UNIVER ZITET U BA NJOJ LUCI U M A RS KI FA KU LTET

ZOR AN MAUNAGA

PRIR AST UMA

B A N JA LU K A , 2 012 .

AUTOR Dr Zoran Maunaga IZDAVA Univerzitet u Banjoj Luci, umarski fakultet ZA IZDAVAA Prof. dr Zoran Govedar RECENZENTI Prof. dr Milivoj Vukovi, umarski fakultet - Beograd Prof. dr Petru Ristevski, umarski fakultet - Skoplje Prof. dr Milo Koprivica, Institut za umarstvo - Beograd LEKTOR Aleksandra Maunaga TEHNIKA OBRADA Dr Vojislav Duki Nikola Kari ILUSTRACIJE Snena Kari TAMPA GrafoMark Laktai TIRA 400 primjeraka ISBN: 978-99938-56-21-4 Nauno-nastavno vijee umarskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci dalo je saglasnost da se Prirast uma tampa kao univerzitetski udbenik (Odluka broj 1413/11, od 02.11.2011. godine).

Profesorima Vasiliju Matiu i Janezu Pavliu

U praksi, u stvarnosti ivota, struno djelujui umar bie postavljen pred uvijek nove zadatke, ija rjeenja treba uvijek iznova razvijati, vodei rauna o svim postojeim zavisnostima (vezama) izmeu ljudskog drutva i ivotne zajednice ume. Assmann, 1961.

PREDGOVOR
Prole su tri decenije od izdavanja udbenika Pr ir ast i pr ino s uma (Mati, 1980), a njegova vrijednost nimalo nije umanjena. Zapravo tek sad, sa due vremenske distance, vidi se pravi znaaj tog djela. Ipak, vrijeme sa sobom nosi svoje zahtjeve. Pisanje novog udbenika iz oblasti prirasta uma nema za cilj da potisne, ve naprotiv da jo vie afirmie Matiev udbenik. Iako je sauvano malo primjeraka, to djelo e se sasvim sigurno i dalje koristiti. Nakon izdavanja Matieve knjige provedena su nova istraivanja, posebno kod nas u jednodobnim sastojinama, koja treba uvrstiti u novu knjigu. Osim toga, ranija terminologija je dijelom izmijenjena, a stil pisanja, iako visokog naunog kvaliteta, nije najbolje odgovarao studentima. Ostala literatura ne zadovoljava u potpunosti potrebe studenata, posebno nakon promjene nastavnog plana i uvoenja bolonjskog procesa obrazovanja. Postoji, dakle, potreba za novom literaturom, koja e, pored ostalog, svojim obimom obuhvatiti i nova podruja istraivanja. Udbenik Pr ir ast uma je temeljni iz ove oblasti i obuhvata klasina (osnovna) znanja. U knjigama koje e slijediti i biti namijenjene prvenstveno za master studij obraivae se izdanake ume, tipovi uma, umske kulture i plantae, a posebno e biti obraeni i modeli

rasta, dendrohronologija, bioindikacija, monitoring i prognoza prirasta, kao i druge teme koje predstavljaju nove razvojne pravce u oblasti prirasta uma. U ovom udbeniku zadran je osnovni Matiev koncept, po kome su razdvojene jednodobne i raznodobne sastojine. Struktura poglavlja je neto drugaija. Tako npr. uticaj proreda na rast jednodobnih sastojina nije obraen posebno, ve uz svaki taksacioni element, zajedno sa ostalim faktorima. Poglavlje o jednodobnim sastojinama, kao to je ve nagovijeteno, znatno je dopunjeno novim, preteno vlastitim, istraivanjima. U optem dijelu udbenika obraeni su osnovni pojmovi, fizioloko-ekoloke osnove rasta i metode istraivanja prirasta. Posebni dio knjige obuhvata prirast visokih jednodobnih i raznodobnih sastojina, ukljuujui i prirast stabala u njima. Bosna i Hercegovina je bogata naunom i strunom umarskom tradicijom. Period nakon Drugog svjetskog rata obiljeila su kapitalna istraivanja i nauni radovi. Zbog toga u pisanju novog udbenika nema potrebe za velikom tuom pameti, kada su u pitanju raznodobne ume. Naa iskustva vezana za jednodobne sastojine su vrlo skromna. Naslov Pr ir ast uma odgovara sadraju udbenika, zbog toga to je teite kompletne materije postavljeno na biolokim zakonitostima rasta umskih vrsta drvea. To to je iz naslova isputena rije pr ino s ne znai da je ekonomska komponenta zanemarena. Dosadanjim obimnim i viegodinjim istraivanjima razjanjene su mnoge zakonitosti rasta umskog drvea. Ipak, u literaturi nailazimo na razliite podatke i suprotstavljena miljenja. To esto zbunjuje studente i oteava shvatanje ionako teke materije. Ova knjiga pisana je prvenstveno za studente. Pristup je udbeniki, kolski u pravom smislu te rijei. U njoj nema puno monografskih elemenata, jer bi to uveliko povealo obim i odvelo bi nas od cilja da izlaganje bude to razumljivije. Jednostavnost je vrh savrenstva, koji nije lako postii. Nije poeljno studentima ostavljati puno dilema i nejasnoa. Osnovni pojmovi i kljune zavisnosti moraju biti potpuno jasno objanjeni. U sutini, prvo treba razumjeti rast umskog drvea, koristei opte zavisnosti i odnose. Kasnije se materija moe nadograditi primjerima, komentarima i razliitim stavovima. Nauni stil izlaganja u udbeniku moe biti korisno dopunjen i sa malo narodskog izraavanja. Takve su mnoge stare knjige, iji stil pisanja privlai

panju itaoca. Iz istih razloga u ovoj knjizi dozvoljeno je malo slobode u izraavanju. Tako vremenski oblik pisanja nije uvijek isti, a korienje izraza mi ne znai da autor persira sebe, ve da se udruuje i zbliava s itaocem. Boljoj razumljivosti udbenika treba da doprinesu prikazi zavisnosti u optem obliku, jednostavni i originalni grafikoni, eme i crtei, kao i rezimei na kraju svakog poglavlja. Sadraj glavnih naslova dat je na poetku knjige, a detaljan sadraj na poetku svakog poglavlja. Od koristi treba da bude i pojmovnik koji se nalazi na kraju udbenika. Ovom prilikom elim se zahvaliti svima koji su na bilo koji nain pomogli u pripremi ovog udbenika. Prelom teksta, dizajn korica i kompjutersku obradu optih zavisnosti uradio je Nikola Kari. Snena Kari uradila je runu grafiku, a dr Vojislav Duki kompjutersku obradu numerikih grafikona. Za pregled rukopisa i korisne sugestije dugujem posebnu zahvalnost recenzentima prof. dr Milivoju Vukoviu, prof. dr Petruu Ristevskom i prof. dr Milou Koprivici. Na kraju, biu zahvalan svima na eventualnim sugestijama, a posebno su dobrodoli komentari studenata. Banja Luka, januar 2012. Autor

SADR A J
PREDGOVOR

OPTI DIO

1. UVODNI DIO ............................................................................... 13

Prirast uma kao nauna disciplina Pojmovi Vrste prirasta i nain odreivanja Rezime

2. FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTA ..................... 53

Uvod Asimilacija u toku dana Asimilacija u toku godine Asimilacija u toku ivota Rezime

3. METODE ISTRAIVANJA ........................................................ 73

Uvod Jednodobne sastojine Raznodobne sastojine Rezime

POSEBNI DIO
PRIRAST STABLA 4. PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE ............... 93
Kronja Visinski prirast stabla Debljinski prirast stabla Prirast temeljnice stabla Prirast zapremine stabla Rezime

5. PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE............. 133

Uvod Kronja Visinski prirast stabla Debljinski prirast stabla Zapreminski prirast stabla Rezime

PRIRAST SASTOJINE 6. PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE .............................. 167

Uvod Kronje sastojine Broj stabala sastojine Diferenciranje stabala Debljinski prirast sastojine Visinski prirast sastojine Prirast temeljnice sastojine Zapreminski koeficijent sastojine Zapreminski prirast sastojine Prinos sastojine Rezime

7. PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE ............................. 261

Uvod Kronje sastojine Broj stabala sastojine Zapremina sastojine Zapreminski prirast sastojine Prinos sastojine Rezime

LITERATURA .................................................................................. 297 POJMOVNIK ................................................................................... 302

OPTI DIO

1. UVODNI DIO
PRIRAST UMA KAO NAUNA DISCIPLINA ......................... 15 Nauno-struni i nastavni karakter ....................................... 16 Podjela nastavne materije ...................................................... 17 POJMOVI........................................................................................... 19 Opti pojmovi ............................................................................. 19
Rast, razvoj, prirast, prinos ...................................................... 19 Razlika izmeu prirasta i prinosa ............................................. 21 Proizvodnost ............................................................................ 22 Bonitet stanita ........................................................................ 23 Pojam boniteta stanita ........................................................ 23 Pokazatelji boniteta stanita ................................................. 24 Odreivanje boniteta stanita u jednodobnim sastojinama ... 25 Odreivanje boniteta stanita u raznodobnim sastojinama... 27

Taksacioni elementi .................................................................. 29

Stablo ...................................................................................... 30 Korijen, deblo, kronja........................................................... 30 Stablo kao cjelina .................................................................. 32 Sastojina .................................................................................. 33 Visina, prenik ....................................................................... 33 Broj stabala, temeljnica, zapremina ...................................... 34

Faktori .......................................................................................... 35
Jednodobne sastojine .............................................................. 36 Starost, prorede .................................................................... 38 Raznodobne sastojine ............................................................. 38 Stepen sklopa, srednji prenik, omjer smjese ....................... 40

VRSTE PRIRASTA I NAIN ODREIVANJA .......................... 40 Vrste prirasta .............................................................................. 41 Odreivanje prirasta ................................................................. 42
Raunski nain ........................................................................ 42 Grafiki nain ........................................................................... 43 Stvarni i tekui godinji prirast ............................................... 45

Krive rasta i prirasta ................................................................. 47

Karakteristike ........................................................................... 47 Povezanost .............................................................................. 49

REZIME .............................................................................................. 50

UVODNI DIO
U ovom poglavlju date su karakteristike Prirasta uma kao naune discipline, definisani osnovni pojmovi iz oblasti i objanjene vrste prirasta i naini njihovog odreivanja. Na kraju je dat rezime poglavlja.

PRIRAST UMA KAO NAUNA DISCIPLINA

uma, kao neprocjenljivo prirodno bogatstvo, nudi ovjeku razne blagodeti. Istovremeno ovjek ima potrebe za tim blagodetima (ema 1). Iako je uma obnovljiv prirodni resurs njeno korienje mora imati trajni karakter. To je osnovni princip, sutina odnosa izmeu ovjeka i ume. Svako nae uplitanje u rast ume moe da ima pozitivne ili negativne efekte po umu. Nestruna i neplanska sjea dovodi do degradacije uma i unitavanja prirodnih stania. Naruavanje umskih ekosistema pogubno je za ovjekovu budunost.

UMA
- MOGUNOSTI DRVO O2 OSTALI PROIZVODI

UPRAVLJANJE RASTOM TRAJNO KORIENJE

OVJEK
- POTREBE -

OPTE KORISNE FUNKCIJE

EKONOMSKE EKOLOKE

SOCIJALNE

ema 1. ovjek i uma

Rastom ume moemo upravljati tako da sve funkcije ume koristimo u maksimalno moguem obimu i na najbolji nain, a da pri tome ne ugrozimo njen

15

opstanak. Za to je neophodno poznavanje ume i zakonitosti rasta umskog drvea, koje se istrauju u naunoj oblasti prirast uma. Nakon prikaza u kratkim crtama naunog, strunog (praktinog) i nastavnog karaktera naune oblasti Prirast uma u BiH, data je podjela nastavne materije ovog udbenika.

Nauno-struni i nastavni karakter

Poetna istraivanja iz prirasta uma u BiH vezana su za problem, koji je nastao u privredi 1952. godine. Izrada tzv. perspektivnog plana razvoja umarstva i industrije drveta tada nije bila mogua bez poznavanja zapreminskog prirasta uma. Zato su od 1953. do 1959. godine izvrena obimna mjerenja u privredno najvanijim umama u BiH. Ona su za cilj imala izradu zapreminskih tablica, ali i utvrivanje zavisnosti prirasta od raznih faktora. To je dakle bio poetak razvoja nauke iz oblasti prirasta uma kod nas. U Evropi istraivanja traju od osamnaestog vijeka. Ona se najveim dijelom odnose na jednodobne sastojine. Svaka proizvodnja ima za cilj neki proizvod. U umarstvu je to prinos. Da bismo mogli planirati prinos moramo znati koliki je prirast uma, od ega i kako taj prirast zavisi. Ne moe se ui u neku umu i posjei sva stabla deblja od 30 cm ili posjei samo stabla jedne vrste drvea koja nam treba. Sloene zakonitosti rasta stabala i umskih sastojina istrauje nauka iz oblasti prirasta uma, a njene rezultate pr aks a koristi u velikoj mjeri. Prirast i prinos uma, kao samostalna nast avna disciplina, uveden je na umarskom fakultetu u Sarajevu 1967. godine. Zahvaljujui tome to su na Katedri za Ureivanje uma istraivanja iz ove oblasti bila veoma obimna i planski provedena mogao se ve u to vrijeme koncipirati nastavni program discipline na vlastitim rezultatima. S obzirom da se kod nas gazdovalo primjenom sistema prebornih sjea rezultati su se odnosili na raznodobne sastojine. Za onaj dio nastavnog programa koji obrauje jednodobne sastojine koriena su evropska istraivanja. Udbenik iz ove nastavne materije, autora Vasilija Matia, pod naslovom Pr ir ast i pr ino s uma izaao je iz tampe 1980. godine. umarski fakulteti u naem okruenju imaju udbenike, koji isto tako vode rauna o specifinostima svojih uma.

16

Uvodni dio

Podjela nastavne materije

Nastavna materija udbenika Pr i r a s t u m a podijeljena je na opti i posebni dio. O p t i d i o ima tri poglavlja. U prvom, uvodnom poglavlju, upoznajemo se sa prirastom uma kao naunom disciplinom, zatim prirastom kao pojavom i nekim osnovnim pojmovima, te vrstama prirasta. Fizioloki procesi i njihova zavisnost od ekolokih faktora obraeni su u drugom poglavlju, i to u mjeri koja je neophodna za razumijevanje rasta i prirasta umskih vrsta drvea. Specifinosti prirasta uma na velikom prostoru i u dugom vremenskom periodu mogu se istraiti samo specifinim metodama, koje su izloene u treem poglavlju. Po s e b ni d i o ima dvije cjeline. Prva cjelina obuhvata rast stabla u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini, a druga obuhvata poglavlja u kojima su obraene jednodobne i raznodobne sastojine (ema 2). Rast je u mnogo emu razliit s obzirom na strukturni oblik sastojine. Zbog toga je izvrena ovakva podjela nastavne materije. Rast i prirast pratimo preko veliine taksacionih elemenata st abla (prenika, visine, temeljnice i zapremine), odnosno s astojine (broja stabala, temeljnice i zapremine). Osim nabrojanih koriste se i drugi taksacioni elementi. Osnovno pitanje, od kojih faktora i kako zavise taksacioni elementi stabla i sastojine, zahtijeva kvantitativan i kvalitativan odgovor. To znai utvrivanje jaine (znaaja) zavisnosti i objanjenje te zavisnosti. G lav ni fak tor i su vrijeme, stanini faktori (bonitet), vrsta drvea i sastojinski faktori. Vr i j e m e (starost, dob) kao faktor u upotrebi je samo u jednodobnim sastojinama. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti za stablo se koristi njegova debljina, a za sastojinu debljinski stepeni. S t a n i n i f a k t o r i su brojni vanjski (ekoloki) faktori, ijim je uticajima izloeno umsko drvee. Njih ine zemljini faktori (edafski), faktori reljefa (orografski) i klimatski faktori. Svi oni zajedno ine odreeni kvalitet, odnosno bonitet stanita. Na taj nain preko boniteta posmatramo zajedniko djelovanje svih faktora. Pojedinano se posmatraju samo klimatski faktori (svjetlost, toplota, vlanost) pri razmatranju asimilacionih procesa.

17

18

PRIRAST UMA OPTI DIO PRIRAST SASTOJINE

PRIRAST STABLA

U JEDNODOBNOJ SASTOJINI JEDNODOBNA

U RAZNODOBNOJ SASTOJINI

RAZNODOBNA

FAKTORI
DEBLJINA STABLA STAROST BONITET STANITA VRSTA DRVEA PROREDE ... BONITET STANITA VRSTA DRVEA STEPEN SKLOPA SREDNJI PRENIK OMJER SMJESE ... DEBLJINSKI STEPEN BONITET STANITA VRSTA DRVEA STEPEN SKLOPA SREDNJI PRENIK OMJER SMJESE ...

STAROST

BONITET STANITA

VRSTA DRVEA

...

ema 2. Podjela nastavne materije

Uvodni dio

Vr s t e d r ve a se meusobno razlikuju po svojim biolokim osobinama (veliina i oblik kronje, dubina korijena, razvojne karakteristike, otpornost i slino). Neke vrste zahtijevaju vie, a neke manje svjetlosti za svoj rast. Izmeu njih, kao vrsta svjetla i vrsta sjenke, postoje velike razlike u dinamici rasta. S a s t o j i n s k i f a k t o r i su taksacioni elementi sastojine na koje utiemo umsko-uzgojnim mjerama. U jednodobnim sastojinama proredama se smanjuje broj stabala, poveava prostor za njihov rast, mijenja debljinska struktura, i drugo. Sjeom stabala u raznodobnim sastojinama mijenjamo stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese. Promjenom ovih faktora mijenjaju se uslovi za rast stabala, a time i prirast. Na osnovu toga moemo zakljuiti kakve su promjene u sastojini izazvale provedene umsko-uzgojne mjere i kakve su njihove mogunosti.

POJMOVI
Prvo emo razjasniti najvanije opte pojmove (rast, razvoj, prirast, prinos, proizvodnost i bonitet stanita). Slijedi opis pojmova koji se odnose na taksacione elemente stabla (korijen, deblo, kronja, stablo kao cjelina) i sastojine (visina, prenik, broj stabala, temeljnica, zapremina). Zatim emo ukazati na razlike izmeu dva osnovna strukturna oblika sastojina (jednodobne i raznodobne) i opisati faktore prirasta koji se u njima koriste. Osim vrste drvea i boniteta stanita, glavni faktori u jednodobnim sastojinama su starost i prorede, a u raznodobnim sastojinama stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese.

Opti pojmovi
Rast, razvoj, prirast, prinos
R a s t (rastenje) je vrlo sloen fizioloki proces, koji se odvija u biljci. Rast obino vezujemo za cijelu ivotnu dob, a grafiki ga predstavljamo veliinom taksacionog elementa u razliitim godinama starosti. Tako rast stabla u visinu (u toku ivota) predstavlja njegova visina u zavisnosti od starosti (Slika 1). Rast biljaka je nepovratan proces. Jednom postignuta visina stabla moe se poveavati ili stagnirati, ali se ne moe smanjivati. Ako stablo prestane rasti visina e i dalje ostati ista. Kriva rasta ima takozvani esoidan oblik.
19

Ra z voj podrazumijeva prolazak stabla ili sastojine kroz odreene faze u ivotu, koje se meusobno razlikuju po dinamici rasta i stepenu razvijenosti (zrelosti). Ako rast posmatramo vodei rauna o fiziolokoj zrelosti mi praktino govorimo o razvoju. Neminovno je da u svom ivotu stablo proe fazu mladosti (kada se formira), fazu punog razvoja (kada intenzivno raste) i fazu starosti (kada rast stagnira).

Slika 1. Rast stabla u visinu

Pr i r a s t je poveanje veliine taksacionih elemenata u odreenom intervalu vremena (dan, godina, period, dob). Obino koristimo vrijeme od jedne godine (godinji prirast) ili period od 10 godina (periodini prirast). Prirast je posljedica (rezultat) rasta. U stvari, on je raunska veliina koja predstavlja jedan segment rasta. Pr i n o s je proizvod umarstva identinog znaenja kao u poljoprivredi. U umarstvu prinos po koliini izjednaavamo sa godinjim zapreminskim prirastom po jednom hektaru. Prinos je ekonomska kategorija, a prirast ima bioloki karakter. Oni se, osim toga, razlikuju i po drugim karakteristikama.

20

Uvodni dio

Razlika izmeu prirasta i prinosa

Prinos se od godinjeg prirasta razlikuje po izgledu i debljinskoj strukturi1. Ra z lik a p o i z gl e d u: Godinji prirast zapremine stabla je u vidu plata (omotaa), ija debljina zavisi od irine goda na razliitim visinama du debla. Prirast sastojine po hektaru ini godinji prirast svih stabala na toj povrini. Mi taj prirast ne moemo vidjeti. Pretpostavimo da je prirast neke raznodobne sastojine 7,5 m3/ha i da njen prinos iznosi isto toliko. Postavlja se pitanje od ega se sastoji 7,5 m3 prirasta, a od ega 7,5 m3 prinosa. Rekli smo ve da prirast ine platevi (omotai) svih stabala po jednom hektaru. U ovom sluaju njihova zapremina iznosi 7,5 m3. Isto tako podrazumijeva se da ne sijeemo te godinje priraste, ve sijeemo cijela stabla. Koliko stabala moemo posjei zavisi od toga koliko iznosi prirast. U ovom primjeru to je onoliko stabala ija je ukupna zapremina 7,5 m3. Dakle, prinos kao proizvod predstavljaju cijela stabla (Slika 2).

Slika 2. Prinos ine cijela stabla

1 Debljinska struktura je raspodjela stabala po debljinskim stepenima. Termin, strogo gledano, ovdje ne odgovara, jer se radi o raspodjeli drvne mase prirasta, odnosno prinosa po debljinskim stepenima. Ipak, taj emo termin koristi i ubudue. Njegov nedostatak nije toliko veliki s obzirom da obino kad govorimo o prirastu ili prinosu ne mislimo na njihov broj stabala, ve na njihovu drvnu zapreminu. 21

R a z li k a p o d e b l j i n s koj s t r u k t u r i : Kada se prirast svih stabala (na kojima je ostvaren) razvrsta po debljinskim stepenima dobije se debljinska struktura prirasta. U odnosu na debljinsku strukturu prinosa ona je pomjerena ulijevo, u nie debljinske stepene (Grafikon 1). To znai da tanka stabla vie uestvuju u prirastu nego u prinosu, a debela obrnuto.
% PRIRAST PRINOS

PRENIK

Grafikon 1. Razlika izmeu prirasta i prinosa po debljinskoj strukturi

Navedene razlike izmeu prirasta i prinosa ne odnose se na jednodobne sastojine. Naime, u ovim sastojinama prinos se izjednaava s prosjenim dobnim prirastom ukupno proizvedene drvne mase, za odreeni produkcioni period. U ovom sluaju kod prirasta i prinosa radi se o istoj drvnoj masi (drvna masa glavne sastojine i svih proreda) svedenoj na godinu i hektar. Prema tome, izmeu prosjenog prirasta i prinosa u jednodobnim sastojinama nema nikakve razlike.

Proizvodnost
Pod prirastom sastojine teoretski je ispravno podrazumijevati bioloki (stvarni) prirast, tj. onaj prirast koji je direktno nastao na stablima kao rezultat fiziolokih procesa (Stamenkovi i Vukovi, 1988; Klepac, 1963). Promjena veliine taksacionog elementa nastala na odreenoj povrini, u tom sluaju, naziva se pr oiz vo dno st (produktivnost) sastojine. Prirast i proizvodnost se izjednaavaju samo ako je broj stabala isti na poetku i na kraju perioda. Ukoliko doe do promjene broja stabala (sjeom ili urastanjem) javlja se razlika izmeu prirasta i proizvodnosti. Zapremina uraslih i posjeenih stabala ne smatra se prirastom.
22

Uvodni dio

Slina situacija se javlja i kod odreivanja visinskog (debljinskog) prirasta sastojine. Tako, razlika izmeu srednje visine (srednjeg prenika) sastojine na kraju i poetku perioda sadri pored biolokog i tzv. raunski prirast. Ako se primjenjuje niska proreda sjeom se uklanjaju nia (tanja) stabla, a u sastojini ostaju via (deblja) stabla, ime se raunski poveava srednja visina (srednji prenik). Razdvajanje biolokog i raunskog prirasta u praksi nije mogue.

Bonitet stanita
Bonitet stanita se razlikuje od prethodnih pojmova po tome to spada u faktore (nezavisne veliine), koji su opisani kasnije. Zbog izuzetno velike vanosti, ali i sloenosti, bonitet stanita obraen je ire od drugih pojmova. Opisan je pojam boniteta stanita, njegovi pokazatelji i odreivanje boniteta stanita u jednodobnim i raznodobnim sastojinama. Pojam boniteta stanita Stanite je ivotna sredina biljaka u kojoj djeluju spoljni faktori. umska stanita se meusobno razlikuju po raznim karakteristikama, kao to su geoloka podloga, vrsta zemljita, ekspozicija, nagib, nadmorska visina, klimatski uslovi i slino. Zbog toga se javljaju razlike u proizvodnom potencijalu (bonitetu) razliitih stanita. Isto tako, odreeno stanite nema isti proizvodni potencijal prema razliitim vrstama drvea. Naime, pojedine vrste drvea imaju razliite zahtjeve prema stanitu, kao i razliite sposobnosti korienja staninog potencijala. Razlike u tom pogledu mogu ii toliko daleko da na jednom stanitu neka vrsta drvea odlino uspijeva, dok drugoj vrsti to stanite uopte ne odgovara. Vrste drvea nalaze se unutar svog prirodnog areala, odnosno geografskog prostora. One taj prostor ne naseljavaju potpuno, nego samo na onim stanitima koja im odgovaraju. Prema rubovima areala uslovi za rast su sve loiji. Kada je rije o bonitetu stanita Mati (1980) kae da se u stvari misli na veliinu prinosa koja se moe ostvariti na nekom stanitu. Slino tome, Kotar (1983) smatra da proizvodnu sposobnost umskog stanita odreuje najvea koliina drveta koja se moe postii na tom stanitu. Potpuniju definiciju boniteta stanita dao je Bozalo (1984, str. 9): Pod bonitetom stanita u umarstvu podrazumijevamo skup svih zemljinih, klimatskih, orografskih, biotskih i drugih faktora koji omoguuju datoj vrsti drvea da ostvari odreeni prinos.
23

Bonitetom stanita iskazujemo proizvodni potencijal stanita ili drugim rijeima ocjenjujemo njegov kvalitet. Bonitet stanita je mjera proizvodnosti (kvaliteta) stanita, koja obuhvata sve uticajne faktore na rast umskog drvea, a u krajnjoj liniji podrazumijeva odreenu veliinu prirasta sastojine (Maunaga, 1996, str. 78). U bonitetu stanita (lat. bonitas = dobrota) objedinjeni su svi faktori nekog stanita. Dakle, to je mjera kvaliteta stanita. Iskazuje se rangom, najee od I do V. Manja vrijednost ranga znai bolje stanite. Bonitet stanita odreuje se po vrstama drvea. Na primjer, ako se radi o mjeovitoj sastojini jele, smre i bukve bonitet stanita odreuje se posebno za jelu, posebno za smru i posebno za bukvu. Poznavanje proizvodnih mogunosti, odnosno boniteta stanita, u umarstvu ima izuzetno veliki znaaj. Meutim, njegovo odreivanje nije nimalo jednostavno. U bonitetu stanita kao integrisanom pokazatelju kvaliteta stanita kumulirani su svi stanini faktori ije se djelovanje meusobno ispreplie na razliite, praktino nesraunljive naine (Bozalo, 1984). Pokazatelji boniteta stanita Kao pokazatelji (indikatori) boniteta stanita u poetku su koriena svojstva zemljita, kao to su kiselost, vlanost, mehaniki sastav, dubina zemljita i slino. Meutim, nijedan od ovih pokazatelja pojedinano nije mogao posluiti za odreivanje boniteta stanita. Ni objedinjavanje vie njih, na primjer u tipove zemljita, zbog sloenosti boniteta kao fenomena, nije dalo mnogo bolje rezultate. Korienje prizemne flore kao pokazatelja boniteta stanita takoe ima dosta nedostataka, prvenstveno zbog tekoa kvantifikacije biljnih vrsta pri uspostavljanju veze izmeu njih i potencijala stanita. Svi prethodno navedeni faktori, osim prizemne flore, spadaju u direk t ne (neposredne) pokazatelje boniteta stanita. Zbog nemogunosti primjene direktnih pokazatelja kasnije je pokuano odreivanje boniteta stanita na osnovu indirek t nih (posrednih) faktora. U tu svrhu korieni su taksacioni elementi sastojine: srednji prenik, srednja visina, temeljnica i zapremina sastojine. Svaki od ovih faktora u odreenom stepenu (donekle) pokazuje proizvodni potencijal stanita. Problem je to svaki od njih istovremeno zavisi od stanja u kome se sastojina nalazi. Tako se na istom stanitu, zavisno od stepena iskorienosti, moe nai sastojina (iste vrste
24

Uvodni dio

drvea) sa srednjim prenikom 20 cm, kao i sastojina sa srednjim prenikom 40 cm. To ne znai da se radi o razliitom bonitetu stanita. Slian je problem i sa drugim taksacionim elementima (zalihom, temeljnicom, prirastom), jer sjeom utiemo na njihovu veliinu. Rangiranje stanita na osnovu prinosa, kao to je to u poljoprivredi, bilo bi najbolje. Meutim, to nije mogue zbog potekoa u njegovom odreivanju i dugom procesu proizvodnje u umarstvu. Kao dobra zamjena za prinos, odnosno kao dobar pokazatelj boniteta stanita uzimaju se visine stabala, jer: su u jakoj korelaciji sa prinosom sastojine, ne zavise u znaajnijoj mjeri od sijea, relativno lako se mjere.

Odreivanje boniteta stanita u jednodobnim sastojinama Za odreivanje boniteta stanita u jednodobnim sastojinama koristi se srednja visina sastojine. U novije vrijeme umjesto srednje visine svih stabala uzima se gornja visina sastojine, odnosno prosjena visina odreenog broja stabala iz gornje etae (na primjer 20% najviih stabala). Sve ee se gornja visina vee za tano odreenu (razvojnu) starost (obino 50 ili 100 godina). Takav pokazatelj naziva se stanini indeks. On je u upotrebi u mnogim zemljama. Bonitiranje stanita u jednodobnim sastojinama vri se na dva naina, pomou standardnih bonitetnih krivih i pomou prinosnih tablica. S t a n d a r d n e b o n i t e t n e k r i ve predstavljaju grafiki prikaz rasta sastojine odreene vrste drvea u visinu u zavisnosti od starosti, na razliitim bonitetima stanita. Visinske krive obuhvataju itav produkcioni period. Numeriki podaci za njih nalaze se u prinosnim tablicama. Do boniteta stanita dolazi se poreenjem (preklapanjem) konkretne visinske krive sa standardnim bonitetnim krivim. U stvari, poreenje se vri sa standardnom dispozicijom bonitetnih razreda (polja), na kojoj linije predstavljaju granice izmeu boniteta (Grafikon 2). Da bismo nacrtali visinsku krivu neke konkretne sastojine moramo znati kolika je bila srednja visina te sastojine u toku produkcionog perioda (u starosti 10, 20, 30 itd. godina). esto te podatke nemamo, to se smatra osnovnim nedostatkom ovog naina bonitiranja stanita. Zato se obino koristi drugi nain, koji je znatno jednostavniji.
25

Po m o u p r i n o s n i h t a b l i c a bonitet stanita odreuje se prema srednjoj visini sastojine u odgovarajuoj starosti. Taj podatak se uporedi s tablicama, odnosno trai se kojem bonitetu stanita je najblii. Veina tablica daje granice boniteta iskazane u visini sastojine od do, to svakako olakava postupak.
VISINA SASTOJINE I

II

III

IV

STAROST SASTOJINE

Grafikon 2. Dispozicija bonitetnih razreda u jednodobnim sastojinama

Pogledajmo na jednom primjeru kako se to radi. Neka imamo jednodobnu sastojinu smre starosti 80 godina, koja je proreivana umjerenom proredom. Nakon to izmjerimo visine odreenog broja stabala moemo izraunati srednju visinu te sastojine. Ako je ona iznosila 29,2 m, postavlja se pitanje o kom se bonitetu stanita radi? Za rjeenje tog pitanja koristiemo prinosne tablice za smru (Schober, 1975). Iz tih tablica prenijeti su u Tabelu 1 potrebni podaci, koji se odnose na starost 80 godina. Sada potraimo kom bonitetu stanita odgovara naa srednja visina. Ona se nalazi u intervalu (granicama) od 27,6 do 31,7 m, koji odgovara prvom bonitetu stanita. Zakljuujemo da se konkretna sastojina nalazi na prvom, odnosno najboljem bonitetu stanita. Da je srednja visina bila 18,4 m radilo bi se o etvrtom bonitetu stanita.

26

Uvodni dio

Tabela 1. Granice boniteta za smru (Izvor: Schober, 1975) Srednja visina sastojine (m) 29,7 25,6 21,2 17,3 13,8 Granice boniteta Srednja visina u 80. godini od do (m) 27,6 31,7 23,4 27,5 19,2 23,3 15,5 19,1 12,3 15,4 I II III IV V Bonitet stanita

U sluaju da srednja visina izlazi iz okvira datih u tablicama radi se o prvom (ako prelazi gornju granicu), odnosno petom (ako je ispod donje granice) bonitetu stanita. Ako u prinosnim tablicama nisu date granice boniteta onda se trai kojoj najblioj srednjoj visini sastojine odgovara visina konkretne sastojine. Odreivanje boniteta stanita u raznodobnim sastojinama Umjesto srednje visine cijele sastojine kod odreivanja boniteta stanita u raznodobnim sastojinama koriste se visine stabala po debljinskim stepenima. Za konkretnu sastojinu u tu svrhu na terenu treba izmjeriti visinu i prenik dovoljnog broja stabala (najee 80 100 stabala) za odreenu vrstu drvea. Podaci se nanesu na grafikon direktno ili se nanesu izraunate prosjene visine stabala po debljinskim stepenima (nakon to se prethodno grupiu u debljinske stepene). Grafikon mora biti u razmjeri u kojoj su uraeni standardni bonitetni razredi. Pri izravnanju vodi se rauna da kriva ima esoidan oblik, te da odstupanja taaka od linije izravnanja budu to manja i priblino jednaka. Treba imati u vidu da postoji vie naina izravnanja. V isinska k r iva uporeuje se sa standardnom dispozicijom bonitetnih razreda za odreenu vrstu drvea (Grafikon 3). Pri tome se moe desiti da kriva presijeca dva, a nekad i vie bonitetnih polja. U tom sluaju vei znaaj se daje desnom dijelu krive, odnosno stablima debljim od 30 cm (u primjeru na Grafikonu 3 radi se o II bonitetu stanita). Naime, smatra se da su srednje debela i debela stabla sigurniji pokazatelj boniteta stanita od tanjih stabala (najdeblja stabla treba izbjegavati). Tanka stabla u raznodobnim sastojinama rastu u meusobno

27

jako razliitim uslovima, to se odraava na njihove dimenzije i tako umanjuje ispoljavanje boniteta stanita.
VISINA

II

III

IV

II BONITET 1,3 m

PRENIK

Grafikon 3. Dispozicija bonitetnih razreda u raznodobnim sastojinama

Standardne bonitetne krive u raznodobnim sastojinama imaju na apscisi prenik stabala, a na ordinati visine stabala. Njihovi numeriki podaci nalaze se u zapreminskim tablicama, po vrstama drvea. U BiH su uraene dispozicije bonitetnih razreda za glavne vrste drvea (jelu, smru, bijeli bor, crni bor, hrast kitnjak i bukvu). Uopte, moemo zakljuiti da je sutina bonitiranja stanita zasnovana na injenici da visina dominantnih stabala pokazuje proizvodni potencijal stanita. ematski je to prikazano na Slici 3.

28

Uvodni dio

POKAZATELJ PROIZVODNOG POTENCIJALA STANITA

U JEDNODOBNIM SASTOJINAMA VISINA STABALA ISTE STAROSTI (VEZA: h t) U RAZNODOBNIM SASTOJINAMA VISINA STABALA ISTOG PRENIKA (VEZA: h d)

t1 = t2

d1 = d2

h1
BOLJI

>

h2
LOIJI

h1
BOLJI

>

h2
LOIJI

Slika 3. Visina stabala pokazatelj boniteta stanita

Taksacioni elementi
U umarstvu, u krajnjoj liniji, zainteresovani smo za zalihu (zapreminu ivih stabala) i njen prirast. Meutim, da bismo u potpunosti razjasnili zavisnosti prirasta (i zalihe) od raznih faktora neophodno je poznavati priraste komponenata zapremine (prenika i visine), kao i drugih elemenata sastojine. Poznavanje rasta pojedinanih stabala takoe je od velike koristi. Obiljeja na osnovu kojih pratimo rast stabla i sastojine nazivamo t aks ac ioni element i. U literaturi se esto za taksacione elemente koristi termin elementi rasta. Upoznaemo najvanije elemente stabla i sastojine.

29

Stablo
Glavni dijelovi stabla su korijen, deblo i kronja (Slika 4). Stablo najee posmatramo u cjelini. Svaki od ovih dijelova i stablo u cjelini ima svoje karakteristike (taksacione elemente).

KRONJA

DEBLO

KORIJEN

Slika 4. Glavni dijelovi stabla

Korijen, deblo, kronja Ko r i j e n je podzemni dio stabla. Nakon sjee stabla on ostaje u zemlji. Uz njega iznad zemlje ostaje jedan mali dio debla (vrat korijena) koji se naziva panj. Poto se obino ne koristi, panj se pridodaje korijenu (tzv. panjevina). D e b l o je najvrjedniji dio stabla. Zato smo za njegov kvalitet posebno zainteresovani. Deblo poinje od ravni rezanja pa do ovrka. To je tako kod etinara, dok se kod liara deblo po pravilu gubi u kronji. Najvrjedniji je donji dio debla, zbog debljine i istoe od grana. Prenik i drugi elementi koji se mjere na deblu smatraju se uglavnom kao elementi stabla. Tako se umjesto prenik debla obino kae prenik stabla.
30

Uvodni dio

K ro n j a stabla je nadzemni dio stabla bez debla (Slika 5). Nju ine krupne i sitne grane, ukljuujui lie, odnosno etine. Taksacioni elementi kronje su: prenik (irina) kronje (DK), apsolutna duina kronje (l): ukupna duina kronje od vrha stabla do prve ive grane u kronji (od zemlje), relativna duina kronje (l/h): odnos duine kronje (l) i visine stabla (h), vitkost (oblik) kronje (DK /l): odnos najveeg prenika kronje (DK) i duine kronje (l), povrina horizontalne projekcije kronje: projekcija najveeg horizontalnog presjeka kronje i povrina i teina lia, koliina sitnih grana i drugi elementi.

h
POVRINA HORIZONTALNE PROJEKCIJE KRONJE

DK
Slika 5. Elementi kronje stabla

31

Stablo kao cjelina S t a b l o , kao cjelinu, karakteriu sljedei taksacioni elementi: prenik, visina, temeljnica, zapremina i prirast2 svakog od ovih taksacionih elemenata. Pr e n i k (debljina) stabla (d) odreuje se na visini 1,3 m od zemlje. Zbog toga se esto naziva prsni prenik stabla. To mjesto je odabrano zato to je pogodno za mjerenje, a izbjegava se donji deformisani dio debla. Na nagnutom terenu mjeri se s gornje strane. Iskazuje se u centimetrima (cm). D e b l ji n sk i p r i r a s t stabla (id) je godinje poveanje prenika stabla. Jednak je zbiru dvostruke irine goda u drvetu i dvostruke irine goda u kori. U praksi se obino prirast kore zanemaruje. Odreuje se na istoj visini na kojoj se mjeri prenik. Iskazuje se u milimetrima (mm). V i si n a stabla (h) je udaljenost od vrha stabla (najvie grane) do panja. Visina panja se ne obuhvata, jer drvna masa panja poslije sjee stabla ostaje neiskoriena. Ako se mjeri oboreno stablo onda ne govorimo o visini ve o duini stabla. Iskazuje se u metrima (m). V i si n sk i p r i r a s t stabla (ih) je poveanje visine stabla za godinu dana. Iskazuje se u centimetrima (cm). Te m e l jni c a stabla (g) odgovara povrini poprenog presjeka debla na udaljenosti 1,3 m od zemlje, odnosno na mjestu na kome se mjeri prenik. Iz praktinih razloga uzima se da popreni presjek ima oblik kruga. Kod eliptinih stabala mjere se obino dva unakrsna prenika, a kod nepravilnog poprenog presjeka najbolje je mjeriti obim. Za obraun temeljnice u tim sluajevima uzima se srednji, odnosno izraunati prenik. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2). Pr i r a s t t e m e l jni c e stabla (ig) je godinje poveanje povrine poprenog presjeka (temeljnice). Prirast temeljnice odgovara povrini goda, koja je u vidu prstena. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2). Z a p r e m i n a stabla (v) moe da se odnosi na dio stabla (krupno drvo) ili na cijelo stablo (ukupna ili totalna drvna masa3). U krupno drvo spada drvna masa debla i grana debljih od 7 cm s korom. Ukupna drvna masa obuhvata krupno drvo
2 Kod upotrebe pojma prirast misli se na godinji prirast, ako se ne naglasi drugaije. 3 Termin drvna masa nije u potpunosti ispravan, ali je toliko dugo zastupljen u naem umarstvu da ga nije mogue izbaciti. Bolji termini su drvna zapremina ili zapremina drveta. 32

Uvodni dio

i preostalu drvnu masu grana (ukljuujui kod etinara i etine). Kora je sastavni dio zapremine. Drvna masa panja i korijena obino se ne rauna. Zapremina se iskazuje u m3. Pr i r a s t z a p r e m i n e stabla (iv) je poveanje zapremine stabla u toku jedne godine. Prirast drveta je u vidu omotaa, koji se protee po cijeloj duini debla (i grana). Njegova debljina odgovara irini goda. Iskazuje se u m3 krupnog drveta ili ukupne drvne mase.

Sastojina
Sastojina je dio ume koji se izdvaja od okolnih dijelova po nekim karakteristikama, kao to su vrsta drvea, starost, porijeklo, bonitet stanita i slino. Satojina nije prosti zbir stabala, ve specifina zajednica u kojoj se stabla meusobno pomau (tite jedno drugo od vjetra, pomau ienje od grana i slino) i istovremeno sukobljavaju (bore za svjetlost, prostor). Osnovni taksacioni elementi (elementi rasta) sastojine su srednja visina, srednji prenik, broj stabala, temeljnica, zapremina, kao i prirasti visine, prenika, temeljnice i zapremine. Visina, prenik S r e d n j a v i si n a sastojine (H) je prosjena visina stabala u sastojini. Postoji vie naina njenog odreivanja, o emu e biti rijei kasnije. Srednja visina je tipian element jednodobnih sastojina. Iskazuje se u metrima (m). V i si n sk i p r i r a s t sastojine (IH) je promjena visine sastojine u odreenom vremenskom intervalu. Ako nije naglaeno misli se na godinje poveanje srednje visine sastojine. Iskazuje se u metrima (m). Ne odreuje se u raznodobnim sastojinama. S r e d n j i p r e n i k sastojine (D) predstavlja prosjenu debljinu stabala u sastojini. Kao i visina, srednji prenik moe da se rauna na vie naina. Dok se u jednodobnim sastojinama koristi iskljuivo kao taksacioni element (karakteristika sastojine), u raznodobnim sastojinama, pored toga, srednji prenik ima vanu ulogu kao nezavisni faktor (on utie na zalihu, prirast). Iskazuje se u centimetrima (cm). D e b l ji n sk i p r i r a s t sastojine (ID) je promjena srednjeg prenika sastojine u odreenom vremenskom intervalu. Ako nije naglaeno misli se na godinje
33

poveanje srednjeg prenika (debljine) sastojine. Kao taksacioni element koristi se u jednodobnim sastojinama. Iskazuje se u milimetrima (mm). Broj stabala, temeljnica, zapremina B r o j s t a b a l a sastojine (N) obuhvata sva stabla iznad taksacionog praga (5 ili 10 cm). Iskazuje se njihovim brojem po hektaru. Za broj stabala veu se svi naredni taksacioni elementi. Ako se broj stabala iskae po debljinskim stepenima dobija se debljinska struktura sastojine. Te m e l jni c a sastojine (G) je zbir temeljnica svih stabala na jednom hektaru. Ako se odnosi na iva (zateena) stabla u jednodobnoj sastojini radi se o temeljnici glavne sastojine. Ako se na nju doda temeljnica svih proreda (posjeenih stabala) dobija se temeljnica ukupne sastojine. U raznodobnim sastojinama postoji samo temeljnica sastojine. Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha). Pr i r a s t t e m e l jni c e sastojine (IG) je godinje poveanje temeljnice svih stabala u sastojini. Jedan dio tog prirasta se uklanja (sijee) proredama, a drugi dio ostaje u sastojini (prirast glavne sastojine). U raznodobnoj sastojini sijee se najee sav prirast, tako da se njena temeljnica odrava na istom nivou. Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha). Z a p r e m i n a sastojine (V) odnosi se na drvnu masu istih onih stabala za koje se rauna temeljnica. esto se naziva i zaliha sastojine. Moe da se iskazuje u m3/ha krupnog drveta ili ukupne drvne mase. Pr i r a s t z a p r e m i n e sastojine (IV) je godinje poveanje zapremine svih stabala u sastojini. U jednodobnim sastojinama, kao i kod temeljnice, dio prirasta se uklanja proredama. U raznodobnim sastojinama periodino se sijee sav prirast drvne mase stabala, tako da zaliha sastojine u duem vremenskom periodu ostaje priblino ista. Ovdje se ne radi o prirastu u klasinom smislu, jer raznodobne sastojine ne rastu. U njima rastu stabla, a zbir njihovih prirasta nazivamo prirastom sastojine. Iskazuje se krupnim drvetom ili ukupnom drvnom masom (m3/ha). Navedeni taksacioni elementi sastojine razlikuju se u statistikom smislu, prema kojem se mogu svrstati u tri grupe. Prvu grupu ine oni elementi koji se odreuju kao srednje vrijednosti, a u drugu spadaju oni taksacioni elementi koji predstavljaju agregate (zbirne vrijednosti) skupa. U treu grupu spadaju ostali (specifini) elementi.
34

Uvodni dio

Kao sre dnje v r ije dn o st i odreuju se srednja visina (visinski prirast) i srednji prenik (debljinski prirast) sastojine. Sumarni taksacioni elementi, tj. elementi koji nastaju kao suma (zbir) vrijednosti svih stabala u sastojini spadaju u agre gate. Tako se odreuju temeljnica i prirast temeljnice sastojine, odnosno zapremina i prirast zapremine sastojine. Spec if i ni element i, kao to je broj stabala sastojine, ne spadaju ni u jednu od navedenih grupa.

Faktori
U umi razlikujemo dva osnovna strukturna oblika sastojine. To su jednodobne i raznodobne sastojine. U prirodi one esto nemaju tipian oblik, ve se nalaze na prelazu, nekad blie jednodobnim a nekad raznodobnim sastojinama. Po porijeklu sastojine mogu biti visoke (sjemenjae) i niske (panjae, izdanake). U njima se, zavisno kom strukturnom obliku pripadaju, mogu primijeniti zakonitosti rasta jednodobnih i raznodobnih sastojina. Niske (izdanake) sastojine imaju krai ivotni vijek stabala, bru dinamiku rasta i manje prinosne mogunosti od visokih sastojina. Na rast biljaka utie veliki broj faktora. Jedni su unutranjeg karaktera (endogeni), a drugi su spoljanjeg karaktera (egzogeni). Unutranji faktori zajedno sa genetskim faktorima predodreuju trend rasta, koji ima esoidan oblik. Na predmet posmatranja uglavnom su spoljanji (stanini i sastojinski) faktori. U oblasti prirasta uma kao najvanije faktore izdvajamo starost i prorede u jednodobnim sastojinama, a stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese u raznodobnim sastojinama. Vrsta drvea i bonitet stanita (kao faktori) koriste se u oba sastojinska oblika. Treba napomenuti da se svi ovi faktori nazivaju taksacionim elementima. Oni se u istraivanjima koriste kao nezavisne veliine, za razliku od prethodno opisanih taksacionih elemenata (zapremina, prirast, ...) koji su zavisne veliine. Za nas su, pored vrste drvea i poznavanja staninog potencijala (boniteta stanita) posebno vani oni faktori na koje utiemo uzgojnim mjerama. U je dno dobnim sastojinama uzgojne mjere se provode putem proreda. Na osnovu veliine i strukture taksacionih elemenata sastojine nakon proreda prati
35

se njihov efekat. U r a zno dobnim sastojinama pratimo prirast i zalihu na osnovu stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese, koji su rezultat uzgojnih mjera, odnosno provedenih sjea. Vr s t a d r ve a se u izvjesnom smislu moe posmatrati kao faktor, jer na nekom stanitu koliina proizvedene drvne mase zavisi od vrste drvea. umske vrste drvea se meusobno razlikuju po prinosnim mogunostima, a u dinamici njihovog rasta postoje bitne razlike. Tako pratimo razlike izmeu pojedinih vrsta drvea, izmeu vrsta svjetlosti i vrsta sjenke, izmeu etinara i liara. B o n i t e t s t a n i t a posebno je obraen u poglavlju Opti pojmovi.

Jednodobne sastojine
J e d n o d o b n e s a s t o j i n e (Slika 6) najee nastaju primjenom sistema gazdovanja istim ili oplodnim sjeama sa kraim podmladnim razdobljem.

MLADA

SREDNJEDOBNA

STARA

Slika 6. Jednodobna sastojina razliite starosti

Podignute sadnjom sadnica ili sjetvom sjemena nazivaju se umske kulture ili zasadi. One mogu nastati i prirodnim putem, ali i kao posljedica poara i drugih prirodnih katastrofa.

36

Uvodni dio

Jednodobne sastojine ine stabla iste starosti (jedne dobi). Ona ne moraju biti potpuno ve priblino iste starosti4. Stabla se grupiu oko srednjeg prenika, tako da njihova raspodjela po debljinskim stepenima, odnosno debljinska struktura sastojine ima zvonolik oblik. Izgled jednodobne sastojine se mijenja sa poveanjem njene starosti. Od nastanka pa do kraja produkcionog perioda jednodobna sastojina prolazi kroz razliite razvojne faze. To su faza mladosti, faza intenzivnog rasta (velikog prirasta) i faza starosti. Prelazi iz jedne u drugu fazu odreuju se na osnovu prevojnih taaka na krivoj prirasta. Do prve prevojne take (P1) traje faza mladosti, izmeu dvije prevojne take (P1 - P2) traje faza intenzivnog rasta, a nakon druge prevojne take (P2) nastupa faza starosti (Grafikon 4). Po uzgojnim kriterijima, koji su detaljniji, jednodobne sastojine prolaze fazu mladika, gutika, letvenjaka, srednje dobi i zrelosti. Kotar (1987) navodi etiri razvojne faze letvenjak, srednjedobna sastojina, dozrijevajua i zrela sastojina.
PRIRAST

P1

P2

FAZA MLADOSTI

FAZA INTENZIVNOG RASTA

FAZA STAROSTI

Grafikon 4. Razvojne faze jednodobne sastojine

4 Jednodobne sastojine su takve, kod kojih razlika starosti 65% od izmjerenog broja stabala ne premauje 20 godina. Kao raznodobne sastojine smatraju se one kod kojih vie od 35% izmjerenog broja stabala pokazuje razliku starosti veu od 20 godina (Hren i Cestar, 1967. str. 188). 37

Starost, prorede S t a ro s t (dob) je vrijeme od nastanka stabla ili sastojine, do godine posmatranja. Ako se uzme u obzir stvarni broj godina radi se o st var noj (faktikoj, fizikoj, apsolutnoj) starosti. U sluaju da se starost posmatra prema zrelosti, odnosno dostignutoj fazi razvoja govori se o f izio lo koj (biolokoj, razvojnoj, relativnoj) starosti. Razlika u starosti se javlja u sluajevima kad se sastojina obnavlja ispod matine (stare) sastojine. Ona nastaje u poetku dok su stabla ispod 1,3 m visine. To znai da se fizioloka starost priblino moe utvrditi brojanjem godova na prsnoj visini. Starost se iskazuje u godinama. Kao faktor ne koristi se u raznodobnim sastojinama. Pro r e d e u jednodobnim sastojinama su od posebne vanosti. Njima se upravlja rastom sastojine, utie na prirast stabala i kvalitet stabala u sastojini. Prorede imaju dvije funkcije: funkciju njege sastojine i funkciju korienja drvne mase. U periodu kad se primjenjuju, oplodne sjee imaju funkciju obnove (i korienja). Prorede mogu biti niske i visoke. N iske prorede su dobile naziv po tome to zahvataju preteno nia, odnosno stabla iz donje etae. V is oke prorede obuhvataju prvenstveno via stabla iz gornje etae. One su zasnovane na principu pozitivne selekcije, ija je sutina pomaganje najboljih stabala (uklanjanjem njihovih konkurenata). Visoke prorede se primjenjuju preteno u sastojinama liara, a njihov glavni cilj je proizvodnja kvalitetnih debelih stabala. Po jaini (stepenu) prorede se obino dijele na slabe, umjerene i jake. Provode se, po pravilu, svakih pet ili 10 godina. Periodine sjee u raznodobnim sastojinama imaju karakter redovnih sjea. Iako se u sutini i tada sastojine prorjeuju (smanjuje stepen sklopa) ne nazivamo ih proredama.

Raznodobne sastojine
Ra zno dobne sastojine ine stabla razne dobi, od najmlaih do najstarijih. Utvrivanje prosjene starosti raznodobne sastojine nema opravdanja. Zbog toga se, polazei od injenice da je veza izmeu prenika i starosti stabala linearna, starost stabala zamjenjuje prenikom. Zato kaemo da su u raznodobnoj sastojini zastupljena stabla svih dimenzija, od najtanjih do najdebljih stabala (kosa opadajua raspodjela). U njoj sjee imaju istovremeno funkciju obnove,
38

Uvodni dio

njege i korienja. Stepen sklopa se odrava na nivou koji omoguava prirodno obnavljanje. Za ovaj sastojinski oblik nisu pogodne vrste svjetlosti. Ukoliko broj stabala u kontinuitetu opada od najnieg do najvieg debljinskog stepena radi se o raznodobnoj sastojini optimalnog sastava koju nazivamo preb or na sastojina. Pravilan raspored stabala po debljinskim stepenima daje prebornoj sastojini stabilnost, jer u svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala koja mogu prerasti u naredni vii debljinski stepen (Slika 7). esto u prirodi susreemo raznodobne sastojine koje nemaju tipinu debljinsku strukturu preborne sastojine. To su razliiti sluajevi u kojima nedostaje ili ima previe stabala nekog debljinskog stepena, ili uopte nema stabala u pojedinim debljinskim stepenima. Mi emo u naim daljim razmatranjima za sve ove sluajeve najee koristiti termin raznodobna sastojina. U raznodobnim sastojinama, mnogo vie nego u jednodobnim, posveuje se panje pojedinanim stablima (stablimino gazdovanje) ili grupama stabala (grupimino gazdovanje). Pojedina stabla u sastojini mogue je ostavljati sve dok imaju veliki prirast ili dok za to ima potrebe. U jednodobnim sastojinama na kraju produkcionog perioda sijeku se sva stabla, bez obzira na prirast (sastojinsko gazdovanje).

Slika 7. Preborna sastojina

39

U raznodobnim sastojinama ne postoje razvojne faze, kao u jednodobnim. Raznodobne sastojine imaju stabilnu debljinsku strukturu, odnosno vie ili manje stalan karakter (izgled). Samo u praumama, koje su po prirodi takoe raznodobne, mogu se na manjim povrinama nai razliite razvojne faze, od inicijalne preko optimalne do faze propadanja. Ove razvojne faze nemaju isto znaenje kao razvojne faze kod jednodobnih sastojina. Stepen sklopa, srednji prenik, omjer smjese S t e p e n s k l o p a sastojine (stepen zastrtosti, stepen prekrivenosti) predstavlja odnos izmeu povrine sastojine prekrivene kronjama stabala iznad taksacionog praga i ukupne povrine sastojine. U obzir se uzimaju sve umske vrste drvea. Iskazuje se u dijelovima od jedinice ili u procentima. Ako je stepen sklopa 0,7 (70%) to znai da je 70% povrine sastojine prekriveno, a 30% nije. Stepen sklopa se kao faktor koristi u raznodobnim sastojinama. Pored uticaja na prirast, stepen sklopa prvenstveno je vaan zbog prirodnog obnavljanja sastojine. S r e d n j i p r e n i k sastojine je prosjena debljina stabala u sastojini. Grubo moe da predstavlja debljinsku strukturu, iako za kose raspodjele srednje vrijednosti nisu tipine. U raznodobnim sastojinama srednji prenik kao faktor, na neki nain, zamjenjuje starost. Sastojine s manjim srednjim prenikom imaju vie tankih stabala i prema tome mlae su nego sastojine s veim srednjim prenikom. O m j e r s m j e s e predstavlja uee (udio) pojednih vrsta drvea u ukupnoj zapremini sastojine. Moe da se rauna i po temeljnici ili nekom drugom taksacionom elementu. Po sastavu sastojine se dijele na iste i mjeovite. U ist im sastojinama preovladava jedna vrsta drvea (preko 90%). Ako je omjer smjese mje ov ite sastojine jele, smre i bukve 0,5 : 0,3 : 0,2 tada u ukupnoj zapremini sastojine jela uestvuje 50%, smra 30% i bukva 20%.

VRSTE PRIRASTA I NAIN ODREIVANJA

Prvo emo se upoznati sa vrstama prirasta, potom sa nainom njihovog odreivanja i na kraju sa karakteristikama krivih rasta i prirasta.
40

Uvodni dio

Vrste prirasta
Veliina taksacionih elemenata stabla, odnosno sastojine vremenom se poveava. Tako govorimo o debljinskom prirastu, v isinskom prirastu, prirastu temeljnic e i prirastu z apremine. Pri tome svaki od ovih prirasta moe da se odnosi na razliito vrijeme. Prirast u odreenom vremenskom intervalu naziva se teku i prirast. On se odreuje, za jednu godinu, vie godina (period 5 ili 10 godina) i cijelu starost. Prosjena vrijednost prirasta u nekom vremenskom periodu naziva se pr o sje ni prirast. Prema tome, s obzirom na vrijeme za koje se prirast odreuje postoji pet vrsta prirasta: tri tekua (godinji, periodini i dobni) i dva prosjena (periodini i dobni) prirasta (ema 3).

VRSTE PRIRASTA
PODJELA S OBZIROM NA TAKSACIONE ELEMENTE PODJELA S OBZIROM NA VRIJEME

DEBLJINSKI PRIRAST

TEKUI

PROSJENI

VISINSKI PRIRAST

GODINJI

PERIODINI

PRIRAST TEMELJNICE

PERIODINI

DOBNI

ZAPREMINSKI PRIRAST

DOBNI

ema 3. Vrste prirasta

Te ku i g o d i n j i (tekui, godinji) prirast je prirast ostvaren u odreenoj godini. Dobije se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku godine. Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva prirasta. Te ku i p e r i o d i ni (periodini) prirast je prirast nastao u odreenom periodu. Najee period iznosi 5 ili 10 godina. Dobije se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku perioda.
41

Te ku i d o b n i (dobni, ukupni) prirast je prirast u cijeloj dobi. Raunski bi predstavljao razliku izmeu veliine taksacionog elementa u odreenoj dobi i nule, to praktino znai da je ovaj prirast jednak veliini taksacionog elementa. Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva rasta. Pro sj e ni p e r i o d i ni (tekui)5 prirast je prosjena vrijednost godinjeg prirasta u odreenom periodu. Dobije se kad se tekui periodini prirast podijeli s brojem godina perioda. Pro sj e ni d o b ni (prosjeni ukupni, prosjeni) prirast je prosjena vrijednost godinjeg prirasta za cijelu dob. Dobije se kad se tekui dobni prirast podijeli s brojem godina dobi (starosti). Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva prosjenog prirasta. U raznodobnim sastojinama starost je nepoznata pa se prirasti vezani za starost (tekui dobni i prosjeni dobni) ne mogu izraunati. U jednodobnim sastojinama raunamo sve vrste prirasta. Kada govorimo o prirastu uglavnom mislimo na apsolutni prirast, koji se iskazuje u istim jedinicama mjere kao i taksacioni elementi. Svaki od tih prirasta moe se iskazati relativno (u procentima), kao odnos veliine prirasta i veliine taksacionog elementa na kome je prirast nastao, pomnoen sa 100. Ipak, uobiajeno je da se procent prirasta rauna samo za zapreminu.

Odreivanje prirasta
Tekue i prosjene priraste moemo izraunati raunskim putem ili na osnovu odgovarajuih grafikih prikaza. Za objanjenje naina odreivanja prirasta koristiemo se primjerima. Na kraju emo posebno ukazati na problem utvrivanja godinjeg prirasta.

Raunski nain
Pretpostavimo da je neko stablo u starosti 90 godina imalo visinu h90 = 23,5 m i da je nakon 10 godina to isto stablo bilo visoko h100 = 25,0 m. Na osnovu ovih podataka izraunaemo sve vrste prirasta s obzirom na vrijeme. Naravno, rije je o visinskom prirastu. Na isti nain raunaju se prirasti ostalih taksacionih
5 Vrijednost prosjenog periodinog prirasta u sredini perioda uzima se kao tekui godinji prirast. Da bismo naznaili da je tekui prirast dobijen na ovakav nain ponekad mu dajemo oznaku tekui. 42

Uvodni dio

elemenata. Treba napomenuti da se svi prirasti oznaavaju malim (za stablo) ili velikim (za sastojinu) latininim slovom i (od engleske rijei increment, to znai prirast). Visinski prirasti stabla iznose: Tekui dobni (za dob 100 godina): h100 = 25 m, Prosjeni dobni (za dob 100 godina):
h100 25,0 = 0,25 m, = t 100

(t = starost stabla)

Tekui periodini (za period 90 - 100 godina): h100 - h90 = 25,0 23,5 = 1,5 m,

Prosjeni periodini (za period 90 100 godina):

h100 - h90 25,0 - 23,5 = 0,15 m, = n 10

(n broj godina perioda)

"Tekui" godinji (u 95. godini): 0,15 m.

Grafiki nain
Sa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosjenog prirasta (Grafikon 7) moe se grafiko - raunski odrediti svih pet vrsta prirasta. Pretpostavimo da se krive odnose na stablo iz prethodnog primjera. Pokazaemo
VISINSKI PRIRAST

90

100

STAROST

Grafikon 5. Kriva (tekueg) prirasta 43

odreivanje tekueg periodinog (za period 90 -100 godina) i tekueg dobnog prirasta (za dob 100 godina). Prosjeni prirasti se, na ve opisan nain, mogu izraunati iz tekuih prirasta. O d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve t e k u e g p r i r a s t a: Tekui periodini prirast jednak je zbiru 10 ordinata (oitanih vrijednosti na y-osi), odnosno 10 jednogodinjih visinskih prirasta u 91, 92, 93, ...i 100. godini. Tekui dobni prirast moe se dobiti sabiranjem 100 ordinata, odnosno 100 jednogodinjih prirasta u 1, 2, 3, ... i 100. godini.

O d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve r a s t a: Tekui periodini prirast jednak je razlici ordinate u 100. i ordinate u 90. godini, odnosno visine stabla u 100. i 90. godini. Tekui dobni prirast jednak je ordinati u 100. godini, odnosno visini stabla u 100. godini.
VISINA

25,0 m 23,0 m

90

100

STAROST

Grafikon 6. Kriva rasta

O d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve p ro s j e n o g p r i r a s t a: Tekui periodini prirast jednak je razlici tekueg dobnog prirasta za 100 godina i tekueg dobnog prirasta za 90 godina. Znai, prvo se moraju izraunati dobni prirasti.

44

Uvodni dio

Tekui dobni prirast dobije se mnoenjem ordinate u 100. godini sa 100 (prirast je u prosjeku svake godine bio isti, pa nije potrebno sabirati jednake ordinate). Do tekueg dobnog prirasta za 90 godina dolazi se mnoenjem odgovarajue ordinate sa 90.
PROSJENI VISINSKI PRIRAST

100

STAROST

Grafikon 7. Kriva prosjenog prirasta

Stvarni i tekui godinji prirast

Mjerenja u umarstvu uglavnom se zasnivaju na debljinskom prirastu. To je prirast koji se u umarskoj praksi direktno mjeri. Meutim, direktno mjerenje godinjeg debljinskog prirasta nije uobiajeno, jer ga prate veliki trokovi i esto oteivanje stabala. Osim toga, godinji prirast ima malu vrijednost, a kod nekih vrsta oitanje tog prirasta oteano je zbog nejasnih granica izmeu godova. Kad prirast mjerimo prenicom, kao razliku prenika na kraju i na poetku godine, nesigurnost odreivanja prirasta je jo vea. Ako bismo prirast mjerili svake godine i kao takvog ga prikazali grafiki uoili bismo velike promjene prirasta iz godine u godinu (Grafikon 8). To variranje stvarnog godinjeg prirasta uglavnom izazivaju vremenske prilike (temperatura, padavine i slino). Zbog navedenih razloga stvarni godinji prirast u praksi se ne odreuje. Umjesto njega koristi se tzv. tekui godinji prirast. U stvari, uzima se da je prosjeni periodini prirast priblino jednak godinjem prirastu u sredini perioda. Ako se spoje take prosjenog periodinog prirasta nanijetog u sredinama

45

perioda dobije se linija tekueg godinjeg prirasta (Grafikon 9). Kao izlomljena ili izravnata linija ona predstavlja godinji prirast. U sutini, ovako dobijena kriva
PRIRAST STVARNI PRIRAST IZRAVNATI PRIRAST

STAROST

Grafikon 8. Stvarni godinji prirast

linija vrlo malo se razlikuje od stvarnog prirasta. Odreivanjem godinjeg prirasta preko prosjenog periodinog prirasta otupljuje se uticaj ekstremnih vremenskih i drugih prilika u pojedinim godinama.
PRIRAST

STAROST

Grafikon 9. Tekui godinji prirast

U raznodobnim sastojinama prirast se odreuje kao prosjean prirast za (prethodnih) 10 godina i kao takav smatra se godinjim prirastom.
46

Uvodni dio

Treba napomenuti, da se na bazi irine godova koja se utvrdi mnogo godina unazad moe ustanoviti njihova povezanost sa klimatskim i drugim uticajima na prirast. Time se bavi posebna nauna oblast koja se naziva dendr ohr ono lo gija.

Krive rasta i prirasta

Karakteristike
Grafiki se, kako smo ve vidjeli, prikazuju tekui godinji prirast, tekui dobni prirast i prosjeni dobni prirast. Kriva tekueg godinjeg prirasta naziva se k r iva pr ir ast a, tekueg dobnog prirasta k r iva r ast a, a prosjenog dobnog prirasta k r iva pr o sje no g pr irast a. Ovi prirasti imaju tipine oblike. Oblik bilo kog prirasta isti je za sve taksacione elemente stabla i sastojine. Krive su meusobno raunski povezane, a prate se preko karakteristinih taaka. K r i va p r i r a s t a ima zvonolik oblik. Ako je kriva potpuna kao karakteristine ima jednu kulminacionu i dvije prevojne take. Prirast je u poetku mali, do prve prevojne take poveava se progresivno, a zatim degresivno do kulminacije. Nakon toga se do druge prevojne take smanjuje naglo, a poslije postepeno, pribliavajui se apscisi. Svaka ordinata na krivoj prirasta predstavlja prirast u toj godini. Tako ordinata i(t1) predstavlja prirast u t1 godini (Grafikon 10). K r i va r a s t a ima esoidan oblik, tj. oblik izduenog latininog slova s ili znaka za integral (). Kriva rasta predstavlja ukupni prirast, odnosno zbir (kumulantu) prirasta svih prethodnih godina. Njena ordinata je zapravo vrijednost taksacionog elementa u toj godini, y(t1) u godini t1 (Graf. 10). Kriva rasta ima jednu karakteristinu taku. To je prevojna taka, koja se javlja u godini kulminacije prirasta. Do prevojne take kriva se poveava progresivno (ima konkavan oblik), a potom degresivno (ima konveksan oblik). Progresivan tok krive do prevojne take rezultat je poveanja prirasta iz godine u godinu. Nakon prevojne take vrijednost taksacionog elementa se i dalje poveava ali degresivno, to znai iz godine u godinu sve manje. Razlog je manji prirast svake naredne godine nego prethodne. Ako bi prirast pao na nulu, to je kod visinskog prirasta mogue, kriva rasta bila bi paralelna sa x-osom. Ona ne moe imati
47

kulminacionu taku, jer bi to znailo smanjivanje visine, odnosno ispostavilo bi se da postoji i negativan prirast. K r i va p ro sj e n o g p r i r a s t a po obliku najblia je paraboli. Ona pokazuje koliki je prirast bio u prosjeku svake godine do odreene dobi. U poetku su prosjene vrijednosti znatno manje od godinjeg prirasta, postepeno
y

UKUPNI PRIRAST

(y)

y(t1)

y(t1) = it dt
0

t1

t1

t (godina)

dy it = dt y ip = t

PROSJENI PRIRAST

(ip)

i(t1)
GODINJI PRIRAST

(it)

t (godina) t1 Grafikon 10. Veza godinjeg, prosjenog i ukupnog prirasta

se poveavaju i u odreenoj starosti prosjeni prirast presijeca krivu godinjeg prirasta. U tom momentu javlja se kulminacija prosjenog prirasta. Ona odgovara
48

Uvodni dio

taki na krivoj rasta u kojoj prava povuena iz ishodita koordinatnog sistema dodiruje krivu rasta. Nakon kulminacije prosjeni prirast je vei od godinjeg (Graf. 10).

Povezanost
Kriva prirasta, kriva rasta i kriva prosjenog prirasta su tako povezane da se moe nacrtati jedna na osnovu druge. Kriva rasta se moe nacrtati iz krive prirasta oitavanjem jednogodinjih prirasta i njihovim dodavanjem na vrijednost prethodne godine. Mora se poeti od prve godine kada je prirast jednak taksacionom elementu, a zatim oitani prirast iz druge godine dodati na tu veliinu taksacionog elementa, pa prirast iz tree godine dodati na veliinu taksacionog elementa na kraju druge godine i tako redom. Obrnuto, krivu prirasta na osnovu krive rasta dobili bi tako to bi godinje priraste raunali iz razlike ordinata susjednih godina. Tako na primjer, prirast u 11. godini jednak je razlici ordinate u 11. i ordinate u 10. godini. Ova veza se moe izraziti i matematiki na nain da se kriva rasta dobija preko integrala, a kriva prirasta preko izvoda funkcije rasta (Graf. 10)6. Kriva prosjenog prirasta dobije se dijeljenjem vrijednosti ordinata na krivoj rasta s odgovarajuim vrijednostima na apscisi (brojem godina). Obrnuto, kriva rasta mogla bi se nacrtati mnoenjem ordinata prosjenog prirasta s odgovarajuim brojem godina.

6 Znak integrala na krivoj rasta ukazuje da je u pitanju neprekidno obiljeje. Ipak, ovdje se radi o jednoj specifinosti. Ne postoje beskonano male veliine na apcisi. Najmanja veliina je godina. To znai da je raunanje prirasta preko sume () ispravno. 49

REZIME
1) Prirast uma se bavi utvrivanjem zakonitosti rasta umskog drvea. U BiH prirast uma kao nauna disciplina poeo se razvijati poetkom druge polovine XX vijeka. U velikoj mjeri istraen je prirast raznodobnih uma, a rezultati su primijenjeni u praksi. Za jednodobne sastojine u BiH koristimo uglavnom evropska iskustva. Kao samostalna nastavna disciplina Prirast i prinos uma postoji ve etiri decenije. 2) Zakonitosti rasta umskog drvea zavise od strukturnog oblika sastojine. Jedne zakonitosti vladaju u jednodobnim, a druge u raznodobnim sastojinama. Prirast stabla i sastojine utvruje se preko veliine njihovih taksacionih elemenata u zavisnosti od raznih faktora. Ti faktori nisu isti u jednodobnim i raznodobnim sastojinama. Ove razlike uslovile su podjelu nastavne materije (ema 2). 3) Prirast neke vrste drvea zavisi od staninih i sastojinskih faktora. Dinamika rasta stabala u toku ivota je razliita (uticaj unutranjih faktora). Stanini faktori (edafski, orografski i klimatski) djeluju integrisano i tako daju nekom stanitu odreeni kvalitet, koji iskazujemo preko boniteta stanita. Vrste drvea bioloki imaju razliite zahtjeve za svjetlom. Izmeu onih koje trae puno svjetlosti i onih koje dobro podnose zasjenu u dinamici rasta postoji velika razlika. Na uslove za rast stabala mi moemo uticati jedino umsko-uzgojnim mjerama. Njima prvenstveno mijenjamo sastojinske faktore. 4) Rast i prirast su direktno povezani. Rast raunski predstavlja kumulirani prirast, a prirast je jedan segment rasta. U cjelini gledano, rast i prirast se ne mogu razdvojiti. Nekad kaemo rast i prirast, a nekada samo rast, odnosno prirast. Ipak, treba imati u vidu da se rast vee za stvarne fizioloke procese, a da je prirast rezultat rasta, odnosno raunsko posmatranje rasta u njegovim segmentima. Razvoj se razlikuje od rasta po tome to se odnosi na razvojnu, a ne na apsolutnu starost. Prinos u umarstvu ima identino znaenje kao prinos u poljoprivredi. 5) U umarstvu odre ivanje prinosa nije tako jednostavno kao u poljoprivredi. U jednodobnim sastojinama treba da proe itav produkcioni period, koji esto traje preko 100 godina, da bi znali ostvareni prinos. U ovom sluaju ukupna proizvodnja svedena na godinu i hektar predstavlja prinos. U raznodobnim sastojinama prinos izjednaavamo po koliini sa godinjim prirastom. Izmeu njih postoji razlika u izgledu (Slika 2) i debljinskoj strukturi (Grafikon 1). 6) Prirast drvne mase bi trebalo vezati za stvarno stvorenu organsku masu u procesu rasta. To kod stabla nije problem. Meutim, kada je rije o sastojini, prirast obino sadri i raunski dio, koji je posljedica promjene broja stabala. Iako se u stvari radi o proizvodnosti, iz praktinih razloga, to najee nazivamo prirast sastojine. 7) Bonitet stanita predstavlja kvalitet stanita. Iskazuje se kao rang, najee u vrijednosti od jedan do pet. Bolje stanite je ono na kome se moe ostvariti vei prinos neke vrste drvea. Ipak, zbog tekoa prilikom njegovog odreivanja, ostvareni prinos se ne uzima za odreivanje boniteta stanita. Umjesto njega koristi se postignuta visina sastojine. U jednodobnim sastojinama za bonitiranje stanita koristi se srednja visina sastojine u zavisnosti od starosti (Grafikon 2) ili ee srednja visina sastojine odreene starosti, koja se uporeuje sa srednjom visinom (grani50

Uvodni dio

8)

9)

10)

11)

cama boniteta) u prinosnim tablicama (Tabela 1). Danas se u svijetu za bonitiranje stanita najvie koristi gornja visina sastojine u tano odreenoj starosti, odnosno tzv. stanini indeks. U raznodobnim sastojinama, za bonitiranje stanita, uporeuju se postignute visine stabala razliitog prenika (visinska kriva) sa dispozicijom bonitetnih razreda odgovarajue vrste drvea (Grafikon 3). Generalno, moe se rei da se za bonitiranje stanita koriste visine dominantnih stabla (Slika 3). Prirast u umi pratimo preko veliine taksacionih elemenata stabla i sastojine. Svaki od glavnih dijelova stabla (korijen, deblo i kronja) ima svoje elemente koji se mjere. U sastojinama najvaniji taksacioni elementi su srednja visina, srednji prenik, broj stabala, temeljnica, prirast temeljnice, zapremina i prirast zapremine sastojine. Jednodobne sastojine (Slika 6) i raznodobne (preborne) sastojine (Slika 7) predstavljaju dva osnovna strukturna oblika sastojine. U njima se zakonitosti prirasta odreuju na bazi razliitih faktora. U jednodobnim sastojinama to su starost i prorede, a u raznodobnim stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese. Zajedniki faktori za oba sastojinska oblika su vrsta drvea i bonitet stanita. S obzirom na vrijeme za koje se prirast utvruje razlikujemo tri tekua (godinji, periodini i dobni) i dva prosjena (periodini i dobni) prirasta (ema 3). Teku i prirasti predstavljaju ukupno poveanje nekog taksacionog elementa za odreeno vrijeme, a prosje ni priras ti su srednje (prosjene) godinje vrijednosti prirasta u odreenom vremenu. Sa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosjenog prirasta (Grafikon 7) moe se odrediti svih pet vrsta prirasta. U praksi postoji problem mjerenja godinjeg prirasta. Obino se umjesto njega koristi prosjeni periodini prirast (Grafikon 9). Tri osnovne vrste prirasta karakteriu tipini oblici krivih. Godinji prirast je zvonolikog oblika kao kriva prirasta, ukupni prirast je esoidnog oblika kao kriva rasta, a prosje ni prirast ima oblik parabole. Kriva prirasta ima kulminacionu i dvije prevojne take. Kriva rasta ima samo jednu prevojnu taku, koja se javlja u godini kulminacije godinjeg prirasta. Kriva (godinjeg) prirasta i kriva prosjenog prirasta sijeku se u momentu kulminacije prosjenog prirasta (Grafikon 10).

51

2. FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTA

UVOD ................................................................................................. 55 ASIMILACIJA U TOKU DANA ...................................................... 58 Svjetlost ....................................................................................... 59 Toplota ......................................................................................... 61 Ugljen-dioksid ............................................................................ 62 Vlanost....................................................................................... 62 Mineralne materije .................................................................... 63 ASIMILACIJA U TOKU GODINE ................................................. 64 ASIMILACIJA U TOKU IVOTA ................................................... 66 Proizvodnja stabla .................................................................... 66 Proizvodnja sastojine ............................................................... 68 REZIME .............................................................................................. 69

FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTA

UVOD
Drvna masa u umi nastaje odgovarajuim fiziolokim, odnosno biolokim procesima. Njihovo poznavanje omoguava razumijevanje procesa rasta umskog drvea, ali i otvara mogunost da na njih utiemo. Pri tome, ne smijemo zaboraviti izvanredan znaaj ovih procesa za odravanje ivota na Zemlji. Koji su to fizioloki procesi, kako se odvijaju i od kojih faktora zavise? Biljna produkcija, odnosno nastanak drvne mase u umi zasniva se na procesu foto sinteze. To je osnovni proces kojim se obrazuju (nastaju) organske materije. Pojavu stvaranja organske materije esto, umjesto fotosinteza, nazivamo asimilac ija, a stvorenu organsku materiju asimilat i. Dijelovi biljke u kojima se odvija proces asimilacije nazivaju se asimilac ioni or gani (asimilacioni aparat). Drvna masa stabala izgraena je od organske materije. U njoj razlikujemo ivi i mrtvi dio. ivi dio organske materije ine korijen, deblo, grane, granice, kora (ivi dio), lie, pupovi i plodovi. Mrtvu organsku materiju predstavljaju suva stabla (dubea i leea) ili neki od dijelova stabla, kao to su suve grane i opalo lie. Sva ova organska materija stabla nastala je asimilacijom. Meutim, treba znati da je asimilacijom stvoreno mnogo vie organske materije od onoga to mi vidimo. U isto vrijeme dok se stvara organska materija odvija se jedan drugi fizioloki proces, koji se naziva disimilac ija (disanje, respiracija). Njime se razlae organska materija i oslobaa energija. Bez ove energije ne bi bilo mogue stvarati organsku materiju (pomou ove energije nastaje lie), niti bi bilo mogue odravati biljku u ivotu (ova energija omoguava kretanje materija kroz biljku). Asimilacija i disimilacija su, dakle, dva vezana fizioloka procesa, na kojima se bazira rast umskog drvea.
55

Zadrimo se jo na fotosintezi i disanju, odnosno uopte na fiziolokim procesima (Slika 8). Fotosintez a je proces u kome biljke od vode, koju uzimaju (usvajaju, apsorbuju) iz zemlje, i ugljen-dioksida, kojeg uzimaju iz vazduha, uz pomo suneve energije stvaraju organske materije (ugljene hidrate - eer, skrob), pri emu se oslobaa kiseonik (O2). Fotosinteza se odvija samo po danu, u zelenim dijelovima biljke (listovima). Bez svjetlosne energije nije mogua. Mjeri se koliinom usvojenog CO2 u jedinici vremena po jedinici teine (ili povrine) lia.

O2
O2

CO 2

CO 2

DAN

H2O

NO

Slika 8. Fotosinteza i disanje

D is anje je suprotan proces u kome se ugljeni hidrati spajaju s kiseonikom i razlau na vodu i ugljen-dioksid. Pri tome se oslobaa energija neophodna za ivot biljke. Biljka die neprekidno, danju i nou. Disanje se mjeri koliinom izdvojenog (osloboenog) CO2 u jedinici vremena po jedinici teine (ili povrine) lia.

56

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

Tr anspir ac ija je proces odavanja (otputanja) vode iz biljke. Uglavnom se obavlja preko stoma koje se nalaze na listu. U jutarnjim satima pod pritiskom vode stome se otvaraju i voda izlazi iz lista, a istovremeno kroz njih ulazi CO2, koji je neophodan za fotosintezu. Za vrijeme vedrog dana i depresije vazdune vlage, tj. onda kad transpiracija nadmauje dotok vode iz korijena stome se zatvaraju. Kad je oblano i kiovito vrijeme stome ostaju otvorene cijeli dan. Zajedno s vodom, koja dolazi iz korijena i prolazi kroz biljku, ulaze mineralne materije neophodne za njen ivot i rast. Kad se stome zatvaraju smanjuje se dotok vode i mineralnih materija. Dakle, bez transpiracije (potronje, odavanja vode) nema ni procesa asimilacije. U navedenim procesima asimilati se stvaraju i razgrauju. Ukupna koliina stvorenih asimilata naziva se br uto asimilac ija (ukupna, realna). Dio asimilata koji se ugradi u biljku (najvie u drvo) naziva se neto asimilac ija. To je vidljivi dio stvorenih asimilata pa se jo naziva aparentna asimilacija (lat. appareus = vidljiv, oigledan). U stvari to je prirast. Ostali dio asimilata se razgradi disimilac ijom (disanjem, respiracijom). Do bruto asimilacije dolazi se zbrajanjem neto asimilacije i disimilacije. Pri razmatranju kvantitativnih odnosa ovih procesa cijelih stabala i sastojine koristiemo privredne termine: bruto proizvod, neto proizvod i rashod (ema 4). Tada se u obzir uzimaju i drugi dijelovi stabla, a ne samo lie.

ema 4. Raspodjela asimilata

57

Asimilacija se posmatra u razliitom vremenskom periodu: u toku dana (tada su na x-osi sati), u toku godine, odnosno vegetacionog perioda (tada su na x-osi dani) i u toku ivota biljke (tada su na x-osi godine). U oblasti prirasta uma teite zanimanja je na rastu stabala u toku ivota. Taj rast je rezultat asimilacionih procesa koji se po odreenoj dinamici odvijaju u toku dana, odnosno u toku vegetacionog perioda. Poznavanje te dinamike, kao i brojnih faktora od kojih ona zavisi, svakako e nam pomoi u razumijevanju procesa rasta stabala. Tako emo moi objasniti zato, na primjer, loe vremenske prilike u toku jedne godine, kao to je izrazita sua, ostavljaju veliki trag na prirastu, ne samo u toj ve i u narednih nekoliko godina. Nas, u krajnjoj liniji, zanima prirast drvne mase, odnosno neto (aparentna, vidljiva) asimilacija, pa emo o njoj govoriti detaljnije. Pri tome neemo moi zaobii procese disimilacije i transpiracije.

ASIMILACIJA U TOKU DANA

Asimilacija u toku dana zavisi, prije svega, od vremenskih prilika tog dana. Na osnovu dosadanjih saznanja moe se rei da asimilacija ima tri karakteristina oblika (Grafikon 11). Prikazani odnosi uglavnom vrijede za nae vanije vrste drvea.
ASIMILACIJA SUNANO POVREMENO OBLANO OBLANO

ZORA

DAN

SUMRAK

Grafikon 11. Asimilacija u toku dana

Kad je dan sun an asimilacija prati intenzitet svjetla u jutarnjim i popodnevnim satima. Na grafikonu se javljaju dva vrha; prvi oko 9 sati, a drugi oko 15 sati. Izmeu njih se javlja depresija asimilacije u vidu sedla, kada je intenzitet
58

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

asimilacije manji to je svjetlost jaa. Ovu pojavu najvjerovatnije izaziva nedovoljna snabdjevenost vodom u najtoplijem dijelu dana. Tada biljke zatvaraju stome da bi se zatitile od prevelikog gubitka vode. Zatvaranjem stoma smanjuje se usvajanje ugljen-dioksida iz vazduha i dotok vode s hranljivim materijama iz zemlje. Situacija je sasvim drugaija za vrijeme obla no g dana. Tada nema pretjeranog isuivanja vazduha i zemljita tako da se biljka snabdijeva dovoljnom koliinom vode u toku cijelog dana. Asimilacija prati svjetlost i najvea je oko podne, onda kada ima najvie svjetlosti. U toku cijelog dana ona je manja nego kad je vrijeme sunano. U danu koji ima promjenljivo vrijeme, kada se smjenjuju sunani i oblani periodi, mijenja se i koliina apsorbovanog ugljen-dioksida. Kada ima svjetlosti asimilacija je velika, dok pojava oblaka izaziva njeno naglo umanjenje. Za vrijeme toplog i sunanog dana, u periodu kada je asimilacija u depresiji, disimilacija moe da je nadmai. Naime, u toku dana disimilacija prati temperaturu i najvea je u najtoplijem dijelu dana. Ako se stave u odnos bruto asimilacija i disimilacija dobije se ko ef ic ijent ekonomi no st i disimilac ije (disanja). Polster je napravio poreenje vrsta drvea i zakljuio da vrste sjenke imaju vei koeficijent ekonominosti od vrsta svjetlosti. Tako se bukva pokazala najekonominijom vrstom sa iznosom koeficijenta 4,74. Hrast je imao koeficijent 2,53. Meu etinarima smra je bila ekonominija (2,89) od bijelog bora (2,17). Liari su u odnosu na etinare imali veu i neto asimilaciju i disimilaciju, odnosno bruto asimilaciju (Polster, 1950; prema Mati, 1980). Veliko variranje asimilacije u toku dana izaziva vie faktora, koji djeluju zdrueno. Meu njima najvaniji su svjetlost, toplota, udio CO2 u vazduhu, vlanost i sadraj minerala u zemlji.

Svjetlost
Asimilacija bez suneve svjetlosti nije mogua i zato se odvija samo po danu. Sa svitanjem se pojavljuje suneva svjetlost i biljka postepeno poinje da usvaja CO2. Meutim, u poetku je izdvajanje CO2 vee od usvajanja. Neto asimilacija poinje tek onda kad intenzitet svjetlosti pree odreenu granicu. Ta
59

granica naziva se komp enz ac iona t a ka. Od tada je razlika izmeu koliine usvojenog i izdvojenog CO2 pozitivna i sve vea (Grafikon 12). Na svjetlost razliito reaguje lie svjetlosti i lie sjenke. U tami i pri vrlo slabom svjetlu lie svjetlosti mnogo jae die i isputa vie CO2 nego lie sjenke. Njemu treba jaa svjetlost za postizanje kompenzacione take (K 2) nego liu sjenke (K1). Kasnije, lie svjetlosti jae reaguje na svjetlost i apsorbuje (2-3 puta) vee koliine CO2 od lia sjenke. Kako navodi Bojsen-Jensen kompenzaciona taka bukovog lia sjenke javlja se pri intenzitetu svjetlosti od oko 150 luksa, a lia svjetlosti 500 luksa. Maksimalna asimilacija bukovog lia svjetlosti javlja se pri intenzitetu svjetlosti koja iznosi 20 25% svjetlosti na otvorenom polju za sunanog dana (BoysenJensen, 1952; prema Mati, 1980)). I druga istraivanja su pokazala da je za asimilaciju naih vrsta drvea potrebna znatno manja jaina svjetlosti od maksimalne, koja iznosi obino 40-50 hiljada luksa. Smatra se da je dovoljno desetak hiljada luksa da se ostvari 3/4 maksimalne asimilacije. Odnos lia svjetlosti i lia sjenke prema svjetlosti nazvan je z akonom relat iv itet a asimilac ije. Krive asimilacije su strmije pri manjoj, odnosno nedovoljnoj svjetlosti, pri emu lie sjenke mnogo bolje koristi svjetlost malog intenziteta (Graf. 12).
ASIMILACIJA LIE SVJETLOSTI LIE SJENKE

K1
0
INTENZITET SVJETLOSTI

K2

Grafikon 12. Uticaj svjetlosti na asimilaciju

60

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

Pojedinani listovi, o emu je prethodno bilo govora, iskoriavaju samo dio dnevne svjetlosti. Meutim, na osnovu toga se ne smije zakljuiti da je za biljnu zajednicu, odnosno umsku sastojinu dovoljna mala koliina svjetlosti. Zahvaljujui gotovo savrenoj izgraenosti asimilacionog aparata stabala, svjetlost se u sastojini gotovo u potpunosti koristi. To znai da u prirodi ovaj faktor nije u viku. Za kronje bukovih sastojina, vrste koja najbolje iskoriava svjetlost, BojsenJensen je utvrdio apsorbciju od oko 99% intenziteta dnevne otvorene svjetlosti. Prepoznavanje reakcija umskih zajednica na reim osvjetljavanja izuzetno je vano i zbog toga to ovjek moe da neposredno i brzo djeluje samo na ovaj ekoloki faktor (Bucalo, 2002. str. 50).

Toplota
Toplota, kao i svjetlost, predstavlja ograniavajui faktor za odvijanje asimilacije. Pri suvie niskim, ali i previsokim temperaturama asimilacija postaje negativna. Biljke tada diu i isputaju vie ugljen-dioksida nego to ga usvajaju. Izmeu ekstremnih temperatura postoji optimalna temperatura, pri kojoj se javlja maksimalna asimilacija (Grafikon 13).
ASIMILACIJA JAKA SVJETLOST SLABA SVJETLOST

TEMPERATURA

Grafikon 13. Uticaj toplote na asimilaciju

Pri slabijoj svjetlosti ukupna koliina apsorbovanog CO2 je manja, i kulminacija se javlja ranije. Pri visokim temperaturama nakon kulminacije dolazi do smanjivanja asimilacije. Razlog je poveana disimilacija.
61

Mierlih je iznio rezultate vie autora koji pokazuju zavisnost asimilacije od toplote. Tako se maksimalna asimilacija smre pri svjetlosti 3.000 luksa javlja na temperaturi 100C, a pri svjetlosti 30.000 luksa na temperaturi 200C. Za etinare je utvreno da asimiliraju i pri temperaturama ispod 00C, jer su im etine, ako ima sunca, toplije od vazduha (Mitscherlich, 1975). U hladnim sjevernim predjelima ume opstaju upravo zahvaljujui pozitivnoj asimilaciji koja nastaje u kombinaciji malog intenziteta svjetlosti i niskih temperatura.

Ugljen-dioksid
U vazduhu u prosjeku ima svega 0,03% CO2. Pored vulkanskog i industrijskog porijekla ugljen-dioksid nastaje sagorijevanjem organske materije i disanjem biljaka i ivotinja. U zonu uma CO2 dolazi uglavnom vertikalnim vazdunim strujanjem iz viih slojeva. Manje koliine nastaju u samoj umi. Ugljen-dioksid je neophodan za asimilaciju. Ako ga ne bi bilo u vazduhu izostala bi i asimilacija. Zbog toga je malo uee CO2 u vazduhu nazvano traginim. Istraivanja su pokazala da poveanje udjela CO2 u vazduhu utie na poveanu asimilaciju, ali da previsoka koncentracija postaje otrovna. Gledano na irem slobodnom prostoru, kakav je umski prostor, ovom faktoru ne moe se dati vei praktini znaaj.

Vlanost
U procesu asimilacije vanu ulogu ima vlanost vazduha i koliina vode u zemljitu. Ove dvije vlanosti najee su povezane, odnosno prate se. U izvjesnoj mjeri one mogu i da se kompenzuju. Negativan uticaj nedostatka vlage u zemljitu moe se donekle ublaiti poveanom relativnom vazdunom vlagom i obrnuto. Kada su stome lia otvorene proces asimilacije, odnosno usvajanja CO2 odvija se uobiajeno, kao i proces transpiracije. Iz zemlje tada dotie dovoljna koliina vode, a s njom i rastvoreni minerali. Meutim, ako je relat iv na va zdu na v l aga veoma mala moe doi do prekomjerne potronje vode transpiracijom, na to biljke reaguju djeliminim zatvaranjem stoma. To izaziva smanjivanje asimilacije. Isto se deava i kod ne do st at ka vo de u zemlji tu. Tada korjenov
62

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

sistem ne crpi dovoljno vode, zbog ega se smanjuje pritisak vode u stomama na to biljka reaguje njihovim zatvaranjem. U pogledu dnevne koliine transpirisane vode meu liarima na prvom mjestu je breza, a meu etinarima ari. Meutim, ako se posmatra ekonomi nost p ot r o nje vo de po jednom gramu proizvedene suve materije odnos izmeu vrsta drvea se mijenja. Meu ekonomine potroae vode spadaju vrste sjenke (bukva i duglazija), dok su vrste svjetlosti (hrast, breza, bor) neekonomine. Bukva se izdvaja po osjetljivosti na deficit vode, na koji reaguje brzim zatvaranjem stoma (Polster, 1950; prema Mati, 1980).

Mineralne materije
Plodnost zemljita, u vezi s procesom asimilacije, ogleda se prvenstveno u sadraju mineralnih (hranljivih) materija. Glavni mineralni elementi potrebni za rast biljaka su a zot, kalijum, kalc ijum i fo sfor. Vani su takoe sumpor i gvoe. Biljke, odnosno stabla preko najsitnijih ilica korijena uzimaju rastvorene mineralne materije zajedno s vodom. Mineralne materije dalje kroz sprovodne sudove ivog dijela drveta (u deblu) dolaze do lia. Tu se one ugrauju u asimilate stvorene fotosintezom, a zatim se kroz unutranji ivi dio kore vraaju u sve dijelove stabla. Tako se biljka hrani i raste. Lie i sitne grane padaju sa biljke na zemlju i tako se dio mineralnih materija u vidu mrtve organske materije vraa u zemljite. Kroz proces humi f ikac ije (raspadanja organske materije na sitnije dijelove) i miner aliz ac ije (pretvaranja organske materije u neorgansku) zatvara se kruni tok mineralnih materija. Ponovnim rastvaranjem u vodi ove mineralne materije dospijevaju u biljku i ciklus se nastavlja (Slika 9). U umi nakon sjee ostaje vei dio mineralnih materija, jer se one nalaze uglavnom u onim dijelovima stabla koji se ne iznosi iz ume (lie, grane i granice).

Slika 9. Kruenje mineralnih materija 63

Za rast biljaka neophodno je prisustvo razliitih mineralnih elemenata. Meutim, za normalan rast neohodno je njihovo prisustvo u dovoljnim koliinama. Ako samo neki od elemenata nedostaje rast biljke se usporava. Ta pojava poznata je kao Libigov zakon minimuma. Ostali elementi, ukoliko su prisutni u optimalnim koliinama, mogu samo donekle da ublae taj minimum.

ASIMILACIJA U TOKU GODINE

Ako se asimilacija prikae po danima u vegetacionom periodu dobie se nazubljena linija. Razlog je variranje asimilacije iz dana u dan, koje izazivaju isti faktori koji utiu i na asimilaciju u toku jednog dana. Promjene vremenskih prilika u toku dana (oblanost, toplota) izazivaju variranje asimilacije u toku dana, dok promjene u vegetacionom periodu izazivaju klimatski faktori koji su karakteristini za pojedina godinja doba. U toku godine, u naim geografskim uslovima, za biljke postoje dva razliita perioda. Zimski period u kome biljke diu, a ne rastu, naziva se p er io d mir ovanja. Ostali dio godine, od proljea do jeseni, u kome biljke rastu naziva se ve get ac ioni p er io d. U proljee, najee u aprilu, umske vrste drvea poinju da listaju ime praktino zapoinje proces asimilacije. U poetku asimilacija se intenzivno poveava. Kasnije, nakon kulminacije dolazi do postepenog smanjivanja asimilacije, sve do kraja vegetacionog perioda (kraj oktobra). Smanjivanje izaziva prorjeivanje lia, njegovo obolijevanje i na kraju opadanje. Dakle, kriva asimilacije u toku godine ima zvonolik oblik (Grafikon 14).
ASIMILACIJA

APRIL

VEGETACIONI PERIOD

OKTOBAR

Grafikon 14. Asimilacija u vegetacionom periodu 64

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

Kod liara asimilacioni aparat traje jednu godinu. To znai da listovi imaju vijek trajanja godinu dana i da u jednoj godini listovi moraju proi kroz sve prirodne faza razvoja, od mladog do starog lista. Pretpostavlja se da pad asimilacije u drugom dijelu vegetacionog perioda, pored ostalog, izaziva i starenje lia. Kod etinara situacija je neto drugaija. Kod njih se na istoj grani nalaze etine razliite starosti, od jedne, dvije ili vie godina (kod jele i smre etine ive 5 10 godina). Istraivanja su pokazala da najbolje asimilaraju jednogodinje etine, zatim dvogodinje pa trogodinje (Mischerlich, 1975). Zadravanje asimilacionih organa preko zime etinarima daje prednost u odnosu na liare. Oni mogu u proljee ne samo ranije zapoeti s asimilacijom, nego i kasnije u toku jeseni i zime iskoristiti povoljne prilike za asimilaciju. Lie (i etine) koje je vie izloeno suncu naziva se li e sv jet lo st i, a ono do kojeg manje dopire svjetlost naziva se li e sjenke. Lie svjetlosti u cjelini gledano znatno vie asimilira nego lie sjenke. Najmlae etine nalaze se preteno u gornjem, bolje osvjetljenom, dijelu kronje. Upravo u njemu se obavlja najvei dio asimilacije. Ve smo rekli da stabla diu tokom cijele godine. Disanje (disimilacija) u periodu zimskog mirovanja je ujednaeno i malog intenziteta. Pred listanje, kada od pupova, koji su stvoreni prethodne godine, nastaju novi listovi troi se jako velika energija. Tada je disanje lia najvee. Nakon toga slijedi period smanjivanja disanja na intenzitet koji se u toku ljeta i jeseni odrava priblino na istom nivou. Stvoreni asimilati ne rasporeuju se jednako na visinski i debljinski rast, to zavisi od vie faktora. Ako se stabla nalaze u gustoj umi ona vie rastu u visinu nego u debljinu. S poveanjem prostora sve vie asimilata odvajaju za rast u debljinu. Stabla velike starosti i dominantnog poloaja praktino vie ne rastu u visinu i sve stvorene asimilate uglavnom koriste za debljinski rast. Rast u visinu obino se zavri prije debljinskog rasta, jer novi izbojci moraju da odrvene prije prvih mrazeva.

65

ASIMILACIJA U TOKU IVOTA

Asimilacione procese u toku ivota biljke neemo posmatrati preko koliine usvojenog i izdvojenog CO2, ve preko teine suve organske mase (suve biomase). Koristiemo privredne termine koje su uveli danski naunici: Godinji br uto - proiz vo d, koji je identian bruto asimilaciji, Godinji neto - pr oiz vo d, koji je u stvari godinji prirast drvne mase (iznad i ispod zemlje), Rasho di u toku godine, koji pored disimilacije pojedinih organa biljke (lia, debla, grana i korijena) obuhvataju i odbacivanje njenih dijelova (lia, grana, ila).

Posebno emo razmatrati proizvodnju stabla i proizvodnju sastojine. Pri tome emo koristiti Matieve podatke i analize koje je uradio na bazi istraivanja Melera, Milera i Nilsena, a koje su ovi autori proveli u jednodobnim sastojinama bukve razliite starosti (Mati, 1980). To e biti dovoljno za sticanje orjentacionog uvida u rasporeivanje, odnosno troenje stvorene organske materije.

Proizvodnja stabla
Godinji bilans proizvodnje bukovog stabla u zavisnosti od starosti (izraene pomou prenika stabla), dat je u Tabeli 2. Radi se o stablu raslom u jednodobnoj sastojini boljih staninih uslova. Bilans je iskazan teinom suve organske mase. Stablo bukve prenika 36 cm u toku godine proizvelo je 82,4 kg suve organske mase. To je 3,4 puta vie nego to je proizvelo stablo prenika 18 cm, odnosno 13 puta vie od proizvodnje stabla prenika 8 cm. Od te proizvedene organske mase stablo je potroilo u vidu rashoda 53,9 kg ili 65%. Svega 28,5 kg ili 35% je ugraeno u stablo, u vidu drvne mase iznad i ispod zemlje. Glavni rashodi, odnosno gubici organske materije nastaju disimilacijom lia, odnosno debla i grana. Na osnovu istih podataka Mati je procijenio te vrijednosti za bukovo stablo prenika 20, 30 i 40 cm (Mati, 1980). Od ukupno stvorene organske materije na prirast stabla iskoristi se oko 1/3 ili neto manje. Disimilacijom lia gubi se oko 20% organske materije. Isto toliko se gubi na disimilaciju debla i grana (Tabela 3). Svi ostali rashodi zajedno iznose oko 30%.
66

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

Tabela 2. Godinji bilans proizvodnje stabla bukve (Izvor: Mati, 1980) Proizvod ili rashod (kg) Bruto-proizvod Disimilacija lia Disimilacija debla i grana Disimilacija korijena Odbaeno lie Odbaene grane Odbaene ile Rashodi Prirast stabla Prirast korijena Neto-proizvod d = 8 cm 6,2 1,2 1,2 0,2 0,7 0,3 0,1 3,7 2,1 0,4 2,5 d = 18 cm 24,5 4,8 4,7 0,9 2,9 1,0 0,2 14,5 8,3 1,7 10,0 d = 36 cm 82,4 17,7 17,7 3,5 10,4 3,8 0,8 53,9 23,9 4,6 28,5

Tabela 3. Struktura godinjeg bruto-proizvoda stabla bukve (Izvor: Mati, 1980) Proizvod ili rashod (%) Prirast (iznad zemlje) Rashod usljed disimilacija lia Rashod usljed disimilacije debla i grana Ostali rashodi d = 20 cm 33 18 18 31 d = 30 cm 30 20 21 29 d = 40 cm 27 23 21 29

Bolji efekat proizvodnje drvne mase stabla moe se postii veom bruto proizvodnjom ili smanjenjem rashoda. Jedan od naina za to je promjena poloaja stabla u odnosu na susjedna stabla. Prethodno razmatrano stablo bukve imalo je srednje povoljne uslove u sastojini. Ako bi se njegov poloaj pogorao dolo bi do smanjenja i bruto proizvoda i rashoda. Relativno vie bi se smanjio bruto proizvod. Pogoranjem poloaja (uslova) za prirast stabla ostaje sve manje asimilata. Ono i u loim uslovima mora da obavlja ivotne funkcije, a to znai da troi asimilate i da pravi rashode. Onog momenta kada se bruto proizvod toliko smanji da to nije dovoljno za obavljanje ivotnih funkcija dolazi do umiranja stabla. Pred smrt takvog stabla prirast je jako mali, a njegovo uee u bruto proizvodu daleko ispod 30%. Ove injenice se koriste kao osnova bioindikac ije vitalnosti stabala i umskih sastojina.

67

Proizvodnja sastojine
Bilans proizvodnje jednodobnih bukovih sastojina, koji su utvrdili navedeni danski naunici, iskoristio je Mati u svojim analizama organske produkcije sastojine (Mati, 1980). Na bazi tih podataka prikazan je godinji bilans proizvodnje sastojine bukve II boniteta, iskazan suvom drvnom masom u tonama po hektaru (Grafikon 15).

24

20 DISIMILACIJA LI A SUVA DRVNA MASA (tona po hektaru) 16 DISIMILACIJA DEBLA, GRANA I KORIJENA 12 ODBAENO LI E 8 ODBAENE GRANE I ILE

PRIRAST DRVNE MASE

20

40

60

80

100

STAROST (godina)

Grafikon 15. Godinji bilans proizvodnje sastojine bukve (Izvor: Mati, 1980)

Godinja bruto proizvodnja sastojine bukve u zavisnosti od starosti predstavljena je gornjom linijom. Ona je rezultat bruto asimilacije lia sastojine u toku godine. Bruto proizvodnja sa starou se poveava, kulminira u dobi izmeu 40 i 50 godina, a nakon toga blago se smanjuje. Slian tok ima i prirast drvne mase (neto proizvodnja), koji je predstavljen donjom linijom. On kulminira ranije, u starosti izmeu 30 i 40 godina. Njegovo smanjenje posljedica je smanjenja bruto proizvodnje i poveanja rashoda. Razlikom ordinata bruto proizvodnje i prirasta predstavljeni su ukupni rashodi, a unutar njih irinom odgovarajueg pojasa pojedinani rashodi.

68

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

U bruto proizvodnji prirast drvne mase uestvuje samo sa jednom treinom. Ovaj prirast, kao i mogunosti njegovog poveanja centralni su predmet naeg interesovanja. Osim poveanjem bruto proizvodnje, poveanje prirasta moe se postii smanjenjem rashoda. Mogunosti smanjenja rashoda su vee u situacijama kada su rashodi preveliki. O tome kakvi se rezultati u tom pogledu mogu postii provoenjem proreda govoriemo kasnije.

69

REZIME
1) Osnovni fizioloki procesi na kojima je zasnovan rast biljaka su asimilacija (fotosinteza), disimilacija (disanje, respiracija) i transpiracija. Ovi procesi su povezani. Fotosintezom se od vode, mineralnih materija i ugljen-dioksida, uz pomo suneve energije, stvaraju organske materije. Biljka disanjem razlae dio stvorenih organskih materija i tako stvara energiju potrebnu za rast i ivotne funkcije. Transpiracijom se isputa voda iz biljke i tako (preko otvorenih stoma) omoguava usvajanje ugljen-dioksida iz vazduha, ali i dotok vode (sa rastvorenim mineralnim materijama) iz zemlje. 2) Ukupna koliina stvorene organske materije (asimilata) naziva se bruto asimilacija. Dio ove organske materije se ugrauje u biljku (stablo) i naziva se neto (aparentna) asimilacija. Neugraeni dio organske materije troi se u procesu disanja. Neto asimilacija se iskazuje koliinom apsorbovanog CO2, a disanje koliinom osloboenog CO2 (ema 4). 3) Asimilacija se moe posmatrati u toku jednog dana ili godine, ali i u toku ivota biljke. Na asimilaciju u toku dana djeluju svjetlost, toplota, udio CO2 u vazduhu, vlaga i sadraj minerala u zemlji. Asilimilacija u vegetacionom periodu zavisi od toga kakve su bile vremenske prilike u godini. U toku ivota asimilacija je razliita iz godine u godinu i vezana je za ivotnu (starosnu) dinamiku razvoja biljke. Teite naeg zanimanja je upravo na rastu stabala u toku ivota. 4) Asimilacija u toku dana zavisi od toga kakvo je vrijeme tog dana. Ako je sunano najee tok asimilacije prati intenzitet svjetlosti samo u jutarnjim i popodnevnim satima. Suprotno je u sredinjem dijelu dana, kada se javlja depresija (smanjenje) asimilacije. Kad je oblaan dan tok asimilacije prati dnevnu svjetlost, to znai da je asimilacija najvea u podnevnim satima. Ako je vrijeme promjenljivo varira i koliina usvojenog CO2 (Grafikon 11). 5) Svjetlost je neophodna za asimilaciju. Koliina svjetlosti pri kojoj se u jutarnjim satima javlja pozitivna razlika izmeu usvojenog i izdvojenog CO2 naziva se kompenzaciona taka. to je jaa svjetlost asimilacija e biti intenzivnija. Lie svjetlosti bolje koristi jaku dnevnu svjetlost i apsorbuje vie CO2 od lia sjenke (Grafikon 12). Pojedinani listovi koriste samo manji dio dnevne svjetlosti, dok je kronje sastojine iskoriste gotovo u cijelosti. 6) S poveanjem temperature asimilacija se poveava, pri odreenoj temperaturi kulminira, a zatim se smanjuje. Ako je svjetlost slabija kulminacija se javlja pri niim temperaturama. Previsoke temperature ne pogoduju asimilaciji (Grafikon 13). 7) Poveanje koncentracije CO2 u vazduhu pozitivno utie na asimilaciju, ali prekomjerne koliine postaju tetne. Vazdunim strujanjima iz atmosfere obnavlja se potroeni CO2. 8) Biljkama je potrebno prisustvo vode ne samo u zemljitu ve i u vazduhu. Voda u zemljitu rastvara mineralne materije i donosi ih do lia. Dio prispjele vode u lie koristi se direktno za fotosintezu, a jedan dio transpiracijom isparava iz lista. Nedostatak vlage u vazduhu izaziva preveliku transpiraciju, zatvaranje stoma i smanjenje apsorpcije CO2. 70

Fizioloko-ekoloke osnove rasta

9) Glavni mineralni elementi potrebni za rast biljaka su azot, kalijum, kalcijum i fosfor. Oni se nalaze u zemljitu, odakle ih biljka uzima putem korijena i sprovodi kroz drvo do lia. Tamo se vri njihova ugradnja u organska jedinjenja, koja se potom kroz koru vraaju u sve dijelove biljke. Mineralni elementi se kasnije putem opalog lia i sitnih suvih grana vraaju u zemlju. Tako se zatvara ciklus kruenja mineralnih materija (Slika 9). 10) Asimilacija u vegetacionom periodu ima zvonolik oblik. U danima nakon listanja dolazi do naglog poveanja apsorpcije CO2, zatim blaeg poveanja do kulminacije i na kraju postepenog smanjivanja u drugoj polovini vegetacionog perioda (Grafikon 14). Disanje je najvee pred poetak i u vrijeme listanja. 11) Kada se radi o organskoj produkciji stabla, odnosno sastojine, uzimaju se u obzir svi dijelovi stabla, a ne samo lie. Za to su najprikladniji privredni termini: Godinji bruto-proizvod, koji je identian bruto asimilaciji, Godinji neto-proizvod, koji je u stvari godinji prirast drvne mase, Rashodi, koji pored disimilacije pojedinih organa biljke (lia, debla, grana i korijena) obuhvataju i odbacivanje njenih dijelova (lia, grana, ila). 12. U godinjem bilansu proizvodnje stabla bukve razliite starosti utvreno je da na prirast drvne mase otpada svega oko jedne treine, dok ostalo ine rashodi. Najvie organske materije troi se za disimilaciju lia (20%) i disimilaciju debla i grana (20%) (Tabela 3). 13. U bruto proizvodnji istraivanih jednodobnih sastojina bukve prirast drvne mase uestvuje svega sa jednom treinom. U zavisnosti od starosti ovaj prirast ima zvonolik oblik, sa kulminacijom oko 35. godine. On se nakon toga smanjuje, a razlozi su smanjivanje bruto proizvodnje i poveavanje rashoda. Odnosi proizvodnje i rashoda u godinjem bilansu proizvodnje sastojine slini su kao za stablo bukve (Grafikon 15).

71

3. Metode istraivanja
UVOD ................................................................................................. 75 JEDNODOBNE SASTOJINE ........................................................ 76 Njemake metode ..................................................................... 76
oberov metod ........................................................................ 77 Asmanov metod ....................................................................... 79

Engleske metode ...................................................................... 80 IUFRO klasifikacija ................................................................... 83 Regionalne metode .................................................................. 85

Bosna i Hercegovina................................................................ 85 Srbija........................................................................................ 86 Hrvatska................................................................................... 87

RAZNODOBNE SASTOJINE ....................................................... 87 Metod stalnih oglednih povrina ............................................ 88 Metod privremenih oglednih povrina .................................. 89 REZIME .............................................................................................. 90

METODE ISTRAIVANJA

UVOD
Prije razmatranja zakonitosti rasta i prirasta stabala i umskih sastojina potrebno je poznavati i metode pomou kojih se dolo do tih zakonitosti. Osnovni metodi istraivanja u jednodobnim i raznodobnim sastojinama su: 1. Metod stalnih oglednih povrina, i 2. Metod privremenih oglednih povrina. M e t o d s t a l n i h o g l e d n i h p ov r i n a , kako sam naziv kae, podrazumijeva postavljanje oglednih povrina stalnog karaktera namijenjenih za dugorona istraivanja. Tim metodom izdvajaju se dijelovi sastojina odreene povrine i obiljeavaju na terenu i na karti. Periodina mjerenja na njima se vre svakih pet ili deset godina. U jednodobnim sastojinama stalne ogledne povrine postavljaju se praktino od njihovog osnivanja. Na njima se prati rast sastojine u zavisnosti od starosti sve do kraja produkcionog perioda. Uticaj proreda i drugih faktora na rast sastojina dobija se uporeivanjem oglednih povrina u kojima su primijenjene razliite vrste proreda. U raznodobnim sastojinama stalne ogledne povrine postavljaju se u odrasloj umi po odgovarajuim kriterijumima. Osnovni cilj ovog metoda je obuhvatanje onih faktora iji uticaj na prirast ne moemo utvrditi kratkoronim istraivanjem. Takvi faktori su uticaj klime, sistema gazdovanja i drugi. M e t o d p r i v r e m e n i h o g l e d n i h p ov r i n a koristi se za kratkorona istraivanja, u kojima se do rezultata istraivanja dolazi na osnovu jednog premjera. Nakon to se prikupe potrebni podaci na privremenim oglednim povrinama one vie nemaju svrhu daljeg posmatranja. Zbog toga se nazivaju privremene. O metodama stalnih i privremenih oglednih povrina bie jo rijei u nastavku.
75

JEDNODOBNE SASTOJINE
Osvrnuemo se na njemake metode, kao najznaajnije za nas, a zatim na engleske metode i IUFRO klasifikaciju stabala. Od regionalnih metoda izdvajamo metode istraivanja u BiH, a zatim metode u Srbiji i Hrvatskoj. Sutinska razlika izmeu evropskih i regionalnih metoda je: Evropske metode se baziraju na stalnim, a regionalne na privremenim oglednim povrinama, Teite evropskih metoda je na definisanju pojedinih vrsta proreda, dok se istraivanja u regiji zasnivaju uglavnom na stvarnom stanju sastojina.

Njemake metode
Najdetaljnije prijedloge metoda u Njemakoj (prema Mati, 1980) izradili su ober (1964) i Asman (1964). Zajednike karakteristike njihovih metoda su: Cilj istraivanja je utvrivanje uticaja proreda na prirast i njegovu vrijednost, Radi ostvarenja cilja istraivanja teite je stavljeno na preciziranje pojedinih vrsta proreda, Zasnivaju se na Kraftovoj klasifikaciji stabala, Kao nadogradnju Kraftove klasifikacije koriste: kvalitet kronje i kvalitet debla, Obavezno uvoenje kontrolne parcele, Primjena matematiko-statistikih metoda.

76

Metode istraivanja

oberov metod
U svom prijedlogu metodike istraivanja jednodobnih sastojina, prije opisa proreda, ober je dao klasifikaciju stabala. Polazite njegove klasifikacije je K r af tova k lasi f ikac ija st abala, po kojoj se, prema poloaju i razvijenosti kronje, stabla razvrstavaju u pet osnovnih klasa: 1. klasa - dominant na stabla, sa snano razvijenom kronjom, 2. klasa - ko dominant na stabla, srednje razvijene kronje, 3. klasa sub dominant na stabla, slabo razvijene (suene) kronje, 4. klasa nadv ladana stabla, zakrljale i pritjenjene kronje: 4a. klasa stabla ije se kronje nalaze izmeu kronji stabala prve, druge i tree klase, slobodne odozgo, ali uklijetene, 4b. klasa stabla ije se kronje nalaze dijelom ispod kronji stabala prve, druge i tree klase,

5. klasa p ot isnut a stabla: 5a. klasa iva stabla, 5b. klasa suva stabla i ona koja se sue.

4 5

Slika 10. Kraftova klasifikacija stabala

77

Kriterijumi oberove klasifikacije stabala odnose se na poloaj stabla, kvalitet kronje i kvalitet debla. Po l o a j s t a b l a . ober, s obzirom na poloaj, stabla dijeli na dominantna i nadvladana. Ona se razvrstavaju na tri klase, to ini ukupno est klasa: dominant na stabla, koja obuhvataju tri klase: 1, 2. i 3. klasu (ove klase su identine Kraftovoj 1, 2. i 3. klasi), nadv ladana stabla, koja takoe obuhvataju tri klase: 4, 5. i 6. klasu (ove klase odgovaraju Kraftovim klasama 4, 5a i 5b).

ober je uzeo u obzir kvalitet kronje i kvalitet debla samo za stabla 1. i 2. klase po poloaju. Pri tome nije puno detaljisao. Kva li t e t k ro n j e. Prema kvalitetu kronje stabla dijeli na: stabla dobre (normalne) kronje oznaka "a", stabla male (defektne) kronje oznaka "b".

Kva l i t e t d e b l a . Prema kvalitetu debla stabla dijeli na: stabla dobro g (normalnog) kvaliteta debla - oznaka "a", stabla lo e g (umanjenog) kvaliteta debla oznaka "b".

Dakle, ober predlae ukupno 12 klasa: 1aa, 1ab, 1ba, 1bb, 2aa, 2ab, 2ba, 2bb, 3, 4, 5 i 6. Prvo slovo se odnosi na kronju, a drugo na deblo. Bez klasifikacije stabala opisivanje, odnosno definisanje proreda praktino je nemogue. Na bazi pojedinih kriterijuma klasifikacije svako stablo u sastojini svrstava se u odreenu klasu, sa odgovarajuom ifrom. U samoj metodici i primjeni metodike za istraivanje, a kasnije i u praksi, jasno se definie koja stabla (koje ifre stabala) se uklanjaju, a koja ostaju u sastojini nakon prorede. ober je to iz praktinih razloga prikazao tabelarno. Prije obera postojale su, u okviru niskih proreda, A slaba, B umjerena i C jaka niska proreda, a unutar visokih proreda slaba i jaka proreda. Osim toga, primjenjivane su i svijetle prorede. U okviru nisk ih prore da ober predlae da se A slaba proreda izdvoji iz proreda i da joj se dodijeli karakter kontrolne parcele. Niske prorede dalje dijeli na: B umjerena, B/C umjerena do jaka, C jaka i D veoma jaka niska proreda.
78

Metode istraivanja

V is oke prore de, slaba i jaka, u njegovom prijedlogu objedinjene su u jednu proredu sa dvije varijante. Varijanta E1 stabla budunosti se biraju prilikom svake prorede i varijanta E2 - stabla budunosti se biraju prilikom prve prorede. Za definisanje proreda, pored bioloko-socijalnog kriterijuma (pripadnosti stabala pojedinim etaama, kvaliteta kronje i kvaliteta debla) koriste se i veliine taksacionih elemenata sastojine. ober ovaj kriterijum smatra sekundarnim i predlae ga kao dopunu opisu proreda. Brojano ograniavanje proreda (veliinom temeljnice) on smatra neprihvatljivim, jer kako kae njime se esto dovodi u pitanje njegovanje sastojine i njeno oplemenjivanje. Na kontrolnoj parceli, prema oberu, primjenjuje se slaba niska proreda (A), to podrazumijeva uklanjanje samo suvih potitenih stabla (klasa 6). Poslije provedene prorede u sastojini ostaju sve ostale klase. Nakon veoma jake niske prorede (D) u sastojini ostaju samo stabla koja pripadaju klasama 1aa i 2aa, dok se sva ostala stabla uklanjaju. Pri ostalim niskim proredama (B, B/C, C) teite je na uklanjanju potitenih i nadvladanih stabala.

Asmanov metod
Asmanov metod u velikoj mjeri slian je oberovom metodu. Asman je u odnosu na obera dao detaljnije kriterijume za kvalitet kronje i kvalitet debla, a uzeo je u obzir i uzgojnu ulogu stabla u sastojini. Po l o a j s t a b l a . S obzirom na poloaj, stabla dijeli u tri kategorije: stabla gor nje et a e, koja obuhvata Kraftovu 1. i 2. klasu, odnosno stabla via od 0,9H, gdje je H srednja visina sastojine, stabla sre dnje et a e, koja obuhvata Kraftovu 3. i 4a klasu, odnosno stabla visine od 0,7H do 0,9H, stabla donje et a e, koja obuhvata Kraftovu 4b i 5. klasu, odnosno stabla visine manje od 0,7H.

Kva li t e t k ro n j e. Prema kvalitetu kronje, njenoj veliini i gustini lia, stabla dijeli na: stabla dobre kro nje oznaka "a",

79

stabla sre dnje k ro nje oznaka "b", stabla lo e k ro nje oznaka "c".

Kva li t e t d e b l a . Prema kvalitetu debla (punodrvnost, istoa od grana, kvalitet donjeg dijela debla) stabla dijeli na: stabla dobr o g debla oznaka ", stabla sre dnje g debla oznaka ", stabla lo e g debla oznaka ".

Uz g ojn a ul o g a . Prema uzgojnoj ulozi (funkciji njege, tj. uticaju na kronju i deblo susjednih stabala) dijeli stabla u dvije kategorije: kor isna stabla oznaka "+", tet na stabla oznaka "-".

Za definisanje proreda, Asman smatra vanim i drugi kriterijum, tj. veliinu taksacionih elemenata. U tu svrhu predlae obrast sastojine, koji se odreuje kao odnos temeljnice parcele (sa proredom) i kontrolne parcele. U okviru nisk ih pr ore da Asman definie stepene: B umjerena, C jaka i D veoma jaka niska proreda. Za kontrolnu parcelu uzima slabu nisku proredu (A), koja podrazumijeva uklanjanje svih potitenih stabala (klasa 5a i 5b po Kraftu). Ova parcela ima obrast 1,0. On predlae obrast 0,9 za umjerenu proredu, a 0,7 za jaku. Pri njegovoj veoma jakoj niskoj proredi u sastojini ostaju stabla koja pripadaju klasama a/ i a/. Ako je obrast manji od 0,5 ostaju i + stabla ostalih klasa, u onoj mjeri dok se ne postigne taj obrast.

Engleske metode
Klasifikacija stabala u Engleskoj sloenija je u odnosu na Njemaku (Hummel et al. 1958; prema Mati, 1980). Po njoj ukupno ima 48 klasa stabala. Stabla se razvrstavaju u dvije kategorije: iva stabla i uginula (ili su u fazi ugibanja). i va s t a b l a se dijele prema poloaju stabla, kvalitetu debla i kvalitetu kronje.

80

Metode istraivanja

Po l o a j s t a b l a . Prema poloaju stabla se dijele na: 1. D ominant na stabla (najvia i najvitalnija stabla),

2. Ko dominant na stabla (kronje ispod nivoa dominantnih stabala), 3. Sub dominant na stabla (nisu u gornjoj etai, ali su im vrhovi slobodni), 4. N adv ladana stabla (nalaze se ispod kronji susjednih stabala).

Kva l i t e t d e b l a . Prema kvalitetu debla stabla se dijele na: 1. Stabla dobro g debla,

2. Stabla neznat no defek t no g debla, 3. Stabla jako defek t no g debla. Kva li t e t k ro n j e. Prema kvalitetu kronje stabla se dijele na: 1. Stabla dobre kronje,

2. Stabla neznat no defek t ne kronje, 3. Stabla jako defek t ne kronje. Svaka od etiri kategorije po poloaju ima devet klasa (4 x 9 = 36 klasa). Dominantna stabla nose ifru 1bc, gdje je b ifra za kvalitet debla, a c ifra za kvalitet kronje (1 x 3 x 3 = 9); kodominantna imaju ifru 2bc, itd. Uginul a s t a b l a i ona koja ugibaju svrstavaju se u 12 klasa. U trocifrenoj ifri prvi broj je 5, drugi se odnosi na poloaj stabla (b), a trei (c) na kvalitet debla (4 x 3 = 12 klasa). Ne uzima se u obzir kvalitet kronje. Pri definisanju proreda pored kvalitativnog kriterijuma (bioloko-kvalitativnih karakteristika stabala) istovremeno se korististi i kvantitativni kriterijum (veliina taksacionih elemenata sastojine). Za kvantitativno definisanje proreda u Engleskoj koriste sljedee pokazatelje: Relativnu veliinu temeljnice (obrast), odreenu u odnosu na normalne prinosne tablice (Hamilton et al, 1971). Ove tablice su izraene na bazi tzv. marginalnog intenziteta prorjeivanja. Pod njim se podrazumijeva
81

ona maksimalna jaina prorede kod koje, ako bi bila jo jaa, dolazi do naglog smanjenja prinosa (u okviru proreda, od slabih do jakih, prinos se relativno malo mijenja). Odnos prosjenog razmaka stabala i gornje visine sastojine. "Indeks" gustine sastojine, koji se rauna kao proizvod obima debla srednjeg stabla, visine sastojine i broja stabala u sastojini.

U obuhvatnoj metodici istraivanja u Engleskoj opisane su niske i visoke prorede. Niske prorede se primjenjuju uglavnom u sastojinama etinara u kojima je diferenciranje stabala u pogledu kvaliteta debla malo, a visoke u sastojinama liara u kojima je, diferenciranje veliko. U okviru nisk ih prore da definisano je est stepena. S tep en A : Veoma blaga niska proreda. Uklanjaju se samo stabla sa ifrom 5. Step en B: Blaga niska proreda. Primjenjuje se na kontrolnoj parceli. Stepen C: Umjerena niska proreda. Step en C / D: Umjerena jaka do jaka niska proreda. Ima karakter standardnog stepena proreda svih vrsta etinara, osim aria. Temeljnica treba da lei u intervalu 10%, u odnosu na odgovarajue normalne tablice. Stepen D: Jaka niska proreda. Pri ovoj proredi u sastojini treba da ostanu pravilno rasporeena stabla sa dobro razvijenim kronjama i dobrim deblom. Standardne su za ari (obrast 1,0). Za ostale etinare temeljnica treba da bude manja 20%. Step en E: Veoma jaka niska proreda. Rijetko se primjenjuje.

Prorede su vrlo detaljno opisane. Za sve stepene niskih proreda predvia se da jaina proreda maksimalno moe ii do te mjere da bude omogueno sklapanje kronji (zatvaranje praznina) do narednih proreda.

82

Metode istraivanja

U okviru v is ok ih prore da opisana su dva stepena. Stepen L .C: Blaga visoka proreda. Teite je na njegovanju dominantnih i kodominantnih stabala dobre kronje i kvalitetnog debla. To znai da se prioritetno uklanjaju loa dominantna stabla, vodei rauna da se stepen sklopa ne snizi previe. Veina subdominantnih i nadvladanih stabala ostaju u sastojini. Stepen H .C: Jaka visoka proreda. Sva panja se posveuje najboljim dominantnim stablima tako to se uklanjaju njihovi konkurenti bez pardona.

IUFRO1 klasifikacija
IUFRO klasifikacijom stabala ocjenjuje se: poloaj stabla u sastojini, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, duina kronje i zdravstveno stanje stabla (Pintari, 1969). Ova klasifikacija kod nas se esto primjenjuje. Pr e m a p o l o a ju u sastojini stabla se dijele na: ifra 100: stablo gor nje et a e, ija je visina vea od 2/3 gornje visine (gornja visina je prosjena visina 20% najviih stabala), ifra 200: stablo sre dnje et a e, ija se visina nalazi izmeu 1/3 i 2/3 gornje visine, ifra 300: Stablo donje et a e, ija je visina manja od 1/3 gornje visine.

Pr e m a vi t a l n o s t i stabla se dijele na: ifra 10: stablo jako g vitaliteta, na promijenjene uslove (uzgojne zahvate) snano reaguje, ifra 20: stablo nor malno g vitaliteta, normalno reaguje, ifra 30: stablo slab o g vitaliteta, slabo reaguje ili uopte ne reaguje (ocjenjuje se po boji i gustini asimilacionog aparata).

1 IUFRO = International Union of Forest Research Organizations (Meunarodno udruenje umarskih istraivakih organizacija). 83

Pr e m a t e n d e n c i ji r a z voj a stabla se dijele na: ifra 1: stablo s napre dnom tendencijom, bre raste u visinu od susjednih stabala, ifra 2: stablo s pr ate om tendencijom, raste u visinu kao susjedna stabla, ifra 3: stablo z ao st aje u rastu, raste u visinu sporije od susjednih stabala.

Pr e m a u z g ojn oj ul oz i stabla se dijele na: ifra 400: o dabrano stablo, najvrjednije stablo iz gornje etae na kome, prema sadanjem izgledu, lei budunost, ifra 500: kor isno stablo, ima funkciju pomaganja odabranog stabla (ienje od grana, odravanje plodnosti zemljita), ifra 600: tet no stablo, teti odabranom stablu i bez obzira na kvalitet uklanja se iz sastojine.

Pr e m a k va li t e t u d e b l a stabla se dijele na: ifra 40: o dli an kvalitet debla, stablo koje e u doba koritenja dati najmanje 50% drvne mase visokog kvaliteta, ifra 50: nor malan kvalitet debla, stablo koje e u doba koritenja dati najmanje 50% drvne mase prosjenog kvaliteta, ifra 60: lo kvalitet debla, stablo e u doba koritenja dati manje vrijednu drvnu masu.

Pr e m a d u i ni k ro n j e stabla se dijele na: ifra 4: duga kronja, dua od 1/2 visine stabla, ifra 5: sre dnje duga kronja, duga izmeu 1/2 i 1/4 visine stabla, ifra 6: k r at ka kronja, kraa od 1/4 visine stabla.

84

Metode istraivanja

Pr e m a z d r avs t ve n o m s t a n j u stabla se dijele na: ifra 7: stablo potpuno zdr avo, nema nikakvih znakova oboljenja ili oteenja, ifra 8: sumnjivo zdravstveno stanje, ne izgleda potpuno zdravo, ifra 9: b o le sno stablo, znaci oboljenja uoljivi (trule i slino).

Ako stablo dobije ifru 112/445/7 to znai da pripada gornjoj etai, jakog vitaliteta, pratee tendencije rasta, odabrano je stablo, odlinog kvaliteta debla, srednje duge kronje i potpuno je zdravo.

Regionalne metode
Bosna i Hercegovina
Istraivanja jednodobnih sastojina u Bosni i Hercegovini zapoeta su 1985. godine u okviru projekta iji su rezultat trebale biti prinosne tablice za najzastupljenije vrste drvea: smru, bijeli bor i crni bor. Do sada su jedino uraene prinosne tablice za smru (Maunaga, 2001). M eto diku ist r a ivanja jednodobnih sastojina u BiH uradili su nauni radnici Katedre za ureivanje uma, umarskog fakulteta u Sarajevu: Pavli Janez, kao njen glavni autor, Stojanovi Ostoja, Koprivica Milo, Proli Nihad i Maunaga Zoran (Pavli, 1999). Ona se praktino sastoji od tri dijela: Metodika izbora sastojina, Metodika prikupljanja podataka, Metodika obrade podataka.

Metodikom izbora sastojina predvien je popis svih sastojina koje su jednodobne, iste, starije od 10 godina i nisu prorjeivane. Uzorak treba da obuhvati sastojine svih starosti na razliitim stanitima, od najboljih do najloijih. Tada je u relativno kratkom roku od pet godina trebalo prikupiti potrebne podatke sa cijelog podruja BiH. Zato je za istraivanje odabran meto d pr ivremenih o glednih p ovr ina. Na ovim povrinama predvia se samo jedan premjer, a povezivanjem podataka iz sastojina razliite starosti dolazi se do toka rasta sastojina. Metodikom su odreene ogledne povrine krunog oblika,
85

ija veliina zavisi od starosti sastojine. U najmlaim sastojinama predvien je najmanji (4,0 m), a u najstarijim najvei poluprenik kruga (21,0 m), kako bi se izbjeglo mjerenje velikog broja tankih stabala u mladim sastojinama. Razlozi su, dakle, isti kao i kod metoda koncentrinih krugova u raznodobnim sastojinama. U terensk i manual upisuju se opti podaci organizacioni, taksacioni, orografski i pedoloki (starost, nagib terena, ekspozicija, stepen sklopa, nadmorska visina, obrast, zemljite, oboljenja i slino). Za sva stabla na oglednoj povrini, pored ostalog, upisuje se: ifra vrste drvea, prenik, visina, debljinski prirast, uzgojno-tehnika i tehnika klasa, klase po IUFRO klasifikaciji (poloaj stabla, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, duina kronje, zdravstveno stanje), doznaka, greke stabla. Podaci o srednjim sastojinskim stablima (dva stabla predstavnika) koji se prikupljaju na svim oglednim povrinama su visina panja, broj godova na panju, duina debla do prenika 7, odnosno 5 cm, zatim duina do poetka kronje i Hoenadlove sekcije (0.1L, 0.3L, 0.5L, 0.7L, 0.9L) sa prenicima na odgovarajuim duinama, podaci o granama i iskrojenim sortimentima. Podaci sa koturova oborenih stabala koji slue za dendrometrijsku analizu uzimaju se samo u sastojinama starijim od 45 godina. Metodika treba da poslui za prikupljanje grae za utvrivanje razvojnih, strukturnih i proizvodnih karakteristika jednodobnih istih zasada navedenih vrsta drvea u Bosni Hercegovini. Razlikuje se od klasine metode koja podrazumijeva stalne ogledne povrine i periodina kontinuelna opaanja u toku produkcionog perioda uobiajenog za odreenu vrstu drvea. Meutim, za brza istraivanja razvoja, prirasta i prinosa istih jednodobnih uma, klasian metod nije pogodan (Pavli, 1999, str. 44).

Srbija
U Srbiji metodiku istraivanja izradio je Trifunovi (1966). Ovaj autor je izradio i prinosne tablice za jednodobne sastojine liarskih vrsta drvea (hrast, bukvu, grab, topolu i druge). Glavna karakteristika Trifunovieve metodike je izrada tablica prinosa zasnovana na st var nom st anju s astojina, za koje se raunaju prosjene vrijednosti. Do podataka se dolazi ... kratkoronim, jednokratnim opaanjima
86

Metode istraivanja

masovnog broja sastojina koje se ne udaljavaju od sklopljenosti ili obraslosti koje se smatraju primerne u datim okolnostima, za sluaj nepostojanja uslova niti mogunosti vezivanja tablica prinosa za odreene intenzitete proreda (Trifunovi, 1966, str. 48). U sastojinama se postavljaju privremene ogledne povrine rasute po cijelom podruju istraivanja ili se uzimaju podaci iz privrednih planova. Prilikom prikupljanja i obrade podataka koriste se statistike metode.

Hrvatska
Za istraivanje jednodobnih sastojina, odnosno izradu prinosnih tablica u Hrvatskoj primjenjuju su pr iv remene o gle dne p ov r ine (jednokratni premjer) u sastojinama razne starosti i raznih boniteta stanita (piranec, 1975). Posebno se vodi rauna da se sastojine ne razlikuju znaajnije u nainu gajenja i gazdovanja. Veliina oglednih povrina u zavisnosti od starosti i drugih faktora iznosi od 0,15 do 1,00 ha. Ogledne povrine imaju pravilan oblik, kvadrata ili pravougaonika. Taksacioni prag iznosi 5 cm. Na svakoj oglednoj povrini prenici se mjere na svim stablima, visine na 50 do 100, a debljinski prirasti na 70 do 100 stabala. Za izravnanje taksacionih elemenata po bonitetima stanita koriste se matematsko-statistiki metodi. Kako bi se prinosne tablice to bolje prilagodile ekolokim uslovima podruja Hrvatske uraene su posebne (lokalne) zapreminske tablice. Prinosne (prirasno-prihodne) tablice uraene su za hrast lunjak, obini grab, pitomi kesten, hrast kitnjak i bukvu.

RAZNODOBNE SASTOJINE
Glavni cilj istraivanja u raznodobnim sastojinama je utvrivanje optimalnih (idealnih, normalnih) sastava sastojina. U Bosni i Hercegovini su za potrebe tih istraivanja razraena oba metoda, metod stalnih oglednih povrina i metod privremenih oglednih povrina. Na njima emo se zadrati, prvenstveno zbog toga to se rezultati istraivanja obavljenih po njima koriste u praksi umarstva Bosne i Hercegovine. U odnosu na metode istraivanja u evropskim zemljama u sutini nema razlike.

87

Metod stalnih oglednih povrina

Karakteristike raznodobnih sastojina (stanje zalihe, prirast, podmladak i drugo) i njihove promjene u zavisnosti od sistema gazdovanja (naina i intenziteta sjee), klimatskih faktora, uroda sjemena i drugih faktora mogu se pratiti samo na stalnim oglednim povrinama. Dinamika ovih promjena je veoma spora pa je neophodno raspolagati podacima veeg broja uzastopnih periodinih premjera. Ogledne povrine, u odnosu na jednodobne sastojine, moraju biti znatno vee, jer su raznodobne ume heterogenijeg sastava. U Bosni i Hercegovini prve stalne ogledne povrine postavila je, pred Drugi svjetski rat, biva Direkcija uma u Banjoj Luci. Meutim, svih 12 oglednih povrina u toku rata su unitene. Na podruju planine Igman, u umama jele, smre i bukve, Mati je u periodu od 1954. do 1957. godine postavio 10 stalnih oglednih povrina u privrednim umama i jednu u praumskom odjelu. Jednu oglednu povrinu unitio je ciklon ve 1959. godine, dok su dvije ogledne povrine djelimino unitene izgradnjom infrastrukture za Olimpijske igre 1984. godine. Nakon Matia istraivanjima je rukovodio Drini do 1984. godine, a od tada Pavli. Obrada i analiza podataka uraena je za etiri premjera (Pavli, 1987). Veliina oglednih povrina iznosila je od 1,0 do 3,14 hektara. One su uglavnom bile nepravilnog oblika, da bi se obuhvatili to jednoliniji stanini i sastojinski uslovi. Granice su obiljeavane koiima. Postavljena je i kvadratna mrea 10 x 10 m, radi odreivanja lokacije svakog stabla u prostoru. Metodikom je u startu bilo predvieno da se pored ostalog pri svakom premjeru (svakih 10 godina) mjere visine svih stabala, evidentira lokacija posjeenih, neposjeenih i uraslih stabala, veliina i prekrivenost kronje, duina istog debla i kvalitet debla. Kasnije se iz finansijskih razloga odustalo od prikupljanja veine ovih podataka. Na svakoj oglednoj povrini registruju se i prate promjene velikog broja i drugih karakteristika (pedoloke, klimatske i druge). Sastojinama se redovno gazduje, a doznaka i sjea stabala provode se pod nadzorom. Pri prvom premjeru sva iva stabla iznad taksacionog praga od 10,0 cm obiljeavaju se rednim brojem, koji trajno zadravaju. Prenik se mjeri unakrsno, a mjesta na kojima prenica dodiruje deblo obiljeavaju se takama. Pri ponovljenom premjeru oznake se obnavljaju, a urasla stabla dobijaju naredne
88

Metode istraivanja

redne brojeve. Premjer se obavlja po pravilu u oktobru, nakon zavretka vegetacionog perioda. Prirodni tok razvoja raznodobnih sastojina mogue je pratiti jedino u praumama, odnosno u umama kojima se ne gazduje i koje su zatiene. Iz tih razloga postavljene su tri stalne ogledne povrine u praumi Lom (Koprivica i dr. 2005).

Metod privremenih oglednih povrina

Metod privremenih oglednih povrina se koristi za kratkorona istraivanja, tj. onda kada se na rezultate istraivanja ne moe dugo ekati. Tako je u BiH 1952. godine postavljen zadatak da se za potrebe planiranja u umarstvu i drvnoj industriji to prije utvrdi zapreminski prirast uma. Cilj se dakle mogao definisati kao izrada tablica zapreminskog prirasta. Kasnije je zadatak proiren na utvrivanje uticaja raznih faktora na prirast. Problem je mogao biti rijeen samo metodom privremenih oglednih povrina. Metod privremenih oglednih povrina podrazumijeva prikupljanje podataka u nekoj umi na vie lokacija u istoj godini (ili nekoliko godina). Broj oglednih povrina mora biti dovoljan da obuhvati sva variranja u pogledu omjera smjese, boniteta stanita, debljinske strukture, stepena sklopa i drugih faktora. Nasuprot tome, unutar ogledne povrine stanine i sastojinske karakteristike trebaju biti to homogenije. Pri izboru privremenih oglednih povrina vodi se rauna da u njima nisu vrene sjee u prethodnom periodu za koji se prirast utvruje. U Bosni i Hercegovini je od 1952. do 1959. godine postavljeno u sastojinama jele, smre i bukve 383, hrasta kitnjaka 71, crnog bora 56 i bijelog bora 60 privremenih oglednih povrina, veliine oko jedan hektar. Glavni rezultati istraivanja neophodni za praksu objavljeni su u vidu t ablic a (Mati i dr. 1963). Ostali rezultati, uglavnom kao taksacione osnove za gazdovanje, objavili su autori u posebnim radovima; Mati (1959) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast kitnjak, Drini (1963) za crni bor i Stojanovi (1966) za bijeli bor. Za obradu podataka autori su koristili metod viestruke regresione analize i tako matematsko - statistiki definisali veliine taksacionih elemenata u zavisnosti od najvanijih faktora. Tablice su imale jo dva izdanja (Drini i dr. 1980; Drini i dr. 1990).
89

Metod privremenih oglednih povrina primijenjen je u BiH pri inventur i uma na velikim povrinama od 1964. do 1968. godine (Mati i dr. 1971), a osim toga primjenjuje se i u redovnoj praksi ureivanja uma u BiH (Stojanovi i Drini, 1974).

REZIME
1) Za istraivanja u jednodobnim i raznodobnim sastojinama primjenjuju se metod stalnih oglednih povrina i metod privremenih oglednih povrina. 2) Metod stalnih oglednih povrina u jednodobnim sastojinama podrazumijeva postavljanje serije parcela, od kojih je jedna kontrolna parcela. One se postavljaju u sastojinama od najranije mladosti. Na njima se na osnovu periodinih premjera prati prirast i drugi taksacioni elementi. Ovaj metod primijenjen je u Njemakoj (oberov i Asmanov metod) i Engleskoj (engleske metode). 3) Teite evropskih metoda u istraivanju jednodobnih sastojina je na definisanju proreda. Pri tome se koriste dva kriterijuma: a) bioloko-socijalni i b) veliina taksacionih elemenata (obrasta). Za bioloko-socijalne karakteristike razraene su detaljne klasifikacije stabala, iju osnovu ini Kraftova klasifikacija (slika 10). Novi elementi su kvalitet kronje, kvalitet debla i uzgojna uloga stabla u sastojini. Svako stablo dobija odgovarajuu ifru, a za razliite stepene proreda najee tabelarno odreuje se koja stabla treba ukloniti, a koja zadrati u sastojini. Veliinom obrasta praktino je odreena granica (jaina zahvata) za pojedine stepene proreda. 4) iroku primjenu u istraivanjima ima IUFRO klasifikacija stabala, kojom se ocjenjuje: poloaj stabla u sastojini, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, duina kronje i zdravstveno stanje stabla. 5) U naoj regiji uraene su metodike istraivanja jednodobnih sastojina u Bosni i Hercegovini (Pavli, 1999), Srbiji (Trifunovi, 1966) i Hrvatskoj (piranec, 1975). One se baziraju na privremenim oglednim povrinama, odnosno kratkoronim istraivanjima. Podaci se prikupljaju u sastojinama razliite starosti i boniteta stanita. U praksi zemalja ove regije ne primjenjuju se razliiti stepeni proreda, pa se istraivanje rasta sastojina i izrada prinosnih tablica ne vee za odreene prorede. 6) Istraivanja raznodobnih sastojina koja su provedena u BiH za nas su mnogo znaajnija od slinih istraivanja raznodobnih sastojina u drugim zemljama. Razraena je metodika istraivanja na bazi stalnih oglednih povrina. Do spoznaje uticaja sistema gazdovanja, klimatskih i drugih faktora moe se doi tek nakon veeg broja periodinih premjera. Pored toga, veliki problem ovog metoda je ugroenost stalnih oglednih povrina (ratovi, izgradnja infrastrukture, oluje i drugo). 7) Istraivanja prirasta raznodobnih uma u BiH na bazi privremenih ogle dnih povr i na provedena su od 1952. do 1959. godine. Ogledne povrine postavljene su tako da obuhvate sve postojee situacije na terenu (npr. stanita od najloijih do najboljih). Za obradu podataka primijenjen je metod viestruke regresione analize, 90

Metode istraivanja

jer se jedino istovremenim obuhvatanjem svih vanih faktora moe doi do realnog njihovog uticaja na prirast. Za glavne vrste drvea (mjeovite sastojine jele, smre i bukve, iste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora) izraene su tablice prirasta i drugih taksacionih elemenata. Osim toga, utvrene su i numeriki iskazane zavisnosti prirasta od omjera smjese, boniteta stanita, debljinske strukture (srednjeg prenika) i stepena sklopa.

91

POSEBNI DIO
P R I R A S T S TA B L A

4. PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE

KRONJA .......................................................................................... 97 VISINSKI PRIRAST STABLA ....................................................... 99 Visinski prirast u toku vegetacionog perioda ...................... 99 Visinski prirast u toku ivota ................................................. 102 DEBLJINSKI PRIRAST STABLA ............................................... 108 Debljinski prirast u toku vegetacionog perioda ................ 108 Debljinski prirast u toku ivota ............................................. 109 Debljinski prirast i oblik debla................................................113
Debljinski prirast du debla .....................................................113 Oblik debla ..............................................................................114

PRIRAST TEMELJNICE STABLA ..............................................118 PRIRAST ZAPREMINE STABLA ............................................... 120 Zapreminski koeficijent .......................................................... 121 Prirast zapremine u toku ivota ........................................... 122 Meusobni odnos taksacionih elemenata......................... 125 Procent prirasta ....................................................................... 127 Kora stabla ............................................................................... 128 REZIME ............................................................................................ 129

PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE

U ovom poglavlju govori se o kronji stabla, visinskom i debljinskom prirastu, zatim o prirastu temeljnice i prirastu zapremine stabla. Razmatraju se njihove zavisnosti od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i ostalih faktora.

KRONJA
Istraivanja kronje u jednodobnoj sastojini, koja bi dala cjelovite odgovore o promjenama taksacionih elemenata kronje od najranije mladosti do kraja ivota stabla su veoma sloena i skupa. Ona podrazumijevaju periodine premjere kronje u dugom vremenskom periodu. Za razliku od kronje, do drugih dimenzija stabla (visine, prenika i zapremine u bilo kojoj dobi) moe se doi metodom poznatim pod nazivom dendrometrijska analiza stabla. Veliina i oblik kronje stabla u jednodobnoj sastojini zavise od velikog broja faktora. U sastojini iste starosti deblja stabla imaju zbog dominantnog poloaja vee i apsolutne i relativne duine kronje. Sa poveanjem starosti poveavaju se dimenzije kronje stabla. Na kronju utiu prostor i nagib terena. Veliina kronje zavisna je i od vrste drvea i stepena prorjeivanja sastojine. Poloaj stabla u sastojini (izloenost suncu i udarima vjetra) ima direktan uticaj na oblik i veliinu kronje. Ovaj uticaj se prenosi na oblik debla, o emu e biti rijei kasnije. Pro s t o r : Kako se formira kronja u zavisnosti od prostora, u razliitim situacijama, vidi se na Slici 11. Stablo na osami ima neogranien prostor, prima maksimalnu svjetlost i formira veliku i iroku kronju. Takvo stablo postie malu visinu, ali ima veliki prenik. Zbog velike teine i izloenosti vjetrovima stablo

97

mora da razvije veliki korijenov sistem. Nasuprot njemu, stablo raslo u gustoj umi (gustom sklopu) ima veliku visinu, malu i kratku kronju i slabo razvijen korijen. Ako bi ovakvom stablu, koje je itav ivot raslo u gustom sklopu, naglo oslobodili prostor izloili bi ga velikoj opasnosti od vjetra, snijega i drugih faktora.

NA OSAMI

U RIJETKOM SKLOPU

U GUSTOM SKLOPU

Slika 11. Uticaj prostora na kronju

N a g i b: Oblik kronje stabala na terenima s nagibom je ekscentrian. Horizontalna projekcije kronje ima oblik elipse, ija glavna osa lei u smjeru pada terena. To je zbog toga to je donja strana kronje bolje osvijetljena i grane vie rastu u duinu. Ova pojava izraenija je kod liara. Na oblik i razvijenost kronje utiu osvijetljenost kronje i vjetar. Ovi faktori utiu i na popreni presjek debla, kao i na kvalitet drveta, pa e o tome biti vie rijei kasnije.

98

Prirast stabla jednodobne sastojine

Kronje stabala, uglavnom na osnovu Burgerovih istraivanja, analizirao je Mati (1980). Rezultati se odnose na stabla iz srednjedobnih i starijih sastojina jele, smre, bukve, bijelog bora i hrasta. Vr s t a d r ve a: Kronje stabala vrsta sjenke su due od stabala istog prenika vrsta svjetla. Vrste sjenke imaju vee i relativne duine kronji (u odnosu na ukupnu visinu stabla). Zbog manjih zahtjeva za svjetlou donje grane vrsta sjenke due se odravaju u ivotu, to dovodi do produavanja kronji. Najvei raspon variranja relativne duine kronje registrovan je kod jelovih stabala. U sastojinama jele odrava se u ivotu znatan broj tanjih stabala, koja imaju jako kratke kronje. U isto vrijeme ostala (deblja) stabla na poveanje prostora reaguju produavanjem kronji. Slino kao jela ponaa se i bukva. Nju karakterie osim produavanja i veoma dinamino irenje kronje. Pro r e d e: Stabla smre odrasla u sastojini koja je prorjeivana jakom niskom proredom imaju due kronje od stabala iz sastojine prorjeivane umjerenom niskom proredom. To je zbog prostora, odnosno veeg dotoka svjetlosti u donje dijelove kronji stabala. Pokazalo se, takoe, da jae prorjeivanje utie i na poveanje relativnih duina kronji u smrevim sastojinama. Po zapremini kronje u znatnoj prednosti su liari u odnosu na etinare, vrste sjenke u odnosu na vrste svjetla, kao i stabla u jae prorjeivanim u odnosu na slabije prorjeivane sastojine.

VISINSKI PRIRAST STABLA

Visinski prirast u toku vegetacionog perioda
Za naune potrebe dnevne priraste posmatramo u toku vegetacionog perioda. Vane karakteristike pri tome su vrijeme poetka prirasta, maksimalan iznos dnevnog prirasta, zavretak prirasta i kumulirani iznos prirasta. Ovdje se, takoe, radi o dvije tipine krive, krivoj rasta i krivoj prirasta. K r iva visinsko g pr irast a stabla u toku vegetacionog perioda ima zvonolik oblik. U prvim danima prirast je mali, potom se poveava, kulminira i na kraju se smanjuje. Ako bi posmatrali samo jedno stablo, tok njegovog prirasta bio bi nemiran, jer prirast varira iz dana u dan. Zbog toga se prilikom ovakvih analiza
99

uzima prosjek prirasta vie stabala. Iz istih razloga posmatranja se vre ne samo u jednom, ve u nekoliko vegetacionih perioda. K r iva visinsko g rast a u vegetacionom periodu dobija se kumuliranjem dnevnih prirasta. Ona ima esoidan oblik, s prevojnom takom koja odgovara kulminaciji dnevnog prirasta. Ordinata na kraju vegetacionog perioda, kada dnevni prirast padne na nulu, predstavlja ukupni prirast u vegetacionom periodu. To je praktino prirast u toj godini. Kod nekih liarskih vrsta, kao to su hrast i bukva, dolazi do prekida prirasta u ljetnjem periodu. U ovakvim sluajevima postoje dva perioda rasta, proljetnji i ivandanjski (julski) rast. Dakle, postoje dvije zvonolike krive prirasta i adekvatno njima dvije esoidne krive rasta u vegetacionom periodu. Krive rasta su povezane horizontalnom linijom, jer je prirast tada jednak nuli. ematski (uopteno) su prikazani rast i prirast stabla smre i hrasta u vegetacionom periodu (Grafikon 16). Oblici krivih za smru vrijede i za druge vrste drvea, uz izuzetak nekih liara. Dnevni prirasti u toku vegetacionog perioda istraivani su u manjoj mjeri nego godinji prirasti. Sveobuhvatna istraivanja dnevnih prirasta, uglavnom stabala mlae dobi, koje je obavio Burger u vajcarskoj, analizirao je Mati (1980). Prirast visine u toku vegetacionog perioda zavisi od staninih uslova, vrste drvea, vremenskih prilika i drugih faktora. S t a n i n i u sl ov i: to su stanini uslovi loiji rast stabala u visinu poinje kasnije i zavrava kasnije. Tako su, na primjer, stabalca gorskog javora na lokaciji Stanserhorn (loije stanite) poela rasti oko 20. juna, u vrijeme kada se zavravao rast stabalaca gorskog javora na lokaciji Adlisberg (bolje stanite). Periodi rasta na loijem bonitetu su krai, dnevni prirasti znatno manji, a kulminacija se pomjera prema kraju vegetacionog perioda. Vr s t a d r ve a: Poetak i zavretak rasta vrsta drvea sa lokacije Adlisberg, ije klimatske prilike odgovaraju Srednjoj Evropi, mogu se iskoristiti kao orjentiri za nae uslove (Tabela 4). Poetak i trajanje perioda visinskog priraivanja znaajno zavisi od steenih osobina vrsta drvea. Tako rani poetak i zavretak prirasta bijelog bora Burger smatra osobinama borova steenim u pradomovini, koju je karakterisala kontinentalna klima i jake ljetnje sue. Biljke su zapoinjale priraivanje vrlo rano kako bi iskoristile proljetnu vlanost zemljita, a zavravale ga prije nego
100

Prirast stabla jednodobne sastojine

to pone najvea sua. U tropskim i subtropskim uslovima vrste drvea esto imaju vie perioda priraivanja u toku godine. Hrast i bukva tu osobinu stekli su u pradomovini u kojoj je vladala subtropska klima.
DNEVNI VISINSKI PRIRAST

SMRA HRAST

VEGETACIONI PERIOD

RAST VISINE U VEGETACIONOM PERIODU

P P P

VEGETACIONI PERIOD

Grafikon 16. Rast i prirast u vegetacionom periodu Tabela 4. Trajanje visinskog prirasta u toku godine (Izvor: Mati, 1980) Vrsta drvea Jela Smra Bijeli bor Bukva Hrast Poetak i kraj prirasta 10. maj 5. jul 20. maj 15. jul 01. april 15. jun 10. maj 10. jun i 5-20. jul 15. maj 5. jun i 10. juli 5. avgust Trajanje rasta (dana) 55 55 75 45 45 101

Vr e m e n s ke p r i l i ke: Do sada smo posmatrali zavisnost dnevnog visinskog prirasta u toku vegetacionog perioda (od kalendarskog vremena), od boniteta stanita i vrste drvea. Kada se radi o dnevnim prirastima vremenske prilike su nezaobilazan faktor. Poznavanje kretanja dnevnih prirasta u toku vegetacionog perioda od velike je koristi za razumijevanje tokova prirasta u duem vremenskom periodu. Loe vremenske prilike izazivaju kanjenje poetka priraivanja. U proljee u zemljitu ima dosta vlage pa je za poetak rasta presudna toplota. Kasnije, u toku ljeta, esto dolazi do isuivanja zemljita, pa je nedostajui faktor vlanost. Dnevni visinski prirast najvie zavisi od toplote. Blage kie, koje ne sniavaju znaajnije temperaturu djeluju pozitivno na prirast, dok jake kie esto dovode do snienja temperature i smanjenja dnevnog prirasta. Toplota i vlanost, kao glavni faktori vremenskih prilika, razliito utiu na dnevne priraste u razliitim situacijama. Taj uticaj zavisi od tipa zemljita, ekspozicije, nagiba, sastojinskih uslova, perioda u godini i drugih uslova. Vremenske prilike ne utiu samo na prirast u tekuoj godini, ve i na prirast naredne godine, a nekad i vie godina. Na veliinu prirasta i na duinu priraivanja utie i p o lo aj st abla u sastojini. Potitena stabla imaju krai period priraivanja, kasnije poinju i ranije zavravaju sa rastom. Njihov prirast je obino znatno manji od prirasta stabala iz gornje etae.

Visinski prirast u toku ivota

Kako raste stablo u visinu u jednodobnoj sastojini posmatraemo istovremeno na osnovu godinjeg i dobnog (ukupnog) prirasta. G o di nji pr ir ast se uvijek odnosi na konkretnu godinu i predstavlja kumulantu svih dnevnih prirasta u toj godini, dok dobni pr irast predstavlja kumulantu godinjih prirasta do odreene dobi. Vidjeli smo da su dnevni prirasti jako zavisni od vremenskih prilika, tako da je i godinji prirast (suma dnevnih prirasta) varijabilna veliina. Vremenske prilike jedne godine mogu biti manje ili vie povoljne, a nekad i vrlo nepovoljne (npr. izuzetno suna godina). Osim toga, prirodno je da, zbog genetskih predispozicija, dva stabla iste vrste drvea ne rastu isto. Tome treba dodati jo razliite
102

Prirast stabla jednodobne sastojine

mikrostanine uslove i poloaj stabla u odnosu na druga stabla u sastojini. Sve to utie na izraeno variranje visinskog prirasta iz godine u godinu. Vrhovi viih stabala nepristupani su za direktno mjerenje visinskog prirasta. Osim toga, prirasti su esto mali, a nekada i teko uoljivi. Sve su to razlozi zbog kojih se godinji prirast ne odreuje direktno, ve se rauna preko prosjenog periodinog prirasta. Ovaj prirast priblino odgovara godinjem prirastu u sredini perioda. Da bi utvrdili visinski prirast stabla neke vrste drvea u zavisnosti od dobi (starosti), boniteta stanita i drugih faktora nije dovoljno analizirati jedno stablo. Moramo obuhvatiti vie stabala i na osnovu njihovog prosjeka traiti zavisnosti. Meutim, postavlja se pitanje koja stabla uzeti u obzir? Poznato je da se i rast jednodobne sastojine u visinu iskazuje preko prosjenih vrijednosti vie stabala. U emu je onda razlika izmeu stabla i sastojine? Pri odreivanju karakteristika sastojine u obzir se uzimaju sva stabla sastojine u bilo kojoj njenoj dobi, dok se za raunanje prosjenog rasta stabla uzimaju u obzir samo ona stabla koja su doekala kraj produkcionog perioda (bez stabala uklonjenih proredama). Meutim, dosadanja istraivanja prirasta stabla uglavnom su obavljana na malom broju stabala ili na pojedinanim stablima. Visinski prirast stabla razmatraemo u zavisnost od starosti, boniteta stanita, vrste drvea, poloaja stabla u odnosu na druga stabla, prostora koji mu stoji na raspolaganju i drugih faktora. Pri tome emo, u sluajevima kada to bude mogue, koristiti podatke za stabla smre iz BiH1. Rast tih stabala pratiemo i na osnovu drugih taksacionih elemenata, a ne samo visine.

1 Podaci su prikupljeni u okviru projekta Prinosne tablice za bijeli bor, crni bor i smru u BiH (1985 1990). Na alost, ovaj projekat nikad nije zavren. 103

U t i c a j s t a ro s t i: Za etiri stabla smre, odrasla na treem bonitetu stanita, u prirodnim jednodobnim sastojinama na podruju Sokoca (RS BiH), izraunat je i grafiki prikazan prosjean visinski rast i godinji visinski prirast u zavisnosti od starosti (Grafikon 17). Kriva r ast a stabla smre u visinu ima esoidan oblik. Prevojna taka se javlja u 35. godini. Do te dobi poveanje visine je progresivno (svake naredne godine poveanje visine je vee nego prethodne), a od tada nadalje degresivno (visina se i dalje poveava, ali svake naredne godine sve manje). Ordinata u odreenoj starosti na krivoj rasta predstavlja dobni prirast, odnosno postignutu visinu do te starosti. Kriva rasta ne moe imati kulminaciju. Jednom postignuta visina ne moe se smanjivati, jer je rast nepovratan proces. Mogue je da se stablo prevri ili prelomi, ali to izlazi iz okvira prirodnog toka rasta. Takva stabla se inae prilikom premjera ne uzimaju u obzir. Kriva godinjeg pr ir ast a stabla smre ima zvonolik oblik. U poetku prirast je mali, kulminira u starosti 35 godina, a zatim se smanjuje. U vrijeme kulminacije visinski prirast iznosio je 48 cm, dok je na poetku i na kraju posmatranog perioda iznosio izmeu 15 i 20 cm. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Rast stabla smre u zavisnosti od starosti odnosio se na trei bonitet stanita. Da bi utvrdili uticaj boniteta stanita uporedili smo te podatke i one koji se odnose na prvi i peti bonitet stanita. etiri stabla prvog boniteta uzeta su sa podruja Han Pijeska, dok su po dva stabla petog boniteta stanita s podruja Kljua, odnosno Sokoca.
104 Grafikon 17. Uticaj starosti na rast i prirast stabla smre u visinu

Prirast stabla jednodobne sastojine

0.6

Na boljem bonitetu visina stabla je, pri istoj starosti, vea nego na loijem bonitetu stanita. Prevojna taka na krivoj rasta javlja se pri starosti 20 godina na prvom, 35 godina na treem i 55 godina na petom bonitetu stanita. Dakle, na boljem bonitetu se javlja ranije. Navedene starosti odgovaraju kulminacionim takama godinjeg prirasta, ije su vrijednosti tada priblino iznosile 60, 50 i 40 cm (Grafikon 18).

Ih (m)

Bilo je oekivano da godinji visinski prirast stabla bude vei na boljim III 0.2 bonitetima stanita. To se nije ostvarilo V u potpunosti. Prirast je na prvom bonitetu najvei samo u mlaoj dobi. 20 40 60 80 Starost Oko 35. godine dolazi do izjednaenja prirasta na prvom i treem bonitetu, a Grafikon 18. Uticaj boniteta stanita na rast nakon 50. godine najvei prirast je na i prirast stabla smre u visinu petom bonitetu stanita. Bez obzira na to, visine stabala su u svim starostima vee na boljem bonitetu. U mlaoj dobi razlika izmeu boniteta bila je jako velika, to je doprinijelo da su na prvom bonitetu u tom periodu stabla postigla toliko velike visine da su tu prednost zadrala u starijoj dobi. Do ove pojave moglo je doi iz dva razloga. Pr v i razlog je to se na loijim bonitetima kulminacija javlja kasnije, tako da se najvei prirasti loijih boniteta uporeuju sa prirastima boljih boniteta u vrijeme kada su oni znatno ispod svog maksimuma. D r ugi razlog moe biti uticaj faktora koji ovdje nisu uzeti u obzir. U naem sluaju koriena je jednostavna korelacija. Osim toga, ne znamo kako su se mijenjali uslovi za rast ovih stabala u toku ivota, prije svega prostor i poloaj u odnosu na druga stabla. Po pravilu, kad se razmatra uticaj nekog faktora na odreenu pojavu trebao bi taj faktor, kao nezavisna veliina, biti na apscisi. U naem sluaju na x osi
105

0.4

trebao je biti bonitet stanita. Meutim, tako utvrena zavisnost odnosila bi se samo na jednu starost. Uticaj nekog faktora ne mora biti isti u svim starosnim dobima. U naem sluaju dobili bi razliit uticaj boniteta pri starosti 20 godina (vei prirast na boljem bonitetu) i starosti 60 godina (vei prirast na loijem bonitetu). Zbog toga to se dobija nepotpuna predstava zavisnosti, ovakav nain prikazivanja se izbjegava. U t i c a j v r s t e d r ve a: Uticaj vrste drvea obino se razmatra na dva naina, poreenjem vrsta svjetla i vrsta sjenke (u okviru liara, odnosno etinara) i vrsta drvea pojedinano. Iako se dosadanja istraivanja visinskog prirasta odnose uglavnom na pojedinana stabla raznih vrsta drvea mogu se izvesti pouzdani zakljuci o njihovim meusobnim odnosima. Sve vrste drvea imaju isti oblik krivih godinjeg i ukupnog prirasta. Krive prirasta su zvonolike, a krive rasta su esoidne. Razlike izmeu vrsta drvea javljaju se u veliini prirasta i vremenu kulminacije. Vr ste sv jet la u mladosti brzo rastu i rano postiu kulminaciju godinjeg visinskog prirasta (najee izmeu 10. i 20. godine). Kulminacija prirasta v r st a sjenke javlja se znatno kasnije, izmeu 30. i 40. godine. Stabla vrsta svjetla u mlaoj dobi su via od vrsta sjenke, a prevojna taka na krivoj rasta javlja se ranije. Razlika izmeu vrsta svjetla i vrsta sjenke javlja se zbog njihovih biolokih osobina. Vrste svjetla moraju u mladosti brzo rasti kako bi se izborile za povoljan visinski poloaj i tako obezbijedile dovoljno svjetlosti. Ne moe se odreeno govoriti kada kulminira visinski prirast pojedinih vrsta drvea. Dinamika prirasta ne zavisi samo od vrste drvea. Ona je potpuno razliita u zavisnosti od sastojinskog oblika (jednodobne ili raznodobne sastojine), a zavisi i od drugih faktora. U t i c a j o s t a l i h f a k t o r a: U vezi s uticajem drugih faktora porediemo rast dva stabla smre, koja potiu iz prirodne jednodobne sastojine starosti 130 godina, s podruja Sokoca. Stabla su odrasla jedno pored drugog, u istim mikrostaninim uslovima. Radi se o stablima koja su imala isti prenik i visinu u starosti 130 godina. Meutim, ova dva stabla su u toku ivota imala potpuno razliitu dinamiku rasta, odnosno prirasta (Grafikon 19). Iako su poela sa rastom istovremeno, ve u starosti 20 godina stablo broj 1 je bilo vie od stabla broj 2 ak 2,3 puta. Ta razlika se kasnije smanjivala, u
106

Prirast stabla jednodobne sastojine

starosti 50 godina iznosila je 69%, da bi se u starosti 130 godina svela na svega 3%. U prvoj polovini ivotne dobi (do 60. godine) stablo 1 imalo je vei visinski prirast. Kasnije je situacija obrnuta. ta je prouzrokovalo navedene razlike i razliitu dinamiku rasta ova dva stabla? Pored genetskog faktora, vjerovatno su uticaj imali razliit poloaj u odnosu na druga stabla i prostor koji su ova dva stabla imala na raspolaganju u toku ivota. Njihov rast pratiemo i dalje.
??? ?? ????? ???? ?????? ???? ??? ?? ??? ???

Pro stor, kao faktor koji utie na visinski prirast, praktino nema veliki znaaj. Poveanje prostora povlai za sobom poveanje kronji i troenje asimilata vie na debljinski, nego na visinski prirast.

Uticaj p o lo aja stabla u sastojini govori sam za sebe. Dominantna stabla su u toku ivota imala vei prirast od drugih stabala u sastojini. Grafikon 19. Razliit rast i visinski prirast Mnoga potitena stabla iji vrhovi dva stabla smre u visinu nisu doprli do direktne svjetlosti nisu preivjela. U fazi mladosti visinski prirast je od ivotnog znaaja, za razliku od kasne faze ivota kada stablo vie nije zainteresovano za rast u visinu. Tada stablo moe potpuno da prestane rasti u visinu, jer je obezbijedilo povoljan poloaj i vie nema konkurencije. Svoje asimilate tada troi na debljinski prirast i ivotne funkcije. Uticaj v remensk ih pr ilika na dnevne visinske priraste prenosi se i na godinji prirast. Vremenske prilike prethodne godine mogu da utiu na prirast vie nego vremenske prilike tekue godine. Stabla u avgustu i septembru odlau veliki dio organske supstance kao rezervu za iduu godinu (za izbojke i slino). Na izrazito suvim stanitima ispoljava se kina prethodna godina uglavnom povoljno, dok se topla i suva prethodna godina odraava povoljno na vlanim i hladnim stanitima (Mati, 1980).
107

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA

Debljinski prirast u toku vegetacionog perioda
Debljinski prirast stabla u toku vegetacionog perioda zavisi od istih faktora od kojih zavisi i visinski prirast. I zavisnosti su istosmjerne, ali se uticaj ne odraava u istoj mjeri na debljinski kao na visinski prirast. Kod dnevnih visinskih prirasta problem je bio mjerenje prirasta, jer se nalaze u vrhovima stabala, dok kod debljinskog prirasta postoji problem variranja prenika u toku dana. To se deava usljed razliite snabdjevenosti debla vodom. U toku dana intenzitet transpiracije je obino veliki, a dotok vode iz korijena mali, to dovodi do suavanja elija i smanjivanja prenika stabla. Ova variranja znatno su vea od dnevnih prirasta i predstavljaju ozbiljan problem pri istraivanjima. Period rasta stabla u debljinu dui je od perioda rasta u visinu. U srednjoevropskim prilikama u prosjeku rast liarskih vrsta drvea u debljinu poinje poetkom maja, a zavrava se krajem avgusta. Rast etinara poinje i zavrava neto kasnije, traje od sredine maja do sredine septembra (Assmann, 1961). U naim ekolokim uslovima vegetacioni period traje due nego u Njemakoj. Rast u debljinu poinje neto ranije i zavrava neto kasnije. Na debljinski prirast utiu brojni faktori, koji u raznim kombinacijama predodreuju poetak, intenzitet i zavretak prirasta u toku vegetacionog perioda. Stabla iz gornjeg sprata imaju dui period priraivanja u debljinu i vee dnevne priraste od stabala donje etae. Potisnuta stabla mnogo ranije zavravaju s priraivanjem. Prostor koji stablima stoji na raspolaganju u velikoj mjeri utie na debljinski prirast. U jae prorjeivanoj sastojini stabla imaju vee priraste i due rastu u toku vegetacionog perioda. Izmeu vrsta drvea postoje odreeni odnosi. Tako se uoava rani poetak debljinskog prirasta hrasta i njegova kulminacija ve u maju ili junu. Ovo se objanjava time to liari irokih sudova (pored hrasta ovdje su jasen i brijest) moraju rano da formiraju nove sudove poto sudovi iz prethodne godine nisu sposobni za potpuno funkcionisanje u procesu snabdijevanja vodom, jer su mahom ispunjeni taninskim i drugim materijama. Kod vrsta sa irokim porama kambijalno rastenje u debljinu poinje jo prije izbijanja lia (Stamenkovi i Vukovi, 1988, str. 107).
108

Prirast stabla jednodobne sastojine

Debljinski prirast u toku ivota

Ono to je u uvodnom dijelu reeno za visinski prirast u najveoj mjeri vai i za debljinski prirast. Postoje i neke specifinosti. Na primjer, visinski prirast je jedna veliina za stablo, a debljinski prirast moe da se mjeri na raznim dijelovima stabla. Za debljinski prirast grana nismo posebno zainteresovani. Iz praktinih razloga debljinski prirast, kao i prenik stabla, najee se mjeri na visini 1,3 m od zemlje. To nije prirodno mjesto na stablu. Logino bi bilo da se debljinski prirast mjeri pri zemlji. U tom sluaju krive rasta i prirasta bile bi potpune. Ovako nedostaje poetni period ivota, pa one esto gube svoj karakteristian oblik. Najprije emo da vidimo zavisnosti debljinskog prirasta (na visini 1,3 m od zemlje) od starosti, boniteta stanita, vrste drvea, poloaja stabla u odnosu na druga stabla, prostora koji stoji stablu na raspolaganju i drugih faktora. Pri tome emo, gdje god je to mogue, koristiti ista stabla kao kod visinskog prirasta. Potom emo se osvrnuti na veliinu debljinskog prirasta na razliitim visinama stabla od zemlje i na oblik njegovog debla.

Ut ic aj st arost i: Za etiri
stabla smre, za koja je analiziran i visinski prirast, prikazan je na bazi prosjeka njihov rast u debljinu i debljinski prirast (Grafikon 20). Krive su nepotpune, jer se ne utvruju podaci u mlaoj dobi. Da su potpune, kriva rasta bi imala esoidan, a kriva prirasta zvonolik oblik. Kulminacija debljinskog prirasta javila se prije 35. godine, to znai prije kulminacije visinskog prirasta.
Grafikon 20. Uticaj starosti na rast i prirast stabla smre u debljinu

mm

109

Rast ovih stabala u poetku odvijao se vrlo sporo. Ona su u ranoj mladosti rasla u loim uslovima. Do desete godine ivota ni jedno od etiri stabla nije prelo visinu 1,3 m. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Uticaj boniteta stanita na rast u debljinu i debljinski prirast utvren je na istim stablima smre koja su koriena i kod visinskog prirasta (Grafikon 21). Najvee prenike, pri istoj starosti, imaju stabla na najboljem bonitetu. Krive takoe nisu potpune. Krive rasta imaju samo dio krive desno od prevojne take, tako da se ne vidi esoidan oblik. U mladosti je debljinski prirast najvei na prvom bonitetu, a u starijoj dobi vei prirast je na loijim bonitetima. Ta pojava konstatovana je i kod visinskog prirasta, a razlozi su isti. Na krivim prirasta kulminacije su izostale, jer su se javile ranije.
Grafikon 21. Uticaj boniteta stanita na rast i prirast stabla smre u debljinu

U t i c a j v r s t e d r ve a: Razlike izmeu vrsta drvea u pogledu rasta i prirasta u debljinu javljaju se u veliini prirasta i vremenu kulminacije. Uopte, za sve vrste drvea karakteristian je zvonolik oblik krivih prirasta i esoidan oblik krivih rasta. Vrste svjetla u mlaoj dobi imaju znatno vei prirast i raniju kulminaciju od vrsta sjenke. To znai da u mlaoj dobi postiu vee prenike i da se prevojna taka na krivoj rasta javlja ranije. U starijoj dobi, po pravilu, vrste svjetla gube tu prednost. Po obliku krive prirasta izdvaja se hrast lunjak, za koga je karakteristian ujednaen debljinski prirast u toku ivota. Za razliku od rasta u visinu, rast u debljinu nikad ne prestaje i traje sve dok su stabla iva.
110

Prirast stabla jednodobne sastojine U t i c a j o s t a l i h f a k t o r a: Prirast stabla u debljinu neke vrste drvea, ne zavisi samo od starosti i boniteta stanita ve i od drugih faktora. Najvaniji od njih su: poloaj u odnosu na druga stabla, prostor koji ima stablo, genetske predispozicije (individualna svojstva), vremenske prilike, urod sjemena, napad tetnih insekata, oteenja i drugi. Po lo aj u odnosu na druga stabla i pr o stor koji stoji stablu na raspolaganju (stajalina povrina) su dva faktora koja znatno vie utiu na rast stabla u debljinu nego na rast u visinu. Promjena ovih uslova izaziva preraspodjelu asimilata za rast u visinu, odnosno debljinu. Zbog toga, najbolje je istovremeno posmatrati uticaj ovih faktora na debljinski i visinski prirast. Mati je te odnose opisao na sljedei nain. Kada stablo zaostane u rastu u visinu u odnosu na druga stabla sastojine, ono e uginuti usljed zasjenjivanja drugih stabala ako ne ubrza svoj rast u visinu. Rast u debljinu nije od takvog vitalnog znaaja stoga stablo u takvoj situaciji troi od proizvedene organske supstance veliki dio za rast u visinu, a mali dio za rast u debljinu. Dogaa se da se plat goda debla jako zasjenjenog stabla ne spusti do prsne visine u godinama nepovoljnih vremenskih prilika, ali prirast u visinu ne izostaje sve dok je stablo ivo, naravno do njegovih dobi koje ne prelaze produkcioni period sastojine. Variranje godinjeg debljinskog prirasta stabla zbog promjena u pogledu njegovog poloaja u odnosu na druga stabla sastojine je stoga mnogo izrazitije nego variranje njegovog godinjeg visinskog prirasta. to je taj poloaj povoljniji, vei je godinji debljinski prirast, i obratno. Kada se povea stajalina povrina npr. kodominantnog stabla, povea se priliv svjetla do njegove kronje, a time i koliina proizvedene neto-organske supstance. Za stablo koje je i prije bilo osvijetljeno nije od nekog naroitog znaaja ubrzavanje rasta u visinu. Od mnogo veeg znaaja je ubrzavanje njegovog rasta u debljinu jer deblo treba da izdri sve vea i vea naprezanja koja izazivaju teina kronje i udari vjetra u kronju. Naime, proirenje stajaline povrine stabla prati u stopu poveanje izloenosti kronje udarima vjetra. Usljed proirivanja stajaline povrine stablo odvaja od proizvedene neto-organske supstance sve vei dio za svoj debljinski prirast i sve manji za visinski prirast. Varijabilnost godinjeg debljinskog prirasta stabla usljed promjena njegove stajaline povrine je vea od varijabilnosti njegovog visinskog prirasta. to je stajalina povrina stabla vea, to je, naravno, vei njegov godinji debljinski prirast i stablo bre raste u debljinu (Mati, 1980, str. 84).
111

Individualne osobine, zajedno sa faktorima prostora i poloaja stabla, mogu izazvati jako razliit debljinski rast stabla u toku ivota. To se pokazalo na primjeru istih stabala koja su razmatrana i kod visine (Grafikon 22). Stablo broj 1 imalo je vei prirast od stabla broj 2 sve do starosti 90 godina. Nakon toga situacija se izmijenila, a debljinski prirast stabla 2 naglo se poveao. Ta pojava poveava prirasta u tako kasnoj fazi ivota nije uobiajena. Ona je konstatovana i kod visinskog prirasta ovog stabla, to je jo rjea pojava. S privrednog aspekta jako je vano poznavanje odnosa izmeu visinskog i debljinskog prirasta. Ako elimo za krae vrijeme proizvesti deblje sortimente podravaemo debljinski prirast. Tako jaim proredama moemo u sastojini stvoriti povoljnije uslove za rast stabala. Ako imaju vei prostor stabla e razviti jae kronje i poveati debljinski prirast.
d (cm)

40 30 20

Stablo 1

Stablo 2 10

40
Id (mm)

80

120 Starost

Vremenske pr ilike utiu na debljinski prirast slino kao na visin5 ski prirast. U pravilu, vee koliine Stablo 1 padavina na siromanom pjeskovi3 tom zemljitu doprinose poveanju prirasta, a na dubokom glinovitom Stablo 2 1 zemljitu djeluju nepovoljno. Niske 40 80 120 Starost temperature u toku zime i proljea Grafikon 22. Razliit rast i prirast dva stabla mogu izazvati negativne posljedice smre u debljinu na rast stabala. Obilan ur o d sjem ena moe umanjiti prirast, jer se veliki dio asimilata troi za stvaranje sjemena. Prema nekim istraivanjima zbog preobimnog uroda stabla bukve mogu imati i do 50% manji prirast, a posljedice mogu da se osjeaju i u narednih nekoliko godina. Jak napad tet nih insekat a, kao to je napad gubara na hrast, izaziva smanjenje prirasta, a nekad i suenje stabala. O te ivanje (kore) stabala,

112

Prirast stabla jednodobne sastojine

koje nastaje prilikom izvlaenja stabala iz ume umanjuje prirast, jer se, pored ostalog, asimilati troe i za saniranje rana.

Debljinski prirast i oblik debla

Debljinski prirast du debla
Do sada je bilo govora o debljinskom prirastu na prsnoj visini, odnosno visini 1,3 m od zemlje. Ovaj prirast se koristi za odreivanje zapreminskog prirasta stabla i sastojine. Osim njega, zanima nas i debljinski prirast du debla. Prije svega, zbog oblika (punodrvnosti) debla i vrijednosti njegove drvne mase. Debljinske priraste du debla utvrujemo na oborenim stablima metodom dendrometrijske analize stabla. Prenike mjerimo na jednakom rastojanju, najee svaka dva metra, poevi od 1,3 m iznad zemlje. Zatim raunamo relativne vrijednosti (indekse) debljinskih prirasta u odnosu na prirast u prsnoj visini, koji se uzima kao bazni (indeks 100). Na osnovu grafikog prikaza, gdje se na apscisi nanose udaljenosti od zemlje, a na ordinati indeksi, dobija se predstava o raspodjeli prirasta du debla. Ovaj prirast razmatraemo u zavisnost od starosti, boniteta stanita, vrste drvea, poloaja stabla, proreda i drugih faktora. Prvo zapaamo da du debla prirast nije jednak. Od zemlje prema vrhu stabla prirast se najprije smanjuje do nekog mjesta, a zatim poveava. Mjesto na kome je debljinski prirast najmanji nalazi se priblino na jednoj petini visine stabla od zemlje (0,2h). U zavisnosti od vrste drvea i drugih faktora raspodjela debljinskog prirasta du debla se mijenja. S poveanjem st arost i mjesto minimalnog debljinskog prirasta pomjera se navie. Na osnovu Gutenbergovih podataka za vei broj smrevih stabala konstatovano je pomjeranje mjesta minimalnog debljinskog prirasta sa prsne visine, za stabla starosti 55 godina, na tri metra za stabla starosti 75 godina, odnosno osam metara za stabla starosti 115 godina (Mati, 1980). Pri zemlji (u visini panja) prirasti svih ovih stabala su bili vei nego na prsnoj visini. Razlike su bile najvee kod starog stabla. Ova stabla, s obzirom na visinu i velike kronje, da bi izdrala sva optereenja i udare vjetra, moraju se dobro privrstiti za zemlju. Zato se pri zemlji njihovo deblo iri, a ilite snano razvija.

113

Slini su odnosi u raspodjeli debljinskog prirasta du debla veeg broja stabala crnog bora s podruja Hercegovine, BiH (Tabela 5).
Tabela 5. Debljinski prirast du debla crnog bora (Izvor: Maunaga, 1990) Visina stabla (m) 26,0 14,0 15,0 12,5 11,5 10,0 Minimalan prirast apsolutna udaljenost od zemlje (m) 5,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 Minimalan prirast relativna udaljenost od zemlje 0,21 h 0,21 h 0,17 h 0,16 h 0,12 h 0,10 h

Starost 100 70 50 40 30 25

Relativno izraeno mjesto minimalnog debljinskog prirasta na stablima crnog bora u jednodobnim sastojinama na podruju Hercegovine nalazi se priblino na visini 0,1h za stabla starosti 20-30 godina, na visini 0,15h za stabla starosti 40-50 godina i na visini 0,20h za starija stabla. To znai da se u starijih stabala mjesto minimalnog debljinskog prirasta nalazi ne samo na veoj apsolutnoj nego i na veoj relativnoj visini (Maunaga, 1990, str. 160). Na boljim b onitet ima st ani t a mjesto minimalnog debljinskog prirasta lei vie u odnosu na loija stanita. Na primjeru veeg broja smrevih stabala starosti 105 godina mjesto minimalnog debljinskog prirasta se pomjera sa 2,5 m na III bonitetu na 8,5 m na I bonitetu stanita (Mati, 1980). S poveanjem pr o stor a, nakon izvoenja proreda, dolazi do pomjeranja mjesta minimalnog prirasta navie. Kako navodi Mati, za stara smreva stabla, 30 godina nakon provedene prorede, dolo je do pomjeranja minimuma sa 4 na 12 m (Mati, 1980). Meutim, treba imati u vidu da je tome doprinijelo i poveanje starosti.

Oblik debla
Debljinski prirast nije isti na svim stranama, to dovodi do formiranja razliitog oblika debla. Oblik debla posmatra se preko uzdunog i poprenog presjeka. Ova dva presjeka su povezana, jer od oblika poprenog presjeka na razliitim visinama stabla od zemlje zavisi izgled uzdunog presjeka.
114

Prirast stabla jednodobne sastojine

Uz d u ni p r e sj e k: Uzduni presjek debla je nepravilnog oblika, posebno kod liarskih vrsta drvea. Veina liara gubi deblo u gornjoj treini, tako da uzduni presjek poprima najrazliitije oblike. Iako se deblo etinara ne moe poistovijetiti s nekim pravilnim geometrijskim tijelom, ipak se na njemu mogu uoiti tri razliita dijela (Grafikon 23). Donji dio, koji obuhvata ilite, ima oblik prevrenog nailoida. Srednji dio, koji dostie do kronje, oblika je prevrenog paraboloida, dok dio debla u kronji ima prelazni oblik prema kupi.
GORNJI DIO

SREDNJI DIO

Oblik stabla je problem u dendrometriji. Bez poznavanja oblika stabla ne moe se odrediti zapremina stabla. U vezi s oblikom stabla razvijene su fizioloke i mehanike teorije. Fizio lo ke te or ije polaze od toga da deblo slui kao sprovodnik vode i hranljivih materija navie (do asimilacionih organa) i asimilata nanie (iz asimilacionih organa). Za obavljanje ove funkcije, po fiziolokim teorijama, deblo formira odgovarajui oblik.

P
DONJI DIO

M ehani ke te or ije polaze od toga da stablo mora imati oblik debla koji moe podnijeti naprezanja izazvana vlastitom teinom i odoliti Grafikon 23. Oblik debla etinara udarima vjetra. Funkcije koje deblo obavlja su viestruke i na njegov oblik utiu razni faktori. Po svemu sudei, najvei uticaj imaju upravo faktori mehanikog karaktera. Oblik debla se mijenja od panja prema vrhu stabla. Prenici stabla se smanjuju, a ta pojava naziva se pad pre nika. Na oblik debla utiu starost, bonitet stanita, vrsta drvea, poloaj i prostor. Prema podacima koji se odnose na smru u Bosni, u sastojinama do 30 godina starosti, stabla smre imaju oblik blii kupi, dok je u starijim sastojinama (30 - 100 godina) njihov oblik slian paraboloidu. U ovom sluaju starija stabla su punodrvnija (Koprivica i Maunaga, 2008).
115

Na prvi pogled neloginu pojavu da su stabla punodrvnija na loijem stanitu, Mati obrazlae na sljedei nain: Stabla pri loijim staninim uslovima za priraivanje u visinu troe od proizvedene organske supstance relativno vie nego stabla pri boljim tim uslovima. Obratno je u pogledu utroka te supstance na priraivanje u debljinu. Zbog toga su debla stabala pri loijim staninim uslovima vitkija nego pri boljim uslovima (Mati, 1980, str. 93). Na osnovu dosadanjih istraivanja nekih vrsta drvea najpunodrvnije deblo ima hrast, zatim bukva, pa smra i bor. Iz odnosa debljinskog i visinskog prirasta moe se zakljuiti da stabla podreenog poloaja imaju punodrvnije deblo (vitkija su). Isto tako vitkija su stabla koja rastu u gustom sklopu. Po p r e ni p r e sj e k: Deblo na poprenom presjeku priblino ima oblik kruga ili elipse, mada esto moe biti i nepravilnog oblika. to je deblo vie deformisano manja je iskorienost drveta prilikom obrade. Tada su godovi razliite irine, to umanjuje tehniku vrijednost drveta. Veliki uticaj na formiranje oblika poprenog presjeka debla imaju spoljani faktori, kao to su jak vjetar i nagib terena. Oni dovode do unutranjih naprezanja u drvetu, a drvo koje tada nastaje naziva se reakc ijsko dr vo. U nainu reakcije postoje razlike izmeu etinara i liara. Kada se radi o dominantnim stablima ili rubnim stablima presudan uticaj na oblik poprenog presjeka moe da ima v jet ar, ako esto duva u istom smjeru. Tada se formira eliptian popreni presjek, a dui prenik lei u pravcu duvanja vjetra. et inar i se tite od udara vjetra poveavajui rast na suprotnoj strani, na kojoj se obrazuje tzv. zbijeno (kompresijsko) drvo. Li ar i reaguju suprotno stvarajui tzv. iste gnuto (tenzijsko) drvo, na strani sa koje duva vjetar. Na slian nain reaguju stabla na strmom terenu. etinari poveavaju rast na donjoj strani, a liari na gornjoj strani. Uticaj nagiba terena vie dolazi do izraaja kod stabala donje etae, a dominantna stabla vie reaguju na vjetar. Reakcija etinara na vjetar i rubni poloaj (izloenost suncu) prikazana je na Slici 12. U sluaju uticaja vjetra formira se jednostrana kronja i eliptian popreni presjek debla, sa irim godovima na strani suprotnoj vjetru. Kod nejednake osunanosti kronja se vie razvija sa sunane strane i zbog neravnomjerene raspodjele asimilata formira se popreni presjek debla sa irim godovima na toj strani.

116

Prirast stabla jednodobne sastojine

VJETAR

Slika 12. Uticaj vjetra i sunca na kronju i popreni presjek debla

Kako nejednako razvijena kronja utie na veliinu debljinskog prirasta prikazuje Slika 13. Uzimanjem jednog izvrtka u takvim sluajevima moemo pogreno odrediti prirast. Kad oblik debla odstupa od oblika kruga debljinski prirast treba mjeriti na vie mjesta. Obino su dovoljna dva izvrtka pod uglom od 90 stepeni.

IZVRTAK 1

10

IZVRTAK 2 1 2

Slika 13. Uticaj mjesta mjerenja prirasta na irinu godova 117

PRIRAST TEMELJNICE STABLA

Prirast temeljnice u toku vegetacionog perioda neemo razmatrati. Dinamika ovog prirasta slina je dinamici visinskog i debljinskog prirasta. Temeljnica i prirast temeljnice stabla odnose se, isto kao debljina i debljinski prirast, na visinu 1,3 m. Njih ne mjerimo direktno, ve odreujemo raunski. Pri tome se uzima da temeljnica stabla, tj. popreni presjek debla ima oblik kruga. Stvarni popreni presjek esto je nepravilnog oblika. Za njegovo tano odreivanje trebalo bi mjeriti vie prenika ili obim stabla. U praktinom radu kod deformisanih stabala uzima se srednja vrijednost dva unakrsno izmjerena prenika. Odreivanje prirasta temeljnice raunskim putem umanjuje na interes za ovim prirastom, jer ga moemo predvidjedi na bazi debljinskog prirasta. U toku ivota stabla ova dva prirasta se prate. Meutim, nije isto da li je debljinski prirast nastao na stablu malog ili velikog prenika. Pri jednakom debljinskom prirastu (istoj irini goda), povrina prstena je vea ako se radi o debljem stablu (Slika 14). To se takoe moe vidjeti iz formule, u kojoj se prirast temeljnice (ig) odreuje kao razlika temeljnice stabla na bazi prenika na kraju godine (d + id) i temeljnice stabla na bazi prenika na poetku godine (d).
    
1


2

Slika 14. Razliit prirast temeljnice pri istom debljinskom prirastu

Uticaj prenika na prirast temeljnice stabla je vei od uticaja debljinskog prirasta. Pri tome prenik u toku rasta stabla izaziva dvije pojave. Pr vo, u periodu velikog pada debljinskog prirasta pad prirasta temeljnice je znatno blai (period 1), a u periodu kada se debljinski prirast blago smanjuje prirast temeljnice
118

Prirast stabla jednodobne sastojine

se i dalje poveava (period 2) (Grafikon 24). To je zbog uticaja prenika, koji se poveava u cijeloj dobi. Prije kulminacije debljinskog prirasta poveava se i prirast temeljnice (period 3). I dr ugo, zbog uticaja prenika, koji se sa starou poveava, kulminacija prirasta temeljnice se javlja znatno kasnije od kulminacije debljinskog prirasta.
DEBLJINSKI PRIRAST

1 3 2 1

2
STAROST PRIRAST TEMELJNICE

1 3

1 2

STAROST

Grafikon 24. Prirast temeljnice u vezi sa debljinskim prirastom

Ako posmatramo prirast temeljnice du debla mogu se izdvojiti tri karakteristina dijela debla (Grafikon 25). Pr v i dio velikog pada prirasta temeljnice, od zemlje do prsne visine, koji nastaje zbog smanjenja prenika i
PRIRAST TEMELJNICE

1 2 3

UDALJENOST OD ZEMLJE

Grafikon 25. Prirast temeljnice du debla 119

debljinskog prirasta na tom dijelu (oznaka 1). D r ugi dio debla, koji je znatne duine i protee se sve do poetka kronje, ima vrlo mali pad prirasta temeljnice (oznaka 2). To je posljedica blagog smanjivanja prenika i u manjoj mjeri blagog smanjenja a potom poveanja debljinskog prirasta stabla. Ovaj dio debla, ija je glavna karakteristika punodrvnost (mali pad prenika) je privredno najvaniji, jer se od njega izrauju najvrijedniji drvni sortimenti. Tre i dio karakterie ponovo nagli pad prirasta temeljnice, iako se u tom dijelu debljinski prirast poveava (oznaka 3). Presudan je i ovdje veliki pad prenika. Prirast temeljnice zavisi od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i drugih faktora isto kao visinski i debljinski prirast. Temeljnica stabla u zavisnosti od st ar o st i ima esoidan oblik, a prirast zvonolik. Na boljim b onitet ima temeljnica i njen prirast su vei, a prevojna taka na krivoj rasta, kao i kulminacija na krivoj prirasta, javljaju se ranije. Odnosi izmeu v r st a dr ve a su kao kod debljinskog prirasta.

PRIRAST ZAPREMINE STABLA

U krajnjoj liniji zainteresovani smo za prirast zapremine stabla, odnosno njegove drvne mase. Meutim, promjene zapremine stabla teko je direktno pratiti, tako da o njima zakljuujemo na bazi debljinskog i visinskog prirasta. Drugim rijeima, uticaj raznih faktora, kao i umskouzgojnih mjera, na zapreminski prirast stabla pokazuju ova dva prirasta. Zapremina stabla (v) rauna se kao proizvod temeljnice (g), visine (h) i zapreminskog koeficijenta (f). Prirast zapremine za godinu dana raunamo kao razliku zapremine na kraju i na poetku godine. To praktino znai da prirast zapremine ine tri komponente: prirast temeljnice, prirast visine i prirast (promjena) zapreminskog koeficijenta. O prirastu prve dvije komponente smo govorili. Ostaje da vidimo kako se ponaa zapreminski koeficijent sa promjenom uslova za rast stabla. Zatim emo posmatrati rast stabla i njegov zapreminski prirast u toku ivota. Osvrnuemo se i na meusobni odnos prirasta taksacionih elemenata. Na kraju, ostaje da kaemo neto o procentu prirasta i kori stabla.

120

Prirast stabla jednodobne sastojine

Zapreminski koeficijent
Z apreminsk i ko ef ic ijent je izvedeni element, koji slui kao redukcioni faktor pri raunanju zapremine stabla. To direktno proizlazi iz formule za raunanje zapremine stabla.


Pomou zapreminskog koeficijenta (f) redukuje se zapremina valjka (gh) na zapreminu stabla (v). Drugim rijeima, zapreminski koeficijent pokazuje koliko iznosi zapremina stabla u odnosu na zapreminu valjka. On je neimenovan broj. Ako je vrijednost koeficijenta 0,56 znai da zapremina stabla iznosi 56% od zapremine valjka. Iz formule za raunanje zapremine proizlazi formula za zapreminski koeficijent.   Uvrstimo li u brojnik zapreminu krupnog drveta dobiemo z apreminsk i ko ef ic ijent k r upno g dr vet a, a ako uvrstimo ukupnu drvnu masu dobiemo z apreminsk i ko ef ic ijent ukupne dr v ne mase. To su dva osnovna zapreminska koeficijenta. Koeficijent ukupne drvne mase je vei, jer je ukupna drvna masa vea od krupnog drveta (nazivnik u formuli se ne mijenja). Zavisnosti zapreminskog koeficijenta od starosti, boniteta stanita i vrste drvea proistiu iz same formule. Pri njihovom objanjavanju koristimo znanja o rastu stabla. U t i c a j s t a ro s t i: Zapreminski koeficijent ukupne dr v ne mase u zavisnosti od starosti ima hiperbolian opadajui tok. On praktino polazi iz beskonanosti, jer je nazivnik jednak nuli sve dok stablo ne pree visinu 1,3 m. Nakon toga opada, u poetku brzo, a kasnije sve sporije. Pri odreenoj starosti njegova vrijednost se stabilizuje (Grafikon 26). Zapreminski koeficijent k r upno g dr vet a u poetku je jednak nuli. Sve dok se prsni prenik ne priblii na 7 cm, stablo nema krupnog drveta i brojnik u formuli jednak je nuli. Nakon to stablo pree tu granicu koeficijent krupnog drveta se prvo naglo poveava, kasnije blae, a u drugoj polovini ivota se stabilizuje. Moe se rei da se oba koeficijenta stabilizuju priblino oko vrijednosti 0,5. Treba imati u vidu da je i tada koeficijent ukupne drvne mase vei.

121

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: S obzirom da stabla bre rastu na boljem bonitetu stanita navedene promjene zapreminskih koeficijenata deavae se prije, odnosno bre nego na loijem bonitetu. Zato je na boljem bonitetu koeficijent ukupne dr v ne mase manji u cijeloj dobi. Stabla na boljem bonitetu prije dostignu visinu 1,3 m i imaju vei prenik pri istoj starosti. Koeficijent k r upno g dr vet a se ranije pojavljuje i u mladosti je vei na boljem bonitetu. U starijoj dobi, meutim, moe doi do obrnute situacije. To znai da su stabla na loijem bonitetu punodrvnija u drugoj polovini ivotne dobi (Graf. 26).
f

KOEFICIJENT UKUPNE DRVNE MASE 0,5 KOEFICIJENT KRUPNOG DRVETA

BOLJE STANITE LOIJE STANITE

STAROST

Grafikon 26. Zapreminski koeficijenti u zavisnosti od starosti i boniteta stanita

U t i c a j v r s t e d r ve a: Vrste svjetla u mlaoj dobi bre rastu pa e to povui za sobom odgovarajue promjene zapreminskih koeficijenata. Treba istai i razliku izmeu liara i etinara. Koeficijent krupne drvne mase kod etinara moe da ima blago izraenu kulminaciju, dok se kod liara to ne deava zbog priliva krupnog drveta grana. Naime, grane liara, za razliku od etinara, u starijoj dobi esto prelaze debljinu od 7 cm i tako doprinose poveanju krupnog drveta stabla.

Prirast zapremine u toku ivota

Rast i prirast zapremine stabla, kao i prethodnih taksacionih elemenata, razmatraemo u zavisnosti od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i ostalih faktora. Koristiemo podatke istih onih stabala smre za koje smo pratili visinski i debljinski prirast.
122

Prirast stabla jednodobne sastojine

U t i c a j s t a ro s t i: Zavisnost zapremine i zapreminskog prirasta stabla smre od starosti prikazana je na Grafikonu 27. Zapremina stabla sa starou se poveava progresivno, za razliku 600 od prenika koji se, kako smo vidjeli, poveavao degresivno (vidi Graf. 20). Tada smo konstatovali da se prevojna 400 taka na krivoj debljinskog rasta ne vidi, jer se javila ranije. Prevojna 200 taka na krivoj zapreminskog rasta takoe se ne vidi. Ali ona e se tek 0 20 40 60 80 javiti, jer zapreminski prirast nije Starost kulminirao do starosti 80 godina. Za16 hvaljujui uticaju dimenzija stabla (prenika i visine) dolazi do poveanja 12 zapreminskog prirasta sa starou i 8 odlaganja njegove kulminacije. Kriva rasta i kriva prirasta u naem sluaju 4 nisu potpune tako da je izostao njihov esoidan, odnosno zvonolik oblik.
iv (dm3) v (dm3) 0 20 40 60 80

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Starost Stablo smre, pri istoj starosti, ima Grafikon 27. Uticaj starosti na rast i prirast veu zapreminu i vei zapreminski zapremine stabla smre prirast to su stanini uslovi bolji (Grafikon 28). U naem sluaju razlike su vee izmeu prvog i treeg, nego izmeu treeg i petog boniteta stanita. Kulminacija prirasta se jo nije javila ni na jednom bonitetu stanita. Mati (1980) je za uticaj boniteta iskoristio Gutenbergove podatke za vei broj stabala smre. Prirast i zapremina bili su vei na boljim bonitetima. Na boljim stanitima stabla bre rastu i ranije postiu kulminaciju prirasta. Krive imaju karakteristine oblike; kriva rasta esoidan, a kriva prirasta zvonolik. Kulminacija zapreminskog prirasta javlja se vrlo kasno, a nakon kulminacije smanjivanje prirasta je blago. Ove karakteristike imaju opti znaaj, odnosno vae i za druge vrste drvea.

123

U t i c a j v r s t e d r ve a: Zapremina i prirast zapremine stabla zavisi od vrste drvea na isti nain kao to zavise visina i prenik, odnosno prirast visine i prenika. Odnosi izmeu vrsta drvea pojedinano, kao i izmeu vrsta svjetla i sjenke, takoe su isti. Razlika je samo 1600 u tome to prirast zapremine znatno I kasnije kulminira od debljinskog i 1200 visinskog prirasta.
v (dm3)

Klepac (1963) iznosi podatke III sa ogledne povrine u Gorskom 400 V Kotaru o stablima tri vrste drvea; ar i - vrsta svjetla, smr a - vrsta 20 40 60 80 Starost polusjenke i jela - vrsta sjenke. U 30. godini odnos po zapremini bio je I 7:3:1. Ari je tada imao ak sedam 30 puta veu zapreminu od jele. Kao vrsta svjetla ari u mladosti znatno 20 V bre raste od jele, koja je izrazita III 10 vrsta sjenke. Ve u 65. godini ovaj odnos je bitno promijenjen u korist vrsta polusjenke i sjenke (1:2:2), kada 20 40 60 80 Starost je ari imao duplo manju zapreminu od smre i jele. Poslije 65. godine Grafikon 28. Uticaj boniteta stanita na rast i jela je poveavala prednost u odnosu prirast zapremine stabla smre na smru. U t i c a j o s t a l i h f a k t o r a: Ostali faktori, kao to su poloaj, prostor, vremenske prilike, urod sjemena, napad insekata i drugi, utiu na zapreminu i zapreminski prirast stabla na isti nain kao i na njihove komponente. Pri tome, uticaj na zapreminu i njen prirast moe biti mnogostruko vei. Posebno velika razlika postoji izmeu prirasta dominantnih i potisnutih stabala. Kakva razlika izmeu stabala moe biti najbolje pokazuje na primjer dva stabla smre, koja su rasla jedno pored drugog. Zapremine ovih stabala bile su iste u starosti 20 i 130 godina. Radi se o stablima ije smo taksacione elemente i do sada pratili.
iv (dm3)

800

124

Prirast stabla jednodobne sastojine

U toku ivota ova dva stabla imala su potpuno razliitu dinamiku rasta. Tako 2400 je u dobi 90 godina zapremina stabla broj 1 iznosila preko 1200 dm3. To je za oko tri puta vie od zapremine 1600 Stablo 1 stabla broj 2, koja je iznosila 400 dm3. Do 90. godine razlika se poveavala, 800 a kasnije se smanjivala. Tokovi Stablo 2 prirasta zapremine ovih stabala su 40 80 120 neuobiajeni. Stablo 2 ima znatno Starost manji prirast od stabla 1 sve do 90. 80 godine. Nakon toga stablo 2 naglo ubrzava rast i nadmauje prirast 60 stabla broj 1 (Grafikon 29).
40 Kada se radi o uticaju pro stor a Stablo 1 postoje znatne razlike izmeu vrsta 20 drvea. Tako npr. stabla liara bolje Stablo 2 reaguju na poveanje prostora i vie 40 80 120 Starost ire kronje nego stabla etinara. Stara stabla slabije reaguju od mlaih Grafikon 29. Razliit rast i prirast zapremine dva stabla smre stabala. iv (dm3) v (dm3)

Meusobni odnos taksacionih elemenata

Vidjeli smo do sada da nije ista dinamika rasta debljine, visine, temeljnice i zapremine stabla. Ovi taksacioni elementi iskazuju se u razliitim mjernim jedinicama, pa emo direktno poreenje dinamike njihovog rasta izvesti na bazi relativnih vrijednosti. Do njih se dolazi tako to se za maksimalni prirast uzme indeks 100, a ostali indeksi se izraunaju. Na isti nain, kad se maksimalnoj vrijednosti taksacionog elementa dodijeli indeks 100, dolazi se do krive relativnog rasta. Na osnovu ematskog prikaza relativnih vrijednosti rasta i prirasta taksacionih elemenata uoavamo da se prvo javlja kulminacija debljinskog prirasta, zatim visinskog, onda prirasta temeljnice i na kraju prirasta zapremine (Grafikon 30).

125

U prvim godinama ivota stabla rastu na otvorenom prostoru meusobno razmaknuta, to predstavlja povoljne uslove za debljinsk i pr ir ast i njegovu ranu kulminaciju. Takvi uslovi traju do sklapanja sastojine, kada poinje intenzivan rast u visinu i borba za visinski poloaj, odnosno svjetlost. U tom periodu javlja se kulminacija v isinsko g pr ir ast a. Nakon to se debljinski prirast pone smanjivati prirast temeljnice se i dalje poveava, zahvaljujui prvenstveno jakom uticaju poveanja prenika. Zbog toga kulminacija pr ir ast a temeljnic e nastupa znatno kasnije od kulminacije debljinskog i visinskog prirasta. Poveanje prenika, ali i visine sa starou stabla, utie na pomjeranje kulminacije pr irast a z apremine jo vie udesno.
100 PRIRAST PRENIK VISINA TEMELJNICA ZAPREMINA

STAROST PRENIK VISINA TEMELJNICA 100 ZAPREMINA

RAST

STAROST

Grafikon 30. Relativni prirast i rast stabla

126

Prirast stabla jednodobne sastojine

Nakon kulminacije najbre se smanjuju debljinski i visinski prirast, sporije prirast temeljnice, a najsporije se smanjuje prirast zapremine. Zadravanje visokih vrijednosti prirasta temeljnice i prirasta zapremine nakon kulminacije takoe je posljedica uticaja prenika, koji se i dalje sa starou poveava. Najvei dio od postignutog prenika i visine stabla ostvare u mlaoj dobi jer su tada ovi prirasti veliki, dok zapreminu stvaraju u drugoj polovini ivotne dobi. U prosjeku etiri stabla smre, iji smo rast pratili, postiu do starosti 50 godina 56% visine, 58% prenika i svega 19% zapremine od dimenzija u starosti 100 godina. Dakle, u drugoj polovini ivotne dobi ostvareno je 81% zapremine. Asman predlae da se zapreminski prirast koristi kao pokazatelj prirasne moi stabla i da se na bazi njega odreuju razvojne faze. S obzirom da nas zanima razvoj stabala u privrednom periodu, koji je ogranien produkcionim periodom, bolje je koristiti visinski prirast. Stabla esto ne doive fazu starosti odreenu na bazi zapreminskog prirasta, jer se druga prevojna taka na krivoj ovog prirasta javlja vrlo kasno. Razvoj sastojine lake pratimo na bazi visine stabala.

Procent prirasta
Procent prirasta je u stvari relativan prirast. Odreuje se najee za zapreminu. Ako prirast (iv) stavimo u odnos prema zapremini (v) i izrazimo ga u procentima dobiemo proc ent z apreminsko g pr irast a stabla (pi). To je osnovna formula za raunanje procenta prirasta: i   Prirast i zapremina mogu biti iskazani krupnim drvetom ili ukupnom drvnom masom, u kom sluaju se dobije procent prirast krupne drvne mase, odnosno procent prirasta ukupne drvne mase. Zavisnost procenta prirasta od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i drugih faktora proizlazi iz formule. Procent prirasta raunski prati promjene prirasta i zapremine, koje nastaju s promjenom navedenih uslova. I objanjenja su zasnovana na relativnim promjenama brojnika i nazivnika.

127

U zavisnosti od st aro st i procent prirasta se smanjuje, najprije brzo, a kasnije sve sporije (Grafikon 31). Odluujuu ulogu na njegov opadajui tok ima zapremina stabla, koja se sa starou progresivno poveava. Na loijem b onitetu st ani t a procent prirasta je vei (Graf. 31). Naime, idui od prvog ka petom bonitetu smanjuju se i prirast i zapremina, ali se zapremina relativno vie smanjuje nego prirast. To izaziva raunsko poveanje procenta prirasta.
PROCENT PRIRASTA BOLJI BONITET LOIJI BONITET

STAROST

Grafikon 31. Procent prirasta u zavisnosti od starosti i boniteta stanita

Procent prirasta v r st a sv jet la je u mlaoj dobi vei, a kasnije manji od procenta prirasta vrsta sjenke. Poboljanje uslova za rast stabla (popravljanje poloaja i poveanje stajaline povrine) u poetku dovodi do poveanja, a kasnije do smanjenja procenta prirasta. Obrazloenja su slina prethodnim.

Kora stabla
U drvnu masu stabla, iju zapreminu odreujemo u ivom (dubeem) stanju, ukljuena je i kora. Pri mjerenju prenika ona se ne moe izbjei, jer je sastavni dio debla. Svaki dalji obraun drvne mase stabla ili cijele sastojine ukljuuje i koru. Zato nam je vano da znamo koliko je njeno uee u toj drvnoj masi. Treba imati u vidu da se kod odreivanja zapreminskog prirasta na bazi debljinskog prirasta metodom buenja stabla ne uzima u obzir prirast kore.

128

Prirast stabla jednodobne sastojine

Moemo slobodno rei da debljina kore prati debljinu stabla. Takoe, to je stablo starije njegova kora je deblja (i kora prirauje). Na boljim stanitima stabla imaju deblju koru, jer su pri istoj starosti deblja. Vrste drvea se, zbog svojih biolokih osobina, razlikuju po debljini kore. Moe se rei da postoje vrste debele kore, kao to su bor, ari i hrast, kao i vrste t anke kore u koje spadaju bukva, smra i jela. Orjentaciono, uee kore u krupnoj drvnoj masi iznosi od 5 do 20%. Procent kore kod tankih stabala je neto vei u odnosu na debela stabla, iste vrste drvea.

REZIME
1) Veli ina i oblik kronje stabla u jednodobnim sastojinama zavise od vrste drvea (vrste svjetla/sjenke, etinari/liari, pojedine vrste), starosti (prenika) stabla, proreda, prostora, poloaja stabla u sastojini i staninih faktora (nagib terena, vjetar). 2) Tok dnevnog visinskog prirasta u vegetacionom periodu ima zvonolik oblik, a odgovarajua kriva rasta esoidan oblik. Od ovog pravila odstupaju neki liari (hrast, bukva), koji imaju prekid rasta u ljetnjem periodu (Grafikon 16). Na boljim stanitima dnevni prirasti su vei, ranije poinju u toku godine i ranije kulminiraju. Vrste drvea poinju priraivati u razliito vrijeme i razlikuju se po dinamici prirasta. Dnevni prirasti zavise od vremenskih prilika (toplote, vlanosti), poloaja stabla u sastojini i drugih faktora. 3) Variranje visinskog prirasta u toku ivota je veoma veliko, zbog ega se godinji prirast odreuje kao prosjek prirasta u periodu 5 ili 10 godina. 4) Godinji visinski prirast stabla u zavisnosti od starosti ima zvonolik, a kriva rasta u visinu esoidan oblik. 5) Na boljim stanitima visinski prirast stabla je vei, a njegova kulminacija se javlja ranije u odnosu na loija stanita. 6) Vrste svjetla u mlaoj dobi imaju vei visinski prirast i raniju kulminaciju u odnosu na vrste sjenke. U starijoj dobi vei prirast imaju vrste sjenke. 7) Na visinski prirast, pored navedenih faktora, utiu jo vremenske prilike i poloaj stabla u odnosu na druga stabla. 8) U naim ekolokim uslovima prirast stabala u debljinu obino traje od maja do septembra. Na debljinski prirast utiu brojni faktori, koji u raznim kombinacijama predodreuju poetak, intenzitet i zavretak prirasta u toku vegetacionog perioda. 9) Zavisnosti debljinskog prirasta od istraivanih faktora su iste kao i zavisnosti visinskog prirasta. Godinji debljinski prirast stabla u zavisnosti od starosti ima zvonolik, a kriva rasta u debljinu esoidan oblik. Na boljim stanitima debljinski prirast 129

10)

11)

12)

13)

14)

15)

16) 17)

stabla je vei, a njegova kulminacija se javlja ranije. Vrste svjetla imaju vei debljinski prirast u mlaoj dobi i raniju kulminaciju u odnosu na vrste sjenke. Debljinski prirast du debla nije isti. On se idui od zemlje najprije smanjuje, do oko jedne petine visine, a od tog mjesta nadalje prema vrhu stabla se poveava. Raspodjela prirasta du debla moe da bude i drugaija. Debljinski prirast du debla utie na oblik debla, koji se iskazuje uzdunim i poprenim presjekom. Od oblika debla u mnogome zavisi kvalitet stabla, odnosno kvalitet sortimenata koji se mogu izraditi. Prirast temeljnice zavisi od debljinskog prirasta i prenika stabla na kome se prirast ostvaruje. Poveanje prenika sa starou utie na to da stablo ima veliki prirast temeljnice i u starijoj dobi. Oblik krive prirasta temeljnice u zavisnosti od starosti, boniteta stanita i vrste drvea je isti kao kod visinskog i debljinskog prirasta. Samo se kulminacija javlja kasnije. Na osnovu temeljnice i visine stabla moe se izraunati zapremina valjka, ije dimenzije odgovaraju dimenzijama stabla. Da bi doli do zapremine stabla potrebno je redukovati zapreminu valjka, to se ini pomou zapreminskog koeficijenta. Postoje zapreminski koeficijenti krupnog drveta i ukupne drvne mase (Grafikon 26). Prirast zapremine stabla u velikoj mjeri prati tok prirasta temeljnice. Krive prirasta su istog oblika, a iste su i zavisnosti od starosti, boniteta stanita i vrste drvea. Kulminacija se javlja poslije kulminacije temeljnice. Na prirast veliki uticaj ima prostor koji stoji na raspolaganju stablu u toku ivota. S obzirom da se veliina prostora stalno mijenja dinamika rasta stabala moe biti jako razliita. Prirasti svih taksacionih elemenata (visine, debljine, temeljnice i zapremine) stabla u zavisnosti od starosti imaju zvonolik oblik. Razlika izmeu njih je u vremenu kulminacije. Prvo se javlja kulminacija debljinskog prirasta, zatim visinskog, pa prirasta temeljnice i posljednja prirasta zapremine (Grafikon 30). Procent prirasta je relativan prirast, koji se rauna za zapreminu. Nije uobiajeno da se rauna za ostale taksacione elemente (Grafikon 31). Kora je sastavni dio zapremine drvne mase dubeih stabala. Njeno uee u krupnoj drvnoj masi kod pojedinih vrsta je razliito.

130

Prirast stabla jednodobne sastojine

18) Grafiki rezime

h, d, g, v h, d, g, v

P P P P

t ih, id, ig, iv ih, id, ig, iv

K K K

BOLJI BONITET LOIJI BONITET

VRSTE SVJETLA VRSTE SJENKE

Rast i prirast stabla

131

5. PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 135 KRONJA ........................................................................................ 136 Povrina projekcije kronje ................................................... 136 Stepen prekrivenosti kronje ................................................ 139 VISINSKI PRIRAST STABLA ..................................................... 139 Visina stabla ............................................................................. 140 Godinji visinski prirast .......................................................... 141 Rast stabla ............................................................................. 144 DEBLJINSKI PRIRAST STABLA ............................................... 145 Prenik stabla .......................................................................... 145 Godinji debljinski prirast ...................................................... 145 Rast stabla ............................................................................. 155 ZAPREMINSKI PRIRAST STABLA ........................................... 156 Zapremina stabla .................................................................... 156 Godinji zapreminski prirast ................................................. 158
Godinji prirast po m2 projekcije kronje ................................ 160 Procent prirasta ..................................................................... 162

Rast stabla ............................................................................. 163 REZIME ........................................................................................... 164

PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD
U r a zno dobnoj sastojini stabla rastu u znatno drugaijim uslovima nego u jednodobnoj sastojini. Stabla malog prenika u raznodobnoj sastojini imaju nepovoljne uslove za rast, jer trpe pritisak i odozgo i sa strana. Srednja stabla imaju uglavnom slobodne vrhove, tako da trpe pritisak samo sa strana. Debela stabla su gospodari prostora i ne trpe pritisak od susjednih stabala. Stabla u raznodobnoj sastojini, dakle, prolaze kroz tri faze. Balsiger je, u prebornim umama jele, smre i bukve, razgraniio ove faze preko debljine stabala. U prvu fazu svrstao je stabla ispod 20 cm prenika, u drugu od 20 do 35 cm i u treu stabla preko 35 cm (Mati, 1971). U je dno dobnoj sastojini ne nalazimo stabla tako razliitih prenika kao u raznodobnoj. Stabla malog prenika nalaze se u mladoj sastojini, stabla srednjeg prenika u srednjedobnoj, a debela stabla samo u staroj sastojini. U svakom od ova tri sluaja stabla se nalaze u jednoj etai (horizontalni sklop). Vrhovi stabala su uglavnom slobodni (primaju direktnu svjetlost), tako da stabla trpe samo pritisak sa strane (boni pritisak). Kad uporedimo jednodobne i raznodobne sastojine, vidimo da tanko stablo ima bolje uslove za rast u jednodobnoj, a debelo stablo u raznodobnoj sastojini (Slika 15). Stabla bre rastu u jednodobnim sastojinama, pogotovo u poetku. Meutim, u raznodobnim sastojinama najbolja stabla zadravamo u sastojini dugo da bi se iskoristio period u kome ona imaju povoljne uslove i veliki prirast. To pogotovo vrijedi za najbolja stanita, gdje se i uzgajaju stabla najveih debljina. Sastojinski sistem gazdovanja u jednodobnim sastojinama to ne omoguava. Kada se radi o stablu raznodobne sastojine oslanjaemo se uglavnom na rezultate istraivanja glavnih vrsta drvea u Bosni i Hercegovini. Koristiemo

135

obrazloenja koja su dali Mati (1959, 1980) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast kitnjak, Stojanovi (1966) za bijeli bor i Drini (1963) za crni bor. Govoriemo o kronji stabla, visinskom, debljinskom i zapreminskom prirastu stabla u zavisnosti od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika, omjera smjese, debljine stabla i drugih faktora.
J R

U MLADOJ

U SREDNJEDOBNOJ

U STAROJ

... U ISTOJ SASTOJINI

Slika 15. Razliiti uslovi za rast stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

KRONJA
U raznodobnim sastojinama glavni element kronje stabla je povrina horizontalne projekcije kronje. Osvrnuemo se i na stepen prekrivenosti kronje. Druge elemente kronje neemo posebno razmatrati. Oni su, s aspekta ureivanja uma, manje znaajni. O optim karakteristikama kronje bilo je rijei u poglavlju Prirast stabla jednodobne sastojine.

Povrina projekcije kronje

Posmatraemo uticaj boniteta stanita, stepena sklopa i srednjeg prenika na povrinu projekcije kronje glavnih vrsta drvea (jele, smre, bukve, bijelog bora i crnog bora) u BiH. Potom emo vidjeti kako debljina stabla utie na povrinu projekcije kronje. U istraivanju je primijenjen metod viestruke regresione analize. Pri tome su, na osnovu jednaina neto uticaja, u nekim sluajevima dobijene nelogine zavisnosti. U dubinu ovog problema ne moemo ulaziti, jer se radi o vrlo sloenim odnosima.
136

Prirast stabla raznodobne sastojine

U zavisnosti od debljine (starosti), stabla razliito reaguju na promjenu uslova. Zato su posebno posmatrana tanka stabla (prenika oko 15 cm), srednje debela (prenika oko 30 cm) i debela stabla (prenika oko 50 cm). U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Jela i bukva najvee projekcije kronje imaju na treem bonitetu stanita. Na prvom bonitetu stabla bolje podnose zasjenu nego na treem. Zbog toga na prvom bonitetu po hektaru ima vie stabala, a vie stabala na istom prostoru znai da ona moraju imati manje kronje. Ta pojava nije se ispoljila od III do V boniteta (Mati 1980). Sva stabla (tanko, srednje debelo i debelo) crnog bora, bijelog bora i smre imaju veu povrinu projekcije kronje na loijim bonitetima stanita. Ova pojava se objanjava veom potrebom za svjetlou na loijim stanitima. Da bi dostigla isti prenik, na loijem bonitetu stablima je potrebna vea kronja.

Ut ic aj st ep ena sklopa: Vee projekcije kronji treba da budu pri

manjem stepenu sklopa, jer tada stabla imaju vei stajalini prostor i mogu slobodnije da ire kronje. Meutim, u veini sluajeva za istraivane vrste drvea u BiH dobijeno je suprotno. Djelimino se ova pojava moe opravdati jako heterogenim stanjem uma u BiH u vrijeme istraivanja. Ogledne parcele postavljane su i u sastojinama u kojima su nedavno izvrene sjee velikog intenziteta. U tim sastojinama dolo je do znatnog smanjenja stepena sklopa. Meutim, stabla koja su zateena u sastojinama imala (zadrala) su kronje koje vie odgovaraju sklopu u kome su rasla ranije. Ona nisu stigla da proire svoje kronje, zbog kratkog vremena od sjee do premjera. Na poveanje stajalinog prostora vrste drvea razliito reaguju. Bukva zatvara prostore (otvore) nastale sjeom za 10 15 godina, a mladim i srednjedobnim stablima jele i smre potrebno je 15 20 godina. Stara stabla, posebno smre, reaguju vrlo sporo. U t i c a j s r e d n j e g p r e nika: Na promjenu srednjeg prenika sastojine razliito reaguju tanko, srednje debelo i debelo stablo. D ebela stabla imaju manju projekciju kronje to je srednji prenik sastojine vei. Tada se poveava broj debelih stabala i dolazi do vee konkurencije izmeu njih. To izaziva smanjenje kronji debelih stabala. Kad je srednji prenik manji preovlauju tanja stabla, koja nisu konkurencija debelim stablima. Kronje tankih stabala su ispod nivoa
137

kroanja debelih stabala. Sre dnje debela stabla uglavnom reaguju slino kao debela stabla. Znatno tee je objasniti ponaanje t anko g stabla. U sastojini malog srednjeg prenika uee tankih stabala je veliko. U takvim uslovima tanko stablo ima konkurenciju sa strana od drugih tankih stabala. Sa poveanjem srednjeg prenika smanjuje se taj pritisak sa strana i po pravilu dolazi do poveanja kronji. U t i c a j d e b l ji n e s t a b l a: Sa rastom stabla poveavaju se i njegove dimenzije. Tako se s poveanjem debljine (starosti) stabla poveava i projekcija njegove kronje. Ako bi rast stabla pratili do duboke starosti projekcija kronje, u zavisnosti od debljine stabla, imala bi esoidan oblik. Pred kraj ivota stabla dolo bi do opadanja prirasta kronje i do pojave prevojne take na krivoj rasta projekcije kronje. Za orjentacioni uvid u veliinu projekcije kronje glavnih vrsta drvea u BiH dati su podaci za tri debljinska stepena (Tabela 6). Usput su dati podaci i za zapremine kronje.
Tabela 6. Projekcija i zapremina kronje (Izvor: Pavli, 1966) Debljinski stepen (cm) Vrsta drvea 12,5 32,5 52,5

Projekcija Zapremina Projekcija Zapremina Projekcija Zapremina (m2) (m3) (m2) (m3) (m2) (m3) Jela Smra Bukva Hrast Bijeli bor Crni bor 6,5 6,2 16,5 10,8 5,0 3,6 16,9 20,7 53,8 33,0 10,1 7,0 16,2 13,8 37,9 27,8 17,6 16,4 108,7 103,2 263,6 148,3 101,8 71,9 32,9 25,4 70,0 61,4 41,9 46,6 326,7 258,2 619,3 476,1 296,5 254,4

Kronje jelovih i smrevih stabala naih uma Mati (1980) je uporedio sa vajcarskim stalnim oglednim povrinama. Uglavnom su kronje stabala u BiH bile manje, u nekim sluajevima skoro duplo.

138

Prirast stabla raznodobne sastojine

Kronje jelovih stabala u Gorskom Kotaru (Hrvatska) bile su znatno vee od kronji stabala jele u BiH (Mati, 1980). ume u Gorskom Kotaru su ureenije, jer je ranije zapoeto prevoene u privredne oblike. U njima stabla imaju povoljnije uslove za razvoj kronje nego u sastojinama praumskih karakteristika.

Stepen prekrivenosti kronje

Prema Driniu (1963) stepen prekrivenosti kronje stabla crnog bora, susjednim viim stablima, znatno se smanjuje s poveanjem debljine stabla. Za prosjene uslove, stepen prekrivenosti stabala prenika 10 cm iznosi 70%, a stabala prenika 50 cm samo 3%. Istraivanja ovog taksacionog elementa glavnih vrsta drvea u BiH obavio je Pavli (1966). Na velikom uzorku, stabla je razdvojio na dvije debljinske klase: tanka stabla, do 30 cm i debela, preko 30 cm prenika. Prosjena prekrivenost t ank ih stabala jele i bukve (vrsta sjenke) bila je preko 50%, crnog bora i smre (vrsta polusjenke) iznad 35%, a hrasta i bijelog bora (vrsta svjetla) iznad 25%. D ebela stabla su imala znatno manju prekrivenost od tankih. Deblja (starija) stabla znatno tee podnose zasjenu od tankih (mlaih) stabala. Razlika izmeu tankih i debelih stabala nije ista kod svih vrsta drvea. Tako npr. debela jelova stabla imaju oko dva puta, a hrastova ak devet puta manju prekrivenost od tankih stabala. To govori o mnogo veoj osjetljivosti na zasjenjivanje debelih hrastovih stabala u odnosu na jelova stabla. Uopte, razlike izmeu tankih i debelih stabala javljaju se i zbog pripadnosti stabala razliitim kategorijama po visini. Najdeblja stabla su u najpovoljnijem poloaju, ona u stvari i nemaju ime biti zasjenjena.

VISINSKI PRIRAST STABLA

U okviru ovog poglavlja obuhvaen je rast stabla (ukupni prirast) i njegov (godinji) prirast u visinu. Rast emo razmatrati preko visine stabla u toku njegovog ivota. Poto u raznodobnim sastojinama ne odreujemo starost, rast u visinu, kao i visinski prirast, pratiemo u zavisnosti od debljine stabla. Na kraju emo uporediti rast stabla raznodobne i jednodobne sastojine.
139

Visina stabla
Visina stabla je u stvari ukupni prirast visine. U jednodobnoj sastojini visina se posmatra u odreenoj dobi, a u raznodobnoj visina stabla odreenog prenika. Visinski rast stabla u raznodobnoj sastojini moe se ustanoviti na osnovu dendrometrijske analize stabla ili periodinim premjerom prenika i visine stabla u toku ivota. Meutim, istraivanja 34 Smra na takav nain u BiH do sada nisu Jela 30 B. bor vrena. Do visine i visinskog prirasta 26 C. bor stabla u razliitim uslovima rasta Ma22 ti je doao istovremenom analizom 18 velikog broja stabala razliite debljine. 14 Izravnanjem podataka, od najtanjih 10 do najdebljih stabala, dolazi se do 6 0 20 40 60 80 uticaja debljine na prirast stabla. Isto d (cm) su postupili i drugi autori prilikom istraBukva 30 ivanja visokih uma u BiH.
h (m) h (m) 26 22 18 14 10 6 0 20 40 60 80 d (cm)

Slinim postupkom konstruisane su visinske krive, koje predstavljaju korelaciju izmeu visine i pre nika stabla. Visinske krive glavnih vrsta drvea visokih uma u BiH, za prosjene uslove rasta, prikazane su odvojeno za etinare i liare (Grafikon 32).

Hrast

Grafikon 32. Visinske krive

Sa poveanjem prenika visina se poveava po krivoj karakteristinog esoidnog oblika. Prevojna taka se javlja pri malim prenicima, zbog rane kulminacije visinskog prirasta. Visinske krive nemaju kulminaciju, jer su u prosjeku deblja stabla via od stabala manjeg prenika. Stabla variraju po visini, tako se moe desiti da neko stablo bude nie od stabla manjeg prenika. Tanka stabla bijelog bora (vrste svjetla) su via od smre (vrste polusjenke) i jele (vrste sjenke). Manju visinu tankih stabala hrasta (vrste svjetla) od bukve (vrste sjenke) Mati (1980) je obrazloio velikim ueem jako loih hrastovih stanita u BiH, to je povuklo njihovu prosjenu visinu nanie.
140

Prirast stabla raznodobne sastojine

Ako poredimo visine debelih stabala, u prosjeku, najvia je smra. Slijede jela i bukva, koje su podjednake visine, a zatim bijeli bor, crni bor i hrast kitnjak. Odnosi stabala u raznodobnim sastojinama daleko su sloeniji nego u jednodobnim sastojinama. Znamo da vrste svjetla u mladosti bre rastu od vrsta sjenke. To je njihova bioloka karakteristika, koja se jasno ispoljila u rastu stabla jednodobne sastojine. Tu dinamiku u raznodobnoj sastojini naruava injenica da stabla u mladosti rastu pod zasjenom. U takvoj situaciji prednost mogu da imaju vrste sjenke, ne samo u pogledu rasta nego i za samo preivljavanje. Drugo, vrste svjetla ne rastu u mladosti bre samo u visinu, ve i u debljinu. To remeti odnose u dinamici rasta, koji se u raznodobnim sastojinama posmatraju u zavisnosti od debljine, a ne od starosti stabla.

Godinji visinski prirast

Visinski prirast stabala prilikom istraivanja u BiH na terenu nije mjeren. Mati (1980) je visinski prirast za jelu, smru i bukvu odredio po formuli:
b b h(n + ) - h(n - ) 2 2

ih(n)=
gdje je:
-

b id(n)

godinji visinski prirast irina debljinskog stepena (5 cm) visina stabla na gornjoj, odnosno donjoj granici debljinskog stepena (n) debljinski prirast stepena (n)

b
2

U brojniku formule nalazi se periodini visinski prirast, a u nazivniku je vrijeme na koje se taj prirast odnosi (Grafikon 33). Vrijeme za koje stablo povea prenik za irinu debljinskog stepena dobije se kad irinu debljinskog stepena (u cm) podijelimo s debljinskim prirastom (u cm/god). Ako je npr. debljinski prirast 0,25 cm /godinje, stablu treba 20 godina da povea prenik za irinu debljinskog stepena od 5 cm. Kad se periodini visinski prirast, oitan sa visinske krive, podijeli sa brojem godina perioda (20), dobije se prirast za jednu godinu.
141

Koristei visinske krive i izraunate debljinske priraste Mati (1980) je utvrdio visinske priraste stabla jele, smre i bukve u zavisnosti od debljine i, istovremeno, od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Krive su uglavnom imale zvonolik oblik.
VISINA

b h(n + ) 2

b h (n - ) 2
1.3 m

d(n)
b/2 b/2

PRENIK

Grafikon 33. Odreivanje visinskog prirasta stabla

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Na boljem stanitu visinski prirast je vei. Pri prosjenim staninim uslovima prirast bukovog stabla kulminirao je pri debljinskom stepenu 17,5 cm, a smre i jele pri stepenu 22,5 cm. U vrijeme kulminacije prirast jele iznosio je 14 cm, smre 16 cm i bukve 17,5 cm. Tanja stabla, od navedenih debljinskih stepena, imaju manji prirast zbog vee zasjenjenosti i zato to, prema svojoj starosti, jo nisu dostigla fazu punog razvoja. Debela stabla su fazu intenzivnog rasta u visinu prola. Ona vie vode rauna o debljinskom nego visinskom prirastu. Najdeblja stabla u sastojini imaju vrlo male priraste, od svega nekoliko centimetara, a moe se desiti da potpuno prestanu sa rastom u visinu. Opti oblik visinskog prirasta stabla u zavisnosti od boniteta stanita prikazan je na Grafikonu 34.

142

Prirast stabla raznodobne sastojine

VISINSKI PRIRAST

K
BOLJI BONITET LOIJI BONITET

PRENIK

Grafikon 34. Visinski prirast u zavisnosti od boniteta stanita

U t i c a j s t e p e n a s k l o p a: to je stepen sklopa sastojine manji visinski prirast je vei, a kulminacija se pomjera u nie debljinske stepene. Ako se smanji stepen sklopa i stvore povoljniji uslovi tanka stabla e snano reagovati visinskim rastom i vrlo brzo e postii kulminaciju visinskog prirasta. U sluaju zadravanja gustog sklopa povoljne uslove za visinski rast stabla e stei znatno kasnije. Na promjene uslova jae reaguju tanka stabla. Uticaj stepena zastrtosti zemljita sastojine na visinski prirast stabla opada od niih prema viim debljinskim stepenima jer se njegovom promjenom poloaj stabla, u odnosu na druga stabla sastojine, to manje mijenja to je stablo deblje (Mati, 1980, str. 129). Uopteni oblik visinskog prirasta stabla u zavisnosti od stepena sklopa prikazan je na Grafikonu 35.
VISINSKI PRIRAST

K K

VEI SKLOP MANJI SKLOP

PRENIK

Grafikon 35. Visinski prirast u zavisnosti od stepena sklopa

143

Uticaj sre dnje g pre nika sastojine i omjer a smje se na visinski prirast je mali, posebno kod debelih stabala. Ispostavilo se da tankim i srednje debelim stablima najmanje odgovara kada je srednji prenik osrednje vrijednosti. Poveanjem uea bilo tankih ili debelih stabala u sastojini njihov prirast se poveava.

Rast stabla
U klasinom smislu, rast u visinu je zavisnost visine stabla od starosti. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti koristi se prenik stabla. Da bi doao do orjentacionog uvida u rast stabla jele, smre i bukve u raznodobnoj sastojini u zavisnosti od starosti i uporedio ga s rastom u jednodobnoj sastojini, Mati (1980) je primjenio poseban postupak. Prenik na apscisi zamijenio je sa starou stabla (x + t). Pratio je rast stabla od prenika 10 cm nadalje, pri emu je zanemario vrijeme (x), koje je bilo potrebno stablu da postigne prenik od 10 cm (Grafikon 36). Vrijeme t, koje poinje od prenika 10 cm, Mati je raunao na osnovu debljinskog prirasta. Radi poreenja, na isti grafikon nanio je visine srednjih stabala jednodobnih sastojina jele, smre i bukve. Njih je izraunao iz prinosnih tablica.
VISINA

X+

t godina

Grafikon 36. Rast visine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

U startu, kad su imala prenik 10 cm, stabla raznodobne sastojine, bila su nia. U narednih 50 godina ona su i dalje sporije rasla, tako da su nakon 100 godina u prosjeku bila nia za oko 8 metara. Visinu od 30 m sve tri vrste drvea postiu za oko 200 godina, dok im je u jednodobnoj sastojini potrebno 100 godina. Kada bi se tome dodalo vrijeme potrebno da stablo postigne prenik 10 cm,
144

Prirast stabla raznodobne sastojine

razlika bi bila jo vea. To vrijeme u raznodobnoj sastojini je znatno due, jer su uslovi u kojima stablo raste znatno nepovoljniji nego u jednodobnoj sastojini.

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA

Iako se debljinski prirast i prenik stabla sutinski ne mogu odvojiti, u raznodobnim sastojinama je to uraeno. Tako emo razmatrati debljinski prirast u zavisnosti od debljine stabla, ali i uticaj drugih faktora na prirast stabla razliite debljine. Na kraju, samo orjentaciono, uporediemo rast stabla u raznodobnoj sa rastom stabla u jednodobnoj sastojini.

Prenik stabla
Izostae poglavlje o preniku stabla, zato to umjesto starosti, u raznodobnim sastojinama, prenik stabla koristimo kao nezavisni faktor.

Godinji debljinski prirast

Prilikom istraivanja glavnih vrsta drvea visokih uma u BiH, debljinski prirast je, za razliku od visinskog, direktno mjeren na terenu. Dobijeni podaci su posluili za utvrivanje veliine debljinskog prirasta stabla i njegove zavisnosti od debljine stabla, boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Kasnije je ta istraivanja dopunio Pavli (1966), utvrivanjem uticaja projekcije kronje i stepena zasjenjenosti na debljinski prirast stabla. Za analize debljinskog prirasta koristiemo tablice istih autora. Pri utvrivanju neto uticaja faktora na debljinski prirast ostali faktori imali su sljedee vrijednosti: Za ume jele, smre i bukve: omjer smjese jl : sm : bk = 0,5 : 0,3 : 0,2; bonitet stanita III, stepen sklopa 0,7 i srednji prenik 45 cm, Za ume bijelog, bora, crnog bora i hrasta kitnjaka: iste sastojine; bonitet stanita III, stepen sklopa 0,7 i srednji prenik 30 cm.

145

Tako su, npr. za bijeli bor, pri utvrivanju uticaja boniteta iz tablica uzeti podaci za istu sastojinu, stepen sklopa 0,7 i srednji prenik 30 cm. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Tanka stabla svih vrsta drvea, osim crnog bora, imaju vei prirast na loijem bonitetu stanita. Izuzetak je djelimino i hrast kitnjak, ija su stanita petog boniteta izuzetno loa (Grafikon 37). Pojavu da tanka stabla imaju vee debljinske priraste na loijim nego na boljim bonitetima Mati (1980) je pokuao da objasni njihovom manjom prekrivenou kronji na loijim stanitima., Meutim, ovdje treba uzeti u obzir i neke druge momente. O emu se radi pokuaemo razjasniti na primjeru bijelog bora. Z a to t anka st abla imaju ve i pr ir ast na lo ijem bonitetu? Debljinski prirast bijelo g b or a na svim bonitetima, u zavisnosti od debljine stabla, ima zvonolik oblik. Kulminacija na petom bonitetu javlja se pri debljini 25 cm, na treem kod prenika 35 cm i na prvom kod stabla prenika 45 cm. Znai na loijem bonitetu kulminacija se javlja pri niim debljinskim stepenima. Pogledajmo sada kakve to veze ima sa prirastom tankog stabla, prenika 15 cm. Stablo ovog prenika na petom bonitetu se nalazi vrlo blizu kulminacione take, odnosno nalazi se u periodu velikog prirasta. Stablo istog prenika na treem bonitetu je udaljenije od kulminacije, a na prvom je toliko daleko, da se nalazi u poetnoj fazi razvoja, u kojoj je prirast jako mali. Zato, kada se uporede tanka stabla na raznim bonitetima stanita ispada da su vei prirasti na loijem bonitetu. Ova pojava pripisana je uticaju boniteta. Bonitet je samo uzrok razliite dinamike rasta, zbog ega se stabla iste debljine, na razliitim bonitetima, nalaze u razliitim fazama razvoja. Kod c r no g b or a ta pojava je izostala. Kulminacija prirasta na svim bonitetima stanita javlja se u isto vrijeme (Graf. 37). To znai da se tanka stabla na prvom i na petom bonitetu nalaze u istoj razvojnoj fazi. U ovom sluaju uticaj boniteta stanita dolazi do jasnijeg izraaja. Sastojine crnog bora su po strukturi blie jednodobnim nego prebornim sastojinama, to je bilo presudno za ove odnose. Sre dnje debela stabla jele, smre i bukve, slino kao i tanka, imaju vei prirast na loijem bonitetu. Stabla jele na petom bonitetu, nakon kulminacije, koja se javlja pri debljini oko 30 cm, znatno smanjuju prirast. Srednje debela stabla ostalih vrsta drvea (hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora) imaju vei prirast na boljim bonitetima.

146

Prirast stabla raznodobne sastojine

D ebela stabla jele, smre i bukve najvee priraste imaju na srednjim bonitetima, mada bi, prema toku zavisnosti, najdeblja stabla mogla imati najvee priraste na najboljim stanitima. Debela stabla bijelog bora, crnog bora i hrasta kitnjaka vee priraste imaju na boljim bonitetima.
4.5 Jela 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 III I Id (mm) 3.5 2.5 1.5 0.5 4.5 Smra V III I

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Bukva

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Bijeli bor

4.5 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 V III I Id (mm)

4.5 3.5 2.5 I 1.5 0.5 III V 15 25 35 d (cm) 45 55

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Crni bor

4.5 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 Id (mm)

4.5 Hrast kitnjak 3.5 2.5 1.5 V 0.5 15 35 d (cm) 55 I III

I III V 12.5 25 d (cm) 45 65

Grafikon. 37. Debljinski prirast u zavisnosti od boniteta stanita

Sa izuzetkom crnog bora, kulminac ije prirasta javljaju se na loijim bonitetima ranije, odnosno pri niim debljinskim stepenima. Tako npr. debljinski
147

prirast jele kulminira na petom bonitetu pri debljini 32 cm, na treem 62 cm, a na prvom nije kulminirao do prenika 75 cm. Razlike su jako velike. Kod smre i bukve su neto manje. Ova pojava ima veliki praktini znaaj za ureivanje uma. Stabla velikih prenika mogu se uzgojiti samo na najboljim stanitima. Pri donoenju zakljuka o uticaju boniteta stanita na prirast stabala razliite debljine, treba uzeti u obzir i navedene injenice. Treba znati, takoe, da se radi o stablima koja su, iako iste debljine, razliite starosti. U naem sluaju, jako heterogen polazni materijal istraivanih uma u BiH mogao je imati uticaja na ove odnose. Tako su, npr. jako loa stanita hrasta kitnjaka povukla krivu prirasta znatno nadole. U t i c a j s t e p e n a sk l o p a: Za razliku od boniteta stanita uticaj stepena sklopa na debljinski prirast je isti kod svih vrsta drvea i svih debljina stabla (Grafikon 38). to je stepen sklopa manji prirast je vei. Kako navodi Mati autori smatraju rezultate loginim jer je kronja stabla to bolje osvjetljena to je stepen zastrtosti zemljita sastojine manji pa je i neto proizvod organske supstance stabla vei (Mati, 1980, str. 112). Na poboljane uslove za rast, kad se stepen sklopa smanji, tanka stabla jae reaguju od debelih stabala. Debela stabla i pri stepenu sklopa 1,0 imaju dovoljno svjetlosti, tako da se uslovi za rast njima ne mogu znaajnije popraviti. Boljoj reakciji tankih stabala doprinosi i to to su ona vitalnija. Debela stabla bukve i hrasta jae reaguju proirivanjem kronji i poveanjem debljinskog prirasta od jele, a pogotovo od smre.

148

Prirast stabla raznodobne sastojine

4.5 Jela 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 4.5 Bukva 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 0,6 0,7 Id (mm) 0,6 Id (mm) 0,7

4.5 Smra 3.5 0,6 2.5 0,7 1.5 0.5 4.5 Bijeli bor 3.5 2.5 0,4 1.5 0.5 0,7 1,0 15 35 d (cm) 55

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm)

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm)

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Crni bor

4.5 3.5

4.5 Hrast kitnjak 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5

0,4 0,7 1,0

Id (mm)

2.5 1.5 0.5 0,4 0,7 1,0

12.5

25 d (cm)

45

65

15

35 d (cm)

55

Grafikon 38. Debljinski prirast u zavisnosti od stepena sklopa

U t i c a j s r e d n j e g p r e nika: Prema rezultatima istraivanja glavnih vrsta drvea u BiH, uticaj srednjeg prenika sastojine na debljinski prirast nije isti kod stabala razliite debljine (Grafikon 39). Debljinski prirast tankog, srednje debelog i debelog stabla bijelog i crnog bora je manji to je srednji prenik vei. To vai i za debela stabla smre i bukve. U ostalim sluajevima nije tako. Tanka stabla jele, smre i bukve imaju najmanji prirast kad srednji prenik ima srednju vrijednosti.

149

4.5 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5

Jela

ds (cm) 45 60 Id (mm) 30

4.5 3.5 2.5 1.5 0.5

Smra

ds (cm) 30 45 60

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Bukva ds (cm)

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Bijeli bor ds (cm)

4.5 3.5 Id (mm) 2.5 1.5 0.5 Id (mm)

4.5 3.5 2.5 1.5 0.5 20 30 40 15 25 35 d (cm) 45 55

30 45 60

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5 d (cm) Crni bor ds (cm)

4.5 3.5 Id (mm) Id (mm) 2.5 1.5 0.5 20 30 40 12.5 17.5 25 35 45 d (cm) 55 65

4.5 Hrast kitnjak 3.5 2.5 1.5 0.5 30 40 ds (cm)

20 15 25 35 d (cm) 45 55

Grafikon 39. Debljinski prirast u zavisnosti od srednjeg prenika

Tanka i srednje debela stabla trpe pritisak sa strana i pritisak odozgo, a debela stabla samo manji pritisak sa strana. U sastojini malog srednjeg prenika kronje debelih stabala su uglavnom slobodne. Ako se poveava uee debelih stabala poveava se i pritisak sa strana, tako da su kronje sve manje osvijetljene. Debela stabla su sama sebi konkurencija. Njihov prirast je manji to ima vie debelih stabala, odnosno to je srednji prenik sastojine vei. To se nije u potpunosti ispoljilo kod jele i hrasta kitnjaka. U t i c a j o m j e r a s m j e r a: U pogledu uticaja omjera smjese na debljinski prirast, bukvi najvie odgovaraju iste sastojine, dok smra, u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve, najvei prirast ima kada je njeno uee malo.

150

Prirast stabla raznodobne sastojine

U vezi s ovom pojavom Mati iznosi dvije injenice: prvo, da je bonitet stanita mjeovitih sastojina bukve, jele i smre s obzirom na bukvu nii u prosjeku za oko 0,6 bonitetnog razreda nego s obzirom na jelu i smru i drugo, da su bukova stabla znatno nia od smrevih stabala istog bonitetnog razreda i, naravno, istog prsnog prenika. Bukova i jelova stabla istog bonitetnog razreda i istog prsnog prenika su podjednako visoka. Prema tome, bukova stabla mjeovite sastojine imaju manje visine nego jelova stabla istog prsnog prenika, a pogotovo nego smreva (Mati, 1980, str. 114). Buk va ima najmanje visine i odgovara joj ako ima vie bukve u sastojini. Ako ima vie jele, a pogotovo smre, bukova stabla su zasjenjenija i imaju podreen poloaj. To znai i manji prirast. Suprotno tome, smr a kao najvia, sama sebi je konkurencija, pa joj odgovara kad je njeno uee u sastojini malo. Tada su joj stabla slobodnija i bolje osvijetljena, zbog ega imaju i vei prirast. J eli dobrim dijelom odgovara vee uee bukve u sastojini. Prema tablicama debljinskog prirasta bijelog bora i hrasta kitnjaka moe se zakljuiti da i jednoj i drugoj vrsti odgovara ako u sastojini ima primjesa drugih vrsta drvea. U tim sluajevima, poveanje prirasta nije veliko, kod bijelog bora ne prelazi 10%, a kod hrasta kitnjaka 15%. U t i c a j d e b l j i n e s t a b l a: Prethodno smo posmatrali kako na promjenu faktora (boniteta, sklopa, srednjeg prenika) reaguje tanko stablo, stablo srednje debljine i debelo stablo. Ostaje da vidimo kakav je odnos izmeu ovih stabala, ili drugim rijeima kako utie debljina na debljinski prirast. To moemo pouzdano zakljuiti na bazi prikaza koji se odnose na prosjene uslove (Graf. 37, bonitet III). Debljinski prirast svih vrsta drvea u zavisnosti od debljine stabla ima zvonolik oblik. U poetku, dok je stablo tanko prirast je mali, zatim se poveava, najprije naglo, a kasnije sve sporije. Kulminacija se javlja pri velikim debljinama stabla, znatno kasnije u odnosu na visinski prirast. U t i c a j k r o n j e: Prethodno smo govorili o kronji i njenoj zavisnosti od raznih faktora. Ovdje se kronja pojavljuje kao nezavisna veliina, odnosno kao faktor od koga zavisi debljinski prirast. Sa poveanjem p ov r ine pr ojekc ije kronje debljinski prirast stabla svih vrsta drvea se poveava (Pavli, 1966). Od navedenog jedino odstupa bukva, kod koje se pojavila kulminacija. Njen prirast poinje da se smanjuje kada projekcija kronje dostigne veliinu 25%
151

iznad prosjene. Radilo se vjerovatno o abnormalno velikim kronjama debelih stabala bukve, koja imaju znatno vee rashode od normalnih stabala. Osim toga, znatan dio asimilata ovih stabala se troi za prirast granjevine. Kod ostalih vrsta drvea kulminacija se ne javlja, mada se za bijeli i crni bor ona moe pojaviti kada kronje budu za 2,5 puta vee od prosjenih kronji. Poveanje stepena prek r ivenost i (zasjenjenosti) kronjama drugih stabala ima za posljedicu smanjivanje debljinskog prirasta. Logino, uticaj ovog faktora je veliki, jer lie sjene znatno manje asimilira od lia svjetla. U t i c a j v r s t e d r ve a: Krive svih vrsta drvea, koje se odnose na trei bonitet stanita, prenesene su u jedan koordinatni sistem (Grafikon 40). Na osnovu njega mogu se uporediti vrste drvea, pri prosjenim uslovima rasta. Najvei debljinski prirast ima jela, zatim smra, pa bukva i hrast, a najmanji prirast imaju crni i bijeli bor. Razlike izmeu vrsta drvea su velike. U vrijeme kulminacije prirast stabla jele iznosi 4,1 mm, a bijelog bora svega 1,6 mm.
4.5

Jela 3.5 Smra Id(mm) Hrast kitnjak 2.5 Bukva Crni bor 1.5 Bijeli bor

0.5 0

10

20

30

40

50 d (cm)

60

70

80

90

Grafikon 40. Debljinski prirast u zavisnosti od vrste drvea

U okviru etinara vrste svjetla imaju kulminaciju pri niim debljinskim stepenima u odnosu na vrste sjenke. Ona se javlja prvo kod bijelog bora, zatim kod crnog bora, a onda kod smre i na kraju kod jele. Kod liara nije takav sluaj. Kod hrasta se kulminacija pomjera u vie debljinske stepene, tako da je bukva ranije kulminirala. Kulminac ije pojedinih vrsta drvea javljaju se priblino pri
152

Prirast stabla raznodobne sastojine

sljedeim debljinama: jela 60 cm, smra 55 cm, bukva 50 cm, bijeli bor 35 cm, crni bor 40 cm i hrast kitnjak iznad 55 cm. Mati (1980) je uporedio priraste glavnih vrsta drvea u BiH sa istraivanjima drugih autora. Uglavnom su konstatovani isti oblici krivih, a razlike u veliini prirasta nisu bile velike. Nii debljinski prirast stabala u BiH u odnosu na vajcarsku pripisuje se manjoj kronji. U t i c a j o s t a l i h f a k t o r a: Na debljinski prirast utiu i drugi faktori. Oni su promjenljivi, a esto i nepredvidljivi, kao to su vremenske prilike. Do smanjenja prirasta mogu dovesti tetni insekti, imela i slino. Tako je smanjenje povrine asimilacionih organa stabla jele za 10%, 20% i 30%, izazvano napadom jelovog moljca, umanjilo prirast za 12%, 25%, odnosno 41%. Smanjenje prirasta jelovog stabla usljed napada imele iznosilo je 20% (Klepac, 1975). Po r e e n j e sa r a z n o d o b ni m sa s t oji n a m a: Debljinski prirast stabla u raznodobnoj sastojini znatno kasnije kulminira, u poreenju s jednodobnim sastojinama. Tako u prosjenim uslovima r a zno dobne sastojine stablo smre ima kulminaciju pri preniku 55 cm (Graf. 40), a u je dno dobnoj sastojini kulminacija se javila prije 35. godine (Graf. 20, Pogl. 4), kada je njegov prenik bio manji od 12 cm. Mati (1980) je uporedio debljinske priraste raznodobnih uma bijelog bora, smre i bukve sa srednjim sastojinskim stablom istih vrsta drvea prema prinosnim tablicama Videmana. Razlike su velike, kako u poloaju krivih tako i u pogledu njihovog oblika. Pri niim debljinskim stepenima krive u jednodobnim sastojinama lee znatno iznad krivih u raznodobnim sastojinama, a prirast se nakon kulminacije znatno bre smanjuje. Odnos u pogledu kulminacije je sljedei: u je dno dobnim sastojinama stablo bijelog bora, smre i bukve kulminira pri preniku 13 cm, 18 cm, odnosno 32 cm, a u r a zno dobnim 35 cm, 60 cm, odnosno 50 cm. Taj odnos prikazan je uopteno (Grafikon 41). Stabla jednodobne i raznodobne sastojine razlikuju se i po obliku. S obzirom da je stablo preborne sastojine izloeno udarima vjetra u veoj mjeri nego stablo jednodobne sastojine, moralo bi deblo stabla preborne sastojine biti malodrvnije (Mati, 1980, str. 131). Na stalne udare v jet r a stabla reaguju formiranjem poprenog presjeka u obliku elipse i znatnim proirenjem debla iznad panja. Uticaji su izraeni na dominantna i rubna stabla.

153

DEBLJINSKI PRIRAST

PRENIK

Grafikon 41. Odnos debljinskog prirasta stabla jednodobne (J) i raznodobne (R) sastojine

S obzirom na dinamiku prirasta, na poprenom presjeku prvog trupca izraenog iz stabla je dno dobne sastojine irina godova se po pravilu smanjuje od sredine prema periferiji. Kod r a zno dobnih sastojina je obrnuto, irina godova se poveava od sredine prema periferiji (Slika 16). Smatra se da prednost u kvalitetu imaju pilanski trupci izraeni iz prebornih uma u odnosu na trupce iz jednodobnih uma. Prednost se ogleda u homogenijoj strukturi, zbog ega graa manje puca i manje se vitoperi. Meutim, ako se jednodobnom sastojinom pravilno gazduje moe se mjerama njege regulisati debljinski prirast i ovaj nedostatak ukloniti.

Slika 16. irina godova stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

154

Prirast stabla raznodobne sastojine

Rast stabla
Rast stabla u debljinu u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini Mati (1980) je uporedio na slian nain kao i rast stabla u visinu. Razlika u dinamici rasta je ista. Stabla u jednodobnoj sastojini znatno bre rastu i za krae vrijeme postiu odreene dimenzije. Rast je praen od prenika 10 cm nadalje. Stabla jele, smre i bukve, nakon 70 godina imala su u jednodobnoj sastojini prenike vee od jele i bukve za 7 cm, a od smre za 14 cm. Kada bi se uzelo u obzir i vrijeme koje je bilo potrebno da postignu prenik 10 cm, razlika bi bila jo vea. Zaostajanje stabla preborne sastojine iza srednjeg stabla jednodobne sastojine u pogledu rasta u debljinu do 70. godine je sasvim logino jer je njegov poloaj u odnosu na via stabla mnogo nepovoljniji od poloaja srednjeg stabla jednodobne sastojine (Mati, 1980, str. 120). Uopteni prikaz odnosa debljinskog rasta stabla jednodobne i raznodobne sastojine dat je na Grafikonu 42.
PRENIK (cm)

10

X+

t godina

Grafikon 42. Rast debljine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

Razlike koje su se ispoljile u raznodobnim sastojinama izmeu jele, s jedne strane, i smre, s druge strane, ukazuju na supr ot nu p ojav u od one koja je karakteristina u jednodobnim sastojinama. Naime, u jednodobnim sastojinama vrste svjetla u mladosti bre rastu od vrsta sjenke. Dok u jednodobnim sastojinama sva stabla imaju iste uslove za rast, u raznodobnim sastojinama nije tako. U poetku ... kada su stabla zasjenjena u velikoj mjeri jer pripadaju niim visinskim klasama, zaostaje smrevo stablo (vrsta polusjenke) iza jelovog stabla (vrsta sjenke) u pogledu rasta u debljinu (Mati, 1980, str. 119). Razlog boljeg rasta jele pod zasjenom moe biti upravo njena sposobnost da bolje
155

podnosi zasjenu od smre. Jela je, meutim, i kasnije, u itavom posmatranom periodu od 200 godina, imala vee prenike od smre. Vjerovatno je ovo, o emu smo sada govorili, uticalo na odnos visina stabala ove dvije vrste drvea. Ranije smo konstatovali da su smreva stabla istog prenika via od jelovih. S obzirom da jela, za isto vrijeme, postie vee prenike od smre logino je oekivati da su njena stabla nia. Visinski rast ovih vrsta drvea je bio podjednak.

ZAPREMINSKI PRIRAST STABLA

Posmatrano sa strunog aspekta, odnosno prakse, sve odluke u vezi rasta nekog stabla donose se na bazi debljinskog i visinskog prirasta. Ako stablo dobro raste u visinu i debljinu onda je i prirast zapremine dobar. Na visinski i debljinski prirast, to znai i na prirast zapremine, moemo uticati uzgojnim mjerama. Taj na uticaj uoavamo preko veliine visinskog i debljinskog prirasta. Oni nam daju optu sliku o stablu i njegovoj vitalnosti, ali i prognozu daljeg razvoja stabla. Neizvodljivo bi bilo posmatrati uticaj staninih i sastojinskih prilika, kao i uzgojnih mjera, direktno na zapreminski prirast stabla. S obzirom na navedeno, poglavlje o zapreminskom prirastu stabla nee biti obimno. Ono sadri potpoglavlja zapremina stabla, godinji prirast stabla, ukljuujui prirast po m2 projekcije kronje i procent prirasta, i na kraju, uporeenje rasta s jednodobnim sastojinama. U okviru istraivanja visokih uma u BiH, za neke od navedenih taksacionih elemenata uraene su tablice. Razmatranja, koja slijede, izvedena su na bazi krupnog drveta.

Zapremina stabla
Zapreminske tablice za glavne vrste drvea visokih uma u BiH uraene su nakon obimnih istraivanja provedenih od 1952. do 1962. godine (Mati i dr. 1963). Ove tablice su kasnije dopunjene i publikovane jo dva puta (Mati i dr. 1980, Mati i dr. 1990). Tablice za jelu, smru i bukvu, te bijeli bor, crni bor i hrast kitnjak sadre zapremine stabala krupnog drveta i ukupne drvne mase (cijelog stabla) po
156

Prirast stabla raznodobne sastojine

bonitetima stanita. Zapremina jele, smre i bukve prikazana je odvojeno od bijelog bora, crnog bora i hrasta kitnjaka (Grafikon 43). Zapremine su iskazane u krupnom drvetu, a odnose se na trei bonitet stanita. Zapremina stabla se, kod svih vrsta drvea, poveava progresivno. Prevojna taka se nije javila do posmatranih prenika, jer prirast zapremine do tada nije kulminirao. To praktino znai da u privrednim raznodobnim umama stabla ne doekaju kulminaciju zapreminskog prirasta. To nije problem, jer ona svoj prirast ne poveavaju srazmjerno prostoru koji zauzimaju u sastojini.
v (m3)
12 10 8 6 4 2 20 40 60 80 100 d (cm) B. bor Hrast C. bor Bukva Jela Smra

v (m3)

Najveu zapreminu krupnog 4 drveta, stabla prenika 50 cm (i debljih), ima buk va, zatim slijede jela, 2 smra i ostale vrste drvea. Kasnije emo vidjeti da najvei prirast zapre20 40 60 80 100 mine ima jela, a neloginost se javila d (cm) usljed toga to su pri konstrukciji naih Grafikon 43. Zapremina stabla po vrstama zapreminskih tablica koritene strane drvea tablice. Kasnije, 1978. godine, Stojanovi, 12 Pavli i Proli su uradili zapreminske I tablice za jelu i smru na osnovu 8 III izvornog materijala u BiH (Mati i dr. 1980). U odnosu na prethodne tablice 4 pojavile su se razlike. Zapremine V najniih debljinskih stepena bile su malo manje, a najviih malo vee. Na 20 40 60 80 100 osnovu podataka iz novih tablica prid (cm) kazan je uticaj b onitet a stanita na Grafikon 44. Zapremina stabla jele u zavizapreminu stabla jele (Grafikon 44). snosti od boniteta stanita
v ( m3)

157

Zavisnost je logina. Vee zapremine imaju stabla na boljem bonitetu stanita, jer su pri istom preniku visine stabala vee. Prema tablicama, na treem bonitetu, zapremine jele i smr e su iste sve do prenika 50 cm. Iznad te debljine jela ima veu zapreminu od smre. Na primjer, stablo jele prenika 90 cm ima zapreminu veu za 0,64 m3 od stabla smre (istog prenika). S obzirom da su smreva stabla istog prenika via, zakljuujemo da su stabla jele punodrvnija. Zapremina ukupne drvne mase (cijelog stabla) logino vea je od zapremine krupnog drveta. Odnos izmeu ove dvije zapremine prikazan je na primjeru stabala smre razliite debljine (Tabela 7).
Tabela 7. Kolinik ukupne drvne mase i krupnog drveta (Izvor: Mati i dr. 1980) Smra Bonitet I III V 10 1,76 1,96 2,15 20 1,22 1,23 1,35 Prenik (cm) 30 1,13 1,13 1,26 40 1,10 1,13 1,21 50 1,11 1,15 1,22 60 1,13 1,18 1,24

Za stablo prenika 10 cm, na treem bonitetu, kolinik ukupnog i krupnog drveta iznosi 1,96. To znai da stablo ovog prenika ima skoro dva puta veu ukupnu drvnu masu od krupnog drveta, ili drugim rijeima, da 50% drvne mase ovog stabla otpada na grane i etine. S poveanjem debljine stabla ova razlika se smanjuje. Kod najdebljih stabala dolazi do blagog poveanja kolinika, usljed vee granatosti ovih stabala, a to je posljedica njihovog povoljnijeg poloaja. Na loijem bonitetu kolinici su vei. To znai da je uee grana u drvnoj masi vee i da su kronje vee na loijem b onitetu. To je takoe konstatovano kod razmatranja kronje stabla. Za potrebe prakse izraunati su faktori za preraunavanje ukupne drvne mase u krupnu i obrnuto (Mati i dr. 1980).

Godinji zapreminski prirast

Zapreminski prirasti jele, smre i bukve u zavisnosti od debljine stabla, boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese utvreni su posebnim postupkom, a na osnovu prethodno utvrenog debljinskog i visinskog
158

Prirast stabla raznodobne sastojine

prirasta (Mati, 1959, 1980). Nisu raene tablice zapreminskog prirasta jele, smre i bukve, a za ostale vrste drvea nisu vrena ni posebna istraivanja zapreminskog prirasta stabla. S poveanjem debljine stabla zapreminski prirast jele, smre i bukve se poveava, u poetku progresivno, a kasnije degresivno. Krive imaju esoidan oblik, kao da se radi o krivoj rasta, a ne o krivoj prirasta. U stvari, k r ive su ne p o t pune. Kulminacije prirasta zapremine se javljaju tek kad stabla preu prenik od 70 cm. Ovakvom toku prirasta i kasnoj kulminaciji doprinijele su vee kronje i bolja osvjetljenost kronji debelih stabala. Ipak, glavni razlog je poveanje dimenzija ovih stabala, pogotovo prenika (u obraun zapremine stabla prenik ulazi sa kvadratom). Pri istom debljinskom i visinskom prirastu, vei prirast zapremine ima stablo veeg prenika, odnosno vee visine. Uopteni odnos jele, smre i bukve prikazan je na Grafikonu 45. J ela ima znatno vei prirast zapremine od druge dvije vrste. Izmeu bukve i smre razlika je mala.
ZAPREMINSKI PRIRAST

JELA BUKVA SMRA

PRENIK

Grafikon 45. Zapreminski prirast u zavisnosti od debljine stabla

Na boljem b onitetu prirast zapremine stabla je vei, a kulminac ija se javlja kod viih debljinskih stepena, odnosno kasnije nego na loijem bonitetu stanita. To je supr ot na p ojava u odnosu na jednodobne sastojine, u kojima svi prirasti kulminiraju ranije na boljem bonitetu. U raznodobnoj sastojini stabla u mladosti ive pod zasjenom u loim uslovima, a kasnije u sve povoljnijem poloaju.
159

Najpovoljniji uslovi za rast su onda kad stabla vie nisu zasjenjena odozgo, a pritisak sa strana se znatno smanji. Tada ona imaju i najvee priraste zapremine, odnosno postiu kulminaciju. To se deava tada zbog velikih dimenzija stabla i povoljnih uslova za njegov rast. Ova situacija se na boljem bonitetu stanita deava znatno kasnije, odnosno pri veim prenicima. To je zato to su na boljem bonitetu stabla znatno veih dimenzija i da bi stigla do povoljnog poloaja stabla takoe moraju imati velike dimenzije. Na loijem bonitetu te dimenzije su znatno manje. Pri manjem stepenu sk lopa stabla imaju vie prostora, razvijaju vee kronje i kronje su im bolje osvijetljene. Zato je i prirast vei, posebno kod tanjih stabala. Ova pojava najizraenija je kod bukve. Uticaj sre dnje g pre nika , odnosno debljinske strukture sastojine nije doao do izraaja. Stabla jele, smre i bukve, bez obzira na debljinu, imaju neto vei prirast ako u sastojini preovladavaju tanka stabla. Najjasnije je izraen uticaj omjer a smje se kod bukve. Stablu buk ve najvie odgovara da raste u istoj sastojini bukve. Ako se poveava uee jele i smre prirast bukve se smanjuje. Dok smri odgovara, jeli smeta veliki udio bukve u sastojini. Prirasti stabala jele i smre bosanskih uma manji su od prirasta istih vrsta drvea vajcarskih stalnih oglednih povrina. Stabla prenika 50 cm u naim umama imala su manji prirast i do 60%. Razlog su manje kronje, odnosno manji debljinski prirast (Mati, 1980).

Godinji prirast po m2 projekcije kronje

Ne treba stablo da ima samo dobar prirast nego treba da taj prirast zadovoljava u odnosu na prostor koji ono zauzima u sastojini. Kao to se ne mogu uporeivati prirasti sastojina ako se ne svedu na jedinicu povrine, tako se ni prirasti stabala ne mogu uporeivati ako nisu svedeni na istu povrinu koju zauzimaju u sastojini (Pavli, 1966, str. 39). Prostor koji stablo zauzima naziva se st ajali na p ov r ina. Ona je priblino odreena povrinom horizontalne projekc ije k ro nje. Kada prirast zapremine stabla podijelimo sa projekcijom kronje dobijemo taksacioni element koji najbolje pokazuje ekonomi nost korienja prostora. U stvari, trebalo bi uzeti pro sje ni dobni prirast po m2
160

Prirast stabla raznodobne sastojine

projekcije kronje. Poto njega ne odreujemo u raznodobnim sastojinama, priblino se za sjeu, prema Matiu, moe uzeti onaj prenik stabla kod koga godinji prirast po m2 projekcije kronje padne, nakon kulminacije, na 68 % od maksimalnog. Ovom taksacionom elementu u istraivanjima visokih uma u BiH dat je poseban znaaj. Za bijeli bor i crni bor uraene su tablice (Mati i dr. 1963), a za ostale glavne vrste drvea utvrena je zavisnost ovog prirasta od debljine stabla, boniteta stanita i stepena sklopa. Pavli (1966) je utvrdio uticaj projekcije kronje, zapremine kronje i stepena prekrivenosti kronje, na prirast stabla po m2 projekcije kronje. Na osnovu podataka iz tablica (Mati i dr. 1963) prikazana je zavisnost prirasta stabla po m2 projekcije kronje bijelog bora od boniteta stanita (Grafikon 46) i stepena sklopa (Grafikon 47). Njima je istovremeno obuhvaen i uticaj debljine stabla. S poveanjem debljine , zapreminski prirast stabla po m2 projekcije kronje, najprije se poveava, zatim kulminira i potom se smanjuje. Kulminacije se javljaju pri velikim debljinama, ali prije kulminacije prirasta zapremine. Na boljim b onitet ima st ani t a prirast je vei i njegova kulminacija se javlja kod viih debljinskih stepena. Tako se kod jele kulminacija ovog prirasta na I, III i V bonitetu javlja pri debljini 70 cm, 50 cm, odnosno 35 cm (Mati, 1980). Kulminacije zapreminskog prirasta javljaju se pri veim debljinama. Uticaj stepena sk lopa se jasno ispoljio kod svih vrsta drvea. to je stepen sklopa manji prirast zapremine stabla po m2 projekcije kronje je vei. Uporeujui ove priraste izmeu v r st a dr ve a, za skoro sve debljinske stepene, konstatovan je dva do tri puta vei prirast jele i smre u odnosu na bukvu. Do ove razlike je dolo zbog toga to stabla bukve istog prenika imaju oko dva puta veu projekciju kronje od jele i smre (Mati, 1980). Sa poveanjem projekc ije k ro nje, a isto tako i sa poveanjem njene z apremine, smanjuje se prirast stabla po m2 projekcije kronje, jer ...poveanjem projekcije i zapremine kronje ne poveava se proporcionalno povrina omotaa kronje stabla. Zbog toga dolazi do nesklada izmeu aktivnog i pasivnog lia u pogledu asimilacije, javljaju se poveani gubici zbog disanja i uz to znatan dio asimilata troi se na prirast granjevine (Pavli, 1966, str. 57).
161

Pavli (1966) je takoe utvrdio da vei stepen prek r ivenost i kronje stabla susjednim stablima izaziva smanjenje prirasta po m2 projekcije kronje, to je sasvim logino.
120 Bijeli bor I

80 Bijeli bor 60

0,5 0,7

80

III

40 20

40 V 10 20 30 40 50 60 d (cm)

10

20

30

40

50

60 d (cm)

Grafikon 46. Prirast stabla (u dm3 / 100 m2 Grafikon 47. Prirast stabla (u dm3 / 100 m2 projekcije kronje) u zavisnosti projekcije kronje) u zavisnosti od boniteta stanita od stepena sklopa

Ranije su iznesena poreenja prirasta stabla bosanskih visokih uma sa vajcarskim oglednim parcelama. U pogledu prirasta zapremine po m2 projekcije kronje izmeu njih nema velike razlike. Prednost stabala vajcarskih oglednih parcela izgubila se zato to su kronje stabala u Bosni manje (Mati, 1980).

Procent prirasta
Procent prirasta stabla u raznodobnoj sastojini rauna se po istoj formuli kao u jednodobnoj sastojini (pi = iv / v). Raspolaemo zavisnostima procenta prirasta za jelu, smru i bukvu (Mati, 1980). Procent prirasta se smanjuje sa poveanjem pre nika stabla, slino kao to se procent prirasta smanjuje sa poveanjem starosti stabla u jednodobnoj sastojini. I objanjenje ove zavisnosti je slino. Uticaj b onitet a st ani t a, takoe je isti. Idui od loijih ka boljim stanitima procent prirasta se smanjuje, iako se i prirast i zapremina stabla poveavaju. To je zato to se relativno vie poveava zapremina (nazivnik u formuli) od prirasta (brojnik u formuli).

162

Prirast stabla raznodobne sastojine

Procenti prirasta su vei to je stepen sk lopa sastojine manji. Procent prirasta buk ve je najvei u istoj sastojini bukve i manji je to ima vie jele i smre. Uticaj sre dnje g pre nika sastojine na procent prirasta nije doao do izraaja.

Rast stabla
Onako kako je utvrdio rast stabla u visinu i debljinu, Mati (1980) je utvrdio poveanje zapremine stabla jele, smre i bukve u zavisnosti od starosti. Rast je pratio poslije ostvarenog prenika od 10 cm. Najbri rast ima jela. Njoj je potrebno 165 godina da postigne zapreminu 4 m , dok je bukvi i smri potrebno 185, odnosno 200 godina. Jela je najbre rasla i u debljinu, dok u pogledu rasta u visinu izmeu ovih vrsta drvea nije bilo velike razlike.
3

Srednje stablo jednodobne smreve sastojine u poreenju sa stablom raznodobne sastojine znatno bre raste. Uopten prikaz tog odnosa dat je na Grafikonu 48.
ZAPREMINA

X+

t godina

Grafikon 48. Rast zapremine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

163

REZIME
1) U raznodobnim sastojinama stabla imaju bitno drugaije uslove za rast nego u jednodobnim. Tanka stabla imaju nepovoljnije uslove (pritisak sa strana i odozgo), dok debela stabla imaju povoljnije uslove, bez pritisaka (Slika 15). 2) Na osnovu kronje donose se zakljuci o tome kakve je vitalnosti stablo, koliki je njegov prirast i slino. U raznodobnoj sastojini najvaniji element kronje je povrina projekcije kronje. Ona priblino pokazuje stajalinu povrinu stabla. Istraivanje kronje i praktinu primjenu tih rezultata prati dosta tekoa. 3) U raznodobnoj sastojini visina stabla se posmatra u korelaciji sa prenikom. Izravnanjem veeg broja parova podataka visina / prenik dolazi se do prosjene visine stabala razliitog prenika, koji se kao visinska kriva koristi za odreivanje boniteta stanita. Oblik visinske krive svih vrsta drvea je esoidan (Grafikon 32). U mjeovitim sastojinama smra je via od jele i bukve. 4) Visinski prirast teko je mjeriti. Do njega je Mati doao raunski (Grafikon 33). Oblik krive visinskog prirasta u zavisnosti od debljine stabla je zvonolik. Uticaj boniteta stanita, stepena sklopa i srednjeg prenika posmatra se odvojeno za tanka, srednje debela i debela stabla. 5) Za glavne vrste drvea uraene su tablice debljinskog prirasta. Na bazi njih se moe vidjeti uticaj boniteta stanita, stepena sklopa i srednjeg prenika (Grafikoni 37 - 39). U zavisnosti od debljine prirast ima zvonolik oblik. Kulminacija se javlja pri viim debljinskim stepenima (Grafikon 40). Stabla iste debljine mogu se nai u razliitim razvojnim fazama, ako rastu u sastojinama razliitih karakteristika (npr. boniteta stanita). 6) Zapremine stabala u zavisnosti od prenika iskazuju se po bonitetima stanita u vidu zapreminskih tablica (tarifa). Zapremina stabla se poveava progresivno u cijelom svom toku, jer se prevojna taka javlja pri debljinama koje nisu obuhvaene intervalom posmatranja (Grafikon 43). 7) Zapreminski prirast prati visinske i debljinske priraste. Njegova kulminacija se javlja kod veoma visokih debljinskih stepena, pa izostaje zvonolik oblik krive (Grafikon 45). 8) Zapreminski prirast stabla po kvadratnom metru projekcije kronje slui za ocjenu kada stablo, s obzirom na veliinu prirasta, treba posjei. To bi teoretski trebalo biti onda kada kulminira prosjeni prirast. Jela i smra, zbog znatno manje kronje, imaju priblino duplo vei ovaj prirast od bukve. 9) Mati je posebnim postupkom uporedio rast visine (Grafikon 36), debljine (Grafikon 42) i zapremine stabla (Grafikon 48) u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini. Stabla znatno bre rastu u jednodobnim sastojinama i odreene (iste) dimenzije postiu znatno ranije. Na poprenom presjeku prvog trupca irina godova kod stabla jednodobne sastojine suava se od centra prema periferiji, a kod stabla raznodobne sastojine se poveava (Slika 16).

164

Prirast stabla raznodobne sastojine

10) Grafiki rezime

ih

id

PRENIK BOLJI BONITET LOIJI BONITET

PRENIK

PRENIK

ih

id

iv

PRENIK VEI SKLOP MANJI SKLOP

PRENIK

PRENIK

Visinski prirast

Debljinski prirast

Zapremina i zapreminski prirast

165

PRIR AST SASTOJIN E

6. PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 171 KRONJE SASTOJINE ............................................................... 175 BROJ STABALA SASTOJINE .................................................... 177 Veliina broja stabala ............................................................. 178 Pregled broja stabala ............................................................. 185 DIFERENCIRANJE STABALA ................................................... 185 Debljinska struktura ................................................................ 186 Visinska struktura .................................................................... 188 Bioloko diferenciranje .......................................................... 189 Diferenciranje po kvalitetu .................................................... 190 DEBLJINSKI PRIRAST SASTOJINE ........................................ 191 Veliina debljinskog prirasta ................................................. 193 Pregled srednjeg prenika .................................................... 198 VISINSKI PRIRAST SASTOJINE .............................................. 199 Veliina visinskog prirasta..................................................... 200 Pregled visina .......................................................................... 204 Visinske krive stanja ............................................................... 205 PRIRAST TEMELJNICE SASTOJINE...................................... 207 Veliina prirasta temeljnice ................................................... 208 Pregled temeljnica .................................................................. 212 ZAPREMINSKI KOEFICIJENT SASTOJINE .......................... 213 ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE ................................... 215 Veliina zapremine.................................................................. 217 Debljinska struktura zapremine ........................................... 221 Pregled zaliha .......................................................................... 223

Veliina zapreminskog prirasta ............................................ 224 Pojava ubrzanja rasta ............................................................ 229 Bojsen-Jensenov ogled ......................................................... 231 Karakteristine temeljnice ..................................................... 233 Pregled prirasta ...................................................................... 236 Procent prirasta ....................................................................... 237 PRINOS SASTOJINE ................................................................... 239 Veliina prinosa ....................................................................... 240 Pregled prinosa ....................................................................... 243 Kvalitet prinosa ........................................................................ 244
Debljinska struktura prinosa .................................................. 245 Kvalitet stabala ...................................................................... 249

Vrijednost prinosa ................................................................... 252 REZIME ............................................................................................ 253

PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE

UVOD
Pod je dno dobnim s astojinama podrazumijevaju se sastojine u kojima se nalaze stabla priblino iste starosti (jedne dobi). Razlika u starosti moe iznositi od 5 godina u najmlaim do 20 godina u najstarijim sastojinama. Za krae ophodnje razlike u starosti trebaju biti manje, a za due ophodnje vee. N a i n n a s t a n k a: Moe se rei da jednodobne sastojine nastaju kao rezultat s astojinsko g naina gazdovanja, kada se, u prvom redu vodi rauna o sastojini kao cjelini. Kod raznodobnih sastojina primjenjuje se stablimini ili grupimini nain gazdovanja, kada se panja poklanja pojedinanim stablima ili grupama stabala. Sistemi gazdovanja koji se primjenjuju u jednodobnim sastojinama su iste sje e na velikim povrinama i oplo dne sje e kratkog podmladnog razdoblja (10-20 godina). Nakon provedene glavne sjee u primjeni istih sjea, odnosno dovrnog sijeka u primjeni oplodnih sjea, proizvodni ciklus se zavrava, a rast sastojina poinje ispoetka. Jednodobne sastojine mogu nastati i prirodnim putem na golim povrinama kao to su poarita. U osnovi jednodobne sastojine mogu nastati pr ir o dno i v je t a k i. Pr i ro d n o sastojine nastaju na dva naina: iz sjemena (generativno), kada nastaju v is oke ume ili iz panjeva i ila (vegetativno), kada nastaju niske (izdanake) ume.

V j e t a k i sastojine se osnivaju sjetvom sjemena ili sadnjom sadnica. U oba sluaja nastaju visoke ume, koje najee nazivamo umske kulture (umski zasadi, vjetaki podignute sastojine).

Izmeu prirodno i vjetaki nastalih jednodobnih sastojina postoji razlika u rastu samo u prvim decenijama ivota, od nastanka do potpunog sklapanja.
171

Kasnije se ta razlika gubi, a rast sastojina se odvija priblino isto. S obzirom da se veina istraivanja provedenih u jednodobnim sastojinama odnosi upravo na ovaj drugi period neemo praviti razlike izmeu jednih i drugih. S l o e n o s t j e d n o d o b n e s a s t o j i n e: Kada govorimo o prirastu jednodobnih sastojina moramo obratiti panju na njihovu sloenost. Ako posmatramo jednodobnu sastojinu odreene starosti onda to to vidimo na terenu najee nazivamo s astojinom. Meutim, za razliku od raznodobnih, jednodobnim sastojinama nedostaje onaj dio koji je iskorien do odreene starosti (dobi). Naime, kako emo kasnije vidjeti, koliinu proizvedenog drveta u jednodobnim sastojinama (prinos) moemo raunati samo za cijeli produkcioni period. Kako se u toku produkcionog perioda provode sjee moramo govoriti o tri dijela jednodobne sastojine: G l av n a s a s t o j i n a: Ono to je na terenu, tj. ono to ine iva dubea stabla, nazivaemo glavna sastojina. Najee se izostavlja rije glavna, pa se taj dio naziva sastojina. Koriste se jo nazivi sastojina poslije prorede i drvna masa na panju, Pro r e d e: Onaj dio koji se sijee u toku produkcionog perioda su prorede (iskorieni dio sastojine, izlueni dio sastojine, proredni materijal, sporedna sastojina, prethodni prinos, predprinos), U ku p n a s a s t o j i n a: Zajedno glavna sastojina i prorede do odreene starosti nazivaju se ukupna sastojina. Kad je rije o drvnoj masi koristi se termin ukupna proizvodnja.

Pri razmatranju rasta uvijek moramo naglasiti o kom dijelu sastojine se radi, odnosno moramo imati u vidu sloenost jednodobne sastojine (Slika 17).

+
GLAVNA SASTOJINA SUMA PROREDA

=
U K U P N A S A S TO J I N A

Slika 17. Sloenost jednodobne sastojine 172

Prirast jednodobne sastojine

R a s t i p r i r a s t: Rast i prirast sastojine posmatramo istovremeno, na osnovu dobnog prirasta (veliine taksacionog elementa) i godinjeg prirasta (prirasta taksacionog elementa). Dobni prirast posmatran u zavisnosti od starosti predstavlja r ast s astojine. Na osnovu rasta odreujemo veliinu pr ir ast a s astojine u pojedinim starosnim intervalima. Na primjer, visinski rast sastojine pratimo na osnovu poveanja visine sastojine u toku produkcionog perioda. Pojam rast sastojine primjenljiv je samo za jednodobne sastojine, jer raznodobne sastojine imaju manje-vie stalan izgled, odnosno strukturu. Ra z vojn e f a z e: Sastojine u toku rasta prolaze kroz fazu mladosti, fazu intenzivnog rasta i fazu starosti (Graf. 4, Pogl. 1). Razvojne faze su odreene samim nazivom, a granice izmeu njih odreuju se na bazi karakteristinih taaka na krivoj zapreminskog ili visinskog prirasta. Fa z a mlado st i obuhvata vrijeme od nastanka sastojine do prve prevojne take, fa z a intenzivnog rast a period izmeu prevojnih taaka, a fa z a st aro st i od druge prevojne take do kraja produkcionog perioda. Ove razvojne faze u ivotu prolaze i stabla u jednodobnim sastojinama. One se ne poklapaju sa razvojnim fazama sastojine. Razvoj sastojina se moe posmatrati i na drugi nain definisanim razvojnim fazama. Tako u uzgoju uma koristimo sljedee faze: mladik, gutik, letvenjak, srednja dob, dozrijevajua i zrela sastojina. U iskonskim prirodnim umama, tzv. praumama, na razliitim dijelovima, na veim ili manjim povrinama (skupinama) smjenjuju se razvojne faze (od inicijalne, preko optimalne do faze starosti i propadanja). U jednodobnim sastojinama stabla rastu u priblino istim uslovima. U odreenoj starosti veina njih nalazi se u istoj razvojnoj fazi, to znai da se njihova stvarna (faktika) starost uglavnom poklapa sa fiziolokom (razvojnom) starou. Zbog toga se, kada je rije o starosti, misli na stvarnu starost jednodobne sastojine. Rast istih jednodobnih sastojina razmatraemo u zavisnosti od: starosti sastojine, boniteta stanita, vrste drvea, proreda.

173

Za prikaz uticaja st ar o st i i b onitet a st ani t a na prirast taksacionih elemenata koriene su prinosne tablice za smru u BiH (Maunaga, 2001). Za uticaj starosti korieni su podaci na treem bonitetu stanita, dok su pri uticaju boniteta istovremeno obuhvaene sve starosti. Za zavisnost prirasta od v r ste dr ve a korieni su podaci za umjerenu proredu1 i prvi bonitet stanita njemakih prinosnih tablica (Schober, 1975): jela, Hausser, smra, Wiedemann, bor, Wiedemann, bukva, Schober, hrast, Jttner2.

Za uticaj pr ore da koriene su prinosne tablice za bor (Schober, 1975) za umjerenu, jaku i vrlo jaku proredu, na prvom bonitetu stanita. Pored navedenih, po potrebi koriene su prinosne tablice za druge vrste drvea (Schober, 1975), kao i rezultati istraivanja drugih autora. Rast i prirast jednodobne sastojine razmatraemo na osnovu sljedeih elemenata: Kronje sastojine, Diferenciranje stabala, Broj stabala sastojine, Debljinski prirast sastojine, Visinski prirast sastojine, Prirast temeljnice, Zapreminski koeficijent sastojine, Zapreminski prirast sastojine, Prinos sastojine.

1 Za sve vrste drvea, osim za hrast, tablice se odnose na niske prorede. U hrastovim sastojinama primjenjuju se visoke prorede. 2 Kada su u pitanju bor i hrast radi se o bijelom boru, odnosno hrastu kitnjaku. 174

Prirast jednodobne sastojine

Ko r i j e n j e s a s t o j i n e: Korijenje sastojine nije opisano kao poseban element sastojine, jer je vrlo malo istraeno. Njegov znaaj za iskoriavanje je mali, a istraivanja su jako skupa. Obimnija istraivanja duine i zapremine korijenja obavljena su u Finskoj i Danskoj. Iznijeemo neke interesante rezultate. D u inu ila, u sedam sastojina bijelog bora, izmjerio je Heikurainen. Ukupna duina ila iznosila je oko 13.000 km/ha, od ega je skeletnih ila (debljine iznad 2 mm) bilo 400 km. Najvee je bilo uee najtanjih ila, ispod 1 mm (87%). Podaci se odnose na sredinu ljeta. Mjerenjem u jesen utvreno je smanjivanje duine ila. Najvie se smanjila duina najtanjih ila, za 34%. To je posljedica odumiranja (suenja) tankih ila. ile deblje od 5 mm ostaju u ivotu i njihova duina se ne mijenja u toku vegetacionog perioda (Heikurainen, 1957; prema Mati, 1980). Sline rezultate dobio je Kalela u tri sastojine bijelog bora razliite starosti. Ukupna duina ila u svakoj sastojini prelazila je 9.000 km/ha, a najvea (oko 13.000 km) bila je u srednjedobnoj sastojini. Nakon poveanja duine ila usljed rasta, od proljea do ljeta, dolazi do smanjenja njihove duine, tanjih znatno vie nego debljih (Kalela, 1957; prema Mati, 1980). Ove promjene su svakako u vezi sa debljinskim i visinskim priraivanjem stabala u toku vegetacionog perioda, o emu je bilo govora. Holstener-Jorgensen je utvrdio duinu ila za hrastovu sastojinu 739 km, bukovu 2.520 km i smrevu sastojinu 1.330 km/ha. Osim duine, utvrdio je i z apreminu ila. U ukupnoj drvnoj masi ovih sastojina ile su uestvovale sa 8,6%, 12,4%, odnosno 15,5%. Ako se ilama dodaju drvne mase panjeva onda ti procenti iznose 18,6%, 24,3% i 25,1%. To znai da u umi poslije sjee ostaje skoro etvrtina od ukupne drvne mase (Holstener-Jorgensen, 1959; prema Mati, 1980).

KRONJE SASTOJINE
Najvaniji taksacioni elementi kronji jednodobne sastojine su: povrina svjeeg lia, teina svjeeg lia, teina svjeih sitnih grana, projekcija kronji, povrina omotaa kronji i zapremina kronji. Kronje sastojine su bolje istraene

175

nego korijenje sastojine. To treba zahvaliti prije svega Meleru i Burgeru. Na osnovu njihovih istraivanja moe se orjentaciono stei uvid u pojedine elemente kronji sastojine. Meler je u Danskoj obavio obimna istraivanja p ov r ine i te ine sv jee g li a u 57 sastojina bukve, u zavisnosti od starosti sastojine, boniteta stanita i naina prorjeivanja. Povrina i teina lia u mladim sastojinama bukve naglo se poveava sve do formiranja sklopa sastojine. Nakon toga se zadrava gotovo na istom nivou. Uticaj boniteta stanita na ove elemente kronji nije se ispoljio. Takoe, ni razliiti naini prorjeivanja nisu znaajnije uticali na povrinu i teinu lia. Ovo vrijedi za iroku amplitudu temeljnice od 18 do 35 m2/ha. Jedino se veoma jakim proredama temeljnica smanjuje ispod 18 m2/ha, to povlai za sobom i smanjivanje povrine i teine svjeeg lia. Sline zavisnosti Meler je dobio i za smru. Glavni rezultat njegovih istraivanja u cjelini je vrlo mala zavisnost povrine i teine lia u duem periodu od boniteta stanita i proreda. Ovu konstantnost lia Meler objanjava pretpostavkom da je postojea svjetlost uvijek blizu potrebnog minimuma za vezivanje CO2 i da se stoga svaka sastojina brine o tome da se postojea koliina svjetla pri svim prilikama iskoristi u onoj maksimalnoj mjeri u kojoj je to mogue. On kae da, prema iskustvu, postoji priblino jednako debela hladovina u slabo prorjeivanim sastojinama razliite starosti ija stanita pripadaju razliitim bonitetima (Mller, 1954; prema Mati, 1980). Na osnovu vie Burgerovih istraivanja u smrevim sastojinama, Mati (1980) je analizirao zavisnost teine svjeih sitnih grana i teine svjeih etina od starosti sastojine i boniteta stanita. Rezultati se razlikuju od Melerovih. Te ina sit nih gr ana najvea je u mlaoj dobi, sa starou se smanjuje i postie minimum, nakon ega se ponovo blago poveava. U mladosti tome doprinose brojni ovrci tanji od 7 cm, koji ulaze u sitne grane. U starijoj dobi poveanje teine sitnih grana izaziva debljanje grana. One u smrevim sastojinama rijetko prelaze 7 cm. Uticaj boniteta stanita ispoljio se tako to su teine svjeih sitnih grana vee na boljim stanitima i taka minimuma se javlja ranije. Veoj teini sitnih grana na boljim stanitima doprinijele su due kronje i deblje grane. Izuzetak su mlae
176

Prirast jednodobne sastojine

dobi, gdje su teine vee na loijim bonitetima. To je posljedica sporijeg rasta stabala i veeg uea drvne mase tanje od 7 cm u njihovim deblima. Zavisnost te ine sv je ih et ina od starosti ima drugaiji tok. Ona ima maksimum na treem bonitetu u 45. godini, nakog ega je smanjivanje blago, gotovo neznatno. Na boljim bonitetima stanita vea je teina etina i kulminacija se javlja ranije. Razlike izmeu boniteta su znatno vee u mlaoj dobi. Utvrene zavisnosti teine sitnih grana i teine svjeih etina ne mogu se smatrati optom pojavom. Na osnovu dosadanjih istraivanja moemo dobiti informacije o veliini ovih elemenata kronji sastojine. One su veoma interesantne. Povrina etina duglazije starosti 41 godinu iznosi 277.000 m2/ha, to znai kad se etine razastru mogle bi prekriti zemlju skoro 28 puta. Podaci za druge vrste drvea takoe pokazuju izuzetno veliku snagu asimilacionog aparata sastojina. Tako je u smrevoj sastojini povrina etina bila vea od povrine sastojine 19 puta, u jelovoj 17, bukovoj 16, borovoj 9 i arievoj 7 puta. U novije vrijeme kronje stabala, zajedno sa brojem stabala po hektaru, koriste se za utvrivanje ciljnih optimalnih sastava sastojina. Savremeno umarstvo zahtijeva izradu parametarizovanih modela gazdovanja, koji uvaavaju uslove i karakteristike rasta umskog drvea (Vukovi i Stamenkovi, 2000). Optimalno stanje se utvruje u dozrijevajuim i zrelim sastojinama, a utvrene zakonomjernosti se koriste od podizanja sastojina do kraja ophodnje (Vukovi i dr. 2006). Poznavanje strukture kroanja i interakcije izmeu strukture kroanja i drugih elemenata rasta, omoguava da se utvrdi optimalni broj stabala, koji e biti osnova za izradu modela sastojina (Duki, 2011).

BROJ STABALA SASTOJINE

Broj stabala jednodobne sastojine je specifian taksacioni element. U statistikom smislu broj stabala ne predstavlja agregat skupa, iako ga ine sva stabla u sastojini. Za razliku od broja stabala, zapreminu sastojine, kao agregat skupa, ine stabla koja se po svojoj zapremini meusobno razlikuju. Osim toga, zapremina stabala se u toku ivota mijenja, pa se moe govoriti o njihovom rastu i prirastu.
177

Zbog navedene specifinosti nema smisla razmatrati ukupan broj stabala sastojine, jer je to broj stabala s poetka ophodnje, koji se ne mijenja (zbir broja stabala glavne sastojine i proreda je konstantan).

Veliina broja stabala

Broj stabala je specifian i po tome to se ne posmatra kao prirast. On ne prirauje, naprotiv broj stabala opada. Svaka faza rasta sastojine ima svoj broj stabala. Uglavnom emo posmatrati broj stabala glavne sastojine u zavisnosti od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda. Pri tome emo esto ispustiti rije glavne i govoriti samo sastojine. To je uobiajeno kada se radi i o drugim taksacionim elementima glavne sastojine. Osim o broju stabala glavne sastojine, bie rijei i o broju stabala koji se sijee proredama. U t i c a j s t a ro s t i: Za razliku od nekih drugih taksacionih elemenata, broj stabala moemo pratiti u sastojini od njenog nastanka, dok recimo temeljnicu sastojine mjerimo tek kad stabla prerastu visinu 1,3 m, a prirast krupnog drveta utvrujemo od starosti sastojine u kojoj se pone javljati drvo iznad 7 cm. Meutim, u prinosnim tablicama podaci o broju stabala dati su, kao i za druge taksacione elemente, tek od starosti 20 ili 30 godina. U prirodno nastalim sastojinama broj stabala u prvim godinama znatno je vei nego u sastojinama koje su nastale poumljavanjem. Taj broj moe da iznosi i vie miliona jedinki u prvoj godini. Asman (1961) navodi primjer jedne sastojine bukve koja je na poetku prve godine imala 7.200.000 jedinki. Zbog sue, oboljenja, napada tetnih insekata i drugih uticaja taj broj se ve krajem vegetacionog perioda skoro prepolovio. Nakon toga broj stabala se i dalje intenzivno smanjivao. Na kraju produkcionog perioda u starosti 140 godina u ovoj sastojini bilo je svega 185 stabala (Tabela 8). Ako se ume osnivaju sadnjom sadnica taj broj najee iznosi od 2.000 do 4.000 hiljade. Prethodnih decenija u naoj praksi pri poumljavanju broj sadnica je bio znatno vei (5 - 10 hiljada). Sjetvom osnivane sastojine imale su jo vei broj stabala. I u ovim sluajevima, kao u prirodno nastalim sastojinama, broj stabala sa starou se smanjuje po hiperbolinoj liniji.

178

Prirast jednodobne sastojine

Tabela 8. Broj stabala bukove sastojine (Izvor: Assmann, 1961) Starost (mjeseci) 3 6 12 24 1 2 5 10 15 20 30 40 60 80 100 140 Starost (godina) Broj stabala (po ha) 7.200.000 4.600.000 4.300.000 3.700.000 1.750.000 530.000 160.000 50.000 4.000 2.520 2.205 665 405 185
N (stabala / ha) 5000 4000 3000 2000 1000 20 40 60 80 100

Srednji prenik (cm)

1,5 7,4 10,4 17,8 24,8 32,0 47,9

Zavisnost broja stabala sastojine smre, na treem bonitetu stanita, prema prinosnim tablicama (Maunaga, 2001), prikazana je na Grafikonu 49. Od 4.500 stabala u 20. godini broj stabala se po hiperbolinoj liniji smanjio na oko 500 stabala u starosti 100 godina.

Ova pojava smanjivanja broja Starost stabala s poveanjem starosti je logi- Grafikon 49. Broj stabala sastojine smre u zavisnosti od starosti na. ta se deava u mladim prirodno nastalim sastojinama ve smo vidjeli. Tako dinamino smanjivanje broja stabala ne deava se u vjetaki osnovanim sastojinama. Prirodna borba izmeu stabala poinje se odvijati od sklapanja sastojine. Tada je smanjivanje broja stabala vrlo dinamino. Kako ve znamo, stabla u mladosti bre rastu nego u starijoj dobi i kad su starija tee podnose
179

zasjenjivanje nego kad su mlaa. Tim injenicama se objanjava dinaminije smanjivanje broja stabala u mlaoj dobi. S poveanjem starosti, broj stabala se stalno smanjuje, jer se poveavaju dimenzije stabala, prvenstveno njihove kronje. Stabla veih dimenzija zauzimaju vie prostora u sastojini, a takvih stabala manje stane na jedan hektar. Broj stabala u jednodobnim sastojinama, ako se ne provode prorede, smanjuje se zbog prirodne selekcije i odumiranja stabala usljed nedostatka prostora. Ako se sastojine prorjeuju dodatno se smanjuje broj stabala u sastojini. Ako se pravilno gazduje smanjivanje broja stabala najveim dijelom je posljedica provoenja mjera njege, odnosno proreda. Proredama se iskoriste i sva ona stabla koja bi prirodno odumrla. Opisana zavisnost broja stabala glav ne s astojine od starosti je opta i vai za sve vrste drvea, u svim staninim uslovima i ako se primjenjuju bilo koje prorede. Razlika je samo u dinamici kojom se broj stabala sa starou smanjuje. Broj stabala pr ore da sa starou se smanjuje, slino broju stabala glavne sastojine. To je i logino, jer se u mlaoj dobi u sastojini nalazi znatno vie stabala nego u staroj sastojini. Osim toga, proredama se po pravilu jae zahvata u mlaoj nego u starijoj dobi. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), broj stabala glav ne s astojine na petom bonitetu stanita vei je nego na treem, a na treem je vei nego na prvom (Grafikon 50). To vai za bilo koju starost sastojine. Manje stabala na boljem bonitetu stanita objanjava se dvjema suprotstavlje6000 nim pojavama: V
N (stabala / ha)

na boljim stanitima stabla bre rastu (vea su) i na boljim stanitima bolje podnose zasjenu.

III 4000 I

2000

Zbog breg rasta na boljem 20 40 60 80 100 bonitetu stabla, pri istoj starosti, Starost postiu vee dimenzije (prenik, Grafikon 50.Broj stabala sastojine smre u zavisnosti od boniteta stanita kronju) nego na loijem bonitetu
180

Prirast jednodobne sastojine

i zato ih manje moe stati na jedan hektar. Meutim, ako bi se uzela u obzir sposobnost podnoenja zasjene treba oekivati suprotno, tj. da bude vie stabala na boljem bonitetu. Oigledno je da prvi faktor preovlauje. Da drugi faktor zaista postoji pokazaemo na jednom primjeru. Prema istim prinosnim tablicama, pri srednjem preniku sastojine 30 cm, na prvom bonitetu (starost 60 godina) ima 928 stabala, a na treem (starost 80 godina) 694 stabla. Vei broj stabala, istog prenika, ali razliite starosti, u prvom sluaju rezultat je prvenstveno boljeg boniteta. Broj stabala prore da u istoj dobi vei je na loijim bonitetima. Tada u sastojini ima vie stabala, pa ih se vie moe i sjei. U t i c a j v r s t e d r ve a: Zavisnost broja stabala glav ne s astojine od vrste drvea posmatraemo na vie naina: odnos izmeu vrsta svjetla i vrsta sjenke, etinari liari, pojedinano po vrstama drvea.

Poreenje vrsta sv jet la i vrsta sjenke se vri uvijek u okviru etinara, odnosno liara, zbog velikih meusobnih razlika etinara i liara. Od etinara su odabrane tri vrste: jela kao vrsta sjenke, smra kao vrsta polusjenke i bor kao vrsta svjetla. Od liara su poreeni hrast, kao vrsta svjetla i bukva, kao vrsta sjenke. Kao to je u uvodu reeno, koriene su njemake prinosne tablice (Schober, 1975). Broj stabala jele vei je od broja stabala smre, a smre je vei nego bora. U okviru liara broj stabala bukve je vei od broja stabala hrasta (Grafikon 51). Dakle, pri istoj starosti, broj stabala vrsta sjenke vei je od broja stabala vrsta svjetla. Vrste polusjenke se nalaze izmeu. Vrste sjenke imaju vei broj stabala, od vrsta svjetla, jer: u mladosti sporije rastu i pri istoj starosti postiu manje dimenzije, pa ih vie moe stati po hektaru i bolje podnose zasjenu, to im omoguava odravanje u ivotu veeg broja (zasjenjenih) stabala.

181

N (stabala / ha)

Ako poredimo li are i et inare, treba porediti posebno vrste svjetla i vrste sjenke. Logino, zbog manje kronje, etinari imaju vei broj stabala od liara. Od razmatranih v r st a dr ve a jela ima daleko najvei broj stabala. To je zbog toga to se radi o izrazitoj vrsti sjenke, koja osim toga ima malu kronju. Najmanji broj stabala imaju sastojine hrasta, vrste svjetla s velikom kronjom. Ostale vrste drvea nalaze se po broju stabala izmeu jele i hrasta.
6000 Smra Jela

4000 Bor 2000

20
N (stabala / ha) Bukva 6000

40

60

80 100 120 140 160 Starost

Prore dama se sijee vie stabala u sastojinama vrsta sjenke u odno4000 Hrast su na vrste svjetla, kao i u sastojinama etinara u odnosu na liare. Razlozi 2000 su isti kao i ranije. Ako u sastojini ima vie stabala i proredama se moe vie sjei, i obrnuto. Tako je broj stabala 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost proreda najvei u sastojinama jele, a Grafikon 51. Broj stabala etinara i liara najmanji u sastojinama hrasta. U t i c a j p ro r e d a: U prvom dijelu razmatraemo uticaj proreda na broj stabala glavne sastojine, a u drugom na broj stabala proreda. Kada je u pitanju uticaj proreda, porediemo: jake niske i umjerene niske prorede, jake visoke i umjerene visoke, visoke i niske prorede.

Ovako emo postupiti i kod ostalih taksacionih elemenata. Izvodiemo opte zakljuke, kako utiu jae u odnosu na slabije prorede (u okviru niskih i u okviru visokih proreda), kao i kakve su razlike izmeu visokih i niskih proreda. Ova poreenja nee uvijek biti potpuno korektna, jer nedostaju odgovarajui podaci.

182

Prirast jednodobne sastojine

G lav na s astojina: Broj stabala glavne sastojine bora, prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), na prvom bonitetu stanita, vei je pri umjerenoj u odnosu na jaku i vrlo jaku proredu (Grafikon 52). Ako se iz sastojine ukloni vie stabala (jaa proreda) u sastojini raunski ostaje manje stabala. Nas zanima kolike su te razlike, te kada se one javljaju. Broj stabala koji pri kraju produkcionog perioda ostaje u sastojini nakon provedenih jak ih nisk ih proreda manji je u odnosu na umjerene niske prorede za oko 30% (Tabela 9). Te razlike su manje na poetku produkcionog perioda. Ako se primjenjuju jake visoke u odnosu na umjerene visoke prorede broj stabala glavne sastojine e, takoe, biti manji. U sluaju prinosnih tablica za hrast razlika je najvea u najmlaoj dobi. U starosti 20 godina broj stabala glavne sastojine pri jakoj proredi iznosi svega 1600 umjerana 43% od broja stabala pri umjerenoj jaka visokoj proredi. Prema prinosnim 1200 vrlo jaka tablicama do te starosti prorede nisu provoene. To znai da se sastojine 800 hrasta, koje su kasnije prorjeivane jakim odnosno umjerenim visokim 400 proredama, u startu znatno razlikuju po broju stabala. Zbog toga je, kako 20 40 60 80 100 120 140 160 emo kasnije vidjeti, broj stabala koji Starost se sijee proredama manji pri jakoj Grafikon 52. Broj stabala sastojine bora u zavisnosti od proreda nego pri umjerenoj proredi, to je nelogino. V is ok im proredama se uglavnom zahvataju stabla iz gornje etae, tako da u sastojini ostaje veliki broj stabala u donjoj etai, kojih ionako ima mnogo. Zbog toga je, u odnosu na niske prorede, broj stabala vei.
N (stabala / ha)

183

Tabela 9.

Broj stabala glavne sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Indeks u starosti (godina): 20 74 43 25 69 89 65 30 73 87 100 78 40 75 81 88 80 70 69 75 74 75 100 63 71 72 76 120 66 71 70 77 140 69 67 78

Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast

Prore de: Broj stabala koji se sijee pri jak im nisk im u odnosu na umjerene niske prorede u poetku je mnogo vei, a kasnije, pogotovo pri kraju produkcionog perioda, je manji (Tabela 10). Prema prinosnim tablicama za bor isti odnos se javlja izmeu vrlo jakih i umjerenih niskih proreda. Broj stabala koji se sijee pri jak im v is ok im proredama u odnosu na umjerene visoke prorede trebao bi da bude vei. U sluaju hrasta nije tako. Neloginost je izazvala razliita startna pozicija ovih sastojina u broju stabala. Broj stabala (glavne) sastojine, koja je kasnije prorjeivana umjerenom visokom proredom bio je u 20. godini 11.151 stablo, a druge sastojine, koja je kasnije prorjeivana jakom visokom proredom 4.835 stabala. Jasno je zato se jakom u odnosu na umjerenu visoku proredu zahvatalo manje stabala. Broj stabala proreda je vei pri nisk im u odnosu na v is oke prorede, jer se niskim proredama zahvata u donju etau gdje ima znatno vie stabala.
Tabela 10. Broj stabala proreda iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): do 30 30-40 130 115 30 69 96 110 76 40-50 76 85 100 83 50-60 84 86 87 88 60-80 81 84 77 75 80-100 72 76 75 73 100-120 120-140 57 73 74 71 82 78 76

184

Prirast jednodobne sastojine

Pregled broja stabala

Pregled broja stabala glavne sastojine razliitih vrsta drvea dat je za starost 100 godina i za starost koja je krajnja u datim prinosnim tablicama. Takoe, obuhvaena su najbolja i najloija stanita (Tabela 11).
Tabela 11. Pregled broja stabala B r o j s t a b a l a u s t a r o s t i: Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Pitomi kesten Bijela topola Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec piranec Trifunovi Proreda Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka Bonitet 100 godina I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V
428 1146

( x ) godina
183 409 (150)

435 1023 346 1497 350 282 250 235 297 190 180 328 455 143 812 881 378 393 390 272 230 551 645 326 (70) (80) (90) (85)

435 1023 (100) 223 145 108 181 235 235 190 104 328 455 143 710 (140) 315 (150) 359 (160) 262 (140) 393 (85)

390 (120) 272 (90)

114 (150) 551 (100) 645 326 (70) (80)

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

DIFERENCIRANJE STABALA
U tek osnovanoj jednodobnoj sastojini nalazi se veliki broj slinih, gotovo istih jedinki. Meutim, ve u prvim godina njihovog ivota javljaju se razlike izmeu njih, zbog genetske predodreenosti, odnosno individualnih osobina. Neka stabalca rastu bre, a neka sporije. U prirodnim uslovima na njihov rast djeluju i brojni faktori stanita. Kasnije, nakon obrazovanja sklopa do izraaja dolaze sastojinski uslovi. Tome jo treba dodati i uzgojne mjere, odnosno prorede. Svi ovi faktori utiu na stabla, zbog ega se ona meusobno razlikuju, po odreenim
185

karakteristikama. To razdvajanje stabala, odnosno nastajanje razlike (diferencije) izmeu njih nazivamo di ferenc ir anje stabala. Po e m u s e s t a b l a r a z li ku ju? Prvo se uoava razlika u dimenzijama stabala. Neka su deblja ili via od drugih. Svrstavanjem stabala u numer i ke k lase, tj. debljinske i visinske stepene upoznajemo strukturu (izgraenost) sastojine. Zatim, postoje razlike u pogledu visinskog poloaja i razvijenosti kronje, to predstavlja biolo ko di ferenc ir anje stabala. Takoe, postoje razlike u kvalitetu stabala, iako se kvalitet stabala djelimino uzima u obzir i pri biolokoj klasifikaciji stabala. Klasifikacija po k valitetu kao primarni kriterijum uzima kvalitet drvne mase. Za savremene zahtjeve umarstva i zatite ivotne sredine pored osnovnih elemenata strukture sastojina (debljinske i visinske strukture i drugih) potrebne su i informacije o tzv. prostornoj sastojinskoj strukturi, koja se karakterie odnosima i vezama stabala i njihovih dimenzija u prostoru (Staji, 2010). Tako je na primjer za kvantificiranje prostornih dimenzionih razlika stabala potrebno znati da li stabla u svom susjedstvu imaju vea ili manja stabla, odnosno kakva je konkurencija izmeu njih (Staji i Vukovi, 2007). Taj pokazatelj prostorne strukture, nazvan diverzitet dimenzija stabala, u novije vrijeme izraava se kvantitativno preko odgovarajuih indeksa (Gadow, 1993; Fldner, 1995). Takoe, preko indeksa izraavaju se i drugi pokazatelji prostorne strukture, kao to su diverzitet vrsta drvea i nain njihove prostorne izmijeanosti u sastojinama (Pretzsch, 2001; Kotar, 2005) i diverzitet pozicija stabala (Kotar, 2005; Pretzsch, 2009). Mi emo se upoznati sa debljinskom i visinskom strukturom (numerikim diferenciranjem), klasifikacijama za bioloko diferenciranje stabala i Matievom kvalitativnom klasifikacijom.

Debljinska struktura
Raspodjela stabala po debljinskim stepenima predstavlja debljinsku st r uk tur u sastojine. Ona je pokazatelj horizontalne izgraenosti sastojine. Moe se prikazivati na vie naina; tabelarno, grafiki i na bazi srednjeg prenika sastojine. Najbolji uvid u strukturu sastojine dobija se grafikim prikazom. U jednodobnim sastojinama debljinska struktura ima binomski (zvonolik) oblik, a za ovakve raspodjele srednje vrijednosti su tipine i dobro ih predstavljaju. Zbog
186

Prirast jednodobne sastojine

toga se i srednji prenik esto koristi kao pokazatelj debljinske strukture. Za potpuniju sliku strukture sastojine po debljini potrebno je poznavati i standardnu devijaciju. Tabelarni (numeriki) nain prikazivanja broja stabala po debljinskim stepenima manje je pregledan od grafikog naina. Prilikom uporeivanja debljinske strukture neophodno je koristiti procentualnu raspodjelu stabala. Apsolutni broj stabala esto je mnogo razliit, pa se poreenje struktura, sa razliitom bazom, ne moe izvesti precizno.
N (%) 40 15 godina 30 20 10 35 godina

U jednodobnoj sastojini najvie ima stabala srednje debljine, odnosno stabala grupisanih oko srednjeg prenika. Idui prema manjim i veim prenicima njihov broj se smanjuje.

Mlade sastojine imaju manji srednji prenik i variranje stabala (oko tog prenika) je malo. to je sastojina sta4 8 12 16 20 24 d (cm) rija diferenciranje je sve izraenije, a Grafikon 53. Debljinska struktura sastojine stabla se grupiu oko veeg prenika. smre u zavisnosti od starosti Raspodjela stabala se pomjera udesno i postaje sve spljotenija, to se moe vidjeti iz odnosa debljinske strukture u 40 sastojinama razliite starosti, prema V prinosnim tablicama za smru u Bosni 30 (Maunaga, 2001). Podaci se odnose III na prosjene stanine uslove (Grafi20 kon 53).
N (%)

Na boljim stanitima stabla bre rastu u debljinu pa se debljinska ra4 8 12 16 20 spodjela stabala pomjera udesno. d (cm) Grafikon 54. Debljinska struktura sastojine Osim toga, vie je spljotena i ima smre u zavisnosti od boniteta veu varijacionu irinu u odnosu na lostanita ije bonitete. Ta pojava ispoljila se i u sastojinama smre u Bosni (Maunaga, 1999). Podaci se odnose na starost 25 godina (Grafikon 54).

10

187

Debljinska struktura po v r st ama dr ve a prati dinamiku njihovog rasta u debljinu. Ako neka vrsta drvea bre raste debljinska struktura se vie pomjera udesno. Pri v is ok im proredama u sastojini ostaju tanka stabla u znatno veem broju nego pri nisk im proredama. Zbog toga pri visokim proredama debljinska raspodjela se pomjera ulijevo, a njen desni krak, zbog manjeg broja debelih stabala, je nii nego pri niskim proredama. Mlade sastojine po pravilu su homogene, a njihova raspodjela stabala po debljinskim stepenima je gotovo simetrina. U toku rasta sastojine, s poveanjem starosti, na ovu raspodjelu utie odumiranje (uklanjanje) najtanjih stabala i rast preostalih stabala u sastojini. Raspodjela postaje spljotenija i ira. Pri tome se javlja obino p ozit iv na asimet r ija. Na lokalitetu Martinac u BiH, u sastojinama duglazije i borovca, starosti 39 godina, koje nisu njegovane, utvrena je negativna asimetrija debljinske strukture. U sastojini duglazije koeficijent asimetrije 3 je imao vrijednost -0,17, a u sastojini borovca -0,25 (Kosovi, 2007). Negativan koeficijent, u ovom sluaju, posljedica je zaostalih stabala koja nisu uklonjena proredama. One u ovim sastojinama nisu ni vrene.

Visinska struktura
Raspodjela stabala po visinskim stepenima predstavlja v isinsku st r uk tur u sastojine. Ona je pokazatelj vertikalne izgraenosti sastojine. Visinska struktura, kao i debljinska, ima zvonolik oblik. Slina je i njena zavisnost od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda. Bitna razlika izmeu visinske i debljinske strukture je u asimetriji. Visinska struktura ima ne gat iv nu asimet r iju, odnosno izduen lijevi krak krive (Grafikon 55). To je i razumljivo jer je za opstanak stabla mnogo znaajnije njegovo priraivanje u visinu nego u debljinu, zbog ega stabla podreenog poloaja relativno bre rastu u visinu nego u debljinu pa je gomilanje stabala u viim visinskim stepenima vee nego u viim debljinskim stepenima (Mati, 1980, str. 158). Visinska struktura u sastojinama duglazije i borovca na lokalitetu Martinac (BiH) imala je izraenu negativnu asimetriju. U sastojini duglazije koeficijent 3
188

Prirast jednodobne sastojine

imao je vrijednost -1,29, a u sastojini borovca -1,36 (Kosovi, 2007). Koeficijent varijacije visine stabala u ovim sastojinama iznosio je 11%, a debljine 20%, to pokazuje da su sastojine homogenije po visini nego po debljini. Osim debljinske i visinske strukture postoje i druge strukture, kao to su struktura temeljnice i struktura zapremine. One predstavljaju raspodjelu stabala po stepenima temeljnice, odnosno stepenima zapremine. Treba ih, naravno, razlikovati od raspodjele temeljnice i zapremine po debljinskim stepenima, koje ne predstavljaju tipinu strukturu (na ordinati nije broj stabala, odnosno frekvencija). Ipak, i za njih esto koristimo termine debljinska struktura temeljnice, odnosno debljinska struktura zapremine. O njima e biti rijei kasnije.
% %

3 > 0

3 < 0

PRENIK

VISINA

Grafikon 55. Debljinska i visinska struktura

Bioloko diferenciranje
Stabla u toku rasta poveavaju svoje dimenzije i tako prelaze u vie numerike klase. Ona time obezbjeuju, po pravilu, povoljniji poloaj u sastojini. Osim toga, istovremeno se u sastojini deavaju i drugi procesi. U stalnoj borbi za ivotni prostor stabala u sastojini dolazi do njihovog diferenciranja ili raslojavanja na bioloke razrede, koji u proizvodnji drvne mase sastojine imaju razliit znaaj (Stamenkovi i Vukovi, 1988, str. 147). Borba izmeu stabala uglavnom se vodi za svjetlost, odnosno za prostor. Stabla koja postignu veu visinu od susjednih stabala koriste vie svjetlosti i ire svoje kronje. Ona tako oduzimaju prostor od drugih, pogotovo niih, stabala. U toj borbi za povoljniji poloaj stabla se najvie koriste kronjom. Asman (1961) kae da je kronja oruje za borbu, i da ona slui stablu slino kao to ovjeku slue laktovi u guvi. Stabla koja ne uspiju svojim vrhom da se izbore za dire189

ktnu svjetlost prelaze u nii bioloki poloaj. Njima prijeti opasnost od daljnjeg zaostajanja i suenja, u krajnjem sluaju. Na sudbinu stabala u biolokom diferenciranju, pored genetskog faktora, u najveoj mjeri utiu uslovi u kojima stablo raste u odnosu na susjedna stabla. Procese biolokog diferenciranja pratimo svrstavanjem stabala, prema odreenim kriterijumima, u bioloke klase. Od klasifikacija nezaobilazna je K r af tova k lasi f ikac ija. Iako potie iz davne 1884. godine jo uvijek je u upotrebi. Ona najee slui kao osnova za druge klasifikacije. Po Kraftovoj klasifikaciji stabla se dijele u pet osnovnih klasa: dominantna, kodominantna, subdominantna, nadvladana i potitena. Pripadnost pojedinim biolokim klasama odreuje se na osnovu visine stabla u odnosu na susjedna stabla i razvijenosti kronje. To su najei kriterijumi i za druge bioloke klasifikacije. I U FRO klasifikacijom prema Pintariu (1969) ocjenjuje se poloaj stabla u sastojini, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, duina kronje i zdravstveno stanje stabla. Danska klasifikacija stabala daje primaran znaaj funkciji stabla u sastojini. Za sporedna stabla se utvruje ima li stablo korisnu ulogu (ienje od grana, sprjeavanje vodenih izbojaka i drugo) ili je tetno (ometa li rast boljih stabala). A sman je za bukvu nadogradio Kraftovu klasifikaciju detaljnom ocjenom kvaliteta debla, a klasifikaciju za sve vrste drvea kvalitetom debla i kronje. K lasi f ikac ija prema Uputstvima umarskog fakulteta iz Beograda pored biolokog poloaja, obuhvata detaljno odreivanje karakteristika debla, kronje i vrha stabla (Stamenkovi i Vukovi, 1988).

Diferenciranje po kvalitetu
Kvalitet stabala je primarni kriterijum u M at i evoj klasifikaciji (Mati, 1971). Ova klasifikacija ne iskljuuje bioloke aspekte, kao to ni pomenute bioloke klasifikacije ne iskljuuju kriterijum kvaliteta stabala. Kvalitet stabala Mati utvruje po dva osnova: uzgojno - tehni k i, kojim se odreuje kvalitet stabala u uzgojnom pogledu (zdravstveno stanje, kvalitet debla i kronje) i tehni k i, za koji je prioritet tehnika upotrebljivost drveta (kvalitet debla). Kriterijumi za kvalitet
190

Prirast jednodobne sastojine

debla direktno su vezani za standarde po kojima se izrauju drvni sortimenti. Klasifikacija se i danas primjenjuje u umarskoj praksi BiH.

DEBLJINSKI PRIRAST SASTOJINE

Debljina i debljinski prirast posmatrani u zavisnosti od starosti predstavljaju rast i prirast jednodobne sastojine u debljinu. Debljina i debljinski prirast se odreuju kao prosjene vrijednosti prenika, odnosno debljinskog prirasta svih stabala u sastojini. Zato se esto koriste termini rast i prirast srednjeg sastojinskog stabla u debljinu. Isti je sluaj sa visinom i visinskim prirastom sastojine. Bolje je koristiti isto sastojinske termine, kako bismo izbjegli zamjenu prirasta sastojine sa prirastom stabla. Podsjeamo da se i prirast stabla rauna kao prosjek za vie stabala, pa moe doi do zamjene. Iako smo odabrali termin debljina sastojine, ponekad emo koristiti uobiajene termine srednji prenik sastojine ili prenik srednjeg stabla. Debljina sastojine (dobni prirast) i debljinski prirast (godinji prirast) odreuju se statistiki gledano kao srednje vrijednosti skupa, jer bi bilo besmisleno sabirati sve prenike ili priraste stabala na povrini jednog hektara. Meutim, postavlja se pitanje, koju srednju vrijednost koristiti u ovom sluaju? Srednji prenik sastojine esto se koristi za odreivanje temeljnice, odnosno zapremine sastojine. Ako to imamo u vidu za njegovo raunanje treba koristiti kvadratnu, a ne aritmetiku sredinu. Srednji prenik se moe odrediti i na osnovu srednje temeljnice, ako je poznata:

=
gdje je:

Dg srednji prenik po temeljnici, d prenik, N broj stabala, g srednja temeljnica, G temeljnica sastojine.
191

U umarstvu je rairena upotreba srednjeg prenika po temeljnici. Njegovim mnoenjem s brojem stabala dobija se temeljnica sastojine. Osim toga, njegova vrijednost je veoma blizu srednjem preniku po zapremini. To nije sluaj s prenikom po aritmetikoj sredini, koji je uvijek manji. Debljinski prirast sastojine se ne odreuje mjerenjem na terenu. Izraunava se na osnovu srednjeg prenika sastojine na kraju i na poetku perioda, kao prosjeni periodini prirast. Pri tome treba imati u vidu da se ovako odreen prirast sastoji iz dva dijela, st var no g (biolokog) prirasta stabala i tzv. r a unsko g prirasta. Stvarni prirast je rezultat poveanja prenika stabala usljed rasta, dok se raunski uticaj ispoljava nakon svake prorede. Ako se primjenjuju niske prorede iz sastojine se preteno uklanjaju tanka stabla, tako da preostala stabla raunski imaju veu prosjenu debljinu (Slika 18).

A
11 8 18 8 7 12 6 7 6 19 9 14 7 13

B
10 20 7 22 11 9 14 8 7 13

C
10 20 7 22 11

NA POETKU PERIODA

NA KRAJU PERIODA BEZ PROREDE

NA KRAJU PERIODA SA PROREDOM

102 = 10.2 10

121 = 12.1 10

88 = 14.7 6

Slika 18. Raunski uticaj proreda na prirast Sluaj bez prorede: ID = DB DA = 12,1 10,2 = 1,9 cm (bez raunskog uticaja),

Sluaj sa proredom: ID = DC DA = 14,7 10,2 = 4,5 cm (sa raunskim uticajem).

Ako se ne primjenjuju prorede debljinski prirast u periodu iznosi 1,9 cm, a ako se primijeni niska proreda prirast iznosi 4,5 cm. Razlika 2,6 cm je raunsko poveanje prirasta. Govoriemo o debljini i debljinskom prirastu glav ne s astojine. Pratiemo rast i prirast sastojine u debljinu u zavisnosti od starosti, boniteta stanita,
192

Prirast jednodobne sastojine

vrste drvea i proreda. O srednjem preniku stabala pr ore da bie rijei u okviru uticaja proreda na ovaj taksacioni element, dok e o srednjem preniku ukupne s astojine (glavne sastojine i proreda zajedno) biti govora u poglavlju o prinosu.

Veliina debljinskog prirasta

U t i c a j s t a ro s t i: Rast sastojine u debljinu u stvari je zavisnost srednjeg prenika sastojine od starosti. Za sastojine koje rastu bez uticaja ovjeka treba oekivati esoidan oblik krive rasta. U sastojinama koje se ravnomjerno prorjeuju zavisnost moe da bude u obliku pravca (Assmann, 1961). Ako je kriva rasta potpuna i ako nije naruen njen prirodni tok, kriva prirasta ima zvonolik oblik. Kriva rasta u debljinu sastojine smre na treem bonitetu stanita, prema prinosnim tablicama u Bosni (Maunaga, 2001), ima degresivno rastui tok (gotovo oblik pravca), a kriva prirasta u debljinu od 20. do 90. godine opadajui tok (Grafikon 56). Prevojna taka na krivoj rasta, odnosno kulminacija na krivoj prirasta javile su se prije 20. godine. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Na boljim stanitima jednodobne sastojine imaju vei prirast, tj. bre rastu u debljinu. Kulminaciona taka debljinskog prirasta, odnosno prevojna taka na krivoj rasta javljaju se ranije to su stanini uslovi bolji. Navedena zavisnost ispoljila se i u sastojinama smre, prema prinosnim tablicama u Bosni (Maunaga, 2001). Nedostaju podaci do 20. godine, jer se mjerenja vre iznad taksacionog praga. Zbog toga se vrijeme kulminacije prirasta ne moe sa sigurnou utvrditi. Izvjesno je da se kulminacija, na svim bonitetima stanita, javlja vrlo rano (Grafikon 57). U t i c a j v r s t e d r ve a: Bioloke karakteristike pojedinih vrsta drvea, o kojima je bilo govora prilikom razmatranja rasta stabala, predodreuju i odnose u rastu sastojina. Taj uticaj se ispoljava slino na sve taksacione elemente. Sastojine v r st a sv jet la u mladosti imaju vei debljinski prirast i raniju kulminaciju prirasta u odnosu na sastojine vrsta sjenke. To znai da one u mladosti imaju vee debljine stabala od vrsta sjenke i da se prevojna taka na krivoj rasta javlja ranije. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), na prvom bonitetu stanita, sastojina b or a do 80. godine ima vei srednji prenik od sastojine jele
193

D (cm)

D (cm)

40 30 20 10

50 40 30

I III V

20 10

20
ID (cm) 0.4 0.3 0.2 0.1

40

60

80

100 120 Starost

ID (cm) 0.6 I 0.4

20

40

60

80

100 120 Starost

III V

0.2

20

40

60

80

100 120 Starost

20

40

60

80

100 120 Starost

Grafikon 56. Debljina i debljinski prirast sa- Grafikon 57. Debljina i debljinski prirast sastojine smre u zavisnosti od stojine smre u zavisnosti od boniteta stanita starosti

(Grafikon 58). Nakon toga jela ima prednost, a razlika se sve vie poveava. To je posljedica velikih razlika u rastu ove dvije vrste u starijoj dobi. U sastojinama jele, izrazite vrste sjenke, u srednjoj i starijoj dobi zadrava se veliki broj stabala niih Kraftovih klasa. Tada se proredama zahvata mnogo vie nego to je to sluaj u sastojinama bora, izrazite vrste svjetla. To doprinosi poveanju debljinskog prirasta jele, kasnijoj kulminaciji (oko 75. godine) i dugom odravanju prirasta na visokom nivou. U isto vrijeme debljinski prirast bora naglo se smanjuje. U sastojinama bora stabla najvie poveavaju svoje dimenzije u ranoj mladosti i tada se najjae zahvataju proredama. Iz tih razloga se i kulminacija bora javlja vrlo rano, prije 30. godine. Sastojina smr e, kao vrste polusjenke, nalazi se po dinamici rasta izmeu bora i jele. Treba napomenuti da bi i bez proreda bio ovakav odnos izmeu vrsta drvea, samo izraen u manjoj mjeri.

194

Prirast jednodobne sastojine

Srednji prenik sastojine hr ast a vei je od srednjeg prenika sastojine bu k ve sve do 110. godine. Poslije prednost ima bukva. Prema toku krivih prirasta moe se pretpostaviti da je debljinski prirast sastojine hrasta bio vei do 35. godine. Nakon naglog smanjenja prirast hrasta se od 70. godine nadalje zadrava na istom nivou. Nasuprot tome, prirast bukve kulminira u 80. godini, a nakon toga se blago smanjuje (Grafikon 59).
D (cm)
D (cm)

80 60 40 20

60

Jela Smra Bor

40

20

Hrast Bukva

20
ID (mm) 5 4 3 2 1 20 Bor

40

60

80

100 120 140 160 Starost

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

Jela Smra

ID (mm)

6 Bukva 4

Hrast

40

60

80

100 120 140 160 Starost

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

Grafikon 58.Debljina i debljinski prirast eti- Grafikon 59. Debljina i debljinski prirast nara liara

Uoljive su znaajne razlike li ar sk ih u odnosu na et inar ske vrste drvea. Kulminacija debljinskog prirasta sastojine bukve javlja se kasnije u odnosu na jelovu sastojinu zahvaljujui prvenstveno veoma dinaminom poveanju kronji bukovih stabala i starih sastojina poslije provedene prorede (Mati, 1980, str. 161). Iz istih razloga ne dolazi do smanjenja debljinskog prirasta hrasta u starijoj dobi, to nije karakteristika za borove sastojine. Liari pokazuju veu sposobnost reagovanja na poveanje prostora u starijoj dobi od etinara.

195

U t i c a j p ro r e d a : Prorede znatno vie utiu na debljinu i debljinski prirast nego na visinu i visinski prirast sastojine. Pri jaim proredama preostala stabla u sastojini dobijaju vie prostora, na ta reaguju irenjem kronje i poveanjem debljinskog prirasta. Ako se radi o niskim proredama onda se prirast uveava i raunski. Rije je o glav noj s astojini. U okviru nisk ih proreda, to je proreda jaa uticaj je izraeniji. Debljinski prirast i srednji prenik sastojine bora, prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), su vei to je proreda jaa (Grafikon 60). Uticaj proreda na debljinski prirast (Tabela 12) i srednji prenik glavne sastojine (Tabela 13) isti je i za druge vrste drvea. Za smru, bor i bukvu indeksi, pri jakoj niskoj u odnosu na umjerenu nisku proredu, su, u toku cijelog produkcionog perioda, vei od 100. Razlike izmeu vrsta drvea nisu se jasno ispoljile. Uticaj proreda trebalo bi da bude izraen u sastojinama bukve bez obzira na starost, a u sastojinama smre samo u mlaoj i srednjoj dobi.
D (cm) 60

vrlo jaka jaka

40

umjerena

20

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

ID (mm)

6 5 4 3

vrlo jaka I u sastojinama hrasta indeksi su 2 jaka vei od 100. To znai da su debljinski umjerena 1 prirast i srednji prenik vei pri jakoj visokoj u odnosu na umjerenu vi 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost so ku proredu. Razlike nisu velike. Na to je uticao znatno vei srednji Grafikon 60. Debljina i debljinski prirast sastojine bora u zavisnosti od proprenik prorednog materijala pri jakim reda proredama (uklanjanje debelih stabala izaziva suprotan efekat u odnosu na uklanjanje tankih stabala). Ovaj faktor

196

Prirast jednodobne sastojine

postoji i u sluaju niskih proreda3, samo znatno manje dolazi do izraaja, to je posljedica razliitog karaktera niskih i visokih proreda.
Tabela 12. Debljinski prirast iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 30-40 107 118 116 103 60-70 118 106 105 100 80-90 123 107 100 100 110-120 109 105 107 106 130-140 133 117 103

Debljinski prirast sastojine koja se prorjeuje v is okom proredom manji je nego ako se prorjeuje niskom proredom. U sastojini ako se primjenjuje visoka proreda ostaje mnogo vie stabala donje etae. Zbog velike njihove zasjenjenosti i malih stajalinih povrina (malih kronji) njihovi su debljinski prirasti mali pa zahvaljujui tome i velikom njihovom broju vuku prosjeni godinji debljinski prirast srednjeg stabla sastojine prema dolje mnogo efikasnije nego kada se sastojina prorjeuje umjerenom niskom proredom (Mati, 1980, str. 203). Srednji prenik, iz istih razloga, mora biti manji pri visokim u odnosu na niske prorede.
Tabela 13. Srednji prenik glavne sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea 25 Smra Bor Bukva Hrast 106 104 123 30 106 103 100 109 Indeks u starosti (godina): 40 106 104 109 107 70 110 104 109 106 100 113 105 106 105 120 112 106 106 104 140 108 108 104

Srednji prenik prore da vei je pri jakoj u odnosu na umjerenu nisku proredu. To pokazuju indeksi za smru, bor i bukvu, prema prinosnim tablicama
3 Srednji prenik prorednog materijala kod jakih niskih proreda je vei nego kod slabih niskih proreda. 197

(Schober, 1975). U sastojinama hrasta indeksi su vei od 100, to znai da je srednji prenik vei pri jakoj visokoj proredi u odnosu na umjerenu visoku proredu (Tabela 14).
Tabela 14. Srednji prenik proreda iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea 25 Smra Bor Bukva Hrast 121 106 216 30 130 115 151 Indeks u starosti (godina): 40 114 107 100 119 70 126 107 123 121 100 113 112 120 110 120 113 108 120 113 140 105 113 110

Pregled srednjeg prenika

Srednji prenik glavne sastojine razliitih vrsta drvea dat je pregledno u Tabeli 15. Podaci se odnose na starost 100 godina i na onu starost koja je krajnja (najvea) u prinosnim tablicama. Obuhvaena su najbolja i najloija stanita. Na prvom bonitetu, najvei srednji prenik postiu bijela topola (58,0 cm za 80 godina) i duglazija (52,5 cm za 85 godina). U starosti 100 godina najvei prenik imaju hrast lunjak (47,8 cm) i ari (41,4 cm), a slijede jela (38,4 cm) i smra (37,6 cm).
Tabela 15. Pregled srednjeg prenika Srednji pre nik (cm) u starosti: Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Prorede Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Bonitet I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III 100 godina
38,4 37,6 35,3 33,6 34,0 41,4 19,3 16,3 13,5 21,1 16,9 29,6

( x ) godina
58,5 37,6 43,0 54,4 55,9 51,0 35,3 16,3 17,7 35,5 28,5 36,8 (150) (100) (140) (150) (160) (140)

198

Prirast jednodobne sastojine

Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Bijela topola

Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec Trifunovi

Umjerena Slaba Jaka -

I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V

52,5 35,5 40,1 47,8 31,6 30,6 58,0

37,9 26,7 29,8 39,8 22,9 23,8 25,6

(85)

52,5 29,4

37,9 30,0 29,8 57,3 22,9 23,8 25,6

(85) (120) (90) (150) (100) (70) (80)

(90)

40,1 62,4 31,6

Pitomi kesten piranec

(70) (80)

30,6 58,0

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

VISINSKI PRIRAST SASTOJINE

Visinu i visinski prirast odreujemo preko srednje visine sastojine. Pri tome se u obzir uzimaju sva stabla u sastojini ili samo odreena kategorija stabala. U oba sluaja srednje visine se mogu raunati na vie naina. Najei nain raunanja sre dnje v isine svih stabala u sastojini (HL) je po Lor ajevoj formuli: Hi Gi HL = G u kojoj se temeljnice debljinskih stepena (Gi) koriste kao ponderi, a Hi su visine po debljinskim stepenima. Na ovakav nain raunate su srednje visine u njemakim prinosnim tablicama i tablicama piraneca u Hrvatskoj. Pored Lorajeve postoje i druge srednje visine, npr. aritmetika srednja visina, visina srednjeg stabla po temeljnici, Vajzeova i druge. Srednje visine, na bazi svih stabala u sastojini, u velikoj mjeri podlone su raunskom uticaju. Naime, niskim proredama se iz sastojine uklanjaju preteno nia stabla, to raunski utie na poveanje prosjene visine preostalih stabala. Zbog toga se u novije vrijeme umjesto svih stabala u obzir uzimaju samo stabla gornje etae. Tako se znatno umanjuje raunski uticaj. Ovako izraunate srednje visine nazivaju se gor nje v isine. Gornje visine nazivaju se jo dominantne visine. Neki autori prave razliku izmeu njih. Gornje visine se dobijaju na osnovu prosjene visine dominantnih i kodominantnih stabala ili 100 najviih stabala, 20% najdebljih stabala u sastojini i slino. U engleskim prinosnim tablicama visine su raunate na osnovu 100 naj199

viih stabala po hektaru, a u Bosni za smru kao srednje visine 20% najviih stabala. Za razmatranje rasta i prirasta jednodobnih sastojina u visinu u zavisnosti od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda koristiemo iste prinosne tablice kao i do sada. To emo initi i ubudue, za ostale taksacione elemente.

Veliina visinskog prirasta

U t i c a j s t a ro s t i: U prvim godinama visinski prirast sastojine je mali, kasnije se dinamino poveava, kulminira i nakon toga se smanjuje. Kriva visinskog prirasta (gornje visine) sastojine smre na treem bonitetu u Bosni (Maunaga, 2001) nema zvonolik oblik. Kulminacija prirasta javila se ranije, u periodu koji nije obuhvaen tablicama. Zbog toga i kriva rasta u visinu nema karakteristian esoidan oblik. Njoj nedostaje progresivni dio krive i prevojna taka. (Grafikon 61).
H (m)

H (m)

40 30 20

50 40 30 20 I III V

10

10

20

40

60

80

IH (m)

IH (m)

0.6

100 120 Starost

0.8 I 0.6

20

40

60

80

100 120 Starost

0.4
0.4

III V

0.2

0.2

20

40

60

80

100 120 Starost

20

40

60

80

100

120 Starost

Grafikon 61. Visina i visinski prirast sastojine Grafikon 62.Visina i visinski prirast sastojismre u zavisnosti od starosti ne smre u zavisnosti od boniteta stanita

200

Prirast jednodobne sastojine

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Uticaj boniteta stanita na rast sastojine ispoljava se na isti nain, kao i na rast stabla u jednodobnoj sastojini. Na boljim bonitetima prirast je vei i kulminacija se javlja ranije u odnosu na loija stanita. Istovremeno, kriva rasta na boljem bonitetu stanita lei iznad krive na loijem bonitetu, a prevojna taka se javlja ranije. Ti odnosi ispoljili su se u sastojinama smre u Bosni, prema prinosnim tablicama (Maunaga, 2001). Zbog nedostatka podataka u mlaoj dobi nije mogue utvrditi redoslijed kulminacionih taaka (Grafikon 62). Prema Videman - oberovim prinosnim tablicama (1957) prirast u visinu sastojine smre kulminira na I, III i V bonitetu stanita u starosti 30, 40, odnosno 60 godina. U t i c a j v r s t e d r ve a: Visinski prirast vr st a sv jetla u mladosti je vei i ranije se javlja njegova kulminacija u odnosu na vrste sjenke. Zbog toga u mlaoj dobi sastojine vrsta svjetla postiu vee visine, a na krivoj rasta prevojna taka se javlja ranije. Kasnije, u starijoj dobi, vrste sjenke imaju vee priraste i po visini prestiu vrste svjetla. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), visinski prirast etinarskih vrsta drvea, bora, smre i jele, na prvom bonitetu stanita, rano kulminira. Nije mogue utvrditi tano vrijeme kulminacije, ali se prema toku prirasta moe zakljuiti da se najranije javlja kulminacija bora, zatim smre i na kraju jele (Grafikon 63). Sastojina bora ima veu visinu od sastojine smre do 35. godine, a od sastojine jele do 85. godine. Sastojina smre je via od sastojine jele u cijeloj dobi. Prema toku krivih tu prednost smra zadrava do 150. godine. Rana kulminacija prirasta je karakteristika i liarskih vrsta hrasta i bukve. Prirast hrasta u ranoj mladosti je vei od prirasta bukve i ranije kulminira. Sa grafikona se to ne vidi, ali se sa sigurnou moe pretpostaviti (Grafikon 64). Hrastova sastojina ima veu visinu do 55. godine. Poslije toga bukva ima veu visinu, a razlika je sve vea. Hrast ima ujednaen prirast od 90. godine pa nadalje. Slini su odnosi izmeu vrsta drvea i prema Videman-oberovim prinosnim tablicama (1957). Na treem bonitetu stanita bor kulminira vrlo rano, smra u starosti 40 godina, a jela u starosti 50 godina. Hrast kulminira oko 20. godine, a kulminacija bukve javlja se u starosti od 40 godina.

201

U t i c a j p ro r e d a: Kada je bilo govora o bonitetu stanita konstatovali smo da su visine najbolji indikator boniteta stanita, izmeu ostalog i zato to na njih prorede utiu manje nego na druge taksacione elemente.
H (m)

H (m)

60 Smra 40 Jela Bor

40 30 20

Bukva

Hrast

20

10

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

20
IH (cm) 50 40 Hrast 30

40

60

80

IH (cm)

40 30 20 10

100 120 140 160 Starost

Smra Jela Bor

Bukva

20 10

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

Grafikon 63. Visina i visinski prirast etinara

Grafikon 64. Visina i visinski prirast liara

Jake u odnosu na slabe niske prorede na visinu djeluju pozitivno, uglavnom zbog raunskog uticaja. Uklanjanjem veeg broja niih stabala srednja visina se jaim proredama raunski poveava. To poveanje nije veliko.

202

Prirast jednodobne sastojine

Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975), vrlo jakim proredama se u mlaoj dobi postie malo vei prirast nego jakim i umjerenim proredama. Obrnuta je situacija nakon 80. godine (Grafikon 65). U pogledu visina ispoljavaju se vrlo male razlike u mlaoj i starijoj dobi. U srednjoj dobi jae prorede imaju neto veu prednost u visini u odnosu na slabije prorede. Ona pri vrlo jakoj u odnosu na umjerenu proredu u 80. godini iznosi 5%.
H (m)
35 30 25 20 15 10 5 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost Vrlo jaka Umjerena Jaka

IH (cm)

50 40 30 Vrlo jaka Jaka

Prema prinosnim tablicama (Wiedemann - Schober, 1957) srednja visina sastojine smre na prvom bonitetu stanita u dobi od 30, 80 i 120 godina pri jakoj proredi vea je za 5%, 3% i 3%, nego pri umjerenoj niskoj proredi. Za sastojine bukve tih razlika uopte nema. Dakle, kao to smo na poetku konstatovali, uticaj niskih proreda na visinu sastojine ne ispoljava se u znaajnijoj mjeri.

Iskazivanje visina sastojina koje se prorjeuju visokim proredama pomou visina srednjih stabala je 20 nepodesno (Mati, 1980, str. 202). 10 V is ok im proredama, uklanjanjem viih stabala, sniava se visina 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost sastojine u odnosu na niske Grafikon 65. Visina i visinski prirast sastojine prorede.
Umjerana

bora u zavisnosti od proreda

203

Pregled visina
Srednja visina glavne sastojine razliitih vrsta drvea data je pregledno u Tabeli 16. Podaci se odnose na starost od 100 godina i na onu starost koja je krajnja u prinosnim tablicama. Obuhvaena su najbolja i najloija stanita. Najveu srednju visinu, na prvom bonitetu stanita u starosti 100 godina, poslije duglazije (40,7 m za 85 godina), postie ari (34,0 m), pa smra (33,3 m), hrast lunjak (33,2 m) i bijela topola (30,0 m za 80 godina). Neto nie su bukva (31,4 m) i jela (29,9 m).
Tabela 16. Pregled visina Srednja visina ( m ) u starosti: Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Bijela topola Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec Trifunovi Prorede Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka Bonitet I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V 100 godina
29,9 33,3 28,0 31,4 26,0 34,0 40,7 29,9 28,8 33,2 27,1 20,6 30,0 17,9 17,2 8,3 19,2 15,7 25,0 30,6 24,8 20,2 25,2 21,3 17,9 13,2 (70) (80) (90) (85)

( x ) godina
37,2 33,3 31,5 38,3 31,7 37,2 40,7 31,4 28,8 41,1 27,1 20,6 30,0 24,4 (150) 17,2 (100) 9,6 (140) 24,4 (150) 20,2 (160) 27,5 (140) 30,6 (85)

26,0 (120) 20,2 (90)

30,8 (150) 21,3 (100) 17,9 13,2 (70) (80)

Pitomi kesten piranec

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

Prema prinosnim tablicama u Hrvatskoj (piranec, 1975), u odnosu na njemake tablice, u starosti 100 godina, srednje visine sastojina hrasta kitnjaka su vee 15 - 21%, hrasta lunjaka 28 - 30%, a bukve 9 - 26%. U njemakim tablicama kitnjak i lunjak nisu razdvojeni. Iz poreenja proizlazi da su za ove vrste u Hrvatskoj stanini uslovi bolji. To je vjerovatno zbog povoljnijih klimatskih uslova u odnosu na Njemaku, ali i izbora povrina za sadnju.
204

Prirast jednodobne sastojine

Srednje visine sastojina bukve u Frukoj Gori, u Srbiji (Trifunovi, 1962) manje su u starosti 100 godina od njemakih 17 - 21%. Prema Matievom miljenju to se desilo vjerovatno zbog velikog uea stabala izdanakog porijekla. U odnosu na njemake prinosne tablice, u starosti 100 godina, srednja (aritmetika) visina smre u Bosni (Maunaga, 2001), vea je 1 - 24%. Vee razlike se odnose na loija stanita. O d n o s g o r n j e i s r e d n j e v i s i n e: U mlaoj dobi, zavisno od vrste drvea i boniteta stanita, gornja visina je 10 - 20% vea od srednje visine. U starijim sastojinama razlike su znatno manje. Na loijim bonitetima razlike su vee nego na boljim. Navedeni odnosi vidno su se ispoljili za bukvu i smru (Tabela 17). Najvea razlika je za bukvu u dobi 30 godina na petom bonitetu stanita. Tada je gornja visina vea od srednje za 1,7 puta, odnosno za 70%. U starosti 140 godina razlika je neznatna.
Tabela 17. Odnos gornje i srednje visine Vrsta drvea Bukva Bukva Smra Smra Autor Schober Schober Maunaga Maunaga Bonitet stanita I V I V Odnos visina u starosti (godina): 20 1,24 1,37 30 1,20 1,70 1,18 1,25 50 1,08 1,20 1,15 1,19 70 1,05 1,10 1,14 1,17 100 1,03 1,06 1,13 1,16 140 1,02 1,05 -

Visinske krive stanja

Linija koja prikazuje zavisnost visine sastojine od starosti naziva se v isin ska k r iva. Ona predstavlja razvoj jedne sastojine u toku ivota pa je nazivamo visinskom k r ivom r a z voja. Ako u jednodobnoj sastojini uspostavimo zavisnost visine stabala od njihovih prenika, dobijamo jednu drugu vrstu visinske krive. Ona se odnosi na odreenu starost sastojine, pa se naziva visinska k r iva st anja.

205

Visinska kriva u mladoj sastojini ima rastui tok i malu varijacionu irinu. Stabla su gusto grupisana oko srednjeg prenika, koji je male vrijednosti. Deblja stabla logino imaju veu visinu, zbog ega krive imaju rastui tok (Grafikon 66).
VISINA

120 GODINA 80 GODINA

30 GODINA

PRENIK

Grafikon 66. Pomjeranje visinske krive

Sa poveanjem starosti dolazi do pomjeranja visinske krive udesno i navie. Udesno, jer stabla debljaju, a navie, zato to rastu u visinu. Pri tome se dijelovi krive starijih sastojina nalaze iznad krive mlaih sastojina. Ta pojava se objanjava time to zaostala stabla u porastu u sastojini vee starosti u prosjeku su via od vladajuih stabala u mlaoj sastojini jednakih prenika, jer se zaostala stabla u vioj starosti sastojine do posljednjeg trenutka bore za povoljniji poloaj u sastojini rastui vie u visinu nego u debljinu (Stamenkovi i Vukovi, 1988, str. 193). Visinske krive u mlaim sastojinama su strmije, to je posljedica breg rasta, odnosno izraenijeg diferenciranja stabala u visinu, nego u starijoj dobi. Zavisnost visinskih krivih od boniteta stanita je slina kao i od starosti, samo su pomjeranja znatno manja. Stabla, u istoj dobi, na boljem bonitetu postiu vee dimenzije, prenike i visine. Zbog breg rasta dolazi i do veeg rasturanja stabala po debljini, pa su krive na boljem stanitu izduenije.

206

Prirast jednodobne sastojine

PRIRAST TEMELJNICE SASTOJINE

Temeljnica i prirast temeljnice sastojine, statistiki gledano, predstavljaju agregate skupa, jer se sastoje od temeljnica, odnosno prirasta svih stabala na jednom hektaru. Odnose se na visinu 1,3 m od zemlje. U jednodobnim sastojinama, s obzirom na njihovu sloenost, govorimo o temeljnici glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine, odnosno prirastu temeljnice glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine. Tem eljnic u ukupne s astojine (Guk) ini temeljnica glavne sastojine (Ggl) i suma proreda do odreene starosti (Gpr): Guk = Ggl + Gpr Pr ir ast temeljnic e ukupne s astojine (IG.uk) sastoji se iz dijela prirasta koji ostaje u sastojini i dijela prirasta koji se sijee proredama. Onaj dio prirasta koji ostaje nazivamo prirast glavne sastojine (IG.gl)., a dio iskorienog prirasta je u stvari temeljnica proreda (Gpr):

IG.uk

IG.gl + Gpr

Ovdje se radi o jednoj specifinosti, koju treba razjasniti. U prinosnim tablicama najee su dati temeljnica glavne sastojine, temeljnica proreda i prirast temeljnice ukupne sastojine. Glavna sastojina je ivi dio sastojine, to je fabrika koja proizvodi. U njoj se stvara prirast temeljnice. Sva iva stabla u sastojini imaju odreenu temeljnicu i ostvaruju odreeni prirast temeljnice. Zbir temeljnica svih stabala po jednom hektaru ini tem eljnic u glav ne s astojine, a zbir prirasta svih stabala ini pr ir ast temeljnic e. To je ukupni prirast ili, kako ga jo zovemo, prirast temeljnice ukupne sastojine. Kad se provedu prorede na kraju perioda, jedan dio tog prirasta se iskoristi, a drugi dio ostane u sastojini. Za taj dio koji ostaje poveava se temeljnica glavne sastojine, pa se on naziva pr ir ast glav ne s astojine. To je veliina koja se dobija raunski, kao razlika temeljnice glavne sastojine na kraju perioda i temeljnice na poetku perioda. Dio prirasta se periodino sijee u vidu temeljnice iskorienih stabala, to se naziva temeljnic a proreda. Od jaine zahvata proredama zavisi tok temeljnice glavne sastojine. Ako se proredom iz sastojine zahvati vie nego
207

to je prirast u tom periodu dolazi do smanjenja temeljnice glavne sastojine. To se deava u starijoj dobi. Kad se sumiraju temeljnice iskorienih stabala do odreene starosti dobije se temeljnic a sv ih prore da. Teite narednih razmatranja bie na temeljnici sastojine (misli se na temeljnicu glavne sastojine) i prirastu temeljnice sastojine (misli se na prirast ukupne sastojine, odnosno ukupni prirast).

Veliina prirasta temeljnice

Uticaj s tarosti: Temeljnica sastojine i njen prirast ne postoje sve dok prva stabla ne prerastu visinu 1,3 m. Od tog momenta prirast temeljnice, svih stabala koja se nalaze u sastojini, dinamino se poveava, zatim kulminira i nakon toga se smanjuje. Kriva ovog prirasta, ako je potpuna, ima zvonolik oblik. Radi se o p rirastu u ku pne s a s t o jin e , jer se njegovom kumulacijom dolazi do temeljnice ukupne sastojine. Pr ir ast glav ne s astojine, odnosno dio prirasta koji ostaje u sastojini, ima takoe zvonolik oblik. Kulminacija ovog prirasta javlja se ranije, a nakon kulminacije bre se smanjuje od prirasta ukupne sastojine. U starijoj dobi, ako se proredama zahvati vie od prirasta, prirast glavne sastojine postaje negativan. Temeljnic a s astojine (temeljnica glavne sastojine) poslije dinaminog, a potom blaeg poveanja najee stagnira dui vremenski period. U sluajevima kad prirast postane negativan temeljnica poinje da se smanjuje, a na krivoj se javlja kulminacija. Zavisnost temeljnice glavne sastojine i prirasta glavne sastojine od starosti, prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), na treem bonitetu stanita, prikazana je na Grafikonu 67. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Na boljim stanitima temeljnica i prirast temeljnice su vei u odnosu na loija stanita. Kulminacija prirasta se javlja ranije, a razlike izmeu boniteta su najvee u periodu oko kulminacije. Za prirast temeljnice posebno su karakteristine male razlike izmeu boniteta u drugoj polovini produkcionog perioda. U vezi s ovom pojavom postoje razliita miljenja, o emu e biti govora u poglavlju o prirastu zapremine. Uticaj boniteta stanita na temeljnicu glavne sastojine i prirast glavne
208

Prirast jednodobne sastojine

sastojine, prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), prikazan je na Grafikonu 68.
G (m2)
G (m2)

60 50 40 30 20

80 60

III 40 V 20

10 20
IG (m2) 1.2

40

60

80

100 120 Starost

20

40

60

80

100 120 Starost

IG (m2)

1.6 I 1.2

0.8

III 0.8

0.4

V 0.4

20

40

60

80

100 120 Starost

20

40

60

80

100 120 Starost

Grafikon 67. Temeljnica i prirast temeljnice Grafikon 68. Temeljnica i prirast temeljnice glavne sastojine smre u zaviglavne sastojine u zavisnosti snosti od starosti od boniteta stanita

U t i c a j v r s t e d r ve a: Vrste svjetla u mladosti imaju vei prirast i postiu veu temeljnicu od vrsta sjenke. U starijoj dobi je obrnuto. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prirast smre je vei od prirasta jele do 35. godine, a od bora u cijelom posmatranom periodu. Kulminacija jele je oko 40. godine, dok smra i bor kulminiraju znatno ranije. Ovdje se radi o ukupnom prirastu (Grafikon 69). Najveu temeljnicu ima jela, neto manju smra, a bor znatno manju od smre. Za sve tri vrste pojavila se blago izraena kulminacija, bora i smre u starosti 100 godina, a jele u starosti 120 godina. Radi se o temeljnici glavne sastojine. Slini odnosi, kao za etinare, vrijede i za liarske vrste, bukvu i hrast. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prirast hrasta je vei sve do 35.
209

godine, nakon ega bukva ima stalno istu prednost. Od 55. godine bukva ima veu temeljnicu, a razlika se sa starou poveava. Za razliku od etinara, temeljnica glavne sastojine hrasta i bukve nema kulminaciju. Ove vrste zadravaju sposobnost irenja kronji i u kasnoj dobi. Zbog toga se poveavaju prenici stabala, tako da ne dolazi do smanjivanja temeljnice (Grafikon 70).
G (m2/ha)

G (m2/ha)

60 Jela 40 Smra Bor 20

40 30 20 10

Bukva

Hrast

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

20
IG (m2/ha) 1.5 1.2 0.9 0.6 0.3

40

60

80 100 120 140 160 Starost

IG (m2/ha)

2.0 1.6 1.2 0.8 0.4 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost Smra Jela Bor

Bukva

Hrast

20

40

60

80 100 120 140 160 Starost

Grafikon 69. Temeljnica i prirast temeljnice Grafikon 70.Temeljnica i prirast temeljnice etinara liara

U t i c a j p ro r e d a: Uticaj proreda na prirast (ukupne) sastojine i temeljnicu (glavne) sastojine nije isti. Pr ir ast temeljnic e sastojine zavisi od broja st abala i njihovog debljinsko g pr ir ast a, odnosno prirasta temeljnice. Uticaj proreda na ova dva elementa prenosi se i na prirast temeljnice. Kao to znamo pri jaim niskim proredama u sastojini nakon prorede ostaje manji br oj st abala. Ta stabla zbog proirenja prostora imaju ve e debljinske pr ir aste. Ova dva faktora djeluju suprotno na prirast temeljnice sastojine. Znamo da mlaa stabla mnogo snanije reaguju pove anjem debljinskog prirasta nego starija. Zbog toga u mlaoj dobi preovlauje ovaj faktor. U starijoj dobi vei uticaj ima drugi
210

Prirast jednodobne sastojine

faktor. Manji broj stabala, koji pri jaoj proredi ostaje u sastojini, ne moe vie da iskoristi sav prostor i dolazi do smanjenja prirasta po hektaru. Dakle, pri jaoj proredi, u mla oj dobi prirast temeljnice je vei, a u st ar ijoj dobi manji nego pri slabijoj proredi. To vai i za niske i za visoke prorede. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) slabo se ispoljio uticaj proreda na prirast temeljnice bora (Grafikon 71). Prema istim tablicama, prirast smre pri jakoj niskoj proredi vei je u 25. godini za 11%, dok je je u 120. godini manji za 19%. Uticaj proreda na prirast bukve praktino ne postoji. U sastojinama hrasta ispoljio se uticaj visokih proreda (Tabela 18).

G (m2/ha)

35 30 25 20 15 10 5 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost Umjerena Jaka Vrlo jaka

IG (m2/ha)

1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 20 40 60 Vrlo jaka Umjerana

Jaka 80 100 120 140 160 Starost

Grafikon 71. Temeljnica i prirast temeljnice sastojine bora u zavisnosti od proreda

Tabela 18. Prirast temeljnice iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 25 111 95 30 110 100 103 40 105 109 100 112 70 105 102 97 98 100 84 100 98 93 120 81 97 98 92 140 100 98 94

Jakim proredama u odnosu na umjerene, bilo da su u pitanju niske ili visoke prorede, smanjuje se temeljnic a s astojine, zato to se jakim proredama uklanja iz sastojine vie nego slabijim proredama. Vrlo jakim proredama se uklanja veliki dio temeljnice, to izaziva njeno znatno smanjenje (Graf. 71). Sa starou se jaim proredama temeljnica sve vie smanjuje, tako da su u starijoj dobi temeljnice manje za oko 20% (Tabela 19).
211

Tabela 19. Temeljnica (glavne) sastojine iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 25 78 98 98 30 81 95 100 93 40 86 88 98 92 70 84 81 87 84 100 81 79 81 83 120 83 79 79 84 140 80 78 86

Pregled temeljnica
Na prvom bonitetu stanita, najveu temeljnicu ima duglazija (50,9 m2 u starosti 85 godina), slijede jela (49,7 m2), bijela topola (37,9 m2 u starosti 80 godina) i smra (37,6 m2). Ostale vrste drvea znatno zaostaju (Tabela 20).
Tabela 20. Pregled temeljnica Temeljnica (m 2/ha) u starosti: Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Obini grab Bijela topola Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Juttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec Trifunovi Proreda Bonitet Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V 100 godina
49,7 38,9 37,6 27,5 33,8 21,6 31,0 28,4 25,6 22,0 33,6 26,0 50,9 44,3 (85) 29,1 26,7 24,0 19,0 (90) 32,1 28,9 25,8 22,7 33,3 28,6 (70) 37,9 16,8 (80)

( x ) godina
49,1 40,1 (150) 37,6 27,5 (100) 32,4 17,5 (140) 33,7 31,2 (150) 26,5 22,9 (160) 36,9 27,9 (140) 50,9 44,3 (85)

29,4 27,5 (120) 24,0 19,0 (90)

Hrast lunjak piranec Pitomi kesten piranec

31,7 29,5 (150) 25,8 22,7 (100) 33,3 28,6 37,9 16,8 (70) (80)

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

212

Prirast jednodobne sastojine

ZAPREMINSKI KOEFICIJENT SASTOJINE

Iz osnovne formule za odreivanje zapremine sastojine dobija se vrijednost zapreminskog koeficijenta sastojine (F):

V = GHF

F=

V GH

Zapreminski koeficijent je neimenovan broj, koji pokazuje koliko iznosi zapremina stabala (V) u odnosu na zapreminu valjaka (GH), istih dimenzija (prenika i visine). Ako se u brojnik uvrsti ukupna drvna masa dobije se zapreminski koeficijent ukupne drvne mase, a ako je u brojniku zapremina krupnog drveta radi se o zapreminskom koeficijentu krupnog drveta. Zapreminski koeficijenti sastojine imaju slian oblik zapreminskim koeficijentima stabla, a i zavisnosti koeficijenata od pojedinih faktora su sline. Zapreminski koeficijent ukupne dr v ne mase u prvim godinama je najvei, sa starou se naglo smanjuje, a kasnije se stabilizuje i ima vrijednost oko 0,5. Takvom toku u mladosti doprinosi bri rast stabala u visinu. Naime, sa poveanjem visine izraenije je poveanje zapremine valjka nego zapremine stabla. Na boljim bonitetima ovaj koeficijent je manji nego na loijim. Ovi odnosi ispoljili su se u sastojinama smre u Bosni (Maunaga, 2001), s izuzetkom petog boniteta u mlaoj dobi (Grafikon 72). Prema Matievim analizama prinosnih tablica zapreminski koeficijent ukupne drvne mase vrsta svjetla je manji od vrsta sjenke (Mati, 1980). Za nas je mnogo vaniji zapreminski koeficijent k r upno g dr vet a. Na osnovu njega uspostavlja se jaa veza izmeu temeljnice i zapremine sastojine, odnosno njihovih prirasta. Koeficijent krupnog drveta mnogo bolje odraava oblik stabla nego koeficijent ukupne drvne mase. Prinosne tablice uglavnom su raene za krupno drvo. Zapreminski koeficijent krupnog drveta u ranoj mladosti sastojine jednak je nuli. Tek pojavom krupnog drveta njegova vrijednost raste od nule, u poetku naglo, a kasnije sporije. Stabilizuje se u drugoj polovini produkcionog perioda, kada ima vrijednost oko 0,5 i logino malo manju od koefijenta ukupne drvne mase. Kulminacija, ukoliko je ima, ranije se javlja na boljim bonitetima. U mlaoj dobi ovaj koeficijent je vei na boljim bonitetima, jer stabla bre rastu i ranije se
213

javlja krupno drvo. U starijoj dobi je suprotno, zapreminski koeficijent krupnog drveta je vei na loijim bonitetima. Navedeni odnosi ispoljili su se i u sastojinama smre u Bosni (Graf. 72). Vrste svjetla bre rastu i ranije stvaraju krupno drvo, tako da u mladosti imaju vee zapreminske koeficijente krupnog drveta nego vrste sjenke. Kasnije je obrnuto. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prikazani su ovi koeficijenti za etinare i liare (Grafikon 73). U okviru etinara bor ima najraniju kulminaciju, zatim slijedi smra i na kraju jela. Hrast i bukva poveavaju koeficijente sve do kraja produkcionog perioda. Ove vrste razvijaju u toj dobi velike kronje. Njihove grane debljaju i prelaze prenik od 7 cm, za razliku od etinara kod kojih su grane manje debljine.
1.6 1.2

0.6 Smra 0.4 Bor Jela

0.8 0.4 V III I 20 40 60 80 100 120 Starost

0.2

20

40

60

0.6 I III 0.4 V 0.2

80 100 120 140 160 Starost

0.6

Hrast Bukva

0.4

0.2

20

40

60

80

100 120 Starost

20

40

60

80 100 120 140 160 Starost

Grafikon 72. Zapreminski koeficijenti uku- Grafikon 73. Zapreminski koeficijenti kruppne drvne mase i krupnog drnog drveta etinara i liara veta sastojine smre u zavisnosti od starosti i boniteta stanita

214

Prirast jednodobne sastojine

Umjerena Prema prinosnim tablicama 0.5 Jaka (Schober, 1975) pri vrlo jakoj niskoj Vrlo jaka 0.4 proredi zapreminski koeficijent krupnog drveta bora uglavnom je neto 0.3 manji u odnosu na jaku i umjerenu 0.2 proredu (Grafikon 74). Razlike izmeu 0.1 zapreminskih koeficijenata su zbog razlinog naina prorjeivanja male 20 40 60 80 100 120 140 160 pa se one, u pravilu, zanemaruju Starost (Mati, 1980, str. 206). Grafikon 74. Zapreminski koeficijenti krup-

nog drveta bora u zavisnosti od proreda

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE

Zapremina i zapreminski prirast su, isto kao temeljnica i prirast temeljnice sastojine, statistiki gledano agregati skupa. Zapremina svih stabala na jednom hektaru predstavlja zapreminu sastojine, dok zapreminski prirast svih stabala ini prirast sastojine. Zapreminu sastojine esto nazivamo z aliha s astojine 4, jer nju ine iva dubea stabla. S obzirom na sloenost jednodobnih sastojina, govorimo o zapremini i prirastu zapremine glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine). Z apreminu ukupne s astojine (Vuk) ini zapremina glavne sastojine (Vgl) i suma proreda (Vpr), odnosno iskoriene drvne mase do odreene starosti. Z apreminski pr ir ast ukupne sastojine (IV.uk) razdvaja se na dio prirasta koji ostaje u sastojini i dio koji se sijee proredama. Onaj dio prirasta koji ostaje nazivamo prirast glavne sastojine (IV.gl), dok onaj dio koji se periodino sijee ini zapremina proreda (Vpr), odnosno iskorienih stabala. Ovi odnosi prikazani su na Grafikonu 75.

4 Termin zaliha ne moe se primijeniti na ukupnu sastojinu. 215

ZAPREMINA

UKUPNA SASTOJINA GLAVNA SASTOJINA

2 4 3

STAROST

Grafikon 75. Zapremina glavne i ukupne sastojine

Vuk = Vgl + Vpr

121+2 = 343+4 =

IV.uk = IV.gl + Vpr

Zapremina glavne sastojine u starosti X godina (Vgl) Suma proreda do starosti X godina (Vpr) Zapremina ukupne sastojine (ukupna proizvodnja do starosti X godina) - (Vuk) Dio prirasta koji ostaje (prirast glavne sastojine) - (IV.gl) Dio prirasta koji se sijee (Vpr) Prirast za 10 godina (IV.uk)

Teite narednih razmatranja bie na zapremini glavne sastojine i zapreminskom prirastu ukupne sastojine (ukupnom prirastu). Njih najee nazivamo zapremina (zaliha) sastojine i zapreminski prirast sastojine. I kod zapremine treba imati na umu da prirast koji nastaje u glavnoj sastojini nije prirast glavne sastojine, jer se jedan njegov dio iskoriava proredama. Specifinosti o kojima je bilo govora kod temeljnice vae i za zapreminu.

216

Prirast jednodobne sastojine

U prvom dijelu razmatraemo zavisnosti glavne i ukupne sastojine od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda. U nastavku slijedi debljinska struktura drvne mase i pregled zaliha (zapremina glavne sastojine) po vrstama drvea.

Veliina zapremine
Pri razmatranju zavisnosti od starosti i boniteta stanita koriene su prinosne tablice za smru u Bosni (Maunaga, 2001). Podaci za uticaj starosti odnose se na trei bonitet stanita. Zapremine su iskazane ukupnom drvnom masom. Za uticaje vrste drvea i proreda koriene su njemake prinosne tablice (Schober, 1975). Podaci se odnose na prvi bonitet stanita. U ovim sluajevima radi se o k r upnoj drvnoj masi. U t i c a j s t a ro s t i: Zapremina ukupne sastojine i zapremina glavne sastojine u poetku su jednake. Razlika izmeu njih se javlja sa prvim proredama. Ona se dalje stalno poveava, jer se poveava i suma proreda sa starou. Tok zapremine ukupne sastojine u 1600 zavisnosti od starosti ima esoidan oblik. I zapremina glavne sastojine, Ukupna 1200 po pravilu, ima isti oblik. U kasnijoj dobi, ako se proredama zahvati vie 800 drvne mase od prirasta, moe doi Glavna do njene kulminacije. Zbog uticaja 400 proreda ranije se javlja prevojna taka u odnosu na zapreminu ukupne 20 40 60 80 100 120 Starost sastojine. Zapremina glavne sastojine i zapremina ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), prikazana je na Grafikonu 76.
Grafikon 76. Zapremina (ukupne drvne mase) glavne i ukupne sastojine smre u zavisnosti od starosti
V (m3/ha)

217

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Na boljim bonitetima zapremine su vee, a prevojne take se javljaju ranije nego na loijim bonitetima. I proredama se vie zahvata drvne mase na boljim stanitima. Uticaj boniteta stanita je znatan. Prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), pri starosti 100 godina, zapremina glavne sastojine na prvom bonitetu vea je 1,5 puta nego na treem, a 3,3 puta nego na petom bonitetu. to je sastojina mlaa relativna razlika je vea. Tako u starosti 50 godina na prvom bonitetu zapremina glavne sastojine vea je 1,7 puta nego na treem, a 4,2 puta nego na petom. Isti su odnosi i kada je u pitanju ukupna sastojina (Grafikon 77).
VUK (m3/ha) 2400 2000 1600 1200 800 400 20 VGL (m3/ha) 1600 1200 800 400 I 40 60 80 100 120 Starost V III

U t i c a j v r s t e d r ve a: Vrste svjetla u mlaoj dobi imaju veu zapreminu glavne sastojine. Vrste sjenke ih kasnije prestiu i tu prednost stalno poveavaju. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), bor u odnosu na smru ima prednost do 25. godine, a u odnosu na jelu do 45. godine. Smra nad jelom gubi prednost u starosti 110 godina. Prednost hrasta nad bukvom traje do 55. godine, a u starosti 150 godina hrast zaostaje za bukvom za vie od 200 m3 (Grafikon 78). Slini odnosi izmeu vrsta svjetla i sjenke javljaju se i u zapremini ukupne sastojine, kod etinara i kod liara (Grafikon 79).

III

20

40

60

80

100 120 Starost

Grafikon 77. Zapremina (ukupne drvne mase) glavne i ukupne sastojine smre u zavisnosti od boniteta stanita

218

Prirast jednodobne sastojine

V (m 3/ha)

900

Jela
800 700 600 500 400 300 200 100

Smra Bukva

Bor Hrast

20

40

60

80

100

120

140

160

Starost

Grafikon 78. Zapremina glavne sastojine u zavisnosti od vrste drvea

V (m 3/ha)

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200

Jela

Bukva Smra

Bor

Hrast

20

40

60

80

100

120

140

160

Starost

Grafikon 79. Zapremina ukupne sastojine u zavisnosti od vrste drvea

219

U t i c a j p r o r e d a: Poznavanje uticaja proreda je od posebne vanosti. Kad je na nekom stanitu zasaena odgovarajua vrsta drvea ona raste i razvija se prema svojim biolokim osobinama i uslovima stanita. Ono ime mi utiemo na njen rast su upravo prorede. U prolosti su injeni veliki napori da se utvrde mogunosti proreda, prije svega na poveanju proizvodnje drvne mase. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) prikazan je odnos jakih i umjerenih niskih proreda za smru, bor i bukvu, te jakih i umjerenih visokih za hrast. Dati su indeksi za glavnu sastojinu (Tabela 21) i drvnu masu proreda (Tabela 22). Sam naziv vrste prore da upuuje na to da se jakim proredama zahvata vie drvne mase nego umjerenim. Meutim, u nekim sluajevima jakom proredom se zahvata u mlaoj dobi toliko drvne mase, da kasnije, pred kraj produkcionog perioda, nje nema dovoljno u sastojini pa se mora sjei manje nego umjerenom proredom. Takav je sluaj sa smrom nakon 80 godina i borom i hrastom poslije 100 godina starosti (Tabela 22).
Tabela 21. Zapremina glavne sastojine iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede (Izvor: Schober, 1975) Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 25 96 104 150 30 91 99 100 108 40 89 91 98 94 70 86 83 88 85 100 81 80 82 83 120 84 80 79 85 140 81 78 85

Tabela 22. Zapremina proreda iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede (Izvor: Schober, 1975) Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): -30 344 222 275 30-40 155 157 200 40-50 141 140 129 149 50-60 141 122 128 140 60-80 80-100 129 109 121 118 94 107 117 101 100-120 71 97 109 93 120-140 91 107 97

220

Prirast jednodobne sastojine

Razumljivo je da e ukoliko se iz sastojine ukloni vie, u njoj ostati manje drvne mase. Pri jakim proredama, u odnosu na umjerene niske prorede, zapremina glav ne s astojine smre, bora i bukve je manja. Slino vai i za visoke prorede u hrastovim sastojinama (Tabela 21). Do istog odnosa dolazimo za bor 1000 Umjerana Jaka pri vrlo jakoj, jakoj i umjerenoj niskoj 800 proredi (Grafikon 80), prema prinosnim 600 tablicama (Schober, 1975). Najmanja Vrlo jaka zapremina glavne sastojine je pri vrlo 400 jakoj proredi, a najvea pri umjerenoj. 200 Na istom grafikonu prikazana je i 20 40 60 80 100 120 140 160 zapremina ukupne sastojine (ukupna Starost proizvodnja). Izmeu proreda prakti600 no nema razlike, osim u drugom Umjerana dijelu produkcionog perioda kada 400 Jaka je najmanja proizvodnja pri vrlo jakoj proredi. Do toga dolazi zbog preVrlo jaka jakih zahvata u toku produkcionog 200 perioda, tako da se prostor u sastojini ne iskoriava u potpunosti. Krajnji 20 40 60 80 100 120 140 160 na cilj je, kao to znamo, to vea Starost ukupna proizvodnja. Zbog toga smo Grafikon 80. Zapremina glavne i ukupne za nju posebno zainteresovani. Uticaj sastojine bora u zavisnosti od proreda proreda na ukupnu proizvodnju, odnosno na prinos, ukljuujui i njihov kvalitet, bie razmatran kasnije.
VGL (m3/ha)
VUK (m3/ha) 1200

Debljinska struktura zapremine

Raspodjela zapremine glavne sastojine po debljinskim stepenima (debljinska struktura zapremine) je zvonolikog oblika. Ona je direktno zavisna od debljinske strukture sastojine (broja stabala po debljinskim stepenima). S obzirom da bazu u oba sluaja ine ista stabla, a imajui u vidu injenicu da tanka stabla imaju znatno manju zapreminu od debelih stabala, lijevi krak raspodjele zapremine je

221

sputen, a desni podignut u odnosu na raspodjelu stabala. To vue asimetriju ulijevo i poveava negativnu vrijednost koeficijenta asimetrije. Zavisnost debljinske strukture zapremine od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda ista je kao i zavisnost debljinske strukture sastojine od ovih faktora. S t a ro s t: S poveanjem starosti raspodjela se pomjera udesno, u vee debljinske stepene. U starijoj sastojini ima vie debelih stabala. Ova stabla su nosioci zapremine. B o n i t e t s t a n i t a: Takoe, to su bolji stanini uslovi u zapremini uestvuju vie debela stabla, jer stabla bre rastu i pri istoj starosti postiu vee prenike. Vr s t a d r ve a: Ako se porede vrste drvea, onda u mlaoj dobi vrste svjetla, jer bre rastu, imaju vie debelih stabala u odnosu na vrste sjenke. U starijoj dobi je obrnuto. Uopteni odnos izmeu jele i smre u mlaoj i starijoj dobi prikazan je na Grafikonu 81. U mlaoj dobi smra bre raste od jele i u njenoj zalihi vie uestvuju deblja stabla. U starijoj dobi jela je u prednosti po ueu debelih stabala.

JELA SMRA

PRENIK MLADA SASTOJINA STARA SASTOJINA

PRENIK

Grafikon 81. Debljinska struktura zapremine jele i smre

Pro r e d e: Jaim niskim proredama raspodjela se pomjera udesno, jer se njom uklanja vie tanjih stabala. Osim toga, u sastojini ostaje manje stabala, koja imaju vie prostora za rast u debljinu.

222

Prirast jednodobne sastojine

Pregled zaliha
Od uporeivanih vrsta drvea, na prvom bonitetu, najveu zalihu ima duglazija (837 m3/ha, u starosti 85 godina), zatim slijede, u starosti 100 godina, smra (754 m3/ha) i jela (721 m3/ha). Ostale vrste znatno zaostaju (Tabela 23).
Tabela 23. Pregled zaliha (krupno drvo) Zaliha Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Bijela topola Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec Trifunovi Proreda Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka Bonitet I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V
721 754 429 472 349 512 837 425 325 542 353 349 487 390 245 85 270 171 302 567 321 186 348 263 242 102 (70) (80) (90) (85)

(m 3/ha)

u
842 754 459 647 451 570 837 455 325 639 353 349 487

starosti:
540 245 85 389 269 330 567 347 186 406 263 242 102 (150) (100) (140) (150) (160) (140) (85) (120) (90) (150) (100) (70) (80)

100 godina

( x ) godina

Pitomi kesten piranec

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

Organska produkcija se sve vie iskazuje teinskim, a sve manje prostornim jedinicama. Zato se uspostavlja odnos izmeu teine drveta u suvom stanju i njegove zapremine u svjeem stanju (kg/m3). Vrste drvea imaju razliito teko drvo, odnosno razliitu gustou drveta. Od jednog kubnog metra drveta u svjeem stanju dobije se apsolutno suvog drveta jele 370 kg, smre 390, bora 420, bukve 560 i hrasta 570 kg (Assmann, 1961). O d n o s u k u p n e i k r u p n e d r v n e m a s e: Po Flurijevim prinosnim tablicama, kako navodi Mati (1980) uee krupnog drveta u ukupnoj drvnoj masi smreve ukupne sastojine (glavne + prorede), III boniteta, pri starosti 60 godina iznosi 72%, a u starosti 120 godina 83%. Ti procenti za bukvu iznose 64%, odnosno 79%. Dakle, kod obje vrste drvea, sa starou se poveava
223

uee krupnog drveta. Smra ima neto vei procent krupnog drveta od bukve. U istim sastojinama, ti procenti u glav noj sastojini iznose za smru 82% i 90%, a za bukvu 79% i 88%. Uee krupnog drveta u glavnoj sastojini je vee nego u ukupnoj sastojini. U ukupnoj sastojini procenti su manji zbog proreda, koje imaju manje krupnog drveta.

Veliina zapreminskog prirasta

Zavisnost prirasta od starosti i boniteta stanita razmatraemo za glavnu i ukupnu sastojinu, a zavisnost od vrste drvea i proreda samo za ukupnu sastojinu. Pri razmatranju zavisnosti od starosti i boniteta stanita koriene su prinosne tablice za smru u Bosni (Maunaga, 2001). Podaci za uticaj starosti odnose se na trei bonitet stanita. Prirasti zapremine iskazani su ukupnom drvnom masom. Za uticaj vrste drvea i proreda koriene su njemake prinosne tablice (Schober, 1975). Podaci se odnose na prvi bonitet stanita. U ovim sluajevima radi se o k r upnoj drvnoj masi. U vezi sa uticajem proreda na prirast, kao posebna potpoglavlja, obraeni su pojava ubrzanja rasta, Bojsen-Jensenov ogled i karakteristine temeljnice. Pregled prirasta sastojina za vie vrsta drvea i procent prirasta dati su na kraju. U t i c a j s t a ro s t i: Zapreminski prirast ukupne sastojine u zavisnosti od starosti ima zvonolik oblik. Isti oblik ima i zapreminski prirast glavne sastojine. Zbog toga to se iz perioda u period proredama sijee uglavnom sve vea drvna masa kulminacija prirasta glavne sastojine se javlja rano, a nakon kulminacije smanjivanje je izraenije nego kod ukupnog prirasta. Zapreminski prirast glavne i ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), prikazani su na Grafikonu 82. Mati (1980) objanjava zavisnost zapreminskog prirasta od drugih taksacionih elemenata sastojine koristei Videmanov obrazac. Iz razlike zapremine sastojine na kraju i na poetku godine dolazi se do pribline formule, iz koje se
224

Prirast jednodobne sastojine

vidi da prirast sastojine (IV) zavisi ne samo od prirasta temeljnice (IG), visine (IH) i zapreminskog koeficijenta (IF), ve i od veliine temeljnice (G), visine (H) i zapreminskog koeficijenta (F):

IV = GHIF + GFIH + HFIG

Uticaj temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta je mnogo vei od uticaja njihovih prirasta. Tako u mlaoj dobi, iako su prirasti temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta veliki, zapreminski prirast sastojine je mali. Razlog su male vrijednosti temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta. Njihovo poveanje u narednom periodu izaziva dinamino poveanje zapreminskog prirasta, a kasnije nakon kulminacije ne dozvoljava njegovo naglo smanjivanje. U prirastu drvne mase sastojine 24 Ukupna uestvuju sva iva stabla. Vano 20 je da znamo koja stabla su nosioci 16 prirasta i kakvi su odnosi izmeu 12 stabala razliitih kategorija. U vezi s Glavna 8 ueem razliitih debljinskih klasa 4 u prirastu ilustrativna su istraivanja Fanselova u Bavarskoj (prema Mati, 20 40 60 80 100 1980). Rast jedne smreve sastojine Starost praen je od 25. do 70. godine. Poslije Grafikon 82. Zapreminski prirast (ukupne drvne mase) glavne i ukupne svake prorede razvrstavana su stabla sastojine smre u zavisnosti od na pet debljinskih klasa. U prvu (I) starosti klasu svrstavano je 20% najdebljih stabala, u drugu (II) sljedeih 20% i 25% tako dalje. U petoj (V) klasi ostalo je II 20% najtanjih stabala. Nakon svake prorede utvrivan je prirast po klasama 50% I i ukupno. Uee debljinskih klasa u III zapreminskom prirastu, izraunato kao prosjek za sve periode, prikazano 15% IV je grafiki (Grafikon 83). V
IV (m3/ha)

Izmeu debelih, odnosno dominantnih stabala, s jedne strane i tankih, po pravilu nadvienih i potitenih stabala, s druge strane, razlika je jako velika.

2%

8%

Grafikon 83. Uee debljinskih klasa u zapreminskom prirastu 225

Stabla I klase, koju ini 20% najdebljih stabala, proizvode 50% od ukupnog prirasta sastojine. U isto vrijeme, stabla IV i V klase zajedno (40% najtanjih stabala) uestvuju u prirastu sa svega 10%. Njihova prioritetna uloga u sastojini i nije proizvodnja drvne mase, ve ekoloka funkcija i ienje od grana kvalitetnih stabala, odnosno stabala nosilaca prirasta. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Na boljim bonitetima prirast ukupne sastojine je vei, a kulminacija se javlja ranije nego na loijim bonitetima. Isto vai i za glav nu sastojinu. Prirast glavne sastojine i prirast ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001), u zavisnosti od boniteta stanita, prikazani su na Grafikonu 84. U t i c a j v r s t e d r ve a: Zapreminski prirast sastojina vrsta svjetla u mlaoj dobi je vei, a u starijoj manji, nego vrsta sjenke. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) bor kulminira prije 30. godine, smra u 35, a jela u 70. godini. Od liara, hrast kulminira prije 30. godine, a bukva u starosti 75 godina (Grafikon 85).
I V.UK(m3/ha)

IV (m3/ha)

35 30 25 20 15 10 5 V 20 40 60 80 100 Starost III I

24 20 16 12 8 4 20 40 60 80 100 120 140 Starost Bor Jela Smra

I V.GL (m3/ha)

IV (m3/ha)

24 20 16 12 8 4

16 Bukva 12 8 Hrast 4

III

V 20 40 60 80 100 Starost

20

40

60

80

100 120 140 Starost

Grafikon 84. Zapreminski prirast (ukupne Grafikon 85. Zapreminski prirast etinara drvne mase) glavne i ukupne i liara sastojine smre u zavisnosti od boniteta stanita 226

Prirast jednodobne sastojine

U t i c a j p ro r e d a: Analogno formuli za raunanje zapremine sastojine (V=GHF) moe se izraunati i zapremina drvne mase prirasta sastojine (IV): IV = I G I H I F Kako smo ranije vidjeli prirast visine (IH) i prirast (promjena) zapreminskog koeficijenta (IF) gotovo da ne zavise od proreda. Ostaje, dakle, da prirast zapremine od proreda zavisi isto onako kao to zavisi prirast temeljnice (IG). Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), pri jakoj proredi prirast smre i bora je do starosti 60 godina vei, dok je kasnije manji u odnosu na umjerenu proredu. I za hrast (visoke prorede) ispoljila se ista zavisnost. Za bukvu nedostaju podaci u mlaoj dobi, a u starijoj dobi gotovo da nema razlike izmeu proreda (Tabela 24).
Tabela 24. Prirast zapremine sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 25 116 138 30 107 103 92 40 102 105 94 116 70 96 98 98 102 100 81 95 95 95 120 83 96 93 97 140 95 95 97

Dokle se moe ii sa jainom proreda u bukovim sastojinama pokazao je Asman (1961) na ogledima u Njemakoj. Praeni su rezultati uticaja proreda na tri parcele. Prva (parcela I) je prorjeivana jakom niskom proredom i sluila je kao kontrolna parcela. Druge dvije su prorjeivane izuzetno jakom svijetlom proredom5. Parcela II je prorjeivana postepeno, a parcela III naglo. Pokazatelji su praeni u starosti od 100 do 140 godina (Tabela 25).

5 Za ove prorede esto se koristi termin progalno gazdovanje, koji je nastao u vrijeme prejake eksploatacije liarskih uma. 227

Tabela 25. Uticaj proreda na prirast bukove sastojine (Izvor: Assmann, 1961) Parcela I Jaka niska proreda (kontrolna) G = 27,4 m2 (100%) Iv = 6,9 m3 (100%) Parcela II Jaka svijetla proreda (postepena) 67% 94% Parcela III Jaka svijetla proreda (nagla) 57% 72%

Iako je parcela II u prosjeku imala manju temeljnicu za 33%, njen prirast je bio manji svega 6% u odnosu na parcelu I. Ovaj primjer pokazuje u kojoj mjeri su bukove sastojine plastine. Ipak, na opreznost upozoravaju podaci sa parcele III, koja je imala temeljnicu manju od parcele I za 43%, ali i znatno umanjen prirast (28%). Ne treba iz vida izgubiti injenicu da su ovdje vrena poreenja vrlo jake sa jakom proredom. U odnosu na umjerenu nisku proredu, prema Asmanovoj procjeni, temeljnica parcele I manja je ak za 53%, dok je prirast manji svega 10-15%. Znai da veliko smanjenje temeljnice ne povlai za sobom uvijek i veliko smanjenje 16 zapreminskog prirasta sastojine. Ovi odnosi imaju veliki znaaj za praksu.
IV (m3/ha) 12 Umjerena Jaka Vrlo jaka

8 4

20

40

60

80

100 120 140 160 Starost

Izmeu jakih i umjerenih niskih proreda u borovim sastojinama (Schober, 1975) nema znatnije razlike. Pri vrlo jakim u odnosu na umjerene niske prorede u mlaoj dobi dolazi do poveanja prirasta, dok je kasnije situacija obrnuta (Grafikon 86).

Grafikon 86. Zapreminski prirast sastojine bora u zavisnosti od proreda

Uopte u vezi oekivanja od proreda Stamenkovi i Vukovi (1988, str. 232) kau: Ranije je iznijeto da potitena stabla neznatno proizvode i da ona imaju vee gubitke nego dominantna stabla. Na stanitu gdje vlada nestaica potrebnih materija za proizvodnju (vode i mineralnih materija u zemljitu) uklanjanje potitenih stabala izazvae, po pravilu, poveanje prirasta. Jer uklonie

228

Prirast jednodobne sastojine

se neekonomini i slabi proizvoai, pa e se materije koje ova stabla troe staviti na raspolaganje dominantnim stablima i drugo, u sastojini e se putem ovakvih relativno slabih, ali dovoljnih otvaranja popraviti procesi mineralizacije poto e sunevi zraci vie prodrijeti do povrine zemljita i zagrijavati ga. Dakle, kod loih stanita naroito hladnih sa jakim zakiseljavanjem slabe i umjerene prorede mogu da poveaju proizvodnost, a naroito ako se prorede poveu sa melioracionim zahvatima (ubrenjem i drugim).

Pojava ubrzanja rasta

Pojavu poveanja prirasta sastojine nakon provoenja proreda opisao je Asman (1961), kao pojavu ubrzanja rasta sastojine. Ako neka prorjeivana sastojina u odnosu na neprorjeivanu sastojinu ima vei prirast ili ako smo jaom proredom u odnosu na slabiju proredu postigli isti efekat kaemo da je dolo do pojave ubr z anja r ast a sastojine. Ova pojava se javlja samo u mlaoj dobi sastojina. Na uoptenom prikazu (Grafikon 87) pojava ubrzanja rasta se javila i ona traje sve dok je prirast vei pri jaoj proredi (starost x). Jae prorede izazivaju raniju kulminaciju prirasta, ali i njegovo smanjenje u starijoj dobi. Postavlja se pitanje ta se u sastojini deava, pa razliito reaguje na prorede u mlaoj i starijoj dobi.
ZAPREMINSKI PRIRAST

JAKA PROREDA UMJERENA PROREDA

STAROST

Grafikon 87. Pojava ubrzanja rasta 229

U mla oj dobi u sastojinama se nalaze uglavnom stabla sa uskim (vitkim) kronjama i vitalnim asimilacionim aparatom. Njihov broj je u neprorjeivanoj sastojini preveliki, to zadrava ovakvo stanje i proces rasta sastojine se odvija sporo. Ako se u takvoj sastojini provede proreda doi e do poveanja prirasta pojedinanih stabala. Usljed poveanja prostora, odnosno smanjenja bonog pritiska izmeu stabala i dostupa vee koliine svjetlosti stabla proiruju svoje kronje. Istovremeno broj stabala se smanjuje. Poveanje prirasta pojedinanih stabala dovodi do poveanja prirasta po hektaru sve dok je to poveanje u srazmjeri s poveanjem prosjene stajaline povrine stabala. Nakon odreenog vremena stabla postignu dovoljno velike kronje, tako da nemaju potrebe za njihovim irenjem kao ranije. Mogunosti poveanja prirasta pojedinanih stabala su ograniene. U st ar ijoj dobi jakim proredama u odnosu na umjerene i slabe niske prorede umanjuje se prirast po hektaru. To je opte pravilo. U sastojinama koje su jae prorjeivane javlja se neiskorieni prostor, kako iznad zemlje tako i u zemlji. Iako preostala stabla nakon prorede i dalje poveavaju svoje priraste, ona nisu vie u mogunosti da nadoknade prirast posjeenih stabala i neminovno dolazi do smanjenja prirasta po jedinici povrine. Osim toga, stabla postepeno stare, gube vitalnost i sve tee podnose zasjenjivanje. Vitalnost slabi jer se smanjuje uee asimilacionog aparata u ukupnoj masi, a odnos izmeu aktivnog i pasivnog lia sve je nepovoljniji. Kod nekih vrsta, kao to je smra, ova pojava je jako izraena. Stara smreva stabla gotovo uopte ne reaguju na poveanje prostora, dok bukva tu sposobnost zadrava dugo. U vezi pojave ubrzanja rasta i promjena koje se deavaju u sastojini u toku njenog rasta postavlja se jo jedno pitanje. Koliko sastojinski uslovi utiu na prirodu stabala, a time i na prirast sastojine? U vezi s tim Vek kae: Djelovanje kolektiva, u kojem je stablo odraslo, vjerovatno daje njegovom organizmu vie ili manje trajan peat ije se djelovanje ispoljava jo neko vrijeme, onda kada stablo kasnije raste i u drugim uslovima. Bakman je, kako navodi Vek, utvrdio da: to vitalno stablo u mladosti sporije raste, to se kulminacije godinjih prirasta javljaju kasnije, to ispadaju kulminacioni prirasti manji, ali i to da se mogu due odrati relativno velike veliine prirasta (Weck, 1955; prema Mati, 1980, str. 212). Proredama se mijenjaju (popravljaju) uslovi za rast stabala u sastojini. Zbog toga stabla bre rastu i ranije postiu kulminaciju. U neprorijeivanoj sastojini,
230

Prirast jednodobne sastojine

u isto vrijeme, stabla imaju loije uslove. Njihovi prirasti su manji, kasnije kulminiraju, ali nakon kulminacije sporije se smanjuju nego u prorjeivanoj sastojini. Pretpostaviti je da stabla, kao individualni organizmi, imaju odreeni potencijal (kapacitet) za rast i da ga moraju prije ili kasnije iskoristiti.

Bojsen-Jensenov ogled
U mladim jasenovim sastojinama Bojsen-Jensen je istraivao uticaj proreda na prirast. Rezultati ovog ogleda izuzetno su vani, jer na bazi konkretnih mjerenja objanjavaju ta se zapravo deava u sastojini poslije prorede. Ogled (eksperiment) se moe podijeliti u dva dijela. U prvom dijelu se utvruju odnosi izmeu stabalaca raznih biolokih klasa, a u drugom se prati uticaj proreda na prirast. Prikazaemo samo najvanije rezultate. Opirnije ih je iznio Mati (1980) u svom udbeniku. U pr vom dijelu ogleda Bojsen-Jensen je analizirao odnose izmeu dominatnih (I), kodominantnih (II) i ostalih stabala (III) u jasenovoj sastojini, u periodu od 12. do 14. godine starosti. Izmeu ostalog, utvrdio je da stabla III klase uestvuju sa 21,2% u zapremini (suve drvne mase), a svega 1,7% u prirastu. Ova stabla, dakle, rade neekonomino, jer je njihov prirast nesrazmjerno mali u odnosu na proizvodni prostor koji zauzimaju. Stabla III klase troila su na rashode 91,3% bruto proizvoda, a za neto proizvod (prirast) je ostajalo samo 8,7%. Ona rashode ne mogu smanjiti, jer kako kae Bojsen-Jensen radi se o ivotnim funkcijama: Radi se o tome da se odri goli ivot. Lie ne moe postati suvino, kao ni disanje ivih elija debla i grana, a prirast se, naprotiv, moe smanjiti, duina izbojaka moe biti veoma mala, a formiranje godova ekstremno zasjenjenih stabala moe i izostati (Boysen-Jensen, 1952; prema Mati, 1980, str. 209). D r u gi dio ogleda odnosio se na provoenje proreda i praenje rezultata. U vezi s nalazima iz prvog dijela neminovno se postavilo pitanje: da li se uklanjanjem prvenstveno stabala III klase moe osloboditi prostor preostalim stablima i time poveati prirast? Evo kako je o ogledu razmiljao sam autor: Polazna taka za moje oglede je misao da bi se, kada se produkcija drvne mase shvata kao diferencija izmeu bruto produkcije i rashoda, moglo proredom izazvati poveanje produkcije na dva naina: ili time da se bruto produkcija, tj. CO2
231

asimilacija povea po hektaru, da se asimilacionim sistemom bolje iskoritava svjetlo usljed eih proreda, ili time da se pogonski rashodi smanje, specijalno suhe drvne mase koja se troi respiracijom debala i grana pomou smanjenja zalihe drvne mase sastojine, ili pak moda usljed zajednikog djelovanja jednog i drugog uzroka (Boysen-Jensen, 1952; prema Mati, 1980, str. 209). Ogled je izveden u jasenovoj sastojini starosti 12 godina, na dvije ogledne parcele. Jedna je prorjeivana svake dvije godine (etiri puta), a druga nije prorjeivana i sluila je kao kontrolna parcela. U posmatranom periodu u nepr or je ivanoj sastojini dolo je do smanjenja bruto produkcije za 11%. U isto vrijeme rashodi su poveani za 3%, zahvaljujui prvenstveno poveanju respiracije debala i grana, odnosno ive drvne mase koja die (Grafikon 88). Interesantno, iako se radilo o neprorjeivanoj sastojini dolo je do velikog smanjenja broja stabala, sa 53.000 na 26.000 stabala po hektaru. Uginula su sva stabalca III klase s poetka perioda, a na kraju su sastojinu inila uglavnom stabla I klase, koja su se rasporedila u sve tri klase. Dakle, priroda i sama uklanja stabalca III klase. Povrina lia smanjena je za 18%, to Bojsen-Jensen smatra prirodnim prorjeivanjem kronji, koje nastaje zbog rasta stabala. Iz navedenih razloga dolo je i do smanjenja prirasta drvne mase.
% >3

<1 1%

>

6%

< 9%

1923 - 1925.

1927 - 1929.

1923 - 1925.

1927 - 1929.

1923 - 1925.

1927 - 1929.

BRUTO PRODUKCIJA

RASHODI

BRUTO PRODUKCIJA

1923 - 1925.

RASHODI

NEPRORJEIVANA SASTOJINA

PRORJEIVANA SASTOJINA

Grafikon 88. Bojsen-Jensenov ogled

Pror je ivana sastojina, na poetku posmatranja - nakon prve prorede, imala je manji prirast nego kontrolna. Bojsen-Jensen je oekivao suprotan efekat.
232

1927 - 1929.

Prirast jednodobne sastojine

Konstatovao je da je asimilacioni sistem osjetljiv i da ne moe odjednom da reaguje na nove uslove. Tom prilikom je utvrdio da lie prorjeivane sastojine u poetnom periodu ima istu asimilacionu sposobnost kao i lie neprorjeivane sastojine. S obzirom da ga je bilo manje to se moralo odraziti na prirast. Kasnije se situacija promijenila. U posljednjem periodu (1927-1929), u prorjeivanoj sastojini dolo je do poveanja bruto produkcije za 6% i smanjenja rashoda za 9%. U tom periodu prirast prorjeivane sastojine iznosio je 3,95 tona suve ukupne drvne mase i bio je za 41% vei od prirasta neprorjeivane sastojine. Iako se zbog proreda smanjivala ukupna povrina lia nije dolo do smanjenja ukupne produkcije. To znai da bruto produkcija ipak nije proporcionalna povrini lia, to je jako vana injenica. Bojsen-Jensen smatra da su prorede dovele do boljeg rasporeda lia i manjeg zasjenjivanja i time poveale njegovu asimilacionu mo. Do poveanja prirasta dolo je zbog smanjenja rashoda, prvenstveno onih koji nastaju respiracijom debla i grana. Bojsen-Jensen je ovim ogledom pokazao da se u mladim sastojinama proredama moe poveati prirast, te da poveanje nastaje uglavnom zbog smanjenja rashoda. Meutim, kada se posmatra starost, koja odgovara produkcionom periodu (ophodnji), proredama se ne moe znaajnije uticati na ukupnu proizvodnju sastojina.

Karakteristine temeljnice
Jedan od praktinih naina praenja uticaja proreda na prirast sastojine je preko temeljnice. Znamo da je veliina temeljnice direktno zavisna od proreda i da je temeljnica sve manja to su prorede jae. Postavlja se samo pitanje dokle se moe smanjivati temeljnica ili drugim rijeima koliko jak zahvat proredama smije biti, a da se pri tome prirast sastojine znatnije ne smanji. U vezi s tim Asman (1961) definie tri karakteristine temeljnice: maksimalnu (Gmax), optimalnu (Gopt) i kritinu (Gkr) temeljnicu. Pri odreenoj starosti, ako se sastojina ne prorjeuje, temeljnica prirodno moe postii neku svoju maksimalnu vrijednost. To je maksimalna temeljnica. Meutim, tada prirast zapremine nije najvei. On je vei pri nekoj drugoj temeljnici, manjoj od maksimalne. Temeljnicu pri kojoj je prirast zapremine najvei nazivamo opt imalna temeljnica. Ako se temeljnica i dalje smanjuje dolazi do postepenog
233

smanjivanja prirasta. Kada se prirast smanji na 95% od maksimalnog prirasta dolazimo do tzv. k r it i ne temeljnice, po Asmanu (Grafikon 89).
ZAPREMINSKI PRIRAST

0,95 I V (MAX)

G KR

I V (MAX)
G OPT

G MAX

Grafikon 89. Prirast sastojine u zavisnosti od temeljnice

Za vanije vrste drvea Asman je utvrdio kritine temeljnice i iskazao ih na relativan nain, u iznosu od maksimalne temeljnice (Tabela 26).
Tabela 26. Kritine temeljnice (Izvor: Assmann, 1961) Vrsta drvea Bijeli bor Smra Hrast kitnjak Bukva Kritina temeljnica mladih sastojina 0,80 0,75 0,75 0,60 Kritina temeljnica starih sastojina 0,90 0,80 0,75 0,70

Odnosi izmeu vrsta odgovaraju njihovim biolokim karakteristikama. Bukva ima najnie vrijednosti kritine temeljnice. Ona je poznata kao plastina vrsta, koja izuzetno dobro reaguje na poveanje prostora. Iznos kritine temeljnice za bukvu pokazuje da e u mlaoj dobi, ako se temeljnica smanji na 60% od maksimalne, ona jo uvijek proizvoditi 95% od maksimalno mogueg prirasta. Mierlih je utvrdio optimalne temeljnice za bukove sastojine. One iznose za mlade sastojine 28-30 m2/ha, a za stare 30-35 m2/ha. Takoe je utvrivao zavi234

Prirast jednodobne sastojine

snost prirasta bukovih sastojina boljih staninih uslova od obrasta. Maksimalan prirast se javio pri obrastu 1,05. Smanjivanje obrasta od 1,00 na 0,80 povlai za sobom smanjivanje prirasta za samo 5% (Mati, 1980). Za razliku od Asmana i Mierliha, koji smatraju da postoji optimalna temeljnica, Videman govori o amplitudama temeljnica i u vezi s tim kae: Takoe i u pogledu tekueg prirasta krupne drvne mase ne postoji, kao ni u pogledu tekueg prirasta temeljnice, odreena optimalna obraslost sastojine nego jedna iroka amplituda u tom pogledu unutar koje se raunski faktori tako izravnavaju da se dobija isti prirast. Pri tome se prisjeam meusobne igre vee temeljnice i manje visine guih sastojina, povremenih promjena zapreminskog koeficijenta i njegovog prirasta usljed uticaja sadranog krupnog drveta u granama. Ako se to na bioloki nain razmatra, postoji, kada su u pitanju guste sastojine, nasuprot otroj konkurenciji za vodu u sunim periodima, potpuno iskorienje svih faktora rasta u periodima normalnih vremenskih prilika. U starijim sastojinama boljih i osrednjih staninih uslova optimalna amplituda temeljnice se kree, uzevi uopteno, od temeljnice sastojine veoma velike obraslosti (priblino onakve kakva se ostvaruje slabom niskom proredom) pa do onakve koja odgovara jakoj niskoj proredi... Prema oglednim parcelama boljih staninih uslova lei amplituda istih tekuih prirasta drvne mase za smru izmeu 55 i 40 m2 /ha temeljnice, za bukvu izmeu 45 i 22 m2 /ha, za bijeli bor izmeu 38 i 26 m2 /ha, dakle malo su ue nego kada je u pitanju tekui prirast temeljnice. Kada se radi o loijim staninim uslovima, amplituda je mnogo ua i, osim toga, je pomjerena prema niim vrijednostima. Ona lei na siromanijim borovim i bukovim zemljitima izmeu 25 i 17 m2 /ha (Wiedemann, 1951; prema Mati, 1980, str. 212/213). U vezi iznesenih razliitih pogleda Mati kae sljedee: Nesporno je da su Mierlih i Asman u pravu. Postoji odreena veliina temeljnice sastojine pri kojoj se javlja maksimalni prirast krupne drvne mase sastojine. Ali stoji i injenica da postoji relativno velika amplituda u pogledu veliine temeljnice u okviru koje se, kada se mijenja veliina temeljnice, mijenja prirast veoma malo, tako da te promjene veliine prirasta nisu od nekog veeg praktinog znaaja (Mati, 1980, str. 215).

235

Pregled prirasta
Kao i za prethodne taksacione elemente, za vie vrsta drvea, dat je pregled prirasta u starosti 100 godina i najveoj starosti u prinosnim tablicama (Tabela 27). Treba imati u vidu da ovakvo poreenje ne daje potpunu sliku odnosa, zbog razliite dinamike rasta pojedinih vrsta drvea u zavisnosti od starosti.
Tabela 27. Pregled prirasta sastojina (krupno drvo) Prirast (m 3/ha) u starosti: Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Pitomi kesten Bijela topola Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec piranec Trifunovi Proreda Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka Bonitet I/IV I/V I/VI I/IV I/IV I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/III I/V 100 godina
15,4 11,8 6,4 11,5 7,4 5,6 12,6 3,4 6,4 11,3 5,8 7,9 6,8 12,0 5,2 2,0 6,6 3,4 3,4 9,0 (85) 2,8 3,8 (90) 7,3 5,0 (95) 6,3 (65) 1,3 (75)

( x ) godina
7,8 11,8 4,2 9,5 6,0 2,8 12,6 2,8 6,4 7,4 5,8 7,9 6,8 6,6 (150) 5,2 (100) 1,1 (140) 5,3 (150) 2,0 (160) 1,6 (140) 9,0 (85)

1,6 (120) 3,8 (90)

4,7 (145) 5,0 6,3 1,3 (95) (65) (75)

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

O d n o s u k u p n e i k r u p n e d r v n e m a s e: Razmatranja prirasta do sada su se odnosila uglavnom na krupnu drvnu masu. Meutim, postoji potreba i za iskazivanjem prirasta ukupne drvne mase. Zato nas zanima u kakvom odnosu stoje ova dva prirasta. U vezi s tim Mati kae sljedee: Krivulja zavisnosti godinjeg prirasta ukupne drvne mase sastojine od njene dobi ima prirodan tok jer ona odraava neto-produkciju organske supstance sastojine to se za krivulju prirasta krupne drvne mase srednjodobne i stare sastojine moe samo donekle rei. Za mlade sastojine nikako se ne moe rei da krivulja ima prirodan tok jer se njihov prirast krupne drvne mase javlja tek kada prenici debala ispod

236

Prirast jednodobne sastojine

prsne visine ponu prekoraivati 7 cm, onda kada im je prirast ukupne drvne mase dosegao znatnu veliinu. U mladoj dobi sastojine vjetaki karakter krupne drvne mase se u krivulji prirasta te mase jako ispoljava, a kasnije sve manje i manje (Mati, 1980, str. 183). U poetku, sa nastajanjem krupnog drveta u sastojini njegovo uee u prirastu ukupne drvne mase je najmanje, a nakon toga se poveava, u poetku naglo a kasnije sve blae. Prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001) u starijim sastojinama (80-100 godina) u prirastu ukupne drvne mase uee krupnog drveta u prosjeku iznosi 91%. Prema Flurijevim prinosnim tablicama kulminacija prirasta ukupne drvne mase smre i bukve javlja se ranije nego krupne drvne mase. Uee krupnog drveta u prirastu je vee na loijim nego na boljim bonitetima (Mati, 1980).

Procent prirasta
S privrednog stanovita vano je u kakvom odnosu stoje prirast i zaliha, jer zaliha predstavlja svojevrsno proizvodno sredstvo. Odnos prirasta (IV) i zalihe (V) naziva se pr o c ent pr ir ast a (Pi), a izraava se formulom:

Iv 100 Pi= V
Zavisnost procenta prirasta od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda objanjava se preko navedene formule. Drugim rijeima, prirast i zaliha se mijenjaju u zavisnosti od ovih faktora. Kako te promjene utiu na procent 16 prirasta direktno se ita iz formule. Na osnovu oberovih prinosnih tabliIII 12 V ca uraen je grafiki prikaz zavisnosti I procenta prirasta od boniteta stani8 ta (Grafikon 90), vrste drvea (Grafikon 91) i proreda (Grafikon 92). Njime 4 je istovremeno obuhvaena i zavisnost od starosti. Procent prirasta se, u ovom 20 40 60 80 100 120 140 160 sluaju, odnosi na krupno drvo, jer su Starost prirast i zaliha iskazani u krupnom Grafikon 90. Procent prirasta sastojine bukve u zavisnosti od boniteta drvetu.
P i (%)

stanita

237

S t a ro s t: Opte je pravilo, to se vidi na svim grafikonima, da se procent prirasta sa starou smanjuje po hiperbolinoj liniji. On praktino poinje od beskonane vrijednosti u onoj godini kad nastane prva koliina krupnog drveta u sastojini. U mlaoj dobi njegovo smanjivanje je veoma dinamino. Meutim, u starijoj dobi procent prirasta gotovo da stagnira, priblino uzevi na nivou 2%.

P i (%)

24 20 16 12 8 4 20 40 60 80 100 120 140 160 Starost Bor Jela Smra

P i (%)

24 20 16 Hrast

U mlaoj dobi iz godine u godinu Bukva 12 poveavaju se i zaliha i prirast. Poveanje zalihe je relativno mnogo vee 8 nego poveanje prirasta. Na primjer, u 4 periodu od 40 do 45 godina zaliha se u 20 40 60 80 100 120 140 160 bukovoj sastojini povea sa 89 na 126 Starost m3, a prirast sa 7,7 na 9,2 m3 (Schober, Grafikon 91. Procent prirasta etinara i 1975, bonitet I, umjerene prorede). liara Poveanje zalihe u procentima je 41,6%, a prirasta 19,5%. Znai zaliha se poveala dva puta (2,13 puta) vie nego prirast. U periodu 30 - 35 godina poveanje zalihe iznosi 96%, a u mlaoj dobi je jo i vie. To raunski izaziva naglo smanjivanje procenta prirasta. U starijoj dobi nema tako velikih promjena zalihe i prirasta. Prema istim tablicama, u periodu od 140. do 150. godine zaliha bukve se povea svega 2,4%, a prirast se smanji za 1,0%. To ne utie znaajnije na procent prirasta, tako da on ostaje prilino stabilan.
P i (%) 10 8 6 4 Vrlo jaka 2 Umjerena

B o n i t e t s t a n i t a: Na isti nain 20 40 60 80 100 120 140 160 se objanjava vei procent prirasta Starost na loijim u odnosu na bolje bonitete Grafikon 92. Procent prirasta sastojine bora u zavisnosti od proreda (Graf. 90). Idui od boljih ka loijim
238

Prirast jednodobne sastojine

bonitetima smanjuju se i zaliha i prirast, samo se zaliha relativno vie smanjuje od prirasta. Vr s t a d r ve a: Vrste sjenke imaju vee procente prirasta od vrsta svjetla. Tome u mlaoj dobi doprinosi znatno vea zaliha vrsta svjetla, a u starijoj dobi njihov znatno manji prirast u odnosu na vrste sjenke (Graf. 91). Pro r e d e: Znatnije smanjenje zaliha pri jaim proredama dovodi do poveanja procenta prirasta u odnosu na slabije prorede (Graf. 92).

PRINOS SASTOJINE
Termin prinos u umarstvu nije tako ustaljen kao u poljoprivredi, iako ima isto znaenje. To je zbog velike duine proizvodnog ciklusa. U umarskoj privredi drvna masa koja se planira za sjeu na cijelom umskoprivrednom podruju naziva se et at . Prinos je proizvod umarstva. Uobiajeno vrijeme na koje se prinos odnosi je jedna godina. Prinos neke jednodobne sastojine ne moemo odrediti prije kraja njenog produkcionog perioda. Tek tada znamo kolika je ukupna proizvodnja, odnosno koliko je ostvareno glavnom sjeom, a koliko je drvne mase iskorieno proredama. Ako ukupnu proizvodnju podijelimo sa brojem godina dobiemo prinos, odnosno prosjenu godinju proizvodnju drvne mase. Dakle, pr ino s je jednak prosjenom dobnom zapreminskom prirastu (IP) ukupne sastojine, koju ine zapremina glavne sastojine (Vgl) i zapremina proreda (Vpr), na bazi odreenog produkcionog perioda (T). Ip = Vgl + Vpr T

U jednodobnoj sastojini postoji samo jedan prinos. On se odreuje na kraju produkcionog perioda, kad se sva drvna masa iskoristi (istom sjeom ili dovrnim sijekom oplodne sjee). Za razmatranje i planiranje prinosa koristimo se prosjenim dobnim prirastom. Njega uslovno nazivamo prinosom (kaemo, ako bi sastojinu sjekli tada prinos bi bio toliki). Na osnovu prosjenog prirasta saznajemo kako zavisi prinos od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda. Za odreeni produkcioni period prinos je jednak prosjenom prirastu u
239

potpunosti, ne samo po koliini ve i po kvalitetu. U raznodobnim sastojinama, kako smo vidjeli u uvodnom dijelu, nije tako.

Veliina prinosa
Za prosjeni dobni zapreminski prirast, iz praktinih razloga, koristiemo termin prinos. U t i c a j s t a ro s t i: U zavisnosti od starosti, prinos se u poetku najprije naglo a potom postepeno poveava, zatim kulminira i na kraju se blago smanjuje. Za smru u Bosni (Maunaga, 2001), pri prosjenim uslovima, kulminacija prinosa (ukupne drvne mase) javlja se u starosti 73 godine (Grafikon 93). Tana godina kulminacije odreuje se prema presjecitu krive tekueg (godinjeg) prirasta sa prosjenim (dobnim) prirastom. Vrijeme od osnivanja sastojine do glavne sjee naziva se pr o dukc ioni p er io d (ophodnja). Onaj produkcioni period pri kome je prinos najvei nazivamo pr o dukc i oni p er io d maksimalno g pr i no s a. Dakle, ako je glavni cilj maksimalna proizvodnja drvne mase treba primijeniti ovaj produkcioni period.
24 S privrednog aspekta jako je It vana injenica da se u periodu 20 Ip neposredno prije i poslije kulminacije 16 prinos po koliini veoma malo mi12 jenja. To omoguava izbor duine 8 produkcionog perioda u irokom inte4 rvalu, a da prinos po koliini praktino ostane nepromijenjen. Periodi relati20 40 60 80 100 120 Starost vno malih promjena prinosa traju dugo, od 20 godina kod topola do 100 Grafikon 93. Prinos sastojine smre u zavisnosti od starosti godina kod hrasta. (m3/ha)

U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Logino bi bilo odreivati bonitet stanita na bazi prinosa. Meutim, zbog dugih produkcionih perioda, nije lako doi do prinosa. U svakom sluaju na boljim stanitima ostvaruju se vei prinosi. Osim toga, kulminacija se javlja ranije nego na loijim stanitima. Prema prinosnim tablicama za smru u Bosni (Maunaga, 2001) prinos na prvom bonitetu kulminira u starosti 60 godina, na treem u starosti 70 godina, a na petom nakon 80 godina
240

Prirast jednodobne sastojine

(Grafikon 94). Razlike u veliini prinosa izmeu boniteta su velike. Na prvom bonitetu za starost 100 godina prinos je 3,3 puta vei nego na petom. Prema oberovim prinosnim tablicama (Schober, 1975) za smru pri umjerenoj proredi prinos je vei 3,0 puta. U t i c a j v r s t e d r ve a: Ka28 da se zapremine ukupne sastojine, I 24 o kojima je bilo ranije govora (Graf. 20 79), podijele sa starou dobiju se 16 III prinosi razmatranih vrsta drvea. 12 Tada se radilo o ukupnoj proizvodnji 8 V (u cijelom produkcionom periodu), 4 a sada govorimo o prosjenoj pro20 40 60 80 100 120 izvodnji drvne mase (godinje). Na Starost bazi poznatog prinosa moe se izGrafikon 94. Prinos sastojine smre u zaviraunati ukupna proizvodnja, tako to snosti od boniteta stanita se prinos pomnoi sa brojem godina produkcionog perioda. Ovdje se radi o krupnom drvetu. Prinosi vrsta svjetla u mlaoj dobi su vei, a u starijoj manji od prinosa vrsta sjenke, posmatrano u okviru etinara, odnosno liara (Grafikon 95).
(m3/ha)
16

14

m3/ha

Jela Smra Bukva

12

10

Bor

Hrast
4

20

40

60

80

100

120

140

160

Starost

Grafikon 95. Prinos etinara i liara 241

Prinos bora kulminira u starosti 70 godina, smre 90 godina, a jele u starosti 110 godina. Kulminacije prinosa liara nastupaju znatno kasnije, hrasta u starosti 125 godina, a bukve tek u starosti oko 150 godina. Ovi podaci se odnose na prvi bonitet stanita. Na loijim stanitima kulminacije nastupaju kasnije. Prema podacima piraneca (1975) u Hrvatskoj, na prvom bonitetu, hrast kitnjak kulminira u starosti 70, a bukva 95 godina. To je znatno ranije u odnosu na njemake tablice. U t i c a j p ro r e d a: Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975) jakim niskim proredama se od 70 godina pa nadalje postiu gotovo isti prinosi kao umjerenim proredama (Grafikon 96). Od 90. do 110. godine prinosi su potpuno jednaki. Nakon toga razlikuju se za manje od 1,5%. U isto vrijeme prinos vrlo jakih proreda zaostaje za umjerenim proredama od 3,9% u starosti 90 godina, do 7,5% u starosti 130 godina. U mlaoj dobi odnosi su drugaiji, ali to nema praktinog znaaja, jer izlazi iz okvira uobiajenih produkcionih perioda za bor. Jakim i umjerenim niskim proredama u sastojinama smre i bukve postiu se priblino isti prinosi po koliini (Tabela 28). Neto vei prinosi u hrastovim sastojinama postiu se jakim visokim u odnosu na umjerene visoke prorede.
(m3/ha) 10 8 6 4 2 Umjerena Jaka Vrlo jaka

Iz ovih, ali i drugih primjera mo20 40 60 80 100 120 140 160 Starost e se zakljuiti da, za uobiajene Grafikon 96. Prinos sastojine bora u zaviprodukcione periode, nema znaajnije snosti od proreda razlike u veliini prinosa razliito prorjeivanih sastojina. Razlika rijetko prelazi 10%. U vezi s tim Mati kae: Ako se proredama jaih zahvata u mlaoj dobi sastojine ostvaruju vei godinji prirasti krupne drvne mase nego proredama blagih zahvata, a u njenoj starijoj dobi manji, tada se ne mogu javiti vee razlike u pogledu proizvedene drvne mase u sastojini tokom produkcionog perioda koji obuhvata mlau i stariju dob sastojine. Ili, drugim rijeima, ne mogu se javiti vee razlike u pogledu ostvarenog prinosa proredama jaih i blaih zahvata u zalihu sastojine (Mati, 1980, str. 221).

242

Prirast jednodobne sastojine

Tabela 28. Prinos iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede Vrsta drvea Smra Bor Bukva Hrast Indeks u starosti (godina): 70 105 101 97 110 80 102 101 97 108 90 101 100 97 106 100 99 100 97 104 110 98 100 96 104 120 97 99 96 103 130 99 95 102 140 99 95 103

Pregled prinosa
Prinosne mogunosti pojedinih vrsta drvea, od najloijih do najboljih stanita, date su u Tabeli 29. Pri tome, amplitudom nisu uvijek obuhvaena najloija stanita, jer se na njima kulminacije prinosa javljaju veoma kasno. Takoe, treba imati u vidu da se podaci za prvi bonitet odnose na njegovu sredinu. Da se odnose na gornju granicu prvog boniteta bili bi vei za oko 10%.
Tabela 29. Pregled prinosa sastojina Prinos (m3/ha) u vrijeme kulminacije: 13,6 110 12,2 8,1 90 70 7,0 5,7 2,3 3,7 5,1 10,0 4,4 4,6 6,2 4,8 7,5 2,7 150 110 110 145 70 85 75 70 120 90 35 50

Vrsta drvea Jela Smra Bor Bukva Hrast Ari Duglazija Jasen Joha Hrast lunjak Obini grab Pitomi kesten Bijela topola

Autor Hausser Wiedemann Wiedemann Schober Jttner Schober Bergel Wimmenauer Mischerlich piranec piranec piranec Trifunovi

Proreda Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Umjerena Slaba Jaka -

Bonitet I/IV I/IV I/V I/IV I/III I/III I/III I/II I/III I/III I/III I/II I/V

8,6 150 6,8 125 9,5 18,2 6,7 8,5 7,4 11,0 12,5 55 65 60 55 45 20 50

4,4 >150

9,9 115

Napomena: Drugi podatak odnosi se na starost.

243

Duglazija ima najvei prinos. Slijede je evropske autohtone vrste jela i smra, koje se smatraju vrstama visokog prinosa. Jela ima dva puta vei prinos od hrasta, od bukve 58%, a od bora 68%. Ari zaostaje za jelom po prinosu, iako je po srednjem preniku i visini bio u znatnoj prednosti. To je zato to jela po ha ima mnogo vie stabala od aria. Prema prinosnim tablicama u starosti 55 godina jela ima 1595, a ari 473 stabla po hektaru, to je 3,4 puta vie.

Kvalitet prinosa
Kvalitet prinosa odreen je s dva elementa, debljinskom strukturom prinosa i tehnikim kvalitetom pojedinanih stabala (pravnost, istoa od grana, punodrvnost, itd). Pod debljinskom strukturom prinosa obino se misli na raspodjelu drvne mase prinosa po debljinskim stepenima. U pravom smislu rijei, debljinska struktura prinosa bila bi raspodjela broja stabala po debljinskim stepenima. Klasinim tehnologijama prerade drveta, koje su kod nas u primjeni, kod debljih trupaca procent iskorienja je vei, a uz to su i manji trokovi. Osim toga, od debljih stabala dobijaju se vrijedniji sortimenti (trupci za furnir i ljutenje, trupci za rezanje prve klase). Od tanjih stabala mogu se izraivati sortimenti znatno manje vrijednosti (celulozno, jamsko i ogrevno drvo). Zato se smatra da kubni metar drvne mase debelih stabala na panju vrijedi vie od kubnog metra tankih stabala. Prema tome, moemo rei da je prinos vrijedniji to u njemu ima vie debelih stabala. Iz navedenih razloga pri ureivanju uma u BiH uvedeni su granini prenici 30 i 50 cm. Prvi je uglavnom bio granini u smislu rentabilnosti (gotovo da nisu izraivani trupci od stabala ispod 30 cm), a drugi u smislu razlike u kvalitetu stabala (kvalitetniji su trupci izraenih od stabala prenika preko 50 cm). Danas ove granice nisu tako vrste, jer napredak tehnologije drveta omoguava korienje tanjih stabala uz znatno manje trokove. On posebno dolazi do izraaja u situacijama gdje preovladavaju jednodobne sastojine i gdje su tereni za primjenu mehanizacije povoljniji.

244

Prirast jednodobne sastojine

Debljinska struktura prinosa

R a s p o d j e l a b ro j a s t a b a l a p r i n o s a p o d e b l j i n s k i m s t e p e n i m a: Sva posjeena stabla ine prinos, tj. stabla od glavne sjee i stabla koja su iskoriena proredama u toku cijelog produkcionog perioda. To znai da u prinosu uvijek imamo stabla svih debljina, od najtanjih do najdebljih. Tanja stabla se dobijaju od proreda, a deblja preteno od glavne sjee. Ako sva stabla prinosa razvrstamo po debljinskim stepenima dobiemo opadajuu liniju, koja ima jednu grbu (izboinu). Grba odgovara onom debljinskom stepenu u kome je bilo najvie stabala od glavne sjee. ematski prikaz ove strukture prinosa dat je na Grafikonu 97. Na kraju produkcionog perioda u glavnoj sastojini ima vie stabala na loijem nego na boljem b onitetu, ali ona imaju znatno manji srednji prenik. Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975) u starosti 120 godina, na prvom bonitetu ima 267 stabala iji je srednji prenik 39,9 cm, a na estom bonitetu 1045 stabala srednjeg prenika 15,7 cm. Ako je produkcioni period 120 godina sva ova stabla se sijeku glavnom sjeom. Dakle, moemo oekivati na boljim bonitetima u prinosu od glavne sjee vie debelih stabala, kao i stabala onih dimenzija kojih uopte nema na loijem bonitetu. Njima treba dodati i ona stabla koja su u toku produkcionog perioda iskoriena proredama. To su stabla znatno manjih prenika.
N

- PROREDE - GLAVNA SJEA

PRENIK

Grafikon 97. Raspodjela broja stabala prinosa po debljinskim stepenima 245

Po pravilu debljinska struktura prinosa v r st a sjenke je pomjerena udesno u odnosu na vrste svjetla. Pomjeranje e biti vee to su dui produkcioni periodi. Srednji prenik glavne sastojine jele vei je od bora u 120. godini za 7,0 cm, a u 140. godini za 11,8 cm. etinari po hektaru imaju vei broj stabala, jer su im kronje manje od liara. Zato u prinosu etinarskih vrsta drvea ima vie stabala. O uticaju pr ore da na debljinsku strukturu prinosa moe se govoriti na osnovu debljinske strukture (srednjeg prenika) glavne sastojine, pri emu zanemarujemo debljinsku strukturu proreda. Nas, meutim, vie od raspodjele broja stabala, zanima raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima. R a s p o d j e l a d r v n e m a s e p r i n o s a p o d e b l j i n s k i m s t e p e n i m a: Raspodjela drvne mase prinosa ima drugaiji oblik od raspodjele broja stabala prinosa po debljinskim stepenima. Lijevi krak raspodjele broja stabala se sputa, jer tanka stabla imaju mnogostruko manju zapreminu od debelih. Tako raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima dobija z vonolik oblik. Raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima u velikoj mjeri zavisi od st ar o st i. Prema analizama Flurijevih prinosnih tablica za smru, na treem bonitetu, u prinosu ukupne drvne mase uee stabala preko 30 cm pri produkcionom periodu 70 godina iznosi 16,2%, a za 110 godina ak 45,0%. Ti procenti za bukvu iznose 4,5%, odnosno 38,9% (Mati, 1980). Ako elimo u prinosu imati vie sortimenata koji se izrauju od debljih stabala onda emo produavati produkcioni period. Na boljim b onitet ima stanita moemo oekivati znatno vee procentualno uee debljih stabala u drvnoj masi prinosa. Prema istim tablicama, pri produkcionom periodu 110 godina, u prinosu smre na prvom bonitetu stabla prenika preko 30 cm uestvuju sa 71,2%, a na petom bonitetu sa svega 25,5%. Ti procenti za bukvu iznose 52,6%, odnosno 18,6%. Prikazan je opti oblik raspodjele drvne mase prinosa po debljinskim stepenima u zavisnosti od starosti (Grafikon 98) i boniteta stanita (Grafikon 99). Dio prinosa koji se dobija od pr ore da ine uglavnom tanka stabla. Tako u prinosu bukovih sastojina za produkcioni period 70 godina skoro sva stabla su tanja od 15 cm, a od 25 cm u sluaju produkcionog perioda 110 godina. Slini odnosi, u pogledu prethodnih zavisnosti, javljaju se i kod drugih vrsta

246

Prirast jednodobne sastojine

drvea. Opti izgled raspodjele drvne mase proreda i glavne sjee dat je na Grafikonu 100. Slabim i umjerenim niskim proredama dobija se prinos u kome je udio glavne sjee znatno vei od prorednog materijala. Zato se, u ovim sluajevima, debljinska struktura drvne mase prinosa moe procijeniti na osnovu srednjeg prenika glavne sastojine. O njemu je bilo ranije govora. Ako obuhvatimo zajedno glavnu sastojinu i prorede dobiemo sre dnji pre nik pr ino s a. Meutim, srednji prenik prinosa nije dobar pokazatelj uticaja proreda na debljinsku strukturu prinosa. Zato, razjasniemo na jednom primjeru.
%

80

100

120

PRENIK

Grafikon 98. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od starosti

BOLJI BONITET LOIJI BONITET

PRENIK

Grafikon 99. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od boniteta stanita 247

- PROREDE - GLAVNA SJEA

PRENIK

Grafikon 100. Dva dijela prinosa

Na oglednim parcelama smre starosti 104 godine, koje su prorijeivane razliitim stepenom niskih proreda utvreni su srednji prenici prinosa (Tabela 30).
Tabela 30. Srednji prenik prinosa smre u zavisnosti od proreda (Izvor: Assmann, 1961) Srednji prenik (cm) pri proredi: Slaba Proreda Glavna sjea Prinos 11,5 37,3 16,7 Umjerena 11,9 42,4 17,0 Jaka 12,7 43,1 17,0

Srednji prenik glavne sjee i srednji prenik prorednog materijala su vei pri jakoj proredi nego pri umjerenoj i slaboj proredi. Na osnovu toga moglo bi se oekivati da je i srednji prenik prinosa (glavne sjee i proreda zajedno) najvei pri jakoj proredi. Meutim, nije tako. Znatno vee uee prorednog materijala u prinosu jakih proreda, vie vue srednji prenik prinosa nanie nego pri umjerenim ili slabim proredama. Zato su srednji prenici prinosa podjednaki, bez obzira na jainu zahvata. To, ipak, ne znai da prorede ne utiu na debljinsku strukturu prinosa. Ako bi u istom primjeru, umjesto srednjeg prenika prinosa, uporeivali raspodjele drvne mase prinosa po debljinskim stepenima pokazalo bi se da izmeu proreda ima razlike. U vezi s tim Mati kae: Na osnovu logike stvari, trebalo bi u okviru niskih i svijetlih proreda oekivati sljedee razlike: u ostvarenom prinosu pomou proreda jaih zahvata trebalo bi da procentualni udjeli srednjih
248

Prirast jednodobne sastojine

debljinskih klasa stabala budu zastupljeni manje nego u ostvarenom prinosu pomou proreda blaih zahvata, a procentualni udjeli niih i viih debljinskih klasa da budu vei (Mati, 1980, str. 223). U mlaoj dobi jakim proredama zahvata se vie stabala nego pri umjerenoj niskoj proredi. U glavnoj sastojini vie debelih stabala se proizvede pri jakoj proredi. To su razlozi zbog kojih su najnii i najvii debljinski stepeni zastupljeniji ako se primjenjuje jaka proreda. S obzirom da izmeu proreda u veliini prinosa nema razlike, mora onda pri jakoj proredi uee srednjih debljinskih stepena biti manje (Grafikon 101). Asman (1961) navodi primjere sa oglednih parcela koji uglavnom potvruju navedene odnose. U vezi efekata koji se postiu kod bijelog bora Asman skree panju na slabu reakciju stabala bora na jae prorede. Ako se eli u prinosu dobiti vie debelih stabala mora se jae prekidati sklop, a to povlai za sobom smanjenje prirasta po hektaru.
%
JAKA PROREDA UMJERENA PROREDA

PRENIK

Grafikon 101. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od proreda

Treba istai da je malo istraivanja koja su dovedena do kraja produkcionog perioda i kojima je obuhvaen proredni materijal od poetka. To u velikoj mjeri oteava izvoenje pouzdanih zakljuaka u vezi debljinske strukture prinosa.

Kvalitet stabala
Kada se govori o kvalitetu stabala prinosa misli se na njihov tehniki kvalitet, odnosno na vrijednost sortimenata koji se mogu izraditi iz posjeenih stabala.
249

Zanima nas prvenstveno kvalitet debla. Kakva je pravnost, punodrvnost, usukanost, istoa od grana, da li je zdravo, ima li kvrga i drugo. Veu panju usmjeravamo prema kvalitetu debljih stabala, jer se iz njih dobijaju vrijedniji sortimenti. O tome, naravno, treba voditi rauna dok su stabla jo mlada. Postoje razraene klasifikacije u pogledu tehnikog kvaliteta stabala. Takva je npr. Matieva tehnika klasifikacija stabala. (Mati, 1971). Prinos od glavne sjee i stabala iskorienih proredama u toku produkcionog perioda posmatramo odvojeno, ali ukupnu ocjenu kvaliteta stabala donosimo za prinos u cjelini. Nema posebnog opravdanja govoriti o uticaju starosti i boniteta stanita na kvalitet stabala. Specifinosti pojedinih vrsta drvea u tom pogledu su svakako znaajne. Najvanije je, ipak, pitanje kvaliteta stabala koji se postie pri razliitim proredama. Kada su u pitanju odnosi stabala po kvalitetu u okviru razliitih stepena niskih proreda Videman je dao sljedee objanjenje: Razmotrimo izolovano najprije stanje sastojine na kraju produkcionog perioda. Jakom niskom proredom se njena drvna masa smanji u odnosu na slabije prorede. Ona prvenstveno uklanja stabla osrednjih i loih formi, a tedi i njeguje dobra stabla, ukoliko se takva ne moraju oboriti prilikom proreda gustih skupina u korist isto tako dobrih ili boljih stabala. U granicama mogunosti se osim toga spaavaju i ona dobra stabla koja bi u prirodnoj borbi za opstanak bila uguena sa strane loih dominantnih stabala, ime se ona potiu na intenzivnije priraivanje. Na kraju produkcionog perioda sastojine, prorjeivane jakom niskom proredom, ima ona, dakle, u pravilu, mnogo manji broj loih stabala i stabala osrednjih formi te manje potisnutih stabala. Takoe je (prema obavljenim snimanjima na oglednim parcelama) broj dobrih stabala u apsolutnom iznosu, u pravilu, manji nego kada se primjenjuje umjerena niska proreda jer se sva takva stabla prilikom prorjeivanja gustih skupina ne mogu spasiti. Meutim, procentualni udio dobrih stabala u zalihi sastojine na kraju produkcionog perioda je vei pa se na taj nain jakom niskom proredom kvalitet sastojine popravlja. Svakako da loa stabla nisu ni u primjeni jake niske prorede nestala bez traga nego ona smanjuju kvalitet prorednog materijala i na taj nain negativno utiu na prosjeni kvalitet proizvedene drvne mase. Kada briljiva njega pravovremeno ukloni stabla tako da se njihova loa forma (zbog malog prenika)
250

Prirast jednodobne sastojine

jo ne ispoljava u cijeni, a istovremeno osloboena dobra stabla jo urastu u znatno vie debljinske stepene stabala, bie rezultat povoljniji (Wiedemann, 1951; prema Mati, 1980, str. 231). Analize vie ogleda potvrdile su Videmanovo miljenje o malim mogunostima poboljanja kvaliteta stabala jakim u odnosu na umjerene niske prorede u bukovim i borovim sastojinama. U smrevim sastojinama mogunosti su jo manje. esto je vladalo miljenje da se vrlo jakim niskim, odnosno svijetlim proredama moe znatnije popraviti kvalitet prinosa. Ono je zasnovano na veem relativnom udjelu vrlo kvalitetnih stabala u dijelu prinosa od glavne sjee u odnosu na slabije prorede. Meutim, treba imati u vidu da to nekad moe biti samo oko jedne treine ukupnog prinosa. Ostale dvije treine ini proredni materijal, koji je loijeg kvaliteta pri svijetloj proredi. To, naravno, umanjuje kvalitet prinosa u cjelini. Osim toga, ako se stablima u sastojini oslobaa preveliki prostor postoji opasnost od prevelikog grananja i stvaranja ivia kod bukve i hrasta. Kod hrasta se postavljaju i zahtjevi da godovi budu uski i ujednaene irine. Analizirajui oglede Asman (1961) je dokazao prednost visokih proreda u odnosu na umjerene niske prorede. Prednost je ispoljena u veem ueu veoma dobrih i dobrih stabala. Pri tome umjerene visoke prorede dale su neto bolje rezultate od jakih visokih proreda. Prema Asmanu razlog je krutost jake visoke prorede, koja onemoguava izmjene stabala budunosti. Umjerenim visokim proredama mogu se uzgojiti pravna i ista debla ako se u mlaoj dobi obezbjedi dovoljno svjetla odozgo. Vie se moe uiniti ako su stanita bolja. U vezi s tim Videman kae: Kada su stanini uslovi bolji, ivotna sposobnost stabala potisnute klase je vea od one koju mnogi pretpostavljaju. Iako se mnogim stablima te klase sue vrhovi, ipak ostaju jo dugo u ivotu i mogu formirati poeljnu zavjesu deblima dominantnih stabala. Kada su stanini uslovi loi, ugibaju stabla potisnute klase u sunim godinama (Wiedemann, 1951; prema Mati, 1980, str. 237). Primjenom tzv. selektivnih proreda, u sutini kombinacije niskih i visokih proreda, nastoje se iskoristiti prednosti jednih i drugih. Poznat je metod edelina. Uklanjanjem loe formiranih stabala oslobaa se prostor odabranim kvalitetnim stablima. Time se ostvaruje kvalitetan prirast. Selekcija mora da bude provedena na vrijeme. Vei uspjeh se postie kod liara, ije je diferenciranje stabala u pogledu kvaliteta debla veliko. Ukoliko se sa proredama pretjera u jaini moe
251

doi do pojave grananja i iskrivljivanja stabala, kao i pojave ivia. Maksimalna proizvodnja drvne mase, po svemu sudei, moe se postii kod umjerenog prorjeivanja pri emu se selektivnim putem forsiraju kvalitetna stabla te se na taj nain postigne i maksimalno mogui kvalitet odnosno vrijednost drvne mase (Stamenkovi i Vukovi, 1988, str. 244).

Vrijednost prinosa
U svakoj privrednoj grani na kraju se gleda kolika je vrijednost proizvodnje. Vrijednost godinje proizvodnje (prinosa) u umarstvu odreena je na osnovu koliine sortimenata, koji se mogu izraditi i njihove cijene u umi kod panja. Ova cijena se dobije kad se trina cijena umanji za trokove proizvodnje: KOLIINA SORTIMENATA X CIJENA = VRIJEDNOST PRINOSA Pri duim pr o dukc i onim p er io dima bolji je kvalitet prinosa, prvenstveno zbog povoljnije debljinske strukture drvnih sortimenata. U odre enim granicama produavanje produkcionog perioda donosi veu vrijednost prinosa, jer su oko kulminacije promjene prinosa po koliini vrlo male. Na b o ljim st ani t ima, zbog vee koliine i bolje debljinske strukture, moemo oekivati veu vrijednost prinosa. Osim toga, na boljim stanitima mogue je za krae vrijeme ostvariti eljenu strukturu drvnih sortimenata. Izmeu et inara i li ar a postoje odreene razlike u pogledu vrijednosti prinosa. Ako za jelu i smru grafiki predstavimo cijenu trupaca za mehaniku preradu u zavisnosti od debljine dobiemo kontinuelnu blago rastuu krivu. Kod bukovih i hrastovih trupaca javlja se diskontinuitet, odnosno nagli skok cijene kod odreene debljine. To je granina debljina iznad koje se izrauju trupci za ljutenje. Koliki e skok vrijednosti prinosa biti zavisi od procentualnog uea trupaca za ljutenje. Prorede utiu na koliinu prinosa, na debljinsku strukturu i kvalitet pojedinanih stabala, a sveobuhvatan kriterijum za ocjenu uspjenosti provedenih pr o re da je vrijednost prinosa. U poetku obimnih istraivanja jednodobnih uma u Evropi, dok su na oglednim parcelama preovladavale mlae sastojine, polagane su velike nade u mogunosti poveanja prinosa proredama. Oekivanja su bila velika i u pogledu
252

Prirast jednodobne sastojine

kvaliteta prinosa. U vezi s tim Vek kae: Na sveobuhvatni zakljuak je, dakle, da moramo priznati, donekle rezignirano, da se mogunosti poveanja prinosa pomou proreda i selekcije u okviru proreda, mogunosti koje su analitiki dokazane, mogu u praksi samo nepotpuno ostvariti. ... Takoe i podaci prirasta, koji su u Srednjoj Evropi utvreni u okviru uporednih istraivanja metoda prorjeivanja, istraivanja koja su decenijama vrena, variraju tako jako da u stvari, kako izgleda, nije doputeno da se na osnovu njih izvue zakljuak o veem ili manjem prinosu odreenih metoda prorjeivanja (Weck, 1955; prema Mati, 1980, str. 239). Kao to smo vidjeli ni mogunosti poboljanja kvaliteta prinosa nisu velike. Najvie se postie umjerenom visokom proredom u sastojinama liara. U odnosu na slabu nisku proredu, na dobrim stanitima, kvalitet prinosa bukovih sastojina moe biti bolji 20 30%. Priblino toliko vea je i vrijednost prinosa. To su izgleda maksimalni dometi. Kada su u pitanju etinari mogunosti su manje. Veoma se teko miriti s takvim mogunostima. Zato treba, ne potcjenjujui znaaj proreda, iznalaziti efikasnije puteve. Savremena poljoprivreda je pokazala koji su to. Dolo je vrijeme da se i u umarstvu, ne samo u okviru plantaa, nego i u klasinom njegovom dijelu intenziviraju istraivanja u oblasti genetike i selekcije i primjene rezultati u redovnoj praksi. Pri odreenim staninim uslovima moe se mnogo postii intenzivnijom obradom zemljita i ubrenjem (Mati, 1980, str. 240).

REZIME
1) Jednodobne sastojine ine stabla priblino iste starosti. Pri razmatranju taksacionih elemenata jednodobnih sastojina treba imati u vidu njihovu sloenost, pa govorimo o glavnoj sastojini, proredama i ukupnoj sastojini (Slika 17). Korijenje i kronje sastojine odnose se samo na glavnu sastojinu, a ostali elementi (broj stabala, debljina, visina, temeljnica i zapremina) i na ostale dijelove sastojine. 2) Korijenje sastojine predstavlja veliki sistem podzemnog dijela stabala. Ukupna duina ila iznosi vie hiljada kilometara. Uee ila u ukupnoj drvnoj masi sastojine orjentaciono iznosi 10 15%, a s panjem 20 25%. 3) Najvaniji taksacioni elementi kronji sastojine su povrina svjeeg lia, teina svjeeg lia, teina svjeih sitnih grana, projekcija kronji, povrina omotaa kronji i zapremina kronji. Asimilacioni aparat sastojina je izuzetno velik. Tako, na primjer, sastojine duglazije, kao i druge vrste sjenke, svojim liem kada bi se razastrlo mogu da prekriju povrinu zemljita ak 20 i vie puta. 253

4) Od osnivanja sastojine do kraja produkcionog perioda broj stabala se smanjuje po hiperbolinoj liniji (Grafikon 49). Smanjivanje je u poetku dinaminije, a kasnije sporije. Do smanjivanja broja stabala dolazi zbog prirodnog odumiranja stabala. Stabla u toku rasta poveavaju dimenzije, pa ih sve manje moe stati na jedan hektar. Osim toga, broj stabala se smanjuje i proredama. 5) Na boljim stanitima broj stabala je manji u odnosu na loija stanita, jer na boljim stanitima stabla bre rastu i za isto vrijeme postiu vee dimenzije. Nasuprot tome, bolji uslovi omoguavaju da se ishrani vie biljaka na istoj povrini, to umanjuje razliku izmeu boniteta (Grafikon 50). 6) Vrste svjetla imaju manji broj stabala od vrsta sjenke, jer tee podnose zasjenu. Osim toga, vrste svjetla u mladosti bre rastu, u istoj starosti postiu vee dimenzije stabala, kojih manje moe stati po jednom hektaru (Grafikon 51). 7) Pri jaim proredama u odnosu na slabije prorede, bilo da se radi o niskim ili visokim proredama, broj stabala (glavne sastojine) je manji (Grafikon 52). U sastojini koja se prorjeuje niskim proredama ima manje stabala u odnosu na visoke prorede. Zavisnosti su logine. 8) Generalno se moe rei da se proredama iz sastojine uklanja vie stabala to ih u sastojini ima vie, a to je: u mlaim sastojinama, na loijim bonitetima i u sastojinama vrsta sjenke. U mlaoj dobi jaim proredama u odnosu na slabije zahvata se vei broj stabala. Takoe, broj stabala koji se sijee vei je pri niskim nego pri visokim proredama. 9) Diferenciranje stabala moe biti numeriko (debljinska i visinska struktura), bioloko i kvalitativno. Debljinska struktura jednodobnih sastojina ima oblik zvonolike (binomske) krive, koja se sa poveanjem starosti i poboljanjem staninih uslova pomjera udesno, postaje spljotenija i ima veu varijacionu irinu (Grafikoni 53 i 54). 10) Visinska struktura jednodobnih sastojina ima isti oblik kao i debljinska struktura. Sa starou ili to je bolji bonitet pomjera se udesno. Za razliku od debljinske strukture najee ima izduen lijevi krak krive (Grafikon 55). 11) Bioloko diferenciranje stabala zasniva se prvenstveno na visinskom poloaju i razvijenosti kronje. Pored ostalih, poznate su Kraftova, IUFRO, Danska i Asmanova klasifikacija, te Uputstva umarskog fakulteta iz Beograda. 12) Pored numerikih (debljinskih i visinskih) i biolokih klasa, stabla se ocjenjuju i po kvalitetu. U naoj praksi primjenjuje se Matieva uzgojno-tehnika i tehnika klasifikacija. 13) Debljina i debljinski prirast (glavne) sastojine razmatraju se u zavisnosti od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda. Zavisnosti su iste kao kod stabla jednodobne sastojine. 14) Debljina (srednji prenik) glavne sastojine u zavisnosti od starosti ima slabo izraen esoidan oblik. Kriva prirasta u debljinu je zvonolikog oblika. Prevojna taka na krivoj rasta, odnosno kulminacija na krivoj prirasta javljaju se u ranoj mladosti (Grafikon 56). 15) Na boljim stanitima debljina i debljinski prirast su vei, a prevojna taka na krivoj rasta i kulminacija prirasta javljaju se ranije (Grafikon 57). 254

Prirast jednodobne sastojine

16) Vrste svjetla u mladosti bre rastu. One imaju raniju kulminaciju prirasta i postiu vei srednji prenik u mlaoj dobi u odnosu na vrste sjenke. Kasnije je situacija obrnuta (Grafikoni 58 i 59). 17) Srednji prenik i debljinski prirast glavne sastojine su vei pri jakoj niskoj (visokoj) nego pri slaboj niskoj (visokoj) proredi (Grafikon 60). Takoe, srednji prenik i debljinski prirast su vei pri niskim u odnosu na visoke prorede, iste jaine. Treba imati na umu raunski uticaj proreda (Slika 18). 18) Srednji prenik prorednog materijala (stabala zahvaenih proredama) vei je pri jakim niskim u odnosu na slabe niske prorede. Isto vai i za visoke prorede (Tabela 14). 19) Visina sastojine se odreuje kao prosjena visina svih stabala (srednja visina) ili kao visina stabala gornje etae (gornja visina). Do sada najiru upotrebu imala je srednja Lorajeva visina. 20) U zavisnosti od starosti visinski prirast sastojine ima zvonolik oblik, a njegova kulminacija se javlja u ranoj mladosti. Visina sastojine poveava se po esoidnoj krivoj, koja se naziva visinska kriva rasta (Grafikon 61). 21) Visina i visinski prirast sastojina na boljim stanitima su vei u odnosu na loija stanita, a kulminacija prirasta i prevojna taka na krivoj rasta javljaju se ranije (Grafikon 62). 22) Vrste svjetla u mlaoj dobi bre rastu u visinu i postiu vee visine. U starijoj dobi vrste sjenke ih prestiu. Kulminacija visinskog prirasta vrsta svjetla javlja se ranije u odnosu na vrste sjenke (Grafikoni 63 i 64). 23) Primjenom jaih u odnosu na slabije niske prorede postie se neznatno vea srednja visina, to je prvenstveno posljedica raunskog uticaja (Grafikon 65). 24) Gornja visina sastojine vea je od srednje visine. Najvee razlike su u mlaoj dobi. One iznose orjentaciono 10 20%. 25) Visinska kriva koja predstavlja zavisnost visine od prenika stabala, u odreenoj starosti, naziva se visinska kriva stanja. S poveanjem starosti ova kriva se pomjera udesno i navie (Grafikon 66). Do slinog, samo manjeg, pomjeranja dolazi sa poboljanjem staninih uslova. 26) Jednodobne sastojine su za prouavanje sloene. One imaju tri dijela, glavnu sastojinu, prorede i ukupnu sastojinu. Svaki od tih dijelova ima svoje taksacione elemente. Zbog toga postoje terminoloke nejasnoe, koje su posebno izraene kod temeljnice i zapremine, odnosno prirasta temeljnice i zapremine. 27) Prirast temeljnice sastojine ima zvonolik oblik u zavisnosti od starosti. Njegova kulminacija javlja se u mlaoj dobi. Temeljnica sastojine, nakon dinaminog poveanja u mlaoj dobi, stagnira u drugoj polovini produkcionog perioda. U najstarijoj dobi moe da ima kulminaciju (Grafikon 67). 28) Na boljim stanitima temeljnica je vea. Takoe, vei je i prirast temeljnice, a njegova kulminacija javlja se ranije nego na loijim bonitetima stanita (Grafikon 68). 29) Vrste svjetla imaju u mlaoj dobi vei prirast od vrsta sjenke. Kasnije je obrnuto. I temeljnice vrsta svjetla su vee u mlaoj dobi, a kasnije su manje. Za bukvu i hrast nije karakteristina pojava kulminacije temeljnice (Grafikoni 69 i 70).

255

30) Pri jaoj niskoj (visokoj) proredi u mlaoj dobi prirast temeljnice je vei, a u starijoj dobi manji nego pri slabijoj niskoj (visokoj) proredi. Jakim proredama u odnosu na umjerene, bilo da su u pitanju niske ili visoke prorede, smanjuje se temeljnica sastojine (Grafikon 71). 31) Zapreminski koeficijent ukupne drvne mase sa starou se smanjuje. Kasnije se stabilizuje oko vrijednosti 0,5. Na boljim bonitetima ovaj koeficijent je manji nego na loijim. Manji je kod vrsta svjetla nego kod vrsta sjenke (Grafikon 72). 32) Zapreminski koeficijent krupnog drveta, od pojavljivanja naglo raste, kulminira i blago opada (etinari) ili sporije raste do kasne starosti (liari). 33) Zapreminski koeficijent krupnog drveta vei je na boljim bonitetima stanita samo u mlaoj dobi. U starijoj dobi ovaj koeficijent je vei na loijem bonitetu. 34) Vrste svjetla u mladosti imaju vei zapreminski koeficijent krupnog drveta od vrsta sjenke, a u starijoj dobi je obrnuto (Grafikon 73). 35) Uticaj proreda na zapreminske koeficijente je mali. 36) Zapremina glavne i zapremina ukupne sastojine u zavisnosti od starosti se poveavaju po liniji esoidnog oblika. Ove dvije zapremine u poetku su jednake, sve dok se ne ponu provoditi prorede. Kasnije se razlika izmeu njih stalno poveava, jer se i suma proreda poveava (Grafikoni 75 i 76). 37) Na boljim stanitima zapremine glavne i zapremina ukupne sastojine su vee, u odnosu na loije bonitete. Zbog breg rasta prevojne take se javljaju ranije (Grafikon 77). 38) Vrste svjetla u mlaoj dobi imaju vee zapremine (glavne i ukupne) sastojine, a u starijoj dobi situacija je obrnuta. Prevojna taka se javlja ranije kod vrsta svjetla, jer u mladosti bre rastu od vrsta sjenke (Grafikoni 78 i 79). 39) Jaim u odnosu na slabije prorede znatno vie se smanjuje zapremina glavne sastojine. Prorede ne utiu znaajnije na zapreminu ukupne sastojine (Grafikon 80). 40) Raspodjela zapremine sastojine po debljinskim stepenima je zvonolika. Ona zavisi od starosti, boniteta stanita, vrste drvea i proreda na isti nain kao i debljinska struktura. 41) Uee krupnog drveta u drvnoj masi sastojine poveava se sa starou. Pri istoj starosti, relativno vie ima krupnog drveta u glavnoj, nego u ukupnoj sastojini. 42) Prirast zapremine sastojine zavisi vie od veliine temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta sastojine, nego od njihovih prirasta. Nosioci prirasta u jednodobnim sastojinama su najdeblja stabla, odnosno stabla gornje etae. 43) U zavisnosti od starosti prirast glavne sastojine ima zvonolik oblik i raniju kulminaciju od prirasta ukupne sastojine (Grafikon 82). Prirast glavne sastojine moe u starijoj dobi imati negativne vrijednosti. To se deava kad se u nekom periodu proredama posijee vie drvne mase nego to je bio prirast u tom periodu. 44) Na boljim stanitima prirast zapremine (glavne i ukupne) sastojine je vei i kulminacija se javlja ranije u odnosu na loija stanita (Grafikon 84). 45) Vrste svjetla imaju u mlaoj dobi vei prirast zapremine i raniju kulminaciju od vrsta sjenke (Grafikon 85).

256

Prirast jednodobne sastojine

46) Prirast zapremine zavisi od proreda gotovo na isti nain kao i prirast temeljnice (Grafikon 86). Prorede u mlaoj dobi izazivaju poveanje prirasta. Ova pojava opisana je kao ubrzanje rasta sastojine (Grafikon 87). U starijoj dobi jae prorede izazivaju smanjenje prirasta. 47) Karakteristine temeljnice jednodobnih sastojina su maksimalna, optimalna i kritina temeljnica. Pri optimalnoj temeljnici prirast zapremine sastojine je maksimalan. Temeljnica pri kojoj prirast zapremine iznosi 95% od maksimalnog prirasta naziva se kritina temeljnica (Grafikon 89). 48) Procent prirasta sa starou se smanjuje, u mlaoj dobi veoma brzo, a kasnije znatno sporije. Vei je na loijim bonitetima, kod vrsta sjenke i pri jaoj proredi (Grafikoni 90, 91 i 92). 49) U jednodobnim sastojinama prosjena godinja proizvodnja drvne mase se dobije kad se ukupna proizvodnja za cijeli produkcioni period (zapremina glavne sastojine + suma proreda) podijeli sa brojem godina produkcionog perioda. To je proizvod umarstva, odnosno prinos. 50) Prinos u zavisnosti od starosti najprije se poveava, kulminira i potom se smanjuje (Grafikon 93). Onaj produkcioni period pri kome je prinos po koliini najvei naziva se produkcioni period maksimalnog prinosa. On odgovara starosti u kojoj se presijecaju krive tekueg i prosjenog prirasta sastojine. U irem intervalu oko take kulminacije prinos se po koliini relativno malo mijenja, to ima veliki praktini znaaj. 51) Na boljim bonitetima prinos je znatno vei nego na loijim. Osim toga, njegova kulminacija se javlja ranije (Grafikon 94). 52) Vrste svjetla imaju vei prinos (prosjeni dobni zapreminski prirast) u mlaoj dobi i kulminacija se javlja ranije, u odnosu na vrste sjenke (Grafikon 95). 53) Za uobiajene duine produkcionih perioda nema znaajnije razlike u veliini prinosa izmeu proreda (Grafikon 96). Izuzetno jakim zahvatima smanjuje se prinos do 10%. 54) Kvalitet prinosa odreen je debljinskom strukturom drvne mase prinosa i tehnikim kvalitetom stabala prinosa. Debljinska struktura (broja stabala) prinosa ima hiperbolian opadajui oblik, sa jednom izboinom (Grafikon 97). Raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima ima zvonolik oblik. Ona se pomjera udesno produavanjem produkcionog perioda i poboljanjem staninih uslova (Grafikoni 98 i 99). 55) Srednji prenik prinosa nije pouzdan pokazatelj uticaja proreda na debljinsku strukturu drvne mase prinosa. Ako se radi o slabim (i umjerenim) niskim proredama moe se u ovu svrhu orjentaciono koristiti srednji prenik glavne sastojine. 56) U prinosu jakih niskih proreda manjih i veih debljinskih stepena ima vie, a srednjih manje u odnosu na umjerene niske prorede (Grafikon 101). 57) Proredama se postie vee relativno uee najkvalitetnijih stabala u prinosu. Pri jaim proredama kvalitet prinosa umanjuje lo kvalitet prorednog materijala, ije je uee po koliini veliko. Vie se proredama moe uraditi u sastojinama liara, jer je diferenciranje u pogledu kvaliteta debla znatno vee nego kod etinara. U tu svrhu primjenjuju se visoke prorede.

257

58) Vrijednost prinosa odreena je strukturom sortimenata i njihovim cijenama. Ona je najbolji pokazatelj svrsishodnosti proreda. Mogunosti poveanja vrijednosti prinosa proredama nisu velike. Najbolje rezultate do sada pokazala je umjerena visoka proreda u bukovim sastojinama na dobrim stanitima. Poveanje vrijednosti proizvodnje ne prelazi 30%. 59) Grafiki rezime
N(%) N(%)

MLADA SASTOJINA SREDNJEDOBNA SASTOJINA STARA SASTOJINA

PRENIK

BOLJI BONITET LOIJI BONITET

PRENIK

Debljinska struktura

T
D,H D,H

T
D,H

T
JAA PROREDA SLABIJA PROREDA

BOLJI BONITET LOIJI BONITET

VRSTE SVJETLA VRSTE SJENKE

Broj stabala (N), srednji prenik(D) i srednja visina (H)

258

Prirast jednodobne sastojine

ID,IH

ID,IH

ID,IH

G,V

T G,V

T G,V

IG,IV

T IG,IV

T IG,IV

Ip

T Ip

T Ip

T
BOLJI BONITET LOIJI BONITET VRSTE SVJETLA VRSTE SJENKE

T
JAA PROREDA

T
SLABIJA PROREDA

Debljinski (ID) i visinski prirast (IH), temeljnica (G) i zapremina (glavne) sastojine (V), prirast temeljnice (IG) i zapremine (ukupne) sastojine (IV), prinos (Ip)

259

7. PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 263 KRONJE SASTOJINE ............................................................... 266 Povrina projekcija kronji .................................................... 266 Meusobno prekrivanje kronji ............................................ 267 BROJ STABALA SASTOJINE .................................................... 269 Veliina broja stabala ............................................................. 270 Debljinska struktura ................................................................ 273 ZAPREMINA SASTOJINE ........................................................... 275 Veliina zapremine ................................................................. 276 Debljinska struktura zapremine .......................................... 279 ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE ................................... 282 Veliina prirasta ....................................................................... 282 Debljinska struktura prirasta ................................................ 287 Procent prirasta ....................................................................... 288 PRINOS SASTOJINE ................................................................... 290 Odnos zalihe, prirasta i prinosa ........................................... 291 Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojina ..................... 293 REZIME ............................................................................................ 294

PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD
Raznodobne sastojine imaju stalan izgled, koji se vremenom relativno malo mijenja. Nakon sjee na kraju turnusa nastaju promjene u sastojini, kao to su smanjenje stepena sklopa, smanjenje zalihe, promjena debljinske strukture i druge. U narednih 10 godina, postepeno iz godine u godinu, sastojina se vraa u poetno stanje, odnosno stanje pred novu sjeu. I taj ciklus se ponavlja. Raznodobne sastojine dakle ne rastu, kao jednodobne sastojine. U njima se odvija rast stabala, iji prirast koristimo u vidu prinosa. Iako je tako, u naslovu je zadran pojam prirast raznodobne sastojine. Umjesto raznodobne, ponekad emo koristiti termin preborne sastojine, posebno kada se radi o mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve. U raznodobnim sastojinama zastupljena su stabla od ponika i podmlatka, zatim tankih i srednje debelih do onih najdebljih stabala1. Pri istraivanjima raznodobnih uma u BiH teite je bilo na inventarisanom dijelu sastojine. Svi taksacioni elementi ovih sastojina odnose se na stabla iznad taksacionog praga, koji je bio 10 cm. Mi emo se uglavnom oslanjati na rezultate istraivanja provedenim u BiH. Visokim umama u BiH, nakon to je zapoeto njihovo prevoenje od prauma u privredne oblike uma, vie decenija se gazdovalo primjenom prebornih sjea. Te sjee su primjenjivane i za vrste svjetla (hrast kitnjak, bijeli bor) kojima bioloki ne odgovaraju. Ove vrste ne podnose zasjenu i teko se prirodno obnavljaju. U umama BiH, prije i nakon Drugog svjetskog rata, bilo je puno stabala loeg kvaliteta. Podizanje kvaliteta prinosa moglo se postii uklanjanjem tih stabala iz ume. Respektujui princip kontinuiteta gospodarenja, to se moe
1 Treba imati u vidu da je pojam raznodobne sastojine jako irok. Naa razmatranja raznodobnih sastojina se odnose na sastojine preborne strukture ili njoj bliske strukture. 263

mnogo bre provesti ako se primjeni preborni oblik gospodarenja nego primjenom sastojinskog oblika (Mati, 1963, str. 7). Primjenom prebornih sjea u dva turnusa kvalitet zalihe se moe znatno popraviti, dok bi sastojinskim gazdovanjem trebalo znatno due vrijeme. Zbog toga ne treba odmah prelaziti na sastojinski oblik ni u kategorijama uma u kojim bi on bio opravdan zbog drugih razloga. Cjelishodno bi bilo da se u njima jo ostane pri prebornom obliku dok se ne oiste od loih stabala (Mati, 1963, str. 7). Pored ovog razloga, kog Mati smatra glavnim za primjenu prebornog naina gazdovanja, postoje i drugi razlozi. Obnavljanje uma na golim povrinama bilo je teko sprovodivo zbog jakog pritiska sela. Krenje uma i intenzivno paarenje su glavne karakteristike tog vremena. Pri istraivanju visokih uma u BiH primjenjen je metod privremenih oglednih povrina. Istraivanja visokih uma jele, smre i bukve obavio je Mati (1959), bijelog bora Stojanovi (1966), crnog bora Drini (1963) i hrasta kitnjaka Vukmirovi (1963). Obrada podataka obavljena je metodom viestruke regresione analize. Utvrene su zavisnosti glavnih taksacionih elemenata ovih uma od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Pri tome su koriene jednaine neto regresije. Kod ovog metoda, kada se utvruje uticaj jednog faktora, ostali faktori se uzimaju kao konstantni. Najbolje je uzeti prosjene vrijednosti iz uzorka, koji je posluio za istraivanje ovih uma. U naim razmatranjima, kada budemo govorili o uticajima pojedinih faktora, vano je imati na umu da se radi o neto uticaju, tj. uticaju pr i ist im o st alim uslov ima. Taksacioni elementi raznodobnih sastojina imaju drugaiji karakter nego u jednodobnim sastojinama. Tako se, recimo, srednji prenik raznodobnih sastojina uzima kao nezavisna veliina, odnosno kao faktor od koga zavise drugi taksacioni elementi. Zatim, visina se odreuje po debljinskim stepenima u vidu visinskih bonitetnih krivih (Pogl. 5), a ne kao srednja visina u jednodobnim sastojinama. Temeljnica sastojine nema onaj znaaj koji ima u jednodobnim sastojinama, pa nije ni razmatrana. Izmeu zapremine sastojine i njenog prirasta ne postoji direktna veza kao u jednodobnim sastojinama. Ova dva elementa se ovdje posmatraju odvojeno. Zaliha sastojine nastaje prirastom pojedinanih stabala, u razliitim vremenskim periodima. Za gazdovanje u raznodobnim umama kronje stabala sastojine su vaan pokazatelj korienja proizvodnog prostora. Na osnovu debljinske strukture
264

Prirast raznodobne sastojine

izvode se mnogi zakljuci o sastojini, kao to je recimo stepen njenog odstupanja od pravilnog prebornog oblika, odnosno optimalnog sastava. Veliina i struktura zalihe treba biti takva da obezbijedi trajan, po koliini i kvalitetu odgovarajui prinos. U tome je izuzetna vanost zalihe. Prinos po strukturi direktno zavisi od zalihe, a po koliini od tekueg prirasta sastojine. Odnos izmeu zalihe, prirasta i prinosa predstavlja jedan od osnovnih temelja za planiranje gazdovanja. To su elementi raznodobnih sastojina o kojima emo govoriti u ovom poglavlju.

265

KRONJE SASTOJINE
U raznodobnim sastojinama, sa stanovita ureivanja uma, najvaniji taksacioni elementi su: Povrina projekcija kronji i Meusobno prekrivanje kronji.

Povrina projekcija kronji

Povrina projekcija kronji sastojine je zbir horizontalnih projekcija kronji svih stabala iznad taksacionog praga. Iskazuje se u m2/ha. Ovaj taksacioni element istraivao je Mati (1959) u mjeovitim umama jele, smre i bukve u Bosni i Hercegovini. Uraene su i odgovarajue tablice (Mati, 1963). Na osnovu tih tablica prikazali smo uticaj boniteta stanita (Grafikon 102) i stepena sklopa (Grafikon 103) na povrinu projekcija kronji sastojine (omjera smjese jela:smra: bukva = 0,4 : 0,3 : 0,3).
m2/ha

m2/ha

10000 8000 6000 4000 2000 I II III IV V Bonitet stanita

12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 Stepen sklopa

Grafikon 102. Uticaj boniteta stanita na povrinu projekcija kronji

Grafikon 103. Uticaj stepena sklopa na povrinu projekcija kronji

B o n i t e t s t a n i t a : Na boljem bonitetu stanita povrina projekcija kronji vea je nego na loijem bonitetu. Na boljim stanitima stabla lake podnose zasjenu i vie se stabala moe odrati u ivotu. Zbog boljih uslova moe vie da se ishrani stabala, pa je i ukupna projekcija kronji vea. Uticaj boniteta stanita je veliki.

266

Prirast raznodobne sastojine

S t e p e n s k l o p a: Uticaj stepena sklopa takoe je jako izraen. Logino je da s poveanjem stepena sklopa dolazi do poveanja ukupne povrine projekcija kronji svih stabala u sastojini. Poveanje sklopa od 0,5 do 1,0, izaziva poveanje povrine projekcija kronji priblino za dva puta. Pri veem stepenu sklopa bolje se koristi prostor u vazduhu i u zemljitu, pa je i ukupna projekcija kronji stabala vea. To povlai za sobom poveanje zapremine i prirasta sastojine, o emu emo kasnije govoriti. S r e d n j i p r e n i k: Uticaj srednjeg prenika sastojine je neto slabije izraen. Prema istim tablicama, pri srednjem preniku od 18 cm, povrina projekcija kronji vea je za 28% nego pri srednjem preniku 45 cm. Kad je srednji prenik manji u sastojini ima vie tanjih stabala. Tanja (mlaa) stabla su po pravilu vitalnija i bolje podnose zasjenu od debljih stabala. To dovodi do odravanja u ivotu veeg broja stabala ispod kronji viih stabala i do poveanja ukupne projekcije kronji stabala. O m j e r s m j e s e: Poveanje udjela bukve dovodi do poveanja povrine projekcija kronji sastojine. Slino tome djeluje, samo u neto manjoj mjeri, vee uee jele u odnosu na smru.

Meusobno prekrivanje kronji

U raznodobnim sastojinama su zastupljena stabla svih uzrasta. U isto vrijeme prostor u ovim sastojinama se koristi za prirast debelih stabala, rast tankih i srednje debelih stabala, ali i za obnavljanje i razvoj podmlatka. To znai da se prostor koristiti po visini vie puta. U takvoj vertikalnoj strukturi sastojine dolazi do meusobnog prekrivanja (zasjenjivanja) kronji stabala. Tako dolazimo do jo jednog vanog taksacionog elementa sastojine. Radi se o m e usobnom prek r ivanju kronji sastojine, iji stepen se izraava koeficijentom meusobnog prekrivanja kronji sastojine. Pod ko ef ic ijentom m e usobnog prekr ivanja kro nji sastojine (K) podrazumijeva se odnos izmeu povrine sastojine prekrivene kronjama stabala i ukupne povrine projekcija kronji svih stabala u sastojini. U obzir se uzimaju stabla iznad taksacionog praga. Maksimalna vrijednost ovog koeficijenta moe biti jedan. Tada uopte nema meusobnog prekrivanja kronji, kronje mogu samo da se dodiruju, ali ne i
267

preklapaju. Ako se, recimo, kronje u prosjeku preklapaju jednom (dva sloja kronji) vrijednost koeficijenta je 0,5. Manji koeficijent znai vee meusobno prekrivanje kronji (Slika 19). U raznodobnim umama jele, smre i bukve u BiH vrijednost ovog koeficijenta uglavnom je bila u intervalu od 0,65 do 1,00 (Mati, 1959). Mati je u ovim umama utvrdio zavisnost meusobnog prekrivanja kronji sastojine od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese.

K=1

K<1

Slika 19. Razliit koeficijent meusobnog prekrivanja kronji (K)

B o n i t e t s t a n i t a: Na boljim bonitetima stanita meusobno prekrivanje kronji stabala je vee (koeficijent manji), jer stabla bolje podnose zasjenu i ima ih vie nego na loijim stanitima. Na boljem stanitu stabla imaju vee visine, to doprinosi boljem korienju prostora i poveava mogunost za prekrivanje kronji. S t e p e n s k l o p a: Pri veem stepenu sklopa manje je prekrivanje kronji (vei koeficijent). To na prvi pogled izgleda nelogino. Treba, meutim, imati u vidu da govorimo o prekrivanju kronji u relativnom smislu (u odnosu na ukupnu projekciju kronji). Vea koliina difuznog svjetla dolazi do stabala pri manjem stepenu sklopa i omoguava odravanje u ivotu veeg broja stabala donjeg sprata, kao i podvlaenje kronji stabala, jednih ispod drugih. S r e d n j i p r e n i k: Sa poveanjem srednjeg prenika sastojine smanjuje se meusobno prekrivanje kronji (poveava koeficijent), to je posljedica veeg uea debljih stabala u sastojini. Ova, debela stabla tee podnose zasjenu od tankih (mlaih, vitalnijih) stabala.
268

Prirast raznodobne sastojine

O m j e r s m j e s e: U mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve, do poveanja meusobnog prekrivanja kronji, odnosno smanjivanja koeficijenta, dovodi poveanje udjela bukve i smanjivanje udjela smre. Bukva dobro podnosi zasjenu i ako ima vie bukve bie vie zasjenjenih stabala, a samim tim kronje e se vie meusobno preklapati. S obzirom na navedene uticaje najvee prekrivanje kronji (najmanji koeficijent) moe se oekivati u istim sastojinama bukve, malog srednjeg prenika i malog stepena sklopa, koje se nalaze na najboljim stanitima. ematski prikaz uticaja ovih faktora na koeficijent meusobnog prekrivanja kronji dat je na Grafikonu 104.

0,1 20 cm 0,4 I

1,0 40 cm 1,0 V

UDIO SMRE SREDNJI PRENIK STEPEN SKLOPA BONITET

Grafikon 104. Koeficijent meusobnog prekrivanja kronji

BROJ STABALA SASTOJINE

U okviru ovog taksacionog elementa sastojine razmatraemo: Veliinu broja stabala i Debljinsku strukturu sastojine.

269

Veliina broja stabala

Broj stabala sastojine je ukupan broj stabala na jednom hektaru. U obzir se uzimaju samo stabla iznad taksacionog praga. Statistiki gledano, ovo je specifian taksacioni element, koji ne predstavlja ni agregat, a ni srednju vrijednost skupa. O tome je bilo govora ranije. Broj stabala u raznodobnim sastojinama u BiH istraivali su: Mati (1959) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast kitnjak, Stojanovi (1966) za bijeli bor i Drini (1963) za crni bor. Kao rezultat tih istraivanja nastale su i odgovarajue tablice za obraun broja stabala sastojine (Mati i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korieni su za prikaz zavisnosti broja stabala od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. B o n i t e t s t a n i t a: Na boljim bonitetima stanita ima vie stabala, pri istim ostalima uslovima - stepenu sklopa, srednjem preniku i omjeru smjese (Grafikon 105). Sve vrste drvea bolje podnose zasjenu to su stanita bolja, zbog ega je meusobno zasjenjivanje (prekrivanje) vee. To omoguava da se u ivotu odri i ishrani vei broj stabala. U sluaju mjeovite sastojine jele, smre i bukve ovaj uticaj nije doao u potpunosti do izraaja. Prema tablicama, broj stabala sastojine je priblino isti, na svim bonitetima stanita.
N (stabala / ha) N (stabala/ha) 1000 800 600 400 200 I II III IV V Bonitet stanita B. bor C. bor Hrast 1000 800 600 400 200 C. bor Hrast kitnjak 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 Stepen sklopa Jela, smra i bukva
0,4:0,3:0,3

B. bor

Grafikon 105. Uticaj boniteta stanita na broj stabala sastojine

Grafikon 106. Uticaj stepena sklopa na broj stabala sastojine

S t e p e n s k l o p a: Uticaj stepena sklopa je logian i jako izraen (Grafikon 106). Ako je vei stepen sklopa, vea je povrina sastojine koja je obrasla stablima, odnosno povrina koja se koristi. S obzirom, da se radi o istom
270

Prirast raznodobne sastojine

bonitetu stanita i istom srednjem preniku, mora biti i broj stabala sastojine vei. S r e d n j i p r e n i k: Srednji pre1600 Jela, smra i bukva nik ima veliki uticaj na broj stabala 0,4:0,3:0,3 1200 B. bor (Grafikon 107). Njegovim poveanjem smanjuje se broj stabala. Tako npr. 800 C. bor broj stabala bijelog bora pri srednjem preniku 20 cm iznosi 1302 stabla, to 400 Hrast kitnjak je etiri puta vie nego kad je srednji prenik 45 cm (324 stabla). Za ostale 20 25 30 35 40 45 vrste drvea razlika je neto manja. Srednji prenik (cm) S poveanjem srednjeg prenika Grafikon 107. Uticaj srednjeg prenika na broj stabala sastojine udio debelih stabala se poveava, a na jedan hektar moe stati mnogo manje debelih stabala s velikim kronjama nego tankih stabala sa malim kronjama (pri istom stepenu sklopa i istim drugim uslovima). O m j e r s m j e s e: Uticaj omjera smjese nije prikazan grafiki. U mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve ovaj uticaj Mati (1959) objanjava na osnovu veliine kronje i sposobnosti podnoenja zasjene ovih vrsta drvea. Ako se poveava udio jele dolazi do poveanja broja stabala, jer se istovremeno smanjuje udio bukve, koja ima veu kronju i smre koja tee podnosi zasjenu. Jasno je da u sastojini ima manje stabala ako je udio buk ve vei. Poveanje udjela smr e do oko 0,6 prati poveanje broja stabala sastojine, jer se smanjuje uee bukve i jele (zajedno). Daljim poveanjem udjela smre ukupan broj stabala sastojine se smanjuje, to je posljedica sve vee konkurencije smrevih stabala meusobno (tada dolazi do izraaja mala sposobnost podnoenja zasjene smre, kao vrste drvea). Vei udio hr ast a k it njaka ima za posljedicu smanjenje broja stabala mjeovite sastojine. Naime, u sluaju hrasta kitnjaka treba imati u vidu injenicu da je Vukmirovi obuhvatio sve vrste drvea u sastojini. Meu drugim vrstama najvie je bilo bukve. S obzirom da bukva bolje podnosi zasjenu od hrasta, ukupan broj stabala je vei kad u sastojini ima vie bukve, a manje hrasta. Poveanje udjela bijelo g b or a u sastojini povlai za sobom poveanje broja stabala bijelog bora. Rezultat je sasvim logian, ako se ima u vidu da je
271
N (stabala/ha)

taksacione elemente sastojine Stojanovi iskazivao samo za dio sastojine koji se odnosi na bijeli bor. Drini je posmatrao sastojine c r no g b or a kao iste. Sitne primjese drugih vrsta drvea, prvenstveno bijelog bora, smatrao je kao da se radi o crnom boru. Navedene razlike u pristupu istraivanja sastojina autori su primjenili i za druge taksacione elemente, a ne samo za broj stabala. To treba imati u vidu kada bude govora o zapremini i prirastu sastojina. Tako u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve treba obratiti panju da li se radi o dijelu sastojine koji se odnosi ne jednu vrstu drvea ili se radi o cijeloj sastojini. Kod hrasta kitnjaka obuhvaene su sve vrste drvea zajedno, kod bijelog bora samo bijeli bor, a kod crnog bora radi se o istim sastojinama. Koliko sastojine pojedinih vrsta drvea imaju stabala po hektaru moe se orjentaciono vidjeti na osnovu podataka u Tabeli 31. Kada se radi o sastojinama jele, smre i bukve, pri istim ostalim uslovima, u istim sastojinama jele ima najvie stabala, zatim u sastojinama smre, a najmanje u sastojinama bukve. Pri poreenju broja stabala izmeu vrsta drvea treba obratiti panju na ostale uslove, koji su navedeni u tabeli.
Tabela 31. Broj stabala za neke optimalne sastave (Izvor: Mati, 1980) Bonitet, stepen sklopa, srednji prenik (cm) I I I I II II II 0,70 0,70 0,70 0,70 0,65 0,70 0,70 45 45 45 45 24 25 25 Broj stabala po ha 286 232 164 154 464 1061 702 Bonitet, stepen Broj stabala sklopa, srednji po ha prenik (cm) III III III III III III III 0,70 0,70 0,70 0,70 0,60 0,65 0,65 30 30 30 30 22 23 23 535 472 413 346 462 1015 696

Sastojina Jela, smra i bukva (0,4:0,2:0,4) ista sastojina jele ista sastojina smre ista sastojina bukve Hrast kitnjak Bijeli bor Crni bor

272

Prirast raznodobne sastojine

Debljinska struktura
Pod debljinskom st r uk tur om sastojine podrazumijeva se raspodjela broja stabala po debljinskim stepenima. Analogno tome, pod visinskom strukturom podrazumijeva se raspodjela stabala po visinskim stepenima, a pod zapreminskom raspodjela broja stabala po zapreminskim stepenima. Od ovakve strukture, koja na ordinati ima broj stabala, treba razlikovati debljinsku strukturu zapremine (temeljnice, prirasta, prinosa), koja predstavlja raspodjelu zapremine (temeljnice, prirasta, prinosa) po debljinskim stepenima. O njima e biti govora kasnije. Ako se pravilno gazduje u duem vremenskom periodu, uz primjenu prebornih sjea, raznodobna sastojina e imati opadajuu (hiperbolinu) raspodjelu stabala po debljinskim stepenima. Takva debljinska struktura tipina je za preb or ne sastojine (Grafikon 108). Najtanjih stabala ima najvie, dok su najdeblja stabla zastupljena skoro pojedinano. Smanjivanje broja stabala (od najtanjih prema najdebljim) je u poetku brzo, a kasnije sve sporije. Ovakva debljinska struktura se smatra pravilnom, jer takav raspored stabala obezbjeuje kontinuitet stabala svih debljina. Posmatrano u duem vremenskom razdoblju preborna sastojina ima stalni karakter, odnosno njen izgled se ne mijenja. Nakon sjee na kraju svakog turnusa od 10 godina, sastojina se, zahvaljujui prirastu stabala, postepeno vraa u prvobitno stanje. Debljanjem stabla prelaze iz jednog u drugi debljinski stepen. U svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala da obezbijede, isto tako, dovoljan broj stabala u narednom viem debljinskom stepenu.
BROJ STABALA

PRENIK

Grafikon 108. Debljinska struktura preborne sastojine 273

Iz same strukture preborne sastojine proistie da stabla moraju u ivotu da prou razliite uslove i da se razvijaju pod kronjama susjednih viih stabala. Po svojoj prirodi to ne mogu jednako da podnesu stabla svih vrsta drvea. Vrstama svjetla ovakvi sastojinski uslovi ne odgovaraju. Zato one prirodno grade drugaije sastojinske oblike, koji su bliski jednodobnim sastojinama. Stabla u prebornoj sastojini moraju da provedu veliki dio svog ivota, pogotovu u najmlaoj dobi, pod veom ili manjom zasjenom. Ona u takvim uslovima treba da niknu iz sjemena i da se odre u ivotu, dok se nalaze u fazi ponika i podmlatka. Ovdje se radi o problemu prirodnog obnavljanja. Iz ovih razloga, u prebornim sastojinama se mora odravati takav stepen sklopa pri kome ima dovoljno svjetlosti za prirodnu obnovu, a da se istovremeno koristi proizvodni prostor i postie dobar prirast. Preborna struktura sastojina se teko postie, a i kad se postigne teko se odrava. Zbog toga u prirodi preovladavaju sastojine koje vie ili manje odstupaju od prave preborne strukture. Sve njih, ukljuujui i preborne, a koje se po strukturi bitno razlikuju od jednodobnih, nazivaemo raznodobne sastojine. Sastojine jele, smre i bukve, zatim iste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora u Bosni i Hercegovini pri istraivanju posmatrane su kao raznodobne sastojine. Debljinska struktura ovih sastojina, posebno sastojina hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora, odstupa od pravilnog prebornog oblika. Najee su neki od srednjih debljinskih stepena zastupljeni previe u odnosu na nie debljinske stepene (Grafikon 109). S obzirom da se radi o vrstama svjetla (hrast kitnjak i bijeli bor) ili polusjenke (crni bor) ove anomalije su oekivane. Sastojine jele, smre i bukve su znatno blie prebornim, a razlog zato nisu uvijek dobrog prebornog sastava Mati (1980) vidi u kratkom periodu njihovog prevoenja od prauma u privredne ume i nesistematskom provoenju prebornih sjea. Iz prethodnog se moe zakljuiti da smo zainteresovani da u raznodobnim sastojinama formiramo takvu debljinsku strukturu, koja e biti to blia pravilnoj prebornoj strukturi. Sastav preborne sastojine je optimalan kada se, izmeu ostalog, ostvaruje zadovoljavajui prinos kako u pogledu njegove veliine tako i u pogledu njegovog kvaliteta, te kada je osigurano kontinualno prirodno podmlaivanje sastojine (Mati, 1980, str. 267).

274

Prirast raznodobne sastojine

Od velikog praktinog znaaja je zavisnost debljinske strukture sastojine od b onitet a st ani t a. Oekujemo da se na boljim stanitima mogu proizvesti deblja stabla. Prvo, zbog toga to je vea proizvodna mogunost (kapacitet) boljih stanita i drugo, to znamo da na boljim stanitima debljinski prirast

BROJ STABALA

PRENIK

Grafikon 109. Jedan od oblika debljinske strukture raznodobne sastojine

kulminira kasno. Kad se vri doznaka na boljim stanitima ostavljaju se stabla veih debljina, kako bi se iskoristio period njihovog velikog prirasta. Prirast stabla po kvadratnom metru projekcije kronje kulminira znatno kasnije, odnosno pri veim debljinama, na boljem bonitetu. Zbog navedenih razloga, na boljim stanitima debljinska struktura se pomjera udesno, odnosno u vee debljinske stepene. Ovo je jako vana injenica, s obzirom da debljinska struktura prinosa direkno zavisi od debljinske strukture sastojine. Za praktinu primjenu ipak su mnogo znaajniji ovi odnosi iskazani drvnom masom. O tome e biti govora kasnije.

ZAPREMINA SASTOJINE
Kad se kae dobra uma najee se misli na onu koja ima veliku drvnu masu po hektaru. Bez dobre ume nema ni dobrog prinosa. Ako u nekoj sastojini elimo u prinosu da imamo debela stabla bukve onda takva stabla moramo proizvesti. Ako ih nema u sastojini ne moe ih biti ni u prinosu. Dubea
275

(iva) stabla u sastojini, zbog toga, nazivamo zalihom sastojine. Ona se najee iskazuje zapreminom drvne mase u m3/ha. Radi se o taksacionom elementu od izuzetne vanosti. Potrebno je poznavati: Veliinu zapremine i Debljinsku strukturu zapremine.

Veliina zapremine
Kad je rije o zapremini sastojine misli se naravno na njenu drvnu masu. Najee se iskazuje krupnim drvetom. U novije vrijeme aktuelno je korienje ukupne biomase, pa se zaliha iskazuje i ukupnom drvnom masom. U statistikom smislu ovaj taksacioni element predstavlja agregat skupa, jer zapreminu sastojine ine zapremine svih stabala u sastojini. Iskazuje se, kao prosjena zapremina, u m3 po hektaru. Zapreminu, kao i broj stabala, u raznodobnim sastojinama u BiH istraivali su Mati (1959) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast, Stojanovi (1966) za bijeli bor i Drini (1963) za crni bor. Glavni rezultati tih istraivanja su tablice za obraun zapremine krupne drvne mase sastojine (Mati i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korieni su za prikaz zavisnosti zapremine sastojine od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. U razmatranju zapremine, a kasnije i prirasta, raznodobnih sastojina u BiH, treba imati u vidu ve spomenute specifinosti pristupa autora u njihovom istraivanju. Mati (1959) je za obraun zapremine koristio funkcije po kojima se izraunava zapremina cijele sastojine. Kasnije je, zbog nepouzdanih rezultata za ekstremne sluajeve ulaznih faktora, utvrivao zapreminu po vrstama drvea (Mati, 1969). To je uinio zato to veliina zapremine ima izuzetno veliki znaaj za praksu. Pri analizi uticaja pojedinih faktora mi emo koristiti podatke iz tablica, koji se odnose na cijelu sastojinu, odnosno za sve vrste drvea zajedno. To je razumljivije, a i loginije, jer se opet na kraju mora posmatrati ukupna proizvodnja po jedinici povrine. Vukmirovi (1963) je posmatrao sastojinu kao cjelinu. Pored hrasta kitnjaka, kao glavne vrste drvea, najvie su bili zastupljeni bukva i grab. Stojanovi (1966) je analizirao uticaje pojedinih faktora na dio sastojine koji se odnosi samo na bijeli bor. Drini (1963) je sastojine crnog bora posmatrao kao iste sastojine, a
276

Prirast raznodobne sastojine

druge vrste drvea (bijeli bor, smru), koje su bile zastupljene u vrlo maloj mjeri, obraunavao je kao crni bor. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Zaliha se idui od prvog prema petom bonitetu stanita smanjuje (Grafikon 110). Uticaj je izraen kod svih vrsta drvea. Na prvom bonitetu stanita zalihe su znatno vee nego na petom (bijelog bora 1,6 puta, hrasta kitnjaka 2,0 puta, jele, smre i bukve 2,1 i crnog bora 2,4 puta). Na boljim bonitetima stabla istih prenika su via, pa moraju i zapremine biti vee. Tako npr. prema zapreminskim tablicama (Mati i dr. 1963) stabla bijelog bora prenika 30 cm na I bonitetu imaju visinu 26,9 m i zapreminu 0,84 m3, a na V bonitetu visinu svega 14,4 m i znatno manju zapreminu 0,49 m3. Nije isti ni broj stabala. Na boljim stanitima ima vie stabala, jer bolje podnose zasjenu i po jedinici povrine moe da se ishrani vie stabala. To, takoe, doprinosi poveanju zalihe sastojine. Meutim, ovaj faktor nije doao do izraaja u sastojinama jele, smre i bukve, o emu je ve bilo govora. U t i c a j s t e p e n a s k l o p a: S poveanjem stepena sklopa poveava se zapremina sastojine, jer se poveava broj stabala, pri istom omjeru smjese, bonitetu stanita i srednjem preniku (Grafikon 111). Istovremeno se, s poveanjem stepena sklopa, smanjuje meusobno prekrivanje stabala. Zbog ovog faktora broj stabala bi trebao da se smanjuje, ali njegov uticaj nije izraen u veoj mjeri.
V (m3/ha)

V (m3/ha)

800 Jela, smra i bukva 600 B. bor 400 200 C. bor Hrast kitnjak
0,4:0,3:0,3

600 Jela, smra bukva

0,4:0,3:0,3

400

B. bor C. bor

200

Hrast kitnjak

II

III

IV V Bonitet stanita

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9 1 Stepen sklopa

Grafikon 110. Uticaj boniteta stanita na zapreminu sastojine

Grafikon 111. Uticaj stepena sklopa na zapreminu sastojine

U t i c a j s r e d n j e g p r e nika: Uee debelih stabala u sastojini se poveava ako se poveava srednji prenik sastojine. Tada se poveava i
277

zapremina sastojine, jer debela stabla imaju veu zapreminu po m2 projekcije kronje, odnosno po jedinici prostora koji zauzimaju. Znai da pri istom stepenu sklopa (omjeru smjese i bonitetu stanita) mora i zapremina po hektaru biti vea ako u sastojini ima vie debelih stabala (Grafikon 112). Meutim, s poveanjem debljine poveava se i osjetljivost stabala na zasjenjivanje, to umanjuje taj uticaj. Ovako su uglavnom svi autori obrazloili uticaj srednjeg prenika. Zato je uticaj srednjeg prenika 800 jako izraen najbolje se moe pokazati ela, smra i bukva 0,4:0,3:0,3 na jednom pr imjer u. U sastojini 600 bijelog bora pri srednjem preniku 20 B.bor 400 cm ima 1302 stabla, a kad je srednji C. bor prenik 45 cm ima svega 324 stabla 200 Hrast kitnjak (Graf. 107). U prvom sluaju, kada je srednji prenik 20 cm, zapremina 20 25 30 35 40 45 sastojine iznosi 308 m3/ha (Graf. 112), Srednji prenik (cm) a kad je srednji prenik 45 cm, 538 Grafikon 112. Uticaj srednjeg prenika na m3/ha. U drugom sluaju zapremina zapreminu sastojine je vea 1,7 puta. Postavlja se logino pitanje, kako je mogue da sastojina u kojoj je broj stabala etiri puta manji ima veu zapreminu? To se deava zato to deblja stabla imaju viestruko veu zapreminu od tankih stabala. Zapremina stabla bijelog bora prenika 45 cm (1,77 m3) vea je ak 7,7 puta od zapremine stabla prenika 20 cm (0,23 m3). U svim sluajevima radi se o treem bonitetu stanita (Zapreminske tablice, Mati i dr. 1963). U t i c a j o m j e r a s m j e s e: U mjeovitim sastojinama jele, smr e i buk ve ...se poveanjem zastupljenosti jele i smre ili drugim rijeima, smanjivanjem zastupljenosti bukve, poveava zapremina. To je razumljivo jer bukova stabla imaju mnogo manju zapreminu po m2 njihove projekcije kruna (Mati, 1959, str. 124). Uticaj omjera smjese u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve najbolje se moe utvrditi izraunavanjem zapremine sastojine za odreene kombinacije vrsta drvea. U mjeovitim sastojinama hr ast a k it njaka poveanje udjela hrasta kitnjaka dovodi do smanjenja zapremine. Hrast je izrazita vrsta svjetla, dok su primijeane vrste, bukva i grab, izrazite vrste sjenke. Kad njih ima vie prostor u sastojini se bolje popunjava i zaliha sastojine se poveava.
278
V (m3/ha)

Prirast raznodobne sastojine

U sastojinama bijelo g b or a situacija je potpuno jasna. S obzirom da su u obzir uzeta samo stabla bijelog bora, to vei udio bora znai i veu njegovu zapreminu. Poveanje zapremine nije srazmjerno poveanju udjela bijelog bora, jer ga, kao izrazitu vrstu svjetla, prati faktor zasjenjivanja. U sastojinama c r no g b or a omjer smjese nije razmatran, jer su sve vrste drvea smatrane crnim borom. Orjentaciono, uvid u veliinu zapremine raznodobnih sastojina po vrstama drvea u razliitim uslovima moe se stei na osnovu prethodnih grafikih prikaza i Tabele 32. Kolike su u prirodnim uslovima mogue zalihe saznajemo istraivanjem prauma. U praumi Lom je, na primjer, utvrena ukupna drvna masa od 1.090 m3, pri taksacionom pragu 7,5 cm. Od toga na mrtvu drvnu masu (panjevina, trupci, suike) otpada 30% (Motta et al, 2009).
Tabela 32. Zapremina za neke optimalne sastave (Izvor: Mati, 1980) Bonitet stanita II IV Zapremina krupnog drveta (m3/ha) 391 400 397 290 217 408 331 266 252 252 189 107 250 171

Sastojina Jela, smra i bukva (0,4:0,2:0,4) ista sastojina jele ista sastojina smre ista sastojina bukve Hrast kitnjak Bijeli bor Crni bor

Napomena: Vrijednosti stepena sklopa i srednjeg prenika nisu fiksne, ve optimalne za konkretne sluajeve.

Debljinska struktura zapremine

Pored veliine zapremine svakako da smo zainteresovani i za njenu strukturu, tj. raspodjelu drvne mase po debljinskim stepenima. Ona se jo naziva debljinska struktura zapremine. Od nje direktno zavisi struktura drvnih sortimenata.

279

Raspodjela zapremine po debljinskim stepenima je zvonolikog oblika. Ona proistie iz debljinske strukture (broja stabala po debljinskim stepenima) i veliine zapremine stabala razliite debljine. U prebornoj sastojini, od najnieg do najvieg debljinskog stepena, broj stabala se smanjuje po hiperbolinoj liniji. U isto vrijeme zapremina stabla se dinamino poveava (Grafikon 113).
N a)

PRENIK

b)

PRENIK

V m3

c)

PRENIK

Grafikon 113. Raspodjela broja stabala po debljinskim stepenima (a), zapremina stabla u zavisnosti od debljine (b) i raspodjela zapremine po debljinskim stepenima (c) 280

Prirast raznodobne sastojine

U zapremini sastojine najvie uestvuju srednje debela stabla. Zato? Tankih stabala, onih koja su tek prela taksacioni prag, ima ubjedljivo najvie. Meutim, zbog jako male njihove zapremine, uee tankih stabala u ukupnoj zapremini sastojine je malo. Debelih stabala ima vrlo malo, u najviim debljinskim stepenima nae se tek poneko stablo. Iako je zapremina tih stabala, pojedinano gledano, jako velika, najdeblja stabla malo uestvuju u ukupnoj zapremini sastojine. Nasuprot tome, srednje debelih stabala ima relativno mnogo. Ona imaju i relativno veliku zapreminu, to u rezultatu daje najvee uee ovih stabala u zapremini sastojine. To se moe pokazati na jednom jednostavnom primjeru. Pr i m j e r : Pretpostavimo da se radi o sastojini bijelog bora treeg boniteta stanita. Koristei zapreminske tablice (Mati i dr. 1963) i hipotetiki broj stabala dolazi se do sljedeih podataka, za prvi i zadnji debljinski stepen, te jedan od srednjih (Tabela 33). U debljinskom stepenu od 30 do 35 cm ima 50 stabala. Kada se taj broj pomnoi s prosjenom zapreminom stabla tog debljinskog stepena, koja iznosi 0,80 m3, dobije se zapremina debljinskog stepena 40 m3. Ona je vea od zapremine najnieg (11 m3) i najvieg (16 m3) debljinskog stepena, koje se raunaju na isti nain.
Tabela 33. Primjer raunanja drvne mase sastojine po debljinskim stepenima Taksacioni element Zapremina stabla (m3) Broj stabala u debljinskom stepenu (Ni/ha) Zapremina debljinskog stepena (m /ha)
3

Debljinski stepen (cm) 12,5 0,05 200 11 ... 32,5 0,80 50 40 ... 72,5 5,35 3 16

Vidjeli smo da je na b oljim b onitet ima debljinska struktura stabala pomjerena udesno, odnosno u vie debljinske stepene. Dinamino poveanje zapremine stabala s poveanjem njihove debljine dovodi, na boljim bonitetima stanita, do jo veeg pomjeranja debljinske strukture zapremine u vie debljinske stepene. Ova zavisnost od boniteta stanita, koja je jako izraena, ima veliki znaaj u praksi. Iako raspodjela stabala po debljinskim stepenima esto odstupa od hiperboline, debljinska struktura zapremine u raznodobnim sastojinama zadrava zvonolik oblik.
281

U raznodobnim sastojinama mogu se proizvesti znatno deblja stabla, u odnosu na jednodobne sastojine, koje takoe imaju zvonolik oblik raspodjele zapremine. U jednodobnim sastojinama stabla se grupiu oko srednjeg prenika, dok su u raznodobnim sastojinama zastupljena stabla svih debljina. Zbog toga je raspodjela znatno ira, pogotovu u odnosu na mlae jednodobne sastojine.

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE

U duem vremenskom periodu zapremina raznodobne sastojine znatnije se ne mijenja. Stabla u sastojini rastu, a mi sijeemo drvnu masu priblino jednaku njihovom zapreminskom prirastu. To to posijeemo nazivamo prinosom. Zbog toga je ovdje vano naglasiti znaaj poznavanja prirasta i njegove zavisnosti od drugih faktora. O prinosu e biti posebno rijei. Kada se govori o prirastu sastojine, osim veliine prirasta i njene zavisnosti od uticajnih faktora, potrebno je poznavati i debljinsku strukturu prirasta. Osvrnuemo se i na procent prirasta.

Veliina prirasta
U statistikom smislu prirast zapremine sastojine predstavlja agregat skupa, jer ga ini zbir prirasta svih stabala u sastojini. Iskazuje se po hektaru, krupnom ili ukupnom drvnom masom. Zapreminski prirast, kao i druge taksacione elemente u raznodobnim sastojinama u BiH istraivali su Mati (1959) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast, Stojanovi (1966) za bijeli bor i Drini (1963) za crni bor. Glavni rezultat tih istraivanja su tablice za obraun zapreminskog prirasta krupne drvne mase sastojine (Mati i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korieni su za prikaz zavisnosti prirasta sastojine od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Uslovi pri kojima su praeni uticaji pojedinih faktora dati su ranije u poglavlju o broju stabala. Treba imati u vidu i specifinosti po vrstama drvea, odnosno autorima, koje su opisane u uvodnom dijelu poglavlja o zapremini. Odnosi izmeu vrsta drvea u mjeovitim sastojinama jele, smre
282

Prirast raznodobne sastojine

i bukve prilino su komplikovani. Zato je Mati istraivao prirast po vrstama drvea. Mi emo, pojednostavljeno, posmatrati prirast sastojine kao cjeline. Pri tome emo uzeti konstantan omjer smjese: jela 0,4, smra 0,3 i bukva 0,3. U t i c a j b o ni t e t a s t a ni t a: Uticaj boniteta stanita je oekivan i potpuno jasno izraen. U sastojinama svih vrsta drvea na boljim bonitetima prirast drvne mase je vei (Grafikon 114). Mjeovita sastojina jele, smre i bukve omjera smjese 0,4:0,3:0,3 ima skoro dva puta vei prirast na prvom nego na petom bonitetu (pri stepenu sklopa 0,7 i srednjem preniku svih vrsta drvea 30 cm). Posmatrano po vrstama drvea, uticaj je izraeniji kod jele nego kod bukve i smre (Mati, 1959). Kod ostalih vrsta drvea, prirast je na prvom u odnosu na peti bonitet stanita vei kod bijelog bora 2,12 puta, hrasta kitnjaka 4,56 i crnog bora 4,69 puta (u istim sastojinama, pri stepenu sklopa 0,7 i srednjem preniku 30 cm). Kada su u pitanju hrast kitnjak i crni bor stanita petog boniteta bila su ekstremno loa, to je za sobom povuklo veliko umanjenje prirasta. Prirast ovih vrsta drvea je na etvrtom bonitetu za oko dva puta vei nego na petom bonitetu (crni bor 1,92 puta, a hrast kitnjak 1,99 puta). Zavisnost prirasta od boniteta stanita ne treba posebno objanjavati, jer se podrazumijeva sama po sebi. Naime, boniteti su odreeni tako da, u krajnjoj liniji, predstavljaju rang kvaliteta stanita prema proizvodnom potencijalu stanita. Ipak, treba konstatovati da su na boljim bonitetima visine stabala (istih prenika) vee, to podrazumijeva da su i prirasti tih stabala morali biti vei. Osim toga, stabla bolje podnose zasjenu na boljem bonitetu i koeficijent meusobnog prekrivanja kronji je manji, to znai da se proizvodni prostor bolje koristi. U t i c a j s t e p e n sk l o p a: Vei stepen sklopa podrazumijeva bolje korienje proizvodnog prostora u vazduhu i zemljitu. Pri istom srednjem preniku, u sastojini ima vie stabala ako je stepen sklopa vei. Zbog toga je i prirast vei. Ovaj uticaj se jasno ispoljio kod svih vrsta drvea (Grafikon 115). Za praksu su vane neke injenice. Najvei prirast je pri potpunom stepenu sklopa. Ali, ako bi u praksi odravali stepen sklopa od 1,0 ugrozili bi prirodnu obnovu sastojine. Zato se uvijek trai onaj stepen sklopa koji omoguava optimalnu kombinaciju prirasta i prirodnog obnavljanja.

283

Takoe, treba imati u vidu da opadanje prirasta nije proprorcionalno smanjivanju stepena sklopa. Ako se npr. stepen sklopa smanji od 0,8 na 0,4 odnosno za 50%, prirast bijelog bora smanji se 45%, crnog bora i mjeovite sastojine jele, smre i bukve 28%, a hrasta kitnjaka svega 19%. Preostala stabla nakon sjee, kada se stepen sklopa smanji, dobijaju vie prostora i vie svjetlosti, tako da poveavaju svoj prirast. Ona time djelimino nadoknauju prirast uklonjenih stabala, pa smanjivanje stepena sklopa nije srazmjerno smanjivanju prirasta.
IV (m 3/ha)

8 B. bor 6 C. bor 4 Hrast kitnjak 2 I II

Jela, smra i bukva

0,4:0,3:0,3

IV (m 3/ha)

10

10 8 6 4 2 Hrast kitnjak Jela, smra i bukva

0,4:0,3:0,3

B. bor C. bor

III

IV V Bonitet stanita

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9 1 Stepen sklopa

Grafikon 114. Uticaj boniteta stanita na pri- Grafikon 115. Uticaj stepena sklopa na prirast sastojine rast sastojine

U t i c a j s r e d n j e g p r e nika: Raznodobne sastojine odravaju strukturu u manje - vie istom stanju dugi vremenski period. Variranje njihovog srednjeg prenika time je ogranieno na odreeni, relativno uzak interval. Zato se uticaj srednjeg prenika posmatra samo u tom intervalu. Raznodobne sastojine dakle nemaju, kao jednodobne sa10 stojine, faze razvoja, tako da izostaje Jela, smra i bukva 0,4:0,3:0,3 8 situacija (period mladosti) kada je srednji prenik mali. To praktino 6 B. bor znai da izostaje dio krive u kome C. bor 4 se poveava prirast s poveanjem Hrast kitnjak srednjeg prenika. U tom dijelu krive 2 u jednodobnim sastojinama prirast 20 25 30 35 40 45 se poveava sa starou. Krive Srednji prenik (cm) koje su prikazane na Grafikonu 116 Grafikon 116. Uticaj srednjeg prenika na prirast sastojine imaju praktino samo silazni dio, pa
284
IV (m 3/ha)

Prirast raznodobne sastojine

zakljuujemo da se, s poveanjem srednjeg prenika, prirast sastojine smanjuje. to je vei srednji prenik u sastojini je sve manje tanjih (mlaih) stabala, pa je sastojina u cjelini gledano starija. Mati (1959) je istraujui prirast po vrstama drvea, utvrdio da to je vei srednji prenik jelovog dijela sastojine manji je prirast dijela sastojine koji otpada na jelu. Slino je dobio za smru i bukvu. Objanjenja su ista kao za sastojinu. Osim uticaja srednjeg prenika vrste na njen prirast, u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve, Mati je utvrivao i uticaj srednjeg prenika drugih dviju vrsta drvea. Pri tome je konstatovano postojanje dva suprotna faktora. Prvi faktor se tie prostora, a drugi zasjenjivanja. Uopte, ako je srednji prenik neke vrste drvea vei onda ta vrsta zauzima manje prostora u sastojini (pri istom omjeru smjese). To znai da u tom sluaju druga vrsta drvea ima vie prostora na raspolaganju, a time i vei prirast. Meutim, ona je tada vie zasjenjena, jer vei srednji prenik podrazumijeva vee uee ne samo debljih ve i viih stabala. Nekad preovlauje jedan, a nekad drugi faktor. Uticaji uglavnom nisu veliki. U t i c a j o m j e r a s m j e s e: Uticaj omjera smjese moe se posmatrati na dva naina. Kao zavisnost prirasta cijele sastojine od omjera smjese i zavisnost prirasta vrste drvea (dijela sastojine) od uea drugih vrsta drvea. Kada se radi o mjeovitim sastojinama je le , s mr e i b u k v e do uticaja omjera smjese moe se doi odreivanjem prirasta sastojine za razliite kombinacije vrsta drvea i jednostavno njihovim poreenjem. Grafiko predstavljanje nije praktino, jer poveanje udjela jedne vrste drvea prati istovremeno smanjivanje udjela druge vrste. injenica je da jela ima veliki prirast i da e, prema tome, prirast mjeovite sastojine jele, smre i bukve, biti vei ako u sastojini ima vie jele. U mjeovitim sastojinama hr ast a k it njaka (Vukmirovi, 1963) poveanje udjela hrasta dovodi do poveanja prirasta cijele sastojine. Oekivalo se suprotno, tj. da bukva, koja se u ovim sastojinama mijea sa hrastom, doprinese poveanju prirasta cijele sastojine. Ona je vjerovatno bila preteno u donjem spratu. Stojanovi (1966) je, kao to je reeno, posmatrao samo bijeli b or. Oigledno je da vei udio bijelog bora mora rezultirati veim prirastom bijelog bora (dijela sastojine koji se odnosi na bijeli bor). Za razliku od bijelog bora sve
285

sastojine c r no g b or a su posmatrane kao iste (Drini, 1963), tako da uticaj omjera smjese nije ni razmatran. Zavisnosti prirasta jedne vrste drvea o d udjela dr ugih v r st a dr ve a u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve (Mati, 1959) su vrlo komplikovane, jer su vezane za odnose izmeu ovih vrsta drvea u pogledu zauzimanja prostora i meusobnog zasjenjivanja. Problem je to nikad ne djeluje samo jedan faktor, ve vie njih i to nejednakim intenzitetom. U mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve treba imati na umu sljedee vane injenice: Smra je dominantna (via) u odnosu na druge dvije vrste drvea, Bukva zauzima vie prostora nego to joj prema omjeru smjese pripada, Bukva vie zasjenjuje jelu nego smra.

Prirast u nekoliko sluajeva optimalnih sastava raznodobnih sastojina u BiH dat je u Tabeli 34 i Tabeli 35. Oni pokazuju orjentacione vrijednosti prirasta koji postiu sastojine pojedinih vrsta drvea, u odgovarajuim uslovima.
Tabela 34. Zapreminski prirast za neke optimalne sastave (Izvor: Mati, 1980) Bonitet stanita Sastojina Jela, smra i bukva (0,5:0,2:0,3) ista sastojina jele ista sastojina smre ista sastojina bukve Hrast kitnjak Bijeli bor Crni bor I 9,2 12,9 7,6 (II) 8,3 5,4 7,6 5,1 (II) III 7,4 10,5 7,0 6,1 3,2 5,3 4,1 V
3

Zapreminski prirast krupnog drveta (m /ha) 4,8 6,1 4,9 4,8 1,1 3,6 3,0 (IV)

Napomena: Vrijednosti stepena sklopa i srednjeg prenika nisu fiksne, ve optimalne za konkretne sluajeve.

286

Prirast raznodobne sastojine

Tabela 35. Veliina taksacionih elemenata normalnih prebornih sastojina jele (0,5), smre (0,2) i bukve (0,3) (Izvor: Lojo, 2011) Bonitet stanita II III IV Zavrni debljinski stepen (cm) 75 70 60 Maksimalni stepen sklopa (%) 88,9 88,5 86,0 Prirast krupnog drveta (m3/ha) 9,9 8,7 6,9 Temeljnica (m2/ha) 32,6 30,7 28,6 Zaliha krupnog drveta (m3/ha) 389 322 244

Debljinska struktura prirasta

Osim veliine prirasta, o emu je prethodno bilo govora, od velike je vanosti poznavanje debljinske strukture prirasta. Da li u drvnoj masi prirasta vie uestvuju tanka ili debela stabla? Koja stabla najvie proizvode drvne mase? Prirast se ostvaruje na svim ivim stablima u sastojini. Drugim rijeima, debljinska struktura prirasta direkno je zavisna od debljinske strukture zalihe. Oblik im je isti, zvonolik. Ali razlika ipak postoji. Debljinska struktura prirasta (raspodjela drvne mase prirasta po debljinskim stepenima) pomjerena je ulijevo, u nie debljinske stepene, u odnosu na debljinsku strukturu zalihe (raspodjelu drvne mase sastojine po debljinskim stepenima) (Grafikon 117). Za poreenje ovih struktura, zbog velike apsolutne razlike izmeu njih, koristi se procentualna raspodjela.
%
PRIRAST ZALIHA

PRENIK

Grafikon 117. Debljinska struktura zalihe i prirasta

Tanka stabla relativno vie uestvuju u prirastu nego debela stabla. Ovaj odnos prirasta i zapremine je zakonitost. Do pomjeranja prirasta ulijevo dolazi zato
287

to tanja stabla po jedinici zapremine (m3) imaju vei prirast od debelih stabala, odnosno vei procent prirasta. Drugim rijeima, jedan metar kubni drvne mase tankih stabala ima vei prirast od jednog metra kubnog debelih stabala. Prenijeto na stabla to znai da recimo deset tankih stabala, ija je ukupna zapremina jedan metar kubni, ima vei prirast od jednog stabla koje ima istu zapreminu (jedan metar kubni). To je zato to tanka stabla imaju vei asimilacioni aparat po jedinici zapremine (metru kubnom) nego debela stabla. Deset tankih stabala ima vie lia nego jedno debelo stablo. Naravno, pojedinano gledano, tanka stabla imaju manji zapreminski prirast od debelih stabala, ali imaju vei procent prirasta.

Procent prirasta
Procent zapreminskog prirasta u raznodobnim sastojinama u BiH istraivali su isti autori: Mati (1959) za jelu, smru i bukvu, Vukmirovi (1963) za hrast kitnjak, Stojanovi (1966) za bijeli bor i Drini (1963) za crni bor. Glavni rezultati tih istraivanja su tablice za obraun procenta zapreminskog prirasta krupne drvne mase sastojine (Mati i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korieni su za prikaz zavisnosti procenta prirasta sastojine od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Procent prirasta pokazuje koliko prirast uestvuje u zalihi, odnosno koliki je prirast u odnosu na zalihu kao proizvodno sredstvo. On je raunska veliina, direktno zavisna od zalihe i prirasta. Mijenja se onako kako se mijenjaju zaliha i prirast. Dakle, prati se kako neki faktor utie na zalihu, a kako na prirast. I objanjenja zavisnosti se izvode na osnovu promjena zalihe i prirasta, a ne na osnovu direktnog uticaja faktora na procent prirasta. O uticaju b onitet a st ani t a ne moe se izvui jedinstven zakljuak za sve vrste drvea. Mati je po vrstama drvea (za jelu, smru i bukvu) dobio vei procent prirasta na loijem bonitetu stanita. Isti rezultat dobio je Stojanovi za bijeli bor, dok su Vukmirovi za hrast kitnjak i Drini za crni bor dobili suprotno. Procent prirasta je vei ako je step en sk lopa manji. To je najbolje objasniti na primjeru. Ako se u sastojini hrasta kitnjaka smanji sklop sa 0,8 na 0,6 procent prirasta se povea od 1,62% na 1,80% (Tabela 36). Smanjenjem sklopa sma-

288

Prirast raznodobne sastojine

njuju se i zaliha (V) i prirast (Iv), ali se relativno vie smanjuje zaliha nego prirast. U formuli: pi = Iv 100 V

zaliha (nazivnik) se smanji za 23%, a prirast (brojnik) za 14%. Rezultat toga je vei procent prirasta (pi).
Tabela 36: Uticaj stepena sklopa na procent prirasta Stepen sklopa Zaliha (m3) Prirast (m3) Procent prirasta (%) 0,80 220 3,57 1,62 0,60 170 3,06 1,80 Promjena sklopa Manja zaliha za 23% Manji prirast za 14% Procent prirasta vei

Uticaj sre dnje g pre nika na procent prirasta jako je izraen. S poveanjem srednjeg prenika prirast (brojnik) se smanjuje, a zaliha (nazivnik) poveava. Oba faktora djeluju u istom smjeru, tj. utiu na smanjenje procenta prirasta. Primjer za hrast kitnjak dat je u Tabeli 37.
Tabela 37. Uticaj srednjeg prenika na procent prirasta Srednji prenik (cm) Zaliha (m3) Prirast (m ) Procent prirasta (%)
3

30 199 3,27 1,64

40 231 3,14 1,36

Promjena Vea zaliha za 16% Manji prirast za 4% Procent prirasta manji

Za razliku od jednodobnih sastojina procent prirasta u raznodobnim sastojinama je stabilan i iznosi oko 2%. Za neke sluajeve optimalnih sastava sastojina procenti prirasta dati su u Tabeli 38. Za mjeovitu sastojinu jele, smre i bukve procent je izraunat kao prosjean za sve vrste drvea, imajui u vidu udio vrsta. Ostali procenti uzeti su iz radova navedenih autora.

289

Tabela 38. Procent prirasta za neke optimalne sastave II 2,23 3,45 2,50 2,48 2,85 2,31 2,22 Bonitet stanita III Procent prirasta (%) 2,50 4,26 2,96 2,77 2,97 2,45 2,01 IV 2,77 5,04 3,66 3,18 3,04 2,46 1,78

Sastojina Jela, smra, bukva (0,5:0,2:0,3) ista sastojina jele ista sastojina smre ista sastojina bukve Hrast kitnjak Bijeli bor Crni bor

Napomena: Vrijednosti stepena sklopa i srednjeg prenika nisu fiksne, ve optimalne za konkretne sluajeve.

PRINOS SASTOJINE
Na kraju razmatranja raznodobnih sastojina dolazi se do prinosa. Za razliku od zalihe, prirasta i drugih elemenata, koji su bioloke prirode, prinos je ekonomska kategorija. O optim karakteristikama prinosa bilo je govora do sada u vie navrata. Ovdje emo analizirati odnos debljinske strukture zalihe, prirasta i prinosa i ukazati na razlike raznodobnih i jednodobnih sastojina u pogledu prinosa. Pod pr ino s om podrazumijevamo proizvedenu drvnu masu godinje po hektaru (Mati, 1980). Misli se na proizvodnju u fizikom smislu, odnosno na proizvedene sortimente. Njihova koliina odgovara koliini prirasta, koji predstavlja proizvodnju u biolokom smislu. U raznodobnim sastojinama prinos je po koliini priblino jednak godinjem zapreminskom prirastu. Prinos bi, po koliini, u potpunosti bio jednak prirastu u idealnim uslovima. Samo u sastojini optimalnog (idealnog) sastava, koji ne treba mijenjati, moe se sjei drvna masa jednaka prirastu. Meutim, i u sastojinama dobrog sastava skoro uvijek se sijee manje ili vie nego to je prirast. Zato se kae da su prirast i prinos pr ibli no jednaki p o ko li ini.
290

Prirast raznodobne sastojine

Znai, treba imati na umu da se prirast i prinos ne izjednaavaju uvijek. Kada sastav sastojine znatnije odstupa od dobrog prebornog sastava, zapremina drve mase stabala koja se iz sastojine godinje uklanja, u pravilu se razlikuje od zapremine drvne mase prirasta sastojine; ona moe biti vea ili manja. Tada ona ne moe imati karakter prinosa. (Mati, 1980, str. 307). Kako je u uvodu reeno, prirast i prinos se razlikuju po izgledu i po debljinskoj strukturi drvne mase. Prirast ine zapremine jednogodinjih plateva na stablima, a prinos cijela stabla. U prirastu relativno vie uestvuju tanka, a u prinosu debela stabla. I prirast i prinos se ostvaruju na istoj zalihi. O ovim odnosima bie govora u nastavku. Prinos je proiz vo d umarstva, dok prirast nije. Platevi se na stablima stvaraju svake godine i kao takvi oni se ugrauju u zalihu drvne mase. Nije svejedno da li se platevi stvaraju na stablima dobrog ili loeg kvaliteta. U tom smislu moemo govoriti o kvalitetu prirasta. S obzirom da cijela stabla, koja se sijeku i iz kojih se izrauju sortimenti, predstavljaju prinos, govori se o njegovoj vrijednosti. Procjena te vrijednosti moe biti na panju, tj. dok su stabla u dubeem stanju. U tom smislu, prema Matiu, treba teiti takvoj zalihi sastojine od koje e se dobijati najvrijedniji prinos.

Odnos zalihe, prirasta i prinosa

Kada se govori o debljinskoj strukturi prirasta, zalihe i prinosa misli se na raspodjelu njihove drvne mase po debljinskim stepenima. Zanima nas kakav je odnos izmeu ovih raspodjela. Svaka sastojina ima odreenu debljinsku strukturu zapremine, u kojoj uestvuju sva stabla iznad taksacionog praga, od najtanjih do najdebljih stabala. Njen oblik je zvonolik. Na toj zalihi, odnosno na tim istim stablima ostvaruje se prirast sastojine. Takoe, od te iste zalihe dobija se i prinos. Drvne mase prirasta i prinosa, kad se razvrstaju po debljinskim stepenima, takoe imaju zvonolik oblik. Kad se ele porediti ove debljinske strukture moraju se drvne mase zalihe, prirasta i prinosa preraunati u procente. Odnos izmeu njih prikazan je uopteno na Grafikonu 118.

291

PRIRAST ZALIHA PRINOS

PRENIK

Grafikon 118. Debljinska struktura zalihe, prirasta i prinosa

Debljinska struktura prirasta pomjerena je ulijevo, a debljinska struktura prinosa udesno u odnosu na zapreminu. Drugim rijeima, relativno posmatrano, nii debljinski stepeni najvie uestvuju u prirastu, manje u zalihi, a najmanje u prinosu. Obrnuto, vii debljinski stepeni najvie uestvuju u prinosu, a najmanje u prirastu. Zato se prirast pomjera ulijevo u odnosu na zalihu objanjeno je ranije (Graf. 117). Prinos se pomjera udesno zato to se doznauju stabla koja su dostigla prenik sjeive zrelosti, odnosno deblja stabla, dok se istovremeno tede tanka stabla male drvne mase. Za poreenje debljinske strukture prirasta, zalihe i prinosa koristi se proc entualna rasp o djela. Grafiko poreenje na bazi apsolutnih vrijednosti (u m3/ha) bilo bi gotovo neizvodljivo, jer su velike razlike izmeu zalihe, s jedne strane i prirasta i prinosa, s druge strane. Zaliha je od njih vea priblino 40 do 50 puta. Kada se koriste relativne vrijednosti (%) poreenje je u potpunosti izvodljivo, jer su tada svi elementi izjednaeni. Ako se koristi p ov r inska r a zmjer a svaka kriva e zatvarati sa xosom istu povrinu, koja iznosi 100%. Tako se i male razlike u strukturi mogu uoiti. Povrinska razmjera se obavezno koristi ako su debljinske klase razliite irine, kao to su klase u praksi BiH. Primjena linearne razmjere u ovom sluaju bila bi pogrena. Sve tri krive poinju i zavravaju u istom debljinskom stepenu. Ne moe, npr. kriva prirasta odvajati se od x-ose prije zalihe, jer ne mogu priraivati stabla kojih nema u sastojini. Isto tako kriva prinosa ne moe zavravati u viem debljinskom stepenu od zalihe, jer se ne mogu sjei stabla kojih nema u zalihi. Sva stabla koja postoje u zalihi imaju prirast i zahvataju se doznakom.
292

Prirast raznodobne sastojine

Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojina

Na pitanje koje sastojine, jednodobne ili raznodobne, imaju vei ili kvalitetniji prinos ne moe se jednostavno odgovoriti. Ne postoje istraivanja koja bi potvrdila indicije o prednosti jednih ili drugih sastojina. Gotovo da je nemogue obezbijediti iste uslove za rast sastojina razliitog strukturnog oblika, koje bi se mogle uporeivati po proizvodnim mogunostima. Uvid u veli inu pr ino s a jednodobnih i raznodobnih sastojina moe se stei poreenjem iz odgovarajuih tablica (Tabela 39).
Tabela 39. Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojina glavnih vrsta drvea Vrsta drvea Jela Smra Bukva Hrast kitnjak Bijeli bor Jednodobne sastojine
3

Raznodobne sastojine 12,9 7,6 (II) 8,3 5,4 7,6

Prinos (m /ha) 13,6 12,2 8,6 6,8 8,1

Napomena: Podaci za jednodobne sastojine uzeti su iz njemakih prinosnih tablica (Tab. 29, Pogl. 6), a za raznodobne sastojine optimalni sastavi sastojina u BiH2 (Mati, 1980, str. 292, 294 i 295).

Kada je rije o k valitetu pr ino s a, izmeu raznodobnih i jednodobnih sastojina, postoje odreene razlike u debljinskoj strukturi i u kvalitetu stabala prinosa. U prinosu raznodobnih sastojina vee je uee debljih stabala nego u prinosu jednodobnih sastojina. Priroda sistema gazdovanja u jednodobnim sastojinama namee da se na kraju produkcionog perioda sijeku sva stabla, bez obzira da li ona imaju dobar prirast ili ne. U raznodobnim sastojinama nije tako, debela stabla iji je prirast po m2 projekcije kronje jo uvijek veliki ostavljaju se da rastu. Tako se mogu uzgojiti stabla veih prenika od onih koja se uzgajaju u jednodobnim sastojinama. To, meutim, nije vie tako velika prednost, s obzirom na nove tehnologije prerade drveta i korienje ukupne biomase. Fluri, prema Matiu (1980), smatra da rezana graa iz jelovih i smrevih trupaca preborne sastojine manje puca i manje se vitoperi u odnosu na stabla
2 U oba sluaja radi se o najboljim stanitima. 293

uzgojena u jednodobnoj sastojini. Graa trupaca iz preborne sastojine je homogenija, jer se irina godova od sredine prema periferiji postepeno poveava, a kasnije stagnira. Naprotiv, godovi u centru trupaca iz jednodobnih sastojina su iroki i obino se prema periferiji suavaju. Slabiji kvalitet grae u jednodobnim sastojinama nadoknauje se boljim ienjem stabala od grana. Uslovi kroz koje stabla prolaze u rastu su bitno razliiti u ova dva strukturna oblika. U jednodobnim sastojinama stabla svo vrijeme rastu u gustom sklopu, preteno u istoj etai. Ona stabla koja sporije rastu doprinose ienju od grana stabala iz gornje etae. Za razliku od jednodobnih, u raznodobnim sastojinama se mora voditi rauna o prirodnom obnavljanju sastojina, to se obezbjeuje manjim stepenom sklopa od maksimalnog. A to, u principu povlai za sobom irenje kronji i poveanu granatost stabala. Intenzivnom proizvodnjom putem plantanog uzgoja mogu se u odreenim uslovima postii izuzetno veliki prinosi. Meutim, raznodobne ume imaju sve druge kvalitete, od stabilnosti do ouvanja biodiverziteta. Bosna i Hercegovina je bogata raznim oblicima uma, koje se prirodno obnavljaju. Njih treba uvati, a tamo gdje je mogue vjetaki podizati nove ume.

REZIME
1) Prirast raznodobnih sastojina razmatrali smo uglavnom na osnovu istraivanja u BiH. Istraivanja visokih uma jele, smre i bukve obavio je Mati (1959), bijelog bora Stojanovi (1966), crnog bora Drini (1963) i hrasta kitnjaka Vukmirovi (1963). Za prikupljanje podataka primijenjen je metod privremenih oglednih povrina, a za njihovu obradu metod viestruke regresione analize. Utvrene su zavisnosti glavnih taksacionih elemenata ovih uma od boniteta stanita, stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese. Pri tome su koriene jednaine neto regresije. 2) Glavni elementi kronji raznodobnih sastojina su povrina horizontalne projekcije kronji i koeficijent meusobnog prekrivanja kronji. Povrina projekcija kronji stabala je vea to su stanini uslovi bolji (Grafikon 102), vei stepen sklopa (Grafikon 103), manji srednji prenik sastojine i vei udio bukve, u mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve. 3) Koeficijent me usobnog prekrivanja kronji sastojine je odnos izmeu povrine sastojine koja je prekrivena kronjama stabala i ukupne povrine projekcija kronji svih stabala u sastojini. Ovaj koeficijent je vei (prekrivanje manje) to su stanini uslovi loiji, vei stepen sklopa, vei srednji prenik i manji udio bukve u sastojini (Grafikon 104). 294

Prirast raznodobne sastojine

4) Pri ostalim istim uslovima, broj stabala raznodobnih sastojina svih vrsta drvea je vei na boljim bonitetima. Logino je da ima vie stabala ako je vei stepen sklopa. Uticaj srednjeg prenika na broj stabala je jako izraen. Kad u sastojini ima puno debelih stabala znatno se smanjuje ukupan broj stabala, jer debela stabla zauzimaju vie prostora (Grafikoni 105, 106 i 107). U mjeovitim sastojinama jele, smre i bukve broj stabala se poveava ako u sastojini ima vie jele, jer je to vrsta sjene, sa malom kronjom u odnosu na bukvu. 5) Ako broj stabala opada pravilno po hiperbolinoj liniji od najnieg do najvieg debljinskog stepena sastojina ima pravilan preborni sastav, koji omoguuje, prije svega, stabilnost sastojine (Grafikon 108). Mjeovite ume jele, smre i bukve u BiH ne odstupaju mnogo od ovakvog sastava. Za razliku od njih iste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora esto nemaju pravilan raspored stabala po debljinskim stepenima (Grafikon 109). Radi se o vrstama svjetla, kojima ne odgovara preborni nain gazdovanja. Najvei problem za njih je prirodna obnova, to je osnovni uslov za postojanje preborne ume. 6) Na boljim bonitetima stanita zaliha drvne mase sastojina svih vrsta drvea je vea, jer ima vei broj stabala i stabla su via. Logino je da su zalihe vee ako je stepen sklopa vei. Ako je srednji prenik sastojine vei, odnosno ako u njoj ima vie debelih stabala i zaliha je vea. To je zbog toga to deblja stabla, po jedinici prostora koji zauzimaju, imaju veu zapreminu (Grafikoni 110, 111 i 112). 7) Raspodjela drvne mase raznodobne sastojine po debljinskim stepenima ima zvonolik oblik. U zapremini najvie uestvuju srednje debela stabla. To je zato to tanka stabla imaju jako malu zapreminu, dok su najdeblja stabla po broju vrlo malo zastupljena (Grafikon 113). Od debljinske strukture zalihe direktno zavisi debljinska struktura prirasta, koji se na njoj stvara, a posebno vano i debljinska struktura prinosa, koji se od nje dobija. 8) Zapreminski prirast raznodobnih sastojina je vei na boljim stanitima, pri veem stepenu sklopa i manjem srednjem preniku (Grafikoni 114, 115 i 116). Iako je pri stepenu sklopa 1,0 prirast najvei, u praksi se ne primijenjuje, jer tada nije mogue prirodno obnavljanje sastojine. 9) Procent prirasta pokazuje koliko iznosi prirast sastojine u odnosu na njenu zalihu. Najee je procent prirasta stabilan i u raznodobnim umama iznosi oko 2%. 10) Prinos u raznodobnim sastojinama po koliini priblino je jednak njihovom godinjem zapreminskom prirastu. Prinos je proizvod umarstva i treba ga razlikovati od prirasta, prvenstveno po izgledu i debljinskoj strukturi. Od debljinske strukture zalihe zavise debljinska struktura prirasta i debljinska struktura prinosa. U odnosu na zalihu, debljinska struktura prirasta je pomjerena u nie debljinske stepene (ulijevo), a debljinska struktura prinosa u vie debljinske stepene (udesno) (Grafikon 118). 11) Raznodobne i jednodobne sastojine se razlikuju po mnogim karakteristikama, ali ne postoje istraivanja koja bi dala prednost jednim ili drugim sastojinama u pogledu koliine i kvaliteta prinosa. Meutim, raznodobne i mjeovite ume su stabilnije i imaju mnoge prednosti u ouvanju biodiverziteta, zatite zemljita i voda, ublaavanju negativnih klimatskih promjena, vezivanju ugljenika i drugog. Dakle, oba strukturna oblika imaju svoje prednosti u odreenim sluajevima i treba ih tako i primijenjivati.

295

12) Grafiki rezime

N N N

I BONITET

0,4

1,0 STEPEN SKLOPA

20 SREDNJI PRENIK

45 cm

I BONITET

0,4

1,0 STEPEN SKLOPA

20 SREDNJI PRENIK

45 cm

IV

IV

IV

I
BONITET

0,4

1,0
STEPEN SKLOPA

20
SREDNJI PRENIK

45 cm

Broj stabala (N), zaliha (V) i prirast (Iv)

%
PRIRAST ZALIHA PRINOS

PRENIK

PRENIK

Debljinska struktura i raspodjela prirasta, zalihe i prinosa po debljinskim stepenima

296

LITERATURA
Assmann, E. (1961). Waldertragskunde. BLV Verlagsgesellschaft Mnchen, Bon, Wien. Assmann, E. (1964). Empfehlungen fr neue Durchforstungsversuche. Allgemeine Forst und Jagdzeitung. H.4. Boysen-Jensen, P. (1952). Die Stoffproduktion der Pflanzen. Jena. Bozalo, G. (1984). Indikatorska vrijednost krivulja visina stabala bukovih sastojina pri produkcionom diferenciranju stanita bukve u BiH [Doktorska disertacija]. umarski fakultet Sarajevo. Bucalo, V. (2002). Tipologija uma. Univerzitet u Banjoj Luci. umarski fakultet Banja Luka. Drini, P. (1963). Taksacione osnove za gazdovanje umama crnog bora u Bosni. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Drini, P, Mati, V, Pavli, J, Proli, N, Stojanovi, O. i Vukmirovi, V. (1980). Tablice taksacionih elemenata visokih i izdanakih uma u SR Bosni i Hercegovini. umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Posebna izdanja broj 13. Drini, P, Mati, V, Pavli, J, Proli, N, Stojanovi, O, Vukmirovi, V. i Koprivica, M. (1990). Tablice taksacionih elemenata visokih i izdanakih uma u Bosni i Hercegovini. umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Duki, V. (2011). Kronje kao faktor optimalne izgraenosti jednodobnih sastojina hrasta kitnjaka. [Doktorska disertacija]. Univerzitet u Banjoj Luci, umarski fakultet Banja Luka. Fldner, K. (1995). Strukturbescreibung von Buchen - Edellaubholz - Mischwldern [Dissertacion]. Institut fr Fosteinrichtung und Ertragskunde der Universitt Gttingen. Gadow, V.K. (1993). Zur Bestandesbeschreibung in der Forsteinrichtung. Forst und Holz. 48. Hammilton, G.J. et al. (1971). Forest Management Tables. Forestry Commision Booklet. Nr. 34. London. Heikurainnen, L. (1957). ber Vernderungen in den Wurzelverhltnissen der Kiefernbestnde auf Moorbden im Laufe des Jahres. Acta Forestalia Fennica.

297

Holstener-Jorgensen, H. (1959). Undersogelser af rodsystemer hoseg, bog og rodgran p grundvandpavirket moraenejord Summary. Det forstlige Forsogswaesen i Danmark. H.3. Hren, V. i Cestar, D. (1967). Prilog definiciji sastojinskih oblika gospodarskih uma. umarski list 5-6. Zagreb. Hummel, F.C. et al. (1958). Code of sample plot procedure. Forestry Commission. Bulletin No. 31. Kalela, E. (1957). ber Vernderungen in Wurzelverhltnissen der Kiefernbestnde im Laufe der Vegetationsperiode. Acta forestalia Fennica. 65. Klepac, D. (1963). Rast i prirast umskih vrsta drvea i sastojina. Nakladni zavod Znanje. Zagreb. Klepac, D. (1975). Funkcionalna zavisnost debljinskog prirasta o asimilacijskoj povrini kod obine jele. Glasnik za umske pokuse umarskog fakulteta u Zagrebu. Broj 18. Koprivica, M. i Maunaga, Z. (2008). Oblik i zapremina stabla smre u jednodobnim sastojinama na podruju Bosne, umarski fakultet Banja Luka. Koprivica, M, Maunaga, Z, Duki, V. i Lazendi, Z. (2005). Izdvajanje stalnih oglednih povrina u Republici Srpskoj [Zavrni izvjetaj projekta]. umarski fakultet Banja Luka. Kosovi, M. (2007). Taksacioni elementi jednodobnih sastojina duglazije i borovca na lokalitetu Martinac. [Diplomski rad]. umarski fakultet Banja Luka. Kotar, M. (1983). Ugotavljanje proizvodnih sposobnosti gozdnih rasti in njihove iskorienosti. Gozdarski Vestnik 41. Ljubljana. Kotar, M. (1987). Vrsta i kakvoa nekih vanijih informacija o stanitima i sastojinama za potrebe ureivanja uma. Glasnik za umske pokuse. Posebno izdanje broj 3. Zagreb. Kotar, M. (2005). Zgradba, rast i donos gozda na ekolokih in fiziolokih osnovah. Zveza gozdarskih drutev Slovenije in Zavod za gozdove Slovenije. Ljubljana. Lojo, A. (2011). Formiranje gazdinskih klasa unutar uma bukve i jele i uma bukve i jele sa smrom na krenjacima i dolomitima. [Doktorska disertacija]. umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Mati, V. (1959). Taksacioni elementi prebornih uma jele, smre i bukve na podruju Bosne. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Broj 4. Mati, V. (1963). Osnovi i metod utvrivanja normalnog sastava za preborne sastojine jele, smre, bukve i hrasta na podruju Bosne. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. God. VIII, broj 8. 298

Mati, V, Vukmirovi, V, Drini, P. i Stojanovi, O. (1963). Tablice taksacionih elemenata visokih uma. umarski fakultet i Institut za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Mati, V. (1969). Zaliha preborne sastojine jele, smre i bukve, u zavisnosti od ostalih taksacionih elemenata sastojine. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Knjiga 14. Sv. 4-6. Mati, V, Drini, P, Stefanovi, V, iri, M. i saradnici (1971). Stanje uma u SR BiH prema inventuri uma na velikim povrinama 1964 1968. godine. umarski fakultet i Institut za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Posebna izdanja broj 7. Mati, V. (1971). Nauka o prirastu i prinosu uma. [Skripta]. umarski fakultet u Sarajevu. Mati, V. (1980). Prirast i prinos uma. [Udbenik]. Univerzitet u Sarajevu. Maunaga, Z. (1990). Debljinski prirast du debla stabala crnog bora u Hercegovini. umarstvo i prerada drveta (7-12), Sarajevo. Maunaga, Z. (1996). O proizvodnosti stanita i sastojine. umarstvo (3), Beograd. Maunaga, Z. (1999). Strukturne i proizvodne karakteristike vetaki podignutih sastojina smre u Republici Srpskoj. [Disertacija]. umarski fakultet Beograd. Maunaga, Z. (2001). Prinosne tablice za jednodobne sastojine smre u Bosni. uma. Broj 2. Sokolac. Mitscherlich, G. (1975). Wald, Wacstum und Umwelt. III. Bd. Boden, Luft und Produktion. Frankfurt a. M. Mller, C. M. (1954). Untersuchungen ber Laubnenge, Stoffverlust und Stoffproduktion des Waldes. Det forstlige Forsogswaesen i Danmark. XXI.H.3. Motta R, Lingua E, Berretti R, Castagneri D, Dukic V, Govedar Z, Maunaga Z, Meloni F (2009): Structure, spatial patterns and disturbance history in old-growth forests: the Reserve of Lom (Bosni-Herzegovina). VII Congresso Nazionale SISEF: Sviluppo e adattamento, naturalita e conservazione. Pavli, J. (1966). Prirast stabla u zavisnosti od veliine kronje i od njegovog poloaja u sastojini. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Pavli, J. (1987). Prirast i prinos uma bukve, jele i smre [Zavrni izvjetaj projekta]. umarski fakultet u Sarajevu. Pavli, J. (1999). Metodika premjera i registrovanja podataka u jednodobnim umskim zasadima smre (Picea abies, Karst), bijelog bora (Pinus sylvestris L) i crnog bora (Pinus nigra, Arn) u Bosni i Hercegovini. Radovi umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. 299

Pintari, K. (1969). Njega uma. [Udbenik]. Univerzitet u Sarajevu. Polster, H. (1950). Die physiologischen Grundlagen der Stofferzeugung im Walde. Mnchen. Pretzsch, H. (2001). Modellierung des Waldwachstums. Parey Buchverlag Berlin. Pretzsch, H. (2009). Forest Dynamics, Growth and Yeald. Springer-Verlag Berlin Heidelberg. Schober, R. (1964). Gedanken und Vorschlge zu einer Anleitung fr Durchforstungsversuche und einem Baumklassensystem. Allgemeine Forst und Jagdzeitung. H.4.

Schober, R. (1975). Ertragstafeln wichtiger Baumarten. J.D. Sauerlnder`s Verlag, Frankfurt a.M. Staji, B. i Vukovi, M. (2007). Struktura i diverzitet umskih sastojina. Zbornik radova: Osnovne ekoloke i strukturno proizvodne karakteristike tipova uma erdapa i Tare. Beograd. Staji, B. (2010). Karakteristike sastojinske strukture i rasta stabala u meovitim sastojinama bukve i plemenitih liara na podruju Nacionalnog parka erdap. [Doktorska disertacija] Univerzitet u Beogradu, umarski fakultet. Stamenkovi, V. i Vukovi, M. (1988). Prirast i proizvodnost stabala i umskih sastojina. umarski fakultet Univerziteta u Beogradu. Stojanovi, O. (1966). Taksacione osnove gazdovanja umama bijelog bora u Bosni. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo u Sarajevu. Knjiga 10. Sveska 8. Stojanovi, O. i Drini, P. (1974). Istraivanje veliine koncentrinih krunih povrina za taksacionu procjenu uma. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo u Sarajevu. Knjiga 17. Sveska 4-6. piranec, M. (1975). Prirasno-prihodne tablice. Radovi. umarski institut Jastrebarsko. Zagreb. Trifunovi, D. (1962). Tablice prinosa i prirasta za jednodobne bukove sastojine Fruke Gore. umarstvo. Broj 9/10. Trifunovi, D. (1966). Metodika izrade tablica prinosa i prirasta za jednodobne sastojine na bazi njihovog stvarnog stanja. Institut za umarstvo i drvnu industriju. Posebno izdanje broj 24. Beograd. Wiedemann, E. (1951). Ertragskundliche und waldbauliche Grundlagen der Forstwirtschaft. Frankfurt a. M. Wiedemann, E. - Schober, R. (1957). Ertragstafeln wichtiger Holzarten. Hannover. Weck, J. (1955). Forstliche Zuwach - und Ertragskunde. Radebeul und Berlin. 300

Vukovi, M. i Stamenkovi, V. (2000). Zadaci u oblasti istraivanja uslova za poveanje prirasta i korienja dendromase sa stanovita savremenog umarstva. Glasnik umarskog fakulteta br. 82. Beograd. Vukovi, M, Staji, B. i Radakovi, N. (2006). Modelovanje optimalne izgraenosti sastojina hrasta kitnjaka u NP erdap. umarstvo, 1-2. Beograd. Vukmirovi, V. (1963). Prirast i drugi taksacioni elementi uma hrasta kitnjaka u Bosni. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu industriju u Sarajevu.

301

POJMOVNIK
Asimilacija Bonitet stanita v. fotosinteza. Pod bonitetom stanita u umarstvu podrazumijevamo skup svih zemljinih, klimatskih, orografskih, biotskih i drugih faktora koji omoguuju datoj vrsti drvea da ostvari odreeni prinos (Bozalo, 1984). U bonitetu stanita (lat. bonitas = dobrota) objedinjeni su svi faktori stanita. Dakle, to je mjera kvaliteta stanita. Iskazuje se rangom, najee od I do V. Manja vrijednost ranga znai bolje stanite. Bonitet stanita odreuje se po vrstama drvea. Za bonitet stanita koriste se nazivi bonitetni razred, bonitetna klasa, visinski bonitet, stanini ideks i drugi. Od boniteta stanita treba razlikovati bonitet (kvalitet) sastojine. Debljinski prirast stabla (id) je godinje poveanje prenika stabla (d) na visini 1,3 m od zemlje. Obuhvata dvostruku irinu goda u drvetu i dvostruku irinu goda u kori. Iskazuje se u milimetrima (mm). Debljinski prirast sastojine (ID) je promjena srednjeg prenika sastojine (D) u odreenom vremenu. Kao taksacioni element koristi se u jednodobnim sastojinama. Iskazuje se u milimetrima (mm).

Debljinski prirast

Diferenciranje Mnogi faktori utiu na rast, zbog ega se stabla po odreenim stabala karakteristikama meusobno razlikuju. To razdvajanje stabala, odnosno nastajanje razlike (diferencije) izmeu njih nazivamo diferenciranje stabala. Debljinska struktura Raspodjela stabala po debljinskim stepenima predstavlja debljinsku strukturu sastojine. Moe se prikazivati na vie naina; tabelarno, grafiki i na bazi srednjeg prenika sastojine. Najbolji uvid u strukturu sastojine dobija se grafikim prikazom. U jednodobnim sastojinama debljinska struktura ima zvonolik oblik, a u raznodobnim sastojinama najee kosi opadajui oblik. Analogno debljinskoj strukturi, pod visinskom strukturom podrazumijeva se raspodjela stabala po visinskim stepenima, a pod zapreminskom raspodjela broja stabala po zapreminskim stepenima. Od ovih struktura, koje na ordinati imaju broj stabala, treba razlikovati debljinsku strukturu zapremine sastojine (kao i temeljnice, prirasta, prinosa), koja predstavlja raspodjelu zapremine sastojine (odnosno temeljnice, prirasta, prinosa) po debljinskim stepenima.

302

Disanje

Disanje (respiracija, disimilacija) je suprotan proces fotosintezi, u kome se ugljeni hidrati spajaju s kiseonikom i razlau na vodu i ugljen-dioksid. Pri tome se oslobaa energija neophodna za ivot biljke. Biljka die neprekidno, danju i nou. Disanje se mjeri koliinom izdvojenog (osloboenog) CO2 u jedinici vremena, po jedinici teine (ili povrine) lia. Razgraeni asimilati u procesu disanja smatraju se gubitkom (rashodom). v. disanje Fotosinteza (asimilacija) je proces u kome biljke od vode i mineralnih materija, koje uzimaju (usvajaju, apsorbuju) iz zemlje, i ugljen-dioksida, kojeg uzimaju iz vazduha, uz pomo suneve energije stvaraju organske materije (ugljene hidrate - eer, skrob). Pri tome se oslobaa kiseonik (O2). Fotosinteza se odvija samo po danu, u zelenim dijelovima biljke (listovima). Bez svjetlosne energije nije mogua. Mjeri se koliinom usvojenog CO2 u jedinici vremena, po jedinici teine (ili povrine) lia. Ukupna koliina stvorenih asimilata naziva se bruto asimilacija (ukupna, realna). Dio asimilata koji se ugradi u biljku (najvie u drvo) naziva se neto asimilacija. To je vidljivi dio stvorenih asimilata pa se jo naziva aparentna asimilacija (lat. appareus = vidljiv, oigledan). Jednodobne sastojine najee nastaju primjenom sistema gazdovanja istim ili oplodnim sjeama sa kraim podmladnim razdobljem. Podignute sadnjom sadnica ili sjetvom sjemena nazivaju se umske kulture ili zasadi. Jednodobne sastojine mogu nastati i prirodnim putem. Njih ine stabla jedne, odnosno priblino iste dobi. Izgled jednodobne sastojine se mijenja sa poveanjem njene starosti. Pored istih jednospratnih ove sastojine mogu biti mjeovite dvospratne sastojine. Jednodobne sastojine su sloene. Kod njih se razlikuju tri dijela; glavna sastojina, prorede i ukupna sastojina. G lavnu sastojinu (sastojina poslije prorede, drvna masa na panju) ine iva dubea stabla. P rorede su onaj dio sastojine koji se sijee u toku produkcionog perioda Za njega se koriste termini: iskorieni dio sastojine, izlueni dio sastojine, proredni materijal, sporedna sastojina, prethodni prinos i predprinos. Ukupnu sastojinu ine zajedno glavna sastojina i prorede do odreene starosti. Kad je rije o drvnoj masi za ukupnu sastojinu koristi se termin ukupna proizvodnja. Pod koeficijentom me usobnog prekrivanja kronji sastojine (K) podrazumijeva se odnos izmeu povrine sastojine prekrivene kronjama stabala i ukupne povrine projekcija kronji svih stabala u sastojini. U obzir se uzimaju stabla iznad taksacionog praga.

Disimilacija Fotosinteza

Jednodobne sast ojine

Koeficijent me usobnog prekrivanja kronji

303

Krupno drvo

Krupno drvo (krupna drvna masa) obuhvata drvo (deblo i grane) debljine iznad 7 cm s korom. Ukupno drvo (ukupna drvna masa, cijelo stablo, totalna drvna masa dendromasa) pored krupnog drveta obuhvata i tanje drvo od 7 cm, ukljuujui i etine kod etinara. Drvna masa koja ostaje u umi nakon sjee (panj i korijen) ne uzima se u obzir. Kada se radi o zapremini i zapreminskom prirastu stabla, odnosno sastojine uvijek treba naglasiti da li su iskazani krupnim ili ukupnim drvetom. Odnos izmeu stvarne i tabline temeljnice sastojine naziva se obrast. On je mjera obraslosti sastojine. Pored temeljnice mogu se koristiti zapremina ili broj stabala. Obrast se koristi u jednodobnim sastojinama. Omjer smjese pokazuje udio vrsta drvea u ukupnoj zapremini sastojine. Moe da se rauna i po temeljnici ili nekom drugom taksacionom elementu. Po sastavu, sastojine se dijele na iste i mjeovite. U istim sastojinama preovladava jedna vrsta drvea (preko 90%). v. produkcioni period. Prinos je proizvod umarstva identinog znaenja kao u poljoprivredi. U umarstvu prinos se izjednaava sa prirastom. U jednodobnim sastojinama prinos je jednak prosjenom dobnom zapreminskom prirastu ukupne sastojine na bazi odreenog produkcionog perioda, a u raznodobnim sastojinama izjednaava se sa tekuim godinjim zapreminskim prirastom. Odnosi se, dakle, na proizvodnju po jednom hektaru. Prinos je ekonomska kategorija, a prirast ima bioloki karakter. Prinosne tablice su skup ureenih tabela koje sadre najvanije taksacione elemente jednodobnih sastojina. One odraavaju normalno (optimalno) stanje sastojina. Takve tablice u raznodobnim sastojinama nazivaju se tablice taksacionih elemenata. Prirast je poveanje taksacionog elementa u odreenom intervalu vremena (dan, godina, period, dob). Obino se odnosi na jednu godinu (godinji prirast) ili period od 10 godina (periodini prirast). Prirast je raunska veliina, koja predstavlja jedan segment rasta. Kada se prirast zapremine stabla podijeli sa povrinom projekcije kronje dobije se p rirast stabla po m 2 projekcije kronje. Ovaj taksacioni element najbolje pokazuje ekonominost korienja prostora. U stvari, trebalo bi uzeti p rosje ni dobni prirast po m2 projekcije kronje. Poto se prosjeni prirast ne odreuje u raznodobnim sastojinama, za sjeu se moe uzeti stablo priblino onog prenika kod koga, nakon kulminacije, tekui godinji prirast po m2 projekcije kronje padne na 68 % od maksimalnog.

Obrast

Omjer smjese

Ophodnja Prin os

Prin osne tablice

Prirast

Prirast stabla po m 2 projekcije kronje

304

Prirast temeljnice

Prirast temeljnice stabla (ig) je godinje poveanje povrine poprenog presjeka (temeljnice - g). Prirast temeljnice odgovara povrini goda, koja je u vidu prstena. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2). Prirast temeljnice sastojine (IG) je zbir godinjih prirasta temeljnice svih stabala u sastojini (G). U jednodobnoj sastojini jedan dio tog prirasta se uklanja (sijee) proredama, a drugi dio ostaje u sastojini (prirast glavne sastojine). U r aznodobnoj sastojini sijee se priblino koliko iznosi prirast, tako da se temeljnica odrava na istom nivou. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2/ha). Procent prirasta predstavlja intenzitet priraivanja, odnosno relativnu veliinu prirasta, najee u odnosu na zapreminu stabla (sastojine). Odnos prirasta stabla (iv) i zapremine stabla (v), pomnoen sa 100, predstavlja procent prirasta stabla (pi), a odnos prirasta sastojine (IV) i zalihe (V), takoe pomnoen sa 100, naziva se procent prirasta sastojine (Pi). S privrednog stanovita vano je u kakvom odnosu stoje prirast i zaliha sastojine, jer zaliha predstavlja svojevrsno proizvodno sredstvo. Vrijeme od osnivanja sastojine do glavne sjee naziva se produkcioni period (ophodnja, proizvodno doba sastojine). Onaj produkcioni period pri kome je prinos najvei naziva se produkcioni period maksimalnog prinosa. On se primjenjuje ako je glavni cilj to vea proizvodnja drvne mase. Pod prirastom sastojine teoretski je ispravno podrazumijevati bioloki (stvarni) prirast, tj. onaj prirast koji direktno nastaje na stablima kao rezultat fiziolokih procesa, dok se promjena nastala na odreenoj povrini naziva proizvodnost (produktivnost) sastojine. Prirast i proizvodnost su jednaki samo ako se na odreenoj povrini nalaze ista stabla na poetku i na kraju perioda. Ukoliko doe do promjene broja stabala (sjeom ili urastanjem) javlja se razlika izmeu prirasta i proizvodnosti. Iz praktinih razloga, izmeu njih se ne pravi razlika. Prostor koji stablo zauzima naziva se s tajalina povrina. Ona je priblino odreena povrinom horizontalne projekcije kronje stabla (m2). Povrina projekcija kronji sastojine je zbir horizontalnih projekcija kronji svih stabala, iznad taksacionog praga. Iskazuje se u m2/ha.

Procent prirasta

Produkcioni period

Proizvodnost

Projekcija kronje

305

Prorede

Sjee stabala u jednodobnim sastojinama, koje se provode nakon njege i ienja, nazivaju se prorede. Za ienje sastojine vezan je princip negativne selekcije, a za prorede princip pozitivne selekcije. Kod primjene istih sjea nakon proreda se direktno prelazi na glavnu sjeu, a kod oplodnih sjea postoje pripremni, oplodni i dovrni sijek. Prorede mogu biti niske i visoke. Niske prorede su dobile naziv po tome to zahvataju preteno nia, a vi soke prorede jer obuhvataju prvenstveno stabla iz gornje etae. Po jaini (stepenu) prorede se obino dijele na slabe, umjerene i jake. Provode se, po pravilu, svakih pet ili 10 godina. Ovdje se govori o proredama kao aktivnosti. Termin prorede, osim za prorede kao aktivnost (vrstu sjee), koristi se i kao termin za dio jednodobne sastojine (v. jednodobne sastojine). Periodine sjee u raznodobnim sastojinama nazivaju se redovne sjee. Prosje ni prirast predstavlja prosjenu vrijednost prirasta stabla (ip) ili sastojine (Ip) u nekom vremenskom intervalu. Prosje ni periodi ni prirast je prosjena godinja vrijednost prirasta u odreenom periodu. Dobije se kad se tekui periodini prirast podijeli s brojem godina perioda. Koristi se umjesto stvarnog godinjeg prirasta, pod nazivom tekui prirast. Prosje ni dobni (prosjeni ukupni, prosjeni) prirast je prosjena godinja vrijednost prirasta za cijelu dob. Dobije se kad se tekui dobni prirast podijeli sa starou. Grafiki prikaz prosjenog prirasta naziva se kriva prosjenog prirasta. Rast (rastenje) je vrlo sloen fizioloki proces, koji se odvija u biljci. Rast se obino vezuje za cijelu ivotnu dob, a grafiki se predstavlja veliinom taksacionog elementa u zavisnosti od starosti. Rast biljaka je nepovratan proces. Raznodobne sastojine ine stabla razne dobi, od najmlaih do najstarijih, odnosno svih dimenzija, od najtanjih do najdebljih stabala. Ukoliko broj stabala kontinuelno opada od najnieg do najvieg debljinskog stepena radi se o raznodobnoj sastojini optimalnog oblika, koja se naziva p reborna sastojina. Pravilan raspored stabala po debljinskim stepenima daje prebornoj sastojini stabilnost, jer u svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala koja mogu prerasti u naredni vii debljinski stepen. Prebor je najstariji, ali najperspektivniji nain gazdovanja. Nastao je na visokom kru kao rezultat borbe protiv erozije i bujica. Razvoj podrazumijeva prolazak stabla ili sastojine kroz odreene faze u ivotu, koje se meusobno razlikuju po dinamici rasta i stepenu razvijenosti (zrelosti). Ako se rast posmatra prema fiziolokoj zrelosti praktino se radi o razvoju.

Prosje ni prirast

Rast

Raznodobne sast ojine

Razvoj

306

Razvojne faze

Jednodobne sastojine u toku rasta prolaze kroz fazu mladosti, fazu intenzivnog rasta i fazu starosti. F aza mladosti obuhvata vrijeme od osnivanja sastojine do prve prevojne take na krivoj prirasta, faza intenzivnog rasta period izmeu prevojnih taaka, a faza starosti od druge prevojne take do kraja produkcionog perioda. Kroz iste razvojne faze prolaze stabla u jednodobnim sastojinama, ali se one ne poklapaju sa razvojnim fazama sastojine. Ove faze nisu karakteristine za raznodobne sastojine. v. disanje Na prirast umskog drvea moe se uticati umsko-uzgojnim mjerama, i tako mijenjati uslove u sastojini - sastojinske faktore. U jednodobnim sastojinama proredama se smanjuje broj stabala, poveava prostor za njihov rast, mijenja debljinska struktura, i drugo. Sjeom stabala u raznodobnim sastojinama mijenja se stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese. umsko drvee izloeno je brojnim vanjskim (ekolokim) faktorima, koji se nazivaju s tanini faktori . Njih ine zemljini faktori (edafski), faktori reljefa (orografski) i klimatski faktori. Objedinjeni stanini faktori ine bonitet stanita. Starost (vrijeme, dob) kao faktor u upotrebi je samo u jednodobnim sastojinama. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti za stablo se koristi njegova debljina, a za sastojinu debljinski stepeni. S tarost je vrijeme od nastanka stabla (t) ili sastojine (T), do godine posmatranja. Ako se uzme u obzir stvarni broj godina radi se o stvarnoj (faktikoj, fizikoj, apsolutnoj) starosti. U sluaju da se starost posmatra prema zrelosti, odnosno dostignutoj fazi razvoja govori se o fiziolokoj (biolokoj, razvojnoj, relativnoj) starosti. Razlika izmeu ovih starosti stvara se u periodu kad se sastojina obnavlja ispod matine (stare) sastojine, dok su stabla ispod 1,3 m visine. To znai da se fizioloka starost moe utvrditi brojanjem godova na prsnoj visini. Starost se iskazuje u godinama. Srednji pre nik sastojine je prosjena debljina stabala u sastojini. Naziva se jo prenik srednjeg sastojinskog stabla. U jednodobnim sastojinama predstavlja taksacioni element (zavisnu veliinu), a u raznodobnim sastojinama se koristi kao faktor (nezavisna veliina).

Respiracija Sastojinski faktori

Stanini fa ktori

Starost

Srednji pre nik

Stepen sklopa Stepen sklopa sastojine (stepen zastrtosti, stepen prekrivenosti) predstavlja odnos izmeu povrine sastojine prekrivene kronjama stabala iznad taksacionog praga i ukupne povrine sastojine. U obzir se uzimaju sve umske vrste drvea. Iskazuje se u dijelovima od jedinice ili u procentima. Stepen sklopa se kao faktor vie koristi u raznodobnim sastojinama, dok je u jednodobnim sastojinama ee u upotrebi obrast sastojine (v. obrast). Taksacioni ele menti Obiljeja na osnovu kojih se prati rast stabla i sastojine nazivaju se taksacioni elementi (elementi rasta). 307

Teku i prirast

Prirast u odreenom vremenskom intervalu naziva se teku i prirast (it). On se odreuje za jednu godinu, vie godina (period 5 ili 10 godina) i cijelu starost. Teku i godinji (tekui, godinji) prirast se odnosi na odreenu godinu. Odreuje se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku godine. Grafiki prikaz godinjeg prirasta u zavisnosti od starosti naziva se kriva prirasta. Teku i periodi ni (periodini) prirast se odnosi na odreeni period, najee od 5 ili 10 godina. Odreuje se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku perioda. Teku i dobni (dobni, ukupni) prirast se odnosi na cijelu dob. Praktino, ovaj prirast jednak je veliini taksacionog elementa u odreenoj starosti. Grafiki prikaz dobnog prirasta u zavisnosti od starosti naziva se kriva rasta. Transpiracija je proces odavanja (otputanja) vode iz biljke. Uglavnom se obavlja preko stoma, koje se nalaze na listu. U jutarnjim satima pod pritiskom vode stome se otvaraju i voda izlazi iz lista, a istovremeno kroz njih ulazi CO2, koji je neophodan za fotosintezu.

Transpiracija

Ubrzanje rasta Pojava poveanja prirasta sastojine nakon provoenja proreda opisana je kao pojava ubrzanja rasta sastojine. Ako neka prorjeivana sastojina u odnosu na neprorjeivanu sastojinu ima vei prirast ili ako se jaom proredom u odnosu na slabiju proredu postigne isti efekat kae se da je dolo do pojave ubrzanja rasta sastojine. Ova pojava se deava samo u mlaoj dobi sastojina. Visinska stru ktura Raspodjela stabala po visinskim stepenima predstavlja visinsku strukturu sastojine. Ona je pokazatelj vertikalne izgraenosti jednodobne sastojine. Visinska struktura, kao i debljinska, ima zvonolik oblik. U raznodobnim sastojinama nema poseban znaaj.

Visinske krive Grafika linija koja prikazuje zavisnost srednje visine jednodobne sastojine od starosti naziva se v isinska kriva. Ona predstavlja razvoj sastojine u toku ivota pa se naziva visinska kriva razvoja. Numeriki podaci nalaze se u prinosnim tablicama. Zavisnost visine stabala od prenika u jednodobnoj sastojini odreene starosti naziva se visinska kriva stanja. U raznodobnim sastojinama visinske krive predstavljaju korelaciju izmeu visine i prenika stabala sastojine i slue za odreivanje boniteta stanita. Visinski prirast Visinski prirast stabla (ih) je poveanje visine stabla za godinu dana. Iskazuje se u centimetrima (cm). Visinski prirast sastojine (IH) je promjena visine sastojine u odreenom vremenskom intervalu. Iskazuje se u metrima (m). Ne odreuje se u raznodobnim sastojinama.

308

Zapreminski prirast

Prirast zapremine stabla (iv) je poveanje zapremine stabla za godinu dana. Prirast je u vidu omotaa, koji obavija cijelu duinu debla (i grana). Njegova debljina zavisi od irine goda. Iskazuje se u m3 krupnog drveta ili ukupne drvne mase. Prirast zapremine sastojine (IV) je zbir godinjih prirasta zapremine svih stabala u sastojini. U j ednodobnim sastojinama dio prirasta se uklanja proredama. U raznodobnim sastojinama sjeama se periodino uklanja sav prirast drvne mase stabala, tako da zaliha sastojine u duem vremenskom intervalu ostaje priblino ista. Ovdje se ne radi o prirastu u klasinom smislu, jer raznodobne sastojine ne rastu. U njima rastu stabla, a zbir prirasta njihovih stabala naziva se prirast sastojine. Iskazuje se krupnim drvetom i ukupnom drvnom masom (m3/ha).

309