You are on page 1of 153

ISSN 0776-3859

ANTWERP PAPERS IN LINGUISTICS 93

Syllabusontwikkeling: Afrikaans voor Nederlandstaligen

Rolf Nys Centrum voor taal en spraak (UA-UIA)

1998

Universiteit Antwerpen Universitaire Instelling Antwerpen Departement Germaanse, Afdeling Lingustiek

Copyright 1998 Rolf Nys No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm, or any means, without written permission from the author. Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd d.m.v. boekdruk, fotooffset, micorfilm, of welk ander medium dan ook zonder schriftelijke toestemming van de auteur.

Dankwoord
De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen kwam tot stand dankzij de medewerking van een groot aantal mensen. Het is geen geheim dat ik geen moedertaalspreker Afrikaans ben en Alet van der Merwe en Anna Vorster, docenten Afrikaans van het Centrum voor taal en spraak (Universiteit Antwerpen-UIA), hebben het geweten. Ik wil hen beiden bedanken omdat ze steeds weer de tijd vonden om - met de glimlach - mijn schrijfsels door te nemen. Ook wil ik mijn Zuid-Afrikaanse helpers ter plaatse bedanken, niet alleen voor hun informatie, maar ook voor de interesse die ze toonden in mijn onderzoek. Bedankt, Wannie Carstens (Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys), Rene Marais (Universiteit van Pretoria), Anne-Mari Putter (Potchefstroomse Universiteit vir CHO), Tobie van Dyk. (Universiteit van Pretoria), Babs Meiring (Universiteit van Suid-Afrika), Ninon Roets (Randse Afrikaanse Universiteit), Daan Wybenga (Vista Universiteit), Angelique van Niekerk (Universiteit van Bloemfontein) en Marga Stander (Universiteit van Qwaqwa). Van Vlaamse kant was er ook interesse in mijn onderzoek. Ginny De Vos bezorgde me de nodige informatie over het Mediaproject Nederlands en leefde erg mee met mijn onderzoek net zoals de anderen van het Centrum voor taal en spraak. Yvette Stoops, auteur van Bobbejane of bavianen, weet wat het is om over het Afrikaans te schrijven en wenste me dan ook veel sterkte bij het vinden van het nodige materiaal. Ook hartelijk bedankt aan Frieda Serlet (Zuid-Afrikaanse Ambassade) die me in contact bracht met het Suid-Afrikaanse Instituut (Amsterdam). Bij het herwerken van mijn eindverhandeling tot APIL-publicatie gaven Georges De Schutter (Universiteit Antwerpen-UIA), Debbie Coetzee (Universiteit van Pretoria) en Adle du Plessis (Potchefstroomse Universiteit vir CHO) me veel nuttige tips en opmerkingen waardoor enkele onduidelijkheden weggewerkt konden worden. Verder wil ik nog mijn ouders, Matt en Inge, Zo en Harald danken voor hun taalkundige, logistieke en/of morele steun. Zij weten zelf wel wat voor hen van toepassing is. Ook wil ik de uitvinder van e-mail bedanken voor het vlotte contact met Zuid-Afrika. En dan is er natuurlijk nog Kris - verder in deze paper te herkennen als Kris Van de Poel. Toen ik aan dit werk begon, wist ik maar amper wat een syllabus was. Kris daarentegen wist er alles van. Stap voor stap begeleidde ze me bij mijn onderzoek en ... met succes, zo zou blijken: mijn syllabus wordt niet alleen gebruikt bij de uitwerking van LINC Afrikaans, maar ik kreeg ook nog eens de kans om een jaar naar Zuid-Afrika te trekken - de ultieme poging om toch nog een moedertaalspreker Afrikaans van me te maken. Bedankt, Kris! Rolf Antwerpen, februari 1998

Inhoudstafel
1. Algemene inleiding 7

2. Probleem- en foutenanalyse
2.0. Vooraf 2.1. Wat is foutenanalyse? 2.2. Wat is introspectie? 2.3. Probleem- en foutenanalyse: de praktijk 2.3.1. Probleemanalyse 2.3.2. Foutenanalyse 2.3.3. Probleemanalyse en foutenanalyse: vergelijking van de resultaten

11
11 12 14 16 16 23 31

3. Lesmateriaal Afrikaans
3.0. Vooraf 3.1. N.N. 3.2. So werk Afrikaans 3.3. Teach yourself Afrikaans 3.4. Bobbejane of bavianen 3.5. Afrikaans vir tersire studie 3.6. Norme vir Afrikaans 3.7. Keurige Afrikaans 3.8. Vergelijking van de boeken

33
33 37 49 57 65 85 91 103 111

4. De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen


4.0. Vooraf 4.1. De inspiratiebron: Het Mediaproject Nederlands 4.2. De richtlijnen: Course Design 4.2.1. Curriculum of syllabus? 4.2.2. M ogelijke syllabi 4.2.3. De ideale syllabus 4.3. Selecteren en faseren 4.3.1. Selecteren 4.3.2. Faseren

117
117 117 121 121 123 124 128 128 138

5. Algemene conclusie
5.1. Samenvatting 5.2. Voorstellen tot verder onderzoek 5.3. De toekomst van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen

141
141 146 147

Bijlage

149

Bibliografie

153

hoofdstuk 1

Algemene inleiding
In die begin van die akademiese jaar 1994-1995 het die Centrum voor taal en spraak die inisiatief geneem om by die Universitaire Instelling Antwerpen n kursus in Afrikaans te begin. Hierdie kursus was een van die eerste in Vlaandere en is gegee deur Quintus van der M erwe, die toenmalige Eerste Sekretaris van die Suid-Afrikaanse Ambassade in Brussel. Ek was een van die vyftien studente wat met baie entoesiasme die Afrikaanse klas gevolg het. Ons het nie alleen die Afrikaanse taal geleer nie, maar ook die Suid-Afrikaanse kultuur en letterkunde het aan die bod gekom. Ons was so in die wolke oor die lesse dat die Centrum voor taal en spraak besluit het om n tweede reeks Afrikaanse klasse te gee. Weer eens was ons n goeie klompie studente wat elke M aandagaand van halfsewe tot halftien na die klas toe gekom het. M aar ons aanwesigheid in die lesse is beloon: nie alleen het ons geleer om vloeiend Afrikaans te praat nie, maar ook in ons somervakansie sou Suid-Afrika sentraal staan. Ons medestudent Kris Van de Poel (die drywende krag agter Initiatief Nederlands Centrum voor taal en spraak, maar veral die beste student Afrikaans) het die plan neergel om in Julie 1995 na Suid-Afrika te vertrek om kontak op te neem met enkele universiteite. Sy was so vriendelik gewees om naas haar eie medewerkers ook enkele studente op die reis saam te neem. Uiteindelik was daar naas my nog drie ander studente wat besluit het om deel te neem aan hierdie reis. Dit sou egter geen plesiertoggie word nie. Ons moes werkwinkels organiseer om die Suid-Afrikaanse studente op hoogte te bring van die kultuur en onderwyssisteem in Vlaandere. Verskillende Suid-Afrikaanse universiteite het baie positief gereageer op ons versoek om na hulle te kom en het ons met ope arms ontvang. In Julie en Augustus 1995 het ons universiteite in Johannesburg, Pretoria, Potchefstroom, Port Elizabeth, Grahamstad, Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein besoek. Ons groot trek deur Suid-Afrika het uitgeloop op die ondertekening van n aantal bilaterale akkoorde en het die lig groen gemaak vir die uitruiling van dosente en studente uit verskillende dissiplines. M y besoek aan Suid-Afrika het my belangstelling in Afrikaans as taal sterk laat toeneem. Dit is ons studiereis wat my genspireer het om die Afrikaanse taal as onderwerp vir my
7

tesis te neem. In die Afrikaanse klas het ek al gemerk dat daar in Vlaandere baie min materiaal oor die Afrikaanse taal beskikbaar is. Die meeste boeke oor Afrikaans vir anderstaliges vertrek vanuit Engels en behandel aspekte uit die taal wat vir Nederlandstaliges geen uitleg vereis nie, terwyl daar ander elemente is wat nie aan die bod kom nie. Toe het Kris Van de Poel vir my vertel oor Initiatief Nederlands se Mediaproject. Initiatief Nederlands bied n lespakket aan waarmee duisende studente oor die hele wreld die Nederlandse taal kan leer. Hierdie projek heet Mediaproject Nederlands en het as doel om anderstalige studente nie alleen Nederlands te leer nie, maar ook om hulle kennis te vergroot in verband met die kultuur en die maatskappy van die Nederlande. Aan die hand van fragmente uit tv-nuus word hierdie kennis oorgebring. Na oorleg met Kris Van de Poel het ek besluit om n sillabus te ontwikkel wat later gebruik sou word om n Mediaprojek Afrikaans op die been te bring. Hierdie Mediaprojek Afrikaans sou gebruik kon word in die Afrikaanse klas. Gedurende ons studiereis deur Suid-Afrika het baie mense die Universiteit Antwerpen Universitaire Instelling Antwerpen leer ken. Op hierdie manier het ek n groot aantal kontakpersone gehad vir wie ek al my vrae kon stel. Almal was baie genteresseerd in my ondersoek en het my gehelp om materiaal op te spoor. Op hierdie manier het ek kontak opgeneem met verskillende Suid-Afrikaanse taalkundiges in Pretoria, Potchefstroom, Bloemfontein, Johannesburg, Qwaqwa en Vanderbijlpark. Ek het almal gevra of hulle vir my informasie oor die Afrikaanse taal kon besorg, soos byvoorbeeld n sillabus of n foute-analise. Niemand het egter oor sulke informasie beskik nie: die meeste taalkundiges het nog maar pas begin met die ondersoek na Afrikaans as tweede of vreemde taal. Dit was dus moeilik vir my om gegewens te versamel en daarom het ek self enkele ondersoeke begin om so te wete te kom watter aspekte van die Afrikaanse taal sekerlik opgeneem moes word in n sillabus vir anderstaliges. Ondertussen het daar op UA-UIA in Oktober 1995 n derde reeks lesse oor Afrikaans begin, nou gedoseer deur Anna Vorster. Ek het toestemming by haar gekry om in elke les die studente aan enkele vrae te onderwerp. Hulle het die kans gehad om op invulblaadjies alles op te skryf wat hulle opgeval het in die Afrikaanse taal. Daarna het ek die studente gevra om kort teksies in Afrikaans te skryf, wat dan verbeter is deur Anna Vorster. Ek het ook nog andere tekste gebruik wat die studente geskryf het. Omdat al my proefpersone uit die Afrikaanse klasse Nederlandstalig was, het ek besluit om nie n sillabus vir anderstaliges te ontwikkel nie, maar n sillabus vir Nederlandstaliges.

Al die gegewens wat ek verkry het deur die uitvoer van hierdie ondersoek word bespreek in die tweede hoofstuk van hierdie werkstuk, Probleem- en foutenanalyse. In hierdie hoofstuk word egter nog eers n teoretiese kader geskets waarin hierdie twee terme geplaas kan word. In Januarie 1996 het die studente in die Afrikaanse klas n tweede dosent gekry: Alet van der Merwe uit Pretoria. Sy het my gehelp met die probleem- en foute-analise deur te kontroleer of ek die gegewens uit albei die ondersoeke op die korrekte manier verwerk het. Ek het ook n aantal (hand)boeke oor Afrikaans bespreek om so ekstra terugvoering te kry. Deur hierdie besprekinge het nog ander moeilike aspekte uit die Afrikaanse taal na vore gekom. In hoofstuk 3, Lesmateriaal Afrikaans, word sewe Afrikaanse (hand)boeke behandel: daar is boeke wat gebruik word in die lesings Afrikaans, boeke wat meegebring of gestuur is uit Suid-Afrika en boeke wat in Vlaandere gekoop is. Uiteindelik het ek al die informasie oor die Afrikaanse taal, wat ek deur middel van die probleem- en foute-analise en die boekbesprekinge verkry het, verwerk in die vierde hoofstuk: De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. In hierdie hoofstuk word eers verduidelik wat die opset is van die Mediaproject Nederlands - die inspirasiebron vir hierdie ondersoek - en word enkele belangrike elemente opgesom waar rekening mee gehou moet word by die ontwikkeling van n sillabus. Ten slotte word in die laaste deel van hoofstuk 4 taalaspekte uit Afrikaans geselekteer en in n volgorde geplaas wat n effektiewe taalverwerwing van die Afrikaanse taal moet bevorder. Al die Suid-Afrikaanse universiteite wat ek gekontak het, was baie entoesiasties oor my kreatiwiteit en inisiatief om n sillabus Afrikaans te ontwikkel. Die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys het egter nog n stappie verder gegaan. Professor W.A.M. Carstens van die departement Afrikaans en Nederlands het vir my gevra of ek nie vir n jaar na Potchefstroom wil kom nie om daar Nederlandse taalbeheersinglesings aan te bied nie. Toe ek aan my ondersoek begin het, het ek nie geweet dat Kris Van de Poel van die Centrum voor taal en spraak my in Januarie sou meedeel dat my sillabus Afrikaans al vroer in praktyk gebring sou word nie. Die LINC-projek (An Interactive Approach to Language and Culture) beoog om n multimedia lespakket van al die Europese tale te ontwikkel. Hierdie lespakket hou hulle aan die bestaande Mediaproject Nederlands: videofragmente word gebruik om beide taal en kultuur en maatskappy te behandel. Dit is die bedoeling om al die verskillende lespakkette te versamel op n CD-ROM -skyfie, wat
9

later te koop aangebied sal word. Op hierdie manier sal n mens in staat gestel word om individueel n taal (plus sy kultuur) aan te leer. Omdat ek besig was met die ontwikkeling van n dergelike (kleinskaliger) projek vir Afrikaans, het Kris Van de Poel besluit om ook hierdie taal in die LINC-projek op te neem. Op hierdie manier kry Afrikaans - n taal wat sy oorsprong ken in Europa - n volwaardige plek langs die ander Europese tale. Tydens die skryf van hierdie werk het ek gemerk dat daar nie baie informasie oor Afrikaans beskikbaar is in Vlaandere nie. Ook Yvette Stoops, die outeur van Bobbejane of bavianen wat vir n lang tyd by die universiteit van Port Elizabeth gedoseer het, het vir my vertel dat het onderwerp minder eenvoudig is dan buitenstaanders denken, onder meer omdat je zo weinig hebt om op terug te vallen. Dit is my bedoeling met die skryf van hierdie werkstuk om ander mense aan te sit om aandag te bestee aan die Afrikaanse taal. Ek hoop dat my ondersoek in die toekoms nog vir baie mense nuttig sal wees en dat die uiteindelike Mediaprojek Afrikaans vir baie mense die kans sal gee om die mooi taal wat Afrikaans is te leer ken en waardeer.

10

hoofdstuk 2

Probleem- en foutenanalyse
2.0. Vooraf
In oktober 1994 organiseerde het Centrum voor taal en spraak (Universiteit AntwerpenUIA) voor het eerst een cursus Afrikaans. En docent en een veertigtal studenten later ging in februari 1996 het vierde semester van start. Bij alle lessen Afrikaans was ik actief betrokken: eerst als student, later als observator: na twee semesters besloot ik immers mijn eindverhandeling aan het Afrikaans te wijden. Intense correspondentie met verschillende Zuid-Afrikaanse universiteiten leerde me dat er in Zuid-Afrika zelf een grote behoefte is aan het onderzoek van het Afrikaans als tweede of vreemde taal. Verschillende handboeken Afrikaans werden me toegestuurd, maar op de vraag om me een syllabus voor Afrikaans als tweede taal te bezorgen, heb ik (tot nu toe) geen positief antwoord gekregen. Ook in Vlaanderen is het moeilijk om geschikt materiaal te vinden: contrastieve vergelijkingen tussen het Nederlands en het Afrikaans zijn dun gezaaid. Daarom besloot ik zelf voor de nodige gegevens te zorgen, wat resulteerde in een foutenanalyse en een probleemanalyse van het Afrikaans. Tijdens het eerste semester van het academiejaar 1995-1996 heb ik de studenten Afrikaans geobserveerd. De lessenreeks Afrikaans bestond uit tien lessen van drie uur. Vanaf de eerste les heb ik de studenten gevraagd een lingustisch dagboek bij te houden aan de hand van een invulblad. Op het einde van de lessenreeks vroeg ik hen ook nog de hele cursus te evalueren. Het dagboek en de eindevaluatie (cf. bijlage) verschaften me inzicht in wat de studenten zelf als problematisch beschouwden tijdens hun verwerving van het Afrikaans. Deze informatie breng ik samen onder de noemer probleemanalyse. Vanaf de zesde week vroeg ik de studenten korte tekstjes in het Afrikaans te schrijven (cf. bijlage). Samen met enkele schrijfoefeningen, de eindtoetsen en de papers, vormen deze tekstjes de basis van de foutenanalyse. Op een totaal van vijftien ingeschreven studenten, heb ik het materiaal onderzocht van de tien studenten die regelmatig de lessen bijwoonden. Vooraleer ik de resultaten van dit onderzoek bespreek, zal ik eerst het theoretisch kader schetsen waaraan de termen foutenanalyse en probleemanalyse ontleend zijn. Ik baseer me

11

hierbij vooral op Error Analysis and Interlanguage van Corder en Introspection in Interlanguage Research, samengesteld door Faerch en Kasper.

2.1. Wat is foutenanalyse ?


When one studies the standard works on the teaching of modern languages it comes as a surprise to find how cursorily the authors deal with the question of learners errors and their correction. It almost seems as if they are dismissed as a matter of no particular importance, as possibly annoying, distracting, but inevitable byproducts of the process of learning a language about which the teacher should make as little fuss about as possible. (...) The application of linguistic and psychological theory to the study of language learning added a new dimension to the discussion of errors.
(Corder, 1981, p. 5)

Op deze manier introduceert S. P. Corder de problematiek van de error analysis, de foutenanalyse. De toepassing van de lingustiek en de psychologie op het taalverwervingsproces zorgde voor een belangrijke verschuiving in de studie van de taalverwerving: niet het lesgeven maar het leren van een taal werd centraal gesteld: hoe wordt de doeltaal verworven? Hierbij werden parallellen getrokken met de verwerving van de moedertaal. Bij het leren van de moedertaal stelt het kind hypotheses op. Het brengt deze hypotheses in de praktijk en ervaart zo of deze al dan niet correct zijn. Ook de tweedetaalverwerver doet dit. Hij vergelijkt zijn eigen moedertaal met de doeltaal en stelt zo hypotheses op over deze doeltaal. Dit verklaart waarom vele fouten die een tweedetaalverwerver maakt, betrekking hebben op de taalsystemen van de moedertaal. Wanneer een kind zijn moedertaal leert, maakt het fouten. Dit is eigen aan het taalverwervingsproces. Corder besluit dan ook dat de leerder van een tweede taal het recht heeft om gelijkaardige fouten te maken. Het maken van fouten maakt deel uit van het taalverwervingsproces, het zijn signalen die aanduiden dat de leerder bezig is de systemen van de nieuwe taal te onderzoeken. De fouten die een leerder maakt zijn van groot belang: ze duiden niet alleen aan welk niveau hij bereikt heeft, maar ook hoe de taal verworven wordt. Bovendien geven de fouten de leerder feedback en helpen ze hem bij zijn verdere taalverwerving. De taal van een tweedetaalverwerver wordt door Corder als een speciaal dialect gezien: het gaat om twee talen - de moedertaal en de doeltaal - die enkele grammaticaregels delen en
12

zodoende de basis vormen voor een nieuwe taal. Selinker (1974) introduceerde de naam interlanguage (tussentaal): een dialect waarvan de grammaticaregels kenmerken vertonen die eigen zijn aan twee sociolecten: de moedertaal en de doeltaal. Hierbij hoeft geen rekening gehouden te worden met het feit of deze twee dialecten dezelfde grammaticaregels delen. Naast deze twee sociolecten bestaat de tussentaal uit een aantal extra regels die de leerder zelf opstelt tijdens het taalverwervingsproces. Als we hierbij het Afrikaans en het Nederlands in het achterhoofd houden - twee talen die duidelijk een aantal grammaticaregels delen - kan dit als volgt worden voorgesteld:

TUSSENTAAL

Taalregels van de moedertaal (Nederlands)

Taalregels van de doeltaal (Afrikaans)

De perfecte syllabus kan enkel worden gevormd als de syllabusontwikkelaar rekening houdt met het taalverwervingsproces van de tweedetaalverwerver. Daarvoor moet hij inzicht hebben in de verschillende stadia die de leerder doorloopt tijdens de verwerving van een tweede taal. Een van de middelen om deze verschillende stadia te onderzoeken is het toepassen van de foutenanalyse, een methode waarbij de taal van de tweedetaalverwerver (de tussentaal) wordt vergeleken met de doeltaal. Hierbij moet men uitgaan van het feit dat elke zin of uitdrukking incorrect is, ook die zinnen die schijnbaar juist zijn. Het kan immers zijn dat een zin die grammaticaal correct is, niet de juiste betekenis draagt die bedoeld werd in een bepaalde context. Hierbij hebben we het dus over het verschil tussen competence (de bekwaamheid om goed gevormde zinnen te maken) en performance (de bekwaamheid om de juiste zinnen in de juiste context te gebruiken). De term tussentaal veronderstelt dat de taalleerder steeds beschikt over een taal - ook al verandert deze constant. Daarom moet de leerder gezien worden als een native speaker van zijn eigen taal. De taalleerder maakt dus eigenlijk geen fouten: alles wat hij zegt volgt immers de regels van zijn eigen tussentaal. Wat wij fouten noemen, is dat wat verschilt van de doeltaal.
13

De tussentaal kan beschouwd worden als de taalleerders versie van een bepaalde doeltaal. Het belangrijkste kenmerk van elke tussentaal is dat het een vereenvoudigd systeem is. Het woord vereenvoudigd impliceert dat er een fundamenteel complex systeem is waarvan de tussentaal afgeleid is. Corder wijst er echter op dat het aannemelijker is om het tegenovergestelde te veronderstellen: de standaard (complexe) taalcodes zijn het resultaat van een fundamenteel eenvoudige taal: een kind dat leert spreken gebruikt immers een eenvoudigere taalcode dan een volwassene. Kinderen - en zelfs volwassenen - kunnen regressieverschijnselen vertonen waarbij ze terugvallen op een soort baby talk . Dit bewijst dat de approximative systems - zoals Corder de stadia in de tussentaal noemt - beschikbaar blijven voor de tweedetaalverwerver. En dus besluit Corder dat, wanneer een spreker een tweede taal verwerft, hij terugvalt op deze vroegere ervaring. Daarom gebruikt de tweedetaalverwerver als eerste hypothese niet het complexe systeem, maar een tussensysteem dat eenvoudiger is. Deze interpretatie verklaart ook waarom de tussentaal van sprekers met een verschillende moedertaal zulke grote overeenkomsten vertoont: de tussenvormen zijn gebaseerd op een fundamenteel, misschien wel universeel systeem.

2.2. Wat is introspectie?


Volgens Faerch en Kasper is een van de belangrijkste taken van het tweedetaalonderzoek het reconstrueren van de tussentaalontwikkeling van de leerder, d.w.z. dat de verschillende stadia in de competence van de leerder vastgesteld moeten worden. Zulke onderzoeken zijn echter eerder descriptief (dat iets gebeurt) dan verklarend (waarom iets gebeurt). Introspectie is een vrij nieuwe manier om duidelijkere antwoorden te geven op het waarom. In de jaren vijftig en zestig was het het belangrijkst om de invloed van de moedertaal op de tweede taal te verklaren. De overheersende methode was dan ook de contrastieve analyse: door een lingustische vergelijking van de moedertaal met de tweede taal werden de verschillen en de gelijkenissen vastgelegd. Hierop baseerde men zich om psycholingustische microprocessen te voorspellen: de gelijkenissen leidden tot positive transfer (positieve overdracht van bepaalde moedertaalaspecten naar de doeltaal), de verschillen tot negative transfer (negatieve overdracht). Deze methode werd gebruikt om de verschillende stadia in de tussentaal van de leerder te reconstrueren, waarbij gebruik gemaakt werd van learner-external middelen. Dit laatste maakt de contrastieve analyse zo verschillend van de foutenanalyse. Foutenanalyse richt zich immers op de leerder zelf,

14

waarbij zijn eigen gesproken of geschreven produkten gebruikt worden om de ontwikkeling van de tussentaal vast te stellen. De recentste methodologische vernieuwing in het tweedetaalonderzoek komt uit de psychologie. Door de leerder zelf aan het woord te laten over de manier waarop hij informatie organiseert en verwerkt, hoopt men een duidelijker inzicht te krijgen in het taalverwervingsproces. Dit is wat men introspectie noemt. In Using Verbal Reports in Research on Language Learning, het vierde essay in de bundel van Faerch en Kasper, onderscheidt Cohen drie manieren van introspectie: self-report, self-observation, en selfrevelation. Self-report (eigen-verslag) verwijst naar de leerder die zelf beschrijft wat hij doet in een andere taal. Hierbij kan het zijn dat de leerder veralgemeende verklaringen geeft over zijn eigen taalgedrag tijdens het leren. Cohen haalt hierbij het voorbeeld aan van een leerder die zegt: Als ik een woord moet leren, dan herhaal ik het een aantal keren hardop en probeer ik het te associren met een ander woord dat ik al ken. Ook is het mogelijk dat de leerder zichzelf een bepaald etiket toe meet, zoals bijvoorbeeld: In een andere taal ben ik een snelheidsluisteraar. Ik luister naar een tekst en zoek naar de woorden die er het belangrijkst in zijn. Dan probeer ik door middel van de context uit te vissen wat die woorden betekenen. Het is duidelijk dat het bij self-report gaat om leerders die op een algemene manier hun ervaringen in verband met taalverwerving beschrijven. Er wordt hun niet gevraagd commentaar te leveren op specifiek taalmateriaal, zoals dat bij self-observation bijvoorbeeld wel het geval is. Self-observation (zelfobservatie) verwijst naar het onderzoek van specifiek taalgedrag. Deze vorm van introspectie vindt plaats wanneer de informatie nog aanwezig is in het korte termijngeheugen, op een introspectieve manier dus. Bij deze methode wordt aan de leerder gevraagd om een bepaalde taaloefening te maken, terwijl de onderzoeker zijn handelingen op de voet volgt. Telkens wanneer de onderzoeker dit nodig acht, kan hij de leerder vragen waarom hij een bepaalde taalhandeling verrichtte. Een andere manier van self-observation is wanneer er kort na de taalhandeling aan de leerder wordt gevraagd bepaalde dingen te verklaren. Dit noemt men dan retrospectie, omdat de verklaring achteraf gegeven wordt. De term self-revelation (zelfonthulling) wordt gebruikt om het verslag van een leerder te benoemen dat noch een beschrijving is van algemeen taalgedrag , noch gebaseerd is op een onderzoek van specifiek taalgedrag. Het bestaat eerder uit een hardop denken waarbij de gedachtengang van de leerder onthuld wordt op het moment dat de informatie
15

verwerkt wordt. Deze methode zou kunnen gezien worden als de ultieme introspectie, aangezien het taalverwervingsproces live gexternaliseerd wordt: tijdens het maken van een taaloefening legt de leerder uit wat hij doet/denkt. Hier is dus helemaal geen sprake van retrospectie. Het probleem bij introspectie en retrospectie is dat er een groot risico bestaat dat de leerder gaat hineininterpretieren. Bij het interpreteren van het eigen taalmateriaal is de kans reel dat de leerder bepaalde veronderstellingen als waarheid gaat aanzien. In plaats van te zeggen Waarschijnlijk heb ik dat gedaan zal hij geneigd zijn om niet te twijfelen en te zeggen: Ik heb dat gedaan. Het is ook niet na te gaan of de leerder zijn eigen taalhandelingen wel juist interpreteert. De taalverwerving vindt immers plaats op een onbewust niveau. Vele onderzoekers vragen zich dan ook af of dit niveau wel toegankelijk is voor onderzoek. Op deze manier stellen ze het introspectie-onderzoek in vraag. Toch wijst Cohen - en ook Gillette in het essay Two successful language learners - erop dat men door middel van introspectie meer te weten gekomen is over de cognitieve processen die zich in een tweedetaalverwerver afspelen. Inzicht in deze cognitieve processen is van groot belang voor het taalonderzoek. Door middel van introspectie weet men welke aspecten van een taal problematisch zijn voor een tweedetaalverwerver en deze informatie is essentieel bij het ontwikkelen van effectieve taalleermethodes.

2.3. Probleem- en foutenanalyse : de praktijk


Nu de begrippen foutenanalyse en introspectie gedefinieerd zijn, is het mogelijk om het materiaal verzameld tijdens de lessen Afrikaans te verwerken. Ik verkies het woord probleemanalyse boven de term introspectie, omdat er in mijn onderzoek niet meteen sprake is van een (directe) commentaar van de leerder op het geleverde taalwerk - de verschillende teksten die zij in de loop van de lessenreeks schreven - terwijl dat bij de andere vormen van introspectie (self-report, self-observation en self-revelation) wel het geval is. De commentaar die de studenten Afrikaans neerschreven in hun lingustisch dagboek is wel een vorm van introspectie in de zin dat het een licht werpt op het hele proces van de verwerving van het Afrikaans. Door middel van hun eigen analyse van de taal geven de studenten aan wat zij zelf ervaarden tijdens het leren van het Afrikaans. Het lingustisch dagboek bevatte ook een prospectief aspect, de studenten hadden immers de mogelijkheid bepaalde aspecten van de taal naar voor te schuiven die ze graag in n van de volgende lessen behandeld zagen. Het lingustisch dagboek is dus reflexief n prospectief. We zouden het een vorm van self-report kunnen noemen, waarbij de studenten hun
16

algemene problemen beschrijven die ze tegenkomen tijdens het verwerven van het Afrikaans. Vandaar het gebruik van de term probleemanalyse.

2.3.1. Probleemanalyse
In dit deel zal ik een globale probleemanalyse opstellen waaruit zal blijken wat de studenten Afrikaans zelf als moeilijk ervaarden tijdens het volgen van de cursus Afrikaans. De aspecten in het Afrikaans die de studenten als opvallend of moeilijk bestempelden, worden tot n geheel gebracht. De Nederlandse vertaling wordt steeds tussen haakjes weergegeven. De indeling die ik hierbij gebruik, komt overeen met de vragen die in het lingustisch dagboek gesteld werden. Naast het dagboek heb ik ook van de eindevaluatie gebruik gemaakt om de antwoorden van de studenten te kunnen interpreteren. De eindevaluatie bevatte namelijk enkele vragen over het taalverwervingsproces die voor een duidelijker kader zorgden om de resultaten van het lingustisch dagboek in te plaatsen. Na de samenvatting van de resultaten, volgt een korte bespreking. Als alle vragen behandeld zijn, zal blijken dat de studenten Afrikaans van het eerste semester van 1995-1996 een goed inzicht hebben verworven in de Afrikaanse taal. Iemand die geen Afrikaans kent, zal aan de hand van de samenvatting die hieronder volgt meteen de belangrijkste verschillen met het Nederlands kunnen aanduiden.

2.3.1.1. Woordenschat 2.3.1.1.1. Nieuwe woorden De woorden die de studenten bij deze vraag invulden, zijn van Portugese of M aleise oorsprong, of afkomstig van een Afrika-taal; woorden die niet van het Nederlands afstammen dus: baie (veel), sambreel (paraplu/parasol), piering (theeschoteltje), tronk (gevangenis), n (h), lobla (bruidsschat), aikon (nee, niet waar), bollemakiesie (koprol), nartjie (mandarijntje), ... Toch werden er ook een aantal woorden vermeld die duidelijk nog Nederlandse sporen in zich hebben, maar waarvan de betekenis voor een Nederlandstalige niet meteen duidelijk is:

17

amperbroekie (short), melkskommel (milkshake), skemerkelkie (cocktail), naweek (weekend), pletterpet (valhelm), hysbak (lift), volstruis (struisvogel), ...

2.3.1.1.2. Woorden met een andere of extra betekenis (in vergelijking met het Nederlands) In deze categorie bevinden zich woorden die een andere ontwikkeling hebben gekend in het Afrikaans: klip (steen), wat (betrekkelijk voornaamwoord die), pad (grote weg), kar (auto), toon (teen), ...

2.3.1.1.3. Spelling De opmerking die de meeste studenten meteen maakten, was dat het Afrikaans een fonemische spelling heeft. In het Afrikaans schrijft men een woord zoals men het hoort: brosjure, verwagt, onrealistiese, Desember, emosie, riglyn, tuis, ... Wat bij iedereen ook opviel, waren de nieuwe grafemen , , , y en sk, het veelvuldig(er)e gebruik van het koppelteken en het deelteken en de absorptie van medeklinkers (en klinkers) in vele woorden: wreld (wereld), literr (literair), mre (morgen), bre (bruggen), jy (jij), riglyn (richtlijn), skepe (schepen), bo-ent (boveneinde (top van een berg)), drie-uur (drie uur (tijdstip)), vlier (vlieger), ho (hoge), moontlik (mogelijk), soos (zoals), nes (net zoals), ... Wat de meervoudsvorming betreft, viel het de studenten op dat waar het Nederlands een en-uitgang zou gebruiken, het Afrikaans slechts -e heeft. boeke (boeken), skepe (schepen), ... Tenslotte zijn er nog de woorden die in het Afrikaans met een andere (mede)klinker worden geschreven: ek (ik), dink (denken), deur (door), vurk (vork), nuus (nieuws), see (zee), son (zon), ...

18

2.3.1.1.4. Uitspraak Een eerste opmerking die bijna alle studenten maakten, was dat het Afrikaans net op een plat dialect van het Nederlands lijkt omwille van de doffe klanken. Alle i-klanken (en korte e-klanken) worden bijvoorbeeld als een sjwa (zoals in het Nederlandse me) uitgesproken: vir (voor), dink (denken), ding, klip (steen), ... De studenten merkten ook het gebruik van tweeklanken op in woorden met oo, eu en ee (waarbij telkens een sjwa wordt toegevoegd in de uitspraak). Bij verkleinwoorden wordt de lettergreep voor het suffix ook gediftongeerd: oor (over), deur (door), sambreel (parasol), ... baadjie /baiki:/ (jas), katjie /kaiki:/ (katje), netjies /neiki:s/ (netjes), ... Verder viel hen het nasale karakter van het Afrikaans op: ons, mens, ...

En ook assimilatie is in het Afrikaans sterk aanwezig: hierdie /hi:ri:/, daardie /da:ri:/, kinders /kin rs/, in die /ini:/, dieselfde /di:sel / Bij de verkleinwoorden wordt de uitgang altijd als /ki:/ uitgesproken, behalve bij woorden eindigend op p: mandjie (mandje), karretjie (autootje), netjies (netjes), potjie (potje), ... MAAR: boompie (boompje), uitstappie (uitstapje), ... Tot slot merkten de studenten op dat in het Afrikaans bepaalde stemhebbende medeklinkers stemloos uitgesproken worden: waar in het Nederlands een z staat, zegt (en schrijft) men in het Afrikaans een s, maar ook de v wordt uitgesproken als f en de g als ch: see (zee), son (zon), vir (voor), volstruis (struisvogel), vlier (vlieger), groot (groot),...

19

2.3.1.2. Verbuiging naamwoorden 2.3.1.2.1. M eervoud Wat de meervoudsvorming betreft, merkten de studenten op dat het Afrikaans een euitgang heeft. Dit kwam reeds ter sprake in 2.3.1.1.3., waar de spelling behandeld werd. De s-uitgang wordt in het Afrikaans meer gebruikt, ook waar het in het Nederlands niet kan: boeke (boeken), skepe (schepen), mans (mannen), vergaderings (vergaderingen), ... M eerdere studenten vinden het moeilijk te weten welke meervoudsuitgang ze moeten gebruiken. Enkele speciale gevallen die sommige studenten aanhaalden: vrouens (vrouwen), kinders (kinderen), goeters (dingen) en goedere (goederen), ...

2.3.1.2.2. Adjectieven Bijna alle studenten vonden de verbuiging van het adjectief vrij moeilijk. Velen begrepen niet wanneer het adjectief wel verbogen wordt en wanneer niet. Nadat in de klas werd gediscussieerd over dit onderwerp, bleken de volgende regels (meestal) van toepassing te zijn: korte, eenlettergrepige adjectieven worden niet verbogen, meerlettergrepige wel: n ou man (een oude man), maar n ongeneeslike siekte (een ongeneeslijke ziekte) Bij een figuurlijke of abstracte toepassing van een kort adjectief wordt het adjectief wel verbogen: n ryp peer (letterlijke betekenis), maar na rype beraad Ook is er bij sommige adjectieven een verschil tussen attributief en predicatief gebruik: n ou man, die man is oud, n lang pad, die pad is lank, ...

2.3.1.2.3. Verkleinwoorden

20

Bij de verkleinwoorden werd door de studenten vooral de klemtoon gelegd op de speciale schrijfwijze van het suffix -tjie en op het feit dat de uitgang meestal als /ki:/ wordt uitgesproken: katjie (katje), treintjie (treintje), sambreeltjie (parasolletje), ... In het Afrikaans kent men ook een dubbele verkleining: mandjietjie (klein mandje), ertjietjie (klein erwtje), meisietjie (klein meisje), ... Een paar studenten wezen erop dat een verkleinwoord niet altijd een verkleining inhoudt: baadjie (jas)

2.3.1.3. Vervoeging werkwoorden "Gemakkelijk," zeggen de studenten wanneer er gevraagd wordt naar de vervoeging van de werkwoorden. Enkel n vorm in de tegenwoordige tijd en weinig sterke werkwoorden in de verleden tijd. Opvallend is dat waar er in het Nederlands zijn + voltooid deelwoord wordt gebruikt, het in het Afrikaans steeds het (van de infinitief h (hebben)) + voltooid deelwoord is. Bij het voltooid deelwoord wordt (meestal) niet het suffix -d toegevoegd. Tot slot wijzen enkele studenten er nog op dat er toch variatie is in de verleden tijd - ook al kunnen handelingen in het verleden slechts door n vorm uitgedrukt worden - door het gebruik van de tegenwoordige tijd in combinatie met een bijwoord. Toe ek daar aankom, het ek ... (Toen ik daar aankwam...)

2.3.1.4. Zinsconstructie De dubbele ontkenning was voor de meeste studenten aanvankelijk een struikelblok. Er wordt immers niet altijd dubbel ontkend, soms staat er in een zin n enkele nie en soms staan er wel drie of vier. Dit gaf in het begin wel wat moeilijkheden, maar later had zowat iedereen de regel beet: bij (korte) zinnen met n werkwoordsvorm gebruikt men n nie (i), anders gebruikt men twee nies (ii). En als in een zin zowel de hoofd- als de bijzin ontkend worden, dan heeft men drie nies, en geen vier (iii).

21

(i) Ek weet nie. (Ik weet het niet.) (ii) Ek het nie baie gedrink nie. (Ik heb niet veel gedronken.) Ek is nie genooi nie, dus sal ek nie daar wees nie. (Ik ben niet uitgenodigd, dus zal ik er niet zijn.) (iii) Ek het nie gedink (*nie) dat hy nie sal kom nie. (Ik dacht niet dat hij zou komen.) Wat de studenten meteen door hadden, was dat de tweede nie van de dubbele ontkenning steeds op het einde van de zin staat. Een ander opvallend kenmerk is dat ook het hulpwerkwoord steeds achteraan in de zin staat: Ek s dat hulle dit geweet het. *Ek s dat hulle dit het geweet. (Ik zei dat zij dit wisten.) Een laatste aspect door de meeste studenten aangestipt, was het gebruik van twee werkwoorden in een zin die al dan niet gelijktijdig kunnen worden uitgevoerd. Dit wordt duidelijk in een voorbeeld: Ek l en slaap. (Ik lig te slapen.) Ek skryf en sing. (Ik schrijf en zing.) In de verleden tijd wordt dit: Ek het gel en slaap. (Ik lag te slapen.) Ek het geskryf en gesing. (Ik schreef en zong.)

2.3.1.5. Dingen die ik nog niet goed begrijp Wat ik volgende week zou willen leren Deze twee vragen bevatten meestal dezelfde antwoorden. Vooral de dubbele ontkenning en het gebruik van het adjectief leverden problemen op voor de studenten. Ook de voornaamwoorden werden als moeilijk ervaren. In de lingustische dagboeken echter geven de studenten geen verdere informatie over wat zij er moeilijk aan vonden. M aar als ik
22

hierbij terugdenk aan de lessen zelf waarin het voornaamwoord werd besproken, dan denk ik dat het hier vooral de wederkerende en de bezittelijke voornaamwoorden betreft. In het Afrikaans gebruikt men bij de wederkerende voornaamwoorden namelijk niet het woord zich: Hulle was hulle. (Ze wassen zich.) Hy was hom. (Hij wast zich. of Hij wast hem.) Ook tegen het gebruik van de bezittelijke voornaamwoorden werden in de lessen fouten gemaakt. De moeilijkheid blijkt uit de volgende voorbeelden: Dis my boek en daardie is joune. (Dit is mijn boek en dat is het jouwe) Piet se boek (Piet zn boek), maar: Dis sy boek (Dit is zijn boek) En ook: Eva se boek (Eva haar boek), die huis se deur, ... Hoe gaan dit met Piet-hulle? (Hoe gaat het met Piet en zijn familie?) Ook de spelling en de uitspraak van het Afrikaans vinden vele studenten niet zo eenvoudig.

2.3.1.6. Andere opmerkingen Uit deze vraag en uit de eindevaluatie kan ik opmaken dat iedereen het er wel over eens is dat het Afrikaans makkelijker lijkt dan het is. Zoals een student schrijft "De kleine details waar het Afrikaans verschilt met het Nederlands zijn venijnig." Nog iemand anders drukt het zo uit : "Het is juist omdat het Afrikaans en het Nederlands zo sterk op elkaar lijken dat het moeilijk is om je niet te laten leiden door je Nederlandse intutie". Waar de meesten het ook over eens zijn is dat het eigenlijk ongelooflijk is, dat ze in zon korte tijd toch al een degelijke kennis van de taal verworven hebben: "Leuk om zo snel tamelijk goed een andere - aangenaam-klinkende - taal te kennen." "In dertig uur tijd de basis geven van een andere taal, je moet het maar doen!" schrijft een andere student.

2.3.1.7. Samenvattend Bij het overlopen van de probleemanalyse, valt het op dat de studenten grondig te werk gegaan zijn: elk aspect dat afweek van het Nederlands hebben ze nauwgezet beschreven.
23

De verschillen in woordenschat sprak velen aan - deze vraag werd dan ook het uitvoerigst door de studenten beantwoord. Toch vormt de woordenschat niet het grootste probleem bij de verwerving van het Afrikaans. Als we een top drie zouden samenstellen uit de problemen die in het lingustisch dagboek aangehaald worden, dan zou die er als volgt uit zien: de adjectiefvorming en de ontkenning komen op een gedeelde eerste plaats, gevolgd door de voornaamwoorden (vooral bezittelijke, maar ook persoonlijke). Deze drie aspecten worden immers door alle studenten meermaals aangehaald.

2.3.2. Foutenanalyse
Aan de hand van het lingustisch dagboek en de eindevaluatie heb ik een probleemanalyse opgesteld. De volgende stap is het maken van een foutenanalyse om zo samen met de probleemanalyse een duidelijk beeld te krijgen van de moeilijkheden die optreden bij het verwerven van het Afrikaans. De foutenanalyse is gebaseerd op verschillende stukken tekst die de studenten schreven, zowel in als buiten de les. Het materiaal dat ik hiervoor gebruikte, bestond uit korte tekstjes (opstelletjes), enkele schrijfoefeningen, de eindtoetsen Afrikaans en de papers. De fouten zullen in vijf grote categorien worden ingedeeld, die zelf nog onderverdelingen kennen: (i) woordenschat, (ii) verbuiging naamwoorden, (iii) vervoeging werkwoorden, (iv) zinsconstructie en (v) andere fouten. Deze indeling komt ongeveer overeen met die van de probleemanalyse, om zo de resultaten van de twee analyses makkelijker te kunnen vergelijken. Naast de fouten wordt telkens tussen haakjes ook het correcte Afrikaans vermeld. Indien er een extra verklaring nodig is, wordt deze achter de correcte Afrikaanse vorm gezet. Bijvoorbeeld: n skoon land (n mooi land, skoon = proper). Opvallend in de foutenanalyse is dat de fouten niet gesitueerd kunnen worden op een bepaald moment in de taalverwerving: het is niet zo dat fout X enkel voorkomt in het beginstadium en na enige tijd verdwijnt. De verschillende soorten fouten die gemaakt worden, komen gedurende het hele verwervingsproces voor. De Nederlandse invloed die de hele taalverwerving blijft benvloeden kan hiervan de oorzaak zijn.

2.3.2.1. Woordenschat 2.3.2.1.1. Spelling


24

Woorden waarin bepaalde letters geabsorbeerd zijn, komen in het Afrikaans vaak voor. Vele studenten maakten fouten bij het gebruik van zulke woorden: ofwel namen ze gewoon het Nederlandse woord over, ofwel spelden ze het woord in kwestie verkeerd: over (oor), tegen (teen), avond (aand), laatste (laaste), ... lar (laer), da (dae), ... Het verschijnsel deletie in het Afrikaans, waarbij het laatste foneem van het Nederlandse woord in het Afrikaans ontbreekt, zorgde ook voor problemen: kryg (kry), blyf (bly), geef (gee), ... jagt (jag), feest (fees), ligt (lig), verpest (verpes), naar (na),... Bij sommige Afrikaanse woorden is het enkel n klinker die verschilt van het Nederlands. Dit is vooral het geval bij de i: de i wordt in het Afrikaans uitgesproken als een sjwa en soms wordt de schrijfwijze er aan aangepast. Dit maakt het voor Nederlandstaligen moeilijk om het verschil te kennen: breng (bring), win (wen), denk (dink), beetjie (bietjie), ek es (ek is), ... voornaamlik (vernaamlik), voorby (verby), kerel (krel),... Tot slot zijn er nog een groot aantal woorden die in beide talen hetzelfde zijn, maar die enkel in schrijfwijze een beetje verschillen: almaal (almal), moe (moeg), september (September), desember (Desember), thuis (tuis), inspiratie (inspirasie), jij (jy), opvrolyk (opvrolik), zoek (soek), sanitair (sanitr), mytologiese (mitologiese), kosmetika (kosmetiek), leven (lewe), droevig (droewig), skryver (skrywer), ...

2.3.2.1.2. Afrikaanse idiomen Onder deze noemer plaats ik alle Afrikaanse woorden die in de Nederlandse taal niet voorkomen. Ze zijn met andere woorden eigen aan het Afrikaans. De fout die de studenten tegen deze categorie maakten was dat ze gewoon de Nederlandse equivalent voor het woord gebruikten, al dan niet aangepast aan de Afrikaanse spelling.

25

sy (hulle), veel (baie), een boom (n boom), n keer (eenkeer), na benede (ondertoe), jongetjie (seuntjie), weekend (naweek), dit jaar (hierdie jaar), weinig (min), er (daar), straks (netnou), nu (nou), .. Ek gaan na die Kaap toe (Ek gaan Kaap toe), Het is warm (Dit), Ek hoop dat dat nie moeilik sal wees nie (dit), Die man die dit geskryf het (wat), Ek het gewerk op my rekenaar (aan), Alleen ek was wakker (Net ek ...), Ek vind die toets moeilik (Ek dink die toets is moeilik), Hy bou hierdie huis in vyf jare (in vyf jaar), Die toets oor die Afrikaanse spraakkuns (oor Afrikaanse...), ...

2.3.2.1.3. Vlaamse overdracht Zowel bij de spelling (2.3.2.1.1.) als bij de Afrikaanse idiomen (2.3.2.1.2.) is het duidelijk dat de foutieve constructies sterk benvloed zijn door het Nederlands. Hieronder volgen enkele voorbeelden waarin typisch Nederlandse woorden en uitdrukkingen de Afrikaanse vorm bepalen: n hoop (n klomp), poortjie (hekkie), bittermin (bitter min; bitter weinig), straks (netnou), nu (nou), favoriete (geliefkoosde), hobby (stokperdjie), langdurig (vir lang rukke), krys (skreeu), afpak (afneem), panikeer (bang wees), men (n mens), alleen maar (slegs), langsaam (stadigaan), vaak (dikwels), kapot (stukkend), beide (albei),... Die ding wat ek die liefste doen (graagste), Hy laat die moed nie sak nie (Hy verloor nie moed nie), Hierdie vrae hou my baie besig (... kom gedurig by my op), Das die vernaamste (Dit is/dis die vernaamste), Jy laat jou kat best baie buite (liewer), Dan kan ek al my inspirasie kwyt (kwytraak), Dis eens iets anders (Dis darem tog iets anders), Ons het ons goed geamuseer (ons het baie pret gehad), Saterdags gaan ek huis toe (Op saterdag...), ... Ik gebruik hier bewust de term Vlaamse en niet Nederlandse overdracht omdat bepaalde uitingen van de studenten typisch Vlaams zijn. Dit valt waarschijnlijk te verklaren door de opmerking die zowat alle studenten maakten over het Afrikaans: Het lijkt wel een plat dialect. Ook tijdens de conversatie in de lessen werd vaak teruggegrepen naar het eigen dialect om een bepaalde uitspraak te verwezenlijken. Dit is ook gebeurd bij het schrijven. Enkele typische Vlaamse uitspraken in het Afrikaans: plesant (plesierig), reklaam (advertensies), n skoon land (n mooi land, skoon = proper), Ek moe werke (moet werk), ...
26

2.3.2.1.4. Afrikanisering en overgeneralizatie M et deze twee termen wil ik een bepaald soort fouten aanduiden dat vaak voorkwam in de teksten van de studenten: bepaalde regels van het Afrikaans worden ook toegepast op woorden die niet onder deze regels vallen (overgeneralizatie). Op deze manier gebeurt het ook dat typisch Nederlandse woorden geafrikaniseerd worden. Zo is men zich bijvoorbeeld bewust van het feit dat vele Nederlandse woorden op enkele (mede)klinkers na hetzelfde zijn in het Afrikaans en dus past men deze woorden aan: meely (medelye), armoe (armoede), tyens (tydens), tafreel (tafereel), tevree (tevrede), tevree (tevrede), kou (koud), ... Ook het voltooid deelwoord werd aangepast, normaal gezien wordt het gevormd zonder -d, maar er zijn uitzonderingen: verstrooi (verstrooid), teleurgestel (teleurgesteld), ... De studenten weten ook dat het Afrikaans vele woorden uit het Engels overneemt en passen daarom dat gegeven toe op bepaalde woorden: eleksies (verkiesings), ... in n mens se bord te drop (te laat val), ... Naar analogie met het Afrikaanse woord na (naar), gebruiken vele studenten het woord da voor daar: da (daar), daoor (daaroor), danatoe (daarnatoe), ... Nog enkele andere voorbeelden van overgeneralizatie: eksame (eksamen), freiwilliger (vrijwilliger), tiere (diere), Frytagaand (Vrijdagaand), bei (by), Belgisse (Belgiese), g (gee), vr (vra), Dan is jou bly (jy), Ek het ... gehet, Ek het gevl (gevlieg), ... Tot slot maakten vele studenten fouten van deze orde: vereenig (verenig), meere (mere), boome (bome), ...

27

Deze fouten zijn niet benvloed door het Afrikaans. Het Afrikaans hanteert immers dezelfde regels als het Nederlands wanneer het gaat over open en gesloten lettergrepen. Hoe kan men deze fouten dan verklaren? Een mogelijke verklaring is dat het woordbeeld van het Afrikaans soms sterk verschilt van het Nederlands: misschien hebben de studenten daarom het Nederlandse woord aangepast om het er wat Afrikaanser te laten uitzien. Er is ook nog een andere uitleg. Het is opvallend dat kinderen die leren schrijven dezelfde fouten maken in het Nederlands: ook zij schrijven fouten als boomen en meeren. Bij het bespreken van de tussentaal neemt S. Pit Corder aan dat het taalverwervingsproces van de tweedetaalverwerver parallel loopt met dat van een moedertaalspreker: beiden maken hypotheses op die ze in de praktijk uittesten en, indien nodig, aanpassen. Hij veronderstelt ook dat de systemen die een kind ontwikkelt tijdens zijn (moeder)taalverwerving beschikbaar blijven gedurende heel zijn leven. De fouten vereenig, boome en meere bewijzen Corders theorie: zowel het kind als de tweedetaalverwerver stellen de hypothese op dat de open lettergreep bij meervoudsvorming e.d. twee klinkers blijft bevatten. Het kind (en hopelijk ook de tweedetaalverwerver) zal ervaren dat deze hypothese niet klopt en aangepast moet worden.

2.3.2.2. Verbuiging naamwoorden 2.3.2.2.1. M eervoud Tegen het meervoud werden weinig fouten gemaakt. Vooral daar waar het Afrikaans medeklinkers absorbeert, maakten de studenten fouten: vrage (vrae), dage (dae), tyde (tye), oge (o), ... Verder waren er problemen met woorden die in het Nederlands een en-uitgang krijgen, maar in het Afrikaans een s-uitgang kennen: pedale (pedaals), kettinge (kettings), ...

2.3.2.2.2. Adjectieven Het is moeilijk om goede regels te geven bij de adjectiefvorming. Een eerste regel die meestal van toepassing is, kan men als volgt formuleren: korte (eenlettergrepige) adjectieven kennen geen verbuiging. Sommige studenten hielden geen rekening met deze regel:
28

die bloue lug (blou), n mooie tyd (mooi), n kleine kar (klein), ... Natuurlijk zijn er uitzonderingen, bijvoorbeeld het (Afrikaanse) adjectief goed, wat niet alleen verbogen wordt, maar waarbij ook de d verdwijnt: n goeie resultaat zegt men in het Afrikaans. M isschien pasten de studenten de eerste regel toe op de volgende adjectieven, terwijl dat nu juist uitzonderingen zijn. De kans is ook groot dat ze gewoon het Nederlands vertaalden naar het Afrikaans: n sleg karakter (slegte), die dooi muis (dooie), ... Elk jaar gaan ek Kaap toe (Elke jaar), Ek het n sag karakter (n sagte),... Een tweede regel is de volgende: meerlettergrepige adjectieven kennen wel verbuiging, zeker wanneer ze op het suffix -ig, -rik, -lik, -loos, ... eindigen. Wanneer deze regel in het achterhoofd wordt gehouden, kan men de volgende fouten vermijden: n aandagtig meisie (aandagtige), vorig jaar (vorige), moeilik mensie (moeilike), n belangrik mens (belangrike), ... Ook op deze regel zijn natuurlijk uitzonderingen, n ander man bijvoorbeeld: het meerlettergrepige adjectief wordt niet verbogen. Sommige studenten maakten fouten bij het predicatief en adverbiaal gebruik van het adjectief, bepaalde adjectieven hebben immers twee vormen naargelang ze attributief of predicatief gebruikt worden: Ek het twee dae lang geslaap (lank), Ek is nog baie jong (jonk), Maak die naam nie te lang nie (lank), ...

2.3.2.2.3. Verkleinwoorden Bij de verkleinwoorden waren er vrij weinig problemen: pakjes (pakkies), baasie (basie), kunstjies (kunsies),...

2.3.2.3. Vervoeging werkwoorden

29

Er werden vrij veel fouten gemaakt bij de vervoeging van het werkwoord in de tegenwoordige tijd, meestal namen de studenten gewoon de Nederlandse vorm over: Ek ben (is), ek ga (gaan), hy moe (moet), hulle h (het), hy gaat weg (gaan), ek is gewees (ek was),... Ook gebruikte men soms de infinitief verkeerd: Die verskillende gevoelens wat n vrou kan het ... (kan h), Die meeste mense dink dat ek n aandagtige meisie wees (is), Hierdie huis sal voorsien syn van ... (sal voorsien wees), ... De verleden tijd wordt in het Afrikaans steeds gevormd met het hulpwerkwoord het. Daartegen werden nogal wat fouten gemaakt: Hoe is die mense ontstaan (het ... ontstaan), Die wekker is nie afgegaan nie (het ... afgegaan), Ek weet nie hoe dit is gekom nie (... hoe dit gekom het nie), ... Soms paste men deze regel ook toe op werkwoorden die ook in het Afrikaans een compacte vorm kennen: Ek het nie kan gaan nie (Ek kon nie gaan nie), Hy het moet ... (Hy moes), ... Tot slot werden er nog fouten gemaakt tegen het passief. In het Afrikaans wordt word gebruikt bij passieve zinnen in de tegenwoordige tijd en is bij passieve zinnen in de verleden tijd. Dit veroorzaakte problemen: ... waarby Mandela tot president verkies werd (verkies is), Dit is gestig geword (word gestig), ...

2.3.2.4. Zinsconstructie Wat de zinsconstructie betreft, werden er vooral fouten gemaakt tegen de negatie. M eestal vergat men gewoon de tweede nie of werden de nies verkeerd geplaatst: Ek dink dat niemand kan s watter karakter hy het nie, Ek hoop dat dit nie moeilik sal wees nie, ... Ek dag dat jy my nooit sou vra nie om jou heerlike kos te eet nie (... nooit sou vra om jou kos te eet nie), Sit nie dinge op die grond nie (Sit dinge nie op ...), ...
30

In een bijzin moet het hulpwerkwoord steeds achteraan in de zin geplaatst worden, dus niet op deze manier: Op die berg waar die vuurwerk was te sien (te sien was), Die geld wat ek het verdien (verdien het), ... Werkwoorden als kan, wil en sal, echter, staan in een bijzin niet op de laatste plaats: Na n rukkie was daar n tekort aan werkmanne, waardeur die natives n aantal voordele eis kon (... kon eis), ... Een laatste fout die de studenten in deze categorie maakten, was dat ze geen inversie toepasten daar waar het moest - ook in het Nederlands. Waarschijnlijk is dit is eigen aan elke tweedetaalverwerving: Hoekom ons eet diere? (Hoekom eet ons ...), Dalk dit is -20 C (Dalk is dit ...), Dan ons gaan na die kerk. (Dan gaan ons ...), Nadien gesels ons (Nadien ons gesels), Maar tog die man staan daar (... staan die man daar), ...

2.3.2.5. Andere fouten Andere fouten die gemaakt werden, hadden meestal betrekking op het gebruik van de voornaamwoorden, vooral de bezittelijke, en verder op de genitief: syn poot (sy poot), op se hoede wees (sy hoede), Apollos spel (Apollo se spel), ... Ek het se ouers gesien (sy), Ek het se baadjie (sy baadjie), Probeer om hom se frustrasie kwyt te raak (sy), Die dier bly by sn oerdrifte (sy), ... Ook de wederkerende voornaamwoorden gaven soms problemen: ... terwyl hulle as marsmannetjies verkleed het (terwyl hulle hulle as ...) Vele studenten gebruikten het woord wanneer verkeerd. Wanneer is enkel van toepassing als het gaat om een vragend voornaamwoord, anders wordt as gebruikt: Wanneer ek my jas vind, kom ek (As), Ek sal bly wees wanneer ek nie meer moet studeer nie (as), ...

31

Tot slot werden er nog fouten gemaakt bij het gebruik van het voorzetsel vir. In het Afrikaans gebruikt men vir onder andere bij een meewerkend voorwerp: Die vakansie lyk my baie kort (... lyk vir my ...) Ek het hom ges ... (...vir hom ges ...) Bij tijdsbepalingen kan in het Nederlands het voorzetsel voor soms weggelaten worden, bijvoorbeeld in de zin Ik ga (voor) een paar dagen naar de Ardennen. In het Afrikaans echter moet vir altijd geschreven worden, wat door de studenten niet gedaan werd: ... dat dit erg moet wees om maar vir twee maande te kon doen wat jy graag doen. Dan was ek ook nog vir n paar dae tuis, ... De beleefdheidsvorm in het Afrikaans gaf ook wat problemen, men wist wel wat het verschil was - i.p.v. U gebruikt men de aanspreektitel van de persoon - maar paste de regel verkeerd toe: Hoe gaan dit met die Professor (... met Professor), Ma, kan jy vir my s waar my baadjie is? (Ma, kan Ma vir my s waar ...), ...

2.3.2.6. Samenvattend Wanneer we alles eens op een rijtje zetten, is het duidelijk dat de meeste fouten gemaakt worden onder invloed van het Nederlands. Vaak neemt men gewoon het woord of de constructie uit het Nederlands over of vertaalt men de woorden letterlijk naar het Afrikaans door de spelling aan te passen. Een andere fout die vaak voorkomt, is net het tegenovergestelde: men is zich te bewust van de andere taal waardoor men gaat overgeneralizeren. Opvallend is wel dat de top drie van de probleemanalyse overeenkomt met de aspecten die in de foutenanalyse het meest voorkomen: adjectiefvorming, negatie en voornaamwoorden. Andere belangrijke fouten die gemaakt werden, betreffen de spelling en de plaats van het werkwoord in een zin, een probleem dat ook aangehaald werd in de probleemanalyse.

2.3.3. Probleemanalyse en foutenanalyse: vergelijking van de resultaten

32

Wanneer we de probleem- en de foutenanalyse naast elkaar plaatsen, zien we duidelijk dat er overeenkomsten zijn. In de categorie van de woordenschat werden er vooral fouten gemaakt tegen spelling en Afrikaanse idiomen. De moeilijkheden die de studenten hiermee hadden werden opgelost door het gebruik van de Nederlandse (Vlaamse) vormen of door Afrikaanse regels toe te passen daar waar het niet mag. In de probleemanalyse wezen de studenten zelf op de vreemde, fonemische spelling van het Afrikaans en op het feit dat er voor hen vele nieuwe woorden zijn die het Nederlands niet kent. Bij de verbuiging van de naamwoorden werd in de lingustische dagboeken van de studenten vooral de adjectiefvorming benadrukt. Ook in de foutenanalyse staat dit centraal. Je kan niet met zekerheid zeggen of de studenten de regels van de adjectiefvorming proberen te volgen of niet: wat in het Afrikaans fout is, is in het Nederlands meestal de correcte vorm. Over de meervoudsvorming en de verkleinwoorden werden zo goed als geen problemen gesignaleerd door de studenten en ook de fouten die hiertegen gemaakt werden zijn niet zo talrijk. M eestal gaat het hierbij om spellingsfouten of om het gebruik van de s-uitgang in het meervoud bij woorden waar in het Nederlands enkel een en-uitgang mogelijk is. Omdat de vervoeging van de werkwoorden in het Afrikaans zo weinig vormen kent, dachten de studenten dat het vrij simpel was. Toch werden er een aantal fouten gemaakt betreffende de vorm van het werkwoord en de plaats ervan in de zin. Ook in deze categorie lieten de studenten zich vaak leiden door het Nederlands. Bij de zinsconstructie werden er vooral fouten gemaakt tegen de dubbele ontkenning: de plaats van de nies gaf de meeste problemen, net zoals de studenten voorspelden in hun lingustisch dagboek. Een onverwacht probleem dat de kop opstak was het gebruik van inversie. Verschillende studenten vergaten inversie toe te passen daar waar het ook in het Nederlands nodig is. Een laatste categorie bij de foutenanalyse had de naam Andere fouten. In het lingustisch dagboek werd het juiste gebruik van de bezittelijke en wederkerende voornaamwoorden door de studenten als een probleem aangeduid. In de foutenanalyse bleek inderdaad dat daar fouten tegen gemaakt werden. Andere fouten die gemaakt werden betroffen het gebruik van het voorzetsel vir en de beleefdheidsvorm in het Afrikaans. Deze fouten werden niet in de lingustische dagboeken gesignaleerd. Na deze vergelijking van de probleem- en de foutenanalyse valt het op hoe goed de studenten de verschillen met het Nederlands aanvoelen. De fouten die ze maakten zijn vrijwel identiek aan de moeilijkheden die ze in hun lingustisch dagboek signaleerden. Eigenlijk is het wel vreemd dat ze net die fouten maken die ze zelf voorspellen. Het is waarschijnlijk omdat het Afrikaans en het Nederlands zo sterk op elkaar lijken dat men
33

soms de verschillen vergeet en zich te sterk baseert op de Nederlandse vormen. In de foutenanalyse bestempelde ik n (deel)categorie als Vlaamse (Nederlandse) overdracht. Bij de analyse van de fouten is echter duidelijk gebleken dat men bijna alle fouten zo kan benoemen: de Nederlandse invloed is steeds aanwezig.

34

hoofdstuk 3

Lesmateriaal Afrikaans
3.0. Vooraf
In dit derde hoofdstuk zal ik verschillende boeken bespreken die elk op hun eigen manier de Afrikaanse taal behandelen. Het doel hiervan is om feedback te krijgen op de taalaspecten die in de probleem- en foutenanalyse aan bod kwamen - ook al kreeg ik bij beide analyses de hulp van twee native speakers Afrikaans. Ik zal in totaal zeven boeken behandelen, die in drie groepen ingedeeld kunnen worden. De eerste groep bevat de twee boeken die gebruikt worden in de cursus Afrikaans georganiseerd door het Centrum voor taal en spraak. Het gaat hierbij om N.N. en So werk Afrikaans. Teach yourself Afrikaans en Bobbejane of bavianen zijn de enige boeken over de Afrikaanse taal die (vlot) in Vlaanderen te verkrijgen zijn. Deze twee boeken vormen de tweede groep. Via de boekhandel InterL (Antwerpen), die gespecialiseerd is in taalleermethodes, kwam ik te weten dat er naast Teach yourself Afrikaans nog n andere leermethode verkrijgbaar is in Vlaanderen, namelijk die van Linguaphone. Aangezien deze vrij duur in aankoop is - en ook vanuit het Engels vertrekt - heb ik besloten deze methode niet te behandelen. In de derde groep zitten de boeken die uit Zuid-Afrika gemporteerd zijn. Afrikaans vir tersire studie werd gekocht door Kris Van de Poel tijdens haar verblijf in Zuid-Afrika (augustus 1995). Het was het enige boek Afrikaans dat de verkoper van een boekhandel in Bloemfontein kon vinden - na veel zoekwerk. De boeken Norme vir Afrikaans en Keurige Afrikaans werden mij aangeraden door enkele Zuid-Afrikaanse professoren die zich bezighouden met het Afrikaans als tweede taal. De noodzakelijke achtergrondinformatie bij deze zeven boeken wordt gegeven bij de aparte bespreking van elk boek. Op het einde van dit hoofdstuk worden alle boeken met elkaar vergeleken. De bespreking van de boeken verloopt steeds op de volgende manier:

35

1. Doelstelling en doelgroep van het boek. Onder dit kopje wordt duidelijk wat juist beoogd werd bij het schrijven van het boek. 2. Indeling van het boek De verschillende hoofdstukken worden vermeld en, indien nodig, kort besproken.

3. Opvallende taalaspecten Nieuwe taalaspecten die in de probleem- en foutenanalyse niet aan bod zijn gekomen, worden onder deze noemer besproken. Ook is het mogelijk dat er extra informatie gegeven wordt over reeds behandelde taalaspecten. Deze opvallende aspecten zullen aan de hand van vele voorbeelden worden gellustreerd. De Nederlandse vertaling ervan wordt steeds (tussen haakjes) vermeld. De opsomming van deze opvallende taalaspecten is gebaseerd op de indeling die gebruikt werd bij de probleem- en foutenanalyse. Er worden acht hoofdgroepen onderscheiden die, naargelang het boek, elk nog onderverdelingen kunnen hebben: (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) Woordenschat Verbuiging Voorzetsels Voornaamwoorden Vervoeging Negatie Woordorde

(viii) Andere Bij de bespreking zal blijken dat sommige boeken over een bepaalde categorie geen informatie bieden. Om bij elk boek toch een duidelijk kader te behouden, zal ik proberen steeds deze acht categorien te behandelen.

36

4. Conclusie Elke boekbespreking wordt afgesloten met een korte conclusie.

Aan de hand van de bespreking van de zeven boeken zal in het vierde hoofdstuk een taxonomie opgesteld worden waarin alle opvallende taalaspecten, die zowel in de boekbesprekingen als in de probleem- en foutenanalyse aan bod kwamen, verwerkt worden. Op deze manier zal het duidelijk worden waarin het Afrikaans verschilt van het Nederlands. Deze algemene samenvatting vormt de basis voor het laatste onderdeel van deze paper: het opstellen van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen.

37

3.1. N.N.
? ? ?

3.1.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Het grammaticadeel van N.N. werd gebruikt bij de lessen Afrikaans die op UA-UIA georganiseerd worden door het Centrum voor taal en spraak. De eerste leraar Afrikaans, Quintus van der Merwe, bracht het boek mee uit Zuid-Afrika en maakte enkele grammaticale hoofdstukken ervan beschikbaar voor zijn studenten door middel van kopies. Quintus van der Merwe woont ondertussen terug in Zuid-Afrika en heeft het boek tijdens zijn verhuizing misplaatst. Na veel zoekwerk wist Frieda Serlet van de Kultuurafdeling van de Suid-Afrikaanse Ambassade me te vertellen dat ook zij het boek niet te pakken kon krijgen. Wel gaf ze me het adres van het Suid-Afrikaanse Instituut in Amsterdam, dat over een grote bibliotheek beschikt. De bibliothecaris wist me echter te melden dat ook hij geen bibliografische gegevens over dit grammaticadeel kon geven. Tijdens mijn verblijf in Zuid-Afrika heb ik niet alleen zelf een aantal bibliotheken doorzocht, maar heb ik ook enkele mensen gecontacteerd met de vraag of zij me konden helpen. Tevergeefs echter... Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken hen nog eens te bedanken: Wannie Carstens, Adle du Plessis, Anne-Mari Putter en Gerhard Van Huyssteen (Potchefstroomse Universiteit vir CHO), Rene M arais, Debbie Coetzee en Tobie van Dyk (Universiteit van Pretoria), Babs M eiring (Universiteit van Suid-Afrika), Ninon Roets (Randse Afrikaanse Universiteit), Daan Wybenga (Vista Universiteit), Angelique van Niekerk (Universiteit van Bloemfontein) en M arga Stander (Universiteit van QwaQwa). Aangezien ik het volledige boek N.N. niet kon bemachtigen, kan ik niet zeggen welke doelgroep en welke doelstellingen voor ogen werden gehouden bij het ontwikkelen ervan. Het spreekt dan ook voor zich dat in deze paragraaf enkel het grammaticadeel van het boek besproken zal worden. De grammatica van het Afrikaans wordt in dit boek overzichtelijk weergegeven. Naast Norme vir Afrikaans is dit het enige boek waarin de Afrikaanse taal systematisch behandeld wordt: de verschillende grammaticale elementen van de taal worden kort
38

beschreven. De andere boeken die aan bod komen in dit hoofdstuk hebben meestal andere doeleinden dan het behandelen van de Afrikaanse grammatica op zich.

3.1.2. Indeling van het boek


In achttien hoofdstukken worden de volgende aspecten van de Afrikaanse taal behandeld: 1. Sinsoorte en tye in Afrikaans 2. Direkte en indirekte rede 3. Lydende en bedrywende vorm 4. Ontkenning 5. Woordorde 6. Spelling 7. Die selfstandige naamwoord 8. Die byvoeglike naamwoord 9. Die voornaamwoord 10. Die werkwoord 11. Die bywoord 12. Die voorsetsel 13. Woordvorming 14. Betekenisleer 15. Leestekens en afkortings 16. Taalsuiwerheid 17. Idiomatiese taalgebruik 18. Eie skryfwerk Hoofdstukken 1 t.e.m. 15 hebben geen verdere uitleg nodig, het onderwerp dat in de titel wordt aangehaald, wordt telkens bondig besproken (gemiddeld 4 bladzijden per hoofdstuk). Hoofdstuk 16 heet Taalsuiwerheid. Dit hoofdstuk wijst erop dat het Afrikaans sterk benvloed wordt door het Engels. De foutieve zinswendingen die veroorzaakt worden door deze benvloeding worden naast het correcte Afrikaans geplaatst. In hoofdstuk 17 (Idiomatiese taalgebruik) worden -op alfabetische wijze- enkele Afrikaanse spreekwoorden en gezegden behandeld. Na behandeling van de aspecten van de Afrikaanse taal, volgen er in het laatste hoofdstuk (Eie skryfwerk) enkele schrijfoefeningen om deze verworven kennis in de praktijk te brengen.

39

3.1.3. Opvallende taalaspecten


Aangezien dit boek het grammaticaboek is dat gebruikt werd tijdens de lessen Afrikaans, zijn de meeste aspecten waarin het Afrikaans verschilt van het Nederlands al behandeld in de probleemanalyse die ik doorvoerde. De studenten kregen via de probleemanalyse immers de gelegenheid om allerlei opmerkingen te geven over de Afrikaanse taal n over het lesmateriaal Afrikaans. Vandaar dus dat vele van die taalaspecten reeds aan bod gekomen zijn. Toch zijn er een aantal dingen die niet door de studenten vermeld werden. 3.1.3.1. Woordenschat 3.1.3.1.1. Spelling In het zesde hoofdstuk van deze grammatica wordt de spelling behandeld. In de probleem- en foutenanalyse werden de belangrijkste verschillen met het Nederlands al aangehaald. Het boek Bobbejane of bavianen geeft een duidelijk overzicht van de verschillen tussen de Afrikaanse en de Nederlandse spelling. Ik zal dan ook bij de bespreking van dat boek grondiger ingaan op de Afrikaanse spelling. Een interessant voorbeeld dat niet door Yvette Stoops in Bobbejane of bavianen behandeld wordt en wel in N.N. is het verschil tussen vyfuur en vyf uur. Wanneer men vyfuur gebruikt, dan gaat het om een bepaald tijdstip, terwijl met vyf uur de duur van iets bedoeld wordt.

3.1.3.1.2. Woordvorming Samenstellingen en afleidingen worden in het Afrikaans grotendeels op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Reduplicatie of woordherhaling echter is een typisch Afrikaans verschijnsel dat niet vaak in het Nederlands te zien is: gou-gou (erg snel), nou-nou (heel binnenkort), kruip-kruip (al kruipend), plekplek (hier en daar), ...

3.1.3.2. Verbuiging
40

3.1.3.2.1. Meervoud en verkleinwoorden Het eerste wat opvalt bij de meervoudsvorming in het Afrikaans is dat de en-uitgang niet voorkomt: de n is afgesleten waardoor men een e-uitgang in de plaats krijgt. De vorming van het meervoud gebeurt wel op dezelfde manier. In de probleemanalyse merkten de studenten ook op dat er in de Afrikaanse taal vele substantieven zijn die in het meervoud een s krijgen, terwijl het Nederlands aan dezelfde substantieven een en-uitgang toekent. Een reden hiervoor zou kunnen zijn dat het Engels -de andere grote Europese taal in Zuid-Afrika- het Afrikaans hierin benvloed heeft: het meervoud in deze taal wordt immers op enkele uitzonderingen na altijd gevormd met een s. Enkele Afrikaanse voorbeelden uit hoofdstuk 7 (Die selfstandige naamwoord): kettings (kettingen), klagtes (klachten), mans (mannen), neefs (neven), ... Net zoals de n bij de meervoudsvorming afgesleten is, valt vaak ook de laatste letter (klank en grafeem) van een woord weg. Zo zijn er vele substantieven waarvan de eindletter t verdwenen is. Bij de meervoudsvorming komt deze letter weer terug: bees (beest) - beeste (beesten), distrik (district) - distrikte (districten), kas (kast) kaste (kasten), ... Voor Nederlandstaligen vormen deze woorden geen problemen, aangezien zij de enkelvoudsvormen met t gewoon zijn. Voor Afrikaanstaligen is het echter niet altijd duidelijk waar die t in het meervoud opeens vandaan komt. Naar analogie met deze (voor hen vreemde) regel bestaan er in het Afrikaans woorden die in het meervoud anders zijn dan in het Nederlands: jas (jas) - jaste/jasse (jassen), graf (graf) - grafte (graven), ... Ook opmerkelijk in dit hoofdstuk is dat het gebruik van het weglatingsteken op enkele punten verschilt van het Nederlands. Allereerst gebruiken Nederlandstaligen bij verkleining normaal gezien geen weglatingstekens: taxi wordt taxietje en niet taxitje zoals in het Afrikaans (taxitjie). Bij meervoudsvorming gebruiken het Afrikaans en het Nederlands dezelfde regel: taxi wordt taxis. Een tweede verschil bij het gebruik van het weglatingsteken is dat het in het Afrikaans bij de vorming van het meervoud en het verkleinwoord van woorden eindigend op a belangrijk is te weten of deze a al dan niet
41

beklemtoond wordt. Enkel bij een beklemtoonde a gebruikt men het weglatingsteken, anders wordt het suffix vast aan het woord geschreven: beklemtoonde a : pas, patjie onbeklemtoonde a : oumas, oumatjie Bij meervouden en verkleinwoorden van eigennamen die op een s, een z of een e eindigen die in het enkelvoud niet wordt uitgesproken, wordt ook het weglatingsteken gebruikt: Du Plessiss, Du Preezs, Estelletjie, Van Bredatjie, Terblancheie, ... 3.1.3.2.2. Adjectieven De regels voor het verbuigen van adjectieven worden in het hoofdstuk Die byvoeglike naamwoord (hoofdstuk 8) niet besproken. De vuistregels die in de probleem- en foutenanalyse aangehaald werden, worden door enkele andere boeken -die later nog behandeld worden- bevestigd. Later in dit hoofdstuk zal nog ingegaan worden op de regels van de adjectiefverbuiging. In hoofdstuk 8 van N.N. worden vele voorbeelden gegeven van adjectieven die verschillend verbogen worden naargelang ze attributief of predicatief gebruikt worden. Enkele voorbeelden: die dooie hond, die hond is dood (de dode hond, de hond is dood) die kwaai onderwyser, die onderwyser is kwaad (de boze (kwade) onderwijzer, de onderwijzer is kwaad) die moe atleet, die atleet is moeg (de vermoeide atleet, de atleet is moe)

3.1.3.3. Voorzetsels Hoofdstuk 12 (Die voorsetsel) bevat een aantal woordgroepen die in het Nederlands gepaard gaan met een ander voorzetsel: Daar klop iemand aan die deur. (Er klopt iemand op de deur.)

42

Ek koop my groente by hierdie winkel. (Ik koop mijn groenten in deze winkel.) Sy het so heerlik oor die grap gelag. (Zij heeft zo leuk met de grap gelachen ) Johan woon op Wolseley (=dorp). (Johan woont in Wolseley.) Alet woon in Pretoria (=stad). (Alet woont in Pretoria.) Die boemelaar het per geluk n vyftigrand-noot opgetel. (De boemelaar had geluk: hij raapte een briefje van vijftig rand op.)

3.1.3.4. Voornaamwoorden In hoofdstuk 9 van N.N. worden de voornaamwoorden behandeld. Sommige hiervan zijn al in de probleem- en foutenanalyse aan bod gekomen. In deze paragraaf zal ik kort de Afrikaanse voornaamwoorden opsommen. Deze komen meestal wel met het Nederlands overeen, vaak verschilt de schrijfwijze wel wat. Waar nodig, zal tussen haakjes het Afrikaans vertaald worden (in het Nederlands).

3.1.3.4.1. Persoonlijke voornaamwoorden Opvallend bij de persoonlijke voornaamwoorden is dat er in het Afrikaans geen keuze bestaat tussen een volle en een doffe vorm, terwijl dat in het Nederlands wel het geval is - bijvoorbeeld jij/je, wij/we, ... Enkelvoud: ek/my - jy/jou - u/u - hy/hom - sy/haar - dit (het) Meervoud: ons/ons (wij/ons) - julle/julle - hulle/hul(le) (zij/hen, hun) Men is in het Afrikaans n mens

3.1.3.4.2. Wederkerende voornaamwoorden Opvallend bij de wederkerende voornaamwoorden is dat het voornaamwoord zich in het Afrikaans niet bestaat. Zodoende kan de volgende zin twee betekenissen hebben:

43

Hy was hom. (Hij wast zich of Hij wast hem.) Om deze onduidelijkheid te vermijden, kan men zeggen: Hy was homself. (Hij wast zichzelf.) Soms laat het Afrikaans het wederkerend voornaamwoord vallen waar het in het Nederlands verplicht is: Ons voel hier baie tuis. (Wij voelen ons hier erg thuis.)

3.1.3.4.3. Bezittelijke voornaamwoorden en genitieven Attributief gebruikt: my, jou, u, sy, haar, ons, julle, hul(le) Zelfstandig gebruikt: myne, jou(n)e, uwe, syne, hare, ons sn, julle sn, hul(le) sn Dis my kar, daardie is julle sn. (Dit is mijn auto, die is van jullie.) Ook: ...daardie is Jan sn. (...die is van Jan.) Bij namen en substantieven gebruikt men steeds se: Piet se huis, Anna se boek, die huis se deur, ... Het Nederlandse bezittelijke voornaamwoord wiens is in het Afrikaans wie se: Die man wie se motor op die geel streep staan, sal n boete kry. (De man wiens auto op de gele streep staat, zal een boete krijgen.) Verder is er nog een typisch Afrikaanse constructie met hulle, die gellustreerd wordt in de volgende zin:

44

Hoe gaan dit met Piet-hulle? (Hoe gaat het met Piet-en-zij-die-erbij-horen (zijn gezin)?)

3.1.3.4.4. Aanwijzende voornaamwoorden Het Afrikaans kent geen genusonderscheid, vandaar dat er slechts twee aanwijzende voornaamwoorden zijn: hierdie (deze, dit) en daardie (die, dat). Om deze voornaamwoorden zelfstandig te gebruiken moet men ze combineren met een: Ek vind daardie een mooier. (Ik vind die mooier.)

3.1.3.4.5. Betrekkelijke voornaamwoorden Het belangrijkste betrekkelijke voornaamwoord in het Afrikaans is wat, dat omwille van het feit dat er geen genusonderscheid bestaat in het Afrikaans zowel gebruikt wordt voor die als voor dat (de betrekkelijke voornaamwoorden in het Nederlands): Die mense wat gister hier was, het ges.... (De mensen die gisteren hier waren, hebben gezegd...) Die kind wat gister hier was, gaan mre Kaap toe. (Het kind dat gisteren hier was, gaat morgen naar de Kaap.)

3.1.3.4.6. Vragende voornaamwoorden Een verschil met het Nederlands bij de vragende voornaamwoorden is dat men niet welke gebruikt, maar watter: Watter huis is joune? (Welk huis is van jou?)

45

Ook het Nederlandse wiens bestaat niet in het Afrikaans, in de plaats wordt wie se gebruikt: Wie se huis is dit? (Wiens huis is dit?)

3.1.3.4.7. Onbepaalde voornaamwoorden Het bepaald lidwoord het wordt in het Nederlands vaak als onbepaald voornaamwoord gebruikt. Ook in het Afrikaans is dit zo, maar men gebruikt er dit voor: Dit ren. (Het regent.)

3.1.3.5. Vervoeging In het hoofdstuk Sinsoorte en tye in Afrikaans (hoofdstuk 1) worden verschillende voorbeelden aangehaald waarin de vorming van de verleden tijd aan bod komt. De volgende voorbeelden zijn te vergelijken met fouten die in de foutenanalyse ook gesignaleerd werden: Jy moet jou tande borsel. (Jij moet je tanden borstelen.) Ek kan nie die swaar klip optel nie. nie. (Ik kan die zware steen niet optillen.) Ek wil nie saamgaan nie. (Ik wil niet meegaan.) Jy moes jou tande geborsel het. (Jij had je tanden moeten borstelen.) Ek kon nie die swaar klip opgetel het (Ik kon die zware steen niet optillen.) Ek wou nie saamgegaan het nie. (Ik wou niet meegaan.)

Ook de imperatief wordt besproken in hoofdstuk 1. Deze wordt op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Wel is er een verschil bij de ontkennende imperatief, want dan gebruikt men in het Afrikaans steeds moenie: Moenie die motor was nie! (Was de auto niet!)
46

3.1.3.6. Negatie In hoofdstuk 4 staat geschreven dat die tweede nie altyd aan die einde van die sin staan. De enige uitzondering op deze regel doet zich voor bij zinnen met het voegwoord mits, tensy, omdat of hoewel: dan komt de tweede nie vr de bijzin te staan: Hy bly nie tuis nie, omdat hy moet werk. (Hij blijft niet thuis, omdat hij moet werken.) Terwijl het bij de tweede nie duidelijk is waar deze geplaatst moet worden, heeft de eerste nie geen vaste plaats. Een belangrijk verschil met het Nederlands is dat de plaats van deze eerste nie betekenisverschillen met zich kan meebrengen, wat gellustreerd wordt door de volgende zinnen:

Die seuns wil nie mre vroeg op die plaas gaan visvang nie. (De jongens willen morgenvroeg niet gaan vissen op de hoeve.) Die seuns wil mre nie vroeg op die plaas gaan visvang nie. (De jongens willen morgen wel gaan vissen op de hoeve, maar niet te vroeg.) Die seuns wil mre vroeg nie op die plaas gaan visvang nie. (De jongens willen morgenvroeg wel gaan vissen, maar niet op de hoeve.) Die seuns wil mre vroeg op die plaas nie gaan visvang nie. (De jongens willen morgenvroeg wel naar de hoeve gaan, maar niet om te vissen.)

3.1.3.7. Woordorde Het vijfde hoofdstuk in deze grammatica behandelt de woordorde. Zinnen in het Afrikaans worden meestal op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Wel is al gebleken dat zowel de plaats van het werkwoord als de plaats van de tweede nie in een zin vastligt. In N.N. werden echter geen aspecten aangehaald die in de probleemanalyse nog niet aan bod zijn gekomen.

47

3.1.3.8. Andere 3.1.3.8.1. Interpunctie Volgens het hoofdstuk Leestekens en afkortings (hoofdstuk 15) moet er voor bepaalde voegwoorden een kommapunt geplaatst worden. Ek is moeg; daarom wil ek gaan bad en slaap. (Ik ben moe, daarom wil ik een bad nemen en gaan slapen) Het boek So werk Afrikaans echter vermeldt dit niet in zijn behandeling van de kommapunt.

3.1.3.8.2. Taalzuivering Het hoofdstuk dat de taalzuivering behandelt (hoofdstuk 16), duidt op een verschil met het Nederlands: Ek en jy is goeie maats. (Jij en ik zijn goede vrienden.)

3.1.4. Conclusie
Deze bundel behandelt de Afrikaanse grammatica op een systematische wijze: elk grammaticaal aspect krijgt zijn hoofdstukje. Voor Nederlandstaligen bevat het natuurlijk een groot aantal overbodige dingen omwille van de verwantschap tussen de talen. Toch kan dit boek een goede inleiding zijn op het Afrikaans voor een Nederlandstalige leerder, juist omdat het alle elementen in de Afrikaanse taal op een rijtje zet. Hoewel de studenten dit boek als handboek gebruikten in de lessen Afrikaans en dus de kans hadden om alle opvallende aspecten ervan via de probleemanalyse kenbaar te maken, werden er toch vele aspecten (waarin het Afrikaans verschilt van het Nederlands) niet vermeld. Dit toont aan dat de hoofdstukken -ook al lijken ze erg kort- toch een grote hoeveelheid informatie geven. Maar de bondigheid van het boek heeft ook zijn negatieve kanten. In de lessen Afrikaans gedoceerd op UA-UIA geeft het boek geen problemen, aangezien de docent er steeds bij is om nog extra informatie te geven. Voor individueel gebruik echter zou dit boek met zijn bondige behandeling van de Afrikaanse taal wel voor moeilijkheden zorgen. Zoals
48

reeds gezegd zijn de hoofdstukken zeer kort -zon viertal bladzijden- waardoor de informatie die over bepaalde Afrikaanse verschijnselen gegeven wordt zich beperkt tot enkele voorbeelden. Een goed voorbeeld hiervan is te vinden in het vierde hoofdstuk dat de ontkenning behandelt. Het laatste paragraafje merkt op dat er soms meer dan twee nies worden gebruikt. Dit Afrikaans verschijnsel -dat voor leerders Afrikaans zeker niet eenvoudig is- wordt als volgt behandeld: Soms gebruik ons meer as twee nies. Sin As dit ren, hou ek daarvan om in daarvan die bed te l. (...) Sy het my ingelig dat sy die boek boek geleen het. Ontkennend Als dit nie ren nie, hou ek nie om in bed te l nie. Sy het my nie ingelig dat sy nie die geleen het nie.

In deze paragraaf worden in het boek in totaal vijf voorbeelden gegeven. De eerste vier zinnen hebben telkens vier nies, de laatste heeft er slechts drie. Er wordt echter geen uitleg gegeven waarom die laatste voorbeeldzin drie nies heeft. De regel die hier van toepassing is, is de volgende: als zowel bijzin als hoofdzin ontkend worden, is het mogelijk om de tweede nie van de hoofdzin weg te laten. Dit is het opvallende aan het boek: vaak is het enkel de titel die een Afrikaans taalelement aanhaalt en worden er voor de rest slechts een paar voorbeeldzinnetjes gegeven. Het probleem dat zich dan voordoet -zoals bij het paragraafje over de ontkenning- is dat men vaak nog met vragen blijft zitten. Hetzelfde gebeurt bijvoorbeeld bij de behandeling van het bijvoeglijk naamwoord. Anderstaligen die dat hoofdstuk lezen, merken meteen op dat sommige adjectieven wel en andere niet verbogen worden. Men heeft het raden naar de reden voor dit verschijnsel. In het hele boek wordt er nooit een degelijke uitleg gegeven over wat er juist gebeurt. In de lessen Afrikaans was dit geen onoverkomelijke zaak, omdat de docent nog de nodige kanttekeningen kon maken. Als grammatica voor beginners is dit boek dus niet geschikt, aangezien het niet diep genoeg ingaat op de typisch Afrikaanse verschijnselen die erin naar voor komen. Voor mij is deze bundel best bruikbaar bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans, omdat
49

er vele Afrikaanse aspecten die verschillend zijn van het Nederlands in aangehaald worden. Door het volgen van de lessen Afrikaans en door het lezen van andere boeken heb ik zelf de nodige achtergrond om N.N. te begrijpen, zonder dat het boek me zelf alles moet uitleggen. Zuiver grammaticaal bekeken is dit boek beter dan de andere. Zij behandelen namelijk niet alle aspecten van de Afrikaanse grammatica en richten zich ook op andere onderwerpen. Deze boeken hebben dan ook een andere doelgroep of een ander doel voor ogen.

50

3.2. So werk Afrikaans


Van Jaarsveld, G.J. en A. van Niekerk. So werk Afrikaans.1995. (Dit boek werd ontwikkeld door het taalcentrum van de Universiteit van Oranje Vrystaat)

3.2.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Op onze studiereis door Zuid-Afrika in augustus 1995, gaf professor Van Jaarsveld van de Universiteit van Oranje Vrystaat aan Kris Van de Poel het boek So werk Afrikaans om het uit te proberen in de cursus Afrikaans op UA-UIA De versie die ik heb, bevat geen voorwoord. Daarom vroeg ik mede-auteur Angelique van Niekerk of ze me kon vertellen wat er juist beoogd werd bij het ontwikkelen van So werk Afrikaans. Angelique van Niekerk vertelde me dat het boek de basis is van een cursus Afrikaans die vanaf het begin van 1994 op de Universiteit van Oranje Vrystaat wordt aangeboden. De cursus loopt over een periode van zes maanden en maakt deel uit van een jaarcursus waarvan het tweede semester de Afrikaanse letterkunde behandelt. So werk Afrikaans is ontwikkeld met het oog op moedertaalsprekers die niet verder gaan met Afrikaans als studierichting. M eestal gaat het hier om studenten die rechten of communicatiewetenschappen studeren. Het doel van de cursus is niet alleen om de studenten bewust te maken van het Afrikaans en zijn geschiedenis, maar ook om hun taalvaardigheid te verbeteren. Het praktische taalgebruik staat dus voorop en de theorie wordt enkel gebruikt ter ondersteuning. De bedoeling is ook dat de studenten de inhoud van het boek zelf bestuderen zodat er in de lessen over gediscussieerd kan worden. Dit boek gaat ervan uit dat de de student de basisbeginselen van het Afrikaans kent. De titel So werk Afrikaans maakt duidelijk dat het boek de moedertaalspreker Afrikaans wil uitleggen hoe zijn taal werkt, hoe bepaalde dingen juist in elkaar zitten. Die informatie wordt in het boek gestructureerd behandeld.

51

3.2.2. Indeling van het boek


So werk Afrikaans bevat 10 hoofdstukken die ingedeeld kunnen worden in twee grote groepen. Het eerste deel geeft achtergrondinformatie over de Afrikaanse taal: 1. Is Afrikaans een Afrikataal? (ontstaan en evolutie van het Afrikaans, invloed van verschillende talen, ...) 2. Wat is Afrikaans? (Standaardafrikaans en verschillende varianten) 3. Gepaste Afrikaans (welk soort Afrikaans wanneer gebruiken, (in)formele taal, ...) Het tweede deel bevat de hoofdstukken 4 t.e.m. 10 en gaat over bepaalde grammaticale aspecten, zowel van het Afrikaans als van taal in het algemeen: 4. Wat beteken betekenis? (over semantiek: wat is een homoniem, synoniem; betekenisverbreding, ...) 5. Sin en onsin in ons sinne (over woordorde) 6. Negativering (over semantische en syntactische ontkenning) 7. Bakstene en sement : sinvolle skryfwerk (hoe een coherente tekst schrijven: deixis, ellipsis, herhaling, ...) 8. Leestekens en hoofletters 9. Spelling 10. Toets jou self (6 taken over de inhoud van hoofdstukken 4 t.e.m. 9) Enkel hoofdstuk 10 bevat een reeks oefeningen over de behandelde grammatica. In alle hoofdstukken komen echter geregeld kadertjes voor (Kopkrappers en Laat jou dink, n) waarin de mogelijkheid geboden wordt om over de voorafgaande tekst/uitleg na te denken. Aangezien het de bedoeling is dat de studenten zelf de hoofdstukken doornemen, zetten deze kadertjes hen ertoe aan na te denken over de behandelde leerstof. Soms staat er wat extra informatie, een vraag, dan weer een oefening, ... Zo wordt de lezer uitgenodigd zelf actief mee te werken en bereidt hij zich voor op de discussie in de klas.

52

3.2.3. Opvallende taalaspecten


Dit boek bevat vele interessante dingen die in de probleem- en foutenanalyse en N.N. nog niet of toch minder uitgebreid aan bod zijn gekomen.

3.2.3.1. Woordenschat 3.2.3.1.1. Spelling In hoofdstuk 9 van dit boek wordt de spelling uitvoerig behandeld, met veel aandacht voor het al dan niet aan elkaar schrijven van woorden. M ijn eerste indruk is dat dit aan elkaar schrijven voor het Afrikaans belangrijker is dan voor het Nederlands: naargelang het wel/niet nodig is, verandert de betekenis van de woorden: dro vrugte (niet-sappige vruchten) drovrugte (gedroogde vruchten) een keer (geen twee keer) eenkeer (op een keer) een uur (tijdsduur) eenuur (tijdstip) wilde bees (een wild beest) wildebees (soort bok) aan mekaar aanmekaar (Hulle is aan mekaar verknog.) (Dit ren aanmekaar.) (Ze zijn aan elkaar verknocht.) (Het regent aan n stuk door.)

De verschillen tussen de Afrikaanse en de Nederlandse spelling worden duidelijker toegelicht in de bespreking van het boek Bobbejane of bavianen van Yvette Stoops.

3.2.3.1.2. Uitspraak Het vierde hoofdstuk (Wat beteken betekenis?) behandelt de semantiek. Hier gaat het onder andere over homofonen. Aangezien het Afrikaans wat uitspraak betreft geen onderscheid maakt tussen v en f , zijn er veel meer homofonen dan in het Nederlands: fase en vase (vazen), fier en vier, fiool (fles) en viool, fee en vee, faal en vaal...

53

3.2.3.2. Verbuiging Informatie over de verbuiging van naamwoorden in het Afrikaans wordt in So werk Afrikaans niet gegeven. Het boek is dan ook ontwikkeld voor moedertaalsprekers Afrikaans. Besprekingen over de meervoudsvorming, adjectiefvorming en verkleining in het Afrikaans zijn nu eenmaal niet aan hen besteed. Zoals Angelique van Niekerk (Universiteit van Oranje Vrystaat) me vertelde is het doel van het boek eerder om moedertaalsprekers wat achtergrondinformatie te geven over hun taal, niet om de taal te analyseren.

3.2.3.3. Voorzetsels In het eerste hoofdstuk Is Afrikaans een Afrikataal? wordt o.a. gezegd welke talen een grote invloed gehad hebben op het Afrikaans. Vooral het Portugees en het M aleis hebben hun sporen nagelaten in het Afrikaans. Interessant is het onderdeel over het gebruik van het voorzetsel vir. In de foutenanalyse werd al duidelijk dat het Afrikaans het voorzetsel vir op een speciale manier gebruikt, bijvoorbeeld in de zin Het jy dit vir Anna ges? In dit hoofdstuk zegt men dat dit verschijnsel uit het Portugees overgenomen is. Ook de negatieve imperatief zou uit deze taal afkomstig zijn. Voor de rest wordt er over het voorzetsel weinig gezegd in het boek. Wel wordt er in hoofdstuk 5 (Sin en onsin in ons sinne) gezegd dat het Engels de keuze van het voorzetsel in de spreektaal sterk benvloedt. Zo komt in de spreektaal de zin In andere woorde: hulle het baie in gemeen voor onder invloed van de Engelse zin In other words: they have a lot in common. Het correcte Afrikaans is net zoals in het Nederlands: Met andere woorden: ze hebben veel gemeen.

3.2.3.4. Voornaamwoorden De inhoud van hoofdstuk 7 (Bakstene en sement: sinvolle skryfwerk ) gaat over de wijze waarop je een coherente tekst moet schrijven. Dit hoofdstuk is dus niet typisch Afrikaans, maar kan ook toegepast worden op het Nederlands. In dit deel wordt wel een extra aanwijzend voornaamwoord voorgesteld: naast hierdie en daardie bestaat ook doerdie!

54

Het Basiswoordeboek van Afrikaans vermeldt doerdie niet, wel doer (= baie ver). Doer is de Afrikaanse equivalent van het Nederlandse daar. In het woordenboek werd het volgende voorbeeld gegeven: Die bokke staan doer agter die bome. (De herten staan daar, achter de bomen.) Aangezien geen enkel ander boek dit voornaamwoord behandelt, heb ik Alet van der M erwe, docente Afrikaans aan de UA-UIA, gevraagd naar het gebruik van het voornaamwoord doerdie. Zij wist me te vertellen dat men het woord enkel in archasche teksten aantreft. Het huidige Afrikaans gebruikt enkel de aanwijzende voornaamwoorden hierdie en daardie. Een mogelijke reden waarom dit voornaamwoord werd opgenomen in het boek kan te maken hebben met het volgende: het boek werd onder andere ontwikkeld voor studenten die rechten studeren. Iedereen weet dat het bestuderen van het rechtssysteem gepaard gaat met het lezen van zeer oude wetteksten, of, anders gezegd, met teksten waarin het woord doerdie nog vaak gebruikt wordt.

3.2.3.5. Vervoeging In het Afrikaans kan men een handeling die in het verleden gebeurde slechts op n manier uitdrukken. Hoofdstuk 5 wijst erop dat er toch variatie mogelijk is. In de probleemanalyse werd dit ook al opgemerkt door de studenten. Toe hulle die hanswors sien, was die kinders bang. In het hoofdstuk Is Afrikaans een Afrikataal? wordt o.a. gezegd van welke talen bepaalde woorden in het Afrikaans afstammen. Net zoals het voorzetsel vir dat gebruikt kan worden voor meewerkende voorwerpen en directe voorwerpen, is de negatieve imperatief moenie overgenomen uit het Portugees.

3.2.3.6. Negatie In hoofdstuk 6 wordt de ontkenning behandeld. Er wordt eigenlijk niets anders verteld dan wat besproken werd in de probleem- en foutenanalyse. Wel wijst het boek op de
55

mogelijkheid dat de dubbele ontkenning in het Afrikaans het gevolg kan geweest zijn van de combinatie van twee Nederlandse patronen (p 87): Hij leest niet dat boek. (ontkenning vooraan in de zin) Hij leest dat boek niet. (ontkenning achteraan in de zin) Het Afrikaans zou deze twee vormen combineren waardoor je dubbele ontkenning krijgt: Hy het vandag nie gewerk nie. (Hij heeft vandaag niet gewerkt.)

3.2.3.7. Woordorde Afrikaanstaligen gebruiken in hun spreektaal vaak een verkeerde woordorde onder invloed van het Engels. In hoofdstuk 5, Sin en onsin in ons sinne, wordt dit besproken: *My mening is dat dit is die plig van universiteite. i.p.v.: My mening is dat dit die plig van universiteite is. Dit hoofdstuk leert hen de juiste Afrikaanse woordorde. Deze juiste woordorde komt overeen met de Nederlandse woordorde. Er is echter n verschil: het gebruik van het onderschikkende voegwoord dat. In het Afrikaans is de volgende zin grammaticaal correct, in het Nederlands niet: My mening is dit is die plig van universiteite. (Mijn mening is dat dit de plicht van universiteiten is.) Het Afrikaans verschilt ook van het Nederlands wat betreft de opeenvolging van werkwoorden. Een zin als Ek moes (1) begin (2) eet (3) het (4). komt in het Nederlands niet voor. Nederlandstaligen zouden het eerder zo zeggen: Ik zou al begonnen moeten zijn met te eten. Het boek So werk Afrikaans benoemt de werkwoorden als volgt:

56

(1) = modale hulpwerkwoord van tijd (2) = skakelwerkwoord (andere skakelwerkwoorden: bly, probeer, gaan, kom) (3) = hoofdwerkwoord (4) = hulpwerkwoord

3.2.4. Conclusie
In het boek So werk Afrikaans ligt de klemtoon niet meteen op de grammaticale aspecten van de taal. Het boek verwacht duidelijk dat zijn lezers het Afrikaans grondig kennen. De informatie die verschaft wordt over de taal is namelijk niet geschikt om het Afrikaans mee te leren. Zo wordt er bijvoorbeeld verklaard waarom Afrikaners het voorzetsel vir gebruiken, hoe het komt dat het onderschikkend voegwoord dat kan worden weggelaten, wat de oorzaak zou kunnen zijn van de dubbele ontkenning, ... Voor de gevorderde leerder verschaft So werk Afrikaans interessante achtergrondinformatie, net zoals het boek beoogde. De vreemdetaalspreker kan dit boek echter enkel gebruiken in een later stadium, wanneer hij de basisprincipes van het Afrikaans onder de knie heeft. Het is echter niet zeker of een vreemdetaalspreker iets zou kunnen aanvangen met het boek. De opbouw van So werk Afrikaans maakt duidelijk dat het bestemd is om in klasverband te gebruiken. Of het boek nu de geschiedenis van het Afrikaans behandelt of semantische aspecten van de taal bespreekt, steeds wordt de tekst onderbroken door de kadertjes Laat jou dink n en Kopkrappers. Dit moet de studenten aanzetten om zelf tijdens het doornemen van de teksten thuis- al na te denken over de leerstof. Logischerwijze wordt er dan ook nooit een antwoord gegeven op de vragen die gesteld worden. Ook de taken die in het laatste hoofdstuk van het boek zitten, geven geen correcte oplossingen. So werk Afrikaans leent zich er dus niet toe om de Afrikaanse taal te leren zonder de hulp van een moedertaalspreker. Dit behoorde dan ook niet tot de doelstellingen van het boek. In tegenstelling tot sommige andere boeken (zoals Afrikaans vir tersire studie en Teach yourself Afrikaans) is So werk Afrikaans vanuit het Afrikaans geschreven, het Engels wordt alleen aangehaald om te wijzen op (foutieve) variaties. Uit de besprekingen van boeken die een Engelstalig publiek voor ogen hebben, zal blijken dat daar vooral aandacht besteed wordt aan typisch Engelse problemen. Het is echter interessanter voor het onderzoek naar Afrikaans als tweede of vreemde taal wanneer een boek vertrekt vanuit het Afrikaans zelf, zoals bijvoorbeeld So werk Afrikaans. Op die manier worden we immers geconfronteerd met taalaspecten waar Afrikaanstaligen zelf moeite mee hebben. Als
57

moedertaalsprekers Afrikaans tegen bepaalde aspecten fouten maken, dan zullen die zeker ook problemen geven voor anderstaligen. Aspecten die voor Engelstaligen moeilijk zijn daarentegen, zijn daarom nog niet problematisch voor Nederlands- of anderstaligen.

58

3.3. Teach yourself Afrikaans


Van Schalkwyk, Helena. Teach yourself Afrikaans.London : Hodder and Stoughton. 1988. (=Teach yourself)

3.3.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Op aanraden van professor Wannie Carstens (Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys) schafte ik mij het boek Teach yourself Afrikaans aan: As hulp vir die aanleer van Afrikaans as vreemde taal (d.w.s. van die grondvlak af) beveel ek baie sterk Teach yourself Afrikaans aan. [persoonlijke correspondentie] Dit boek is opgesteld voor een Engelstalig publiek: de inleiding is in het Engels geschreven, de units worden ingeleid in het Engels, er wordt vergeleken met het Engels en uitleg over de Afrikaanse grammatica wordt gegeven in ... het Engels. Het boek maakt deel uit van de serie Teach yourself (Hindi, Arabic, Bengali, ...) en moet het volgens mij dan ook hebben van een reislustig publiek. Ook de onderwerpen die behandeld worden in de lessen wijzen hierop : Hoe kom ek by ... ?, Treinreis, By die hotel, Die poskantoor,... De doelgroep van het boek wordt in de Introduction als volgt beschreven: English speaking newcomers to South-Africa are in a fortunate position in that they can use their mother tongue throughout South-Africa and be understood. At times, however, they come across mainly Afrikaans-speaking communities and find themselves at a loss. Or many immigrant parents often realize that their children, who study Afrikaans at school, have an advantage over them in that they can express themselves effectively in the other official language, Afrikaans. For these people and for unilingual South Africans and foreigners we have compiled this course in communicating in Afrikaans. (p. 1) Teach yourself Afrikaans (...) aims at providing a basic conversational vocabulary and language patterns closely related to everyday life (p. 2) In de Introduction wordt ook nog gezegd dat het boek zich richt op de beginner, maar ook op de gevorderde die zijn woordenschat en taalvaardigheden nog wat wil bijschaven.
59

3.3.2. Indeling van het boek


Het boek bestaat uit een aantal dialogen per les, die gepaard gaan met lijsten van de nieuwe woordenschat. Daarna volgen de Notes die de grammaticale aspecten uit de dialogen behandelen. Elke les sluit af met een aantal oefeningen en een leestekst (reading comprehension). De uitspraak wordt in het boek niet echt behandeld. Er is enkel een Pronunciation Key in het begin van het boek, maar hierin worden een minimum aan klanken behandeld, want to indicate all the variant pronunciations would be too confusing (p. 6). Volgens mij is het dan ook moeilijk om een goede uitspraak te verkrijgen - zeker voor Engelstaligen. Zoals reeds gezegd werd, zijn de onderwerpen die in de units behandeld worden zeer toeristisch getint: allemaal verwijzen ze op een of andere manier naar situaties die te maken hebben met reizen. Enkele voorbeelden: Betaal In die stad Laat ek u voorstel Kultuur Kos en inkopies In die kantoor ...

3.3.3. Opvallende taalaspecten


Wanneer we ons concentreren op de aspecten die in het Afrikaans verschillen van het Nederlands, kunnen we besluiten dat het boek geen taalaspecten behandelt die nog niet voorgekomen zijn in de probleem- of foutenanalyse en de boekbesprekingen. Natuurlijk komen er wat woordenschat betreft nieuwe woorden en uitdrukkingen aan bod, maar de grammatica die in het boek behandeld wordt, is zeker niet van het hoogste niveau. Bij de andere boekbesprekingen heb ik telkens de opvallende taalaspecten die in het boek aan bod kwamen onder dezelfde kopjes opgesomd: Woordenschat, Verbuiging, Voorzetsels, ... Aangezien dit boek geen nieuwe informatie biedt, is een bespreking volgens dat kader overbodig. Het boek is wel interessant op een ander vlak: het is de enige taalleermethode voor het Afrikaans die vlot op de Vlaamse markt verkrijgbaar is. Via tijdschriften wordt ook de leermethode Afrikaans van Linguaphone (cursusboek met cassettes) te koop aangeboden.
60

Uit extra informatie bleek echter dat ook deze cursus opgesteld is vanuit het Engels. Daarnaast was er aan deze taalleermethode ook een indrukwekkender prijskaartje verbonden dan aan Teach yourself Afrikaans. Ik zal kort samenvatten hoe Teach yourself Afrikaans ingedeeld is: welke grammaticale onderdelen er zijn, welke onderdelen wanneer behandeld worden, hoe deze herhaald worden,... De opsomming van de verschillende taalaspecten zorgt ervoor dat de syllabus die aan de basis lag van dit boek te voorschijn komt. Het zal ook meteen duidelijk worden dat het boek vanuit het Engels ontwikkeld is. Vanuit het Nederlands zou het best anders aangepakt worden, gezien de verwantschap tussen het Afrikaans en het Nederlands. Dit zal blijken uit het vierde hoofdstuk waar het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen centraal staat. Unit 1 Unit 2 getallen en dagen voornaamwoorden : persoonlijke : jou (voorwerpsvorm van jy) Unit 3 voorzetsels negatie vervoeging werkwoorden : infinitief wees vervoeging werkwoorden : (im)perfectum vervoeging werkwoorden : voltooid deelwoord met ver- (verdwaal: *geverdwaal) voornaamwoorden : persoonlijke : verschil jy - julle (Eng: you - you) vervoeging werkwoorden : presens voornaamwoorden : bezittelijke : se lidwoorden : n en die voornaamwoorden : vragende

Unit 4 adjectieven : goed - goeie Unit 5 voornaamwoorden : bezittelijke verkleinwoorden trappen van vergelijking : regelmatige vormen
61

Unit 6 vervoeging werkwoorden : presens - (im)perfectum - futurum vervoeging werkwoorden : scheidbare werkwoorden vervoeging werkwoorden : voltooid deelwoord met ont- (ontmoet - *geontmoet) Unit 7 vervoeging werkwoorden : voltooid deelwoord met be- (begin - *gebegin) Unit 8 Unit 9 Unit 10 Unit 11 trappen van vergelijking : onregelmatige vormen adjectieven : kleur similes : so ... soos ... Unit 12
62

bijwoorden : tijd woordvolgorde (inversie o.w.v. bijwoord) vervoeging werkwoorden : scheidbare werkwoorden klok lezen voornaamwoorden : bezittelijke voornaamwoorden : persoonlijke : voorwerpsvormen

voorzetsels voornaamwoorden : vragende vervoeging werkwoorden : infinitief woordvolgorde

voornaamwoorden : (on)persoonlijke : dit voornaamwoorden : wederkerend voornaamwoorden : overzicht verkleinwoorden

iets : iets kleiners vervoeging werkwoorden : wil word - wil wees trappen van vergelijking : regelmatige vormen similes trappen van vergelijking : as (... mooier as ...)

Unit 13 Unit 14 voornaamwoorden : aanwijzend voegwoorden vervoeging werkwoorden : imperatief Unit 15 Unit 16 bijwoorden : tijd (nou, nou net; netnou, nou-nou) directe en indirecte rede Unit 17 Unit 18 adjectieven : predicatief en attributief verzamelnamen Unit 19 tegenovergestelden : geslacht (man-vrouw, held-heldin, ...) meervoudsvorming vervoeging werkwoorden : passief afleidingen : suffixen -ig, -ing, -heid, ... verkleinwoorden tegenovergestelden tegenovergestelden : antoniemen, on-, -loos bijwoorden : tijd vervoeging werkwoorden : sterke werkwoorden (sou, wou, kon) samenstellingen : tussen -s-, tussen -e-, noch -s- noch -evoegwoorden woordvolgorde : inversie (o.w.v. voegwoord) bijwoorden woordvolgorde : inversie (o.w.v. bijwoord) voornaamwoorden : betrekkelijk

63

Unit 20 vervoeging werkwoorden : wederkerende werkwoorden aanvoegende wijs

3.3.4. Conclusie
Het boek Teach yourself Afrikaans kan erg leerrijk zijn voor mensen die nog nooit met deze taal in aanraking kwamen. Het boek is vooral gericht op de praktijk. Mensen die van plan zijn om op reis te gaan naar Zuid-Afrika zullen zich door middel van de voorbeeldzinnetjes uit het boek wat beter kunnen behelpen. Voor een reislustig publiek bevat het immers de juiste themas. M aar of Teach yourself Afrikaans gebruikt kan worden om de Afrikaanse taal echt onder de knie te krijgen? Ik betwijfel of de gevorderde student -die onder andere beter Afrikaans wil leren to appreciate literary works (p. 2)wel aan zijn trekken komt. Het is inderdaad een boek dat van die grondvlak af begint, zoals professor Carstens zei. De opsomming van de verschillende taalaspecten die in het boek aan bod komen -de zogenaamde syllabus die de basis vormt van dit boek- kan wel als nuttige achtergrondinformatie dienen bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Wel is het zo dat dit boek steeds uitgaat van het Engels: Afrikaanse taalconstructies die in het Engels niet voorkomen, worden behandeld. Dit heeft natuurlijk zijn nadelen voor anderstaligen: voor hen zouden er vermoedelijk beter andere klemtonen gelegd worden. Voor Nederlandstaligen is Teach yourself Afrikaans waarschijnlijk het minst geschikt. Als je als Nederlandstalige al op een andere manier kennis hebt gemaakt met het Afrikaans, bevat het boek trouwens weinig nieuwe gegevens. Het boek richt zich namelijk op een internationaal (lees: Engels) publiek, een publiek dus dat nog nooit een woord Afrikaans (of Nederlands) gesproken heeft. Voor dat publiek zal de behandelde leerstof in het boek waarschijnlijk al moeilijk genoeg zijn. Voor Nederlandstaligen echter volstaat de informatie die aangeboden wordt niet om de taal te leren. Het doornemen van het leerboek zal hen erop wijzen dat het Afrikaans niet alleen een dubbele ontkenning heeft, maar ook op het vlak van woordenschat verschillend is. Voor de rest gaat het boek niet diep genoeg in op het Afrikaanse taalsysteem om op te merken dat er toch ook nog andere verschillen zijn.
64

Het is duidelijk dat de schrijver van Teach yourself Afrikaans niet verwacht dat de leerder filosofische discussies met Zuid-Afrikaanse intellectuelen zal voeren na Teach yourself Afrikaans bestudeerd te hebben. De boekenreeks Teach yourself... werd dan ook ontwikkeld in een periode waarin niet het communicatieve aspect centraal stond, maar wel de sociale functies van de taal. Het boek Teach yourself Afrikaans wil er met andere woorden voor zorgen dat de leerder zich weet te behelpen in allerlei situaties die zich kunnen voordoen tijdens zijn bezoek aan Zuid-Afrika. Als dit inderdaad het doel is, kan een Nederlandstalige al even goed Nederlands spreken. Een ander minpunt aan deze leermethode is dat men er op zo goed als geen enkele manier mee in aanraking komt met de Afrikaanse uitspraak. Elke Nederlandstalige die een Afrikaanse tekst leest, denkt dat de taal vlot te leren is. M aar een Afrikaanstalige gebruikt klanken die helemaal anders zijn dan die in het Nederlands, waardoor woorden die hetzelfde zijn in beide talen, totaal verschillend lijken. De ervaring van de meeste Nederlandstaligen die live met het Afrikaans in aanraking gekomen zijn, is dat ze er in het begin niets van begrijpen. Als zelfs een Nederlandstalige aanvankelijk Afrikaanstaligen niet kan volgen, hoe moet het dan wel niet zijn bij anderstaligen van wie de taal helemaal niet zo verwant is met het Afrikaans? In het begin van het boek Teach yourself Afrikaans staat er wel een Pronunciation Key afgedrukt, wat enige hulp zou kunnen bieden, maar het blijft natuurlijk moeilijk om op papier klanken te beschrijven. Wel is het zo dat bij de reeks Teach yourself ... ook een bijhorende cassette gekocht kan worden. Bij de leermethode Afrikaans wordt er in Vlaanderen echter nooit een cassette gevoegd (tenzij op bestelling). Waarschijnlijk omdat de talen zo sterk op elkaar lijken...

65

3.4. Bobbejane of bavianen


Stoops, Yvette. Bobbejane of bavianen. Afrikaans versus Nederlands.Mechelen : Coda Uitgevers. 1995.

3.4.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Bobbejane of bavianen is het enige boek dat het Nederlands met het Afrikaans vergelijkt. M et de computerprogrammas ERIC en M LA ging ik op zoek naar andere werken over de verschillen en overeenkomsten tussen deze twee talen. Deze zoektocht leverde me geen bruikbare informatie op. Ook in de BNTL vond ik niet meteen geschikt materiaal. Yvette Stoops zelf vertelde me dat het onderwerp minder eenvoudig is dan buitenstaanders denken, onder meer omdat je zo weinig hebt om op terug te vallen. [persoonlijke correspondentie] Ook in het voorwoord van het boek Bobbejane of bavianen haalt Yvette Stoops dit aan: Wie belangstelling heeft voor het Afrikaans als taal, vindt er nu in het Nederlands nagenoeg niets over en wat erover bestaat, is dikwijls verouderd, oppervlakkig of onnauwkeurig, ofwel uiterst gespecialiseerd. (p. 8) Dit is dan ook de reden geweest voor het schrijven van het boek: Stoops wil aan een zo ruim mogelijk publiek de kans geven om kennis te maken met de taal. Het was niet de bedoeling om een volledige taalbeschrijving te geven en daarom wordt, bijvoorbeeld wat de grammatica van het Afrikaans betreft, in hoofdzaak gewezen op de verschillen en niet op de overeenkomsten met het Nederlands. (p. 8) Yvette Stoops zegt hier zelf nog het volgende over: Wat mijn Bobbejane betreft, was het niet de bedoeling een leerboek Afrikaans te maken: de uitgever wou een boekje hebben dat voor het grote publiek leesbare informatie gaf over het Afrikaans... [persoonlijke correspondentie] Dit boek is dus geen taalleermethode Afrikaans, maar een boek dat op een eenvoudige, begrijpelijke manier het Afrikaans met het Nederlands wil vergelijken. Stoops heeft dan
66

ook bewust afgezien van lingustenjargon, om zo alle Nederlandstaligen (weer) in contact [te kunnen] brengen met deze taal. (p. 8)

3.4.2. Indeling van het boek


Bobbejane of bavianen bestaat uit 20 hoofdstukken, waarvan de meeste handelen over de vergelijking tussen het Afrikaans en het Nederlands. Opvallend aan de hoofdstukken is dat ze zeer kort zijn, ongeveer zes bladzijden per hoofdstuk. Uit vergange se dae en Ek staan op eie pote zijn de eerste twee hoofdstukken van het boek. Hierin worden de geschiedenis van Zuid-Afrika en de ontwikkeling (en positie) van het Afrikaans vanaf de zeventiende eeuw behandeld. Hoofdstukken 3 tot en met 19 gaan over het Afrikaans zelf, in vergelijking met het Nederlands. De volgende onderwerpen worden behandeld (o.w.v. de duidelijkheid heb ik de titels ingekort): 3. Klanksysteem 4. Spelling 5. Valse vrienden 6. Niet-Nederlandse woordenschat 7. Anglicismen en purismen 8. Taalvariteiten 9. M eervoudsvorming 10. Verkleinwoorden 11. Voornaamwoorden 12. Werkwoorden 13. Adjectieven en bijwoorden 14. Voorzetsels en voegwoorden 15. Tussenwerpsels 16. Negatie 17. Zinsbouw 18. Woordorde 19. Zegswijzen e.d. Hoofdstuk 20 (Wat jy saai, sal jy maai) behandelt twee mogelijke ontstaanstheorien van het Afrikaans. Volgens de eerste theorie zou het Afrikaans zich spontaan hebben
67

ontwikkeld uit het zeventiende-eeuwse Hollands. Omdat men in Zuid-Afrika niet veel contacten had met het moederland, werd het taalsysteem vereenvoudigd. Volgens de tweede theorie zouden de vereenvoudigingen en vernieuwingen in de Afrikaanse taal het gevolg zijn van creolisering. Stoops besluit dat de waarheid ... vermoedelijk ergens in het midden gezocht [moet] worden en... afdoende bewijzen in de ene of de andere richting zijn schaars. (p. 127)

68

3.4.3. Opvallende taalaspecten


Aangezien dit boek het enige is dat het Afrikaans met het Nederlands vergelijkt, komen er vele nieuwe zaken aan bod. Dit boek biedt de beste basis om de verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans aan te duiden. Alle opvallende taalaspecten die nog niet in de voorgaande boekbesprekingen behandeld zijn en die ook niet door middel van de probleem- en foutenanalyse aan het licht zijn gekomen, worden in deze paragraaf behandeld.

3.4.3.1. Woordenschat 3.4.3.1.1. Spelling Het is moeilijk om een volledig overzicht van de Afrikaanse spelling te geven. Stoops behandelt in haar boek enkel de verschillen met het Nederlands. Ik denk dat dit inderdaad de beste methode is om dit onderwerp te benaderen, omdat het grootste deel van de spelling overeenkomt met die van het Nederlands. In hoofdstuk 4 dat Skryf soos jy praat heet, wordt de Afrikaanse spelling behandeld. Ik zal dit hoofdstuk volledig samenvatten -ook al werden er al een aantal aspecten van behandeld in de vorige boekbesprekingen- om zo te komen tot een duidelijk overzicht. Uit de titel van het hoofdstuk blijkt meteen al dat het Afrikaans een fonemische spelling heeft. Daarom wordt de k-klank meestal ook als k geschreven: kollega (collega), kompleks (complex), ... Waar het Nederlands het grafeem y heeft, gebruikt het Afrikaans gewoon een i. In het Afrikaans wordt de y immers gebruikt voor het Nederlandse ij. tipe (type), fisika (fysica), ... byl (bijl), rys (rijst), ... Een ander aspect van de fonemische spelling is dat het grafeem z niet voorkomt in het Afrikaans. Dit wordt namelijk steeds als s uitgesproken, en ook geschreven: saad (zaad), sien (zien), somer (zomer), ...
69

En de uitspraak van [x] als [] verklaart spellingen zoals in het woord psigoloog. Andere voorbeelden van deze fonemische spelling komen aan bod bij het bespreken van de uitspraak van het Afrikaans. Een tweede aspect dat opvalt bij de Afrikaanse spelling is dat een aantal klinkers een accent circonflexe kunnen krijgen: , , en . Daarnaast komt het gebruik van het deelteken in het Afrikaans veel vaker voor. Het deelteken wordt niet alleen gebruikt om syllaben van elkaar te scheiden -zoals in het Nederlands- maar ook bij woorden waarbij letters geabsorbeerd werden. Enkele voorbeelden van het gebruik van accenten in het Afrikaans: wreld (wereld), mre (morgen), we (wiggen), bre (bruggen), ... finansile (financile), brer (breder), ler (leger), gerel (geregeld: volt. deelw.), gereeld (geregeld: bijwoord), tespoed, ... Voor een Nederlandstalige zijn er dus vele nieuwe grafemen in het Afrikaans. Het Afrikaans kent dan weer het grafeem au niet: rouw (rauw en rouw), ... Tot slot nog twee aspecten die ook in de foutenanalyse aan bod kwamen: het Afrikaanse n staat gelijk aan het Nederlandse lidwoord een. In het Afrikaans gebruikt men een enkel in de betekenis van het telwoord. Het tweede aspect heeft betrekking op het voorzetsel vir. Het Nederlandse voor in de betekenis van voor, ten gunste van wordt in het Afrikaans steeds als vir gespeld.

3.4.3.1.2. Uitspraak In Oor die owerheid, die ler en de leer (hoofdstuk 3) wordt het klanksysteem van het Afrikaans behandeld. M edeklinkers Een eerste belangrijk aspect bij de uitspraak van het Afrikaans is dat er weinig stemhebbende medeklinkers zijn. De stemhebbende medeklinkers v, z, g worden vervangen door de stemloze f, s, g. Sommige vreemde woorden zoals gholf worden dan weer uitgesproken met een Engelse g. Wat ook meteen opvalt, is dat het Afrikaans geen sch-klank kent (en schrijft):
70

skool (school), skilder (schilder), miskien (misschien), ... Ook een [ ] of [ ]-klank is in het Afrikaans niet bekend. Aangezien het Afrikaans een fonemische spelling is, wordt er ook gewoon een s-klank geschreven: horlosie (horloge), loseer (logeren), ... Het wegvallen van klinkers en medeklinkers is een veel voorkomend verschijnsel in het Afrikaans. Zo kunnen de g en de v tussen een lange klinker en een sjwa wegvallen: o (ogen), maer (mager), ler (leger), ... oor (over), toor (toveren), ... Aan het eind van een woord valt de t weg na een stemloze klank, maar bij afleidingen komt de t terug. Ook met de d kan dit het geval zijn: naak - naakte, fees - feeste, verbeel - verbeelding, vermoor - moordenaar, ... M edeklinkers kunnen echter ook wegvallen zonder dat er een bepaalde regel aan toe te schrijven is: ouers (ouders), aar (ader), hou (houden), mre (morgen), orrel (orgel), gemmer (gember), oggend (ochtend), laaste (laatste), eers (eerst), ... Naast het wegvallen van medeklinkers kunnen er ook invoegingen plaatsvinden: yster (ijzer), moontlik (mogelijk), ... Opvallend is ook dat in het Afrikaans verkleinwoorden die met het suffix -(t)jie gevormd worden, uitgesproken worden als k(j)ie. Verder heeft het Afrikaans een sterke tendens tot assimilatie: daardie /da:ri:/ (dat), perde /pr / (paarden), in die /ini:/ (in de), ...

Tot slot kan men nog opmerken dat de w labiodentaal wordt uitgesproken. Bij sommige plechtigere woorden is de v bewaard gebleven als w: owerheid, towenaar, ...
71

Typisch voor het Afrikaans is ook nog dat waar in het Nederlands -ren of -nje staat, het Afrikaans soms -ing heeft: toring (toren), garing (garen), kastaiing (kastanje), ...

Vocalen en diftongen In de probleemanalyse werd al door de studenten aangehaald dat de klankkleur van het Afrikaans zo sterk verschilde van het Nederlands. Zo klinkt de aa als [a:] en worden de ee, oo en eu gediftongeerd. Op deze manier wordt het moeilijk om het verschil te horen tussen leer (leder)-ler (leger) en maar (voegwoord)-maer (mager), ... Ook is er een tendens om de uu en de ui te ontronden. De korte i wordt meestal uitgesproken als een sjwa: in, vir (voor), dink (denken), ... Ook kent het Afrikaans vele nasale klanken: mens, ons, dans, kuns (kunst), ... Tot slot zijn er nog de grafemen , , en die elk gepaard gaan met een voor Nederlandstaligen vreemde uitspraak: mre /m :r / (morgen), re /r: / (ruggen), we /w : / (wiggen), literr /lite r:r/ (literair), krel /k :r l/ (kerel),... De uitspraak van komt overeen met de uitspraak van het Franse woord chaise. Deze klank komt in het Afrikaans ook voor in woorden die in het Nederlands eindigen op -aar + s of d. perde (paarden), kerse (kaarsen), ...

72

3.4.3.1.3. Valse vrienden In hoofdstuk 5, Ek wou bloot met jou gesels, behandelt Yvette Stoops de NederlandsAfrikaanse valse vrienden, het gaat hier dus om Afrikaanse woorden die andere betekenissen hebben dan een Nederlandstalige zou verwachten. Het is natuurlijk onmogelijk alle valse vrienden op te noemen, daarom som ik enkele voorbeelden op. In het dagelijkse taalgebruik gebruikt men in het Afrikaans vele scheepstermen: kombuis (keuken), kooi toe gaan (naar bed gaan), ... Daarnaast zijn er woorden die de oude (zeventiende-eeuwse) Nederlandse betekenis behouden hebben: fontein (bron), deurgaans (gedurig), balie (tobbe), ... Ook zijn er woorden die van betekenis veranderd zijn: kuier (op visite gaan), pad ((drukke) weg), ... Het Afrikaans kent eveneens woorden die in de loop der jaren een extra betekenis gekregen hebben: seun, dogter betekent ook jongen, meisje lekker wordt ook gebruikt voor het Nederlandse tof, leuk: Ons het lekker gesels. (We hebben leuk gebabbeld.) Tot slot zijn er nog een aantal woorden die in het huidige Afrikaans een andere betekenis hebben. Het Afrikaanse woord plaas bijvoorbeeld komt niet overeen met het Nederlandse plaats, maar wel met hoeve. Voor plaats gebruikt men in het Afrikaans plek.

3.4.3.1.4. Niet-Nederlandse woordenschat Doordat er in Zuid-Afrika verschillende culturen met elkaar in aanraking komen, heeft het Afrikaans vele woorden overgenomen uit verschillende talen. Dit wordt in het hoofdstuk Baie sambrele en knopkieries (hoofdstuk 6) behandeld. Ook hier zal ik slechts enkele van de vele voorbeelden geven.

73

Vele woorden in het Afrikaans zijn overgenomen uit het Koi, een swarttaal: karos (deken van dierenhuiden), kierie (herdersstaf), vele planten- en dierennamen, ... Omdat gedurende de zeventiende eeuw niet alleen de Hollanders maar ook de Portugezen de wereldzeen bevaarden, zijn vele woorden afkomstig uit het Portugees: katel (eenvoudig bed), tronk (gevangenis), ... Vele slaven in Zuid-Afrika kwamen uit Azi. Enkele voorbeelden van woorden met M aleise oorsprong: baie (veel), baadjie (jasje), sambreel (paraplu), ... Tot slot zijn er nog twee kleinere categorien met niet-Nederlandse woordenschat, namelijk Afrikaanse woorden die overgenomen zijn uit het Duits en het Frans: Duits: swaap (dommerik), sweis (lassen), ... Franse familienamen: Du Toit, Marais, Joubert, Du Plessis,...

3.4.3.1.6. Anglicismen Aangezien het Engels de tweede Europese taal is die in Zuid-Afrika gesproken wordt, benvloedt deze taal tot op de dag van vandaag het Afrikaans. Daarom worden de anglicismen door Yvette Stoops in een apart hoofdstuk behandeld, namelijk het hoofdstuk Ek trek sommer jou been (hoofdstuk 7). Anglicismen komen vooral voor in gesproken taal, enkele voorbeelden hiervan zijn: mieting (meeting), plets (pledge), appelkazies (applications), ... ek trek sommer jou been (to pull ones leg), ... Ook ontwikkelen er zich vele woorden als een reactie tegen de Engelse taal, maar deze woorden worden daarom niet altijd gebruikt in het dagelijkse leven: skemerkelkie (cocktail), moltrein (metro), beeldradio (TV), ...

74

3.4.3.1.7. Woordvorming Een laatste categorie met betrekking tot de Afrikaanse woordenschat is de woordvorming. Dit wordt behandeld in hoofdstuk 18 (Hande-viervoet of penregop). De woordvorming komt grotendeels overeen met het Nederlands. Wel gebruikt men in het Afrikaans meer woordkoppelingen dan in het Nederlands: n houtbeen (een houten been), n glasdeur (een glazen deur), die ystergordyn (het Ijzeren Gordijn), ... Zoals reeds in de bespreking van N.N. opgemerkt werd, zijn woordherhalingen een typisch verschijnsel in het Afrikaans: plek-plek (plaatselijk, hier en daar), skuil-skuil (schuilend), mank-mank (mankend), ... Tenslotte heeft het Afrikaans de mogelijkheid om samenstellingen te maken die in het Nederlands met een voorzetselconstructie zouden moeten worden weergegeven: hande-viervoet (op handen en voeten), kaalvoet (op blote voeten), ...

3.4.3.2. Verbuiging 3.4.3.2.1. M eervoud Wat de verbuiging betreft, is het opvallend dat het Afrikaans geen genusonderscheid kent. Alle naamwoorden krijgen het bepaalde lidwoord die toegewezen. De meervoudsvorming wordt behandeld in hoofdstuk 9: Die vlae op die dakke. Het meervoud op -e komt overeen met de Nederlandse en-uitgang. Toch zijn er enkele belangrijke verschillen. Zo krijgen woorden die in het enkelvoud op een f eindigen in het meervoud een w: duif-duiwe, boef-boewe, ... Woorden zoals stof en straf worden in het meervoud met een dubbele w gespeld: stowwe, strawwe
75

Zoals bij de bespreking van de spelling al gebleken is, vallen bepaalde medeklinkers in het Afrikaans weg. Dit gebeurt ook bij de meervoudsvorming: brug-bre, trog-tre, kruid-kruie, tyd-tye, ... Afrikaanse woorden die oorspronkelijk op een t (klank en grafeem) eindigden, krijgen deze t terug in het meervoud: lig-ligte, bees-beeste Soms heeft men echter geen weet meer van de historische klankveranderingen, die voor Nederlandstaligen duidelijk zijn. Net zoals de meervoudsvorm jaste (jassen) voorkomt naar analogie met kaste (kasten) (cf. N.N.), ontstond er naar analogie met straf-strawwe: hef-hewwe (of hefte) Het meervoud op -s komt in het Afrikaans frequenter voor dan in het Nederlands. Bij sommige substantieven bestaat zowel de uitgang op -e als op -s: woorden op -ing: vergaderings of vergaderinge vorm wordt vorme in gewone betekenis, maar vorms als het gaat over formulieren Waar het Nederlands een meervoud op -eren heeft, heeft men in het Afrikaans de uitgang ers: kinders, kalwers, lammers, ... Bepaalde woorden hebben twee mogelijkheden: goed: goeters (dingen) of goedere (goederen) klip: klippers of klippe (stenen, klippen) Het Afrikaans kent ook een meervoud op -ens, waarbij men de oorspronkelijke en-uitgang heeft met een -s erbij: vrouens (of vroue) (vrouwen), beddens (bedden), ... Net zoals in het Nederlands is er bij sommige naamwoorden een klinkerverschil tussen enkelvoud en meervoud. M aar op deze regel zijn er ook uitzonderingen:
76

skip-skepe, stad-stede, ... MAAR: dak-dakke (daken), pad-paaie (paden), vlag-vlae (vlaggen), ...

3.4.3.2.2. Adjectieven Hoofdstuk 13 (Die arm man en sy arme kind) gaat over het gebruik van het bijvoeglijke naamwoord. Aangezien er in het Afrikaans geen genusonderscheid is, heeft het adjectief steeds dezelfde vorm. Er zijn een aantal regels op de adjectiefverbuiging -reeds gentroduceerd in de probleem- en foutenanalyse- die meestal van toepassing zijn. Gelede (meerlettergrepige) adjectieven hebben altijd een e-uitgang, terwijl korte adjectieven meestal geen uitgang hebben: n aangename plek, n smakelose grap, ... n arm man, n mooi kind, n groot huis, ... De vorming van het adjectief verschilt naargelang het adjectief letterlijk of figuurlijk gebruikt wordt. Bij figuurlijk gebruik wordt het adjectief verbogen, anders niet: n stom kind (kan niet spreken) n stomme kind (deed iets verkeerd) Ook is er bij bepaalde adjectieven een verschil in verbuiging naargelang het attributief of predicatief gebruikt wordt:. nuwe skoene (nieuwe schoenen), die skoen is nuut; n jong man (een jonge man), die man is jonk, ... De trappen van vergelijking worden op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Toch zijn er enkele verschillen: de weggevallen -t verschijnt opnieuw: lig-ligter de slot-g verdwijnt: vroeg-vroer de slot-f wordt vervangen: dof-dowwer ou(d)-ouer-oudste

Een adjectief kan niet zelfstandig gebruikt worden, tenzij met de toevoeging van het woord een:
77

die asbak, die groot een van keramiek (de asbak, de grote van keramiek), ... Een laatste opmerking is de volgende: verkleinwoorden van adjectieven kunnen gebruikt worden als bijwoord: mooi: dit het sy mooitjies gedoen (dat heeft ze mooi gedaan), ...

3.4.3.2.3. Verkleinwoorden In hoofdstuk 10 (Die meisietjie met die mandjietjie) worden de verkleinwoorden behandeld. Er zijn vijf suffixen die een verkleining kunnen aanduiden: -tjie, -jie, -etjie, -pie, -kie. In het Afrikaans bestaat er bovendien een dubbele verkleinvorm: meisietjie (meisje), niggietjie (nichtje), ... Ook verkleinvormen van niet-telbare naamwoorden zijn mogelijk in het Afrikaans: geldjies, sandjies, melkies, ...

3.4.3.3. Voorzetsels In Langsaan en oorkant die straat (hoofdstuk 14) worden de voorzetsels besproken. In de probleem- en foutenanalyse werd het gebruik van het voorzetsel vir al aangehaald. Yvette Stoops plaatst dit voorzetsel op de eerste plaats in dit hoofdstuk. Vir wordt gebruikt als meewerkend voorwerp of als direct voorwerp: Dit het vir hom gevoel as ... (Dit gaf hem het gevoel alsof ...) Pa moet tog vir Ouma ook in aanmerking neem (Pa moet toch rekening houden met oma), ... Na komt overeen met het Nederlandse voorzetsel naar, maar meestal gebruikt men in het Afrikaans het woord toe:
78

Ek gaan huis toe (Ik ga naar huis), ... Het Afrikaans kent ook combinaties met -kant die het Nederlands niet heeft: bokant die deur, oorkant die straat, ...

3.4.3.4. Voornaamwoorden Enkele voornaamwoorden worden behandeld in hoofdstuk 11: Ons, my vrou se broer en my Pa-hulle . Het persoonlijke voornaamwoord ik wordt in het Afrikaans met een e geschreven: ek . Naast ek , gebruikt men soms ook wel ekke, vooral wanneer iets met nadruk gezegd wordt. De beleefdheidsvormen verschillen in het Afrikaans sterk van het Nederlands. Het gebruik van U bestaat wel in het Afrikaans, maar vaak wordt toch de voorkeur gegeven aan het gebruiken van de titel van de persoon in kwestie. Tot het begin van de negentiende eeuw was dit in het Nederlands ook zo. Anna Vorster - docente Afrikaans bij het Centrum voor taal en spraak (Universiteit Antwerpen-UIA) - heiligt ook de stelling dat men in het Afrikaans het beleefdst spreekt op de volgende manier: Is tannie / Ma / professor vanmiddag by die huis? (Bent u vanmiddag thuis?) Wanneer verwezen wordt naar zaken gebruikt men naast dit (het) ook hy/hom in het enkelvoud en hulle in het meervoud: Het jy my fiets gesien? Ja, dit/hy staan daar (Heb je mijn fiets gezien? Ja, hij staat daar.) Waar is my skoene? Hulle l onder die bed. (Waar zijn mijn schoenen? Ze liggen onder het bed.) Wat de onbepaalde voornaamwoorden betreft, zijn er twee dingen die opvallen. In tegenstelling tot het Nederlands kan almal ook zelfstandig gebruikt worden: Ek het almal gesien. (Ik heb ze allemaal gezien.)
79

Een tweede vaststelling is dat n mens (men) met jy/jou gecombineerd wordt: n Mens weet nooit wat jou kan oorkom nie. (Je weet nooit wat je kan overkomen.)

3.4.3.5. Vervoeging In hoofdstuk 12 (Met n gebroke hart het hy gesterf) komt de vervoeging van het werkwoord aan bod. Het opvallendst is dat het Afrikaans geen persoonsuitgangen kent: de stam is gelijk aan de infinitief. De werkwoorden hebben en zijn zijn de enige uitzonderingen op deze regel met h en wees als infinitief en het en is als persoonsvorm Het Afrikaanse werkwoord komt meestal overeen met de stam van het Nederlandse werkwoord: ek werk, ek eet, ... Deze regel is niet van toepassing op werkwoorden die op -n eindigen: ek gaan, ek doen, ... Dan is er nog een derde categorie van werkwoorden die hun slotconsonant verloren hebben: ek bly, ek kry, ... Het voltooide deelwoord wordt niet gevormd zoals in het Nederlands. In het Afrikaans eindigen deze deelwoorden namelijk niet op t of d. Prefix ge + werkwoord is hier de regel: Hy het sy tuiswerk gedoen. (Hij heeft zijn huiswerk gemaakt.) Bij tweelettergrepige werkwoorden die op -eer eindigen, gebeurt het soms dat het voltooide deelwoord zonder het prefix ge- gevormd wordt:
80

Ek het dit al probeer (Ik heb het al geprobeerd), ... De onvoltooid verleden tijd is verdwenen in het Afrikaans, tenzij bij de (hulp)werkwoorden was, sou, wou, kon, moes, wis, mog, dag/dog, had. De (Nederlandse) voltooid tegenwoordige tijd wordt enkel gevormd met het hulpwerkwoord het: Ek het gekom (Ik ben gekomen), Ek het koffie gedrink (Ik heb koffie gedronken),... De voltooid verleden tijd -die in het Afrikaans niet bestaat zoals in het Nederlands- wordt soms verduidelijkt met het woordje klaar: Ek het dit al klaar gedoen. (Ik had dit al gedaan.) Bij de passiefvorming worden enkel de persoonsvormen word en is gebruikt: Die vloer word skoongemaak. (De vloer wordt schoongemaakt.) Die vark is geslag. (Het varken werd / is geslacht.) Net zoals sommige studenten opmerkten in de probleemanalyse, wijst Yvette Stoops erop dat er toch mogelijkheid tot variatie is om handelingen in het verleden uit te drukken. Zo worden tijdsbepalingen zoals toe, gister, daarna, daardie oggend, ... gecombineerd met de tegenwoordige tijd: Toe ek daar aankom... (Toen ik daar aankwam...) Het Afrikaans gebruikt soms kon en wou waar Nederlandstaligen kan en wil zouden verwachten: n Mens sou kon s dat... (Men zou kunnen zeggen dat...) In het Nederlands wordt de infinitief soms ook als zelfstandig naamwoord gebruikt. Dit wordt niet gedaan in het Afrikaans, hiervoor gebruikt men om te:

81

Om jou lief te h is meer as... (Jou liefhebben is meer dan...) De imperatief wordt op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Een negatieve imperatief in het Afrikaans brengt echter steeds moenie met zich mee: Moenie heeldag sit en lees nie! (Zit niet de hele dag te lezen!) In het Afrikaans kan er een verschil zijn tussen adjectieven en voltooide deelwoorden die adjectief gebruikt worden: Ek het begin maar dit is n onbegonne taak (Ik ben begonnen, maar het is een onbegonnen taak), n gebroke hart en n gebreekte been (een gebroken hart en een gebroken been), ...

3.4.3.6. Negatie In Moenie treur nie (hoofdstuk 16) wordt er wat meer over het negatiesysteem verteld. De dubbele negatie die in het Afrikaans gebruikt wordt, is door iedereen gekend. Toch is dit niet altijd het geval, korte zinnen met slechts n werkwoordsvorm (niet-complexe zinnen) kennen een enkelvoudige ontkenning: Hy kom nie, Ek slaap nie, ... Bij zinnen met meer dan n werkwoordsvorm (complexe zinnen) heeft men een dubbele ontkenning. Ook bij andere negatieve woorden dan nie wordt de zin afgesloten met nie: Dit sal nooit gebeur nie, ...

3.4.3.7. Woordorde Ek dink jy weet ons het geweet (hoofdstuk 17) behandelt de Afrikaanse zinsbouw. Net zoals in het Nederlands staan de werkwoordelijke vormen achteraan in de bijzin, maar in het Afrikaans is er maar n volgorde mogelijk: ...soos ek eintlik gehoop het *...soos ek eintlik het gehoop
82

De volgorde van de werkwoordelijke vormen op het einde van een zin is als volgt: het voltooide deelwoord komt vooraan, het hulpwerkwoord van de passieve vorm achteraan: Ek dink dat dit gedoen sal moet word. Na werkwoorden als begin en probeer ontbreekt het voorzetsel te: Ons probeer help (We proberen te helpen), Ek begin verstaan (Ik begin te verstaan), ... Imperatieven met gaan en loop worden in het Afrikaans anders gevormd: Gaan haal die kind, Loop pluk skilpadvere (Ga het kind halen, Loop de skilpadvere (= plant) plukken) Balansschikkingen kennen in het Afrikaans een speciale constructie: Hoe meer jy het, hoe meer wil jy h. (Hoe meer je hebt, hoe meer je wil hebben of ook: Hoe meer je hebt, des te meer wil je hebben.) Bij de bespreking van So werk Afrikaans werd al vermeld dat het onderschikkend voegwoord dat soms weggelaten wordt, zodat er bijzinnen met hoofdzinvolgorde ontstaan: Ek dag jy kom nie meer nie. (Ik dacht dat jij niet meer kwam.) Tot slot wijst Stoops erop dat de Nederlandse constructie zitten/liggen/staan te + infinitief in het Afrikaans anders gevormd wordt, wat al aan het licht kwam in de probleemanalyse: Ek sit en wag. (Ik zit te wachten.)

83

3.4.3.8. Andere 3.4.3.8.1. Voegwoorden Naast de voorzetsels worden in hoofdstuk 14 ook nog de voegwoorden behandeld. Waar in het Nederlands het voegwoord behalve gebruikt wordt, heeft het Afrikaans het voorzetsel buite: Almal buiten jy het dit aanvaar. (Iedereen behalve jij heeft het aanvaard). Het Nederlandse ter wille van wordt in het Afrikaans om my/sy/... ontwil: Ek het baie prysgegee om jou ontwil. (Ik heb veel prijsgegeven omwille van jou.) Nes en soos zijn samentrekkingen van net as (net als) en so as (zoals).

3.4.3.8.2. Tussenwerpsels Hoofdstuk 15 (Eina !) vertelt ons wat meer over de tussenwerpsels die in de Afrikaanse spreektaal gebruikt worden. Enkele voorbeelden: foei (tog) wijst op medelijden en spijt. goeie genugtig komt overeen met het Nederlandse goede genade. ja-nee wordt gebruikt als antwoord op vragen waar men geen raad mee weet. n wordt steeds achteraan in de zin geplaatst en betekent niet waar? eina is een uitroep van pijn.

3.4.3.8.3. Taalvariteiten De taalvariteiten in het Afrikaans worden behandeld in Djy sal djou mense lei, het achtste hoofdstuk. In Zuid-Afrika is er niet zoveel taalvariatie als bijvoorbeeld in Vlaanderen. Als er variatie is, dan gaat het meestal over de uitspraak (niet de woordenschat). Vooral de taal van kleurlingen vertoont verschillen met die van blanken.
84

3.4.3.8.4. Spreekwoorden Zegswijzen, uitdrukkingen en spreekwoorden komen aan bod in hoofdstuk 19 (Wie neem die voortou?) Er zijn drie grote categorien te onderscheiden in het Afrikaans. Allereerst zijn er uitdrukkingen die aan het Engels ontleend zijn: Hy is te groot vir sy skoene, Hy trek sommer jou been, ... Van het Nederlands zijn er ook enkele spreekwoorden overgerfd: Die morestond het goud in die mond, vir n appel en n ei, ... Tenslotte zijn er nog een aantal uitdrukkingen die in Zuid-Afrika ontstaan zijn: van n vlooi n olifant maak, agteros kom ook in die kraal (langzaam gaat ook),...

3.4.4. Conclusie
Het is duidelijk dat Bobbejane of bavianen een boek is dat over taal gaat. Toch is het moeilijk om dit boek in een categorie te plaatsen. Het is zeker geen leerboek Afrikaans. Het is immers niet zo dat je na het doornemen van het boek vloeiend Afrikaanse volzinnen produceert. Hoewel het alle grammaticale aspecten van de Afrikaanse taal behandelt, is het ook geen echte grammatica. Zoals ik reeds eerder zei, is dit boek in Fnac te vinden bij de Taalcuriosia en ik denk inderdaad dat het boek het best te vatten is onder die noemer. De titels die in het boek gebruikt worden om de hoofdstukken aan te duiden illustreren dit het best: Ek wou bloot met jou gesels, Baie sambrele en knopkieries, Ek trek sommer jou been, Langsaan en oorkant die straat, ... Deze titels doen vreemd aan voor een Nederlandstalige. Ze wekken zijn interesse omdat het niet meteen duidelijk is wat er bedoeld wordt. De ondertitel licht al wel een tipje van de sluier op: Nederlands-Afrikaanse valse vrienden, Niet-Nederlandse woordenschat, Anglicismen en purismen, ... Toch is deze informatie niet voldoende om de titel te verklaren, want pas na het lezen van het hoofdstuk wordt alles duidelijk. M en zou kunnen zeggen dat Bobbejane of bavianen de nieuwsgierigheid van de lezer probeert te prikkelen door allerlei vreemde aspecten van de Afrikaanse taal te belichten. Kortom, het Afrikaans wordt voorgesteld als een curieuze taal die toch niet zo simpel is als ze eruit ziet. Het boek is bewust geen taalboek geworden. Yvette Stoops koos ervoor om op een begrijpelijke wijze een beeld te schetsen van het Afrikaans. Op deze manier wil zij een zo
85

groot mogelijk publiek de kans geven om kennis te maken met deze taal. Stoops is geslaagd in haar opzet: Bobbejane of bavianen is een vlot leesboek geworden dat iedereen met interesse voor taal graag zal lezen. Het boek behandelt op een systematische wijze de verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans. De verschillen die ik aantoonde in de voorafgaande boekbesprekingen en de probleem- en foutenanalyse komen in Bobbejane of bavianen zo goed als allemaal voor. Het boek wijst echter op nog andere verschillen tussen het Afrikaans en het Nederlands. Aangezien dit boek een degelijk overzicht biedt van de aspecten waarin het Afrikaans van het Nederlands afwijkt is het een goede aanvulling op de probleem- en foutenanalyse. Bij het ontwikkelen van de syllabus Afrikaans zal dan ook rekening gehouden worden met de taalaspecten die eerder nog niet aan het licht gekomen zijn. Bobbejane of bavianen is de enige vergelijking tussen het Afrikaans en het Nederlands die in de boekhandel te koop is. Voor de rest zijn er geen Nederlandstalige boeken verkrijgbaar die het Afrikaans behandelen. Het overige materiaal dat in dit deel (Lesmateriaal Afrikaans) geanalyseerd wordt, is dan weer ofwel puur Afrikaans, ofwel voor Engelstaligen vanuit het Engels geschreven. Alleen daarom al verdient Bobbejane of bavianen tussen al deze boeken een bijzondere plaats.

86

3.5. Afrikaans vir tersire studie


Van Rooyen, H.C. e.a. Afrikaans vir tersire studie.Pretoria : Academica. 1990.

3.5.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Toen Kris Van de Poel informeerde naar een handboek Afrikaans, haalde de verkoper van een grote boekhandel in Bloemfontein na enig zoekwerk Afrikaans vir tersire studie boven. Het was het enige boek over de Afrikaanse taal dat hij beschikbaar had. De overige boekhandels die ik zelf tijdens onze studiereis door Zuid-Afrika bezocht, hadden geen handboeken over het Afrikaans in voorraad. In het voorwoord van Afrikaans vir tersire studie kunnen we het volgende lezen : Afrikaans vir tersire studie probeer voorsien in die behoeftes van verskillende kurrikula, maar dit is primr vir die onderwysstudent geskryf. (p. 7) In het hele boek wordt dan ook herhaaldelijk gewezen op het feit dat studenten die dit boek gebruiken later het onderwijs in zullen gaan. Verder wordt er ook nog gezegd dat de samenstellers veel ervaring hebben in het onderricht van het Afrikaans als tweede taal, waaruit opgemaakt kan worden dat het boek voor tweedetaalleerders Afrikaans is ontwikkeld. Dit wordt echter niet expliciet gezegd. Het boek is een grondige herziene uitgave van Afrikaans vir die kollege, een boek dat werd aangepast onder invloed van nieuwe inzichten in de sociolingustiek. In het voorwoord wordt niet gezegd dat Afrikaans vir tersire studie hoofdzakelijk geschreven werd voor Engelstaligen, maar dit wordt wel duidelijk in de rest van het boek. Dit wordt het best gellustreerd in hoofdstuk 3 dat de titel Invloed van die moedertaal op Afrikaans draagt: in dit hoofdstuk wordt enkel de invloed van het Engels besproken.

87

3.5.2. Indeling van het boek


Het boek is opgedeeld in vier grote delen (afdeling A tot D) die alle nog onderverdeeld worden. Elk onderdeel bevat een groot aantal oefeningen, waarin bij vele het Engels komt kijken (ter verklaring of als vertaaloefening). Er wordt geen correctiesleutel bij de oefeningen gegeven. Afdeling A gaat over het Afrikaans als taal: Allereerst wordt er in hoofdstuk 1 de Diagnostiese taaltoets gegeven die voor de lesgever duidelijk moet maken in welke mate de leerling de taal beheerst. In dit boek wordt er geen verdere uitleg gegeven over de maatstaven die gebruikt werden bij het opstellen van de toets. Ook de correcte antwoorden op de vragen worden niet vermeld. In Woordeboeke en woordeboekspeletjies (hoofdstuk 2) wordt er algemene informatie gegeven over woordenboeken, aangevuld met enkele oefeningen (op spelling en betekenis van woorden). Het derde hoofdstuk heet Die invloed van die moedertaal op die tweede taal. Zo heeft men het over foniese, grammatiese, leksikale, ... versteurings die telkens uitgaan van het Engels. Het gaat hier over varianten van het (standaard-)Afrikaans die bepaalde Engelse constructies overnemen of het behandelt fouten die Engelstaligen maken. In het Standaardafrikaans komen deze vormen echter niet voor. Er is maar n geval waar het Standaardafrikaans een Engelse constructie overgenomen heeft : I believe they are happy to see us. Ek glo hulle is bly ons te sien. (Ik geloof dat ze blij zijn ons te zien.) Professor Georges De Schutter (UA-UIA) wees me er echter op dat deze constructie niet noodzakelijk aan het Engels ontleend is. In een aantal Nederlandse dialecten komt dit immers ook voor. Het vierde en laatste hoofdstuk van Afdeling A heet Spelling. Aangezien dit boek in 1990 gedrukt is en de Afrikaanse spelling in 1991 herzien is, zal ik hier verder niet op
88

ingaan. De belangrijkste spellingsregels voor Nederlandstaligen -namelijk diegene die afwijken van de Nederlandse spelling- werden trouwens al samengevat in de boekbespreking van Bobbejane of bavianen.

Afdeling B is sociolingustisch van aard: Taal in sosiale konteks (hoofdstuk 5) gaat over taalverscheidenheid en taalkwesties, gevolgd door praktische oefeningen waarin geoefend wordt in het herkennen en gebruiken van verschillende soorten schrijfstijlen en woordenschat. Hoofdstuk 6 heet Taal en sosiaal gedrag en bevat enkele teksten die het drank en dwelmmisbruik behandelen. In de inleiding die de eerste tekst voorafgaat, wordt gezegd dat het als toekomstige leerkracht noodsaaklik is dat u kennis moet dra van die gevare verbonde aan die misbruik van drank en andere dwelmmiddels. Die volgende leesstukke en werkopdragte behoort u bewus te maak van die probleem en u riglyne te gee waarvolgens u kan help om die jeug weerbaar te maak. Dit deel (samen met afdeling C) is dus duidelijk gericht op de onderwysstudente die in het voorwoord aangehaald werden. Afdeling C is gericht op toekomstige leerkrachten: In hoofdstuk 7 (Taal in die onderrigpraktyk) wordt onder andere het volgende aangeboden: drie lessen die men kan gebruiken in de klas, tips bij het verbeteren van opstellen, teksten die bruikbaar zijn voor begrijpend lezen, ... Afdeling D is een kleine cursus algemene taalkunde: Fonetiek, fonologie, morfologie en syntaxis worden in dit hoofdstuk behandeld. Het gaat hier dus niet over het Afrikaans zelf, maar over de algemene taalproblematiek. In het deel over de fonetiek en fonologie worden alle klanken beschreven en leert de student een transcriptie te maken van gewone omgangstaal. Ook algemene informatie over de fonologie wordt verschaft: begrippen als foneem, vokalendriehoek, de verschillende spraakorganen, assimilatie, nasalering, palatalisering e.d. worden verklaard. In de paragraaf Inleiding tot die morfologie worden verschillende morfologische begrippen

89

behandeld waaronder het woord, het morfeem, allomorfen, ... Het deel over de syntaxis laat aan de hand van boomdiagrammen zien hoe een zin is opgebouwd.

3.5.3. Opvallende taalaspecten


De bespreking van de indeling van Afrikaans vir tersire studie laat zien dat het boek de grammatica van het Afrikaans niet (systematisch) behandelt. Wel is er aandacht voor algemene taalkundige aspecten, zoals morfologie, syntaxis en fonetiek. Ook concretere taalverschijnselen worden aangehaald, zoals bijvoorbeeld de invloed van de moedertaal op een andere taal. In 3.5.2. werd het duidelijk wat het doel van Afrikaans vir tersire studie is: het probeert om de tweedetaalverwerver -die later het onderwijs in zal gaan- op een andere manier het Afrikaans te leren kennen. Op een andere manier wil zeggen dat gewone grammaticale aspecten zoals de vervoeging van werkwoorden of de plaats van nie in een zin niet behandeld worden. Bij gevolg komen er in dit boek geen taalaspecten aan bod die nog niet in de vorige boeken of de probleem- en foutenanalyses behandeld zijn. Wel wordt er grondig ingegaan op de spelling van het Afrikaans, maar het betreft hier de spellingsregels van vr 1991 - toen de Afrikaanse spelling herzien werd - wat dit hoofdstuk onbruikbaar maakt. Wat de andere categorien betreft die ik telkens onder het kopje Opvallende taalaspecten behandel, is er niets nieuws te melden. Het opzet van het boek valt gewoon niet te rijmen met deze categorien.

3.5.4. Conclusie
Het boek lijkt mij niet meteen geschikt om Afrikaans mee te leren. In 3.5.2. werd het al duidelijk dat Afrikaans vir tersire studie geen grammatica is, maar eerder een boek algemene taalkunde dat op verschillende manieren de Afrikaanse taal belicht. In het voorwoord wordt aangehaald dat het boek zich richt op tweedetaalsprekers Afrikaans. Dat de studenten het Afrikaans al onder de knie hebben, blijkt uit de titel van het boek: Afrikaans vir tersire studie. Aangezien de student reeds in het hoger onderwijs zit - en dus al enkele jaren lessen Afrikaans heeft gehad - worden er niet te veel woorden vuil gemaakt aan de basisregels van deze taal. Hoe goed hij het Afrikaans al kent, moet de diagnostische taaltoets bepalen. Het boek verschaft de toekomstige leerkracht wat theoretische informatie over de Afrikaanse taal.

90

De overige delen in het boek gaan of over de invloed van het Engels, of over taal in het algemeen (sociolingustiek, fonetiek, morfologie, ...). Ook zijn er nog enkele hoofdstukken die de studenten moeten voorbereiden op het lesgeven, zo worden er onder andere een aantal voorbeeldlessen gegeven. Ook wordt het thema drank- en dwelmmisbruik behandeld, wat ervoor moet zorgen dat de studenten op een pedagogisch verantwoorde manier met dit onderwerp kunnen omgaan. Ik vind het zeer vreemd om dit thema te behandelen in een boek dat tot doel heeft studenten voor te bereiden op een carrire als leraar Afrikaans. Het is natuurlijk zo dat een leerkracht op een gegeven moment in zijn schoolloopbaan in aanraking kan komen met een leerling die een drankprobleem heeft. Er zijn echter nog een hele hoop andere problemen die zich voor kunnen doen bij opgroeiende jeugd en die niet in dit boek behandeld worden. Bovendien gaat Afrikaans vir tersire studie over het onderwijzen van de Afrikaanse taal -het hele boek belicht het Afrikaans vanuit verschillende hoekenen niet over hoe men om moet gaan met drankmisbruik in de klas. Ik veronderstel dat er voor zulke sociale problemen andere vakken aangeboden worden in de lerarenopleiding. Het deeltje waarin de teksten over drank en dwelmmisbruik voorkomen, heet Taal en sosiale gedrag. Het enige wat taal er mee te maken heeft, is dat er na de teksten telkens enkele inhoudsvragen worden gesteld. Men zou dus kunnen stellen dat het eigenlijk gewoon een oefening begrijpend lezen is, ware het niet dat het boek expliciet vermeldt dat de behandeling van het thema drank en dwelmmisbruik de leraar moet leren hoe ermee om te gaan. Naast de vergissing om een thema als drank- en dwelmmisbruik te behandelen in een handboek Afrikaans, is het boek voor de rest ook niet geschikt voor lessen Afrikaans voor beginners. Op essentile aspecten wordt immers niet ingegaan.

91

3.6. Norme vir Afrikaans


Carstens, W.A.M. Norme vir Afrikaans. Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans.Pretoria : J.L. Van Schaik. 1994.

3.6.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Bij de bespreking van de vorige boeken is duidelijk gebleken dat zij niet meteen het doel hebben de grammatica van de Afrikaanse taal toe te lichten: Afrikaans vir tersire studie richt zich vooral op algemene taalkunde, sociolingustiek en onderwijstechniek; So werk Afrikaans behandelt wel enkele taalspecten van het Afrikaans, maar gaat ook voor een groot stuk over de geschiedenis van deze taal; in Teach yourself Afrikaans staat de praktische verwerving van de taal centraal; en Bobbejane of bavianen behandelt enkel de grammaticale aspecten die verschillen van het Nederlands. N.N. is een uitzondering. In dit boek wordt de grammatica van de Afrikaanse taal wel systematisch voorgesteld. Daardoor kan het een goede introductie zijn voor een leerder Afrikaans, zeker wanneer deze begeleid wordt door een docent. De aspecten uit het Afrikaans die wel verschillen van het Nederlands worden immers veel te bondig behandeld in N.N. . Na een intense brief- (en email-)wisseling met de taaldiensten van verschillende ZuidAfrikaanse universiteiten kreeg ik uiteindelijk twee boeken in handen die een duidelijk overzicht (zouden moeten) geven van de Afrikaanse grammatica. Het boek Keurige Afrikaans werd me toegestuurd door professor Ninon Roets van de Randse Afrikaanse Universiteit en zal in het volgende deel behandeld worden. In dit deel zal ik Norme vir Afrikaans van W.A.M. Carstens (Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys) bespreken, een boek dat me niet alleen door verschillende mensen is aangeraden, maar dat ook in de bibliografie van Afrikaans vir tersire studie en So werk Afrikaans vermeld wordt.. In het voorwoord schrijft de auteur dat Norme vir Afrikaans ontwikkeld werd om n praktiese naslaanbron daar te stel wat as basis vir eie taalontwikkeling kan dien. Het boek heeft niet de bedoeling om normatief uit te leggen hoe Afrikaans gebruikt moet worden, maar het wil de onzekere taalgebruiker helpen bij moeilijke taalkwesties. Norme vir Afrikaans besteedt vooral aandacht aan die norme wat n mens in gedagte moet
92

hou by die praktiese gebruik van Afrikaans; die beginsels onderliggend aan hierdie norme en, in die besonder, die identifisering van belangrike en nuttige bronne van taaladvies. Hierbij gaat het vooral om studente wat nie moedertaalvaardig in Afrikaans is nie. Op de achterflap van het boek staat ook nog te lezen dat het een omvattend en uiterst bruikbaar hulpmiddel is voor zowel de student als de docent Afrikaans. W.A.M. Carstens zelf beschrijft zijn boek Norme vir Afrikaans als volgt: Dis aanvanklik geskryf met as teikengroep tweedetaalsprekers van Afrikaans en veral sodanig sprekers wat al iets weet van die grammatika van Afrikaans. Sedertdien het die boek geblyk ook bruikbaar te wees vir moedertaalsprekers van Afrikaans en word dit voorgeskryf aan verskeie universiteite: Randse Afrikaanse Universiteit, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys, Universiteit van Oranje Vrystaat, Universiteit van Port Elizabeth, Universiteit van Natal, Rhodes University (Grahamstad) en ook aan talle onderwyskolleges en technikons. Ek het al gehoor dat skoolkinders graag die boek gebruik om inligting te kry en dit word ook sterk aanbeveel as inligtingsbron vir onderwysers. [persoonlijke correspondentie]

3.6.2. Indeling van het boek


Het boek bestaat uit 10 hoofdstukken die elk een bepaald taalaspect behandelen. Sommige gaan specifiek over het Afrikaans, andere zijn ook toepasbaar op andere talen. Dit zijn de verschillende hoofdstukken: 1. Taalnorme: n algemene perspektief 2. Universele norme 3. Interne norme van Afrikaans: sintaksis en morfologie 4. Interne norm van Afrikaans: semantiek 5. Eksterne norm: die norm van spelling en interpunksie 6. Eksterne norm: die norm van die Standaardtaal 7. Eksterne norm: die norm van taalsuiwerheid 8. Eksterne norm: die norm van styl 9. Eksterne norm: die norm van taalhandboeke en woordeboeke 10. Konvensies by die skryf van briewe in Afrikaans De eerste twee hoofdstukken schetsen het kader waarin het hele boek geplaatst kan worden: de beginselen en de ideen die aan de basis van het begrip norm liggen worden besproken om zo een beter inzicht te krijgen in de opstelling van het boek. Deze twee

93

hoofdstukken behandelen dus niet uitsluitend de Afrikaanse taal, maar geven informatie die ook op andere talen toepasbaar is. Vooral hoofdstuk 3, maar ook wel hoofdstukken 4 en 5 sluiten het best aan bij de probleem- en foutenanalyse opgesteld in het begin van deze paper De fouten die de studenten maakten kunnen met behulp van deze hoofdstukken verklaard en verbeterd worden: alle aspecten die in de foutenanalyse aan het licht kwamen, worden immers in deze hoofdstukken uitgelegd. In de volgende paragraaf zullen vooral aspecten uit hoofdstuk 3 behandeld worden. De hoofdstukken 6 t.e.m. 10 bevatten weinig echt Afrikaanse informatie. Wat er gezegd wordt over het Standaardafrikaans en de invloed van andere talen op het Afrikaans vertoont vele gelijkenissen met het Nederlands. De andere hoofdstukken kan men eveneens toepassen op het Nederlands of op een andere taal: het hoofdstuk over styl bijvoorbeeld vertelt dat doeltreffende communicatie bevorderd wordt door een heldere en eenvoudige schrijfstijl. Ook de aspecten die in het hoofdstuk Konvensies by die skryf van briewe in Afrikaans aangehaald worden, zijn universeel. Dat Norme vir Afrikaans een degelijk boek is, blijkt onder andere uit het feit dat de auteur bij ongeveer elke paragraaf verwijst naar andere toonaangevende publikaties betreffende het bepaalde aspect dat behandeld werd. Norme vir Afrikaans heeft ook een pedagogische grondslag: achteraan in het boek bevindt zich immers nog een aantal bladzijden met vragen per hoofdstuk die kunnen helpen bij de verwerking van de leerstof.

3.6.3. Opvallende taalaspecten


Norme vir Afrikaans gaat uitgebreid in op de Afrikaanse grammatica. Alle taalaspecten die van het Nederlands verschillen en die nog niet aan bod zijn gekomen in de probleemen foutenanalyse of in n van de vorige boekbesprekingen zullen behandeld worden. Ook de taalaspecten waarover in dit boek nog extra informatie gegeven wordt, zullen in deze paragraaf besproken worden. Zoals in de opmerkingen over de inhoud van het boek al gezegd is, zal het hierbij vooral gaan om hoofdstuk 3 dat de syntaxis en de morfologie behandelt. Ook hoofdstuk 4 (semantiek) en hoofdstuk 5 (spelling) bevatten interessante informatie die verwerkt zal worden in deze paragraaf. Hoofdstuk 4 bevat echter ook veel niet-Afrikaanse informatie die toepasbaar is op taal in het algemeen.

94

3.6.3.1. Woordenschat 3.6.3.1.1. Spelling In hoofdstuk 5 van Norme vir Afrikaans wordt de spelling zeer grondig behandeld. Het volgt hierbij de herziene regels die in 1991 vastgelegd werden in de AWS (Afrikaanse Woordelys en Spelrels). De meeste aspecten zijn al aan het licht gekomen in de andere boeken, maar dit hoofdstuk geeft op een overzichtelijke en duidelijke manier alle spellingregels weer. Vele regels komen overeen met die van het Nederlands. Maar zoals met alle regels zijn er ook in de Afrikaanse taal uitzonderingen... Het is moeilijk om een overzicht te geven van de Afrikaanse spelling zonder onvolledig te zijn. Aangezien vele spellingregels dezelfde zijn als in het Nederlands, is het waarschijnlijk het best om te wijzen op de Afrikaanse regels die verschillen met het Nederlands. In de boekbespreking van Bobbejane of bavianen werden deze spellingsverschillen al behandeld. Om niet in herhaling te vallen, zal ik dan ook niet verder ingaan op deze verschillen. Een verschil dat niet aan bod kwam in Bobbejane of bavianen zijn de trappen van vergelijking. Deze worden in het Afrikaans op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands. Bijvoeglijke naamwoorden die op -s eindigen, worden echter anders gespeld: Afrikaans: broos - broser - broosste vars - varser - varsste Nederlands: broos - brozer - brooste vers - verser - verste

3.6.3.1.2. Uitspraak Interessant aan hoofdstuk 6, Eksterne norm: die norm van die Standaardtaal is dat het een overzichtelijke weergave bevat van de verschillende klanken die het Afrikaans kent (p. 251 ff). Het blijft natuurlijk moeilijk via een geschreven tekst bepaalde klanken te beschrijven.

3.6.3.2. Verbuiging 3.6.3.2.1. Meervoud Hoofdstuk 4 gaat over de semantiek. In een paragraaf die de zelfstandige naamwoorden behandelt die meer dan n meervoudsvorm hebben, wijst Carstens erop dat er bepaalde
95

naamwoorden zijn waarvan de meervoudsvorming verschilt naargelang de betekenis die men aan het naamwoord geeft: het gaat hierbij om woorden die in het enkelvoud homoniemen zijn, maar die in het meervoud van elkaar verschillen: bal: blad: kus: maat: balle (bijvoorbeeld rugbyballe) bals (dansparty) blare (van een boom) blaaie (bladzijden van een boek) kuste (zeekusten) kusse (zoenen) maats (vrienden) mate (afmetingen)

3.6.3.2.2. Adjectieven Carstens haalt Van Schoor aan wanneer het gaat om de verbuiging van adjectieven: die verbuiging in hierdie verband is taamlik onvas. Toch probeert hij ook regels op te stellen om de verbuiging van het adjectief vast te leggen. Deze regels komen grotendeels overeen met wat reeds in de probleem- en foutenanalyse (en in Bobbejane of bavianen) besloten werd: Eenlettergrepige adjectieven in een attributieve funktie worden niet verbogen, bij meerlettergrepige adjectieven daarentegen gebeurt dit meestal wel. Ook in dit boek wordt er een onderscheid gemaakt tussen letterlijk of figuurlijk gebruik van het adjectief. Het verschijnsel van adjectieven die een andere vorm krijgen bij predicatief gebruik wordt in dit boek eveneens bevestigd. In Norme vir Afrikaans wordt uitgebreider op het adjectief ingegaan dan in de andere boeken. Het opvallendste aspect bij deze bespreking is eigenlijk dat uitzonderingen de regel zijn...

3.6.3.3. Voorzetsels Een opvallend kenmerk in de Afrikaanse taalstructuur is het gebruik van vir voor bepaalde directe objecten - wat al vaker in dit werkstuk aan bod gekomen is. Soms is het gebruik ervan verplicht, soms is het optioneel. Wat zeker is, is dat het vooral in de

96

spreektaal gebruikt wordt. Norme vir Afrikaans onderscheidt verschillende toepassingen van het voorzetsel vir: Zo is de constructie met vir bij persoonsobjecten optioneel in zinnen zoals: Hy gee (vir) hom n klap. (Hij geeft hem een klap.) Niks sal (vir) Jan tevrede stel nie. (Niets zal Jan tevreden stellen.) Vir kan ook in de plaats van een ander voorzetsel gebruikt worden: Luister nou mooi vir (na) my. (Luister nu mooi/goed naar mij.) Als het directe object voor het indirecte object wordt geplaatst, dan is het gebruik van vir verplicht: Hy het n ruiker vir (aan) haar gegee. (Hij heeft een ruiker aan haar gegeven.) Wanneer men het persoonsobject wil beklemtonen, dan gebruikt men ook het voorzetsel vir: Vir my het hulle gevra om... (Mj hebben ze gevraagd om ...) Bepaalde werkwoorden zoals belet, beveel, bring, doen, stuur, vergewe, vra, ... worden vaak gebruikt in combinatie met vir: Bring vir my die hamer. (Breng mij de hamer.) Vra asseblief vir hom hoe laat dit nou is. (Vraag hem alstublieft hoe laat het nu is.) Bij de verbinding werkwoord + bijwoord + persoonsobject is het voorzetsel vir verplicht, zoals gellustreerd wordt in het volgende voorbeeld: Ek het vanoggend vir Jannie raakgeloop. (Ik ben vanochtend Jannie tegengekomen.)

97

En tenslotte kan ook het uitdrukken van emotie een rol spelen bij het gebruik van vir: Hulle het hom gevang. (= neutraal) (Zij hebben hem gevangen.) Hulle het vir hom gevang. (= emotioneel geladen) (Zij hebben hem gevangen.)

3.6.3.4. Voornaamwoorden Als het gaat over de Afrikaanse voornaamwoorden, worden in het boek de volgende probleemgebieden aangeduid: de betrekkelijke voornaamwoorden, de reflexieve voornaamwoorden, de volgorde van persoonlijke voornaamwoorden in zinnen, geslachtsaanduiding bij persoonlijke voornaamwoorden en het gebruik van hierdie en daardie. Wanneer ik deze gegevens vergelijk met mijn eigen foutenanalyse, blijkt dat de bezittelijke voornaamwoorden in dit boek niet vermeld worden, terwijl dat voor Nederlandstaligen wel problemen met zich meebrengt (cf. probleem- en foutenanalyse). Zoals reeds is opgemerkt in de bespreking van N.N. is de gebruikelijke volgorde voor de persoonlijke voornaamwoorden in het Afrikaans ek en hy en niet hy en ek zoals in het Nederlands (en vele andere talen) het geval is. Carstens merkt op dat enkel wanneer men beleefd of hoffelijk wil overkomen, men in het Afrikaans de Nederlandse volgorde zal overnemen. Hoofdstuk 3 van het boek Norme vir Afrikaans bevat ook een paragraaf die de geslachtsaanduiding bij persoonlijke voornaamwoorden behandeld. In het Afrikaans wordt sy enkel gebruikt voor mensen en dieren die het vrouwelijke geslacht hebben. Voor de rest gebruikt men hy en dit. Hy wordt gebruikt voor mensen en dieren van het mannelijke geslacht, voor verzamelnamen waar de klemtoon ligt op de eenheid van de referent (kerk, kommissie, regering, ...), bij soortnamen (gras, melk, vleis, rivier, ...), en bij levenloze voorwerpen (motors, skepe, lande, stede, ...). Het voornaamwoord dit wordt veel gebruikt in het Afrikaans. Het kan zowel naar abstracte als naar concrete dingen verwijzen. Het komt ook vaak in afwisseling met hy voor: My potlood is weg en nou kan ek dit/hom nie kry nie. (Mijn potlood is weg en nu kan ik het niet vinden.)
98

Natuurlijk worden ook de aanwijzende voornaamwoorden behandeld in dit boek. Interessant is dat wanneer men in het Afrikaans wil zeggen Dat is mijn auto men de volgende constructie gebruikt: Dit is my motor daardie - en niet Daardie is my motor.

3.6.3.5. Vervoeging Het verschil tussen passief en actief wordt duidelijk gellustreerd in hoofdstuk 8, Die norm van styl: Tegenwoordige tijd Topsport saai die wedstryd uit. (Topsport zendt de wedstrijd uit.) Die wedstryd word deur Topsport uitgesaai. (De wedstrijd wordt door Topsport uitgezonden.) Verleden tijd Topsport het die wedstryd uitgesaai. (Topsport zond de wedstrijd uit.) Die wedstryd is (*was) deur Topsport uitgesaai. (De wedstrijd werd / is door Topsport uitgezonden.) Toekomende tijd Topsport sal die wedstryd uitsaai. (Topsport sal de wedstrijd uitzenden.) Die wedstryd sal deur Topsort uitgesaai word. (De wedstrijd zal door Topsport uitgezonden worden.) Onder invloed van het Engels gebruiken Afrikaanstaligen bij de passiefvorming in de verleden tijd vaak de vorm was: He was injured: *Hy was beseer. Soms kan in de verleden tijd toch was gebruikt worden, namelijk wanneer het gaat om voltooidheid aan te duiden:

99

Toe hy daar aankom, was die klavier reeds verskuif. (Toen hij er aankwam, was de piano reeds verschoven)

3.6.3.6. Negatie In het boek Norme vir Afrikaans wordt de ontkenning beschouwd als een van de meest problematische aspecten in de Afrikaanse syntaxis. De behandeling van dit onderwerp komt overeen met wat er in de andere boekbesprekingen over gezegd werd. Carstens wijst er echter op dat de tweede nie -die normaal gezien steeds de laatste plaats in een zin inneemt- om stilistische redenen soms ook vroeger geplaatst mag worden: Ek het nie vergeet nie dat dit juis hy was wat ons al die ellende besorg het. (Ik ben niet vergeten dat hij het juist was die ons al de(ze) ellende bezorgd heeft.)

3.6.3.7. Woordorde Hoofdstuk 3 dat syntaxis en morfologie behandelt, besteed ook aandacht aan de afwijkende volgorde na het onderschikkend voegwoord dat. Zoals reeds gebleken is uit de voorgaande besprekingen zijn de volgende zinnen in het Afrikaans allebei mogelijk: Ek dink dat hy dit ges het. Ek dink hy het dit ges. (Ik denk dat hij dit gezegd heeft.) Carstens merkt hierbij op dat Afrikaanstaligen vaak fouten tegen de werkwoordsvolgorde maken, bij Nederlandstaligen heb ik deze fout niet opgemerkt: *Ek dink dat hy het dit ges.

3.6.3.8. Andere 3.6.3.8.1. Interpunctie Wat de interpunctie betreft, is er een aspect dat ook al aan bod is gekomen in de bespreking van N.N., namelijk de kommapunt.

100

Voor de volgende voegwoordelijke bijwoorden wordt de kommapunt gebruikt: dus, derhalwe, daarom, gevolglik, nogtans, tog, nietemin, inteendeel: Meneer Smal was siek; dus/derhalwe het hy tuis gebly. (Meneer Smal was ziek, dus is hij thuisgebleven/derhalve bleef hij thuis). Wanneer voegwoorden worden weggelaten, wordt ook de kommapunt gebruikt: Hy kan nie vark vang nie; sy bene is te krom. (want) (Hij kan geen varken vangen, zijn benen zijn te krom.) In N.N. wordt deze regel bevestigd, het boek So werk Afrikaans echter vermeldt dit niet in zijn bespreking van de kommapunt.

3.6.4. Conclusie
Het was erg moeilijk om aan geschikt lesmateriaal Afrikaans te geraken. Norme vir Afrikaans maakte dit gebrek aan informatie en feedback -vooral dit laatste- goed. In het beperkte aantal boeken Afrikaans dat ik kon verzamelen, wordt dit boek twee keer in de bibliografie vermeld. Daarnaast werd het me ook nog aangeraden door twee ZuidAfrikaanse professoren. Het boek behandelt de Afrikaanse grammatica dan ook tot in het detail. Daarom durf ik ook besluiten dat Norme vir Afrikaans als n van de betere grammaticas beschouwd kan worden. Het boek Norme vir Afrikaans is zeer degelijk geschreven. Ongeveer elke paragraaf wordt namelijk besloten met de vermelding van andere toonaangevende publikaties die verder ingaan op dat wat in de bepaalde paragraaf besproken werd. Alle grammaticale aspecten die in de probleem- en foutenanalyse en de boekbesprekingen aan bod kwamen, zijn ook in dit boek terug te vinden. Het is gebleken dat bepaalde hoofdstukken niet echt voor mijn onderzoek van toepassing zijn (dit was trouwens bij alle boeken het geval). Hierbij denk ik bijvoorbeeld aan de hoofdstukken die gingen over het begrip norm, of het hoofdstuk dat inging op het schrijven van brieven. De informatie die hierin verschaft wordt, is toe te passen op verschillende talen en is dus niet typisch Afrikaans te noemen. In dit boek worden de verschillende aspecten in het Afrikaans systematisch aangepakt. Vooral de hoofdstukken over de syntaxis en de spelling van het Afrikaans bevatten nuttige informatie die de aspecten aangehaald in de foutenanalyse toelichten. Ook het overzicht van het Afrikaanse klanksysteem is erg
101

interessant. Aangezien Norme vir Afrikaans het volledigst is van alle boeken die ik heb, verdient het een belangrijke plaats bij de verdere uitwerking van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Opvallend bij dit boek -dat nochtans door velen als een van de betere grammaticas wordt beschouwd- is dat het zichzelf geen grammatica noemt. In het voorwoord benoemt het zichzelf als een gebruikshandleiding wat daarop gemik is om die onsekere taalgebruiker te help om slf die patrone en voorkeure in die taal te ontdek. De ondertitel bevestigt dit: Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. In het Nederlandse taalgebied zou men zulke boeken al snel als grammatica benoemen. De titel Norme vir Afrikaans doet vermoeden dat het boek een sterk prescriptief karakter heeft. Ook de titels van de hoofdstukken wijzen hierop: die norm van spelling en interpunksie, die norm van styl, konvensies by die skryf van briewe in Afrikaans, ... In het voorwoord echter wordt gezegd dat het niet de bedoeling van het boek is om normatief voor te schrijven: My doel is nie om streng normatief te wil voorskryf hoe Afrikaans gebruik mt word nie, maar eerder om aan die hand van (a) n sorgvuldige waarneming van die taalgebruik en (b) kontrolering in die nodige bronne leiding te probeer gee met die hantering van praktiese taalkwessies. Die gebruik van die term norme in die titel van die boek impliseer daarom nie noodwendig n enge voorskriftelikheid of prescriptivisme nie, maar eerder n leiding of hulp met die oog op n groter taalvaardigheid van die Afrikaanse taalgebruiker. De hele toon van het boek voelt wel anders aan dan wat hier gezegd wordt. Als men werkelijk niet wil voorskryf zou men misschien betere (een) andere titel(s) kiezen.

102

3.7. Keurige Afrikaans


Meyer, P.S. e.a. Keurige Afrikaans. Standerd 10.Pretoria: Nasou Beperk. 1987.

3.7.1. Doelstelling en doelgroep van het boek


Een aantal boeken dat in deze paper besproken werd, werd vanuit Engelstalig oogpunt geschreven. Steeds wordt de vraag gesteld wat voor Engelstaligen moeilijk is bij het leren van het Afrikaans. Aangezien het Nederlands en het Afrikaans veel gelijkenissen vertonen, bevatten deze boeken veel overbodigs. Dit is dan ook de reden waarom ik professor Ninon Roets van de taaldienst van de R.A.U. (Randse Afrikaanse Universiteit) vroeg of ze me een handboek Afrikaans kon aanraden dat voor moedertaalsprekers werd opgesteld. Het boek Keurige Afrikaans werd me onmiddellijk door haar toegestuurd. Zoals uit de ondertitel van het boek al blijkt, is Keurige Afrikaans geschreven voor Standerd 10, het laatste jaar van de middelbare school in Zuid-Afrika. In het voorwoord wordt duidelijk gemaakt dat de leerstof die in dit boek behandeld wordt, voldoet aan al die vereistes van de nuwe kernsillabus vir Afrikaans Eerste Taal Horgraad: het zijn dus Afrikaanstalige scholieren die dit boek gebruiken. Het boek maakt deel uit van een reeks: dit deel bouwt voort op Keurige Afrikaans voor Standerd 9. In het voorwoord wordt besloten dat Keurige Afrikaans vir st. 10 n nuttige studieboek vir die leerling en n doeltreffende hulpmiddel vir die onderwyser(-es) sal wees.

3.7.2. Indeling van het boek


Aangezien Keurige Afrikaans een handboek voor middelbare scholieren is, behandelt het meer dan alleen maar grammaticale aspecten. Het boek kan in vier componenten ingedeeld worden: taalvaardigheden, het Afrikaanse taalsysteem (grammaticale aspecten), Afrikaanse letterkunde en toetsmateriaal. Het boek bestaat uit 20 hoofdstukken:

103

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Lees M ondelinge stelwerk Skriftelike stelwerk Begrip Leestekens en skryftekens Afkortings en simbole Klankleer en spelling Vormleer Woordsoorte Sinsleer Betekenisleer Idiomatiese taal- en woordgebruik Taalsuiwerheid en Anglisismes Ons woordeskat Stylleer Literatuurstudie Toetsoefeninge Gemengde toetsoefeninge Toetsoefeninge Eksamenvraestelle

De eerste vier hoofdstukken stellen verschillende taalvaardigheden centraal. In het eerste hoofdstuk wordt naast articulatie en voordracht ook aandacht besteed aan stillezen. In het tweede hoofdstuk wordt het accent gelegd op mondeling taalgebruik, zo worden er bijvoorbeeld groepsbesprekingen en debatten behandeld. Het derde hoofdstuk gaat over het zelf schrijven: hoe wordt een tekst opgebouwd? Het vierde hoofdstuk tenslotte bevat enkele oefeningen op begrijpend lezen. Hoofdstukken 5 tot en met 14 gaan over het gebruik van het Afrikaanse taalsysteem. Leesen schrijftekens, afkortingen, spelling, morfologie, woordsoorten, syntaxis, semantiek, idiomatische uitdrukkingen, woordenschat, ...: zowel specifiek Afrikaanse elementen als universele taalaspecten worden behandeld. Hoofdstuk 15 behandelt verschillende stijlfiguren en geeft uitleg over beeldspraak en versleer. Dit hoofdstuk doet dienst als inleiding op hoofdstuk 16 waarin proza, pozie en drama van Zuid-Afrikaanse bodem behandeld worden.

104

Aan de hand van de vragen uit de hoofdstukken 16 tot en met 20 kan de kennis van de geziene leerstof worden getoetst. Het zijn echter niet alleen deze laatste hoofdstukken die de kans bieden om het lesmateriaal te verwerken: door het hele boek heen worden oefeningen aangeboden die betrekking hebben op de behandelde leerstof.

3.7.3. Opvallende taalaspecten


Keurige Afrikaans is het zevende boek dat in dit deel besproken wordt. Naast de zes andere boekbesprekingen kwamen in de probleem- en foutenanalyse ook al vele opvallende taalaspecten aan het licht. Daarom zijn de taalaspecten die in dit boek aan bod komen al grotendeels behandeld. Daarnaast moet men ook nog rekening houden met het feit dat dit boek opgesteld is voor Afrikaanstalige scholieren uit het laatste jaar middelbaar onderwijs, die dus geen behoefte meer hebben aan de behandeling van de basiselementen van het Afrikaans. Het hoofdstuk dat de woordsoorten behandelde, stelde echter enkele nieuwe dingen centraal.

3.7.3.1. Woordenschat Uitbreiding van de woordenschat komt aan bod in de verschillende lees- en spreekoefeningen in het boek, maar vooral in hoofdstuk 14 dat die omvang en geskakeerdheid maar ook die herkoms en samestelling van ons woordeskat behandelt. Hoe woorden worden samengesteld wordt ook nog verklaard in hoofdstuk 8 dat gaat over de morfologie. De regels die in dit hoofdstuk worden aangehaald, komen (grotendeels) overeen met het Nederlands. Verder wordt nog aandacht besteed aan idiomatisch taalgebruik (hoofdstuk 12) en de invloed van het Engels op de Afrikaanse taal (hoofdstuk 13). De Afrikaanse spelling wordt behandeld in hoofdstuk 7. De spellingregels zijn echter niet recent: het boek werd gepubliceerd in 1987, terwijl in 1991 de herziene spelling ingevoerd werd. Uit deze opsomming blijkt dat Keurige Afrikaans grondig ingaat op alle aspecten die te maken hebben met woordenschat.

3.7.3.2. Verbuiging 3.7.3.2.1. M eervoud


105

In de probleemanalyse werd de meervoudsvorming door meerdere studenten als moeilijk ervaren: in het Afrikaans gebruikt men immers soms de s-uitgang waar Nederlandstaligen de e-uitgang zouden verwachten. Zo schreef een student bijvoorbeeld kettinge, terwijl men in het Afrikaans alleen kettings gebruikt. Maar bij het woord vergadering kan men dan weer kiezen: vergaderings of vergaderinge. In dit boek worden bij de bespreking van de zelfstandige naamwoorden (in hoofdstuk 9) de regels gegeven in verband met de meervoudsvorming bij woorden op -ing: Afgeleide persoonsnamen op -ing krijgen een -e in het meervoud: verstekelinge, drenkelinge, swerwelinge, ... Onafgeleide zaaknamen op -ing krijgen enkel -s: horings (horens), torings (torens), dorings (doornen), ... Bij andere afgeleide woorden op -ing of -ling komen zowel -e als -s voor: bedenkinge/-s, versterkinge/-s, herinneringe/-s, ... Hierbij kan opgemerkt worden dat in de eerste categorie enkel woorden op -ling aangehaald worden. Uit het rijmwoordenboek X blijkt inderdaad dat er geen afgeleide persoonsnamen op -ing alleen bestaan. En afgezien van deze afgeleide persoonsnamen lijken ook andere afgeleide woorden op -ling (zoals die in de derde categorie voorgesteld worden) niet voor te komen. Een derde opmerking betreft het woord koning (meervoud konings). Dit woord kan in geen enkele categorie geplaatst worden. Ondanks deze punten van kritiek zijn de drie regels die in Keurige Afrikaans besproken worden toch doeltreffend om (de meeste) woorden op -ing correct te vervoegen.

3.7.3.2.2. Adjectieven Net zoals in het Nederlands kan een deelwoord ook als adjectief gebruikt worden. Waar het Nederlands slechts n (sterke) vorm kent, hebben sommige Afrikaanse werkwoorden echter twee verschillende deelwoorden - een zwakke en een sterke vorm. Dit werd ook al in Bobbejane of bavianen aangehaald. Keurige Afrikaans maakt duidelijk wanneer men welke vorm moet gebruiken: het hangt er namelijk van af of het om de letterlijke of de figuurlijke betekenis van het adjectief gaat: Zwakke vorm (letterlijk): n geskende gedenkteken n gebreekte ruit
106

Sterke vorm (figuurlijk): geskonde eer n gebroke gesin

bederfde voedsel n gesluite hek 3.7.3.3. Voorzetsels

bedorwe kinders n geslote klub

Het voorzetsel wordt in dit boek kort behandeld. Eerst wordt verklaard wat een voorzetsel is en daarna worden er enkele voorbeelden gegeven. Net zoals in N.N. haal ik ook hier een aantal voorbeelden aan van bepaalde uitdrukkingen die in het Afrikaans met een ander voorzetsel gepaard gaan dan in het Nederlands: Dit sny na albei kante. (Het snijdt aan beide kanten.) Die komitee oor openbare sake (Het comit van openbare zaken) In n eksame slaag Voor een examen slagen

3.7.3.4. Voornaamwoorden Net zoals de voorzetsels, worden in hoofdstuk 9 (Woordsoorte) de voornaamwoorden zeer kort behandeld. De verschillende soorten voornaamwoorden worden aangehaald, waarna er een aantal voorbeelden volgen. Al deze informatie is in de voorgaande boekbesprekingen al aan bod gekomen.

3.7.3.5. Vervoeging De informatie over de vervoeging van werkwoorden komt overeen met wat in de andere boekbesprekingen is gezegd. Er is echter een klein verschil: in het boek Bobbejane of bavianen werd gezegd dat de infinitief in het Afrikaans niet zelfstandig kan voorkomen zonder om te te gebruiken: Om jou lief te h is meer as... (Jou liefhebben is meer dan...) Keurige Afrikaans geeft gelijkaardige voorbeelden, maar vermeldt erbij dat om te dikwijls weggelaten wordt:

107

Vloek is n lelike gewoonte. (Vloeken is een lelijke gewoonte.) Die knaap leer skiet. (De jongen leert schieten.)

3.7.3.6. Negatie In de bespreking van de ontkenning (in hoofdstuk 10: Sintaksis), laat Keurige Afrikaans doorschijnen dat om stilistische redenen de tweede nie vroeger in de zin geplaatst mag worden, net zoals opgemerkt werd in Norme vir Afrikaans. Dit wordt niet expliciet gezegd, maar men geeft twee voorbeeldzinnen en stelt dan de vraag: Hoe verskil die laaste twee sinne? Watter een verkies jy? De twee voorbeelden die hier bedoeld worden zijn de volgende: Ons kon nie voorkom dat ander mense ook die verkeerde pad kies en kosbare tyd verspil nie. Ons kon nie voorkom nie dat ander mense ook die verkeerde pad kies en kosbare tyd verspil. (We konden niet voorkomen dat andere mensen ook de verkeerde weg kozen en kostbare tijd verspilden.)

3.7.3.7. Woordorde De woordorde wordt in dit boek niet apart besproken, maar is verwerkt in andere hoofdstukken. Het boek behandelt niets nieuws wat deze categorie betreft.

3.7.4. Conclusie
Keurige Afrikaans bekijkt het Afrikaans vanuit het Afrikaans. In tegenstelling tot sommige andere boeken wordt er enkel verwezen naar het Engels als dit nodig is (bijvoorbeeld in de hoofdstukken over taalzuivering en woordenschat). Zoals reeds werd aangehaald in voorgaande boekbesprekingen heeft dit als voordeel dat men -als anderstalige- zo kennis kan maken met wat voor moedertaalsprekers zelf moeilijk is in het Afrikaans. Het is interessant om dit in het achterhoofd te houden bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans.

108

Het boek voldoet aan de normen opgelegd door de kernsyllabus Afrikaans Eerste Taal Horgraad, het leerplan Afrikaans voor Standerd 10. Keurige Afrikaans is voor de meeste scholieren waarschijnlijk het laatste boek Afrikaans dat hen nog iets vertelt over hun eigen moedertaal. De meesten zullen immers na hun laatste jaar secundair onderwijs niet meer in aanraking komen met het vak Afrikaans. Dit maakt het ook interessant om te zien wat er nog aan de scholieren wordt meegegeven voor ze het schoolsysteem achter zich laten. Aangezien het boek opgesteld is volgens het leerplan Afrikaans, wordt er meer in behandeld dan alleen maar grammaticale aspecten. Zo zijn de eerste vier hoofdstukken gericht op lees-, schrijf- en spreekvaardigheden. De laatste hoofdstukken behandelen dan weer de ZuidAfrikaanse literatuurstudie. Bij het onderzoek naar het Afrikaans als vreemde taal kan men met zulke hoofdstukken natuurlijk niet echt veel aanvangen. De overige hoofdstukken daarentegen (hoofdstukken 5 tot en met 14) bevatten wel wat nuttige informatie over de verschillende aspecten van de taal. Wel is het zo dat er niet veel aandacht wordt besteed aan de basisregels van het Afrikaans, aangezien het boek ontwikkeld werd voor moedertaalsprekers. Als handboek in het laatste jaar van het middelbare onderwijs is Keurige Afrikaans wel een geschikt werk: de Afrikaanse taal wordt vanuit verschillende hoeken belicht en de theorie wordt aangevuld met de nodige praktische oefeningen. Als hulpmiddel bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen echter biedt het boek niets meer dan enkele aspecten die de gegevens uit de probleem- en foutenanalyse aanvullen.

109

3.8. Vergelijking van de boeken


In dit derde hoofdstuk behandelde ik het lesmateriaal Afrikaans dat ik, vaak na veel zoekwerk, heb kunnen bemachtigen. De bespreking van de verschillende boeken zorgde ervoor dat ik feedback kreeg op de resultaten van de probleem- en foutenanalyse, die besproken werd in het begin van deze paper. De gegevens die zowel in de analyses als in de boekbesprekingen aan bod kwamen, zullen leiden tot de uiteindelijke ontwikkeling van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen, die behandeld zal worden in het vierde hoofdstuk van deze paper. Ik besprak zeven boeken die elk op hun eigen manier de Afrikaanse taal behandelen. In de inleiding deelde ik de boeken in drie groepen in. N.N. en So werk Afrikaans vormden n groep aangezien ze beide gebruikt worden bij de cursus Afrikaans gedoceerd op UA-UIA De volgende twee boeken hoorden dan weer bij elkaar omdat ze de enige werken zijn die in Vlaanderen vlot gekocht kunnen worden. Hierbij gaat het om Bobbejane of bavianen en Teach yourself Afrikaans. De derde en laatste groep bevatte de boeken die rechtstreeks gemporteerd werden uit Zuid-Afrika. Het eerste boek Afrikaans vir tersire studie werd door Kris Van de Poel gekocht tijdens de studiereis in augustus 1995. Norme vir Afrikaans werd op mijn verzoek meegebracht door Anna Vorster, de docente Afrikaans. Het derde boek, Keurige Afrikaans, werd mij toegestuurd door professor Ninon Roets van de Randse Afrikaanse Universiteit. De reden waarom ik deze zeven boeken in die volgorde behandeld heb, is eenvoudig: deze indeling komt overeen met de volgorde waarin de boeken in mijn bezit kwamen. Tussen de bespreking van het cursusmateriaal Afrikaans en de ontvangst van de laatste boeken zit zon viertal maanden. Het deel Lesmateriaal Afrikaans heb ik dan ook over deze vier maanden geschreven: telkens als ik een nieuw boek vond, vulde ik mijn gegevens aan. M en kan dus besluiten dat de volgorde van de boekbesprekingen, die gebruikt wordt in dit deel, tot stand is gekomen op pragmatische basis. Een andere -misschien betere- volgorde zou kunnen steunen op het doel dat voor ogen werd gehouden bij het ontwikkelen van de boeken. Bij deze alternatieve indeling zouden er 5 groepen onderscheiden kunnen worden: N.N. en Norme vir Afrikaans zouden samen een groep vormen; So werk Afrikaans en Afrikaans vir tersire studie een tweede; en Keurige Afrikaans, Teach yourself Afrikaans en Bobbejane of bavianen zouden drie aparte delen vormen.
110

Het boek Norme vir Afrikaans en het grammaticadeel van N.N. hebben als doel de Afrikaanse grammatica op een systematische wijze te benaderen: beide boeken concentreren zich op de belangrijke taalelementen van de Afrikaanse taal. Het boek Norme vir Afrikaans zegt in het voorwoord dan ook dat het ontwikkeld werd om een praktisch naslagwerk te zijn, dat als hulpmiddel kan dienen bij het gebruik van het Afrikaans. Het grote verschil tussen Norme vir Afrikaans en N.N. is dat Norme vir Afrikaans de taalaspecten tot in het detail behandelt -en nog andere bronnen opgeeft waarin nuttige informatie te vinden is- terwijl N.N. de belangrijkste onderdelen in het Afrikaans even aanstipt, maar er niet uitgebreid op ingaat. Toch heeft dit laatste boek ook zijn waarde. Uit de bespreking ervan bleek immers dat hoewel de onderwerpen bondig behandeld worden, er toch vele nieuwe taalaspecten aan het licht kwamen. Norme vir Afrikaans kan gezien worden als een aanvulling op N.N., omdat het dieper ingaat op de Afrikaanse grammatica. Voor Nederlandstaligen die het Afrikaans willen leren, kunnen beide boeken gebruikt worden: N.N. biedt een duidelijk overzicht van het Afrikaans, wat een interessante inleiding kan zijn voor de beginners, terwijl de gevorderden meer aan hun trekken komen met het boek Norme vir Afrikaans. So werk Afrikaans en Afrikaans vir tersire studie vormen de tweede groep in deze alternatieve indeling. Beide boeken zijn ontwikkeld om gebruikt te worden tijdens lessen Afrikaans in het hoger onderwijs en veronderstellen een grote voorkennis van de Afrikaanse taal. De studenten die deze boeken gebruiken, hebben geen nood aan een bespreking van de basisregels van het Afrikaans. Zij zitten immers in het hoger onderwijs en hebben gedurende hun secundaire opleiding al voldoende Afrikaanse grammatica gezien. Er is echter n groot verschil tussen de doelgroep van So werk Afrikaans en die van Afrikaans vir tersire studie: So werk Afrikaans is ontwikkeld voor moedertaalsprekers, terwijl Afrikaans vir tersire studie tweedetaalsprekers Afrikaans als doelgroep heeft, die hoogst waarschijnlijk het Engels als moedertaal hebben. We kunnen wel besluiten dat de doelgroep van Afrikaans vir tersire studie het Afrikaans al goed onder de knie heeft, aangezien het gaat om studenten die later het onderwijs in zullen gaan als leraren Afrikaans. Het grootste verschil tussen beide boeken is de doelgroep. Voor de rest heeft zowel So werk Afrikaans als Afrikaans vir tersire studie tot doel achtergrondinformatie over de Afrikaanse taal te verschaffen. De gebruikers van het boek So werk Afrikaans zijn immers studenten die rechten of communicatiewetenschappen studeren en normaal gezien nooit meer lessen Afrikaans zullen volgen. Daarom wil So werk Afrikaans deze
111

studenten nog wat informatie geven over het ontstaan van hun taal en over hoe ze juist in elkaar zit. Afrikaans vir tersire studie verschaft ook achtergrondinformatie, maar heeft hier een andere reden voor: de studenten die later het onderwijs in zullen gaan, moeten niet alleen het Afrikaans kunnen spreken, maar moeten ook ingelicht zijn over de Afrikaanse taal zelf. Keurige Afrikaans zou deel uit kunnen maken van deze tweede groep, omdat het ook in klassituaties gebruikt wordt: het boek is namelijk ontwikkeld voor Standerd 10, het laatste jaar van de middelbare school in Zuid-Afrika. Aangezien het hier gaat om het secundair onderwijs en niet het hoger onderwijs, vermeld ik het boek liever apart. Een andere overeenkomst met de boeken uit de tweede groep is dat ook dit boek niet het doel heeft de basisregels van de Afrikaanse grammatica te behandelen. Net zoals So werk Afrikaans heeft ook Keurige Afrikaans moedertaalsprekers als doelgroep, die de Afrikaanse taal dus al machtig zijn. Daarom gaat het boek ook in op andere aspecten van de taal, zoals taalvaardigheid en letterkunde. Wat interessant is aan Keurige Afrikaans is dat het aantoont wat er van een leerling in het laatste jaar middelbaar onderwijs verwacht wordt betreffende de grammatica. De grammaticale aspecten uit dit boek tonen aan waar moedertaalsprekers zelf waarschijnlijk de meeste problemen mee hebben. Deze informatie kan gebruikt worden bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Teach yourself Afrikaans vormt in zijn eentje een vierde groep, aangezien het de enige leermethode Afrikaans is die besproken werd in dit deel. Zoals reeds gezegd bestaat er ook een methode die ontwikkeld werd door Linguaphone, maar die niet in dit deel aan bod is gekomen. Naast het feit dat ze te veel kostte, is deze methode net zoals Teach yourself Afrikaans vanuit het Engels ontwikkeld, waardoor het niet meteen de geschiktste manier voor Nederlandstaligen is om de taal te leren. Op het eerste gezicht lijkt Teach yourself Afrikaans meer Engelse woorden en zinnen te bevatten dan Afrikaanse. De oefeningen, de inleidingen op de teksten, de woordverklaringen, ... gebruiken immers allemaal dezelfde taal: het Engels. M ensen die van plan zijn naar ZuidAfrika te trekken en die geen enkele notie van de Afrikaanse taal hebben, komen via Teach yourself Afrikaans in aanraking met de belangrijkste aspecten van deze taal. Voor hen is het een goede introductie. Voor Nederlandstaligen behandelt het boek vanwege de verwantschap tussen het Nederlands en het Afrikaans veel overbodige taalaspecten. Zij die al in aanraking gekomen zijn met het Afrikaans, zullen zeker weinig nieuwe

112

elementen ontdekken. De themas die in het boek aangehaald worden zijn toeristisch genspireerd en kunnen zodoende wel eens van pas komen. De laatste categorie bestaat ook uit n boek en dat is Bobbejane of bavianen. Het is een heel recent boek dat de verschillen tussen het Afrikaans en het Nederlands op een vlotte manier beschrijft. Het vormt een categorie apart omdat het het enige boek is dat vanuit het Nederlands vertrekt. Voor Nederlandstaligen die genteresseerd zijn in het Afrikaans is dit het interessantste boek. Wel is het zo dat het geen leerboek Afrikaans is: na het doornemen van het boek spreekt men geen vloeiend Afrikaans. Het was dan ook niet de bedoeling om een leermethode te ontwikkelen, maar wel om op een aangename manier het Afrikaans toegankelijk te maken voor het grote publiek. De uitgebreide boekbespreking in dit deel wees erop dat Bobbejane of bavianen zeer veel informatie verschaft over de verschillen tussen beide talen, informatie die nuttig is bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Alle boeken die in dit hoofdstuk besproken werden hebben -elk op hun eigen manier- de nodige feedback verschaft bij de gegevens uit de probleem- en foutenanalyse. Op de vraag welke boeken -tezamen met de beide analyses- het geschiktst zijn voor de ontwikkeling van een syllabus, kan ik het volgende antwoorden: De syllabus die het eindresultaat zal zijn van deze paper, zal gebruikt worden als basis voor een Mediaprojek Afrikaans voor Nederlandstaligen, dat zich spiegelt aan het reeds bestaande Mediaproject Nederlands. De boeken uit de eerste groep, namelijk N.N. en Norme vir Afrikaans, geven de nuttigste informatie over het Afrikaanse taalsysteem, aangezien zij enkel en alleen de taal behandelen. Norme vir Afrikaans is nog geschikter omdat het de Afrikaanse grammatica veel gedetailleerder bespreekt dan N.N. De andere boeken (So werk Afrikaans, Afrikaans vir tersire studie, Keurige Afrikaans en Teach yourself Afrikaans) concentreren zich niet op het Afrikaanse taalsysteem, maar zetten andere zaken op het voorplan, zoals bijvoorbeeld de geschiedenis van de taal, de invloed van andere talen op het Afrikaans, informatie over taal in het algemeen, praktische toepassingen op het Afrikaans, enz. Op zich kan dit erg interessant zijn, maar aangezien het Mediaproject een eigen methode ontwikkeld heeft om het Nederlands bij te brengen, zijn dergelijke gegevens overbodig. In het Mediaproject staan immers televisiefragmenten centraal, die ervoor zorgen dat de leerders niet alleen in aanraking komen met de Nederlandse taal, maar ook met de maatschappij en de cultuur van de Nederlanden. Daardoor is er in deze leermethode niet meteen plaats om bijvoorbeeld de Afrikaanse
113

letterkunde of het ontstaan van de taal te behandelen, tenzij als lesonderdeel dat gegenereerd wordt door het videomateriaal. In het volgende hoofdstuk, De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen, wordt er uitgebreider ingegaan op het Mediaproject. Toch hebben So werk Afrikaans, Afrikaans vir tersire studie, Keurige Afrikaans en Teach yourself Afrikaans ook een rol gespeeld bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Uit de boekbesprekingen is immers gebleken dat er vaak nog extra taalgegevens aan het licht kwamen in de hoofdstukken waarin wel ingegaan werd op het Afrikaanse taalsysteem. Norme vir Afrikaans gaat het uitgebreidst in op de Afrikaanse grammatica, maar ook het boek Bobbejane of bavianen biedt veel interessante informatie die nuttig kan zijn bij de ontwikkeling van de syllabus. Dit boek spitst zich immers toe op Nederlandstaligen en belicht de verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans. Naast de probleem- en foutenanalyse, beschouw ik dan ook Norme vir Afrikaans en Bobbejane of bavianen als de belangrijkste werken bij het ontwikkelen van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Het ene boek biedt een grondige bespreking van de Afrikaanse grammatica, terwijl het andere de verschillen behandelt tussen de twee talen die betrokken zijn bij het opstellen van de syllabus.

114

hoofdstuk 4

De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen


4.0. Vooraf
In dit vierde hoofdstuk zullen de resultaten uit de twee voorgaande hoofdstukken tot n geheel gebracht worden: de informatie uit de probleem- en foutenanalyse en de gegevens uit de boekbesprekingen zullen de basis vormen voor de uiteindelijke syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Voor het zover is, bespreek ik eerst twee zaken die essentieel zijn bij het ontwikkelen van deze syllabus Afrikaans. Allereerst wordt het Mediaproject Nederlands voorgesteld, aangezien de syllabus Afrikaans de basis zal vormen voor een gelijkaardig project, dat ik gemakkelijkheidshalve het Mediaprojek Afrikaans noem. Daarna bespreek ik aan de hand van het boek Course Design van Dubin en Olshtain enkele belangrijke aspecten die voor ogen gehouden moeten worden bij het ontwikkelen van een syllabus. Op deze manier wordt het Mediaproject Nederlands doorgelicht. Na deze theoretische inleiding op syllabusontwikkeling staat de praktijk centraal in het derde deel van dit hoofdstuk, waarin de uiteindelijke syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen voorgesteld wordt.

4.1. De inspiratiebron: Het Mediaproject Nederlands


De studiereis door Zuid-Afrika in de zomervakantie van 1995 zette mij ertoe aan het Afrikaans als onderwerp te nemen voor mijn eindverhandeling. Nadat Kris Van de Poel mij het Mediaproject Nederlands toegelicht had, besloot ik om een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen te ontwikkelen. Aan de hand van deze syllabus zal later een Mediaprojek Afrikaans ontwikkeld worden. In de brochure van het Mediaproject Nederlands wordt het project als volgt gedefinieerd: Het Mediaproject Nederlands is een multimediaal onderwijspakket Nederlands als vreemde taal. Het is een aanvullend lespakket waarin taalverwerving wordt gecombineerd met de verwerving van actuele socio-culturele kennis over Belgi en Nederland. Aan de ene kant wordt er via het pakket woordenschat en spraakkunst aangeboden en worden deze taalelementen op een functionele wijze ingeoefend.
115

Aan de andere kant neemt het pakket als uitgangspunt dat het niet alleen belangrijk is om de bouwblokken van de taal te leren, maar meer nog om te kunnen communiceren over de realiteit die moedertaalsprekers bezighoudt. Om ten volle op de actualiteit te kunnen inspelen is het pakket gebaseerd op themas van het BRTN- en het NOS-journaal. Het Mediaproject Nederlands wordt wekelijks aangemaakt door het Initiatief Nederlands Centrum voor taal en spraak van de Universiteit Antwerpen, in samenwerking met het James Boswell Instituut van de Universiteit van Utrecht. Het idee om een dergelijk project op te zetten groeide in 1993. Het bleek namelijk dat er voor hoger opgeleiden weinig lesmateriaal Nederlands voorhanden was. Daarom begon men in het academiejaar 19931994 met een proefproject in Denemarken en Walloni, wat uiteindelijk leidde tot het Mediaproject Nederlands zoals we het nu kennen. Het project loopt al twee jaar en de reacties van de abonnees zijn zeer positief: het lespakket oefent de luistervaardigheid, leert nieuwe woorden en grammaticaregels aan en daarnaast brengt het de leerder op de hoogte van de actualiteit. Het pakket bevat op dit moment zon 160 themas en gaf de kans aan een 6000-tal studenten verspreid over de hele wereld om hun kennis van het Nederlands en van de Nederlanden - te verbeteren. Centraal in het Mediaproject Nederlands is het tekst- en beeldmateriaal uit het BRTN- of het NOS-journaal. De themas worden geselecteerd volgens criteria zoals actualiteitswaarde, redundantie van informatie, aangeboden taalmateriaal, enz... De nieuwsfragmenten vormen een ideaal uitgangspunt: in een korte periode (ongeveer twee minuten) wordt de hele context geschetst van een bepaalde gebeurtenis. De nieuwslezer leidt het item in en er volgt een reportage waarin vaak dezelfde elementen worden herhaald. De reportages zorgen er ook voor dat de leerder met verschillende soorten Nederlands in aanraking komt, wat het hele gegeven een authentiek karakter geeft. Bij het visuele fragment hoort een oefeningenreeks van drie bladzijden. De oefeningenreeks wordt aangeboden op twee niveaus: niveau 1 (elementaire kennis) houdt in dat men een elementaire woordenschat bezit van de 1000 meest frequente woorden van de Nederlandse taal en de elementaire structuren die tot het curriculum behoren. Niveau 2 (basiskennis) bevat een basiswoordenschat van ongeveer 2000 woorden en ook wat betreft structuren worden er hogere eisen gesteld. De voorkennis voor niveau 1 en 2 zijn gebaseerd op de taxonomie van het Certificaat Nederlands als vreemde taal (Louvain-la-Neuve). Binnenkort zal het Initiatief Nederlands ook een derde niveau ontwikkelen waarbij geen specifieke voorkennis van het Nederlands vereist is - het zogenaamde nulniveau.

116

Naast de woordenschatoefeningen waarin de voor het thema belangrijke sleutelwoorden en kernbegrippen worden aangebracht, zijn er oefeningen waarin grammaticale problemen behandeld worden aan de hand van de woorden uit het eerste deel. Alle oefeningen uit het Mediaproject volgen een syllabus die opgebouwd is rond de frequente grammaticale en lexico-morfologische problemen van het Nederlands als vreemde taal. Naarmate het project vordert, wordt de syllabus gradueel moeilijker. Tegelijkertijd is de syllabus ook cyclisch geordend, zodat er een herhaling van veelvoorkomende problemen en moeilijke elementen ingebouwd zit. Naast woordenschat en grammatica wordt de inhoud van het fragment gekaderd en uitgediept: inhouds- en opinievragen worden gesteld en discussiethemas en communicatieoefeningen worden aangeboden, waardoor de luister- en spreekvaardigheid van de leerders getraind wordt. Het doel hiervan is om de leerders de taal te laten gebruiken zoals dat in de realiteit ook het geval is. Elke les bevat ook extra leesmateriaal over het thema in de vorm van artikels uit de geschreven pers. Op deze manier kan ook de lees- en schrijfvaardigheid geoefend worden. Het doel van het Mediaproject Nederlands is immers om de taalleerders concreet en functioneel met taalgebruik te laten omgaan. Het project oefent de vier vaardigheden: de leerders luisteren (en kijken) naar het nieuws, ze maken de oefeningen schriftelijk (en mondeling), ze worden aangemoedigd om over het behandelde thema te discussiren, ze lezen het extra materiaal en schrijven hiervan een samenvatting, ... De docent wordt op een degelijke manier door het lespakket heen begeleid. Er zijn niet alleen transparanten van de oefeningen (waardoor er gespaard kan worden op copies), maar ook bevat het pakket een correctiesleutel van de oefeningen plus een docentenhandleiding. Deze handleiding geeft een overzicht van de nieuwe woorden en de nieuwe grammaticaelementen die op het betreffende niveau worden ingeoefend. Verder wordt het lesverloop gedetailleerd weergegeven en aangevuld met lessuggesties voor de inleiding, de oefeningen (woordenschat en grammatica) en de thematische uitbreiding. Ook wordt er bij het Mediaproject een vijftal menus voorgesteld die de docent de mogelijkheid bieden om op verschillende manieren het lesmateriaal aan te brengen. Deze modellen zijn slechts een algemene richtlijn, maar zorgen ervoor dat er de nodige variatie is in het lesverloop. Tenslotte wordt er bij het extra leesmateriaal uitgelegd over welk soort tekst het gaat en wat ermee gedaan kan worden wat betreft lees- en schrijfoefeningen. Studenten van Canada tot Zuid-Korea, van Walloni tot Zuid-Afrika leren Nederlands met het Mediaproject Nederlands. Ze zijn erg enthousiast over het project: het is duidelijk voor hen dat hun kennis over het Nederlands en over de Nederlanden sterk toeneemt . Na evaluatie van een testgroep bleek dat men al na 12 lessen verbeterde luistervaardigheid,
117

verhoogde kennis van de actualiteit, functionele beheersing van nieuwe woorden en grotere grammaticale kennis constateerde. Ook de docenten appreciren het Mediaproject Nederlands erg. In de brochure van het Mediaproject Nederlands worden enkele reacties aangehaald: Door de voorbereidende oefeningen begrijpen de studenten de items en leesteksten zonder veel problemen. Dit werkt heel motiverend. (Institut Saint-Charles, Peruwelz) De docentenhandleiding is zeer nuttig, duidelijk en uitgebreid en vormt een uitstekende basis. (Institut Saint-Charles, Peruwelz) Het pakket is ontzettend aardig. (Universiteit van Pretoria, Zuid-Afrika) De themas nodigen uit tot discussie. (VDAB, Brussel) Mijn collegas Engels en Duits zijn zo jaloers. (Institut Suprieur Provincial de Secrtariat, Namur) Het is de bedoeling dat de syllabus Afrikaans die in dit hoofdstuk voorgesteld wordt, de basis vormt voor een Mediaprojek Afrikaans dat hetzelfde opzet zal hebben als het Mediaproject Nederlands. Dit Mediaprojek Afrikaans zal in de lessen Afrikaans op UAUIA gebruikt worden. Anders dan het Mediaproject Nederlands heeft deze paper tot doel een syllabus Afrikaans op te stellen voor n specifieke doelgroep, namelijk Nederlandstaligen. Deze syllabus behandelt het Afrikaans als tweede taal, terwijl het Mediaproject Nederlands het Nederlands als vreemde taal voor ogen heeft. Er zullen geen verschillende niveaus onderscheiden worden, aangezien het Nederlands en het Afrikaans naast vele verschillen immers zo veel overeenkomsten hebben dat een Nederlandstalige het stadium van elementaire of basiskennis al (snel) voorbij is. Het Mediaproject Nederlands wordt ondertussen niet alleen op universitair niveau gebruikt, maar ook in het middelbaar onderwijs en in bedrijven. De doelgroep voor het Afrikaanse project zullen in de eerste plaats Nederlandstalige studenten zijn, meer bepaald de studenten die op UA-UIA het vak Afrikaans volgen. Hierbij gaat het vooral om studenten Germaanse - zij kunnen het vak opnemen in hun lespakket - en om toekomstige uitwisselingsstudenten die zich willen voorbereiden op hun verblijf in Zuid-Afrika. Zoals reeds ter sprake is gekomen in de inleiding van deze paper, zal de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen ook aangepast worden aan een grotere doelgroep: de vreemdetaalspreker in het algemeen. In het afstandsonderwijsproject LINC (An Interactive Approach to Language and Culture) worden immers niet alleen de 13 Europese talen opgenomen, maar ook het Afrikaans krijgt er een volwaardige plaats in.

118

4.2. De richtlijnen: Course Design


Het boek Course Design van Fraida Dubin en Elite Olshtain werd opgesteld voor taalleerkrachten en geeft een beschrijving van de factoren die voor ogen gehouden moeten worden bij het ontwikkelen van cursussen en lesmateriaal. In deze paragraaf zal ik aan de hand van Course Design het opzet van het Mediaproject Nederlands en de totstandkoming van de syllabus Afrikaans - die als basis gebruikt zal worden voor het Mediaprojek Afrikaans - doorlichten.

4.2.1. Curriculum of syllabus?


Course Design wijst erop dat de syllabusontwikkelaar de nodige gegevens moet verzamelen voordat hij kan beginnen aan de eigenlijke syllabus: Just as in the business world, market research has become an essential ingredient for commercial success, so in curriculum design, the fact-finding stage is an imperative prerequisite. (p. 5). Zes stappen worden onderscheiden: (a) de resultaten van taaltesten (b) het algemene curriculum (c) de bestaande handboeken (d) de bestaande lesmethodes (e) programmas lerarenopleiding (f) opinies en ervaringen van studenten en leerkrachten Bij het ontwikkelen van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen werden deze zes stappen - voor zover het mogelijk was - verwerkt: de foutenanalyses van de tekstjes die de studenten schreven, kunnen gezien worden als taaltesten (stap a) en de probleemanalyse gaf meer inzicht in wat de studenten ervaarden tijdens het verwerven van het Afrikaans (stap f). Ook met de opinies en ervaringen van de twee docenten Afrikaans van het Centrum voor taal en spraak werd rekening gehouden. Beiden hielpen ook mee aan de verwerking van de gegevens uit de probleem- en foutenanalyse. De analyses van de verschillende (hand)boeken Afrikaans nemen de stappen c tot en met e voor hun rekening: verschillende handboeken (Keurige Afrikaans, So werk Afrikaans, ...) en een lesmethode (Teach yourself Afrikaans) werden besproken en ook een handboek voor onderwysstudente (Afrikaans vir tersire studie) kwam aan bod. Het zoekwerk naar een algemeen curriculum (stap b) leverde geen concrete resultaten op. Wel is het zo dat in de brochure waarin de taalopleidingen van het Centrum voor taal en spraak voorgesteld
119

worden het curriculum gedeeltelijk aan bod komt. Zo wordt er bijvoorbeeld bij de taalopleiding Afrikaans op gewezen dat niet alleen de taal aangeleerd zal worden, maar dat er ook aandacht besteed zal worden aan de cultuur, de maatschappij en de literatuur van Zuid-Afrika. Naast het uitvoeren van een dergelijk vooronderzoek (de stappen a tot f), moet er voorafgaand aan het ontwikkelen van nieuw lesmateriaal ook een aantal richtlijnen komen die de cursusinhoud bepalen. Zo maken Dubin en Olshtain, de auteurs van Course Design, een duidelijk onderscheid tussen een curriculum en een syllabus. Een curriculum wordt als volgt gedefinieerd: A curriculum contains a broad description of general goals by indicating an overall educational-cultural philosophy which applies across subjects together with a theoretical orientation to language and language learning with respect to the subject matter at hand. A curriculum is often reflective of national and political trends as well. (p. 34) Op basis van deze beschrijving zou het curriculum voor de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen als volgt geformuleerd kunnen worden: Door Zuid-Afrikas nieuwe beleid groeit de interesse voor het Afrikaans in Vlaanderen en Nederland. Er is echter weinig materiaal voorhanden dat de Afrikaanse taal vanuit Nederlandstalig oogpunt belicht. Aangezien de meeste leermethodes vertrekken van het Engels worden er voor Nederlandstaligen vaak overbodige zaken behandeld, terwijl andere taalaspecten onbesproken blijven. Daarom is het noodzakelijk om een leermethode Afrikaans te ontwikkelen vanuit Nederlandstalig perspectief, een methode waardoor niet alleen de taal verworven wordt, maar waarin ook actuele socio-culturele kennis over Zuid-Afrika overgedragen wordt. De Europese boycot tegen het apartheidsregime heeft immers een grote invloed gehad op de relatie tussen de Nederlanden en Zuid-Afrika, waardoor de geschiedenis en cultuur van dit land voor velen onbekend is gebleven. Dit curriculum zou de basis kunnen vormen voor verschillende syllabi. Het curriculum geeft immers een algemene beschrijving die op verschillende manieren ingevuld kan worden door de syllabus. Ook dit begrip wordt in Course Design gedefinieerd: A syllabus is a more detailed and operational statement of teaching and learning elements which translates the philosophy of the curriculum into a series of planned steps leading towards more narrowly defined objectives at each level. (p. 35)
120

4.2.2. Mogelijke syllabi


In het boek Course Design worden vier verschillende soorten syllabi voorgesteld, die elk op een andere manier het taalmateriaal ordenen. De grammaticale of lingustische syllabus richt zich op lidwoorden, tijden, enkelvoud versus meervoud, bijwoorden, enz... Men vertrekt dus vanuit grammaticale aspecten om de taal bij te brengen. De notionele syllabus daarentegen plaatst de semantiek centraal in de syllabusontwikkeling. Een dergelijke syllabus organiseert zich rond themas betreffende plaats, tijd, verplichting, ... De functionele syllabus stelt dan weer de sociale functies van de taal centraal, zodat elementen zoals uitnodigingen, suggesties, verontschuldigingen, e.d. aan bod komen. Een laatste soort syllabus wordt de situationele syllabus genoemd en wordt al jaren gebruikt in de taalverwerving. Het bekendste voorbeeld hiervan zijn de taalboekjes voor toeristen die verschillende situaties behandelen, zoals bijvoorbeeld iemand de weg vragen, jezelf voorstellen aan onbekenden, inkopen doen in de stad, enz. De Teach yourselfreeks is hiervan een goed voorbeeld. Wat de vorm van de syllabus betreft, zijn er ook verschillende mogelijkheden. Zo maakt het boek een onderscheid tussen vijf verschillende formaten. Het lineaire formaat is een vast formaat waarin de grammaticale elementen van een taal aangeboden worden in een bepaalde volgorde. Bij het modulaire formaat worden binnen een bepaalde periode een aantal vaardigheden geoefend waarbij men steeds kan kiezen uit een aantal themas of modules. Een derde vorm is het cyclische formaat waarbij een topic meermaals verschijnt, maar steeds op een hoger niveau. Bij het matrix formaat ligt er een bepaald aantal verschillende taaloefeningen vast, die vrij gecombineerd kunnen worden met verschillende situaties. Het laatste format heet het story-line formaat, waarbij de taal wordt geleerd via een verhaal om zo een zekere thematische continuteit te handhaven. Wanneer we deze verschillende soorten en vormen van syllabi bekijken, valt het op dat het Mediaproject Nederlands - en ook het Mediaprojek Afrikaans - niet meteen te plaatsen is onder een van deze noemers. Het project heeft tot doel de vier vaardigheden (luisteren, spreken, schrijven en lezen) te oefenen en daarnaast socio-culturele informatie te verschaffen. Het Mediaproject is een lingustische syllabus omdat het opgebouwd is rond de grammaticale en lexico-morfologische problemen die veel voorkomen in het Nederlands (of Afrikaans) als vreemde (of tweede) taal. Het is echter niet louter een lingustische syllabus, aangezien de socio-culturele component een zeer belangrijke plaats inneemt. Een socio-culturele syllabus wordt echter niet opgenomen in de indeling van Dubin en Olshtain.
121

Ook de vorm van het Mediaproject is niet terug te vinden in het boek Course Design. Net zoals een modulair formaat en een matrix formaat werkt het project met themas, namelijk socio-culturele gebeurtenissen. Dit is echter de enige overeenkomst met deze twee formaten aangezien het Mediaproject de verschillende taalelementen gradueel (van een makkelijker naar een moeilijker niveau) en cyclisch ordent. Het Mediaproject Nederlands bestaat namelijk uit twintig lessen die gespreid worden over vier periodes. Elk van deze periodes bevat een reeks taalelementen die binnen die bepaalde periode behandeld moeten worden. Daarom is het slechts mogelijk om binnen deze periodes de volgorde te veranderen, om zo de leerlijn te respecteren. Op deze manier kan men het Mediaproject ook beschouwen als een combinatie van een lineair en een cyclisch formaat. Het is erg moeilijk om op het Mediaproject n bepaald etiket te plakken: zowel de soort als de vorm van de syllabus zijn een combinatie van verschillende modellen. Ook op een ander vlak combineert het Mediaproject verschillende zaken. In het vierde hoofdstuk van Course design wordt er een beeld gegeven van de evolutie in de syllabus- en curriculumontwikkeling. Er is een verschuiving geweest die ervoor zorgde dat niet de lingustische competentie, maar socio-culturele gepastheid en communicatieve competentie het belangrijkst werden: terwijl er gedurende de behaviouristische periode vooral aandacht was voor afzonderlijke taalelementen (tijden, verbuigingen, ...) kwam later de communicatieve aanpak op het voorplan. Hierbij wordt er veel aandacht besteed aan interactie in het algemeen en overdracht van de boodschap in het bijzonder. Dit standpunt, waarbij de totaliteit van de taalverwerving beklemtoond wordt, wordt holistisch of integratief genoemd. De syllabus van het Mediaproject Nederlands, net zoals die van het Mediaprojek Afrikaans, vertrekt wel vanuit afzonderlijke taalelementen - namelijk die elementen die voor vreemdetaalsprekers problemen met zich meebrengen - maar deze syllabus wordt verwerkt in een lesmethode die duidelijk socio-culturele gepastheid en communicatieve competentie als basis heeft: nieuwsfragmenten tonen de cultuur en de maatschappij, de oefeningen richten zich op de verschillende vaardigheden. Daarom is het correcter om het Mediaproject integratief te noemen, ook al doet de opbouw van de syllabus op zich anders vermoeden.

122

4.2.3. De ideale syllabus


De auteurs van Course Design hechten veel belang aan het ontwikkelen van een efficinte syllabus. Het boek duidt drie grote delen aan die duidelijk trachten te maken wat belangrijk is tijdens het ontwikkelen van een syllabus: Allereerst is er de taalinhoud: welke (taal)elementen, items en taalthemas moet men opnemen in de syllabus, in welke volgorde moet men ze presenteren en wat zijn de criteria om tot deze volgorde te komen? Het tweede deel behandelt het proces of de middelen om te komen tot een syllabus. Enkele vragen die hierbij centraal staan: hoe moet de taal voorgesteld worden om het verwervingsproces te vergemakkelijken, wat is de rol van de leerkrachten en leerlingen in dit leerproces en hoe moet het lesmateriaal hiertoe bijdragen? Het laatste deel gaat over het product, de resultaten van het hele proces: welke kennis en welke taalvaardigheden moet de leerling verworven hebben op het einde van de lessenreeks? Het eerste onderdeel dat onderscheiden wordt, behandelt de taalinhoud: welke taalelementen moet je selecteren en in welke volgorde moeten ze geplaatst worden? Wanneer we deze twee vragen toepassen op de syllabus Afrikaans, kunnen we aannemen dat de selectieprocedure reeds voltooid is. De foutenanalyse maakte duidelijk waartegen Nederlandstaligen fouten maken bij het verwerven van het Afrikaans. In de probleemanalyse kwamen nog andere problematische taalaspecten aan het licht. Tenslotte werd het aan de hand van de analyses van (leer)boeken Afrikaans duidelijk welke andere taalelementen nog in aanmerking komen als struikelblok. De verschillende taalelementen die opgenomen moeten worden in de syllabus Afrikaans kwamen op deze manier aan het licht. In 4.3.1. zal een taxonomie opgesteld worden van deze Afrikaanse taalaspecten. Het faseren (de volgorde) van deze elementen wordt ook besproken in dit laatste deel. De vragen die gesteld worden bij de twee laatste onderdelen, proces en product, worden gedeeltelijk opgelost door het opzet van het Mediaproject Nederlands waaraan de syllabus Afrikaans zich spiegelt. In dit project staat niet alleen de lingustische component centraal, maar ligt het accent ook op het socio-culturele aspect en op communicatieve competentie (wat zeg je in een gegeven situatie tegen wie en hoe doe je dat). De leerders krijgen informatie aangeboden over cultuur en maatschappij en verwerken deze gegevens door het gebruik van de vier vaardigheden (luisteren, spreken, schrijven en lezen). In het verwervingsproces staat de leerder centraal en is de leerkracht slechts een begeleider. Het resultaat van het Mediaproject Nederlands is dat de leerder niet alleen leert om zich op
123

verschillende manieren uit te drukken, maar dat hij ook het land waar de taal gesproken wordt leert kennen. In Course Design merken Dubin en Olshtain regelmatig op dat de ideale syllabus allerlei vormen combineert - net zoals dat bij het Mediaproject gebeurt. Zo wijzen de auteurs er ook op dat een syllabus niet enkel grammaticale structuren, situaties of themas moet aanbieden, maar ook notions (concepten) en functions. Het verschil tussen een notionele of conceptuele betekenis en een functionele betekenis valt het best te begrijpen aan de hand van een voorbeeld. Iemand die te laat is op een afspraak kan zeggen: Er was een file op de A12. M et de notionele betekenis wordt gewoon een bepaalde stand van zaken aangeduid (filevorming op een autosnelweg), maar als men kijkt naar de functie van de zin dan is het duidelijk dat het hier gaat om een verontschuldiging. Volgens Dubin en Olshtain zouden notionele en functionele betekenissen gecombineerd moeten worden met grammaticale elementen, themas, woordenschat en verschillende taalvaardigheden. Op het eerste gezicht lijkt dit een onmogelijke taak, maar het is toch haalbaar wanneer men verschillende inventarissen opstelt die onderling gecombineerd kunnen worden: Inventaris A bevat alle grammaticale elementen die aangeleerd moeten worden. Ze worden in een volgorde geplaatst die een systematisch leerproces bevordert. Ook wordt er een lijst van de notionele categorien opgesteld. Daarna worden beide lijsten gecombineerd. Zo wordt in het boek de notie time gecombineerd met de grammaticale elementen tense en aspect. Inventaris B bevat themas die een geschikte culturele context schetsen met daarnaast een aantal interessante topics die de leerder moet motiveren. Inventaris C tenslotte bevat communicatieve en socio-culturele functies die in het lesverloop aan bod moeten komen. Door de combinatie van deze drie inventarissen bekomt men de ideale les die alle aspecten integreert. M eestal is het zo dat inventaris A de basis van de les vormt, en dat die dan weer aangevuld wordt met een thema uit B en enkele functies uit C. Deze manier van syllabusontwikkeling wordt ook gebruikt bij het Mediaproject. De syllabus somt enkele moeilijke grammaticale elementen op die zeker behandeld moeten worden in de lessen. De basis van de les is echter het nieuwsfragment en niet een bepaald grammaticaal aspect. Wel is het zo dat men bij het kiezen van een televisiefragment vooral uitgaat van het aangeboden taalmateriaal dat erin aan bod komt. Toch wordt er ook rekening gehouden met andere selectiecriteria: de actualiteitswaarde of het boeiende karakter van het
124

nieuwsitem bijvoorbeeld. De oefeningen worden dan weer gespiegeld aan de syllabus: met behulp van de woorden en constructies van het nieuwsfragment worden bepaalde grammaticale elementen behandeld. Het eerste deel van inventaris A komt volledig aan bod in de syllabus van het Mediaprojek Afrikaans: een lijst van de grammaticale elementen die aangeleerd moeten worden - een taxonomie - zal immers in 4.3. opgesteld worden. Dubin en Olshtain stellen echter nog een tweede lijst voor waarin allerlei notionele categorien worden opgenomen. De volgende stap is dan het combineren van deze twee lijsten. Bij het ontwikkelen van het klassieke handboek is het een goede zaak om deze twee categorien te combineren. Zo beginnen de meeste handboeken met een hoofdstukje waarin een aantal mensen voorgesteld worden. De praktische oefeningen hierop leren de leerder zichzelf en zijn familie voor te stellen. Op deze manier wordt de notie zichzelf voorstellen gekoppeld aan twee erg belangrijke grammaticale elementen: de persoonlijke voornaamwoorden en de onvoltooid tegenwoordige tijd. Een andere notie die in vele handboeken voorkomt, is de weg vragen. Door deze notie op te nemen worden er verschillende grammaticale elementen aangeleerd: werkwoorden van beweging, de imperatief en een aantal voorzetsels. Anders dan bij een klassiek handboek kan men bij het Mediaproject niet vooraf bepalen welke noties gebruikt zullen worden om bepaalde grammaticale elementen aan te leren. Het zijn immers de nieuwsfragmenten die het thema - en de noties - bepalen. Vooraf kunnen er wel enkele algemene opmerkingen gemaakt worden betreffende de noties die aan bod zouden kunnen komen in de lessen van het Mediaprojek Afrikaans. In televisiejournaals, bijvoorbeeld, wordt er vaak aandacht besteed aan bepaalde gebeurtenissen uit de geschiedenis. Zo zou de viering van Vrijheidsdag in Zuid-Afrika aanleiding kunnen geven tot het aanleren van de onvoltooid verleden tijd. Adjectiefverbuiging zou dan weer aangeleerd kunnen worden via de notie kleuren. Het is het best om hierbij voorbeelden te zoeken van zaken die een universele kleur hebben: in plaats van de voorbeeldzin De trui is groen te gebruiken kan men beter Het gras is groen gebruiken. De kleuren uit de natuur zijn immers door leerders over de hele wereld gekend (dixit Kris Van de Poel). Aangezien er in het Mediaprojek Afrikaans ook televisie-items over het Zuid-Afrikaanse milieu aan bod zullen komen, is het mogelijk om deze thematiek te gebruiken in de oefeningen over het adjectief. Het is duidelijk dat het opzet van het Mediaproject Nederlands - en het Mediaprojek Afrikaans - het niet mogelijk maakt om vooraf te bepalen welke noties aan bod zullen komen. De themas van de lessen worden immers geselecteerd uit de wekelijkse actualiteit die in het journaal behandeld wordt. Daarom is het ook moeilijk om inventaris A die in Course Design wordt voorgesteld volledig over te nemen in deze paper. De lijst met
125

grammaticale elementen wordt wel opgesteld bij het ontwikkelen van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen, namelijk in 4.3.1. Naast inventaris A duidt het boek Course Design nog twee andere inventarissen aan: inventaris B en C. Net zoals de lijst met notionele categorien uit inventaris A, is het ook moeilijk om inventaris B (themas en topics) van te voren te bepalen: afhankelijk van wat de actualiteit biedt, wordt het thema van de lessen bepaald. Wel is het zo dat er bij het opstellen van de lessen Afrikaans geprobeerd zal worden om alle aspecten die eigen zijn aan het land te behandelen. Zo zal het Mediaprojek Afrikaans niet alleen themas over de multiculturele maatschappij bevatten, maar ook items over het Zuid-Afrikaanse milieu zullen aan bod komen. Beide aspecten zijn immers onlosmakelijk verbonden met ZuidAfrika. De communicatieve en socio-culturele functies uit inventaris C worden in elke les van het Mediaproject behandeld: er wordt voor gezorgd dat niet alleen luister- en schrijfoefeningen georganiseerd worden, maar ook dat spreek- en leesoefeningen aan bod komen. Het doel is immers om de leerders functioneel en concreet te laten omgaan met taalgebruik, zodat ze de taal leren zoals die in de maatschappij gebruikt wordt.

126

4.3. Selecteren en faseren 4.3.1. Selecteren


In dit laatste deel van het hoofdstuk over de syllabus Afrikaans zullen de suggesties uit Course design gebruikt worden om zo alle moeilijke taalaspecten van de Afrikaanse taal op een doeltreffende manier te faseren. In het boek worden drie grote delen onderscheiden die men voor ogen moet houden bij het ontwikkelen van een syllabus: er is de taalinhoud, het leerproces en het eindproduct. Bij de ontwikkeling van het lespakket Afrikaans worden de twee laatste delen bepaald door het opzet van het Mediaproject: niet alleen de taal maar ook socio-culturele aspecten staan centraal. De taalinhoud daarentegen verschilt natuurlijk van taal tot taal. Deze taalinhoud komt (ongeveer) overeen met de eerste inventaris die Course design voorstelde: inventaris A bevat immers alle grammaticale elementen die aangeleerd moeten worden. Bij de fasering zullen deze elementen in een volgorde geplaatst worden die een systematisch leerproces bevordert. Voordat de fasering besproken wordt, vat ik kort nog eens samen welke grammaticale en lexico-morfologische aspecten uit de Afrikaanse taal problemen opleveren voor Nederlandstaligen. Deze taxonomie verloopt gradueel en bevat ongeveer alle categorien die besproken werden in de probleem- en foutenanalyse en de boekbesprekingen. Enkel categorien zoals woordenschat, spelling, uitspraak,... worden niet expliciet behandeld, omdat deze verwerkt zitten in het Mediaproject: het thema van het nieuwsitem bepaalt het betekenisveld van de woorden die aan bod zullen komen. Op deze manier wordt de woordenschat (met bijbehorende spelling en uitspraak) thematisch-semantisch behandeld. Wanneer er zich in een bepaald videofragment opmerkelijke zaken voordoen betreffende deze categorien dan zullen die ook opgenomen worden in de docentenhandleiding. Bij de taxonomie die hieronder volgt, worden bepaalde onderverdelingen gemaakt waarnaar bij de fasering (4.3.2.) verwezen zal worden. Vaak wordt een aantal taalaspecten gegroepeerd onder het kopje Speciaal gebruik. Net zoals bij spelling, uitspraak en woordenschat is het moeilijk om deze aspecten op een vaste plaats in de syllabus te behandelen. Het is waarschijnlijk dan ook beter om ze in de oefeningen te verwerken als ze in een bepaald videofragment aan bod komen. Het spreekt voor zich dat dit speciale gebruik pas verwerkt kan worden in de lessen als het gewone gebruik al verworven is.

127

Taxonomie
A. Adjectieven A.1. Basisregels 1. Het predicatief gebruik van het adjectief gebeurt net zoals in het Nederlands: die man is belangrik, die huis is groot 2. Attributief gebruikte adjectieven worden anders verbogen in het Afrikaans: -eenlettergrepig: n groot huis -meerlettergrepig (-ig, -rik, -lik, -loos; ...): n belangrike man 3. Enkele uitzonderingen op de verbuiging van attributief gebruikte adjectieven: -eenlettergrepig: n slegte man -meerlettergrepig: n ander man
4. Enkele uitzonderlijke adjectieven die een andere vorm krijgen naargelang ze attributief

of predicatief gebruikt worden: n lang pad - die pad is lank

A.2. Andere regels 1. Het zelfstandige gebruik van het adjectief in het Afrikaans: Daardie een is mooier 2. In het Afrikaans kan er een verschil in betekenis zijn naargelang het adjectief letterlijk of figuurlijk gebruikt wordt: n stom kind (letterlijk) - n stomme kind (figuurlijk)) 3. Bij voltooide deelwoorden die als adjectief gebruikt worden, is er een verschil tussen letterlijk en figuurlijk gebruik: n gebreekte ruit - n gebroke hart A.3. Speciaal gebruik - Bij de trappen van vergelijking worden adjectieven op -s anders gespeld dan in het Nederlands: broos - broser - broosste - Afgesleten t verschijnt opnieuw: lig - ligte - Slot-g verdwijnt: vroeg - vroer - Slot-f wordt vervangen: dof - dowwer
128

- ... B. Meervoud B.1. Basisregels 1. Het Afrikaans kent geen en-uitgang, maar een e-uitgang 2. In het Afrikaans zijn er meer uitgangen op -s dan in het Nederlands: pedaals, kettings, mans, neefs, ... 3. Het meervoud van woorden op u, i, o en beklemtoonde a worden hetzelfde gevormd en gespeld als in het Nederlands: skis, videos, pas (beklemtoonde a) MAAR: oumas (onbeklemtoonde a) 4. Sommige letters worden geabsorbeerd: dag-dae, vraag-vrae, tyd-tye, brug-bre, ... 5. Woorden die op f eindigen, krijgen w(w)e in het meervoud: duif-duiwe, stof - stowwe, ... 6. De t die in het enkelvoud afgesleten is, komt terug in het meervoud: bees-beeste, lig-ligte, ...

B.2. Speciaal gebruik - Bepaalde woorden hebben in het Afrikaans een andere meervoudsvorm dan in het Nederlands: vlag-vlae, pad-paaie, dak-dakke, ... - Het Nederlandse -eren is in het Afrikaans -ers: kinders, kalwers, ... - Woorden op -ing kennen een speciale verbuiging. De volgende regels zijn meestal van toepassing: afgeleide persoonsname op -ing + e: verstekelinge onafgeleide zaaknamen op -ing + s: horings andere afgeleide woorden op -ing of -ling + s of + e: bedenkings/-e - Het meervoud van eigennamen op s, z en e: Du Plessiss; Du Preezs; Terblanches S, z en e worden in het enkelvoud niet uitgesproken.
129

- Bij verschillende homoniemen verschilt het meervoud naargelang de betekenis: bal: balle (tennisballen) en bals (danspartij)

- Allerlei uitzonderingen: - hef-hewwe (of hefte), ... - jas-jaste (of jasse), graf-grafte, ... - vrouens, beddens, ...

C. Verkleining C.1. Basisregels 1. - Het suffix wordt steeds aan het woord vast geschreven, behalve bij woorden eindigend op een klinker - De uitspraak is zo goed als altijd /ki:/

2. De verkleining van woorden eindigend op u, i, o, en a is anders dan in het Nederlands: skitjie, videotjie, patjie (beklemtoonde a) MAAR: oumatjie (onbeklemtoonde a) 3. De verkleining van eigennamen op s, z en e verloopt in het Afrikaans anders dan in het Nederlands: Du Plessistjie; Du Preeztjie; Terblancheie, Estelletjie

C.2. Speciaal gebruik - Soms kent het Afrikaans een dubbele verkleining: meisietjie, ertjietjie - Ook kent het Afrikaans woorden die geen verkleining inhouden, maar toch een dergelijk suffix hebben: baadjie (jas)

D. Vervoeging D.1. Tegenwoordige tijd

130

D.1.1. Basisregels 1. De onvoltooid tegenwoordige tijd van een werkwoord komt overeen met de stam, zowel in het enkelvoud als in het meervoud: ek gaan, ek loop, ek s

2. De enige uitzonderingen hierop zijn de werkwoorden hebben en zijn: om te h: ek het, ons het om te wees: ek is, ons is

D.2. Toekomende tijd D.2.1. Basisregels - Net zoals in het Nederlands gebeurt dit met behulp van het hulpwerkwoord sal: Mre sal ek skool toe gaan.

D.3. Verleden tijd D.3.1. Basisregels 1. Het Afrikaans kent geen duidelijk onderscheid tussen de voltooid tegenwoordige tijd en de onvoltooid verleden tijd. De vervoeging gebeurt in beide gevallen als volgt: het + voltooid deelwoord: ek het gesien, ... 2. Het voltooid deelwoord wordt hetzelfde gevormd als in het Nederlands, alleen komt er geen suffix d of t bij: Ek het gewerk. Natuurlijk zijn er enkele uitzonderingen, namelijk daar waar het een combinatie van koppelwerkwoord en adjectief betreft: ek is verstrooid, teleurgesteld, genteresseerd... 3. Afgezien van was, sou, kon, had, moes, wou, wis, mog, dag/dog kent het Afrikaans geen preteritale vormen. 4. Het hulpwerkwoord het komt steeds achteraan in de bijzin te staan. Ek het vir hom vertel wat jy gedoen het.

131

D.3.2. Speciaal gebruik - Ook al wordt er geen onderscheid gemaakt tussen de voltooid tegenwoordige tijd en de onvoltooid verleden tijd, toch is er variatie mogelijk: - De tegenwoordige tijdsvorm kan de onvoltooid verleden tijd uitdrukken met behulp van een bijwoord of voegwoord: Toe ik daar aankom... - De Nederlandse voltooid verleden tijd wordt in het Afrikaans vaak uitgedrukt met klaar: Ek het dit al klaar gedoen (Ik had dit al gedaan). - Enkele speciale gevallen: Jy moes jou tande geborsel het. (Je moest je tanden borstelen.) Ek kon nie die klip opgetel het nie. (Ik kon die steen niet optillen.) Ek wou nie saamgegaan het nie. (Ik wou niet meegaan.)

D.4. Imperatief D.4.1. Basisregels - De imperatief wordt in het Afrikaans op dezelfde manier gevormd als in het Nederlands, maar bij de negatieve imperatief gebruikt men steeds moenie. Moenie huil nie

D.4.2. Speciaal gebruik - De werkwoorden gaan en loop: Gaan haal die kind!

D.5. Passief D.5.1. Basisregels 1. In de tegenwoordige tijd wordt het passief als volgt gevormd: Die wedstryd word gewen deur (De wedstryd wordt gewonnen door...) 2. In de verleden tijd gebruikt men is: Die wedstryd is gewen deur ... (De wedstryd werd/is gewonnen door...)
132

3. De passiefvorming in de toekomende tijd gebeurt op dezelfde manier als in het Nederlands: Die wedstryd sal gewen word (De wedstryd zal gewonnen worden door...) 4. Het hulpwerkwoord van het passief staat steeds achteraan in de zin: Ek dink dat dit gedoen sal moet word.

D.6. Speciaal gebruik bij de vervoeging - In tegenstelling tot het hulpwerkwoord het komen de hulpwerkwoorden kan, wil en sal niet op de laatste plaats. In deze gevallen staat namelijk de infinitief het laatst: ... waardeur hulle n aantal voordele kon eis - Het gebruik van werkwoorden die een gelijktijdige actie uitdrukken verschilt van het Nederlands: Ek eet en sing (Ik eet en zing) Ek het geet en gesing (Ik at en zong) Ek loop en sing (Ik loop te zingen) Ek het geloop en sing (Ik liep te zingen) - De werkwoorden kan en wil worden soms anders vervoegd dan in het Nederlands: n Mens sou kon s dat... (Men zou kunnen zeggen dat...)

- De volgorde van de werkwoorden verschilt soms van het Nederlands: Hy moes begin eet het. (Hij zou al begonnen moeten zijn met (te) eten.) - Na de werkwoorden begin en probeer wordt het voorzetsel te niet geplaatst: Ons probeer help

E. Negatie E.1. Basisregels 1. In een niet-complexe zin wordt n nie gebruikt. Ek slaap nie. 2. Bij complexe zinnen heeft men twee nies (of een ander ontkennend woord: nooit, nrens,...) Ek het nie geweet hy het n kar gekoop nie.
133

3. De tweede nie staat steeds op de allerlaatste plaats. 4. De plaats van de eerste nie in de zin kan betekenisverschillen met zich meebrengen: Die seuns wil (nie) mre (nie) vroeg (nie) op die plaas (nie) gaan visvang nie. 5. Als de hoofdzin en de bijzin beide ontkend worden, gebruikt men drie nies. Sy het my nie ingelig dat sy nie die boek gaan koop nie.

E.2. Speciaal gebruik - Om stilistische redenen kan de laatste nie vroeger geplaatst worden. - Bij de voegwoorden mits, tensy, omdat, (al)hoewel komt de tweede nie voor dit voegwoord van de bijzin te staan: Hy bly nie tuis nie, omdat.... - De negatieve imperatief wordt als volgt gevormd: Moenie loop nie!

F. Voorzetsels F.1. Basisregels 1. Het voorzetsel vir wordt gebruikt bij werkwoorden zoals belet, vra, beveel, bring, doen, stuur, vergewe, ...: Het jy dit vir Anna ges? 2. In het Afrikaans komen zinnen als Ek gaan huis toe vaker voor dan de in het Nederlands bestaande vorm Ek gaan na huis. 3. Sommige constructies gaan in het Afrikaans gepaard met andere voorzetsels: kloppen op (een deur): klop aan wonen in (een dorp): woon op sny na albei kante (aan beide...) komitee oor openbare sake (van openbare...), ... 4. Combinaties met -kant komen vaak voor in het Afrikaans:
134

bokant die deur, oorkant die straat, ...

F.2. Speciaal gebruik - Bij tijdsbepalingen moet vir in het Afrikaans altijd gebruikt worden, terwijl het in het Nederlands optioneel is: Alet het vir enkele dae Parys toe gegaan. - Vir wordt in het Afrikaans vaak gebruikt in de plaats van een ander voorzetsel: Hy het n ruiker blomme vir haar gegee. - Vir wordt ook gebruikt bij de beklemtoning van het persoonsobject: Vir my het hulle gevra om ... - Vir is verplicht bij de verbinding werkwoord + bijwoord + persoonsobject: Ek het vanoggend vir Jannie raakgeloop (Ik ben haar vanochtend tegengekomen)

G. Voornaamwoorden G.1. Basisregels - betrekkelijke: - het Nederlandse die, dat is wat in het Afrikaans: Die kind / die man wat ons gesien het ... - onbepaalde: - het Nederlandse het is dit in het Afrikaans: - naast dit wordt ook wel hy, hom of hulle gebruikt: My pen is weg en nou kan ek hom/dit nie kry nie. - bezittelijke en genitief: Attributief: - Piet se boek, Anna se boek, die huis se deur Predicatief: - enkelvoud: joune, myne, ... - meervoud: julle-sn, ... Ook: Jan sn, ... - aanwijzende:

135

- In het Afrikaans zijn er slechts twee aanwijzende voornaamwoorden: hierdie en daardie - Deze kunnen niet zelfstandig gebruikt worden, tenzij op de volgende manier: Hierdie een is mooier. - wederkerende: - Zich bestaat niet in het Afrikaans, wel hulle, hom - homself, ...

G.2. Speciaal gebruik - Het onbepaalde voornaamwoord almal kan ook zelfstandig gebruikt worden: Ek het almal gesien. - In het Afrikaans wordt wanneer enkel als vraagwoord gebruikt. Als bijwoord wordt steeds as (als) gebruikt - Soms wordt het wederkerende voornaamwoord weggelaten: Ons voel baie tuis. (of: Ons voel ons baie tuis.) - Het betrekkelijk en vragend voornaamwoord wiens is in het Afrikaans wie se. - Het Afrikaans kent een speciale constructie met hulle: Hoe gaan dit met Piet-hulle? - De beleefdheidsvormen in het Afrikaans verschillen van het Nederlands: Hoe gaan dit met Meneer? (Hoe gaat het met u?) - Een aanwijzend voornaamwoord kan enkel zelfstandig gebruikt worden op de volgende manier: Dit is my motor daardie.

H. Voegwoorden H.1. Frequent verschijnsel 1. Het onderschikkende voegwoord dat mag in het Afrikaans weggelaten worden: Ek dink dit is jou skuld. Ek dink dat dit jou skuld is.

136

4.3.2. Faseren
In de volgorde van de onderdelen in de taxonomie werd rekening gehouden met het graduele aspect van de syllabus Afrikaans. In deze paragraaf, tenslotte, zullen de taalelementen op een cyclische manier geplaatst worden in het syllabusontwerp, zodat de leerder regelmatig opnieuw geconfronteerd wordt met de moeilijkere aspecten van de Afrikaanse grammatica. Op de volgende bladzijde bevindt zich het syllabusoverzicht, dat uit vier periodes bestaat. Er zullen twintig lessen Afrikaans aan de hand van deze syllabus ontwikkeld worden. Deze twintig lessen zijn verdeeld over de vier periodes: periode 1 zal de lessen 1 tot en met 6 bevatten, periode 2 de lessen 7 tot en met 10, periode 3 de lessen 11 tot en met 14 en periode 4, ten slotte, bevat de lessen 15 tot en met 20. De eerste periode heeft meer lessen dan de tweede en de derde, omdat de grammaticale elementen uit deze periode de basis vormen van de elementen die in de andere periodes behandeld worden. Deze taalelementen moeten dus grondig gekend zijn. De laatste periode telt dan weer meer lessen, omdat hierin alle grammaticale onderwerpen uit de vorige periodes herhaald worden, zodat een degelijke kennis van het Afrikaans gerealiseerd kan worden. De informatie die tussen haakjes achter het grammatica-onderdeel vermeld staat (bijvoorbeeld D.2.1.), verwijst naar de kopjes die gebruikt werden in de taxonomie. Op deze manier wordt duidelijk welke aspecten van een bepaald grammaticaal element in welke periode behandeld worden. Zoals reeds vermeld in 4.3.1. zijn niet alle aspecten die vermeld worden onder de kopjes Speciaal gebruik opgenomen in dit syllabusoverzicht. Dit is het geval bij de volgende categorien: adjectieven (A.2.), meervoud (B.2.), verkleinwoorden (C.2.), imperatief (D.4.2.) en voornaamwoorden (G.2.). Aangezien het hier gaat om specifieke constructies in het Afrikaanse taalgebruik is het moeilijk om te bepalen wanneer deze aspecten aan bod moeten komen. Zij worden waarschijnlijk het best behandeld wanneer ze door sprekers uit de videofragmenten gebruikt worden. In de docentenhandleiding kan ook telkens vermeld worden wanneer er zich opmerkelijke zaken voordoen betreffende dit speciale taalgebruik. In de laatste periode worden alle belangrijke taalelementen uit de vorige periodes herhaald. Zo wordt de taalleerder op het einde van de lessenreeks nogmaals geconfronteerd met de hele Afrikaanse grammatica. Ook zal er aandacht besteed worden aan alle taalaspecten die verzameld werden onder de kopjes Speciaal gebruik. Deze laatste periode is immers de meest aangewezen plaats om dergelijke informatie nog eens aan bod te laten komen, opdat de leerder de kans zou krijgen om echt idiomatisch Afrikaans te leren.
137

De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen


periode 1
lessen 1 - 6

periode 2
lessen 7 - 10

periode 3
lessen 11 - 14 voltooid tegenwoordige tijd tijden onvoltooid verleden tijd - herhaling - (D.3.2.) toekomende tijd (D.2.1.) voorzetsels - herhaling - (F.2.) negatie

periode 4
lessen 15 - 20 - herhaling - speciaal gebruik (D.6.)

onvoltooid tegenwoordige tijd voltooid tegenwoordige tijd (D.1.1.) onvoltooid verleden tijd (D.3.1.) imperatief (D.4.1.) substantieven - meervoud (B.1.) - verkleining (C.1.) voornaamwoorden (G.1.) adjectieven (A.1.) negatie (E.1.) bijzinnen nevenschikking onderschikking (H.1.) passief (D.5.1.) voorzetsels (F.1.) negatie

alle taalelementen idiomatisch gebruik (speciaal gebruik)

- herhaling

- herhaling - (E.2.)

adjectieven - herhaling

adjectieven - herhaling - (A.2.) herhaling vorige periode herhaling vorige periodes herhaling vorige periodes

138

hoofdstuk 5

Algemene conclusie
5.1. Samenvatting
De studiereis door Zuid-Afrika in juli en augustus 1995 zette mij ertoe aan om het Afrikaans als onderwerp te nemen voor mijn eindverhandeling. In de lessen Afrikaans, die op de Universitaire Instelling Antwerpen georganiseerd worden door het Centrum voor taal en spraak, had ik al gemerkt dat er weinig materiaal over de Afrikaanse taal beschikbaar was in Vlaanderen. De meeste boeken Afrikaans voor anderstaligen vertrekken immers vanuit het Engels en behandelen aspecten van het Afrikaans die voor Nederlandstaligen geen uitleg vereisen, terwijl andere elementen dan weer niet aan bod komen. Ik besloot dan ook om vanuit Nederlandstalig oogpunt iets te doen met het Afrikaans. Nadat Kris Van de Poel mij het Mediaproject Nederlands toegelicht had - een taalleermethode die ontwikkeld wordt door het Initiatief Nederlands-Centrum voor taal en spraak (Universiteit Antwerpen-UIA) - besloot ik om een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen te ontwikkelen. Deze syllabus zou dan later gebruikt kunnen worden om voor het Afrikaans een gelijkaardig project op te starten. Ik hoopte dat in de toekomst de studenten op UA-UIA misschien wel met behulp van een Mediaprojek Afrikaans de Afrikaanse taal onder de knie zouden krijgen. Later zou blijken dat mijn syllabus Afrikaans niet beperkt zou blijven tot UA-UIA Het Afrikaans wordt namelijk opgenomen in het LINC-project, waarin er voor verschillende talen een lessenpakket voor vreemdetaalsprekers ontwikkeld wordt. De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen zal dan ook uitgebreid worden om te voldoen aan deze doelgroep: het Afrikaans zal als vreemde taal - en niet langer als tweede taal - behandeld worden, zodat de syllabus onafhankelijk wordt van de brontaal (het Nederlands). Het verzamelen van gegevens over de Afrikaanse taal bleek niet zo makkelijk te zijn als verwacht. De Europese boycot tegen het Apartheidsregime heeft immers ook een grote invloed gehad op het taalonderzoek. In Vlaanderen zelf is Bobbejane of bavianen het enige (recente) boek dat vlot verkrijgbaar is. Dankzij de studiereis die Kris Van de Poel in 1995 met enkele studenten en docenten van het Centrum voor taal en spraak maakte, had ik verschillende contactpersonen in de talencentra van een aantal Zuid-Afrikaanse
139

universiteiten. Zo hoopte ik de nodige informatie over het Afrikaans als vreemde taal te verzamelen. Men was erg genteresseerd in mijn onderzoek, maar geen enkel van deze centra kon me de informatie bezorgen die ik nodig had. Als syllabusontwikkelaar was ik namelijk genteresseerd in de grammaticale en lexico-morfologische aspecten van het Afrikaans die voor moeilijkheden zorgen bij het verwerven van deze taal. Daarom zocht ik een foutenanalyse, een taxonomie of een reeds bestaande syllabus van het Afrikaans. Tevergeefs echter... Ik besloot om zelf voor het nodige taalmateriaal te zorgen. Tijdens het eerste semester van het academiejaar 1995-1996 heb ik de studenten Afrikaans op UA-UIA geobserveerd. Ik vroeg hen om een lingustisch dagboek bij te houden, zodat ik inzicht kon krijgen in de taalaspecten die moeilijkheden geven bij het verwerven van de Afrikaanse taal. Deze vorm van onderzoek heb ik als probleemanalyse bestempeld. Vanaf de zesde week vroeg ik de studenten korte tekstjes in het Afrikaans te schrijven, die samen met enkele andere schrijfoefeningen, de eindtoetsen en de papers de basis vormden voor een foutenanalyse. Anna Vorster, de toenmalige docente Afrikaans van het Centrum voor taal en spraak, verbeterde al het taalmateriaal waardoor de probleemgebieden in het Afrikaans als tweede taal duidelijk werden. In het tweede hoofdstuk van deze paper, getiteld Probleem- en foutenanalyse, werden de resultaten van deze twee onderzoeken verwerkt. Alet van der Merwe, een tweede docente Afrikaans van het Centrum voor taal en spraak, hielp mee aan de verwerking van de informatie uit beide onderzoeken. Wanneer we de probleem- en de foutenanalyse met elkaar vergelijken, zien we dat de fouten die de studenten maakten vrijwel identiek zijn aan de moeilijkheden die ze in hun lingustisch dagboek signaleerden. Waarschijnlijk is het omdat het Afrikaans en het Nederlands zo sterk op elkaar lijken, dat men vaak de verschillen vergeet en zich te sterk laat leiden door het Nederlands. In de probleem- en foutenanalyse werden vijf categorien onderscheiden. Allereerst was er de woordenschat waarbij er vooral fouten gemaakt werden tegen de spelling en het gebruik van Afrikaanse idiomen. Meestal paste men gewoon de Nederlandse vorm aan de fonemische spelling van het Afrikaans aan. Bij de verbuiging van de naamwoorden staat zowel in de probleem- als in de foutenanalyse de adjectiefvorming centraal. Het is moeilijk te zeggen of de studenten de Afrikaanse regels probeerden toe te passen of niet: wat in het Afrikaans foutief is, is immers meestal correct in het Nederlands. Zowel de meervoudsvorming als de verkleinwoorden zijn niet erg problematisch voor de studenten. De meeste fouten hierbij werden gemaakt tegen de spelling, en, voor het meervoud, het gebruik van de s-uitgang waar in het Nederlands enkel de en-uitgang
140

mogelijk is. Ook in de categorie van de vervoeging lieten de studenten zich vaak leiden door het Nederlands. Vooral de vorm van het werkwoord en de plaats ervan in de zin gaven de meeste problemen. Bij de zinsconstructie was de dubbele ontkenning - meer bepaald de plaats van de nies - het moeilijkst. Een laatste categorie had de naam andere fouten. Zowel uit de probleem- als uit de foutenanalyse werd het duidelijk dat de voornaamwoorden een struikelblok vormden. Het gebruik van het voorzetsel vir en de beleefdheidsvorm in het Afrikaans, ten slotte, bleken twee zaken te zijn die de studenten zelf niet voorzien hadden in hun lingustische dagboeken. In hoofdstuk 3, Lesmateriaal Afrikaans, besprak ik enkele boeken die elk op hun eigen manier de Afrikaanse taal behandelden. Dit leverde feedback op de taalaspecten die in de probleem- en foutenanalyse aan bod kwamen. Kort samengevat komt het op het volgende neer. Het grammaticadeel uit het boek N.N. wordt gebruikt in de lessen Afrikaans op UA-UIA Het geeft een duidelijk overzicht van de Afrikaanse grammatica: elk grammaticaal aspect wordt behandeld. Uit de bespreking ervan bleek dat er vele nieuwe taalaspecten in aan bod komen die nog niet in de probleem- en foutenanalyse aan het licht kwamen. Toch is het boek niet echt bruikbaar voor een leerder Afrikaans: de grammatica wordt immers erg bondig behandeld, waardoor de leerder vaak nog met vragen blijft zitten. In de lessen Afrikaans is dit niet meteen een probleem, aangezien de docent de beperkte informatie uit het boek steeds kan aanvullen. So werk Afrikaans is het tweede boek dat gebruikt wordt in de lessen Afrikaans. Het werd ontwikkeld voor moedertaalsprekers uit het hoger onderwijs. In dit boek ligt de klemtoon niet meteen op de grammaticale aspecten van de Afrikaanse taal. So werk Afrikaans verschaft vooral interessante achtergrondinformatie over de taal, waardoor de vreemdetaalspreker dit boek enkel kan gebruiken in een later stadium, als hij de basisprincipes van het Afrikaans al beet heeft. Teach yourself Afrikaans is een van de weinige taalleermethodes die in Vlaanderen te koop worden aangeboden in de boekhandel. Het boek is vooral gericht op de praktijk. Mensen die een reis naar Zuid-Afrika plannen, zullen zich door middel van de themas die in het boek aan bod komen wellicht wat beter kunnen behelpen. Of een leerder vloeiend Afrikaans spreekt na het doornemen van dit boek valt te betwijfelen. Zonder de bijbehorende cassette - die er in Vlaanderen niet bijgevoegd wordt - zal een vreemdetaalspreker immers de grootste moeite hebben om anderen te begrijpen (en om zichzelf verstaanbaar te maken). Nederlandstaligen hebben een stapje voor, omdat het Afrikaans en het Nederlands sterk verwant zijn. Voor hen behandelt Teach yourself
141

Afrikaans dan weer vele overbodige taalaspecten, terwijl het andere belangrijke aspecten onaangeroerd laat. Bobbejane of bavianen is het enige (recente) boek dat het Afrikaans met het Nederlands vergelijkt. Het boek geeft een duidelijk beeld van de taalelementen die verschillend zijn in beide talen. Toch is het bewust geen leerboek Afrikaans geworden, maar eerder een vlot leesboek dat het Afrikaans voor het grote publiek toegankelijk moet maken. Bobbejane of bavianen is een degelijk boek waarin nog andere aspecten dan die uit de probleem- en foutenanalyse aan bod komen. Afrikaans vir tersire studie is een handboek dat geschreven werd voor de Engelstalige student die later het onderwijs in zal gaan. Bij de bespreking ervan werd duidelijk dat het geen grammatica is, maar eerder een boek algemene taalkunde dat op verschillende manieren de Afrikaanse taal belicht. Aangezien de gebruiker van dit boek al in het hoger onderwijs zit, wordt er zo goed als geen aandacht besteed aan de basisregels van het Afrikaans. Het materiaal dat in het boek voorgesteld wordt, is niet geschikt om te gebruiken in lessen Afrikaans voor beginners. In tegenstelling tot de voorgaande boeken, is Norme vir Afrikaans het enige werk waarin de grammatica van het Afrikaans uitgebreid aan bod komt. De opbouw van het boek doet denken aan een echte grammatica, maar toch noemt het boek zichzelf zo niet. Het wil een praktisch naslagwerk zijn dat als basis kan dienen voor de eigen taalontwikkeling. Ondanks de titel en het feit dat het boek een erg prescriptief karakter heeft, staat er in het voorwoord te lezen dat het niet de bedoeling heeft normatief uit te leggen hoe het Afrikaans gebruikt moet worden. Of het boek al dan niet een bepaalde grammatica voorschrijft, is niet van het grootste belang voor mijn onderzoek: ik was opgelucht dat er na veel zoekwerk dan toch nog een grammatica boven water kwam waarin dieper werd ingegaan op de Afrikaanse taal zelf. Keurige Afrikaans werd opgesteld voor moedertaalsprekers van het laatste jaar van het secundair onderwijs. In dit boek wordt de Afrikaanse taal vanuit verschillende hoeken belicht. Aangezien het boek geschreven werd voor moedertaalsprekers, wordt er niet veel informatie gegeven over de basisregels van het Afrikaans, net zoals bij Afrikaans vir tersire studie het geval was. Toch wijst het boek op enkele aspecten die de gegevens uit de probleem- en foutenanalyse aanvullen. Van de zeven boeken zijn Norme vir Afrikaans en Bobbejane of bavianen de geschiktste hulpmiddelen bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Het ene boek gaat dieper in op de Afrikaanse grammatica terwijl het andere een degelijk overzicht geeft van de verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans - de twee talen
142

die betrokken zijn bij het opstellen van de syllabus. Ook al besteden de andere boeken niet evenveel aandacht aan het Afrikaanse taalsysteem, toch hebben ze een rol gespeeld bij het ontwikkelen van een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Het is duidelijk dat bij zowat alle boeken telkens enkele belangrijke taalelementen werden opgesomd onder het kopje Opvallende taalaspecten, een paragraaf die in elke boekbespreking voorkwam. De taalgegevens die zowel in de probleem- en de foutenanalyse als in de boekbesprekingen naar voren kwamen, werden tot n geheel gebracht in het vierde hoofdstuk, De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen. Er werd een taxonomie opgesteld waarin alle grammaticale en lexico-morfologische aspecten uit het Afrikaans die problemen opleveren voor Nederlandstaligen, opgesomd werden. Deze taxonomie verloopt gradueel - van een makkelijk naar een moeilijk niveau - en bevat acht categorien: adjectieven, meervoud, verkleining, vervoeging, negatie, voorzetsels, voornaamwoorden en voegwoorden. In het laatste deel van hoofdstuk 4 werden de taalelementen op een cyclische manier geplaatst in het syllabusontwerp, zodat de leerder regelmatig opnieuw geconfronteerd wordt met de moeilijkere aspecten van het Afrikaanse taalsysteem. Dit syllabusoverzicht bestaat uit vier periodes die in totaal 20 lessen bevatten. Belangrijk bij dit overzicht is dat er ook veel aandacht besteed wordt aan het speciale (idiomatische) taalgebruik. Vooral in de laatste periode komt dergelijke informatie over de taal aan bod. Opvallend bij dit syllabusontwerp is dat categorien zoals woordenschat, spelling en uitspraak op het eerste gezicht niet behandeld worden. Zoals uitgelegd werd in hoofdstuk 4 komen deze categorien op een andere manier aan bod. De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen zal gebruikt worden om een Mediaprojek Afrikaans op te starten. Dit Mediaprojek spiegelt zich aan het opzet van het reeds bestaande Mediaproject Nederlands, een taalleermethode die door leerders Nederlands over de hele wereld gebruikt wordt. Dit lessenpakket is vrij uniek, aangezien het taalverwerving combineert met het verwerven van actuele socio-culturele kennis over Belgi en Nederland. Het pakket biedt zowel woordenschat als grammatica aan en oefent deze op een functionele wijze. Het socio-culturele aspect komt aan bod via de themas van het TV-journaal, waarop het pakket zich baseert. De woordenschat (en de bijbehorende spelling en uitspraak) wordt dus thematisch-semantisch aangepakt: het thema van een nieuwsitem bepaalt het betekenisveld van de woorden die aan bod zullen komen. Bij het Mediaproject Nederlands wordt ook een docentenhandleiding gevoegd waarin naast
143

informatie over de oefeningen en de themas ook nog andere opvallende aspecten die in de nieuwsitems aan bod komen, besproken worden. In hoofdstuk 4 werd met behulp van het boek Course Design van Dubin en Olshtain ook het concept van het Mediaproject Nederlands onder de loep genomen. Dit boek geeft een beschrijving van de factoren die voor ogen gehouden moeten worden bij het ontwikkelen van cursussen. Telkens worden er verschillende werkwijzen en voorbeelden besproken die moeten leiden tot de ontwikkeling van efficint lesmateriaal. Als men het Mediaproject Nederlands met deze gegevens vergelijkt, blijkt dat het Mediaproject zich zelden beperkt tot n methode, maar er steeds verschillende combineert. Zo is het Mediaproject bijvoorbeeld niet louter een lingustische syllabus, aangezien er ook aandacht wordt besteed aan socio-culturele themas. Het Mediaproject vertoont overeenkomsten met het modulaire en het matrix formaat, omdat ook daarin bepaalde themas centraal staan. Daarnaast kan men het Mediaproject beschouwen als een combinatie van een lineair en een cyclisch formaat. Ook concentreert het project zich niet op n bepaald aspect van de taal, maar wordt er aandacht besteed aan de vier vaardigheden (luisteren, spreken, lezen en schrijven) om de taalverwerver functioneel met de taal te leren omgaan. Het boek Course Design vindt het belangrijk dat niet alleen grammaticale elementen en taalvaardigheden op voorhand vastgelegd worden, maar dat er ook themas gezocht worden die een geschikte culturele context schetsen. Omdat het Mediaproject Nederlands - en ook het Mediaprojek Afrikaans - zich baseert op actuele televisie-items is het moeilijk om van te voren te bepalen welke culturele topics behandeld zullen worden. Wel is het zo dat er bij het opstellen van de lessen geprobeerd wordt om vele verschillende aspecten van het land aan bod te laten komen.

5.2. Voorstellen tot verder onderzoek


In deze paper werd een probleem- en foutenanalyse uitgevoerd die aangevuld werd met de analyse van enkele handboeken. Naar klassiek model zou men verwachten dat men eerst een aantal boeken zou lezen over het onderwerp - wat er voor zorgt dat men een beter inzicht in de taal krijgt - en dat men daarna onderzoekt of deze bevindingen overeenstemmen met de taalaspecten waartegen leerders Afrikaans fouten maken. In deze paper gebeurde dit in de tegenovergestelde richting en de verklaring hiervoor is praktisch van aard. Allereerst kon de foutenanalyse enkel in het begin van het academiejaar plaatsvinden: in oktober begon namelijk een nieuwe groep studenten aan de cursus
144

Afrikaans, een groep die nog nooit in aanraking gekomen was met deze taal. Als er een foutenanalyse uitgevoerd zou worden, moest het dan gebeuren. Daarnaast had ik in het begin van dit academiejaar niet alle (hand)boeken Afrikaans beschikbaar die uiteindelijk in deze paper verwerkt werden. Het zou erg interessant zijn om op dit punt in mijn onderzoek een bijkomende foutenanalyse uit te voeren. De Afrikaanse taal werd grondig doorgelicht in deze paper, waardoor deze tweede foutenanalyse zich zou kunnen concentreren op de aspecten die in de syllabus Afrikaans aan bod kwamen. In Vlaanderen is het zeer moeilijk om kwalitatief hoogstaande (academische) werken te vinden over de Afrikaanse taal. Uiteindelijk vond ik zeven boeken waaruit interessante informatie over het Afrikaans gehaald kon worden. Wel is het zo dat slechts n boek als een echte grammatica bestempeld kan worden, namelijk Norme vir Afrikaans. Voor verder onderzoek zou het nuttig zijn dat er nog andere boeken geanalyseerd worden die het opzet van Norme vir Afrikaans delen. Ook het vinden van een syllabus of taxonomie van de Afrikaanse taal zou helpen bij verdere studie van het Afrikaans als tweede of vreemde taal. De Zuid-Afrikaanse talencentra die ik contacteerde, konden me hierbij niet helpen. De meeste zijn immers zelf pas begonnen met het onderzoek naar het Afrikaans als tweede taal. Ook in Vlaanderen staat het onderzoek naar het Afrikaans nog in zijn kinderschoenen. Ik hoop dat deze paper bij anderen de interesse voor het Afrikaans zal wekken en dat er nog onderzoeken zullen volgen in de nabije toekomst, die de resultaten uit dit onderzoek aanvullen.

5.3.

De toekomst van de syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen

Aanvankelijk was het de bedoeling dat met het resultaat van deze paper - namelijk een syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen - een Mediaprojek Afrikaans opgestart zou worden, dat in de lessen Afrikaans op UA-UIA gebruikt zou worden. Het was oorspronkelijk ook mijn intentie om bij deze paper een afgewerkte les te voegen als illustratie van de theorie die erin aan bod kwam. Er zijn twee redenen waarom dit niet is gebeurd. Zo verliep het zoekwerk naar het nodige taalmateriaal moeilijker dan verwacht, waardoor ik zelf grondiger onderzoek moest verrichten om een taxonomie van het Afrikaans te verkrijgen. Daarnaast kwam in januari 1996 het LINC-project op het voorplan. LINC (An Interactive Approach to Language and Culture) is een multimediaal
145

lessenpakket dat taalverwerving combineert met de verwerving van socio-culturele kennis via themas uit de actualiteit. Omdat ik mij bezighield met een syllabus voor de Afrikaanse taal, besloot Kris Van de Poel, de cordinator van het LINC-project, om ook deze taal in het project op te nemen. De doelstellingen van het project komen grotendeels overeen met het opzet van het Mediaproject Nederlands (en het Mediaprojek Afrikaans). Dit blijkt uit de brochure waarin LINC voorgesteld wordt: Het visueel materiaal wordt geselecteerd uit actualiteitsprogrammas. De verschillende themas vormen de basis voor taalkundig oefenmateriaal op drie niveaus: nulniveau (geen voorkennis), elementaire kennis en basiskennis (cf. internationale taalexamens). Het oefenmateriaal is gebaseerd op nieuwe didactische principes voor vreemdetaalonderwijs en een syllabus die een reflectie is van ruime ervaring met problemen die leerders van verschillende taalachtergronden hebben. Nieuwe technologische hulpmiddelen (cd-rom en computerconferencing) maken het voor de mobiele en de niet-mobiele gebruiker mogelijk om rechtstreeks in contact te treden met leden van de verschillende doelculturen, waardoor het pakket de doelstelling van levenslang leren ondersteunt. De syllabus Afrikaans voor Nederlandstaligen die in deze paper tot stand is gekomen, zal uitgebreid worden, zodat hij de basis kan vormen voor een lessenpakket voor leerders van verschillende taalachtergronden, wat de doelgroep van het LINC-project is. Deze syllabus zal als basis gebruikt worden bij het opstellen van de lessen Afrikaans. Via het LINC-project zal dit lessenpakket ook aangeboden worden in de lessen Afrikaans op UA-UIA, wat oorspronkelijk de bedoeling was bij het maken van de syllabus. Zoals ik reeds in de algemene inleiding vermeldde, werd ik uitgenodigd door de Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hor Onderwys om er Nederlandse taalvaardigheid en taalkunde te doceren. Dit verblijf resulteerde in een nauwere samenwerking tussen beide universiteiten en heeft voor curriculum- en syllabusontwikkeling concrete gevolgen gehad. Er werd een aanvraag gehonoreerd door het Ministerie van Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap waardoor er de nodige financile middelen vrijgekomen zijn om een soort van Mediaprojek Afrikaans uit te werken. In samenwerking met de Universiteit van Pretoria en UNISA werkt het Centrum voor taal en spraak (UA-UIA) aan het project Lingustische afstanden overbruggen (LAO). Het project beoogt doeltreffende syllabi en een leermethode te ontwikkelen voor verschillende talen in Zuid-Afrika, waardoor studenten die over onvoldoende lingustische en academische vaardigheden beschikken toch kunnen starten aan een
146

tertiaire opleiding. Om tegemoet te komen aan de verschillende behoeftes in Zuid-Afrika wordt het lesmateriaal ontwikkeld in twee vormen, namelijk mixed media en multimedia. Bij mixed media worden er verschillende soorten media naast elkaar geplaatst (videofragmenten, schriftelijke oefeningen en e-mail), terwijl de multimedia-component een gentegreerde combinatie op hoog technologische dragers zoals cd-rom en computerconferencing tot doel heeft. Het multimediaproduct kreeg de naam LINC Afrikaans. Via het Noordelike Kennisnetwerk, de inspectie, een aantal pedagogische hogescholen en verschillende studiecentra zullen zowel de mixed media- als de multimediaproducten en het daarbijhorende onderwijsleermodel over heel Zuid-Afrika verspreid worden. De doelgroep van de syllabus Afrikaans blijft dus groeien: Antwerpen, Europa, ZuidAfrika, ... Benieuwd wat er nog komen gaat...

147

Bijlage
Probleemanalyse Lingustisch dagboek

Dagboek Afrikaans
naam: datum: In de les Afrikaans van vandaag vielen me de volgende moeilijke, vreemde, interessante, grappige dingen op: woordenschat: nieuwe woorden: woorden met andere of extra betekenis (in vgl. met Ned.): spelling: uitspraak:

verbuiging naamwoorden (meervoud, verkleinwoorden, adjectieven, ...):

vervoeging werkwoorden:

zinsconstructie (woordvolgorde, ...):

dingen die ik nog niet goed begrijp / dingen die ik nu wel begrijp:

wat ik volgende week zou willen leren:

andere opmerkingen:

Eindevaluatie cursus Afrikaans


148

Evaluatie Afrikaans
Waarom heb je het vak Afrikaans gekozen?

Wat verwachtte je ervan? Komen deze verwachtingen overeen met de realiteit?

Ontbrak er volgens jou iets aan de lessen? Zou je iets willen veranderen?

Wat vond je goed aan de lessen?

Wat heb je in de cursus Afrikaans geleerd?

Welke dingen vond / vind je het moeilijkst in het Afrikaans (grammatica)?

Van de lessen Afrikaans zal ik nooit vergeten... Andere opmerkingen

149

Foutenanalyse Enkele voorbeeldteksten

Tekst van de student

Verbetering en opmerkingen door de docent

Ek ben bly. Ek ga naar my dorpie. Ek sal my mammie, pappie en sussies sien. Ek ga baie lees en studeer in my kamertjie. Ek sal nie beeldradio kyk nie. Ek es nie van lotjie getik nie maar die leven van n student es baie moeilik. Ek het my familie lang nie gesien nie.

Ek is bly. Ek gaan na my dorpie. Ek sal my mammie, pappie en sussies sien. Ek gaan baie lees en studeer in my kamertjie. Ek sal nie beeldradio kyk nie. Ek is nie van my lotjie getik nie maar die lewe van n student is baie moeilik. Ek het my familie lank nie gesien nie.

Ek het n baie sleg karakter, ek nie weet hoe dit is gekom nie. Ek dink altyd eers aan myself. My grootste besigheid is mineralogie en geologie. Ek is nou te senuweeagtig om n baie goeie werk te skryf vir jou Rolf, ek hoop dat jy my verskoon.

Ek het n baie slegte karakter, ek weet nie hoe dit gekom het nie. Ek dink altyd eers (of: eerste) aan myself. My grootste besigheid (beter: stokperdjie) is mineralogie en geologie. Ek is nou te senuweeagtig om n baie goeie werk te skryf vir jou Rolf, ek hoop dat jy my verskoon.

Kersmis is n baie fyne tyd. Die laatste vyf jare het ek spytig nie baie gefees nie. Ek het altyd eksamen gehad, dus kon ek nie baie fees. So sal ek soos iedereen pakjes koop wanneer ek nie meer moet studeer nie in die kerstyd. Ek verlang na hierdie tyd.

Kersmis is n baie fyn tyd. Die laaste vyf jaar het ek spytig nie baie gefees nie. Ek het altyd eksamen gehad, dus kon ek nie baie fees nie. So sal ek soos iedereen (beter: almal) pakkies koop as ek nie meer moet studeer in die kerstyd nie. Ek verlang na hierdie tyd.

150

Bibliografie
Boeken
Carstens, W.A.M : Norme vir Afrikaans. Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans.Pretoria: J.L. Van Schaik 1994. Corder, S. Pit: Error Analysis and Interlanguage.Oxford, New York: Oxford University Press 1981. Dubin, Fraida en Elite Olshtain: Course Design. Developing Programs and Materials for Language Learning.London, New York: Cambridge University Press 1986. (=New Directions in Language Teaching) Faerch, Claus en Gabriele Kasper (ed.): Introspection in Interlanguage Research.Philadelphia: M ultilingual M atters Ltd 1987. (= Multilingual Matters 30) Faerch, Claus en Gabriele Kasper (ed.): Strategies in Interlanguage Communication.London, New York: Longman Group Ltd 1983. (=Applied Linguistics and Language Study) M eyer, P.S. e.a.: Keurige Afrikaans. Standerd 10.Pretoria: Nasou Beperk 1987. Stoops, Yvette: Bobbejane of bavianen. Afrikaans versus Nederlands.M echelen: Coda Uitgevers 1995. Van Jaarsveld, G.J. en A. van Niekerk: So werk Afrikaans.Taaldienst Universiteit van Bloemfontein: 1995.

151

Van Rooyen, H.C. e.a.: Afrikaans vir tersire studie.Pretoria: Academica 1990. Van Schalkwyk, Helena: Teach yourself Afrikaans.London: Hodder and Stoughton 1988. (=Teach yourself)

Brochures en artikels
Centrum voor taal en spraak: LINC. An Interactive Approach to Language and Culture.1996. (Brochure) Centrum voor taal en spraak: Taalopleidingen.1995-1996. (Brochure) Initiatief Nederlands: Leertekst Curriculumontwikkeling.Workshop VDAB. M aart 1995. Initiatief Nederlands: Mediaproject Nederlands. Afstandsonderwijs Nederlands als Vreemde Taal.1995-1996. (Brochure) Van de Poel, Kris: Mediaproject Nederlands. Distance Learning, a Way of Bridging Gaps.In: The Linguistic Challenge of the New Europe. G. Aub-Buscher (ed.), Cercles, Plymouth: 1996. pp. 227-236

152

All correspondence to: Rolf Nys Managing editor APIL University of Antwerp (UIA) Germaanse Lingustiek Universiteitsplein 1 B-2610 Wilrijk BELGIUM apil@uia.ua.ac.be http://apil-www.uia.ac.be/apil

153

You might also like