir. Doada tm bu koullarn salanmas genellikle mmkn deildir ve gen frekans uzun bir zaman diliminde deiir. Zaman iinde gen frekansnn deimesi ise evrimsel gelimenin temelini oluturur.
Hardy-Weinberg Kural: Yeterli byklkteki bir Mendel populasyonunda, mutasyon, seilim ve g olaylarnn meydana gelmedii ve rastgele elemenin olduu koullarda gen ya da genotip frekanslar sabit kalr.
Genetik Dengenin Prensibi

Bir Mendel kaltmnda, iki alleli olan bir genin diploit bir organizmada farkl ekilde bulunabileceini nceki nitelerden biliyorsunuz. rnein; A geni ve alleli olan a bir populasyonda AA, Aa ve aa olarak ve de srasyla 1:2:1 orannda bulunur. A ve a gametlerinin eleme anslarnn eit olduu byk populasyonlarda bu oranlar her zaman ayndr. Tablo 10.1de, rastgele elemelerin olduu bir poplasyonda, A ve a alleleri bakmndan farkl genotiplere sahip atalarn elemeleri sonucu meydana gelebilecek olas allel ve genotip frekanslar verilmektedir. Bu poplasyonda, farkl frekanslarda sz konusu gen bakmndan yalnzca iki tip gamet A ve a retilecektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
200
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT Burada populasyondaki gen ya da allel frekans ile genotip frekansn ayrt etmek nemlidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bir poplasyondaki AMALARIMIZ
Tablo 10.1
AA, Aa ve aa genotiplerinin olas eleme K T A P kombinasyonlarnda ve yeni dllerde genotip frekanslar.
Olas eleme Atalarn genotip AMALARIMIZ tipleri frekans AA x AA AA x Aa AA x aa

TELEVZYON Aa x AA K T A P
Yavru genotip frekans AA 1/16 1/16 ---1/16 1/16 ------------4/16 Aa ---1/16 1/16 1/16 1/8 1/16 1/16 1/16 ---8/16 aa ------------1/16 1/16 ---1/16 1/16 4/16
1/4 x 1/4 1/4 x 1/2 1/4 x 1/4 1/2 x 1/4 1/2 x 1/2 1/2 x 1/4 1/4 x 1/4 1/4 x 1/2 1/4 x 1/4 TOPLAM
TELEVZYON
Aa x Aa Aa x aa
SIRA NTER NET SZDE SIRA N T E RSZDE NET
aa x AA aa x Aa
DNELM S O R U
DNELM aa x aa S O R U
DKKAT
DKKAT Kk populasyonlarda, ansa bal eleme orannn azalmasna ve organizmann yaama yeteneinin etkilenme derecesine gre AA, Aa ve aann 1:2:1 oran hzla deiebilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Populasyonda ki dominant olan bir genin (A) frekans p ve resesif olan bir genin (a) frekans q olarak gsterilir. Dier bir ifadeyle, populasyonda p kadar A alAMALARIMIZ leli ve q kadar a allelini tayan yumurta ve spermler birleecektir ve belirli frekanslardaki genotipleri oluturacaktr. Bu durumda, genotiplerin frekanslar istatistiksel olarak (pA + qa) (pA + qa) = p2(AA) + 2pq(Aa) + q2(aa) olduundan sonu olaK T A P rak p2 + 2pq + p2 = 1 eitlii ile ifade edilir. Bu forml kullanlarak bir sonraki dllerde beklenen gen ya da genotip frekans kolayca bulunabilir. rnein; Tablo 10.1de verilen eleme olaslklarndan heterozigot diploit bireyleri ele alalm ve TELEVZYON bir poplasyonda bu bireylerden balayarak sonraki kuaklarn frekansn inceleyelim (ekil 10.1). Aa x Aa elemesinin olduu bir poplasyonda, erkek ve dii gametlerin her ikisinin de A alelini tama olasl p x p = p2 (AA) = 1/4 x 1/4 = 1/16dr ve N bir kuakta AA homozigotlarnn frekans da 1/16 olacaktr. AyT E sonraki RNET n ekilde, gametlerin a alelini tama olasl q x q = q2 (aa) = 1/4 x 1/4 = 1/16dr ve bir sonraki kuakta aa homozigotlarnn frekans da 1/16 olacaktr. Bir sonraki kuakta Aa heterozigotlarn ortaya kma olasl ise (pA + qa) (pA + qa) = 2pq(Aa) = 2 x 1/4 x 1/4 = 1/8 olacaktr. Grld gibi atalarn gen frekanslar, dier bir deyimle bu genleri tayan gametlerin frekans bir sonraki kuan genotip frekansn belirlemektedir.
201
ekil 10.1 Rastgele eleme koullarndaki bir Mendel populasyonunda heterozigotlarn gsterdii HardyWeinberg frekanslar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Burada populasyondaki gen ya da allel frekans ile genotip frekansn D K K A T ayrt etmek nemlidir. Btn gen havuzu iin p ve qnun toplamnn bire eit (p + q = 1) olduu kabul edilir ve bu durumda allellerin %100 belirlenmitir. nk (A = A / A + a = p) ve (A = a / A + a = q) olduundan, p + q = (A / A + a) + (a / A AMALARIMIZ + a) = 1 olarak bulunur. Byle bir populasyonun genotip frekans duraan olacandan dengede olaSZDE caktr ve bir kuaktan dierine deimeyecektir. Bunun iin p +SIRA q=1 eitlii HardyK T A Weinberg (H-W) dengesi olarak bilinir ve bu metotla hesaplanm olanPgenotip sklna H-W frekans denir. H-W dengesini gsteren eitlikteki deerlerden D N E L M birini bilmek dierini bulmak iin yeterli olur (p = 1 - q gibi). Dengeli populasyonlarda, bir T E L E V yukarda ZYON lokusta yalnzca iki genin bulunduu durumlarda gen frekanslar akS O R U 2 2 ladmz iki eitlikten (p + q = 1) ve (p + 2pq + p = 1) yararlanlarak hesaplanr. Mendel genetiinde otozomlarda bulunan genlerin kaltmndan sz D edildiini K K A T unutmayNTERNET nz. Bunun iin dengeli populasyonda gen ve genotip frekanslar otozomlardaki genler iin geerlidir. Gonozomlarda bulunan genler iin hesaplamalarda farkl SIRA yaklamlar SZDE uygulanr. sonucu Heterozigotlarn (Bb) olduu bir Mendel populasyonunda ansa-bal SIRAelemeler SZDE AMALARIMIZ meydana gelebilecek H-W kuralna gre toplam allel ve genotip frekanslar ne olabilir?
DNELM ETL GEN ETKLEMLERNDE FREKANSLARIN VE K T A P POPULASYON DENGESNN BELRLENMES
DKKAT
SIRA SZDE
Bir populasyonda baskn olan alelin frekans p ile ekinik olann frekans ise q ile gsterilir. AMALARIMIZ Dengedeki bir populasyonda p + q = 1 ve p2 + 2pq + p2SIRA = 1dir. SZDE
SIRA SZDE
K T A P
DNELM
TELEVZYON S O R U
DKKAT NTERNET

DNELM
K T A P
S O R U
Bir populasyonda farz edelim ki 1000 bireyden 490 tanesi AA, 420 tanesi Aa ve 90 tanesi aa genotipine sahip olsun. Burada farkl genotiplerin ve allelerin frekanslaSIRA SZDE bir kuakr nedir? Eer tm koullar H-W kuralna uygunsa acaba bu frekanslar NTERNET tan dierine deiir mi? nce atalarn genotip frekanslar, AMALARIMIZ AA = p2 = 490/1000 = 0.49
K T A P
ki Allelin Bulunduu Tam Dominantlk Durumunda TELEVZYON Frekans Hesaplama DKKAT
S O R U
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
202
Genetik
Aa = 2pq = 420/1000 = 0.42 ve aa = q2 = 90/1000 = 0.09 olarak bulunur. Buradan atalarn allel frekanslar A = p = 0.49 + 0.21 = 0.7 ve a = q = 0.09 + 0.21 = 0.3 olarak hesaplanr. imdi tm koullarn H-W kuralna uygun olduu durumda bu frekanslarn bir kuaktan dierine deiip deimeyeceine Tablo 10.2 zerinde gsterelim. Populasyondaki her bir genotip frekansna bal olarak olas eleme oranlar ya da frekanslar hesaplanr.
Tablo 10.2 Populasyondaki her bir genotip frekansna bal olarak hesaplanm olas eleme oranlar ya da frekanslar. Genotip frekans AA (0.49) AA (0.49) Aa (0.42) aa (0.09) AA x AA (0.240) Aa x AA (0.206) aa x AA (0.044) Aa (0.42) AA x Aa (0.206) Aa x Aa (0.176) aa x Aa (0.038) aa (0.09) AA x aa (0.044) Aa x aa (0.038) aa x aa (0.008)
Daha sonra, Tablo 10.2deki aprazlamalarn her birindeki A ve a allellerinin bir sonraki kuakta olas frekanslar ise Tablo 10.3de verildii gibi bulunur.
Tablo 10.3 A ve a allellerinin bir sonraki kuakta beklenen frekanslar. Eleme olasl 0.240 0.206 0.044 0.206 0.176 0.038 0.044 0.038 0.008 1000 Dllerin oran 1 AA 1 AA:1 Aa 1 Aa 1 AA:1 Aa 1 AA:2 Aa: 1aa 1 Aa:1 aa 1 Aa 1 Aa:1 aa 1 aa Dllerdeki allel oran A 0.240 0.155 0.022 0.155 0.088 0.009 0.022 0.009 0.000 0.700 0.000 0.051 0.022 0.051 0.088 0.029 0.022 0.029 0.008 0.300
Elemeler AA x AA AA x Aa AA x aa Aa x AA Aa x Aa Aa x aa aa x AA aa x Aa aa x aa Toplam
Burada bulduumuz ve Tablo 10.3n en alt satrnda verilen birinci kuak dllerin toplam gen frekanslarnn, atalar iin bulduumuz gen frekanslar ile ayn olduuna dikkat ediniz. Bu dengeli bir populasyonun zellii olup verilen rneimizde ka kuak allrsa allsn belirlenmi koullar altnda denge deimeden kalacaktr.
203
SIRA kahverengi-gzl SZDE Bir adadaki insan populasyonunun %10 mavi-gzl ve %90 homozigot olarak baladn varsayn. H-W kurallar altndaki denge durumunda heterozigotlarn ve homozigotlarn yzdesi ve gelecek kuaktaki genotiplerin oran ne olacaktr?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kodominant Kaltmda Allel Frekans

S O R Uetkileimi ile nsanda MN kan grubu sisteminin alleller arasndaki kodominantlk meydana geldiini biliyorsunuz (Bkz: nite 4). Bireylerin kan gruplarna bakarak ve bir populasyondaki genotip ve M ile N allellerinin frekansnD hesaplayabilir KKAT gelecek kuaklarda fenotiplerin hangi sklkta meydana gelebileceini tahmin edebiliriz. rnein; verilen bir populasyonda 1000 kiiden 512 kii M, 400 kii MN SIRA SZDE ve 88 kii N grubuna sahip olsun. Daha nceki rnekte izlediimiz yolla atalarn genotip frekanslar DKKAT
SIRA SZDE
MM = p2 = 512/1000 = 0.512 MN = 2pq = 400/1000 = 0.400 ve NN = q2 = 88/1000 = 0.088 olarak bulunur. Atalarn allel frekanslar ise
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
M = p = MM + 1/2 MN = 0.512 + 0.200 = 0.712 ve TELEVZYON N = q = NN + 1/2 MN = 0.088 + 0.200 = 0.288 olarak hesaplanr. p + q = 1.000 yani 0.712 + 0.288 = 1 olarak dengededir. Bu rnein populasyonu temsil ettiini dnelim. Buna gre rastgele seilen NTERNE T 0.288 olabir kiinin M allelini tama olasl 0.712 ve N allelini tama olasl ise caktr. Bu olaslklarn bulunduu bir populasyonda ise eleme olaslklar hatrlanr ve uygulanrsa, fenotip ya da genotipin beklenen frekanslar Tablo 10.4de verildii gibi kolayca hesaplanabilir.
Fenotip M MN N Toplam Beklenen genotip ve fenotiplerin frekans MM = p2 = (0.71)2 = 0.505 MN = 2pq = 2(0.71) (0.29) = 0.412 NN = q2 = (0.29)2 = 0.083 1.000 Beklenen say 505 412 83 1000 Gzlenen say 512 400 88 1000
TELEVZYON
NTERNET
Tablo 10.4 ansa bal elemenin olduu bir populasyonda genotip frekanslarnn H-W genotip frekans temel alnarak hesaplanmas.
Burada genotipin (MM, MN ve NN) olas frekanslar toplamnn binomiyal bir dalm (p + q)2 = p2 + 2pq + q2) gsterdiine dikkat ediniz. ansa bal evlilik durumlarnda, M kan grubuna sahip kiilerin populasyonda bulunma olasl p2, MN olanlarn 2pq ve N olanlarn ise q2 ile bulunur. H-W kuralna gre bir sonraki kuaklarda grlebilecek olas genotipik frekanslar ise p2 + 2pq + q2 formlnden kolayca hesaplanabilecektir. Beklenen ve gzlenen deerlerden yola karak ayrca bu rnee ait Khi-kare deeri hesaplanabilir (Bkz. nite 3) ve populasyonun HW dengesinden sapma derecesinin nemli olup olmadna karar verilir. 300 insann bulunduu bir rnek toplulukta MN kan grubu tiplerinin oran: M tipi %42.7, SIRA SZDE N tipi %10.7 ve MN tipi %46.7 olarak gzleniyor. Bu durum ansa bal eleme ve dalm varsaymna uyuyormu? Test ediniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
204
Genetik
Multibl Allelik Karakterlerin Kaltmnda Frekans

ok allelli kaltmda, allel tiplerinin bulunma skl ya da frekans populasyondan populasyona deiebilir. rnein; ABO kan grubu sisteminin allelleri olan IA, IB ve IO incelendiinde, Gana ve sveteki insanlarn gen havuzunda farkl allellerin baskn olduu ve dolaysyla her bir lkede farkl bir kan grubunun yaygn olduu grlr. ABO kan grubu sisteminde IA ve IB allelerinin kodominant etkileim gsterirken IO allelinin dierlerine kar resesif olduunu daha nce anlatmtk (Bkz. nite 5). Bu sistemde ki fenotip ya da genotiplerin olas frekanslar Tablo 10.5de verildii gibi hesaplanr. IA, IB ve IO allelerinin frekans srasyla p, q ve r olarak gsterilir ve H-W eitliklerimizde p + q + r = 1 ve buradan (p + q + r)2 = (p + q + r) (p + q + r) = p2 + 2pq + 2pr + q2 + 2qr + r2 = 1 eklinde olur. imdi bir rnekle bu allelin bir insan topluluundaki frekanslarn ve gelecek kuaklarda olas durumunu inceleyelim (Tablo 10.5). 500 kiilik bir toplulukta 195 kiinin A, 70 kiinin B, 25 kiinin AB ve 210 kiinin O kan grubuna sahip olduunu varsayalm. Buradan her bir genin frekansn hesaplamak iin ilk nce, tek olarak bilinen IO geninin frekansn r2 = 0.42, r = 0.42 = 0.65 olarak bulunur. Daha sonra, A ve O fenotiplerinin frekanslar u ekilde hesaplanr: p2 + 2pr + r2 = (p + r)2 = 0.39 + 0.42 = 0.81 p + r = 0.81 = 0.9dan, p = 0.9 - r = 0.9 - 0.65 = 0.25 allelin frekans toplam = p + q + r = 1 olduuna gre, 0.25 + q + 0.65 =1den, q = 1 - 0.65 - 0.25 = 0.10 olarak bulunur.
Tablo 10.5 Bir populasyondaki ABO kan grubu iin gzlenen gen ve genotip frekanslarnn hesaplanmas. Gen frekanslar p = 0.25 q = 0.10 pq = 0.025 r = 0.65
Genotipler IAIA, IAIO IBIB, IBIO IAIB IOIO
Kan grubu ve says A = 195 B = 70 AB = 25 O = 210
Genotip frekanslar p2 + 2pr = 195/500 = 0.39 q2 + 2qr = 70/500 = 0.14 2pq =25/500 = 0.05 r2 = 210/500 = 0.42
Populasyonu genetik denge bakmndan test etmek iin de Tablo 10.6da verildii gibi, her bir sonraki kuakta olas genotip frekanslarn p2 + 2pq + q2 ve p2 + 2pr + r2 formllerini kullanarak hesaplarz. Bulduumuz her bir genotip frekansndan ise birey saysn kolayca buluruz. Burada gzlenen ve beklenen genotip saylar ya da frekanslar bakmndan hi sapma olmad iin populasyon H-W dengesindedir. Bazen frekanslar birbirine uymayabilir ve sapma meydana gelir. Sapmalar populasyonun kararszln veya doal seilim basksn gsterir ve derecesi Khi-kare yntemiyle test edilir.
205
Tablo 10.6 ABO kan grubu genotiplerinin bir sonraki kuakta beklenen frekanslar ve birey saysnn hesaplanmas.
Genotipler IAIA IAIO IBIB IBIO IAIB IOIO
Beklenen genotip frekanslar p2 = (0.25)2 = 0.06 2pr = (2) (0.25) (0.65) = 0.33 q2 = (0.10)2 = 0.01 2qr = (2) (0.10) (0.65) = 0.13 2pq = (2) (0.25) (0.10) = 0.05 r2 = (0.65)2 = 0.42
Beklenen birey says 30 165 5 65 25 210
Eeye Bal Genlerin Allel Frekanslar

Eeyli reyen organizmalarn eey kromozomlar bakmndan heterozigot ya da homozigot olabileceini nite 6dan biliyorsunuz. Eeye-bal allel genlerin ansa bal kombinasyonlar ancak homogametik eeyde meydana gelir ve allel frekanslar da bu yzden otozomal genlere gre farkllk gsterir. Dengeli bir populasyonda, homogametik eeyde ki eeye-bal genlerin frekans durumu otozomlarda bulunan genler ile ayndr. Heterogametik eeyde ise hemizigotluktan dolay gen ve genotip frekans birbirine eittir ve bu nedenle gen frekanslarnn hesaplanmas erkek ve dii eeye gre deiir. Tablo 10. 7de, insanda dii (XX) ve erkek (XY) bireylerde eeye bal olarak kaltlan farkl genotip frekanslar gsterilmektedir.
Genotip Dii (XX) AA Aa aa AY aY Genotip frekans p2 2pq q2 p q p2 + 2pq + q2 = 1 Tablo 10.7 nsanda Xe bal olarak kaltlan ayn lokustaki A ve a genlerinin olas genotip frekanslar.
Erkek (XY)
p+q=1
Bu durumda dengeli bir populasyonda homozigot ekinik diilerin frekans SIRAbir SZDE (aa), ekinik erkeklerin frekansnn (aY) karesine eit olur. Bunu rnekle aklayalm: insanda renk krl X kromozomuna bal kaltlan bir gen tarafndan oluturulur. Krmz-yeil renk kr erkeklerin frekansnn q = D0.06 bir po Nolduu ELM pulasyonda, diilerin frekans q2 = (0.06)2 = 0.0036 olacaktr. Bu istatistiksel hesaplama bize neden X-bal ekinik allelerin sorumlu olduu karakterlerin erkeklerde S O R U daha ok grldn aklamaktadr. X-bal ekinik allelerden diilere gre erkekler daha ok etkilenmektedir. DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Bir Drosophila populasyonunda 20 erkek sinekten 2 tanesinin beyaz gzl olduunu varSIRA SZDE sayalm. Beyaz gz renginden w krmz gzden W allelinin sorumlu olduu bu populasyonda gen ve genotip frekanslarn bulunuz ve beyaz gz renginin eeyden nasl etkilendiAMALARIMIZ DNELM ini aklaynz.
K S OT RAU P
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A UP
DKKAT TELEVZYON
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
206
Genetik
POPULASYON DENGESN ETKLEYEN FAKTRLER

H-W kural, bir populasyonun birbirini takip eden kuaklar boyunca dengede kald durumlarda geerlidir. Ancak, yukarda sz edildii gibi eitli faktrlerin etkisiyle gen havuzunda deimeler olur. Bu faktrler aada ksaca aklanmaktadr.
G
G bireylerin bir populasyondan farkl bir populasyona hareketidir. nceleri doal olaylarla gerekleen g, gnmzde insann hareket hzyla orantl olarak hem kendisi iin hem de dier canllar iin nemli derecede artmtr. Gle yeni allellerin populasyonlara katlm olabilir ya da gen frekans deiebilir. Ayrca laboratuarlarda gelitirilen eitli transgenik organizmalarn dnyaya yaylm ile populasyonlara yeni genler katlmakta ya da gen skl deimektedir.
Mutasyon
Mutasyonun genellikle bir gendeki yapsal bir deiiklie bal olarak ani kaltlabilir bir deiiklik olduunu biliyorsunuz (Bkz. nite 9). Biyolojik maddelerde bulunan varyasyonlarn esas kaynadr. Mutasyon ile populasyonda bulunmayan yeni bir allel meydana gelebilir ya da var olan allellerin frekans deiebilir. Bununla birlikte mutasyon oran genellikle ok dktr (yaklak 10-6) ve gen frekansna olan etkisi ancak ok saydaki kuaklardan sonra belirlenebilir.
Populasyon Bykl ve ansa-Bal Genetik Srklenme

Yeterli byklkteki doal populasyonlarda, eleme ve yaamann tamamen eit koullarda ve ansa bal olduu durumda, bir karakter bakmndan gen frekansnda dengenin (panmiks) olabileceini biliyoruz. Fakat kk populasyonlarda, rneklerin az olmasndan dolay hata olasl ykselir ve ansa bal olarak denge deiebilir. ansa-bal genetik srklenme, rnekleme hatasna bal olarak gen frekansnda meydana gelen ansa-bal bir deimedir. Kk populasyonlarda rnekleme hatas byk populasyonlara gre daha oktur ve bundan dolay ansa-bal srklenme daha ok grlr. Yeni bir geni tayan gametlerin eleebilmesi ve 2. veya 3. dlde heterozigotlarn birbirini bulma anslar daha yksektir. Bylece kk populasyonlarda birka bireyin deimesi istatistiksel dengeyi deitirir. rnein; yalnzca bir yumurtann bir geninin deimi olduu farkl byklklerdeki 2 (1 erkek + 1 dii), 200 (100 erkek + 100 dii) ve 2000 (1000 erkek + 1000 dii) bireyin bulunduu ayr populasyonda dengenin deiim ansnn byklkle orantl olarak azalmas beklenir. Her populasyonda da diilerin 102 yumurta ve erkeklerin ok daha fazla olarak 106 sperma braktklar dnldnde, populasyonlarda ki deiik SIRA SZDE geni tayan yumurtann dllenme ans: 1. Populasyonda: 1 dii x 100 yumurtada deiik genin dllenme ans 1/100, 2. Populasyonda: D N E L M 100 dii x 100 yumurta = 10000 yumurtada deiik genin dllenme ans 1/10000, 3. Populasyonda: 1000 dii x 100 yumurta = 100000 yumurtada deiik genin S O R U dllenme ans 1/100000 olarak azalr.
D K yumurta KAT Sperm saysnn hcrelerine karn ok fazla olmas yumurtalarn tmnn dllenebilmesini salamayabilir ve zellikle bceklerde dllenmemi yumurtalara ok rastlanr.
ansa-bal genetik srklenme, rnekleme hatasna bal olarak gen frekansnda meydana gelen ansa-bal bir deimedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
207
Seleksiyon (Doal Ayklanma)

Bir populasyonda bulunan bireylerin hepsi genlerini bir sonraki kuaklarna aktarmada eit ansa sahip olamayabilirler. eitli genotiplerin reme glerindeki farkllklar ve zigotlarn yaama yeteneklerindeki farkllklar da allellerin dlden dle gei orann etkiler. rnein; A1 allelini tayan bireylerin remeleri, A2 allelini tayanlardan daha baarlysa sz konusu populasyonda A1 allelinin frekans daha yksek olacaktr. Genotiplerin reme baarsn etkileyen ve bunun sonucunda genotiplerin farkl retimini salayan mekanizmalarn tmne seleksiyon (doal ayklanma ya da seme) denir. Rastgele elemenin olduu bir populasyonda, seleksiyon allel frekansnnn seviyesini etkileyen nemli bir faktrdr. Allellerin eliminasyonunu ya da sabit kalmasn etkilemez. Fakat yakn akrabalar arasndaki elemelerin olduu kk populasyonlarda, homozigotlarn oran artar ve populasyondaki denge kayar. Byle sistemlerde seleksiyon allellerin sabitlenmesinde ve eliminasyonunda ok daha fazla etkili olur. Bir karakter ile ilgili genin mutasyonlarla meydana gelen ok saydaki allelleri yaam stnlklerine gre seleksiyona urayabilirler. Zararl mutasyonlar sonucu oluan baz alleller hzla yok olurken, baz alleller eit yaama ansna sahip olurlar ve populasyondaki frekanslar da birbirine yakndr. Populasyonlarda, yakn frekanstaki genlerden dolay ortaya kan farkl allellerin dengeli durumda bulunmas genetik polimorfizm olarak adlandrlr. Polimorfizm doada pek ok canl grubunda grlen bir durumdur.
Seleksiyon (doal ayklanma ya da seme), genotiplerin reme baarsn etkileyen ve bunun sonucunda genotiplerin farkl retimini salayan mekanizmalarn tmne denir. Populasyonlarda, yakn frekanstaki genlerden dolay ortaya kan farkl allellerin dengeli durumda bulunmasna genetik polimorfizm denir.
ansa Bal Eleme

ansa bal elemede, her bir dii gamet eit olarak herhangi bir erkek gamet ile bir araya gelir ve her bir genotipin retim oran herhangi bir seleksiyon sz konusu olmakszn eittir. Byle bir durumda, gen frekans sabit kalr ve karakterin deiimide sabittir. Yakn akrabalar aras evlenme bu dengeyi bozarak populasyonun yapsn etkiler. Bylece bireylerin hareketi ve dolaysyla gametlerin hareketi kstlanm olur ve eleme rastgele olmaktan uzaklar. Bunun sonucu olarak heterozigotlarn says kuaklar boyunca azalr. Resesif allelerin bir araya gelme olasl artar ve bunun sonucunda homozigot resesif genotiplerin frekansnda art olur. Populasyon dengesinde deime gzlenir. ansa bal olmayan eleme tiplerinden biride kendilemedir. Kendileme zellikle bitkilerde olmak zere baz hayvanlarda da grlen bir durumdur. Ard arda kendilemeler sonucunda, populasyondaki allel frekanslar ayn kalrken genotip frekanslar deiir. rnein; bir heterozigot (Aa) kendiletiinde ya da ayn genotipte bir bireyle eletiinde meydana gelen 1AA:2Aa:1aa oranndaki genotipten Aa heterozigotlarn frekans 0.5dir. Eer populasyonda kendileme devam ederse bir sonraki kuakta homozigotlar oalmaya devam ederken heterozigotlar tekrar ayrlr ve frekanslar 0.25e der. Kendilemenin baarl olduu her bir kuak ile heterozigotlarn frekans %50 azalr ve onuncu kuakta 0.001 olur (ekil 10.2). Bu aamada, homozigotlarn populasyondaki frekans ise %99.9 olur.
Populasyonda Aa (%) 0 Kuaklar 1 2 3 7 10 100 50 25 12.5 0.008 0.001 ekil 10.2 Ard ardna kendilemeler sonucu her bir kuaktaki heterozigot frekansnn yarya dmesi.
208
Genetik
zet
AM A
Populasyon ve gen havuzunu tanmlayabilmek. Populasyon, ayn tre ait organizmalarn meydana getirdii ve rastgele elemeler olduu bir topluluktur. Populasyon ki bireylerin birbirleriyle eit eleme ansna sahip olmalarna panmiks denir. Populasyondaki tm gametlerin genleri gen havuzunu oluturur. Gen havuzu llebilen genler seilerek allr ve kuaklar boyunca deiebilir ya da duraan olabilir. Teorik olarak gen havuzu deimeyen populasyonlar kararl populasyonlardr. Ama pratikte populasyonlar eitli faktrlerin etkisiyle deiebilir. Populasyonda gen ve genotip frekansn aklayabilmek. Belirli bir genotipe sahip olan birey saysnn populasyondaki toplam birey saysna oran ya da populasyondaki yzdesi genotip frekansn verir. Ayn trn farkl populasyonlarnda allellerin bireylerde bulunma skl, gen havuzuna gemite etki eden seme basks nedeniyle farkl olabilir. Herhangi bir allelin populasyonda bulunma sklna gen frekans denir ve bu allele sahip bireylerin populasyonda bulunma yzdesi olarak hesaplanr. Gen frekanslar bir populasyonun dier populasyonlarla olan akrabalk ilikilerini ve uyumsal deiimini aklar. ansa bal eleme ve Hardy-Weinberg kuraln populasyon genetii almalarnda istatistiksel olarak aklayabilmek. Hardy-Weinberg Kural yeterli byklkteki bir populasyonda, seilim, mutasyon ve g olaylarnn olmad ve rastgele elemenin olduu koullarda, gen ve genotip frekanslarnn sabit kaldn syler. Gen frekanslar dengeye ulam olan populasyona H-W dengesinde olan populasyon denir. Doada bu denge iin gerekli koullarn salanmas zordur ve gen frekans zamanla deiir. Populasyonda ki dominant allel frekans p ve resesif allel frekans q ise genotip frekans p2 + 2pq + p2 = 1dir. Gen havuzu iin p + q = 1dir ve H-W dengesi denir. Diploit organizmalarn dengeli populasyonlarnda gen fre-
kanslar bu iki eitlik ile hesaplanr. H-W dengesi, kk populasyonlarda birka bireyin deimesi ile bozulabilir. eitli gen etkileimlerine gre populasyondaki gen ve genotip frekanslarn hesaplayabilmek ve dengeyi belirleyebilmek. Allel etkileimlerinin ve eeye bal genlerin kaltmnn olduu durumlarda populasyondaki gen ve genotip frekanslar hesaplanabilir. Atalarn gen frekanslar, bir sonraki dln genotip frekansn belirler. Populasyondaki her bir genotip frekansna bal olarak olas eleme oranlar hesaplanr. Dengeli bir populasyonda, birinci kuak dllerin toplam gen frekanslar atalarn frekanslar ile ayndr ve kuaklar boyunca ayn koullarda deimeyecektir. Eeye bal allel genlerin ansa bal kombinasyonlar ancak homogametik eeyde grlr ve frekanslar otozomal genlerden farkldr. Heterogametik eeyde gen ve genotip frekans birbirine eittir ve gen frekanslarnn hesaplanmas eeye gre deiir. Populasyon dengesini etkileyen faktrleri aklayabilmek. Genotip ve gen frekans g, mutasyon, seilim olaylar ve yakn akraba elemeleri tarafndan etkilenir ve poplasyon dengesini bozar. Kk populasyonlarda rnekleme hatas olduu iin ansa bal genetik srklenme grlr ve gen frekans deiir. Seleksiyon ile allellerin dlden dle gei oran etkilenir. Yakn akraba elemelerin olduu kk populasyonlarda, seleksiyon allellerin sabitlenmesinde daha etkilidir. Mutasyonlarla oluan ok saydaki alleller yaam stnlklerine gre seleksiyona urayabilirler ve genetik polimorfizme neden olurlar. Akrabalar aras elemeler ya da kendilemeler sonucu gen frekans deiir ve populasyon dengesi bozulur. Bunun sonucunda, heterozigotlarn says kuaklar boyunca azalr.
A M A
A M A
A M A
A M A
209
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi populasyon genetiinin konularndan biri deildir? a. Gen deiiklikleri b. Belirli bir geni tayan bireylerin says c. Gen havuzu ile evre arasndaki iliki d. Belirli genotiplerin frekans e. Bireyde bir genin kaltm 2. Bir populasyon iinde bulunan btn bireylerin ya da gametlerin birbirleriyle eit eleme ansna sahip olmalar durumuna ne denir? a. Panmiks b. Populasyon c. Frekans d. Kaltm e. Seleksiyon 3. Aadaki ifadelerden hangisi Hardy-Weinberg Kural iin sylenemez? a. Yeterli byklkteki bir Mendel populasyonu iin geerlidir. b. Gen mutasyonu ve seilimi olmad kabul edilir. c. Populasyonda genotip frekanslar deikendir. d. G olaynn olmad durumda geerlidir. e. Rastgele elemenin olduu koullar sz konusudur. 4. Bir Drosophila populasyonunda 2000 sinekten 1990 tanesi krmz gzl (1910 NN ve 80 Nn) ve 10 tanesi ise resesif kaltlan (nn) beyaz gzl olarak bulunuyor. H-W kuralna gre bu populasyondaki krmz (p) ve beyaz (q) gz allelerinin frekans nedir? a. p = 0.970 ve q = 0.030 b. p = 0.030 ve q = 0.970 c. p = 0.975 ve q = 0.025 d. p = 0.025 ve q = 0.975 e. p = 0.750 ve q = 0.250 5. Aadaki formllerden hangisi allelli kaltmn olduu bir populasyonda genotip frekansn hesaplamak iin kullanlr? a. p2 + 2pq + 2pr + 2qr + r2 = 1 b. p2 + 2pq + q2 = 1 c. p2 + 2pr + r2 = 1 d. p2 + 2pq + 2pr + q2 + 2qr + r2 = 1 e. p + q + r = 1 6. AA, Aa ve aa bireylerinin bulunduu dengeli bir populasyonda, AA x Aa genotiplerinin eleme frekanslar aadakilerden hangisidir? a. 1/4 x 1/4 b. 1/4 x 1/2 c. 1/8 x 1/16 d. 1/2 x 1/4 e. 1/16 x 1/8 7. BB, Bb ve bb genotiplerinin bulunduu dengeli bir populasyonda, Bb x Bb aprazlamas sonucu yavrularn olas genotipleri ve frekanslar aadakilerden hangisidir? a. 1/16 BB ve 1/16 Bb b. 1/4 BB ve 1/4 Bb c. 1/16 BB ve 1/16 bb d. 1/4 BB, 1/2 Bb ve 1/4 bb e. 1/16 BB, 1/8 Bb ve 1/16 bb 8. Bir populasyonda eeye-bal allel genlerin frekanslar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Eeye-bal genlerin frekanslar otozomal genlere gre farkllk gsterir. b. Genlerin ansa bal kombinasyonlar homogametik eeyde meydana gelir. c. Homogametik eeydeki eeye-bal genlerin frekans durumu otozomlardaki genler ile ayndr. d. Heterogametik eeyde gen ve genotip frekans birbirinden farkldr. e. Gen frekanslarnn hesaplanmas erkek ve dii eeye gre deiir. 9. Aadakilerden hangisi populasyon dengesini etkileyen faktrlerden deildir? a. Eey tipleri b. Rastgele eleme c. Mutasyon d. Seleksiyon e. G 10. Heterozigotlarn (Aa) 100% olduu bir populasyonda ard ardna kendilemenin olduunu varsayarsak nc kuakta heterozigotlarn oran aadakilerden hangisi olur? a. %65 b. %32.5 c. %25 d. %12.5 e. %6.25
210
Genetik

1. e 2. a 3. c Yantnz yanl ise Populasyon ve Gen Havuzu konusunu yeniden gzde geiriniz. Yantnz yanl ise Populasyon ve Gen Havuzu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ansa Bal Eleme ve Hardy-Weinberg Kural konusunu yeniden geiriniz. Yantnz yanl ise ansa Bal Eleme ve Hardy-Weinberg Kural konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eitli Gen Etkileimlerinde Frekanslarn ve Populasyon Dengesinin Belirlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Dengenin Prensibi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetik Dengenin Prensibi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eeye Bal Genlerin Allel Frekanslar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Populasyon Dengesini Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Populasyon Dengesini Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Gen havuzundaki deiim derecesi populasyonun deiim ya da evrimleme hzn gsterir. Gen havuzu, bir kuan gelecek kuaa salad genetik donanmdr. Deien evreye uyum salamada etken olan genlerin de zamanla deimesi ve zararl olanlarn yok olarak yararl olanlarn seilimi son derece nemlidir. Uzun zaman diliminde biriken genetik deiimler populasyonlar arasndaki farkll artrr ve biyolojik eitliliin olumasna katkda bulunur. Sra Sizde 2 Heterozigotlarn (Bb) olduu bir Mendel populasyonunda ansa-bal elemeler sonucu meydana gelebilecek H-W kuralna gre toplam allel ve genotip frekansn u ekilde gsterebiliriz:
4. c
5. d
6. b 7. e 8. d
9. a
10. d
Sra Sizde 3 Populasyon homozigot %10 mavi-gzl (bb) ve %90 kahverengi-gzl (BB) insanlarla balad iin bbnin yzdesi = %10 ve frekans (q2) = 0.1dir. Buradan q = 0.1 = 0.1 bulunur. p + q = 1 olduundan, p = B = 1 - 0.1 = 0.9 olarak hesaplanr. Her bir allelin frekansndan gelecek kuaktaki olas genotiplerin frekans tabloda gsterildii gibi bulunur. Gametler B (p = 0.9) b (q = 0.1) B (p = 0.9) BB (p2 = 0.81) Bb (pq = 0.09) b (q = 0.1) Bb (pq = 0.09) Bb (q2 = 0.01)
211
H-W denge forml olan p2 BB + 2pq Bb + q2 bb = 1 ile tablodaki genotip frekanslar olan p2 = 0.81, 2pq = 0.18 ve q2 = 0.01 toplanr. 0.81 + 0.18 + 0.01 = 1.00 saland iin populasyon dengededir. Dengedeki fenotiplerin yzdesi ise: Homozigot kahverengi-gzller (BB) = %81 Heterozigotlar kahverengi-gzller (Bb) = %18 Mavi-gzller (bb) = %1 olarak ifade edilir. Populasyonda ki B ve b gametlerinin oran ve BB, Bb ve bb zigotlarnn oran kuaktan kuaa sabit kalacaktr. Sra Sizde 4 Burada kan tiplerinin frekansn bulmak iin ilk nce M genotipinin frekans, p2 = %42.7 = 0.427 ve p=0.427 = 0.653 olarak bulunur. kinci olarak elde edilen p deerinden Nnin frekans, q = (1- p) = 1 - 0.653) = 0.347 ve q2 = (0.347)2 = 0,1203 ya da %12.03 bulunur. nc olarak MN genotipinin frekans ise 2pq = 2 x 0.653 x 0.347 = 0.4532 ya da %45.32 olarak hesaplanr. Sonu olarak kan grubu tiplerinin frekanslar tablodaki gibidir. Beklenen % p2 MM = 2pq MN = q2 NN = 42.70 45.32 12.03 Gzlenen % 42.7 46.7 10.7
Homozigot beyaz gzl diiler: ww = q2 = (0.1)2 = 0.01 olarak hesaplanr. Bu populasyonda beyaz gzl erkeklerin frekans 1/10 iken beyaz gzl diilerin frekans ise 1/100dr. X kromozomunda bulunan ekinik gz rengi etkisini erkek sineklerde daha ok gstermektedir.

Bozcuk, A. N. (2005). Genetik (2. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Brown, T. A. (1992). Genetics, A Molecular Approach (Second Edition). London: Chapman & Hall. Demirsoy, A. (2005). Kaltm ve Evrim (13. Bask). Ankara: Meteksan Anonim irketi. Gardner, E. J., Simmons, M. J. ve Snustad, D. P. (1991). Principles of Genetics (8. Edition). New York: John Wiley & Sons Inc. Klug, M.S., Cummings, M.R. ve Spencer, C.A. (2009). Genetik Kavramlar (8. Bask). ev. Ed: ner, c., Smer, S., ner, R., , A. ve Ak, L. Ankara: Palme Yaynclk. Kuru, M. ve Ergene, S. (2001). Genetik (569 rnek Problem le) (1. Bask). Ankara: Palme Yaynclk. Miglani, G. S. (2000). Basic Genetics. New Delhi: Narosa Publishing House. Oraler Temizkan G. (1994). Genetik: 1. Temel Genetik. stanbul: .. Fen Fak. Basmevi.
Sonular karlatrldnda, gzlenen deerlerin ansa bal eleme ve dalm varsaymna uyduu grlyor. Sra Sizde 5 Bu populasyonda krmz gzl diiler WW ya da Ww genotipinde ve erkekler ww genotipinde olacaklardr. ki tane beyaz gzl erkek olmas ww genotipinde iki erkek olduunu gsterir. Buna gre beyaz gz allelinin frekans q(w) = 2/20 = 1/10 = 0.1 olur. p + q = 1 eitliinden krmz gz allelinin frekans ise p(W) = 1 - 0.1 = 0.9 bulunur. Dii sinekler ise gz rengi bakmndan p2(WW), 2pq(Ww) ya da q2(ww) olabilirler. Buna gre, Homozigot krmz gzl diiler: WW = p2 = (0.9)2 = 0.81 Heterozigot krmz gzl diiler: Ww = 2pq = 2 x 0.9 x 0.1 = 0.18 ve
11
GENETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Genetik almalarda kullanlan model organizmalar ve zelliklerini sralayabilecek, Rekombinant DNA teknolojisini ve gen klonlama yntemlerinin temel prensiplerini ve kullanld yerleri aklayabilecek, DNAnn polimeraz zincir reaksiyonu ile ok miktarda oaltlma ynteminin temel prensibini ve kullanld yerleri aklayabilecek, zgl genlerin ve mRNAlarn belirlenmesi iin baz yntemlerin nasl uygulandn aklayabilecek, DNAdaki nkleotitlerin belirlenmesi amacyla yaplan dizi analiz ynteminin temel basamaklarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Model organizma Gen haritalama Restriksiyon enzimleri Genom dizileme Hibridizasyon yntemleri Gen klonlama Rekombinant DNA teknolojisi Polimeraz zincir reaksiyonu Southern blotlama Sanger dizi analizi
erik Haritas
GR GENETKTE KULLANILAN MODEL ORGANZMALAR REKOMBNANT DNA TEKNOLOJS VE GEN KLONLAMA DNANIN POLMERAZ ZNCR REAKSYONU (PCR) LE OALTILMASI ZGL GENLERN VE mRNALARIN BELRLENMES DNADAK NKLEOTTLERN BELRLENMES (DZ ANALZ)
Genetik
Genetik Uygulamalar
Genetik Uygulamalar
GR
Bugn genetik alannda ulalan inanlmaz zor bilgiler yine son derece gelimi teknolojilerin molekler biyoloji alannda kullanlmasyla elde edilmitir. Bu konudaki gelimeler artan bir hzla devam etmektedir. zellikle molekler genetik alannda gelitirilen yntemlerde bilgisayar destekli cihazlarn kullanlmas, yaplan aratrmalarda, son derece ksa srede sonulara ulalmasna olanak salamaktadr. Aratrmalar ve eitli teknolojik rnlerin gelitirilmesi her ne kadar molekler seviyede yaplmaktaysa da, bunlar yapabilmek iin model organizmalara gereksinim vardr. Model organizmalar ile yaplan almalarla insan iin uygulanabilir sonular elde edilebilmekte, canllar arasndaki genetik ilikiler ve mekanizmalar karlatrlabilmektedir. Bugn fosil kalntlardan, doku arivlerinden ok az miktardaki genetik madde (DNA) allabilmekte ve bugne k tutmaktadr. Farkl organizmalardan elde edilen genetik bulgular, var olan btn hcrelerin ortak bir atadan gelitiini desteklemesi bakmndan son derece nemlidir. nsan genomunun tamamen ortaya karlmasndan sonra genetikte nemli organizmalarn genomlarnn da hzla karlmas devam etmektedir. Genlerin belirlenmesiyle transgenik organizmalarn ve genoma zg ilalarn gelitirilmesi gen klonlamalarnn yaplmas gnmzdeki arpc konulardan bazlardr. Bu nitede, genetik almalarda ok kullanlan temel baz yntem ve teknolojiler anlatlacaktr.
GENETKTE KULLANILAN MODEL ORGANZMALAR

Genetikiler, genleri ve onlarn ilevlerini incelerken model organizmalar kullanrlar. Her almann amacna uygun olarak farkl model organizmalar seilebilir. Bazen bir aratrma bir organizma tipinde dierlerine gre daha baarl sonular verebilir. Bundan dolay salkl bilgi ve bulgulara ulaabilmek iin farkl organizmalarda ayn almann yaplmas ve karlatrlmas nemlidir. Model organizmalarn tercih edilmelerine neden olan baz avantajlar vardr. Genetik analizlerde kullanlacak iyi bir model organizma; Laboratuarda kolayca yetitirilebilmeli, Ksa srede ve ok sayda yavru verebilmeli, Mutasyonlar oluturmaya uygun olmal, aprazlama almalar kolay gerekletirilmeli, allmak istenen biyolojik sreci altrabilecek zellie sahip olmaldr.
214
SIRA SZDE
Genetik
DNELM
SIRA SZDE zelliklere uygun baz model organizmalar gnmzde geneYukarda verilen tik ve biyolojik adan son derece allm ve zellikleri tanmlanmtr. imdi bunlardan bazlarnn zelliklerini ksaca aklayalm.
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S OSZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ
Genetik almalarnda SIRA SZDE kullanlacak organizmalar sizce neden mutasyon oluturmaya uyS O R U gun olmaldr?
DD K K NA EL Her model organizma T Msahip olduu farkl zellikleri nedeniyle farkl aratrmalar iin tercih edilirler.
E. coli
R U S O SZDE SIRA
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Yllardr temel molekler genetik mekanizmalarn kefedildii aratrmalarda en DKKAT ok tercihAMALARIMIZ edilen prokaryotik organizma E. colidir. DNAnn replikasyonu, protein sentezi, genetik ifre, gen ekspresyonu gibi olaylarn aydnlatlmas, bu organizma SIRA SZDE zerinde yaplan almalar sonucunda gereklemitir. E. coli, laboratuar ortamnK retilebilen, T A P da kolaylkla allmas kolay basit bir genoma sahip organizmadr. nsan genomundan yaklak bin kez kk olan E. coli yaklak 4,5 milyon baz ifAMALARIMIZ ti ve 4 bin civarnda gen ieren kk bir genoma sahiptir. 20 dakikada bir blnTEL E V Zksa Y O N srede, ok sayda elde edilirler. stelik tek bir bakterinin ardkleri iin ok d ardna blnmesi sonucunda, yar kat besi ortamnda tek koloniden saf bakteK T A P ri populasyonu kolayca izole edilebilir. Biyokimyasal, genetik ve molekler biyolojik temel mekanizmalarn aydnlatlmasnda son derece kullanl bir model orgaNTERNET nizmadr.
TELEVZYON
Saccharomyces cerevisiae (Ekmek Mayas)

NTERNET
Saccharomyces cerevisiae, tomurcuklanan maya ya da ekmek mayas olarak ta biNTERNE T organizmadr. Molekler biyoloji ve genetik almalarnda linen tek hcreli bir ok kullanlan en basit karyotik hcredir. 1997de tamamlanan bir projeyle genom dizisi belirlenen ilk karyotik organizmadr. E. coli genomundan 3 kat byk olan genomu, 16 dorusal kromozom, yaklak 12 milyon baz ifti ve 6 bin gen ierir. Genomu ok basit olmasna ramen, karyotik hcrelerin tipik btn zelliklerini tar ve ok hcrelilere zg sorunlardan etkilenmeden allabilir. Tek bir hcreden koloni halinde ksa srede kolaylkla oaltlabilirler. S. cerevisiae hcrelerinin haploit ve diploit evrelerden oluan yaam dngs (Bkz. nite 2), genetik analizler iin ok nemli bir avantajdr. Haploit hcrelerde, ekinik genlerde bulunan mutasyonlar kolaylkla tespit edilebilir. ldrc olan mutasyonlar, heterozigot diploit hcrelerde tayc olarak devam ettirilerek sonraki almalar iin saklanabilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Model organizma olarak kullanlan S. cerevisiae hangi avantaj ve dezavantajlara sahiptir?
DNELM S O R U
Caenorhabditis elegans (pliksi Solucan)

Bir solucan tr olan, yaklak 1 mm uzunluundaki Caenorhabditis elegans, hcre farkllamas, geliimin genetik kontrol ve hayvan geliiminin aratrlmasnda S O R U en ok kullanlan model organizmalardandr. Erikin bir kurtuk 959 somatik hcre ve yaklak 2 bin reme hcresinden ibarettir. Dizi analizi tamamlanm olan C. elegans genomu, yaklak 100 milyon baz iftinden ve 19 bin genden oluur. DlDKKAT lenmi yumurtadan iki gnde ergin solucanlar geliir ve hayat dnglerinde embriyonik, drt larval ve hermafrodit olan ergin dnemler grlr. Laboratuarda koSIRA SZDE
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
11. nite - Genetik Uygulamalar
215
ekil 11.1 Caenorhabditis elegans (http:// www.nigms.nih.gov /NR/rdonlyres/8A05 6380-E0F3-4334B56CC3A0A4E1E4CA/0/ SIRA SZDE RNAi_worm_copy.j pg).
DNELM S O R U
layca retilebilen C. elegans (ekil 11.1), geliim sreci mikroskopla ayrntl incelenebilecek kadar sadedir, derin dondurucuda tm faaliyetleri durdurulmu halde yllarca saklanabilir. C. elegansda, solucanlarn geliimini ve farkllamasn denetleyen nemli genler tanmlanm, hatta benzer genlerin gelimi hayvanlarda da ilevsel olduklar bulunmutur. Ayn zamanda kanser biyolojisinde, hcre oalmas ve programl hcre lm (apoptoz) olaylarn anlamamz kolaylatracak bilgiler salamaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
C. elegansn vcut organizasyonu bizimkinden ok farkl olmasna ramen meD K K A biyolojik T kanizmalar ileri seviyede korunmutur.
DKKAT
Drosophila melanogaster (Meyve Sinei)

Drosophila melanogaster , geliim biyolojisinde ok nemli bir model organizmadr (ekil 11.2). Klasik genetik biliminin temeli byk lde bu sinek zerinde yaplan almalarla olumutur. Kaltsal bilgiyi tayan genlerin kromozom zerinde bulunduu gerei, D. melanogaster kromozomlarnda yaplan genetik almalarla kantlanmtr. Hayvan geliimi, hcre farkllamas ve vcut organizasyonunu kontrol eden ok sayda gen ve bu genlerin aktivitesini kontrol eden molekler mekanizmalar aydnlatlmtr. D. melanogasterin bir zellii de, baz hcrelerinde, karakteristik bantlama gsteren byk kromozomalara (dev kromozomlar) sahip olmalardr. Mutajenlerin etkisiyle genetik bilgide oluan deiiklik, mutant sineklerin dev kromozomlarnda kolayca tespit edilebilir. Genomu tamamen belirlenmi olan D. melanogaster yalnzca 170 milyon baz ifti ve 14 bin gen ierir. Kk olan genomu ile dllenmi yumurtadan erikin hale dokuz gnde ulaan sinekler, laboratuar ortamnda ucuz ve kolay bir ekilde retilebilirler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ekil 11.2
AMALARIMIZ AMALARIMIZ Drosophila melanogaster dii ve erkeinin grn (http:// K T A P www.robertsaunder s.org.uk/index.php? option=com_myblo g&show=WhyTELEVZYON study-fruit-flies.html&Itemid=66). NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 11.3 Arabidopsis thaliana (http:// www.upsc.se/develo pment/ove-nilssonresearchpage.html?date=20 09-06-01).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Genetik
216
S O R U
S O R U
DKKAT
D. melanogaster D K K 20. A T yzyln bandan itibaren, genler ve kromozomlar arasndaki ilikilerin aratrlmas gibi temel kavramlarn aydnlatlmasnda ok allmtr.
SIRA SZDE
Arabidopsis thaliana (Hardal Bitkisi)

Kk iekli bir bitki olan A. thaliana, birok avantaja sahip ve nispeten basit yaAMALARIMIZ pl ve retilmesi kolay olan en ok allm bitkiler iin bir model organizmadr. Genomu ortalama 140 milyon baz ifti ve 15 bin genden ibarettir. Bu bitkide yaplan almalarla, bitki geliiminde rol alan birok gen tanmlanmtr. Ortalama iki T A binlerce P ayda, bitkiKbana yavru verebilir. iek geliimi allmalarnda kullanlmaktadr (ekil 11.3).
T E L E V Z Y O N (Fare) Mus musculus
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
M. musculus, memeliler iinde genetik analizler iin olduka uygun Mus musculus. olan bir model organizmadr (ekil N(http://www.roTERNET NTERNET 11.4). Fare genetii aratrmalarnoj.com/Radioprotecda birok teknik zorluk bulunmastion.htm). na ramen, farelerde tanmlanm ok sayda mutasyon ile fare geliim mekanizmalarnn aa karlmas mmkn olmutur. Laboratuarda saf M. musculus rklar olarak rahatlkla baklp retilebilirler. Tek seferde yaklak 8 yavru verirler ve yavrular 8-10 hafta gibi ksa bir geliim sresinden sonra retken olur. Ayrca vcut planlar ve geliim evreleri insana ok benzer. M. musculus ve insan geSIRA SZDE SIRA SZDE nomlar yaklak 3 milyar baz ifti olarak benzer byklktedir. nsan genlerinin ounun farelerde homolog karl vardr ve dizilim benzerliine sahip olan bu gen rnleri, ounlukla ayn biyolojik srete grev alrlar. Genetik deneylerde DNELM DNELM M. musculus kullanmak baz avantajlarnn yan sra baz dezavantajlara da sahiptir. Laboratuarda retilmeleri, aprazlanmalar, kontroll mutasyon uygulanmas S O R U O R sre U zor ve uzunS bir gerektirir.
ekil 11.4
DKKAT
SIRA SZDEDNA Rekombinant Teknolojisi, doal koullarda bir arada bulunmayan, farkl biyolojik AMALARIMIZ kaynaklardan elde edilen DNA molekllerinin kesilip alnmas, farkl ekillerde tekrar birletirilmesi ve K T A genomlarnda P organizma oaltlmasdr.
Rekombinant DNA, farkl organizmalardan elde T edilerek ELEVZ YO N getirilen bir araya ya da vektre eklenmi olan yeni bir organizasyondaki kaltsal DNA moleklne denir.
nsan hastalklarnn D K K A T aratrlmasnda, M. musculus en uygun organizmadr. kisinin de vcut planlar ve genomlar birbirine benzer, homolog genlerde meydana gelen mutasyonlar, her iki trde de benzer geliim bozukluklarna yol aar.
SIRA SZDE
REKOMBNANT DNA TEKNOLOJS VE GEN KLONLAMA AMALARIMIZ

Genetik alannda 1960larda ki iki nemli bulu, Dr. Albertn DNA restriksiyon enzimlerini ve Dr. Gellertin DNA ligaz enzimlerini kefetmesiyle, devrim niteliin T A P de yeni birK teknolojinin gelimesine neden oldu. Bu enzimler, bugn, son derece gelitirilmi olan Rekombinant DNA Teknolojisinin ve Genetik Mhendislii alannn domasna neden oldu. Rekombinant DNA teknolojisi, doal koullarda bir T E L E V Z Y O N farkl biyolojik kaynaklardan elde edilen DNA molekllerinin arada bulunmayan, kesilip alnmas, farkl ekillerde tekrar birletirilmesi (rekombinasyonu) ve organizma genomlarnda oaltlmas olanan salamaktadr. Bu ilem sonucunda oluturulan yeni organizasyondaki kaltsal DNA moleklne ise Rekombinant
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE Uygulamalar 11. nite - Genetik
SIRA SZDE 217

Gen klonlamas, D ieren NELM rekombinant DNAy SIRA SZDE ok sayda saf organizmalarn elde edilmesine denir. S O R U DNELM
DNA ad verilir. Oluturulan farkl kombinasyondaki rekombinant DNA daha sonDNELM SIRA SZDE ra uygun organizmalara aktarlarak oaltlmas salanr. Bylece ok sayda DNAnn kopyas ya da genlerin kodlad rnler retilmi olur. ok sayda rekomS O R U binant DNAy ieren saf organizmalarn elde edilmesine gen klonlamas denir.
DNELM
Rekombinasyon, kelime anlamyla yeni bileim - yeniden oluumdur. Biyolojide, bir moleDKKAT S durumudur. O R U kln ya da hcrenin, atasal (orijinal) yapsndan farkllk gstermesi Klonlama ifadesi ayn zamanda genomu ayn olan btn bir organizmann reD K Kbenzerinin AT tilmesi iinde kullanlmaktadr. Buradaki gen klonlamas ile kartrmaynz. Rekombinant DNA teknolojisi ve gen klonlamasnn yaygn olarak kullanld nemli alanlar unlardr: K Tgen A P rnlerinin Temel Bilimlerde, aratrma amal protein ve RNA olarak AMALARIMIZ retilmesi ve gen haritalama, Tpta, genetik hastalklarn tehis ve tedavisinde kullanlabilecek rnlerin TK Etransferi LE V retilmesi, baz hastalklarn tedavi edilebilmesi iin gen ve genetik TZ AY O PN bozukluklarn dzeltilmesi, Endstride, ticari olarak enzimlerin, biyolojik hormon ve ilalarn bol, saf ve ekonomik olarak retilmesi, TELEVZYON NTERNET Tarm ve hayvanclkta, var olan bitki ve hayvanlarn veriminin artrlmasnda ve eitli ortam koullarna direnliliklerinin artrlmas, evre mhendisliinde, kirlilii azaltc ya da nleyici mikroorganizmalarn NTERNET gelitirilmesidir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT S O R U
K T A P AMALARIMIZ
TK E L E V T ZAY O PN
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
Rekombinant DNA Yapm ve Gen Klonlama

Bir rekombinant DNA moleklnn ina edilmesi ve sonra ok sayda kopyasnn retilebilmesi (klonlanmas) iin yaplmas gereken temel basamaklar srasyla ekil 11.5de ematize edildii gibi unlardr: 1. Klonlanmak istenilen DNA parasnn bulunduu genom izole edilir. 2. Elde edilen tm DNAdan, restriksiyon enzimleri (RE) istenilen para/paralar kesilerek alnr (ekil 11.5a). 3. Elde edilen yeni DNA paralar, RE ile kesilmi kk halkasal tayc DNA moleklleri (vektr) iine DNA ligaz enziminin yardmyla eklenirler. Bylece yeni bir rekombinant DNA meydana getirilmi olur (ekil 11.5b). 4. Rekombinant DNA vektr, uygun bir konak hcreye (bakteri ya da memeli hcresine) aktarlr (ekil 11.5c). 5. Hem konak hcre iinde ve hem de konak hcrelerin oaltlmas (kopyalanmas) salanarak rekombinant DNAy ieren saf hcre klonlar elde edilir (ekil 11.5d) . ok miktarda elde edilen ilgili DNA paras, farkl amalar iin eitli ilemlerde kullanlabilir. Bunlar: DNAnn hcreden izole edilerek zincir yapsnn analiz edilmesinde, Baka zgn nkleik asit dizilerinin belirlenebilmesi iin hibritleme almalarnda, Aratrma, salk, endstri ve ticari amalarla klonlanm genin rn olan proteinlerin elde edilmesinde, yap ve ilevlerinin analizlerinde kullanlmasdr.
DNA restriksiyon enzimleri, DNAy zgl dizilerden kesen endonkleazlardr. DNA ligaz, iki ak DNA moleklnn ucundaki nkleotitlerin birbirine kalc olarak yapmasn salayan enzimdir.
218
ekil 11.5 Rekombinant DNA teknolojisi ile E. colide bir genin klonlanmasnn temel basamaklar. Plasmid EcoRI enzimi iin kesim blgesi ve ampicillin antibiyotiine kar direnlilik geni (ampR) iermektedir.
Genetik
(a)
(b)
(c)
(d)
S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE Uygulamalar 11. nite - Genetik S O R U
SIRA SZDE
S O R U
219
DNA ilk defa prokaryotik konak hcreler olan E. colide klonlanmtr. DKKAT
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ DKKAT K T SZDE A P SIRA
Rekombinant DNA teknolojisi ile ilgili daha fazla bilgiye Bruce Alberts K Tvd.nin A P Hcrenin SIRA SZDE Molekler Biyolojisi adl kitabndan (Tba Yaynlar, 2009, 8. Blm) ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE Restriksiyon enzimleri, bakteriler tarafndan yabanc DNAlar (bakteriyofaj vb.) paralamak iin savunma amacyla retilirler. Her bakteri tr farkl RE retir ve K ve T A P REleri DNAda kendilerine zg dizileri (tanma dizisi) tanrlar (ekil D N keserler ELM NTERNET 11.6). Tanma dizileri palindromik blgelerdir ve bundan dolay enzim tarafndan her iki zincirinde de kesilirler. Bakteriler, kendi DNAsndaki adenin ve sitozin bazS O R U larn metilleyerek kendilerine zarar vermekten korunurlar. T E L E V Z Y O N
DNA Restriksiyon Enzimlerinin zellikleri
AMALARIMIZ TELEVZYON
TAMALARIMIZ ELEVZYON SIRA SZDE K T A P DNELM NTERNET

S EO TEL V RZ U YON DKKAT
Palindromik DNA dizilerinde her iki zincirinde de nkleotitlerin 5-3Dynnde K K A T ayn ekilde okunduunu hatrlaynz.
NTERNET SIRA SZDE Bakteriler restriksiyon enzimlerini ne amala retirler, bu enzimlerden biz nasl faydalaSIRA SZDE
nabiliriz?
AMALARIMIZ D N E L M DNA aDNAy 4-8 bazlk zgl tanma blgesinden kesen REler rekombinant
NTERNET SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM KS O T A P R U
lmalarnda en ok kullanlanlardr. Baz REler tandklar zgl palindromik blgeleri her iki zincirinde ayn yerdeki bazlardan keserek ktKularn S O TR A U Polumasna (AluI ve SmaI enzimleri gibi) ya da 2-4 nkleotidlik tek zincirlerin meydana geldii yapkan ularn olumasna (EcoRI ve BamHI enzimleri gibi) neden olurlar. DKKAT E L E V Z Y O NoluturduFarkl ya da ayn kaynaklardan alnan DNAlarn ayn enzimleT kesilerek
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
DKKAT TELEVZYON
ekil SIRA 11.6 SZDE ok kullanlan NTERNET baz restriksiyon AMALARIMIZ enzimlerinin DNAy tanma blgeleri ve kesim ekilleri. AluI ve K T A P SmaI kt ular retirken, BamHI ve EcoRI yapkan ular meydana getirir. T E L E V Z Y O N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
220
Genetik
Restriksiyon haritalama, bir genomun belirli restriksiyon enzimleri tarafndan kesilerek bu enzime zg blgelerin bulunduu yerlerin kromozomlar zerinde belirlenmesidir. DNA parmak izi, her insan genomunda belirli bir REin farkl blgelerde ve farkl sayda kesim sonucu ortaya kan paralarn oluturduu bantlama rneidir.
u benzer yapkan ular birbirinin tamamlaycs olduundan, kolayca birleebilir. Rekombinant moleklleri oluturmak iin kullanlan DNA paralar, genellikle yapkan ular oluturarak kesim yapan restriksiyon enzimleriyle elde edilir. Gnmzde 200n stnde RE tanmlanm ve ticari olarak retilen yaklak 100 kadar enzim rutin olarak kullanlmaktadr. Restriksiyon enzimlerinin klonlamadaki kullanmndan baka ok yararlanld bir alanda, bir organizmann genomunun restriksiyon haritasnn karlmasdr. Bunun iin izole edilen genomik DNA, REler tarafndan belirli blgelerinden kesilerek restriksiyon paralar elde edilir. Bu paralar, agaroz jel elektroforez yntemi ile byklklerine gre ayrlr. Daha sonra ayrlan bu paralarn say ve byklklerine gre genomun yaps hakknda bilgi sahibi olunur. Farkl organizmalarn genomu karlatrlabilir. Her insan genomuda belirli bir RE iin farkl yerde ve farkl sayda kesim blgesi ierir ve durum DNA parmak izi olarak adlandrlr. Bunlarn says ve yeri akrabalk derecesine gre deiir. En yakn akrabalar arasnda fark en azdr. Bundan dolay Adli tpta DNA parmak izinin bu yntemle karlmas son derece nemlidir.
Kopyalamada Kullanlan DNA Vektrleri

Klonlanmak istenilen bir DNA molekl kendi bana bakteri hcresine giremedii iin, bakteri iine girebilen ve bakteri iinde bamsz oalabilen baka DNA moleklne gerek vardr. Bunun iin vektr ad verilen eitli DNA moleklleri bu amala kullanlr. Bir DNA moleklnn vektr olabilmesi iin u zelliklere sahip olmas gerekir: Konak hcreye kolayca aktarlabilmeli, Konak hcrede kolayca oalabilmeli, DNAs zerinde farkl restriksiyon enzimleri iin tek tanma blgesi bulunmal, DNAs zerinde tannmasn ve seilebilmesini salayabilecek belirte genleri bulunmal. Gnmzde ticari olarak gelitirilmi ve genetik mhendisliinde kullanlan ok sayda vektr DNAlar bulunmaktadr. Vektrlere ounlukla belirte genler olarak antibiyotik direnlilik genlerini ya da konak hcrede olmayan bir enzim geni eklenir. yi bir vektr, konak hcre iinde kendini oaltabilmesi iin konak hcreye uygun replikasyon orjini iermelidir. Klonlanacak DNAnn byklne, kullanlacak konak hcreye ve almann amacna gre eitli vektr DNAlar kullanlr. En ok kullanlan vektrler plazmidler, fajlar ve yapay kromozomlardr. Plasmidler, bakteriler iinde doal olarak bulunan, bakteri genomunun dnda ondan bamsz olarak kendini eleyebilen ift zincirli halkasal DNA moleklleridir. Tadklar antibiyotiklere direnlilik salayan genler ile bakterilere genomlarnda olmayan ek zellikler kazandrrlar. Genetik olarak deitirilmi ok sayda plazmid kopyalamada kullanlmaktadr. En ok kullanlan vektrler pBR322 ile pUC ad verilen plazmidlerdir. Kendileri 24 kilobaz uzunluunda olan bu vektrler, 5-10 kilobaz uzunluundaki DNAlarn kopyalanmasnda kullanlr. Fajlar ise doal olarak hcreleri enfekte eden kk dorusal DNAs bulunan virslerdir. Bakterileri enfekte eden bakteriyofajlar klonlamada kullanlan viral vektrlerdir. En ok kullanlan Lambda fajnn genomunun tamamen haritas karlmtr. zole edilen Lambda vektrleri, virs oalmas iin gerekli olmayan blgeleri karlp, onlarn yerine RE tanma blgesi eklenerek elde edilir. Plazmid gi-
Vektr, kendilerine eklenen DNA paralarn konak hcreye aktaran ve oaltan tayc DNA moleklleridir.
Plasmid, bakteriler iinde doal olarak bulunan, bakteri genomunun dnda ondan bamsz olarak kendini eleyebilen ift zincirli halkasal DNA molekllerine denir.
Fajlar, doal olarak hcreleri infekte eden kk dorusal DNAs bulunan virslerdir.
SIRA SZDE
11. nite - Genetik Uygulamalar DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
221
bi oluturulan rekombinant Lambda vektr, transfeksiyon yoluyla E. coli hcreS O R U lerine aktarlr ve oalmas salanr. Virsler, kendi kendine oalma yetenekleri olmayan, oalmak iin D baka K K A T bir hcreye SIRA SZDE gereksinim duyan ve yalnzca nkleik asit ve proteinden meydana gelmi enfekte edici ajanlardr.
SIRA SZDE
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
En basit karyotik organizma olan tek hcreli mayalarda klonlama vektr olarak, maya genomundan gelitirilmi dorusal yapay kromozomlar olan YAC (YeAMALARIMIZ SIRA SZDE S Oile R U ast Artificial Chromosomes) vektrleri kullanlr. YAC vektrleri yaklak 1500 kb gibi ok byk DNA paralar klonlanabilir. Byk olan rekombinant YAC vekK hcre T A P duvarnn trlerinin maya hcresine aktarlabilmesi iin ncelikle maya AL T M K K NE DD uzaklatrlmas gerekir. Bunun iin mayalarda ki transformasyon bakterilerden daha zordur. Ayn zamanda, vektrn hcredeki replikasyon oran da yalnzca bir SIRA SZDE SEO UO N TEL V R ZY kopya olduundan rekombinant DNA moleklnn oaltlma oran da dktr. Gen klonlamasnda, eer vektr bir plazmid ya da yapay kromozom iine D ise K K Aaktarma T AMALARIMIZ transformasyon, virs ise transfeksiyon denir
DNELM
AMALARIMIZ SIRA SZDE S O R U K T A P K KE ALT M DD N SIRA SZDE UO N S EO TEL V R ZY

DKKAT AMALARIMIZ
NTERNET SIRA SZDE Klonlama vektrlerinden pR322 plasmid, Lambda faj ve YAC kromozomunun K T A P yaps ile il-
NTERNET SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
gili ayrntl bilgiye W.S.Klug vd. nin Genetik Kavramlar adl kitabndan (Palme Yaynclk, 2009, s:462) ulaabilirsiniz. AMALARIMIZ
Hayvan ve Bitkilere Gen Aktarm
TELEVZYON
K Tgenomlarna A P Bitki ve hayvan hcreleri, etraflarnda bulunan DNA molekllerini alma zelliine sahiptirler. Bu zellikten faydalanarak aratrmaclar, bitki ve hay N T E R N E T gelitirmivanlara istedikleri baz zellikleri kazandrmak iin bir takm yntemler T E L E V Z(gen Y O N aktarmlerdir. Genomunda dardan yabanc bir gen aktarlm transgenik l) organizmalarn kendi aralarnda elemeleriyle istenilen zellikte bireyler elde edilebilir. Bylece klonlanm genleri bitki ve hayvan hcrelerine aktararak gen ilevlerini almak mmkndr. NTERNET Hayvanlara dardan bir DNA moleklnn aktarlmas iin uygulanan yntemler unlardr: Vektr kullanm: Hayvansal viral vektrler (DNA ya da RNA virsleri) ile rekombinant molekl hcreye aktarlr. Mikroenjeksiyon: zel klcal pipetler yardmyla hcre zar ve ekirdek zar delinerek aktarlmak istenen DNA direk ekirdek iine braklr. Kalsiyum-fosfat ktrme: DNAnn kalsiyum ve fosfat ile oluturduu kompleksin hcre zar zerine kelmesi salanr ve ani scaklk (42 oCde) okuyla zar geip ekirdee ulamas gerekletirilir. En ok kullanlan yntemlerden biridir. Lipozom kullanm: Aktarlacak DNA ya veziklleri (lipozom) iine hapsedilerek hcre zarnn zel lipit yapsndan endositoz yoluyla gemesi salanr. Elektroporasyon: Hcre zarna kk miktarda elektrik akm verilerek hcre zarnda oluturulan porlardan DNAnn hcreye sokulmas salanr. Yksek yapl bitkilere gen aktarm hcrelerinin salam yapda olan eper iermesinden dolay daha zordur ve farkl uygulamalar gerektirir. Bitkilere gen ya da DNA aktarm iin kullanlan baz yntemler unlardr:
NTERNET
222 SIRA SZDE

DNELM S O R U
Genetik
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bakteriyal plazmid vektr kullanm: Bir toprak bakterisi olan Agrobacteri N E L M in bitki hcrelerini enfekte ederek tmr oluturma zellium D tumifaciens inden yararlanlr. Bu bakteride bulunan Ti (tmr indkleyici) plazmidiS O R U istenen DNA eklenir ve oluan rekombinant plazmid bakteri ne aktarlmak aracl ile bitki hcrelerine aktarlr. Elektroporasyon: Bir farkla hayvan hcrelerinde olduu gibi uygulanr. HcDKKAT re duvarnn kaldrlmasndan sonra elektroporasyon ile hcre zarnda oluan porlardan yabanc DNA moleklnn hcre iine gemesi salanr. SIRA SZDE bombardman: Yeni bir yntem olup yabanc DNA ile kapl altn Parack veya tungsten paracklarn bir tabanca ile bitki hcrelerine frlatlmasdr. Frlatlan DNA kapl paracklar, bir kurun gibi bitkisel yaplar delerek AMALARIMIZ hcrenin ekirdeine yabanc DNAy tarlar. Gelimi canllarda K T A gen P aktarm yntemleriyle ilgili daha fazla bilgiye Sebahattin zcan vd.nin Bitki Biyoteknolojisi II kitabndan (Seluk niversitesi Vakf Yaynlar, 2004, s:112-189) ulaabilirisiniz.
K T A P
TELEVZYON
DNANIN POLMERAZ ZNCR REAKSYONU (PCR) LE OALTILMASI

Karry Mullis tarafndan 1986 ylnda gelitirilen ve 1993 ylnda kimya Nobel dNTER NET l alan devrim niteliindeki Polimeraz Zincir Reaksiyonu (PCR: Polymerase Chain Reaction) teknii, hzla kabul grm ve kullanlmaya balanmtr. ok az miktarda DNAnn oaltlmasyla, konak hcre gereksinimini ortadan kaldran bu teknik, molekler biyoloji, genetik, evrim, geliim biyolojisi, mikrobiyoloji ve adli tp alanlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. PCR ynteminde, dizilimi bilinen belirli bir DNA molekl tamamen laboratuar ortamnda, seri reaksiyonlarla ok miktarda kopyalanp oaltlr. Nkleotit dizisi bilinen hedef DNA parasnn kopyalanabilmesi ancak sya dayankl bir DNA polimeraz enzimi olan Taq polimerazn kefiyle gerekleebilmitir. Bir polimeraz zincir reaksiyonu iin gerekli elemanlar unlardr: Primerler: Bilinen atasal dizilere tamamlayc olarak tasarlanan, tamamlayc DNA ipliklerinden ters ynde (5' 3' ) DNA sentezlerini balatmak iin iki adet antiparalel primer ad verilen zincirler kullanlr. Primerler arasnda kalan DNA blgesi kopyalanr. Taq polimeraz: DNA sentezi yapacak olan DNA polimerazdr. Yksek scaklkta yaayan Thermus acuaticus bakterisinden elde edilmitir ve yksek scaklklarda uzun sre bozulmadan aktivite gsterebilir. dNTP: Sentez srasnda polimer yapsna eklenecek olan drt eit deoksiribonkleotit trifosfatlardr (dATP. dTTP, dCTP ve dGTP). Mg2+ iyonlar. Taq polimeraz enziminin aktivitesi iin gereklidir. Bu elemanlarn hepsi bir kk tpe konarak reaksiyon iin cihaza yerletirilir. Polimeraz zincir reaksiyonu, programlanabilir cihazlarnda, yaklak 30 kez ardk olarak tekrar eden reaksiyon evresinde gerekleir. PCR ynteminin temel basamaklar ise ekil 11.7de ematize edildii gibi srasyla u ekildedir: 1. Denatrasyon: Klonlanacak DNAnn denatre edilerek ift-sarmaln birbirinden ayrld ve tek iplikli hale getirildii evredir. Bunun iin DNA 1-5 dakika sreyle 90-95 Cde denatre edilir. 2. Primer balanmas: Her iki primerin, antiparalel olarak karlkl tek zincirli DNA ipliine balanmasnn gerekletii evredir. Bu reaksiyon 40-70 Cde birka dakikada gerekleir.
TELEVZYON
NTERNET
Taq polimeraz, yksek scaklklarda uzun sre bozulmadan aktivite gsterebilen, DNA sentezini salayan bir DNA polimerazdr.
Primer, nkleik asit sentezini balatacak olan, kimyasal olarak sentezlenen 15-20 bazlk DNA zincirleridir.
223
ekil 11.7 Polimeraz Zincir Reaksiyonunun (PCR) temel basamaklar. Her biri reaksiyon evresinden ibaret olan dng sonunda meydana gelen DNA kopya says gsterilmektedir. i dolu daireler 5ucunu, oklar ise primerden yeni iplik sentez ynn gstermektedir.
224
Genetik
3. Zincir uzamas: Taq polimerazn, nkleotidleri 5' 3' ynnde primerlere eklemesiyle zincirin uzatld sentez evresidir. Sentez 70-75 C arasnda ki scaklklarda 5-7 dakika srer. Sonuta, bu ekildeki bir dngnn tamamlanmasyla hedef DNAnn her iki ipliinin birer kopyas yaplm olur.
SIRA SZDE
Bir DNA parasnn ok sayda kopyasn, ksa srede ve arac molekl kullanmadan elde SIRA SZDE etmek iin hangi yntem ve temel aamalar uygulanmaktadr?
DNELM oaltlan DNAnn miktar her bir dngnn tekrarlanma saylar ile belirlenir. Ortalama 5 dakika sren her dng sonunda DNA miktar iki katna kar ve her deS O R Uolarak artar. Bir PCR almasnda, ortalama 25-30 dng yaklafasnda geometrik k 3 saat sreyle uygulanr. Bu ilemler, s ayarl programlanabilir (thermo cycler) cihazlarda, dng says, s dereceleri ve sreleri nceden programlanarak otomaDKKAT tik olarak gerekletirilir. Bu yntemin hcreye baml kopyalamaya gre ok sayda avantaj vardr. SIRA SZDE son derece hzldr, hcreye bal kopyalamada son derece PCR ile DNA oaltma karmak ve gnler sren ilemler gerekirken, PCR ile birka saat iinde tek bir hcrenin iindeki DNAnn milyonlarca kopyas elde edilebilir. Bu zelliinden AMALARIMIZ dolay PCR teknii DNA analizi gerektiren birok alanda; Genom dizi analizi, Klinik K tan T ve A Phastalk genlerinin genetik taramalar, Molekler paleontoloji, Taksonomide ve evrimsel akrabalklarn tanmlanmasnda, Arkeolojik ve T E L E V Zkalntlarda YON Adli tp almalarnda ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Sonu olarak, PCR modern genetiin hemen her alannda en ok kullanlan teknikler arasndadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TERNET ZGL NGENLERN VE mRNALARIN BELRLENMES
Southern Blotlama, dokulardan izole edilen toplam genomik DNA iinde zel bir gen ya da DNA dizisinin varln aratrmak iin kullanlan bir yntemdir.
SIRA SZDE
Prob, belirlenmesi istenilen DNELM hedef diziye zg ve ona tamamlayc olan ksa nkleik asit zincirleridir S O R U (oligonkleotitlerdir).
Herhangi bir organizmann genomunda zel bir genin olup olmad, hangi miktarda ve hangi byklkte bulunduunu gnmzde gelitirilen eitli yntemlerle aratrmak mmkndr. Bu yntemlerden en ok kullanlan bir tanesi E. M. Southern tarafndan 1975 ylnda gelitirilmi olan Southern Blotlama yntemidir. Molekler genetikte ok kullanlan bir hibridizasyon yntemi olan Southern Blotlama ile dokulardan izole edilen toplam genomik DNA iinde zel bir gen ya da DNA dizisinin varlSIRA SZDE nkleik asit (DNA veya RNA) dizilerinin belirlenmesi, tamamla aratrlr . zgn yc iplikler arasndaki baz elemesi yani nkleik asitlerin hibridizasyonu prensibine dayanr. Bunun iin ncelikle prob ad verilen, belirlenmesi istenilen hedef diziye zDNELM g ve ona tamamlayc olan ksa nkleik asit zincirleri hazrlanr. Problar radyoaktif ya da kimyasal olarak iaretlenir. Hedef DNA ve problarn yksek scaklklarda (90S O R U olmalar sonra hibridizasyon yapmalar salanr. 95C) nce denatre Nkleik asit D hibridizasyonu, DNA-DNA, RNA- RNA veya DNA-RNA iplikleri arasnda oluaKKAT bilir. Bylece, iaretli problarn baland DNA ya da RNA moleklleri belirlenerek ilgili genomik dizinin varl tesbit edilebilir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 11.8de ematize edildii gibi, Southern blotlama ynteminde nce aratrlmak istenilen toplam DNA restriksiyon enzimlerle kesilerek paralara ayrlr. AMALARIMIZ Oluan DNA paralar jel elektroforeziyle byklklerine gre birbirinden ayrlr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
225
ekil 11.8 Southern blotlama yntemi. Restriksiyon enzimleriyle paralanan DNA byklklerine gre jel iinde elektirk akm kullanlarak ayrlr ve filtre kad zerine emdirilir. Aranlan gene zg iaretli prob ile melezlenen filtredeki genomik DNA eer varsa grntlenir.
226
Genetik
Northern blotlama, bir doku ya da hcrelerin toplam RNAlar iinde belirli bir mRNA moleklnn varlnn aratrld yntemdir. DNA mikroarray teknolojisi, bir genomdaki tm zel nkleik asit dizilerinin varlnn ayn anda analiz edilmesini salayan bir tekniktir.
SIRA SZDE
Sitogenetik haritalama, genlerin D Nyerinin E L M direkt hcre ierisindeki kromozomlar zerinde gsterilmesidir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Daha sonra jeldeki DNA paralar zel bir filtre kadna emdirilir (blotlama). Filtre kadna sabitlenmi olan DNAlar iaretli zgl probla muamele edilerek olas tamamlayc DNA dizileri ile hibridizasyonu salanr. Ardndan filtre kad iaretlenme tipine bal olarak grntlenir. Gzlenen bantlar proba komplementer olan dizilerin varln gsterir. Northern blotlama, belirli bir doku ya da hcre tipinde transkripsiyonunun olup olmadnn belirlenmesi iin, belirli bir mRNA moleklnn varlnn aratrld yntemdir. Baz kk farkllklarn bulunmasnn yan sra Southern blotlamada yntemine ok benzer. Burada yalnzca DNA yerine mRNA vardr. RNAnn elektroforezi srasnda farkl kimyasal ortam hazrlanr. Son yllarda gelitirilen en heyecan veren teknolojilerden bir tanesi, bir genomdaki tm zel nkleik asit dizilerinin varln ayn anda analiz edilmesini salayan DNA mikroarray teknolojisidir. Burada, bir genomun tamam paralar halinde bir cam plaka ya da filtre zerine robotlarla minik damlalar eklinde yerletirilerek mikroipler oluturulur. Her gen iin hazrlanm problar farkl renkte floresan boyalarla iaretlenip kartrlr ve hazrlanan mikroipler ile hibridizasyona brakSIRA SZDE lr. Hibridizasyon sonucu elde edilen floresan renkler bilgisayar ile okunarak deerlendirilir. Bir DNA ya da RNA dizisinin varl direkt hcre iinde, nkleik asit hibridizasDNELM yonu ile aratrlabilir. Sitogenetik haritalarn oluturulmasnda, kromozom mutasyonlarnn belirlenmesinde ve tm dier sitogenetik almalarda ok yaygn S O R U olarak kullanlan In-situ hibridizasyon ad verilen bu yntemde, zel bir genin konumu btn bir kromozom zerinde iaretli problarla saptanabilir. Prob floresans bir boya ile Diaretlendiinde FISH (floresans in situ hibridizasyon) adn alr. BuKKAT nun iin, lamlar (cam plakalar) zerinde fikse edilen hcreler iindeki DNAnn denatrasyonu ve sonra prob ile hibridizasyonu salanr. Eer probun tamamlayc SIRA SZDE olduu ve baland bir dizi varsa floresan mikroskop altnda verdii ma ile tespit edilir. Ancak bu yntem genlerin tam olarak nkleotit dizisi belirleyecek hassasiyete sahip deildir. Bunun iin hassasiyeti en yksek olan dizi analizlerinin AMALARIMIZ yapld fiziksel haritalama yntemi kullanlr. DNA mikroarray K T ve A In P situ hibridizasyon yntemleri ile ilgili daha fazla bilgiye G. M. Cooper vd.nin Hcre: Molekler Yaklam adl kitabndan (zmir Tp Kitabevi, 2006, s:119121) ulaabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
DNADAK NKLEOTTLERN BELRLENMES (DZ ANALZ)

imdiye kadar, bir hcreden elde edilen genomik DNAdan zel bir dizinin allNTERNET ma yntemleri anlatld. allacak olan DNAnn ierdii nkleotit dizisinin bilinmesi ok nemlidir. ok sayda genin nkleotit dizisinin belirlenmesiyle, bu genlerin kodlad proteinlerin yap ve ifade edilme seviyesi tespit edilebilir. Gnmzde gelitirilen DNA dizi analiz yntemleriyle hzl ve hassas bir ekilde ok byk DNA dizileri belirlenebilir. nsan Genom projesi dahil birok model organizmann genomlarndaki tm nkleotit dizisi ve tad kod dizi analiz yntemleriyle belirlenmi ve belirlenmesi devam etmektedir. DNA dizi analizi amacyla en ok kullanlan yntemlerden bir tanesi 1970lerde Sanger tarafndan gelitirilen zincir sonlandrma esasna dayanan Sanger yntemidir. Bu yntemin temel prensibini, DNA moleklnn laboratuar koullarnda sentezi srasnda, bir dideoksinkleotit trifosfat (ddNTP) kullanarak sentezin
TELEVZYON
NTERNET
Sanger yntemi, temel prensibi laboratuar koullarnda dideoksinkleotit trifosfatlar kullanarak DNA moleklnn sentezinin sonlandrlmas olan bir dizi analiz yntemidir.
227
Deoksinkleotit trifosfatlar (dATP, dTTP, dGTP, dCTP) eker moleklnn 3' konumunda OH yerine H bulunan nkleotitlerdir. Bulunmalar durumunda zincir sentezi sonlanr.
sonlandrlmas oluturur. ddNTPlar (ddATP, ddGTP, ddCTP ve ddTTP) eker moleklnn 3konumunda OH yerine H bulunan nkleotitlerdir ve bunlarla sonlanan zinciri DNA polimeraz tanyamaz ve sentez sonlanr (ekil 11.9). Bu nedenle, dizisi belirlenecek DNA molekl nce tek iplikli duruma getirilir. Daha sonra iaretli primerler, DNA polimeraz ve drt farkl deoksiribonkleotit trifosfat (dNTP) bulunan reaksiyon karm drt ayr tpe konarak her birine farkl bir dideoksinkleotit trifosfattan az miktarda eklenir. DNA sentezi devam ederken, uzayan zincire dNTP yerine arada bir ddNTP eklendiinden, 3' ucunda OH bulunmad iin kendisine yeni bir nkleotit balanamaz ve DNA sentezi durur. Bu ekilde, her bir tpte reaksiyonu durduran farkl ddNTP bazyla sonlanan, farkl byklkte, iaretli DNA paralar meydana gelir. Drt ayr tpteki reaksiyon rnleri byklklerine gre elektroforez ile bir jel zerinde ayrlr. Oluan DNA bantlar grntlenir. DNAnn en kk paras en nce, en byk paras en son yrd iin, aadan yukarya okunan nkleotit dizisi, kalp iplie tamamlayc olan DNA ipliinin 5' - 3' ynndeki dizisine karlk gelir. Bylece organizmalarn paralara ayrlan genomlarnn tamamen fiziksel haritalar nkleotit seviyesinde karlm olur.
Fiziksel harita, bir genomdaki genlerin tamamnn nkleotit seviyesinde yerlerinin belirlenmesidir.
ekil 11.9 Sanger dizi analiz yntemiyle bir DNA parasndaki nkleotit srasnn belirlenmesi.
DNA paralarnn jel elektroforezi ile ayrlmas
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Genetik
AMALARIMIZ
228
AMALARIMIZ
K T A P
Zincir sonlandrma ve otomatik DNA dizi analizi ile ilgili daha fazla bilgiye W. S. Klug K T A P vd.nin Genetik Kavramlar adl kitabndan (Palme Yaynclk, 2009, s:477) ulaabilirsiniz. DNA dizi T E L Eanalizi, V Z Y O N insan genom projesi de dahil ok sayda organizmann tm genomunun tanmlanmas srasnda otomatik hale getirilmi ve gnde yz binlerce nkleotidin analizini yapabilen cihazlar gelitirilmitir. Bu yntemde btn reaksiyon tek tp iinde gerekleir. Drt farkl ddNTP, farkl renk floresan boya ile NTERNE T iaretlenir. Farkl ddNTPler ile sonlanan, farkl byklkteki DNA dizilerinin hepsi jelin ayn kuyusuna yklenerek elektroforez ile yrtlr. Lazer ile taranan jelde her bandn farkl renkte ma verdii grlr. Cihaza bal bir detektr, her rengin karlk geldii baz tespit eder ve her baz iin uygun renkte pikler oluur. Her pik dizideki bir nkleotidi gsterir. Genom dizileme almalar, biyolojik ilevleri yrten ok sayda molekler srecin ve bu srete ie karan proteinleri kodlayan genlerin evrimsel gelimede byk oranda korunduunu ortaya karmtr. Birok benzer gen dizisi, basit bir karyotik hcre olan mayadan insana kadar korunarak gelmitir ve farkl organizmalarda benzer ilev grmektedir. rnein; insan genomunda bulunan, hcre dngsnn ve kontrol noktalarnn dzenlenmesini salayan genlerin ve tmr basklayc rol olan baz genlerin neredeyse aynsnn maya hcre genomunda bulunduu tespit edilmitir. Bu gne kadar bulunmu olan kanser yapan genlerin yaklak yarsnn benzer bir ekilde meyve sineklerinde de olduu belirlenmitir.
TELEVZYON
NTERNET
229
zet
A M A
Genetik almalarda kullanlan model organizmalar ve zelliklerini sralayabilmek. Genetik alanndaki bilgiler en basit organizmadan en gelimi organizmaya kadar eitli trlerden seilen model organizmalar ile yaplan almalardan elde edilmektedir. Her almann amacna uygun olarak farkl organizmalar model olarak seilebilir. Genetikilerin aratrmalarnda en ok kullandklar model organizmalar olarak E. coli, S. cerevisiae, D. melanogaster, C. elegans, A. thaliana ve M. musculus saylabilir. Model organizmalarn ortak zellikleri, laboratuarda bytlmelerinin kolay ve ekonomik olmas, yaam dnglerinin ksa olmas ve basit genoma sahip olmalar olarak saylabilir. Rekombinant DNA teknolojisini ve gen klonlama yntemlerinin temel prensiplerini ve kullanld yerleri aklayabilmek. Rekombinant DNA teknolojisi ve gen klonlama genetik mhendisliinde kullanlan temel yntemlerdir. Farkl bir kaynaktan elde edilen oaltlmak istenilen bir DNA restriksiyon enzimleriyle kesilip bir vektr DNA moleklne eklenir. Oluturulan bu rekombinant DNA daha sonra bir hcre iine vektr aracl ile aktarlarak oaltlmas salanr. Bylece ya klonlanm olan gen konak hcreden izole edilerek eitli amalar iin incelenebilir ya da genin rn olan protein izole edilerek aratrma, salk, endstri ve ticari amala kullanlabilir. DNAnn polimeraz zincir reaksiyonu ile ok miktarda oaltlma ynteminin temel prensibini ve kullanld yerleri aklayabilmek. Polimeraz zincir reaksiyonu ile ok az miktardaki DNA laboratuar ortamnda binlerce kat oaltlabilir. Yntemin gelitirilmesindeki en nemli faktr sentezi yapacak olan sya dayankl Taq polimerazdr. Taq polimeraz, primerler, dNTPler ve Mg2+ bulunan reaksiyon karm programlanabilir bir s ayarl cihazda, yaklak 30 kez ardk olarak tekrar eden reaksiyon evresine maruz braklr. Denatrasyon, birleme ve zincir uzamas evrelerini ieren bir reaksiyon dngs sonucunda hedef DNAnn her iki ipliinin birer
kopyas yaplm olur. Her dng sonunda DNA miktar iki katna kar ve her defasnda geometrik olarak artar. zgl genlerin ve mRNAlarn belirlenmesi iin kullanlan baz yntemlerin nasl uygulandn aklayabilmek. Bir hibridizasyon yntemi olan Southern Blotlama ile dokulardan izole edilen toplam genomik DNA iinde zel bir genin varl tesbit edilebilir. Bunun iin, aratrlmak istenilen DNA restriksiyon enzimlerle paralanr ve jel zerinde byklklerine gre ayrlr. Daha sonra filtre kadna emdirilen (blotlama) DNAlarn iaretli zgl prob ile hibridizasyonu salanr ve bantlar grntlenir. Belirli bir mRNAnn varl da benzer bir yntem olan Northern blotlama ile aratrlr. Son yllarda gelitirilen DNA mikroarray teknolojisi ise ayn anda on binlerce genin varln belirlemek iin mikroiplerin kullanld, floresans iaretleme temeline dayanan bir yntemdir. In situ hibridizasyon ad verilen bir baka yntemle, zel bir genin konumu btn bir kromozom zerinde iaretli problarla saptanabilir ve sitogenetik haritalar karlabilir. DNAdaki nkleotitlerin belirlenmesi amacyla yaplan dizi analiz ynteminin temel basamaklarn aklayabilmek. Sanger dizi analiz ynteminin temel prensibini, DNA moleklnn sentezi srasnda, dideoksinkleotid trifosfatlar (ddNTP) kullanarak sentezin sonlandrlmas oluturur. ddNTPlerle sonlanan zinciri DNA polimeraz tanyamaz ve senteze devam edemez. Bu yntemle, organizmalarn paralara ayrlan genomlarnn tamamen fiziksel haritalar nkleotit seviyesinde karlm olur. Gnmzde otomatik hale getirilmi ve gnde yz binlerce nkleotidin analizini yapabilen cihazlar gelitirilmitir. Floresan iaretli ddNTPlerin kullanlmas ile reaksiyonlarda oluan farkl renkler lazer ile taranan jelde cihaza bal bir detektr tarafndan tespit edilerek dizideki her bir nkleotit okunur.
A M A
AM A
AM A
A M A
230
Genetik
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi model organizmada olmas gereken zelliklerden biri deildir? a. Laboratuvarda kolay yetitirilebilmeli b. aprazlama almalar kolay gerekletirilebilmeli c. Gelimi vcut organizasyonuna sahip olmal d. In-vitro mutasyonlar oluturmaya uygun olmal e. Aratrlan biyolojik sreci tamal 2. Aadaki gelimelerden hangisi rekombinant DNA teknolojisinin kefine yol amtr? a. Kromozomlarn mikroskopla grntlenmesi b. DNAy zel blgelerden kesen enzimlerin kefi c. Elektron mikroskobunun kefi d. Genlerin DNA zerinde bulunduunun anlalmas e. E.colide mikrobiyolojik deneylerin yaplmasna balanmas 3. Aada verilenlerden hangisi restriksiyon enzimlerinin zelliklerinden biri deildir? a. Bakteriler tarafndan yabanc DNAlar paralamak iin retilirler. b. DNAda zel tanma dizilerine balanrlar. c. zgl kesim kalb oluturacak ekilde iki ipliini de keserler. d. Hcrenin kendi DNAsn keser ve rekombinant molekl olutururlar. e. Palindromik dizileri olutururlar. 4. Genin bir plazmid vektr ile klonlanmasna ne denir? a. Transformasyon b. Transdksiyon c. Transfeksiyon d. Transversiyon e. Transkriptaz 5. Aadakilerden hangisi DNA mikroarray teknolojisi ile yaplabilir? a. Mikro DNAlarn ard ardna sentezi b. Ksa DNA ve protein paralarnn bir birine yaptrlmas c. Az miktardaki DNAnn ok sayda kopyasnn elde edilmesi d. DNA dizisinde ok sayda mikro mutasyon oluturma e. ipler kullanarak bir genomdaki tm genlerin ayn anda analizi 6. Aadakilerden hangisi vektrlerde bulunmas gereken ksmlardan biri deildir? a. Replikasyon orijini b. Hedef DNAnn sentromeri c. Restriksiyon enzimlerinin oluturduu yapkan ular d. Restriksiyon enzimi kesim blgeleri e. Belirte genleri 7. Aadaki ilemlerden hangisi Sanger dizi analiz ynteminde uygulanmaz? a. Dizisi belirlenecek DNAnn restriksiyon enzimlerle kesilmesi b. Dizisi belirlenecek DNAnn tek iplikli duruma getirilmesi c. Reaksiyonun drt farkl dNTP ieren drt tpte yrtlmesi d. Her bir reaksiyon tpne DNA polimeraz eklenmesi e. Reaksiyonlara ddNTP eklenerek sentezin sonlandrlmas 8. Aadakilerden hangisi bir nkleik asit hibridizasyon teknii deildir? a. Southern blotlama b. In situ hibridizasyon c. Northern blotlama d. Rekombinant DNA e. Mikrodizin yntemi 9. Aadakilerden hangisi Caenorhabditis elegansn model organizma olmasnda etkili olan zelliklerinden biri deildir? a. Erikin bir kurtuun 959 kadar az somatik hcre iermesi b. Laboratuarda kolayca retilebilmesi c. Erginlerin hermafrodit olan dnem iermesi d. Yumurtadan iki gnde ergin solucanlarn geliebilmesi e. Haploit ve diploit evreleri ard ardna geirmeleri 10. Aadaki yntemlerden hangisi yalnzca bitkilere gen aktarm iin kullanlr? a. Retrovirslerle transfeksiyon b. Ti plazmidi ile transfeksiyon c. Kalsiyum fosfat ktrme d. Elektroporasyon e. Endositoz
231

1. c Yantnz yanl ise Genetikte Kullanlan Model Organizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinant DNA Teknolojisi ve Gen Klonlama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DNA Restriksiyon Enzimlerinin zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinant DNA Teknolojisi ve Gen Klonlama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zgl Genlerin ve mRNAlarn Belirlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kopyalamada Kullanlan DNA Vektrleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DNAdaki Nkleotitlerin Belirlenmesi (Dizi Analizi) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekombinant DNA Teknolojisi ve Gen Klonlama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genetikte Kullanlan Model Organizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gen Aktarm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Genetik analizlerde kullanlacak iyi bir model organizma; ekonomik bir ekilde laboratuarda kolayca retilebilmeli, ksa srede ve ok sayda yavru verebilmeli, basit genoma sahip olmal, kolayca in-vitro mutasyonlar oluturmaya uygun olmal ve aprazlama almalar kolay gerekletirilebilecek zellie sahip olmaldr. Ayrca aratrlan biyolojik sreci tamaldr. Sra Sizde 2 S. cerevisiae genom dizisi belirlenen ilk karyottur. Laboratuvarda kolay ve ok sayda retilebilir, haploit ve diploit evrelerden oluan yaam dngs, genetik analizler iin zellikle nemlidir. DNA dizisi bilinen mutant tiplerinin koleksiyonuna sahiptir. Plazmid vektrler araclyla istenilen genlerin eklenip karlmas gibi eitli ilemlere yatknlklar vardr. Genomu basit olmasna ramen, karyotlara tipik olan btn zellikleri tarlar, ancak ok hcrelilere zg problemlerden etkilenmeden allmas kolaydr. Tek bir hcreden koloni halinde saf olarak izole edilebilirler. Maya hcreleri sahip olduklar bu avantajlarn yan sra, en byk dezavantaj, ok hcreli organizmalardaki hcreler aras iletiim ve geliim biyolojisi gibi konulardaki eksikliidir. Sra Sizde 3 Restriksiyon enzimleri, bakteriler tarafndan yabanc DNAlar (virs vb.) paralamak amacyla bir savunma mekanizmas olarak retilirler. DNAy nkleotit dizisine bal olarak belirli noktalardan keser ve bylece boyutu tam olarak bilinen DNA paralar olutururlar. RElerinin kopyalamadaki faydas, DNAy doru bir ekilde keserek restriksiyon paralar oluturmasdr. Yani bu enzimlerin biri ile kesilerek oluturulmu DNA paras, dieri ile oluturulmu DNA parasyla birleebilir. Sra Sizde 4 PCR yntemi, dizilimi bilinen belirli bir DNA moleklnn tamamen laboratuar ortamnda seri reaksiyonlarla ok miktarda kopyalanp oaltlmasn salar. PCR, ok defa ardk olarak tekrar eden admda gerekleir. Denatrasyon; kopyalanacak DNA denatre edilerek tek iplikli hale getirilir. Birleme; primerlerin tek zincirli DNA ipliine balanabilmesi iin scaklk drlr. Zincir uzamas; Taq polimeraz DNA sentezini gerekletirir.
2. b
3. d
4. a
5. e
6. b
7. a
8. d
9. e
10. b
232
Genetik

Albert, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K. ve Watson, J. D. (2008). Hcrenin Molekler Biyolojisi (4. Bask). ev. Ed: Bayru, N. ve vd. Ankara: Tba Yaynlar. Brown, T. A. (2005). Gen Klonlama. evirenler: Coral, G. ve nald Coral, N. Mersin: Mersin niversitesi Yaynlar. Cooper, G. M. ve Hausman, R. E. (2006). Hcre: Molekler Yaklam (8. Bask). ev. Ed: Sakzl, M. vd. zmir: zmir Tp Kitapevi. Klug, W. S., Cummings, M. R. ve Spencer, C.A. (2009). Genetik Kavramlar (8. Bask). ev. Ed: ner, C. Smer, S., ner, R., , A. ve Ak, L. Ankara: Palme Yaynlar. zcan, S., Grel, E. ve Babaolu, M. (2004). Bitki Biyoteknolojisi II (2. Bask). Konya: Seluk niversitesi Vakf Yaynlar. Yldrm, A., Bardak, F., Karata, M. ve Tanyola, B. (2007). Molekler Biyoloji-Protein Sentezi ve Ykm. Ankara: Nobel Yaynclk.
Szlk
233
Szlk A
Albinizm: Renk veren pigment maddeleri ile ilgili genlerin alamamas sonucu canllarn renksiz olmas. Anasal (organel) kaltm: Anneden gelen organellerin genomuna bal bir zelliin yavru dle gemesi ve dii yavrular araclyla sonraki kuaklara aktarlmas. Anasal etki: Canllarda, yumurta hcresinin sitoplazmasndaki proteinlerin zigotun fenotipik zellikleri zerine olan etkileri. Anploidi: Kromozomlardan bir ya da birkann saysnda meydana gelen mutasyonlar. Antijen: Bir hcreye zel olup dier hcrelerde yabanc molekl gibi davranan ve baklk cevab uyaran yaplar. Antikor: Organizma iin yabanc olan bir molekl (antijen) etkisiz hale getirmek iin retilen proteinler. Arttrc elementler: Genlerin transkripsiyonunu artrc ynde etkili olan kontrol elementleri. Diploit: Her kromozomdan iki tane bulunduran hcre ya da canl. DNA parmak izi: Restriksiyon enzimlerin bir genomu farkl blgelerde kesmesi sonucu farkl sayda meydana gelen DNA paralarnn bireylere zg oluturduu bantlama rnei. DNA restriksiyon enzimleri: DNAy zgl polindromik dizilerden kesen endonkleazlar. Duplikasyon: Kromozomun bir ksmnn, genomda birden fazla sayda bulunmas ile meydana gelen mutasyon.
E
Ekzon: Genlerin genetik kod tayan blgesi. Enfeksiyon kaltm: Hcreyi enfekte eden simbiyontlarn genleri aracl ile karakterlerin dllere aktarlmas. Epistat: Basklama ya da engelleme zelliine sahip genler. Epistazi: Bir genin fenotipik ifadesinin bir baka gen tarafndan basklanmas ya da engellenmesi. Etkinlik (Penetrans): Genlerin fenotipte kendini ifade etme skl ya da oran. Etkinlik derecesi (Ekspresivite): Bir genin fenotipik olarak ifade edilebilme derecesi.
B
Balant: Bal-genlerin birlikte kaltlma durumu. Bal-genler: Ayn kromozom zerinde bulunan genler. Biseksel (hermafrodit): Erkek ve dii eey organn birlikte bulunduran organizma.
F
Faj: Doal olarak bakterileri enfekte eden ve kk dorusal DNAs bulunan virsler. Fenotip: Bir organizmann renk, byklk, ekil, davran, kimyasal ierik ve yap gibi gzlemlenen tm karakterlerinin toplam. Fiziksel harita: Bir genomdaki genlerin tamamnn nkleotit seviyesinde yerlerinin belirlenmesi.
aprazlama (melezleme): Genotipleri farkl iki bireyin elemesi. aprazms (kriss-kros) kaltm: Babann tad zelliin dii yavruya, anann tad zelliin de erkek yavruya aktarlmas. ekirdek d (sitoplazmik) kaltm: Karakterlerin sitoplazmada bulunan ekirdek dndaki genler tarafndan bamsz olarak sonraki kuaklara aktarlmas. ok allellik: Bir genin fazla sayda alleli olmas.
G
Gen: Karakterlerin meydana gelmesinden sorumlu en kk ilevsel DNA blgesi. Gen frekans: Verilen bir geni tayan bireylerin populasyonda bulunma yzdesi. Gen havuzu: Bir populasyonun gametlerinin iindeki btn genlerin toplam. Gen klonlamas: Rekombinant DNAy ieren ok sayda saf organizmalarn oluturduu klonilerin elde edilmesi. Gen mhendislii: Biyoteknolojik yntemlerin kullanlmasyla tarmsal ve tbbi nemi olan rnlerin alld alan. Genetik: Canllarda biyolojik zelliklerin ana-babadan dllere kaltmnn ve bireyler arasndaki farklln mekanizmasn alan bilim dal.
D
Delesyon: Kromozomdan para kopmas ve genetik madde kaybyla sonulanan mutasyon. Denatrasyon: ift-sarmal DNA ipliklerinin bazlar arasndaki H-balarnn fiziksel ve kimyasal etkenlerle koparak birbirinden ayrlmas olay. Dideoksinkleotit trifosfat: Deoksinkleotit trifosfatlarlardaki eker moleklnn 3_ konumundaki OH yerine H bulunan nkleotitler. Dihibrit: ki homozigot atadan meydana gelen ve iki gen ifti bakmndan farkl allellere sahip yavru heterozigotlar.
234
Genetik Klastojen: Yapsal kromozom anomalileri meydana getiren mutajenler. Kodominantlk: Bir fenotipik karakter zerinde, gen allellerinin eit ve ayr ayr ifade edilme durumu. Konjugasyon: Bir bakterinin plazmidini sitoplazmik kprler araclyla, bu plazmidi tamayan dier bir bakteriye aktarmas. Kontrol elementleri: Reglatr proteinlerin baland genlere yakn bulunan DNA blgeleri. Ko-represr: naktif represre balanarak onu aktifletiren ve operatre balanarak transkripsiyonu engellemesini salayan kk molekller. Kromozom: ift-sarmal DNAnn proteinlerle birleerek her tr iin kendine zg sabit bir sayda oluturduklar uzun, dorusal ve ipliksi yap. canl.
Genetik haritalama: Ayn kromozom zerinde yer alan genlerin yerlerinin ve uzaklklarnn belirlenmesi. Genomik: Organizmalarn genomlarn ve gen ilevlerini aratran bilim dal. Genotip (Genom): Bir organizmann tad genlerin toplam. Genotip frekans: Belirli bir genotipteki birey saysnn populasyondaki toplam birey saysna oran. Gonozom: Eey oluumundan sorumlu olan kromozom.
H
Haploit: Her kromozomdan bir tane bulunduran hcre ya da Hardy-Weinberg kural: Yeterli byklkteki bir populasyonda, mutasyon, seilim ya da g olaylarnn meydana gelmedii ve rastgele elemenin olduu koullarda gen ya da genotip frekanslarnn sabit kalmas. Helikaz: DNA replikasyon atalna balanarak DNA ift ipliini ayran enzim. Heterogametik cinsiyet: Eey kromozomu ierii bakmndan birbirinden farkl gametler oluturan cinsiyet. Heterokromatin: Kromatin iplikiklerinin youn olarak yapland ve koyu renkli boyand aktif olmayan blgeleri. Heterozigot: Bir karakter zerine etkili olan farkl allelleri tayan diploit birey. Hipostat: Fenotipik ifadesi basklanan ya da engellenen gen. Holandrik: Yalnzca babadan oula aktarlan zellikler. Homogametik cinsiyet: Eey kromozomu ierii bakmndan birbiriyle ayn gametler oluturan cinsiyet. Homolog kromozomlar: Diploitlerde ana ve babadan gelen kromozom iftleri. Homozigot: Bir karakter zerine etkili olan benzer allelleri tayan diploit birey. Hcresel simbiyont: Dardan bir hcrenin sitoplazmasna giren ve hcre ile birbirlerinden yararlanarak yaayan mikroorganizmalar.
L
Lac operonu: Laktozun paralanmas iin gerekli enzimleri kodlayan genlerin bir arada bulunduu DNA blgesi. Letalite: Bir dominant ya da ekinik gen allelinin tad mutasyon sebebi ile canlnn lmne yol amas durumu.
M
Mayoz: Diploit hcrelerin, ardk iki ekirdek ve sitoplazmik blnmeyle drt haploit eey hcrelerini retmesi. Melez ya da hibrit: Melezleme ya da hibridizasyon sonucunda meydana gelen bireylerdir. Mitoz: Diploit hcrelerin, ekirdek ve sitoplazmik blnmeyle benzer iki diploit hcre retmesi. Monohibrit: ki homozigot atadan meydana gelen ve tek gen ifti bakmndan farkl allele sahip yavru heterozigotlar. Monoploidi: Diploit kromozom takm saysnn yarya inmesi durumu. Monosistronik: Tek bir polipeptit zincirini kodlayan mRNA. Mutajen: Mutasyona neden olan kimyasal ya da fiziksel faktrler. Mutant: Genomu deiiklie uram olan organizma.
ntron: Genlerin genetik kod tamayan blgesi. nversiyon: Kromozomun katlanp kvrlma yapt bir blgeden krlarak ayn blgeye ters ekilde tekrar balanmas ile oluan mutasyon.
N
Northern blotlama: Doku ya da hcrelerin toplam RNAlar iinde belirli bir mRNA moleklnn varlnn aratrld yntem. Nkleaz: Nkleik asitlerdeki fosfodiester balarnn kopmasn salayan enzim. Nkleik Asit: Pek ok nkleotidin bir araya gelmesi ile oluan polimere denir. Nkleotit: Nitrojenli baz, be karbonlu eker ve fosfat grubundan oluan bir molekl.
K
Khi-kare analizi: Bir aprazlama sonucunun Mendel olaslk oranlarna uygunluunu ya da oranlardan sapma derecesinin deerlendirilmesi iin uygulanan bir istatiksel yntem.
Szlk Nkleozom: DNA moleklnn 5 eit histon proteini ile birleerek oluturduu ve boncuk taneleri eklinde tekrarlanan kromatin birimleri.
235
Renatrasyon: Denatre olmu DNA ipliklerinin tekrar tamamlayc bazlar arasnda H-balarnn oluumu ile birleip sarmal yapy yeniden oluturmas. Represr protein: zgl bir genin ifadesini basklayan reglatr bir genin oluturduu protein. Restriksiyon haritalama: Bir genomun belirli restriksiyon enzimleri tarafndan kesilerek bu enzime zg blgelerin bulunduu yerlerin kromozomlar zerinde belirlenmesi. Ribozom: Ribozomal RNA ve eitli proteinlerden olumu ve hcrenin protein sentez yeri olan organel. RNA polimeraz: Bir DNA veya RNA moleklndeki bilgiyi RNA molekl olarak kodlayan enzim.
O-
Okazaki paralar: DNA replikasyonu srasnda 3'-5' ynndeki atasal iplie tamamlayc olarak sentezlenen, primer ve DNAdan ibaret ksa paralar. Operon: Prokaryotik hcrelerde bir metabolik yolakla ilgili genlerin bir arada bulunduu DNA blgesi. kromatin: Kromatin iplikiklerinin gevek yapland ve ak renkli boyanan aktif blgeleri. ploidi: Kromozomlarn takm saysnn azalma ya da artmas ile oluan mutasyonlar.
S
Saf soy (ar dl): Ayn karakter zerine etkili benzer allel genleri ieren homozigot bireyler. Sanger yntemi: Dideoksinkleotit trifosfatlar kullanarak DNA moleklnn sentezinin sonlandrlmas prensibine dayanan bir dizi analiz yntemi. Seleksiyon (doal ayklanma): Genotiplerin reme baarsn etkileyen ve bunun sonucunda genotiplerin farkl retimini salayan seici mekanizmalarn tm. Semikonservatif replikasyon: Her bir atasal DNA ipliinin karsna tamamlayc yeni bir DNA iplii sentezlenmesi. Sendrom: Nedenleri tek tek aklanamayan ve ok sayda bulgulara birlikte rastlanlan hastalk tablosu. Sentromer: Homolog kromozomlarn boum yaparak birletii ve hcre blnmesi srasnda kromozomlarn mitotik iplikie balanmasn salayan blgeleri. Sitogenetik haritalama: Genlerin direk hcre ierisindeki kromozomlar zerindeki yerlerinin gsterilmesi. Southern Blotlama: Dokulardan izole edilen toplam genomik DNA iinde zel bir gen ya da DNA dizisinin varln aratrmak iin kullanlan bir yntem.
P
Panmiks: Yeterince byk populasyonlarda, btn bireylerin birbirleriyle eit eleme ansna sahip olmalar durumudur. Partenogenez: Bir yumurtann dllenme olmakszn gelimesi. Pleiotropi: Bir genin birden ok sayda fenotipik karakter zerine etkili olma durumu. Poli-A kuyruu: karyot mRNAlarnn transkripsiyon sonrasnda 3 ucuna eklenen yaklak 200 adeninden oluan dizi. Polihibrit: ok sayda allel ifti bakmndan heterozigot organizma. Poliploidi: Kromozomlarn takm saysnn artmas durumu. Polisistronik: Birka polipeptit zincirini kodlayan mRNA. Populasyon: Ayn tre ait organizmalarn meydana getirdii, genetik maddelerin serbest akn gsteren ve eeysel snrlar iinde rastgele ara elemeler yapan topluluk. Prob: Belirlenmesi istenilen hedef diziye zg ve ona tamamlayc olan ksa nkleik asit zincirleri (oligonkleotit). Promotor: RNA polimerazn baland ve transkripsiyonu balatt kontrol dizisi.
T
Taq polimeraz: Yksek scaklklarda uzun sre bozulmadan aktivite gsterebilen, DNA sentezini salayan bir DNA polimeraz. Telomer: karyotik kromozomlarn yapsal btnln ve salamln kontrol eden u ksmlar. Test aprazlamas: Dominant fenotipli bireyin, o karakter ya da karakterler bakmndan homozigot ekinik fenotipte olan bireyle eletirilmesi. Transdksiyon: Bir bakteriden dier bir bakteriye virsler (bakteriyofaj) araclyla yaplan DNA aktarm. Transformasyon: Bir DNA parasnn, hcre zarndaki zel bir reseptr araclyla alc bakterinin iine alnarak genomuna eklenmesi.
R
Reglatr protein: Operatre ya da kontrol elementlerine balanarak RNA polimerazn promotora balanmasn uyaran (aktivatr) ya da engelleyen (represr) molekller. Rekombinant DNA: Farkl organizmalardan elde edilerek bir araya getirilen ya da bir vektre eklenmi olan yeni bir organizasyondaki kaltsal DNA molekl. Rekombinasyon: Genetik yapnn yeniden dzenlenmesi.
236
Genetik
Transgenik organizma: Gen Mhendislii teknolojisi kullanlarak, kendi tr dndaki bir trden gen aktarlmas yoluyla belirli zellikleri deitirilmi olan organizma. Transkripsiyon faktr: Genlerin transkripsiyonunu dzenlemek iin DNA zerinde belli bir diziye balanabilen protein. Transkripsiyon: RNA polimeraz enzimi tarafndan DNAnn bir ipliinin kalp alnarak RNA sentezlenmesi. Translasyon: mRNAlardaki koda uygun olarak ribozomlarda protein sentezlenmesi. Translokasyon: Homolog olmayan kromozomlar arasnda para deiimi sonucu oluan mutasyon. Trihibrit: ki homozigot atadan meydana gelen ve gen ifti bakmndan farkl allellere sahip yavru heterozigotlar. Triptofan: Protein yapsna katlan nonpolar bir aminoasit.
U
Uyarc: Represre balanarak transkripsiyonun gereklemesine olanak salayan kk molekller.
V
Vektr: Kendilerine eklenen DNA paralarn konak hcreye aktaran ve orada oalmasn salayan tayc DNA moleklleri.
X
X-kromatini (Barr cisimcii): Dii memelilerin somatik ekirdeklerinde grlen koyu boyanm kromatin ktlesi.
Y
Yar Dominantlk (Ekivalentlik): Bir fenotipik karakter zerinde, gen allellerinin eit ve birbirinin karm eklinde ifade olma durumu.
Dizin
237
Dizin A
Albinizm 69 Allel 44-46, 49, 51, 53, 54, 57 Anploidi 174, 176-178 Arabidopsis 215, 216 Arttrc Elementler 164
G
Gen 2, 4, 5, 7-13, 15, 16 Gen frekans 198, 199, 206-208 Gen havuzu 196-199, 201, 206, 208 Gen klonlamas 217, 221 Gen tedavisi 10-13, 16 Genetik 2-12, 14-16 Genetik polimorfizm 207, 208 Genotip 4-7, 15 Genotip frekans 196, 198, 200-205, 208 Gonozom 44, 57, 111-113, 115-117, 128 G 198, 199, 206, 208
B
Barr cisimcii 116 Biseksel 111
C-
C. elegans 214, 215, 229 ekirdek d kaltm 110, 122, 128 ereve kaymas 176, 182, 185, 192
H
Haploit 20, 22, 27, 30, 32-35, 37 Hardy-Weinberg Dengesi 199 Hardy-Weinberg Kural 196, 208 Helikaz 140, 141 Hermafrodit 111, 125 Heterezigot 45 Heterokromatin 23, 26 Hipostat 70, 72 Histon 24-26 Homolog kromozom 44, 49, 52, 53, 57 Homozigot 42, 44, 45, 48, 49, 51, 57, 60 Huntington koresi 68
D
Delesyon 174, 178, 179 Denatrasyon 135 Dev kromozom 26, 27 Dideoksinkleotit trifosfat 226, 227 Dihibrit 42, 45, 49, 51-54, 57 Dioik 111 Diploit 20, 21, 26-28, 30, 32-35, 37 DNA parmak izi 220 DNA polimeraz 140, 142, 145 DNA restriksiyon enzimleri 216, 217, 219, 229 Drosophila 215 Duplikasyon 174, 178-180
nsan Genom Projesi 11, 16 ntron 144, 147, 164 nversiyon 174, 178-180
E
Ekivalentlik 80 Ekspresivite 77 Ekzon 140, 144, 167, 168 Elektroforez 220, 224, 227, 228 Endstriyel Melanizm 7 Epistat 70-75 Epistazi 64, 70-75, 81, 82 Eey tayini 110-113, 128 Etkinlik 64, 77, 78, 82 Etkinlik derecesi 64, 77, 78, 82
K
Khi-kare 42, 54-57 Kinetokor 22, 29 Klastojen 185 Kloroplast 110, 122-125, 128 Kodominantlk 64-68, 76, 82 Konjugasyon 188, 190, 191 Kontrol elementleri 164-166, 169 Kopyalama 2, 10, 11, 16 Ko-represr 162 Kromatit 26, 28-32, 37 Kromozom 20-24, 26-33, 35, 37
F
Fenotip 2, 4-8, 15 Fiziksel harita 226, 227, 229 Fotoliyaz 185
238
Dizin Restriksiyon haritalama 220 Ribozom 136, 147-149, 152 RNA polimeraz 141, 144-146, 160-163
L
Lac operonu 160, 161, 164 Lamba fras kromozom 26 Letalite 64, 68, 76, 82 Lokus 44 Lyon hipotezi 116
S
Saf soy 44, 45, 48, 50 Sanger yntemi 226 Seleksiyon 207, 208 Semi-konservatif 139 Sentromer 22, 23, 29, 31, 32, 37 Simbiyont 122, 127 Sitogenetik haritalama 226, 229 Sitoplazmik kaltm 110, 122, 127 Solenoit 24-26, 37 Southern blotlama 212, 224, 225, 229
M
Mayoz 20, 26, 27, 29-35, 37 Melez 43, 53, 57 Mendel 2, 8, 9, 15, 42-49, 51-57 Mitokondri 110, 122-124, 128 Mitoz 20, 27-30, 32, 33, 35, 37 Monohibrit 42, 45-49, 51-57 Monoik 111 Monosistronik 148 Mutajen 174, 175, 178, 183-185
T
Tam dominantlk 65, 70, 71, 76, 82 Taq polimeraz 222, 224, 229 Telomer 22, 31, 37 Test aprazlama 42, 47, 48, 51, 57 Transdksiyon 188-190 Transformasyon 188, 189 Transgenik 13 Transisyon 176, 182, 184, 192 Transkripsiyon 132, 137, 138, 144-148, 153 Transkripsiyon faktr 146, 156, 164, 165, 167, 169 Translasyon 132, 137, 138, 144, 148, 153 Translokasyon 174, 178-181 Transversiyon 176, 182, 192 Trihibrit 45, 53 Triptofan 161-163, 169
N
Northern blotlama 226, 229 Nkleaz 141, 147 Nkleotit 133, 138, 140-144, 147, 152 Nkleozom 24, 25, 37
O-
Okazaki paralar 141, 142 Operon 160-164, 169 Organel kaltm 110, 122, 123 Otozom 44, 57 kromatin 23, 26 ploidi 174, 176
P
Palindromik zincir 145 Panmiks 197, 198, 206, 208 Partenogenez 113 Penetrans 77 Pleiotropi 64, 76, 82 Poli-A kuyruu 147 Populasyon genetigi 196-198, 208 Prob 224-226, 229 Promotor 144, 146, 160, 161, 163-165, 169
U
Uyarc 161, 163, 164, 169
V
Varyasyon 2, 5, 6, 11, 15, 175 Vektr 220-222, 229
X
X-kromatini 110, 115 X kromozomu 110, 113-120, 128
R
Radyasyon 183, 184 Reglatr 160, 161, 163, 164, 166, 167, 169 Rekombinant DNA 9-11, 15, 216, 217, 219, 221, 229 Rekombinasyon 174, 175, 187-190, 192 Renatrasyon 135 Replikasyon 132, 137, 138, 140, 142, 153 Represr protein 160, 161
Y
Y-kromozomu 110, 113, 115-117, 121, 128 Yar dominantlk 64-66, 68, 76, 80, 82 Yaam evrimi 32-34, 37

GENETİK

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GENETİK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

Editr Do.Dr. Hlya SVAS

Genetiin Esaslar .................................................................... 20

Mendel Genetiinden Sapmalar............................................. 64

Genetik Mekanizmalar I ........................................................ 88

Genetik Mekanizmalar II ........................................................ 110

Genetik Maddenin Yaps ve levleri .................................... 132

Gen fadesinin Kontrol .......................................................... 158

Genetik Deiim Mekanizmalar............................................ 174

Populasyon Genetii................................................................ 196

207 207 208 209 210 210 211

Genetik Uygulamalar........................... ................................... 213

Szlk ................................................................................... 233 Dizin ...................................................................................... 237

GENETN TANIMI VE KAPSADII ALANLAR

GENOTP - FENOTP VE EVRE LKS

1. nite - Kapsam ve nemi

Genotip + evre = fenotip

1. nite - Kapsam ve nemi

Genotip ve Biyosferimizin Fenotipi

Poplasyon 1 Poplasyon 2 Poplasyon y

Ekosistem 1 Ekosistem 2 Ekosistem w

1. nite - Kapsam ve nemi

ekil 1.6 Klasik genetiin kurucusu Gregor Johann Mendel (18221884).

MENDEL GENETNDEN GEN MHENDSLNE BLMN GELM

1977 1989 1990 1990 1997 2001 2003 2006

GNMZDEK NEML GELMELER VE GENETN GELECE

1. nite - Kapsam ve nemi

nsan Genom Projesi ve Gen Tedavisi

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

KD KTK A AT P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ

SIRA SZDE TELEVZYON

1. nite - Kapsam ve nemi

Genetii Deitirilmi Organizmalar

AMALARIMIZ SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE

NTERNET SIRA SZDE

1. nite - Kapsam ve nemi

1. nite - Kapsam ve nemi

1. nite - Kapsam ve nemi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde Yant Anahtar

KROMOZOMUN YAPISI VE ETLER

Kromozom says (n) 4 12 21 21 8 15 10 23

D. melanogaster DNELM Mus musculus Homo sapiens S O R U

AMALARIMIZ SIRA SZDE

D ELP M K T NA Morfoloji bir organizmann ya da yapnn grnd halidir. S O R U

NTER NET SIRA SZDE

2. nite - Genetiin Esaslar

Kromatin Yaps ve Kromozom Organizasyonu

2. nite - Genetiin Esaslar

SIRA SIRA SZDE SZDE

SIRA SIRA SZDE SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ

SIRA SZDE ekil SIRA 2.5 SZDE

Dier Kromozom Tipleri

2. nite - Genetiin Esaslar

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

Mitoz Blnme ve nemi

2. nite - Genetiin Esaslar

2. nite - Genetiin Esaslar

NTERNET SIRA SZDE

II. Mayoz Blnme NELM D