Professional Documents
Culture Documents
Streszczenie: w artykule przedstawiono dowiadczalne metody badania prdkoci detonacji materiaw wybuchowych metod czujnikw zwarciowych oraz metod cigego pomiaru detonacji. Porwnano wyniki pomiarw prdkoci detonacji wyznaczone za pomoc obu metod. Zbadano prdko detonacji wybranych plastycznych materiaw wybuchowych na bazie heksogenu (RDX) z rnymi dodatkami maowraliwych materiaw wybuchowych takich jak heksanitrostilben (HNS) i 3-nitro-1,2,4-triazol-5-on (NTO).
Summary: experimental methods for velocity of detonation measurement were shown in article ionization probes method and continuous measurement method. Results of detonation velocity determined with both methods were compared. Velocity of detonation was measured for some plastic bonded explosives with insensitive compositions RDX/heksanitrostilbene and RDX/3-nitro-1,2,4triazole-5-one.
1.Wstp
Plastyczne materiay wybuchowe, ze wzgldu na bardzo korzystne waciwoci reologiczne oraz stosunkowo prosty proces produkcji, zyskay sobie popularno zarwno w przemyle zbrojeniowym jak i w technice cywilnej np. w metalurgii, grnictwie, procesach umacniania i toczenia metali. Przy ich zastosowaniu mona uzyska adunki o dowolnym ksztacie, wielkoci a take odpowiednio dobra waciwoci uytkowe i wybuchowe (poprzez zmian skadu). Ju na pocztku lat pidziesitych w USA prowadzono prace zwizane z zastpieniem flegmatyzatorw pochodzenia naturalnego (uywanych dotychczas w materiaach wybuchowych) tworzywami sztucznymi. Grup materiaw wybuchowych (MW) zawierajcych tworzywa sztuczne nazwano Plastic Bonded Explosives (PBX). Podstawowymi komponentami PBX-w s kruszce materiay wybuchowe (heksogen, oktogen, NTO, pentryt), lepiszcza (poliestry, poliuretany, kauczuki) i plastyfikatory (ftalan dioktylu, ftalan dibutylu, butylonitrofenyloamina). Plastyczne materiay wybuchowe maj bardzo wan zalet zwizan z bezpieczestwem ich stosowania, a mianowicie s mniej wraliwe ni kruszcy materia wybuchowy, z ktrego zostay wykonane. PMW stosowane s wszdzie tam, gdzie potrzebna jest dua energia wybuchu przy jednoczesnej niskiej wraliwoci na bodce zewntrzne. Inn zalet plastycznych materiaw wybuchowych jest
117
fakt niskiej toksycznoci, zarwno poszczeglnych skadnikw, jak rwnie gotowego produktu.[5] Prdko detonacji danego materiau wybuchowego jest podstawowym parametrem go charakteryzujcym. Jest ona staa dla konkretnego adunku MW uformowanego w powtarzalny sposb. Jej warto zaley od wielu czynnikw: gstoci, rednicy adunku, osony adunku, rozdrobnienia krysztaw, jak rwnie w przypadku mieszanin od zawartoci skadnikw oraz tekstury kompozycji. Metody okrelania prdkoci detonacji mona podzieli na teoretyczne (obliczeniowe) oraz dowiadczalne (eksperymentalne). W eksperymentalnych metodach wyznaczania prdkoci detonacji wykorzystuje si wyniki pomiaru czasu potrzebnego na pokonanie przez fal detonacyjn znanego odcinka w adunku badanego materiau wybuchowego. Celem bada byo dobranie najlepszej metody dowiadczalnej do okrelonego typu materiaw wybuchowych.
elektrycznego czujnikw umieszczonych wzdu adunku. Rejestruje si j w sposb cigy za pomoc oscyloskopu. Zmian oporu powoduje zwieranie czujnika przez przesuwajc si w adunku fal detonacyjn. Czujnik w tym pomiarze musi by zasilany prdem staym. W czasie przebiegu procesu detonacji propagujca si fala zamyka obwd elektryczny, dugo czujnika w sposb cigy ulega skrceniu, powoduje to zmian jego oporu a co za tym idzie i napicia w obwodzie. Zmiana ta rejestrowana jest na oscyloskopie w funkcji czasu. Na podstawie otrzymanego oscylogramu moliwe jest okrelenie prdkoci detonacji w kadej czci adunku. Jest to o tyle wane, e w odrnieniu od innych metod mona zaobserwowa jak detonacja rozwija si, stabilizuje i jak ulega wygaszeniu. Przy uyciu innych omwionych wczeniej sposobw pomiaru prdkoci detonacji moliwe jest okrelenie tylko redniej jej wartoci.
3. Przedmiot bada
Zbadano prdko detonacji krystalicznego heksogenu oraz plastycznych materiaw wybuchowych na jego bazie. Ich skady podano w tabeli 1. Prdko detonacji wyznaczono za pomoc dwch metod: zwarciowej oraz cigej. Lepiszcze badanych PMW skadao si z kauczuku butadienowo-styrenowego plastyfikowanego adypinianem dioktylu i olejem.
Tabela 1. Skady i gstoci badanych PMW L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Skad 100 % RDX 84% RDX, 16% lepiszcze 74% RDX, 10% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% NTO, 16% lepiszcze 44% RDX, 40% NTO, 16% lepiszcze Gsto [g/cm3] 1,10 1,50 1,50 1,55 1,50 1,60
Podana w tabeli 1, warto gstoci zostaa wyznaczona za pomoc piknometru gazowego i jest redni z trzech pomiarw. Jej warto jest obarczona bdem 0,05 g/cm3. W pomiarach prdkoci detonacji krystalicznego RDX zastosowano adunki w osonie PCV, za adunki PMW stosowano bez adnych oson. Masa adunkw wynosia 0,25-0,35 kg.
4. Wyniki pomiarw
4.1. Pomiar prdkoci detonacji heksogenu Na rysunku 1 przedstawiono wyniki pomiarw prdkoci detonacji heksogenu krystalicznego wykonane metod zwarciow. W przeprowadzonych eksperymentach pokazano wpyw rozbiegu detonacji na jej pomiar.
119
6600
prdko detonacji [m\s]
6500 6400 6300 6200 6100 6000 5900 5800 5700 5600 1 2 5960
kolejny pomiar
Rozbieg nie moe by za krtki, gdy otrzymane czasy z baz pomiarowych, a take wartoci prdkoci detonacji nie bd powtarzalne. Notuje si, w tym przypadku znaczne odchylenia, zarwno w obrbie trzech baz dla jednego pomiaru, jak i dla prdkoci rednich z kilku pomiarw. Dla duszego detonatora poredniego wyniki s porwnywalne zarwno w obrbie jednego dowiadczenia (3 bazy) jak i wyznaczone prdkoci rednie dla kilku dowiadcze s porwnywalne. Aby bardziej uwidoczni rnice otrzymane dla kolejnych pomiarw uzyskane wyniki przedstawiono na rysunku 1. Dla krtkiego detonatora poredniego wykonano pomiary 1 - 3. rednie prdkoci detonacji rni si o 570 m/s. Dla pomiarw 4-6 zastosowano duszy detonator poredni i rozbienoci midzy prdkociami rednimi wynosz 60 m/s a wic s prawie dziesiciokrotnie mniejsze. Zielona prosta to rednia z trzech ostatnich pomiarw (6350m/s). Przy pomiarze prdkoci detonacji metod cig stwierdzono, e z zanotowanego pomiaru napicia w funkcji czasu daje si w prosty sposb wyznaczy prdko detonacji. Uzyskane wyniki przedstawiono na rysunku 2. Wyniki z dwch pierwszych pomiarw s sobie bliskie poniewa zakcenia byy nieznaczne. Natomiast w trzecim pomiarze uzyskana prdko detonacji ma warto nisz od dwch pozostaych. Zakcenia pomiaru (otrzymane na wykresie zalenoci napicia w funkcji czasu) byy zdecydowanie wiksze. Zielon prost na rysunku 2 zaznaczono prdko redni (6210 m/s).
120
6300
6280
6250
6220
6210
6200
6150
6130
6100
6050 1 2 3
kolejny pomiar
4.2. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX Uzyskane wyniki z bada plastycznego materiau wybuchowego na bazie heksogenu dla pomiarw wykonanych metod zwarciow przedstawia rysunek 3. Numerami 1 5 oznaczono kolejne dowiadczenia. Na kade z nich skaday si po trzy pomiary. Symbolem O oznaczono brak pomiaru w danym dowiadczeniu. Obliczona rednia prdko detonacji wynosi 7250 m/s (zielona prosta). Przy jej obliczaniu odrzucone zostay wyniki zaznaczone kolorem tym na wykresie. Rnica pomidzy wartoci redni, a wartoci najbardziej od niej oddalon wynosi 120 m/s a wic 1,67 %. Na tak wielko bdu pomiarowego najwikszy wpyw ma pomiar dugoci bazy, ktry w przypadku plastycznych materiaw wybuchowych nie jest zbyt dokadny. Na podstawie uzyskanych wynikw przy pomiarze prdkoci detonacji metod cig mona stwierdzi, i. prdkoci detonacji uzyskane dla pomiaru 10 i 12 rni si w znaczny sposb od pozostaych (kolor ty na rysunku 4), wic zostay odrzucone. W obliczeniu redniej prdkoci detonacji posuono si trzynastoma wynikami (kolor niebieski na rysunku 4). Obliczona rednia prdko detonacji wynosi 7740 m/s (zielona prosta na rysunku 4), a rnica midzy t wartoci a najbardziej odleg wynosi 40 m/s, a wic okoo 0,5 % .
121
10500
10000
9500
7500
7160 7150
7130
7250
6500
5500 0 4500 1 2 3 4 5 0 0 0 0
kolejny pomiar
Rysunek 3. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW na bazie RDX metod zwarciow
8200 8160
8100
8000
7900 7780 7730 7700 7610 7600 7740 7750 7720 7700 7700 7780 7770 7740 7740 7710 7780 7740
7800
7500 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
kolejny pomiar
Rysunek 4. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW na bazie RDX metod cig
4.3. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX z dodatkiem HNS Do obliczenia redniej prdkoci detonacji (metod cig) plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 10% dodatkiem HNS-u, posuono si czterema uzyskanymi wynikami. Obliczona rednia prdko detonacji Dr = 7700m/s (zielona prosta na wykresie) jest oddalona od najdalszej wartoci tylko o 60 m/s czyli o okoo 0,8 %. 122
8900 8600
8790
8300 8000 7700 7700 7400 7100 6860 6800 6500 1 2 3 4 5 6 7700 7750 7640 7700
kolejny pomiar
7650
7610
7600
7560
7550
7500
7508
7450
7400
7350 1 2 3 4 5
kolejny pomiar
Do wyznaczenia redniej prdkoci detonacji plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 20% dodatkiem HNS-u posuono si picioma wynikami. Obliczona Dr wynosi 7508 m/s, a rnica midzy t wartoci a najbardziej odleg wynosi 102 m/s a wic okoo 1,4 %. 4.4. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX z dodatkiem NTO Wyniki pomiaru prdkoci detonacji metod cig plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 20% dodatkiem NTO przedstawiono na rysunku 7. Dwa pierwsze pomiary przeprowadzone byy w pocztkowej fazie eksperymentw, gdy metodyka pomiaru nie bya jeszcze dopracowana i jak wida odbiegaj one od pozostaych. Do wyznaczenia redniej prdkoci detonacji posuono si czterema pozostaymi wynikami 123
(kolor niebieski na rysunku 7). Obliczona Dr wynosi 7490 m/s, a rnica midzy t wartoci, a najbardziej odleg wynosi 60 m/s a wic okoo 0,8 %.
7800 7710 7700
7550
7540 7490
7440
7430
kolejny pomiar
Wyniki pomiaru prdkoci detonacji metod cig plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 40% dodatkiem NTO przedstawiono na rysunku 8. W zasadzie uzyskane wyniki, poza 4 (kolor ty na rysunku 8) s sobie bliskie. Uredniajc uzyskane wyniki (poza 4) otrzymano Dr rwn 7460 m/s. Rnica midzy t wartoci, a najbardziej od niej odleg wynosi 30 m/s a wic okoo 0,4%.
5. Podsumowanie
W tabeli 2 zebrano rednie wartoci prdkoci detonacji badanych plastycznych materiaw wybuchowych. Uzyskane wartoci prdkoci detonacji dla heksogenu
124
krystalicznego s zgodne z danymi literaturowymi - 6000-6330 m/s dla gstoci 1,00 1,10 g/cm3 [11],.
Tabela 2. rednie prdkoci detonacji badanych materiaw wybuchowych L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Skad 100 % RDX 84% RDX, 16% lepiszcze 74% RDX, 10% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% NTO, 16% lepiszcze 44% RDX, 40% NTO, 16% lepiszcze D [m/s] - metoda D [m/s] - metoda zwarciowa ciga
Dla krystalicznych materiaw wybuchowych metoda zwarciowa oraz metoda ciga pomiaru prdkoci detonacji s porwnywalne pod warunkiem dobrania waciwego rozbiegu detonacji. Bd uzyskany metod zwarciowa (dla trzech pomiarw) wynosi ok. 0,5%, podczas gdy dla metody cigej ok. 1 %. Nie jest to duo, jeeli pod uwag wemie si fakt, e wykonanie adunkw MW jest obarczone duym bdem zarwno pod wzgldem rozkadu gstoci MW w badanym adunku jak i niedokadnoci wykonywanych pomiarw baz i czujnikw. Ze wzgldu na metodyk wykonywania pomiarw metod korzystniejsz w przypadku krystalicznych materiaw wybuchowych jest metoda zwarciowa: - umieszczenie czujnika zwarciowego w adunku jest prostsze, - w przypadku uszkodzenia czujnik wymienia si atwo i do szybko, - uzyskane t metod wyniki s do siebie bardzo zblione, i nie ma zakce. W przypadku metody cigej zarwno umieszczenie czujnika w adunku krystalicznego materiau wybuchowego, jak i jego wymiana jest trudna i czasochonna, a uzyskane wyniki maj wikszy rozrzut. W przypadku wynikw uzyskanych dla pomiarw PMW rozrzut wynikw dla obu metod jest bardzo znaczcy. Rnica pomidzy wartociami uzyskanymi dla pomiaru zwarciowego i cigego siga prawie piciuset metrw na sekund. Zdecydowanie pewniejszym wynikiem jest ten uzyskany dla pomiaru cigego poniewa: - przeprowadzono 15 prb, a wyniki pominite byy tylko dwukrotnie (dua powtarzalno), - atwo zaobserwowa przebieg zjawiska detonacji dla okrelonego materiau, - nie ma trudnoci przy zamocowaniu czujnika czy jego wymianie, Przy pomiarze prdkoci detonacji metod zwarciow dla plastycznego materiau wybuchowego na 27 pomiarw przygotowanych zmierzono 14. Zwizane to byo z problemami z zamocowaniem czujnika w PMW. W trakcie bada oceniono wpyw dodatku HNS na prdko detonacji PMW. Zwikszenie iloci dodanego heksanitrostilbenu zmniejszyo prdko detonacji. Nie zaobserwowano adnych trudnoci z pobudzeniem adunkw, za zachodzca przemiana bya cakowita. Wraz ze zmian iloci NTO prdko detonacji PMW nie zmienia si w sposb znaczcy, gdy rnic rzdu 30 m/s mona uzna za mieszczc si w granicach bdu pomiarowego.
125
6. Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych bada stwierdzono, e w zalenoci od rodzaju materiau wybuchowego wygodne jest stosowanie rnych czujnikw do pomiaru prdkoci detonacji. Dla plastycznych materiaw wybuchowych zdecydowanie lepszym rozwizaniem jest pomiar metod cig poniewa nie wystpuj problemy zwizane z umocowaniem czujnika a powtarzalno wynikw jest dua. Dla krystalicznych materiaw kruszcych dobre wyniki daje metoda zwarciowa, co nie znaczy, e wyniki otrzymane metod cig s niewiarygodne. Jednake pomiar zwarciowy, w tym przypadku, jest atwiejszy do przygotowania jak i wykonania. Nie bez znaczenia praktycznego s rwnie skady PMW zaproponowane w pracy, gdy uzyskiwane wyniki s bardzo obiecujce, zwaszcza jeli chodzi o dodatek NTO. Nie uzyskano w zasadzie duego obnienia prdkoci detonacji w porwnaniu z plastycznym heksogenem (obnienie o 250 m/s). Co ciekawe, bez wzgldu na to czy stosujemy dodatek 20% czy 40% NTO prdko nie zmienia si. Przy dodatku heksanitrostilbenu do plastycznego materiau wybuchowego zaobserwowano zmiany prdkoci detonacji wraz ze zmian iloci dodatku. Spowodowane jest to zapewne zbyt maym procentowym udziaem dodatku.
Literatura
[1] D. Smoleski, Detonacja materiaw wybuchowych, Wyd. MON, Warszawa 1981, [2] A. Maranda, S. Cudzio, J. Nowaczewski, R. Trbiski, W. Trzciski Wojskowe materiay wybuchowe, Wyd. Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa 2000, [3] Z. Onderka Praktyczne aspekty detonacji materiaw wybuchowych, Mat. Konf. Technika strzelnicza w grnictwie, Jaszowiec 2001, [4] J. Majzlik, V. Dusik, Detpar the detonation parameters, Pardubice 2002, [5] M. Sueska, Test methods for explosives, Springer, New York 1995, [6] S. Cudzio, J. Paszula, R. Trbiski, W. Trzciski, E. Wodarczyk, Badania waciwoci detonacyjnych plastycznego materiau wybuchowego z dodatkiem BN, Biuletyn WAT, 6/1991, [7] J. Kohler, R. Meyer, Explosives, VCH Verlagsgesellschaft, Weinhem 1993, [8] PN-C-86027 Materiay wybuchowe Oznaczanie prdkoci detonacji, [9] PN-C-86030 Materiay wybuchowe Oznaczanie zdolnoci przenoszenia detonacji.
126