KROM RAPORU

(Taslak)

NDEKLER
1.GR ................................................................................................................ 2 2.KROMT CEVHER YAPISI,FZKSEL ve KMYASAL ZELLKLER ................. 3 3.DNYADA MEVCUT DURUM .......................................................................... 5 3.1.Rezervler ....................................................................................................... 5 3.2.retim ............................................................................................................. 7 3.3.retim Yntemi ve Teknolojisi ........................................................................ 9 3.4.rn Standartlar ............................................................................................ 9 3.5.Tketim Alanlar ............................................................................................ 11 3.6.Fiyatlar ......................................................................................................... 16 4.TRKYEDE MEVCUT DURUM ..................................................................... 17 4.1.Kromun Trkiyede Bulunu ekilleri ........................................................... 17 4.2.Rezervler ...................................................................................................... 19 4.3.retim ........................................................................................................... 32 4.4.retim Yntemi ve Teknolojisi ...................................................................... 36 4.5.rn Standartlar .......................................................................................... 41 4.6.Krom Tketim Alanlar .................................................................................. 41 4.7.hracat .......................................................................................................... 44 5.SONU ve NERLER ................................................................................... 46

1. GR

Kromun elikte katk olarak kullanld 1865 ylndan sonra, elik endstrisi sanayi devriminin itici lokomotifi olmutur. 19. yzylda balayan sanayi devrimiyle toplumlarn kltr, yaant ve alkanlklarnda byk dnmler yaanmtr.

Krom metalinin 1797 ylnda kefedilmesinden sonra, dnyada ilk kromit yataklar, 1798 ylnda Ural Dalarnda bulunmutur. lkemizde ise, Amerikadaki Maryland yataklarnn tkenmesinden sonra, ilk kromit yataklar 1848 ylnda Bursa yaknlarnda tespit edilmi ve bu blgede 1850 ylnda retime balanmtr. Hindistan ve Gney Afrikada krom madenciliine balama tarihi olan 1906 ylna kadar, lkemizden yllarca krom cevheri ihra edilmitir.

Krom cevherinin kullanm alanlarna gre tarihi gelimelere bakldnda ise;

-1809 ylnda krom cevherinden, Alminotermik reaksiyon ile ilk krom metalinin elde edildii,

-1820 ylnda boya endstrisinde ilk defa katk maddesi olarak potasyum bikromatn kullanld,

-1865 ylnda ilk defa eliin ierisinde krom kullanma patentinin alnd,

-1879 ylnda Fransada refrakter sanayiinde kullanmna baland,

-1884 ylnda deri sanayiinde kullanmna baland,

-1893 ylnda ilk ferrokromun elde edilmesi ile, ticari olarak Amerikada 1897 ylnda yksek karbonlu ferrokromun retildii,

-1912 ylnda ngilterede ilk paslanmaz eliin elde edildii ve 1913 ylnda ilk ticari retimine geildii,grlmektedir.

Yer kabuunun doal bileenlerinden biri olan krom; metalurji,kimya ve refrakter sanayinin temel elementlerinden biridir.

Krom metalinin ekonomik olarak retilebildii tek mineral ise kromittir. Kromit, mineralojik olarak spinel grubuna ait bir mineral olup, kp sisteminde kristallenir. Teorik forml FeCr2O4 olmakla birlikte, doada bulunan kromit mineralinin forml (Mg,Fe)(Cr,Al,Fe)2O4 olarak verilmektedir.

2 KROMT CEVHER YAPISI, FZKSEL ve KMYASAL ZELLKLER

Kromit, mineralojik olarak spinel grubuna ait bir mineral olup, kpik sisteminde kristallenir. Teorik forml FeCr2O4 olmakla birlikte, doada bulunan kromit mineralinin forml (Mg,Fe)(Cr,Al,Fe)2O4 olarak verilmektedir. Element olarak sembol Cr olan kromun, atom arl 51,996, zgl arl 7,2 gr/cc. (20 0C), erime noktas 1857 0C, kaynama noktas 2672 0C dr. Kromit minerali ve krom yataklar ultrabazik kayalar (dunit ve serpantinit) iinde bulunurlar. Krom cevheri masif, salm (dissemine), nodll, orbikler, bantl, masif bantl ve dissemine bantl gibi tanmlanmaktadr. Mg, Cr, Fe, Al elementleri kromit mineralini oluturan elementler olmakla birlikte, gang minerallerinden kaynaklanan silis de krom cevheri analizlerinin ayrlmaz bir parasdr. Kromit mineralinin baz fiziksel zellikleri yledir:

zgl arl : 4.1 - 4.9 g/cm3 Sertlii Rengi izgi rengi : 5.5 : Parlak siyah : Kahverengi

Krom cevherinin kimyasal bileimi cevherin sanayideki kullanm alanlarn belirlemektedir. Kimyasal analizlerde SiO2, Cr2O3, Al2O3 % miktarlar ve Cr/Fe oran ok belirleyici olmaktadr. Kromit mineralinin doada bilinen en yksek Cr2O3 ierii % 68'dir.

Krom cevherinin endstrideki kullanm alanlarna gre kimyasal bileimi ve fiziksel zellikleri ile ilgili snrlamalar sz konusudur. Teknolojik gelimelere uygun olarak cevherin kimyasal bileiminden kaynaklanan kullanm snrlamalar giderek daha esnek hale gelmektedir. Kimyasal cevher olarak tanmlanan yksek demirli krom cevheri, gelien teknolojiyle artk metalurji sanayiinde de kullanlabilmektedir.

Krom yataklarnn iinde bulunduu ultrabazik-bazik kaya topluluklar kken, jeolojik konum, mineraloji, doku, v.b. zellikleri ynyle balca tipe ayrlrlar:

a.Bushveld (Gney bulunan stratiform devamllk gsteren sergilemezler. Kk cevher ierirler.

Afrika), Stilwater (ABD) gibi durayl ktasal blgelerde (kraton) sokulumlara bal krom yataklar : Byk boyutlu, kilometrelerce tabakal yataklanmalardr. Yapsal olarak byk bir karmaklk tane boylu, dzgn kristal ekilli, Cr/Fe oran dk ve yksek demirli

b. Daha ok Alp daoluum kuaklar boyunca grlmeleri nedeniyle Alpin tip diye anlan ultrabazik-bazik kaya topluluklarna (ofiyolit istifi) bal krom yataklar (podiform tip) : Bunlar mercek veya dzensiz ekilli, genelde kk boyutlu, karmak yapsal ilikiler sergileyen yataklardr. ri tane boylu dzensiz kristal ekilli, Cr/Fe oran yksek ve yksek kromlu cevher ierirler.

c. nc tip olarak gruplandrlan; emerkezli bir i dzene sahip konsantrik ultrabazikbazik kaya topluluklarna bal krom yataklar : Bunlarn bugn iin ekonomik nemi yoktur. Genellikle Alaska'da grlen bu tip yataklardan retim yaplmamaktadr. Bununla birlikte ABD'de, bu kromitlerin zenginletirilmesi testleri ve bunlarn ekonomiklii konusunda almalar yapld bilinmektedir. Bu tip yataklar genellikle yksek demirli krom cevheri ierir.

Alpin tip cevherler, Cr/Fe oranlarnn stratiform tip cevherlere gre daha yksek olmas nedeniyle 1970'li yllara kadar metalurji sanayiinde rakipsiz olarak kullanlmtr. Bu yzden yzyln ilk eyreinde kromit retimi daha ok alpin tip yataklardan yaplmtr.

Cr2O3 ierii ve Cr/Fe oran dk, FeO ierii yksek olan stratiform tip yataklardan retilen cevher ise, 1970'li yllara kadar genelde kimya sanayiinde kullanlmtr.

Ancak Alpin tip yataklarda rezerv belirleme gl ve uzun vadeli ticari balantlarn yaplamamas gibi nedenler, stratiform tip yataklara ait krom cevherinin zellikle metalurji sanayiinde kullanmna imkan salayan teknolojileri gelitirmeyi zorlam; elde edilen olumlu sonulara bal olarak da bu tip yataklardan yaplan krom cevheri retimi giderek artma eilimi gstermeye balamtr.

3. DNYADA MEVCUT DURUM

3.1. Rezervler
Dnya krom rezervleri (Minerals Commodity -2011) 350 Milyon tonun zerindedir.Bu rezervlerin 180 milyon tonu Kazakistan, 130 milyon tonu Gney Afrika ve 44 milyon tonu Hindistanda bulunmaktadr. (Trkiye de krom rezervleri 100 milyon tonun zerinde olmasna karn burada gsterilmemitir.) Dnya krom reticisi lkeler gz nne alndnda, bu lke dnda kalan lkelerde bulunan rezervlerin nispeten kk rezervler olduu bilinmektedir. Bir genelleme yapmak gerekirse; byk rezervler genelde stratiform tipteki yataklarda (Gney Afrika, Zimbabwe ve Finlandiya), kk rezervler ise Alpin tip yataklarda bulunmaktadr.

Ocak 1987de ABD Hkmeti, kromun temin edilme kaynaklarnn pek gvenilir olmad gerekesinden hareketle; krom cevheri ve ferro-kromun stratejik madde olduklar kararn yinelemitir. Kald ki, stratiform tip yataklardan retilen krom cevheri; gelitirilen yeni teknolojilere ramen metalurji sanayiinde snrl kullanm alan bulabilmektedir. Bu nedenle, Alpin tip yataklardan retilen krom cevherlerinin gerek fiziksel ve kimyasal zellikleri ve gerekse de kullanc lkelerin tekellere teslim olmama istekleri nedeniyle, krom piyasasnda srdre geldikleri nemlerini koruyacaklarna inanlmaktadr.

Burada zerinde durulmas gereken en nemli sorun; Alpin tip krom yataklarnn aranp bulunmas ve rezervlerinin saptanmasnda yataklarn oluum zellikleri nedeniyle karlalan teknik glkler ve krom pazarlarnda zaman zaman karlalan durgunluklardr.

Tablo 1 : Dnya kromit rezervleri (Bin Ton) LKELER ABD Cezayir Brezilya Finlandiya Hindistan ran Kazakistan Rusya Gney Afrika TRKYE Zimbabve Dier lkeler DNYA TOPLAMI Kaynak : Mineral Commodity Summaries Rezerv 6.100 14.000 41.000 26.000 2.400 320.000 4.000 3.000.000 8.000 140.000 40.000 3.600.000 * * * * * * * * * * * * Baz Rezerv 10.000 6.100 17.000 120.000 57.000 2.400 320.000 460.000 5.500.000 20.000 930.000 99.000 7.600.000 * * * * * * * * * * *

*Trkiye rezervlerinin,MTA Genel Mdrlnn yapt almalarla ok daha fazla olduu bilinmektedir.

3.2. retim
Tablo 2 : Dnya Krom Cevheri retimi
lkeler Afganistan Cezayir Avustralya Brezilya Burma in Kba Finlandiya Yunanistan Hindistan ran Kazakistan Madagaskar Umman Pakistan Filipinler Rusya Gney Afrika Sudan Trkiye Bir.Arap 2005 6818 182772 241865 616534 410 200000 34000 571103 1500 3255162 223563 3581242 140847 50400 148432 38081 772000 7552000 21654 688377 200000 27900 548713 1500 3600400 244603 3366078 132335 70500 199000 46728 966065 7418326 28772 1059901 200000 25000 556100 1400 3320000 185760 3687200 122260 407822 323100 31592 776681 9646958 15476 1678932 19000 200000 25000 613543 1400 3900000 188000 3629000 84000 859748 320000 15268 913000 9682640 31890 1885712 34350 200000 25000 246817 1400 3760000 255129 3333197 60000 636482 275000 14000 416194 6865540 19000 1770029 23770 2006 7273 212581 258087 562739 2007 6491 199771 253400 627772 2008 6491 207104 224809 705726 2009 6000 256000 119314 700000

Emir. Vietnam Zimbabve Toplam USGS-2009 *Krom cevheri tenr %18-42 Cr2O3 dr. 78915 819903 19200000 73037 712908 19700000 103830 663593 22900000 55880 484482 24100000 37105 279360 19300000

Dnya krom cevheri retimi baz dalgalanmalara karn, giderek artan bir gelime sergilemektedir. Dnya retimi 1960 ylnda 4 432 000 ton, 1970'de 6 053 000 ton, 1980'de 10 211 000 ton, 1990'da 13 641 000 ton 2005de 19 200 000 ton, 2007de 22 900 000 ton, 2010da 22 000 000 tondur. Dnya krom retiminin 2000li yllarda 16 milyon ton dzeyinin zerine kt grlmektedir. Krom cevheri reten belli bal lkelerin says 30 dolayndadr. Gney Afrika 2010 ylndaki 8 500 000 tonluk retimi ile dnya retiminde % 39 paya ulamtr Dnya krom retiminde Hindistan'n retim performans da dikkat ekicidir. Srekli artan bir retim hz ile Hindistan, 2010 ylndaki 3 800 000 ton'luk retime ulaarak 2. sraya ykselmitir.

Genellikle krom sanayiinde arz talepten srekli fazla olmutur. 1988-1990 yllarnda talep, arz gemi ve bu durum fiyatlarn nemli lde artmasna neden olmutur. Sanayi bu arttan elde ettii kar, kapasiteyi 1991-1992 yllarnda kapasiteyi artrmakta kullanmtr. 2000 ylndan sonrada ayn durumla karlalmtr.Kapasite artrm da doal olarak ncelikle krom reticisi lkelerde olmutur.

Paslanmaz elik sanayi (kromun balca kullanm alan), uzun vadede, ylda bir veya iki ferrokrom tesisine ihtiya duyan bir byme gstermektedir. Bu talebi karlamak amacyla, rnein Gney Afrikada yeni tesisler kurulmu ya da eski tesisler geniletilmitir. Bununla birlikte kazanmn artrld maliyetin drld bir byme ekline tesislerde nem verilmitir. rnein; Gney Afrikada aglomerasyon ve frn beslenmesinde n stma ve curuftan kazanm gibi. Gney Afrikada kromit ve ferrokrom reticileri bu ilem deiikliklerinin finansmann Asyadaki elik reticileri ile yaptklar ortaklklarla karlamlardr.

3.3. retim Yntemi ve Teknolojisi

Krom yataklar, maden yatann boyutuna , dekapaj oranna ve toporafyaya bal olarak ak veya yeralt iletme yntemleriyle iletilmektedirler. Gemi yllarda birok krom yata ak iletme yntemiyle iletilmise de gnmzde krom yataklar byk ounlukla yeralt iletme yntemleriyle iletilmektedir.

Dnyann en byk reticileri Gney Afrika , Trkiye, Hindistan ve Kazakistan'dr. Gney Afrika Cumhuriyeti'ndeki krom yataklarnn byk bir ksm yeralt madencilik yntemi ile iletilmektedir. Kazakistan'daki yataklarn ise ounlukla ak iletme yntemleriyle iletildii belirtilmektedir.

Ak iletme yntemiyle iletilen bir krom yata, rnein Bat Kef (Guleman, Elaz) yatanda olduu gibi ak iletmeyle balayp, bilahare yeralt iletmesine dntrlebilmektedir.

Krom cevheri genellikle gravimetrik yntemlerle (younluk farkna dayanan yntemler) zenginletirilmektedir.Bu yntemlerde, cevher zelliklerine ve serbestleme tane iriliine bal olarak jigler, sallantl masalar,humprey spiralleri,reighart konileri,ar ortam tamburlar ve siklonlar ,MGS gibi ekipmanlar kullanlmaktadr.Baz durumlarda manyetik ayrclarda kullanlmaktadr.

3.4. rn Standartlar
Krom cevherleri ticari olarak yalnzca Cr2O3 ieriklerine baklarak snflandrlabildii gibi, kimyasal bileimleri ve fiziksel zellikleri dikkate alnarak da snflandrlabilmektedir. Sadece Cr2O3 ieriklerine bakldnda; birinci, ikinci ve nc kalite eklinde snflandrlrlar. Cr203 ierii % 40'dan az olanlar (3. kalite), Cr2O3 ierii % 40-46 arasnda olanlar (2. kalite), Cr2O3 ierii % 46'dan fazla olanlar (1. kalite)

Element ierikleri dikkate alnarak kimyasal bileimleri ve fiziksel zelliklerine gre metalurji, kimya, refrakter ve dkm endstrilerinde kullanma uygun cevherler diye ayrca snflandrlrlar. Krom cevherinin kimyasal bileimini, kromit mineralinin kimyasal bileimi ile kromitin iinde bulunduu ve genelde olivin, piroksen ve serpantin minerallerinden oluan gangn kimyasal bileimi kontrol etmektedir. Cr, Al, Fe+3, Fe+2 ve Mg, kromit mineralinden kaynaklanan; Si, Mg, Ni ve Ca ise gangdan kaynaklanan elementlerdir. Krom cevherinin kimyasal bileimi incelenirken Cr2O3, Al2O3, Fe2O3, FeO, MgO, ve SiO2 deerlerinin dikkate alnmas gerekir. te yandan, oran olarak az bulunmalarna karn Ca, P ve S ieriklerinin de, krom cevherinin kullanm alanlarn etkileyen elementler olarak ayrca incelenmesi gerekebilir. Paslanmaz elik retim teknolojisinde AOD (Argon-Oksijen-Dekarbrizasyon) gibi ileri yntemlerin devreye girmesi, daha dk Cr2O3 ierii ve Cr/Fe oranna sahip krom cevherlerinin nispeten daha dk kalitede ferrokrom (yksek karbonlu ferrokrom) retilmesinde kullanlmalarn mmkn klmtr. Bu gelimeler nda % 40-46 Cr2O3 tenrl Cr/Fe oran 1,5/1 olan krom cevherleri yksek karbonlu ferrokrom retiminde kullanlabilir hale gelmitir. te yandan, dk karbonlu ferrokrom retiminde Cr2O3 tenrnn % 46'nn ve Cr/Fe orannn 3/1in zerinde olmas art hala geerliliini korumaktadr. Pelletleme ve briketleme tekniklerinin krom cevherlerine de uygulanr hale gelmesi ve plazma teknolojisi, toz halindeki krom cevherlerinin ferrokrom retiminde kullanlmasn salamtr.

10

3.5. Tketim Alanlar

Kaynak : ICDA Krom cevheri balca metalurji, kimya, refrakter ve dkm sanayiinde kullanlr. Metalurji Metalurji sanayiinde kullanlan krom cevherinin ticari bazda kimyasal ve fiziksel zellikleri ylece zetlenebilir: Kimyasal zellikler Cr2O3 SiO2 Al2O3 MgO CaO P+S Cr/Fe % 34 - 48 % 8 - 12 % 8 - 15 % 16 - 22 % 0,5 - 1 eser 2-3/1 Toz (-25 mm), en fazla % 25 Fiziksel zellikler Para boyu 0-300 mm

11

Metalurji sanayiinde krom cevherinin en nemli kullanm alan paslanmaz elik yapmnda kullanlan ferrokrom retimidir. Ferrokrom ise paslanmaz elik metal ve silah sanayiinin ok nemli bir maddesidir. Krom; elie sertlik ile krlma ve darbelere kar diren verir, anma ve oksitlenmeye kar koruma salar. Bu kapsamda kromun eitli alamlar mermi, denizalt, gemi, uak, top ve silahlarla ilgili destek sistemlerinde kullanlr. Paslanmaz eliin dayankllnn yansra, kullanld yerlere estetik bir grnm kazandrmas; bu malzemenin son yllarda otobslerin ve tren vagonlarnn, ehir ilerinde otobs duraklarnn, cadde ve sokak aydnlatma sistemlerinde, binalarda merdiven korkuluklarnn yapmnda ve deniz ii petrol arama platformlarnn yapmnda giderek artan oranlarda kullanlmasn salamtr. Kromun sper alamlar sya dayankl, yksek verimli trbin motorlarnn yapmnda kullanlmaktadr. 1970'li yllardan balayarak ferrokrom tesisleri, paslanmaz elik reten Japonya, Bat Avrupa ve ABD gibi sanayisi gelimi lkelerden krom cevherinin retildii lkelere kaymtr. Dier bir deyile, bu lkeler krom cevheri ihtiyalarn ferrrokrom ithali yoluyla karlamakta, kendi lkelerinde ferrokrom retiminden uzaklamaktadrlar. Metalurji sanayiinde krom; ferrokrom, ferro-siliko-krom, krom bileikleri, ekzotermik krom katklar, dier krom alamlar ve krom metali eklinde tketilir. Son yllarda metalurji sanayiinde kullanlan kromun (krom demir alamlar ve krom metalinin) yaklak % 95'i ferrokrom eklinde, ferrokrom ise balca paslanmaz ve sya direnli elik yapmnda tketilmektedir. Paslanmaz elikler %12-40 arasnda krom ierir. Paslanmaz elik sanayii, ABD'de krom-demir alamlar ve krom metali toplam tketiminde yaklak % 9'luk bir paya sahiptir. Bu oran dzenli bir ekilde art sergilemektedir.

Krom, elie balca yksek karbonlu ferrokrom eklinde ilave edilir. ABD'de son 10 ylda toplam ferrokrom tketimi iinde yksek karbonlu ferrokrom tketiminin pay % 71'den % 91 oranna ykselmitir. Dnyada da buna benzer olarak yksek karbonlu ferrokrom tketiminde bir art trendi gzlenmektedir. Sanayilemi lkelerin ihtiyacn karlayabilmek amacyla paslanmaz elik retiminin %3-3,5 orannda artaca tahmin edilmektedir. Dolaysyla sanayilemi lkelerde de ferrokrom talebinin bundan biraz daha az bir hzla artmas beklenmektedir.nk, elik yapm teknolojisindeki gelimeler crufa karma ve oksitlenme yoluyla krom kayplarn azalttndan, ferrokrom kullanm gittike daha verimli hale gelmekte ve bu da ferrokrom tketiminin paslanmaz elik retiminden daha az bir hzla artmasna neden olmaktadr. Gelimekte olan lkelerde paslanmaz elik iin ferrokrom talebi 1980'lerin ortasndan bu yana ylda %3,5 kadar bir art gstermitir.

12

Krom metali, yksek performans alamlarnda, Al, Ti ,Cu alamlarnda, sya ve elektrie direnli alamlarda kullanlmaktadr. Dnyann en byk krom metali tketicisi ABD'dir. Uzay sanayiinde nder olmas nedeniyle bat dnyasnn krom metali tketiminin % 55-60'n bu lke tketir. Uzay sanayiinde hzl bir gelime beklenmekle birlikte, bu alanda kullanlan yksek performans alamlarnda krom metali tketiminin yksek hzla artmas pek muhtemel grlmemektedir. Zira geleneksel nikel esasl sper alamlar yerine, uzay sanayiinde seramikler ve kompozit materyallerin kullanmna gidilmektedir. Bu nedenle krom metali kullanmnda potansiyel gelime alan uzay sanayii dndadr. Dier yandan krom alamlarnda, alamn zelliini bozmadan kullanlan krom miktarnn azaltlmas konusunda aratrmalar ve krom ieren malzemelerin yeniden kullanlmalarna (recycling) ynelik yntem gelitirme almalar yaplmaktadr.

Kimya

Kimya sanayiinde kullanlan krom konsantresinde ticari anlamda aranan zellikler ylece zetlenebilir: Cr2O3 SiO2 (Cr/Fe) % 48 ( baz) % 6-7 ( tipik) 3/1 ( tipik)

0-20 mm boyut

Krom kimyasallar, kimyasal kalitedeki krom cevherinden dorudan elde edilen sodyum bikromattan retilir. Sodyum bikromat, kromik anhidrit ve krom oksit en yaygn kullanlan krom kimyasallardr. Ticari olarak retilen dier tali bileikler, kurun kromat, bazik krom slfat, sodyum kromat, potasyum bikromat, potasyum inko kromat ve amonyum bikromattr. Krom kimyasallar paslanmay nleyici zellikleri nedeniyle uak ve gemi sanayiinde yaygn olarak; kimya endstrisinde de sodyum bikromat, kromik asit ve boya hammaddesi yapmnda kullanlmaktadr.

13

Krom kimyasallar; metal kaplama, deri tabaklama, boya maddeleri (pigment), seramikler, parlatc gereler, katalizr, boyalar, konserve kutulama (canning agents), su ileme,temizleme (water treatment), sondaj amuru ve dier birok alanda tketilir. Krom kimyasallarnn tketim deseni (pattern) lkeden lkeye ve zamanla deiiklik gstermektedir. Szgelii Japonya'da metal kaplama krom kimyasallar iin en byk pazardr (1986'da toplam i talebin %41'i). Japonya'da otomobillerin panelleri, amurluklar gibi d paralarnda souk haddelenmi levhalar yerine giderek artan ekilde bikromat katmanyla boyanm elektrogalvenize elik levhalar kullanlmaktadr. Bunun tersine metal kaplama, krom kimyasallar iin ABD'de daralan bir pazardr. Bu gelime esas olarak otomobillerde krom kaplama yerine, daha ok siyah plastik d gvdeler kullanlmasnn bir sonucudur. Boya maddesi (pigmentler) ve deri tabaklama hem ABD, hem de Japonya'da krom kimyasallar iin daralan pazarlardr. Gerek zehirleyici kurun esasl boya maddelerinin kullanmnn yasalarla giderek artan bir ekilde kstlanmas, gerekse organik boya maddelerinin rekabeti, boya maddelerinde sodyum bikromat kullanmn azaltmaktadr. Deri tabaklamada krom kimyasallar tketiminin gelimi lkelerde azalmasnn nedeni, 1980'lerden sonra bu lkelerin tketimlerini daha ucuz tabaklanm deri ithalatyla karlama eilimidir. Deri tabaklamada krom kimyasallar tketiminde art Brezilya, in, Hindistan ve Gney Kore gibi gelimekte olan lkelerle snrldr. Sanayilemi lkelerde krom kimyasallar tketiminde art olan balca alan aa malzemeleri rmesini nleyici maddeler (wood preservatives) imalidir. ABD'de evresel kstlamalar bu alanda geleneksel maddelerin kullanmn snrlandrmaktadr. ABD'de 1980'lerin sonlarnda aa rme nleyicileri imalinde krom kimyasallar tketimindeki yllk art hz %10 olmutur. Kimya sanayiinde kullanlan krom cevherlerinde aranan kimyasal zellikler biraz daha esnek snrlara sahipse de, metalurji sanayiinde kullanlan krom cevherleri, satn al fiyatnn uygun olmas halinde, maliyeti azaltmas bakmndan tercih edilebilmektedir. Cr2O3 ierii % 42 ve daha fazla ve Cr/Fe oran 2'nin altndaki krlgan veya toz cevherler kimya sanayiinin geleneksel krom cevheri olarak tanmlanrlar. Stratiform tip olarak tanmlanan Prekambriyen yal krom yataklarnn Cr2O3 ierii dk ve FeO ierii yksek kromitleri kimya sanayiinin tipik cevheri olarak tanmlanmaktadr.

Refrakter Refrakter sanayiinde kullanlan krom cevherinin Cr2O3 tenrnn % 30-40 arasnda, Al2O3 ieriinin % 25-32, Cr2O3 ve Al2O3 ierikleri toplamnn (Cr2O3+Al2O3) % 60, SiO2 orannn ise % 10'un altnda olmas gerekir. Krlp elenerek eitli boyutlara ayrlan krom cevheri manyezitle kartrldktan sonra kullanm yerine gre ekillendirilir ve piirilerek krom manyezit tulalar

14

oluturulur. Kromitin yalnz bana refrakter malzeme olarak kullanlmas durumunda SiO2 orannn % 3'n altnda olmas gerekir. Refrakter sanayiinde kullanlan para ve konsantre krom cevherinde ticari anlamda aranan zellikler aada verilmitir.

Ref. Para

: Cr2O3 % 48 ( en az ) SiO2 % 4 ( en fazla ) 0-300 mm boyut ( 10 mm alt) % 10-15

Ref. Konsantre: Cr2O3 % 50 ( en az ) SiO2 % 2 ( en fazla) 0,5-4 mm boyut

Alpin tip krom yataklar, metalurji ve refrakter sanayiinde kullanlan krom cevherinin geleneksel olarak retildii yataklardr. Refrakter zellikteki krom cevheri, elik retiminde yksek frnlarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Yksek frn yntemiyle elik retiminin azalmas, kromun refrakter amal kullanmn da olumsuz ynde etkilemitir. Krom cevherinin metalurji, kimya, refrakter ve dkm sanayiinde kullanmlar ve bu alanlara gre tketim oranlar ayrntl olarak sadece Japonya, Fransa ve ABD iin bilinmektedir. ABD'de yldan yla byk deiiklik gstermekle birlikte, son yllarn ortalamasna gre toplam krom cevherinin % 79'u metalurji sanayii, % 13' kimya sanayii ve % 8'i refrakter sanayiinde kullanlmtr. Kromun refrakter sanayiindeki kullanmnda, ABD'deki elik retimi teknolojisindeki gelimeler sonucu, 1980'lerden itibaren bir azalma gzlenmektedir. rnein 1980'lerin ortalarnda refrakter kromit tketimi ortalama %17 iken, gnmzde %8 dzeyine dmtr. Bu deiimin sebebi ise, ABD elik retiminde "Open heart" ak ocak ynteminden AOD (Argon-OksijenDekarburizasyon) yntemine geilmesi sonucu, magnezyum-krom refrakterlerinin yerini magnezyum karbon (Mg-Carbon) refrakterlerinin almasdr.

15

Dkm Dkm kumu olarak kullanlan krom cevheri, refrakter sanayiinde kullanlan krom cevheri olarak da nitelendirilebilir. Bu amala kullanlan krom cevherinde Cr2O3 ieriinin en az % 44, SiO2 ieriinin en fazla %4, Fe2O3 (toplam demir) ieriinin en fazla %26 ve CaO ieriinin en fazla %0.5 olmas gerekir. Bu kimyasal snrlamalarn yansra fiziksel zellik olarak, krom cevherinin homojen tane boylu ve keli olmayan dzgn tane ekilli olmas gerekir.

3.6.Fiyatlar
Dnyada krom fiyatlar 2006 ylnda 119 $/t(%44 Cr2O3 G. Afrika cevheri),2007 ylnda 244 $/t,2008 ylnda 348 $/t ulam ve 2009 ylnda ise158 $/t dmtr.2010 ylnda 250 $/t ve 2011 ylnn ilk alt aynda 260 $/t olmutur.

16

4. TRKYEDE MEVCUT DURUM

4.1. Kromun Trkiye'de Bulunu ekilleri

Krom yataklarnn iinde bulunduu peridotit genel adyla anlan ultrabazik kayalar Trkiye'de geni alanlar kaplarlar. Peridotitler, ofiyolit topluluuna ait kayalar olup Alp orojen kua boyunca yerlemilerdir. Trkiye'de bulunan peridotitler ve bunlar iinde bulunan krom yataklar Alpin tip (podiform tip) olarak snflandrlmlardr.

Alpin tip krom yataklarnn sergiledikleri karmak yap ilikileri, doku zellikleri ve nispeten kk boyutlu olular bunlarn belirgin zellikleridir.

Krom yataklar genelde mercek, bant veya dzensiz ekilli ktlelerden olumaktadr. Kromitit ktlelerinin boyu birka santimetreden, 100 m'yi geen uzunlua kadar ulaabilmekteyse de genelde bu uzunluk 4-5 m kadardr. Kalnlklarnn ise baz hallerde 5 m'yi geebildii biliniyorsa da bu deer genelde 2-3 m kadardr.

Alpin tip krom yataklar rezervlerinin boyutu ynyle stratiform tip yataklardan ok kktrler. Rezervleri bir milyon tonu geen Alpin tip kromitit ktlelerinin says snrldr.

Alpin tip krom yataklarnda kromititin Cr203 tenr stratiform tiptekilere gre daha geni bir aralkta deimekte, buna karlk FeO (toplam demir) ierii fazla deiiklik gstermemektedir. Bu tr yataklardan retilen krom cevheri genel olarak metalurji ve refrakter sanayilerinde kullanlmaktadr.

Trkiye'de krom yataklar belirgin bir dalm dzeni gstermeksizin ultrabazik kayalar iinde lke geneline yaylm durumdadr. Trkiye'de 800 kadar tek veya grup halinde krom yata ve krom cevheri zuhuru bilinmektedir.

17

Coraf ynden krom yataklarnn dalmn 6 blgede toplanmaktadr:

1- Guleman (Elaz) yresi 2- Fethiye-Kyceiz-Denizli yresi 3- Bursa-Ktahya-Eskiehir yresi 4- Mersin-Karsant-Pnarba yresi 5- Erzincan-Kopda yresi 6- skenderun-Kahramanmara yresi

Bu alt blgenin dnda da dank baz krom yataklarnn bulunduu bilinmektedir.

Dnyada ilk krom cevheri retimi 1797 ylnda Urallarda yaplmtr. Trkiye'de krom cevherinin ilk kez 1848 ylnda Harmanck (Bursa) yresinde bulunduu bilinmektedir. Krom cevherinin bulunuuyla birlikte Trkiye dnya krom pazarlarnda nemli bir yere sahip olagelmitir. Trkiye'nin retimi baz yllar dnya sralamasnda ilk sray almsa da, genellikle 3.ve 6.sralar arasndaki yerini devaml korumutur.

1924 ylndan nce yaplm retimle ilgili kaytlar bilinmemekle birlikte, bu yllardaki ok dk retim dzeyi dikkate alnarak, balangcndan bu gne kadar Trkiye'de 45 milyon ton kadar krom cevheri retildii tahmin edilmektedir Trkiye'de krom cevheri, ferrokrom ve krom kimyasallar retimi arlkla ihracata ynelik olarak yaplmaktadr. Bu nedenle krom madencilii d pazarlarda oluan fiyat dalgalanmalarndan byk lde etkilenmektedir. Pazar koullarnn elverili olmad yllarda retim dmekte, fiyatlarn uygun olduu yllarda ise artmaktadr. Trkiye krom yataklar ile ilgili rezerv bilgilerinin ok snrl olmasna karn, Trkiye pazar koullarnn uygun olduu durumlarda, bugne kadar talebi karlamakta pek sknt ekmemitir.

18

Trkiye'de retilen krom cevherlerinin zellikleri, kullanm alanlarna gre aada verilmitir. Cevher eitleri; Cr2O3
(%)

Cr/Fe

Boyut

34-40

(en az) 2,5/1 0-300 mm (en az )2/1 0-300 mm

Metalurjik para
Metalurjik para Metalurjik konsantre 40 veya st 46-48 (en az) 2,6/1 0-2 mm

Metalurjik Jig rn 36 ve st Kimyasal konsantre 40 ve st Refrakter para Refrakter para

(en az) 2,5/1 0-25 mm (en az) 1,5/1 0-2 mm

(en az) % 48 Cr2O3 ,( en ok) % 4 SiO2 Cr2O3+ Al2O3=% 60( en az),( en ok) %4 SiO2

Refrakter konsantre (en az )% 50 Cr2O3, (en ok) % 2 SiO2 Dkm kumu Cr2O3( en az) % 44, Fe2O3 ( en ok) % 26, SiO2 ( en ok) % 4 CaO ( en ok) % 0,5

4.2. Rezervler
Trkiye'de krom madencilii Osmanllar dneminde balam olmakla birlikte, MTA ve Etibank'n kuruluundan nceki dneme ait krom madenciliiyle ilgili pek dkman bulunmamaktadr. Eski dneme ait iletme kalntlarndan, iletmelerin ky eridine yakn ve byk mostralarn olduu yerlerde ak iletmeler eklinde, krom aramaclnn da istenilen niteliklere sahip mostralar bulunmas amacyla yapld anlalmaktadr. Bu dneme ait krom aramacl, yzeyde belirgin mostras olan kromit oluuklarna rastlama ve onlar tanma eklinde tarif edilebilmektedir.

19

1970'li yllara kadar krom arama almalarna, iletilebilir boyutlarda krom mostras bulma abasna indirgenmi bir aramaclk anlay hakim olmutur. Alpin tip krom yataklar gibi genelde kalnl ve devamll snrl, dzensiz ekilli ve nispeten kk yataklarda standartlara uygun rezerv hesaplamalar yapabilmek ok ayrntl maden jeoloji ettlerini, sondajl ve galerili arama almalarn gerektirmektedir. Bu tarz almalar Trkiye'de ok az krom yatanda yaplmtr.

Bu nedenle, Trkiyedeki krom yataklar iin verilen rezerv rakamlar, rezerv standartlarna uymamaktadr. Bu tip yataklarda, iin balangcnda standartlara uygun rezerv hesaplama almalar yaplmas halinde madencilik almalar astar yznden pahal bir uygulamaya dnebilecek zellikler tamaktadr. Dnya podiform krom rezervleri iin verilen deerler de benzer ekilde hesaplanm olup, gvenilirlik ynyle ayn kayglar bunlar iin de geerlidir. te yandan, dnya krom cevheri rezerv tablolarnda verilen ve bamsz kaynaklarca dorulanmayan baz rezerv rakamlarnn, piyasay kendi lehlerine etkileme amacna ynelik abartl rakamlar olduu sezilmektedir.

MTA Genel Mdrl, Maden Ett ve Arama Dairesi bnyesinde bir birim olan Krom Proje (Birim) Yneticiliince ok sayda krom yatanda yaplan almalar sonucu bunlardan 137 yatakta saptanan rezervler ve iletmeci kurululardan derlenen verilerle hesaplanan Trkiye krom yataklarna ait rezerv rakamlar verilmitir. Bu rezerv rakamlarnn nemli bir blm gemi yllarda yaplan almalara aittir.

20

Tablo 3: MTA Genel Mdrl Tarafndan 137 Yatakta Yaplan Ettler Sonucunda Belirlenen Rezervler *
TENR L ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA BAYBURT BAYBURT BAYBURT BURSA BURSA BURSA BURSA DERLER ORHANEL HARMANCIK ORHANEL HARMANCIK BAALAN OCAK MERALTI KINALIBATAK MRAN HUDUT-KOCA OCAK LES KARSANTI KARSANTI KARSANTI KARSANTI KARSANTI ALADA ALADA ALADA ALADA MEVK ve OCAK ADI DORUCALI KAVASAK ANAKPINARI KIZILYKSEK-YATAARDI KOVANKAYA GERDB-SVL DEREOCAK KIZILYKSEK GERDB-GERTEPE KOP KY BLENT OCAK KOP KY ENGN OCAK REM-ANTYE OCAKLAR REZERV (Ton) 350 000 46 000 300 000 *191 910 696 6 269 304 868 276 61 500 272 000 15 909 350 98 875 9 600 5 655 1 000 000 163 575 101 260 ,9 947 120 000, 350 000 (1+2) (3),(1+2) (1),(3) %23,88 (2) (2) (2) REZERV SINIFI (1+2) (1+2) (1+2) (1+2+3) (2+3) (3) (1+2+3) (1+2+3) % 2-5(-) %38-42 %35-38 %38-42 %40-48 % 20 % 5-35 % 43 % 5,38 % 5,38 % 3.78(-) % 35 % 20 %5-20 %20-60 % 23 % 35 % 30 % 30 RAPOR 1983 1983 1983 1987 1987 1990 1983 1983 1990 1989 1989 1989 1974 1986 1990 1985

BURSA

HARMANCIK

DELCE GNEY BELECE

100 000

(1+2+3)

%40-45

1989

21

BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA ANKIRI ANKIRI

ORHANEL HARMANCIK BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK ORHANEL BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN BYKORHAN TAVANLI ORHANEL ABANZ ABANZ

KARINCALI MIRAN KIRAN OCAK PRBEYLER KIROCAK PRBEYLER HEKMYER PRBEYLER KABAKLIK DAI PRBEYLER BABADA ARTIRANLAR BELECETEPE OCAI BAMAKLITEPE OCAI OYLUKDERE ODUNLUK BELEN KARINCALI BABADA KABAKLIK TEPE KIROCAK GKKAYA HEKMYER BALARDERES KILA DEMRLS KMRLK SANI DOMUZ FTL ELDVAN ALMAKUZBAI

40 000 1 200,31 100 130 000 ,133 000 63 000 6 600 6 000 4 000 32 000 12 180 2 200 9 000 7 000 5 800 2 300 277 000 5 000 1 750 6 345 1 500 53 000 18 000 16 000

(3) (2),(3) (1),(2) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (3) (1+2) (1+2) (1) (1+2) (1+2+3) (1+2) (1+2) (1+2+3) (1+2) (1+2) (1+2+3) (1) (1) (1+2+3) (1+2+3) % 10-18 % 8-20 %10-20 % 15 % 15

% 5-30 %35-45

1990 1985 1990 1992

%10-32 %45-48 % 32-38 % 10-38 % 10-30 % 25 % 20-35 % 10-32 % 18-34 % 15-25 % 34 % 40 % 15-40 % 44 % 40

1992 1992 1989 1993 1993 1993 1990 1990 1993 1993 1993 1993 1993 1993 1984 1993

22

ANKIRI ANKIRI DENZL DENZL DENZL DENZL DENZL DENZL DENZL DYARBAKIR DYARBAKIR ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI

ABANZ ABANZ ACIPAYAM TAVAS ACIPAYAM ACIPAYAM KALE BEYAA ACIPAYAM ERGAN DCLE PALU PALU PALU MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN

SANI ELDVAN BOZTEPE KARADORU KZLER EFEKL OCAK KARASMALLER ASLAN KARANFLL SARIKAYA BALLI KARASMALLER ELMAS OCAK ALAATTN KIZILSU OCAK DEMO AAISINGIRIK KARAEME BREK TEPE BAGIN BATI KEF BATI KEF SABATE DOU KEF DOU KEF DOU KEF SOR-RUT SOR UZUNDAMAR-2

19 000 22 000 33.500 5 594 103 500 50 180 5 000 800 000 3 600 8 000 2 000 110 000 460 000 10 000 5 750 000 1 025 000 6 000 495 000 9 800 4 900 19 000 280 000

(1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (1) (1+2) (1+2) (1+2+3) (1+2) (1+2) (2) (2+3) (2+3) (3) (2) (1) (1+2) (1+2) (1+2) (3) (3) (2+3) (1+2+3)

% 38 % 33 %37-40 % 42 %25-34 %36.1 % 48 %30-38 % 35 %45 %40-45 %40-50 %20-25 %30-35 %33 %40-45 % 35 % 40-45 % 25 %42-48 %42-48 1987 1989 1989 1989 1989 1987 1989 1987 1989 1989 1988 1989 1989 1988 1987 1988 1988 1981

23

ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN ERZNCAN

MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN PALU MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN MADEN DERLER KOPDA TERCAN KEMAH L TERCAN TERCAN TERCAN TERCAN TERCAN

SOR UZUNDAMAR-1 SOR AYIDAMAR SOR ORTALASIR SOR YENLASIR SOR T.BAI OCAK MARMEK DOLA TEPE - -BREK TEPE CORDK KAVGA TEPE SOR TENKELLA KAPIN KAPIN VARTNK-.PUTYAN.KNDKAN KARAEME SIANKALE ALIKLAR DOAN-TAVUK SIANKALE CAMU TEPE SIANKALE B. EZAN ALTINTA COAN OCAK ALTINTA COAN OCAK DOU EZAN

1 022 000 100 000 12 500 1 010 000 100 000 15 000 6 800 290 000 35 000 50 000 300 000 700 000 17 000 690 000 40 000 9 000 10 000 54 000 631 000 55 550 15 600 2 772 000

(1+2+3) (1+2+3) (1+2) (2+3) (2+3) (2+3) (2) (2) (1+2+3) (3) (1+2) (2+3) (1+2) (1+2) (3) (2) (1+2) (1+2+3) (1) (2) (1+2+3) %10-15

%42-48 %42-48 %42-48 %42-48 %42-48 % 42-45 % 20-40 % 23 %42-48 %43-47 %43-47 % 10-42 %28-48 %38-40 % 48 % 45-48 % 36-46 % 38-43 %40-48 %40-48 %38-54

1987 1989 1986 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1981 1989 1988 1989 1989 1989 1989 1989 1989

24

ERZNCAN ERZURUM ERZURUM ESKEHR ESKEHR ESKEHR ESKEHR ESKEHR ESKEHR HATAY HATAY HATAY HATAY KARS KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER

DERLER AKALE DERLER ALPU DERLER ALPU ALPU ALPU ALPU SKENDERUN SKENDERUN SKENDERUN SKENDERUN SARIKAMI PINARBAI TOMARZA TOMARZA PINARBAI PINARBAI PINARBAI PINARBAI

YCE BELEN YALNIZBA PIRNA KAPAN SAPTIRAN YILANLIEHR D. YRK KARACAREN TEKKE TEPE.-BARENTRKMEN KURTULU OCAK TATEPE KISMET OCAK EGE OCAK ULUINAR AAI ZORKUM ULUINAR YUKARI .ZORKUM ULUINAR SARIGL CEROKAYA KLL DERE ORTAKALE ALTIPARMAK BYKKIZILDA BYKKIZILDA AVARKARABOAZ TARLAOCAK KILIMEHMET PAALI

4 000 28 800 6 700 35 300 7 900 70 000 15 000 38 500 20 000 28 490 6 500 82 500 5 500 1 947 10 300 34 000 5 000 20 000 294 000 138 000 89 000

(2+3) (1) (1+2) (2) (1+2) (1) (1) (1) (1) (1+2) (2+3) (1+2) (1) (2) (1+2+3) (1+2) (2) (2) (2) (1+2) %15-20 %10-20 %15-20 %10-20 %10

% 35-54 %5-48 %15-45 %30-45 %25-40 %44-56 %35-50 %20-35 %34 %40-47 %37-44 %35-40 %48-50 %40-45 %40-45

1989

1990 1990 1994 1994 1994 1994 1990 1990 1990 1990 1993 1990 1990 1990 1990 1990 1990

%38-42

1990

25

KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KTAHYA KTAHYA KTAHYA KTAHYA MALATYA MALATYA MULA MULA MULA MULA MULA MULA MULA MULA MULA

PINARBAI PINARBAI PINARBAI PINARNAI TOMARZA DERLER TAVANLI TAVANLI TAVANLI TAVANLI DARENDE DARENDE DALAMAN DALAMAN DALAMAN FETHYE KYCEZ ULA ULA DALAMAN DERLER

DEDEMAN 9 NOLU OCAK ERKEZ OCAK AAIBEY AYIRI DEMRCL AVARSTL DALLARDAMI-DOU KAMAN KARAKAYA-KARLIYER ALABARDA KARGILI AAI.KABAKLIK TEPE MADANLAR DBECK KULUNCAK KY GLYILMAZ-AKIR CO. BADB KURUDERE KARAKAYA ZML-SAZLI KAZANDERE AKAALAN KARABRTLEN-BTCEALAN GRLEYK-KESMELK DENZGRECEK-ZORLAR

490 000 45 000 67 000 305 000 250 000 22 500 33 900, 62 800 16 000 50 000 375 000 20 000 162 000 5 154 5 460 8 465 100 000 236 421 15 000 102 000 5 200 7 157

(2) %10-20 (2) (1+2+3) (2) (1),(3) (1) (3) %15-20 %10-20 %15-20

%20-30

1990 1990 1990

% 49

1990 1990 1990

%48-54 %40 %48 %35-40

1984 1990 1984 1984 1989 1989 1984 1989 1987 1981 1987 1986 1981 1988 1981-82

(1+2) (1+2) (1+2) (1+2) (1+2) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3)

% 40 %38-42 % 40 %39-42 % 38 % 36 %37,58 % 45 %44-48 % 40 %39-48

26

SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS SVAS TOKAT

KANGAL KANGAL ZARA KANGAL KANGAL DVR KANGAL KANGAL DVR KANGAL DERLER ARTOVA

BAAYIR AMZ BAAYIR AMZ BEYPINARI ESKKY-KARANLIK DERE EYMR-ORTADA TEPE GELN-BERCIPINARI ESKKY AHIR DERE BAAYIR DAZLAK KY ASMALI DAI ESKMAHAL-KARADERE ARHUSU-ITKIRAN K.-AVDAR TUZTAI TEPE OCAI

5 000 10 000 5 000 2 322 000 13 500 30 000 7 000 16 400 7 000 55 000 19 400 265 000

(3) (3) (3) (1+2+3) (1+2+3) (3) (1+2+3) (1+2+3) (2) (1+2+3) (3) %5-15 %5-15

%35-40 %20-48 %40-48 %20-25 %35-48 %15-48 %35-40 %43-44 %20-48 % 20

1988-89 1988-89 1988-89 1988-89 1989 1988-89 1988-89 1988-89 1988 1989 1988-89 1989

*: 1 Grnr rezerv; 2 Muhtemel rezerv ve 3 Mmkn rezerv snflarn gstermektedir.

27

Tablo 4 : Kamu ve Bir Ksm zel Kurulularn Kendi mkanlaryla Belirlemi Olduklar Rezervler *

TENR L BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA LES HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK MEVK ve OCAK ADI YANIKKILA MERAA TAALTEPE HUDUT OCAI DBECK MRAN REZERV (Ton) 9 200 24 000 33 000 40 000 80 650 25 000, 32 000, 90 000 REZERV SINIFI (1+2) (1+2) (1+2+3) (1+2+3) (1+2+3) (1),(2),(3) %5-20 %20-60 %15-48 %15-48 % 20-48 %44-48 %33-42 %30-48 RAPOR ETBANK ETBANK ETBANK ETBANK ETBANK HAYR ELMAN MADENCLK ;; ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, EL

BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA

HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK

UZUNOCAK IIKLAROCAK DERMENOCAK KISMETOCAK DUTLU OCAK AKASAZ RELER YAKUPLAR KALEMPINARI ASLANKIRI

48 000,12 500 17 000,50 000 23 000,21 000 11 000,30 000 5000,18 000 30 000,15 000 100 000,750 000 25 000,60 000 35 000,40 000,505 000

(1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2)

%44-48 % 20-25 %26-35 %25-35 %25-35 %20-25 %22 %33-40 %20-25

28

MADENCLK BURSA L BURSA BURSA BURSA

BURSA ESKEHR ESKEHR ESKEHR ESKEHR MULA DENZL MULA MULA MULA MULA MULA

ORHANEL LES HARMANCIK HARMANCIK HARMANCIK

HARMANCIK SVRHSAR SVRHSAR ALPU MHALIIK KYCEZ ACIPAYAM KYCEZ FETHYE FETHYE FETHYE FETHYE

KARINCALI MEVK ve OCAK ADI ARTIRANLAR GYNKBELEN BURHANDAI

KOZLUCA KARABURHAN OKU SULU VE UZAK OCAK KAVAK KROMLARI AKAALAN KARASMALLER KANDAK KIRTEPE SANKAYA KARAN MERYEMDZ

50 000,10 000 REZERV (Ton) 50 000,500 000 20 000, 20 000,60 000 15 000,30 000
15 000,15 000,30 000 1 800 000 40 000 50 000 500 000,230 000, 250 000 25 000 200 000 100 000 15 000,30 000 140 000,150 000 16 000,16 000 3 500,3 500

(1),(2) REZERV SINIFI (1),(2) (1),(2),(3) (1),(2)

(1),(2),(3) (1) (1+2) (1+2+3) (1),(2),(3) ((1+2+3) (1+2) (1+2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2)

%20 TENR %5-20 %20-60 %40-45 % 20-22 %20

%40-48 % 22-26 %16-18 %18-20 %30-45 % 44-46 %30-42 %44-46 %40-46 %26-38 %40-48 %38-40

,, RAPOR ,, ,, ,,
EL MADENCLK EGE METAL 1994 ,, ,, ,, KOMAN-FLZ MADENCLK ,, ,, UAR MADENCLK ,, ,, ,,

29

MULA

FETHYE

KARAAM

10 000

(3)

%32-34

,,

TENR L
MULA MULA MULA MULA MULA MULA MULA KYCEZ

LES
FETHYE

MEVK ve OCAK ADI

ENGER AYILEN KARGICAK OYUK YURTLUK MMET KAZANDERE

REZERV (Ton)
10 000 8 000,15 000 4 000,10 000 4 000,12 000 6 000,10 000 1 000, 5 000 15 000,30 000

REZERV SINIFI
(3) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2) (1),(2)

%5-20

%20-60
%40-42 %40-46 %38-40 %42-44 %38-42 % 34-36 %36-38

RAPOR
,, YAAR ARI MADENCLK ,, ,, ,, ,, ,,

*: 1 Grnr rezerv; 2 Muhtemel rezerv ve 3 Mmkn rezerv snflarn gstermektedir.

30

Alpin tip krom yataklarnda krom cevherini oluturan kromit kristallerinin genelde Cr oran yksek ve Fe oran dktr. Bu zellikteki kromit kristallerinin toplanmyla oluan masif cevherler metalurji sanayiinde ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Trkiye'nin bugne kadar toplam krom cevheri retiminde yksek tenrl masif cevherler nemli bir blm oluturmutur.

Yksek tenrl, bilinen krom cevheri rezervlerinin azalmas, yksek tenrl yeni yataklar bulmada karlalan zorluklar ve pazar koullarnn elverili olmas nedeniyle, dk tenrl ve kolay iletilebilecek krom yataklarnn iletilmeleri giderek daha fazla mmkn hale gelmektedir.

Bir zamanlar % 45 Cr2O3 tenrn altndaki krom cevheri iletilemezken, bugn uygun pazar koullar nedeniyle %6-8 Cr2O3 tenrl kromititlerin iletildii bilinmektedir. Dk tenrl kromititler zenginletirme tesislerinde krlp tldkten sonra zenginletirilmekte ve ardndan pazarlanmaktadr.

MTA'nn almalar sonucu ortaya konan Kzlyksek-Yataard (Alada,Adana) sahasndaki dk tenrl kromitit oluumlar, porfiri bakr yataklarndaki iletmecilik benzeri bir madencilii krom yataklar iin de tartlan bir konu haline getirmitir.

Alada (Karsant)'da MTA'nn almalarna konu olan sahada %5,38 Cr2O3 tenrl 92 milyon ton kromitit rezervi saptanmtr. Komu sahalardaki kromitit oluumlaryla beraber bu rezervin 400 milyon tona ulamas beklenmektedir.

Nitekim, Etibank tarafndan devralnan Alada sahasnda yaplan ek almalarla, gerek tenr ve gerekse rezerv deerlerinde olumlu gelimeler szkonusu olmutur. Etibank'n yapm olduu almalar sonucunda Alada yatann ortalama tenr %5,60 Cr2O3'e ykselmi ve rezervi 144.1 milyon tonu grnr, 22 milyon tonu muhtemel ve 32 milyon tonu mmkn olmak zere toplam 198.1 milyon tona ulamtr.

31

4.3. retim
Trkiye'nin balangcndan gnmze krom cevheri retimi 45 milyon ton olarak hesap edilmektedir. Son 25 yln ortalama krom cevheri retimi bir milyon ton/yl olarak gereklemitir .

Trkiye'nin krom cevheri retimi, dnya pazarlarnda oluan fiyat durumuyla balantl olarak artma veya azalma gstermektedir. Gemi dnemler incelendiinde krom pazarlarndaki ini ve klar genelde 5'er yllk dnemler sergilemektedir. Dier bir deyile, 5 yllk iyi pazar koullarn 5 yllk kt pazar koullar izleyegelmitir. 1991, 1992, 1993 kt pazar koullarnn yaand bir dnem olarak nitelendirilmekte ise de son 10 ylda tuvenan cevher retiminde genel bir art gzlenmektedir Dnya kromit cevheri retimi ierisinde; lkemiz 2002 ylnda 313.637 ton retimi karlnda %2,2 pay ile altnc srada yer alrken, 2009 ylnda 1,8 milyon tonluk retimi karlnda % 9 ile drdnc sraya ykselmitir. Trkiye 2010 ylnda ise 2,2 milyon ton retimi ile 22,8 milyon tonluk dnya retiminde % 10 pay almtr. lkemiz dnya kromit rezerv sralamasnda, % 0,2 lik pay ile alt sralarda yer alrken, retim miktar asndan dnyada nemli kromit reticisi lkeler arasna girmitir. Trkiyenin sahip olduu kromit rezerv miktarnn, kaytlarda belirtilenden daha fazla olduu tahmin edilmektedir. Yukarda da deinildii gibi kromit yataklar genellikle Alpin tipi olmas ve ok geni bir alana yaylmas nedeni ile Trkiyede kromit rezerv miktar tam olarak bilinmemektedir. lkemizde, tamamen kromit cevher fiyatlarnn dmesine bal olarak, cevher retimi giderek azalm, ancak fiyatlarn artmas ile retim miktarlar yeniden artmtr. Krom cevherine olan talebin ve fiyatlarn artmas nedeni ile Trkiyede yeni krom sahalarn iletmeye alnd ve krom konsantre tesislerinin devreye girdii bilinmektedir. Krom cevher retiminin bu oranda artmaya devam etmesi halinde, nmzdeki 34 yl ierisinde lkemizdeki toplam retimin 3 Milyon tonu aarak dnyada en fazla retim yapan Gney Afrika ve Kazakistandan sonra 3. lke konumuna gelebilecei ngrlmektedir.

32

Tablo 5: Trkiye kromit retimi (Ton) YIL 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 RETM 9.750 41.000 34.600 30.400 19.200 20.200 32.600 28.900 11.500 14.000 9.830 1.000 3.500 25.000 YIL 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 RETM 6.670 18.300 11.800 16.200 28.200 25.400 55.200 75.400 120.000 150.000 164.000 193.000 214.000 192.000 170.000 136.000 116.000 155.000 182.000 148.000 103.000 YIL 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 RETM 807.000 913.000 562.000 649.000 833.000 955.000 573.000 388.000 481.000 403.000 527.000 284.000 413.000 567.000 529.000 371.000 419.000 454.000 519.000 603.000 395.000 YIL 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 RETM 381.000 372.000 373.000 401.000 453.000 346.000 487.000 589.000 618.000 762.000 851.000 1.080.000 836.000 940.000 759.000 850.000 1.123.956 1.662.189 975.770 1.593.227 1.350.034 * * * * * *

33

1921 1922 1923 1924 1925

10.000 25.000 3.400 7.510

1947 1948 1949 1950 1951

157.000 286.000 452.000 423.000 619.000

1973 1974 1975 1976 1977

436.000 666.000 717.000 581.000 508.000

1999 2000 2001 2002

770.352 562.344 368.012 313.637

* * * *

Kaynak : Mineral Commodity Summaries 2001, ICDA*

Yukardaki tabloda eksik olan 2003-2010 yllarndaki cevher retimi aada verilmitir.

retim Miktar Yllar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 MGEM 504803 1168336 1620386 1849864 3639752 5100482 6240290

Cevher yatan oluturan kromitit merceklerinin dalmndaki dzensizliklere ve boyutlarndaki deikenliklere ek olarak, krom yatan tanmlayan ve geometrisini ortaya koyan ettlerin ou yatakta yaplmam olmas, yaplanlarn ounda ise yatan uygun

34

olmay nedeniyle Trk krom madenciliinde mekanizasyon olay snrl kalmtr. Bu nedenle madencilik almalar genellikle emek youn nitelikli olagelmitir.

Mekanizasyona bir rnek olarak Tavas (Denizli) ve Kavak (Mihalk, Eskiehir) yrelerinde Trk Maadin irketine ait krom ocaklarnda geometrisi belirlenmi kromitit merceklerinin iletilmesinde kullanlan L H D (Ykleme- Tama- Boaltma) makinasnn zaman ve igc ekonomisi salad, verimlilii ve retimi arttrd belirtilmektedir.

Ak iletmelerin boyutuyla balantl olarak, iletmelerde almalar el arabasndan ykleyicilere ve deiik tonajl kamyonlara kadar eitlilik gstermektedir.

Krom yatan oluturan kromitit bant ve merceklerinin boyutlar ve devamllklaryla balantl olarak eitli yeralt madencilii retim metotlar uygulanmaktadr. Dolgulu (cut and fill) metodu en yaygn uygulanan retim metodur. amarlk (Mihalck, Eskiehir) madeninde suni tavanl dilimleme (top slicing with artificial roof) ynteminin uygulanmaya baland bilinmektedir.

Dk tenrl krom cevheri krlarak belli bir tane boyutuna kltldkten sonra gravimetrik yntemle (jigler, sallantl masalar ve spirallerde ) zenginletirilir, konsantre krom cevheri elde edilir.

Kef yresinde (Guleman, Elaz) ya manyetik sistemle alan Kef Zenginletirme Tesisinin dndaki dier tesisler "sallantl masa" dzenine sahiptir. Son zamanlarda Eti Holdinge ait Karagedik Cevher Zenginletirme Tesisinin atklarnn kazanlabilmesi iin manyetik ayrma kolon flotasyonu kademelerinden oluan yeni bir yntem zerinde allmaktadr.

Elaz'daki 150 000 ton/yl kapasiteli yksek karbonlu ferrokrom tesisine entegre olarak alan pelletleme birimi, konsantre krom cevherinin pelletlendikten sonra ferrokrom tesisinde kullanlmasn salamaktadr. Bu birimde baz sorunlar bulunduu da ifade edilmektedir. te yandan konsantre krom cevheri kimya endstrisinde tercihen kullanlmaktadr.

35

Plazma teknolojisiyle alan ferrokrom tesislerinde konsantre krom cevheri kullanld bilinmektedir. Yksek tenrl para cevher bulmann gletii Trkiye'de, gelecekte kurulabilecek ferrokrom tesislerinin konsantre cevher kullanabilecek teknolojiye gre planlanmas uygun bir yaklam olarak grlmektedir.

4.4. retim Yntemi ve Teknolojisi

Trkiye'de krom madencilii balang yllarnda daha ok sahil eridine yakn, ulam kolay kesimlerde mostra madencilii eklinde balamtr. letmeler kromitit bant ve merceklerinin kalnlklar, tenrleri ve izlenebilir devamllklarna bal olarak mostra madencilii ve ak iletmecilie dayandrlm,ileri aamada da yeralt iletmeciliine dnmtr. Bugnlerde Trkiye'de iletilebilecek zelliklere sahip el dememi krom mostras bulabilme ans olduka snrldr. Ak iletmeyle iletilebilen krom yata says da gemie oranla daha azdr. imdilerde krom cevheri retiminin byk ksm yeralt madencilii metodlaryla yaplmaktadr.

Ferrokrom retimi
Dnyada retilen kromit cevherinin % 94nn metalurji sanayisinde ferrokrom retiminde kullanlmaktadr. Krom cevherinin ferrokroma dntrldkten sonra satlmas ile elde edilen katma deer oran artmaktadr. 2 Milyon ton kromit cevherinin ferrokrom retiminde kullanlmas durumunda elde edilecek forrokromun salayaca dviz girdisi ve katma deer, cevher olarak satndan salanacak gelirin 2 kat olacaktr. Byle bir durumda binlerce kiinin istihdam da mmkn olacaktr.

36

350 $/Ton

1800 $ / Ton

2 Milyon Ton cevherden 800.000 Ton ferrokrom retmek mmkndr. Cevherin tonu Fob olarak 350 $/Ton olarak alndnda Trkiyenin toplam dviz girdisi 700 Milyon Dolar ($) olacaktr. Ferrokrom olarak satlmas durumunda toplam girdi 1,4 Milyar $ olacaktr. Bu durum, lkemizin yz milyonlarca $ ve binlerce istihdam kayb demektir. Optimum 1 Milyon Ton kapasiteli paslanmaz elik tesisinin yllk ferrokrom ihtiyac 300.000 tondur. Trkiyenin ylda 700 800 bin ton ferrokrom retebilecek cevher sat bulunmaktadr. Yani Trkiye bir ylda rettii krom cevherinin tamamn paslanmaz elik tesisinde kullanmas mmkn deildir. Baz tedbirlerle cevher retiminin tamam ferrokroma dntrlebilir. Bylece sayl yeralt zenginliklerimizden olan krom cevherlerinin daha iyi bir ekilde deerlendirilmesi mmkn olabilecektir. Bilindii zere lkemizde, yksek karbonlu ferrokrom Elazdaki 150.000 Ton/yl ve dk karbonlu ferrokrom Antalyadaki 10.000 Ton/yl kapasiteli tesislerde retilmektedir. Her iki tesisin ortalama cevher tketimi 200.000 250.000 Ton/yl olduu tahmin edilmektedir.

Ayrca; kimya sanayiinde faaliyet gsteren Mersin sodyum bikromat tesislerinde yaklak 50.000 Ton/Yl, refrakter sanayiinde 15.000 Ton/Yl, dkm sanayiinde ise 1.000 Ton/Yl kromit cevherinin tketildii bilinmektedir.

Sz konusu sodyumbikromat ve refrakter sanayinde kullanlan kromit cevherlerinin bir ksm yurt dndan ithal edilmektedir.

37

lkemiz Krom Cevherlerinin Metalurjik Kalitesinin nemi

lkemizde kartlan krom cevheri, yksek kalitesinden dolay FeCr reticileri tarafndan tercih edilmekte ve piyasalarda aranlmaktadr. Rynas Notes ve Metal Bulletin gibi sektr yaynlarda Trk cevherinin fiyat ayr ve daha yksek olarak belirtilmektedir. inde birok firma daha rahat ve randmanl retim yapabilmek iin dier lkelerden ithal ettikleri krom cevherinin ierisine Kazakistan ve Trk cevherlerinden belli oranlarda kartrmaktadr. - Krom cevherlerimiz, dier cevherlere1 gre karbon ile daha kolay reaksiyona girmesi nedeni ile FeCr retiminde, cruftaki Cr203 eklindeki Cr kaa daha az olmaktadr.rnein; FeCr retiminde kromit cevherlerimiz kullanldnda elde edilen cruf % 34 Cr203 iermekte iken, dier cevherlerin crufunda ise % 1416Cr203 bulunmaktadr. Crufta ki Cr203 gnderilmektedir. miktar, geri kazanm imkan olmadndan, dorudan ata

Crufta ki % 14-16 Cr203 kaan % 6-8 Cr203 seviyelerine indirmek, yalnzca kromit cevherinin peletlenip - sinterlenmesi ile mmkn olmaktadr. Bu nedenle, Trk krom cevherleri ile yksek metal kurtarma randman elde edilebilmektedir. Trk cevheri ile metal kurtarma randman dier cevherlere gre daha fazla olmaktadr. Bu da maliyet asndan olduka nem arz etmektedir. Gney Afrika, Hindistan ve Finlandiyada baz firmalar iki nedenle yatrm ve iletme maliyeti yksek olan peletleme-sinterleme ilemini tercih etmektedir. Trkiyede retilen krom cevherinin ok byk bir ksm peletleme-sinterleme ilemine ihtiya duyulmadan, maden ocandan kt haliyle FeCr retiminde kullanlabilmektedir. Gney Afrika, Hindistan ve Finlandiya gibi lkelerde kartlan dier krom cevherleri ocaktan elde edildii haliyle (tvanan olarak) ferrokrom retiminde kullanldnda atktaki Cr2O3 kaa %1416 olmaktadr. Trk cevheri kullanldnda ise bu miktar % 34 e inmektedir. Bu durum, tesis randmann dorudan etkilemektedir. - FeCr ierisinde yksek silis istenilmez. Yksek silis; metal(FeCr) deerini drmekle beraber proses srasnda enerji tketiminin de artmasna yol amaktadr. Cevherlerimizden retilen FeCr metalinde Si % 1,5 orannda bulunmakta iken, dier cevherlerden1 gerekletirilen FeCr metalinde % 34 Si bulunmaktadr. Bu durum, metaldeki dk silis daha az kok gerektirdiinden, FeCr retiminde dier cevherlere1 gre daha az kok kullanm imkan vermektedir.

38

- Cevherimizdeki Cr/Fe oran 2,7 civarndadr. Dier cevherlere gre yksek olan bu oran nedeni ile FeCr daki krom miktar yksek olarak gereklemektedir. rnein ; % 42 Cr203 tenrl cevherimizden % 62-64 Cr tenrlu FeCr retmek mmkn iken Cr/Fe oran dk olan ayn tenrl (% 42 Cr203) dier cevherlerden1 ise % 50-55 Cr ierikli FeCr (arj krom) retilmektedir. Kromit cevherinin ekonomik deeri, ierisindeki krom demir oranna (Cr/Fe) gre ayarlanmaktadr. rnein; Cr/Fe oran 1,5 olan kromit cevheri, Cr/Fe oran 3 olan cevhere gre daha az deer tamaktadr. FeCr un deeri ise krom, karbon ve silis deerine baldr. Yksek krom ve dk karbon ve silis zelliine sahip FeCr yksek fiyatla satlmaktadr. Bu nedenle, yksek krom ve dk silisi ile Trk cevherlerinden elde edilen FeCr dnyann en iyi FeCr rnlerinden biridir. - Trk cevherleri, krlgan olmamas zellii ile de baka cevherlere benzememektedir. Bu zellik, sert ve kompakt olma zellikleri ile birleince, tamaclk ve dier ilemlerden dolay Trk cevherinde daha az miktarda tozlama meydana gelmektedir. Bu durum Trk cevherinin en nemli zelliklerinden biridir. nk ark frnlarna beslenen hammadde ierisindeki fazla toz miktar, frn ierisinde bloklamaya yol amakta veya rahat gaz kna engel olmaktadr. Darya kamayan gaz frn ierisinde birikerek pskrmelere sebep olmaktadr. Sz konusu pskrmeler ise frn iletmeciliini ve kimyasn bozmaktadr. Frndaki pskrmelerin olmamas, dk enerji tketimi ve yksek verim iin nemli bir faktrdr. Cevher ierisindeki fazla toz miktar, peletleme-sinterleme veya briketleme gibi ilemleri zorunlu klmaktadr, bu da fazla yatrm demektir. Trk cevherinin kompakt ve sert olmas nedeni ile bu tr yatrmlara ihtiya duyulmamaktadr. - Trk cevherinin dier bir nemli zellii de, crufun yapsn oluturan Mg0, Al203 ve Si02 ieriidir. Trk cevherlerinden rahat alabilir cruf oluturmak iin kuvarsit ilavesi yeterli olmaktadr. Baz cevherlerin kullanmnda cruf yapc olarak magnezit veya dolomit ilavesine ihtiya duyulmaktadr. Rahat bir frn iletmecilii iin faz diyagramnda hedeflenen cruf kompozisyonunun etrafndaki scaklk erilerini, Trk cevherlerini kullanarak elde etmek mmkndr. zetle Trk kromit cevherleri; karbon tarafndan kolay indirgendiinden metal kurtarma randmann yksek olmas, tvanan olarak direk ferrokrom retiminde kullanlabilmesi, dk silis nedeni ile kaliteli metal (FeCr) retme imkann olmas, yksek Cr/Fe oranndan dolay yksek tenrl metal elde edilmesi, sert olmasnn daha az tozlamaya yol amas ve crufun rahat allabilir olmas nedenleri ile piyasa avantaj salamaktadr. Bundan dolay FeCr rnlerin bir ksm kaliteli rnlerin satld ni (niche) pazarnda satlabilmektedir.

39

Dier cevherler ifadesi ile; dk krom demir oranna sahip (Cr/Fe: 1,5), arj krom retiminde kullanlan ve genellikle krlgan tozlaabilen cevherler kastedilmektedir. Bu tip cevherler genel olarak Hindistan ve Gney Afrikada retilen krom cevherleridir. Tablo 6: Baz lkelerin cevherlerine ait metalurjik zellikler lkeler Kazakistan Trkiye Finlandiya Gney Afrika Cevher Tenrleri %42 Cr203 %42 Cr203 %42 Cr203 %42 Cr203 Ferrokrom Tenrleri %65-67 Cr %63-65 Cr %55-56 Cr %53-55 Cr Curuf Tenrleri %2-3 %3-4 %7-8 Cr203 Cr203 Cr203

%10-12 Cr203

Tablodan da anlalaca zere Kazakistan veya Trk cevheri kullanlarak retilen ferrokrom curufundaki Cr203 miktarnn az olmasndan dolay krom kurtarma randman yksek olmaktadr. Ayrca cevherdeki Cr/Fe oranndan dolay ferrokromdaki krom ieriinin fazla olmas, retim maliyetlerinin greceli olarak az olmas ve frn iletmeciliinin daha rahat olmas nedeni ile Trk cevherleri, uluslar aras pazarlarda yksek fiyatla satlabilmektedir. Yukarda anlatlan metalrjik zellikler nedeni ile Hindistan ve inde ferrokrom reticileri, Gney Afrikadan aldklar veya kendi rettikleri krom cevherlerine lkemiz krom cevherlerini kartrarak Ferrokrom retiminde kullanmaktadrlar. Bu durum Trk krom cevherlerini uluslar aras krom piyasasnda nemli bir konuma getirmitir. Son zamanlarda inden baz firmalarn, yerli giriimcilerle beraber Trkiyede krom sahalarndan cevher kararak ihra ettikleri bilinmektedir. Krom cevheri iletmeciliine yeni balayan veya kk apta cevher karan firmalarn birou cevherin sadece tenrne gre deerlendirildiini dnmekte ve yukarda belirtilen dier zelliklerinin de ok nemli olduunu bilmemektedirler. Hindistan ve Gney Afrika gibi byk cevher reticileri deien artlara gre yeni politikalar tayin ederken, lkemizde ou zaman uygulanan bekle gr politikasndan dolay bir boluk domaktadr. Bu durum, reticilerin bir araya gelmesiyle bir derece giderilebilir. Bylece, hem satlan rnn kalitesi asndan reticilerin bilgilendirilecei, hem de alclara kar pazarlama gcnn artrlmas bakmndan birok fayda salanaca dnlmektedir.

40

4.5. rn Standartlar
Krom cevherinin endstrideki kullanm alanlarna gre kimyasal bileimi ile ilgili snflamalar Tablo 7'de verilmitir. Tablo 7: Krom Cevherinin Kullanm Alanlarna Gre Snflandrlmas
A- Metalurji: a) Cr 2O3 b) Cr 2O3 c) Cr 2O3 d) Cr 2O3 B- Kimya: C- Refrakter: Cr 2O3 a) Cr 2O3 b) Cr 2O3+Al 2O3 c) Cr 2O3 d) Cr 2O3 D- Dkm kumu: Cr 2O3 Fe 2O3 = %34-40 Cr/Fe > 2,5 (Para) > %40 Cr/Fe > 2 (Para)

= %46-48 Cr/Fe > 2,6 (Konsantre) > %36 > %40 > %48 > %60 > %46 > %50 > %44 < %26 0-25mm (ykanm toz) Cr/Fe > 1,5 (Konsantre) SiO2 < %4 (Para) SiO2< %4 (Para) SiO2 < %1 (Konsantre) SiO2< %2 (Konsantre) SiO2< %4 CaO < %0,5 (Konsantre)

4.6.Krom Tketim Alanlar

Trkiye'de krom madencilii, balangcndan bugne ihracata ynelik olarak gelimitir. Balangta btnyle ham olarak ihra edilen krom cevheri 1958 ylnda Antalya, 1978 ylnda Elaz Ferrokrom tesislerinin, 1984 ylnda da Mersin Kromsan Krom Bileikleri Tesisi nin devreye girmesiyle yurt iinde ilenmeye balanm; ham cevherin yan sra yar mamul rn ihracat gelimitir.

41

Krom cevherinin, krom bileikleri ve ferrokrom tesisleri dnda yurtii tketimi, refrakter sanayiinde 15 000 ton/yl ve dkm sanayiindeki 1000 ton/yl dzeyindedir.

Trkiye'de kurulu tesislerin (Antalya Ferrokrom 10 000 ton/yl ferrokrom; Elaz Ferrokrom 150 000 ton/yl ferrokrom; Mersin Krom Bileikleri 27 500 ton/yl sodyum bikromat, 22 500 ton bazik krom slfat; Elaz Bikromat Tesisleri 16 500 ton/yl sodyum bikromat) ve refrakter tula imalatlarnn tam kapasiteleriyle almalar halinde bu tesislerin krom cevheri tketimleri 500 000- 550 000 ton/yl dzeyinde olacaktr .

Trkiye'nin 160 000 ton/yl kurulu ferrokrom retim kapasitesi olmasna karn; Tablo 8'de grld gibi, ferrokrom retimi 1993-1999 yllar arasnda 90 030 ton'dan 99 105 ton'a kmtr. Ferrokrom retim artnn srecei gz nne alnrsa, yurtii krom cevheri tketimi artacaktr.

Tablo 8 : Trkiye Ferrokrom retimi ** (Ton) retim Yllar 1993 Yksek Karbonlu Ferrokrom(Elaz) Dk Karbonlu Ferrokrom(Antalya) Toplam 82 000 1994 1995 1996 92 000 1997 1998 1999 88 000

88 500 *80 000

97 500 100 000

8 030

9 040

8 550

9 450

10 820

10 155

11 105

90 030

97 540

88 550 101 450

108 320 110 155

99 105

42

Dnya krom cevheri retimi ve ferrokrom retimi ile bunlarn ihracat ve ithalat verileri incelendiinde, krom cevheri reten lkelerin byk bir ounluunun rettikleri krom cevherini ferrokroma dntrerek ihra ettikleri grlmektedir.

Ayrca bu lkelerin, gelitirdikleri sanayileri ile krom cevherini kendi i tketimlerinde de kullanarak daha byk katma deerler saladklar grlmektedir. Dolaysyla, Trkiye'nin de ham krom cevheri ihra etmesi yerine, katma deeri daha yksek olan ferrokrom reterek ihra etmesi, hatta paslanmaz elik sanayiini kurarak i tketimi artrmas gerekmektedir.

Trkiye'nin halen 2 000 000 ton/yl tvenan krom cevheri ile 160 000 ton/yl ferrokrom retim kapasitesi mevcuttur. Bu durumda Trkiye'nin ferrokrom tesislerini tam kapasiteyle altrmas bulmas; hatta ilave tesislerle yllk ferrokrom retim kapasitesini arttrmas gerekmektedir.

Mersin'de Kromsan'a ait sodyum bikromat (Na2Cr2O7) tesisinin yllk krom cevheri tketimi 40 000-50 000 ton civarnda seyretmektedir. Krom cevheri kullanan sanayilerin kurulu kapasitelerinin 530 000 ton kadar olan yllk cevher ihtiyacn ve ortalama 1 000 000 ton kadar olan 1993-1997 ihracat dzeyini koruyabilmek iin Trkiye'nin 1 600 000 ton/yl dzeyinde satlabilir kalitede cevher retmesi gerei aka grlmektedir.

43

4.7.hracat
Tablo 9 : Trkiye Krom Cevheri D Sat Miktar ve Deeri *
Yllar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 D Satm Miktar (ton) 527697 623914 537652 566586 467010 326697 265296 363699 575030 847534 1079870 1382074 1816427 1746386 D Satm Deeri ($) 60083733 60961280 49019909 39266815 38426933 24157069 19737830 27309206 60936840 103568439 120239521 253243841 498412342 267800452

Trkiye krom retiminde nemli lkelerden biridir. Bu pazarda Trkiye'nin nemli rakipleri ise Kazakistan ve Hindistan'dr. Ayrca Trkiye 90 800-110 000 ton ferrokrom retmekte ve rettii ferrokromun yaklak 1 000 ton kadarn yurtiinde tketmekte ise de geri kalann tamamn ihra etmektedir.

44

Tablo 10 : Trkiye Ferrokrom hracat Ve hracat Deerleri

1993 Yksek Karbonlu Ferrokrom(Elaz) hracat (ton) Deer (1000$) Dk Karbonlu hracat Ferrokrom(Antalya) (ton) Deer (1000$) 85 280 36 855 1994 97 193 43 704 1995 67 029 69 714 1996 86 406 49 438 1997 *1998 1999 151 200

70 63 760 370

42 31 108 56 553 507 6 635 11 200

9 272 8 661 7 439 7 242 8 390

8 913 8 913

11 701

12 103

10 143

7 684

9 227

*1998 de frn rejiminin bozulmas sonucu retilen yksek silisli ferrokrom satlamam; dolaysyla ihracat dmtr; ancak bu stoklar 1999 da ok dk bir fiyatla elden karlabilmitir.

2000'li yllarda da Trkiye'nin piyasalardaki yerini koruyabilmesi iin bu performansn arttrmas, 1985 ylndan bu yana yaplamayan aramalarn hzlandrlarak potansiyel kaynaklarn biran nce grnr hale getirilmesi gerekmektedir.

Ayrca; Trkiye yukarda belirtilen rakipleri gibi ham cevher ihracats olmak yerine, yar mamul ve mamul rn ihra ederek ham cevher ihracatndan salad dvizi 3-5 kat arttrmay hedeflemelidir.

45

5. SONU ve NERLER
1-Dnya krom cevher retimi 2010 ylnda 22,2 Milyon Ton olmu ve bu miktarn % 40 uluslar aras piyasalarda satlm ve 13 Milyon Tonu ise retildii lkelerde ilenerek mamul veya yar mamul hale getirilmitir. Bu verilere gre 2010 ylnda Trkiyenin rettii kromit cevheri dnyada retilen kromit cevherinin % 10u iken, satlan cevherin % 24n oluturmaktadr. Bu konuda, lkemizden baka bir rnek gstermek mmkn deildir. 2007 ylnda; Trkiye rettii cevherin %85ini, Hindistan % 33n, Kazakistan %28ini, Brezilya %17sini, Gney Afrika %31ini, hammadde olarak ihra etmitir. Belirtilen bu deerlerden de grlecei zere, her yl Trkiye rettii cevherin tamamna yakn ksmn herhangi bir rne evirmeden sadece hammadde olarak satmaktadr. Uluslar aras piyasalarda artan metalik maden fiyatlar karsnda, retici lkeler fabrikalarda ilenerek daha fazla katma deer salamak amac ile ihra edilen maden ve konsantrelerle ilgili olarak eitli tedbirler alm ve almaya devam etmektedirler. rnein; Hindistan 2008 ylndan itibaren ihra edilen 1 ton krom cevheri iin 50 $ vergi uygulamas getirmitir (Mining Journal - 09.03.2007), daha sonra 70 $ a karmtr. Dnya krom rezervinin % 84n elinde bulunduran Gney Afrikann 2011 ylnda krom cevheri ihracatna vergi koyaca sektr yaynnda belirtilmektedir ( Mining weekly 03.03.2011). Dier retici lkelerin uyguladklar nlemler gibi nlemler alnmazsa yeralt kaynaklarmz, lkemiz dnda katma deer ve istihdam salamaya devam edecektir. Oysa yeralt zenginliklerimiz, lkemizde daha yksek katma deer oluturacak hale getirilmeli ve daha ok istihdam salamaldr.

2-Oysa lkemiz nemli bir kromit cevheri ve giderek de krom rnleri reticisi olmasna karn, kromit madenciliinin ileri dzeyde olduu sylenemez. Kromit madenciliinin ok snrl bir blm ak ocak, dier kesimi ise yeralt iletmeleridir. Buralarda emek-youn retim biimi benimsenmitir. Bu nedenle verim dk, buna karlk iilik maliyeti ve genel maliyetler, krom reticisi dier lkelere gre yksektir. Trkiyede retim maliyetinin yksek olmasnn en nemli nedenlerinden birisi ise, imdiye kadar kolay retilebilen yksek tenrl yataklarn byk blmnn tketilmi olmas, dolaysyla iletmelerin daha derinlere kaymas ve nispeten de daha dk tenrl yataklara ynelinmesidir. Maden retim maliyetlerini drmek iin her iletme, kromit cevher yatann jeolojik zelliklerine uygun iletme yntemini belirlemeli ve mekanizasyona geme almalar hzlandrlmaldr.

46

Cevher hazrlama tesislerinde kaaklar azaltacak, cevherin niteliine uygun prosesler uygulanmal, tesislerin efektif altrlmas iin gerekli teknik dzenlemeler yaplmaldr. Enerji fiyatlarnn ykseklii nedeniyle madencilik sektr dnya lkeleri ile rekabette olumsuz etkilenmektedir. Enerji sorununun zmlenmesi ve maliyetlerin drlmesi: -Bu sektrde kullanlan enerjinin fiyatlarnn drlmesi ve bu ekilde tevik uygulanmas -Ayn zellikleri tayan ve birbiriyle mucavir olan sahalarn , birlikte tek bir iletme eklinde iletilmesi. rnein; Dekapaj oran 2 m3/t olan bir ak iletme ve zenginletirme tesisinde kapasite 3000t/gn ise yatrm yaklak olarak 56 $/t , iletme gideri ise 29 $/t olmaktadr.Kapasite 12000t/gn olduunda ise yatrm yaklak olarak 35 $/t , iletme gideri ise 19 $/t olmaktadr. Kapasite 21000t/gn olduunda ise yatrm yaklak olarak 26 $/t , iletme gideri ise 13 $/t olmaktadr. Bu deerler bize yksek kapasitede almann ok daha dk maliyetli olacan gstermektedir. Eer maden iletmelerinin birlikte yaplmas mmkn deilse, cevherlerin mineralojik yaplar uygun ise merkezi bir yerde yksek kapasiteli bir zenginletirme tesisi kurularak cevherler ok daha dk maliyetle zenginletirilecei grlr. Kapasite 3000t/gn ise yatrm yaklak olarak 26 $/t , iletme gideri ise 7 $/t olmaktadr.Kapasite 12000t/gn olduunda ise yatrm yaklak olarak 18 $/t , iletme gideri ise 5,5 $/t olmaktadr. Kapasite 21000t/gn olduunda ise yatrm yaklak olarak 15,5 $/t , iletme gideri ise 5 $/t olmaktadr.

3- Trkiyede artan retim ve ihracata bal olarak krom zenginletirme tesisleri kurulmutur. Ancak krom zenginletirme tesisleri kurulurken, cevherin zenginletirme zelliklerini ortaya koyacak yeterli n ettlerin yaplmad, bunun sonucu olarak da, cevher niteliine uygun teknoloji seilmedii iin, krom kazanma verimi ve kapasite kullanmlar dk olmaktadr. Bu nedenle krom zenginletirme tesislerindeki dk kapasite ve dk verim, Trkiyede cevher zenginletirme tesislerinin ortak sorunu haline gelmitir. Bu ortak sorun iletme maliyetini artran ana etkendir. Cevher hazrlama tesislerinin yksek performansla altrlmas ise cevher zelliklerinin bilimsel olarak belirlenmesi ve buna bal uygun akm emalarnn oluturulmas ile mmkn olabilir. Ayrca bu konuda kalifiye elemanlarn yetitirilmesi ve kullanm da ok nemlidir.

Benzer sorun ferrokrom tesislerimiz iin de geerlidir. Ferrokrom sanayiinde kalifiye eleman eksiklii ve buna bal olarak, yetersiz iletmecilikten kaynaklanan tam kapasite kullanlmay ve dk verimli alma grlmektedir. Bunun doal sonucu olarak ta, retim maliyetleri ykselmektedir.

47

4-Ayrca Trkiye'de ferrokrom retim maliyetlerinde enerjinin pay olduka fazladr. Bu pay krom ihracats lkelerdeki orann ok stndedir. te yandan ihra limanlarndaki ykleme, boaltma ve depolama kapasitelerinin yetersiz oluu maliyeti artrc dier bir unsur olarak devreye girmektedir. DDY istasyonlar ve limanlarda ykleme ve boaltma tesisleri ilgili kurulularca modernletirilmeli ve kapasiteleri arttrlmaldr.DDY cevher tama tarifelerini, yurt d rekabet gcn olumsuz etkilemeyecek ekilde dzenlemelidir. 5-Eski krom zenginletirme tesis atklarnda kaaklarn fazla olduu bilinmektedir.Bu kaaklarn geri kazanlmasna ynelik almalarn bir an nce balatlmas gereklidir.

6-Krom retimi yapan kamu ve zel sektr kurulularnn yetersiz sermayeleri yannda ticari bankalardan kullandklar yksek faizli krediler nedeniyle maliyetleri artmakta, bu durum ihracattaki rekabet glerini olumsuz etkilemektedir. Yatrm ve iletme srasnda dk faizli kredi imkanlarnn salanmas yerinde olacaktr.

48