1.

UVOD
Otpadak je svaka materija ili predmet u vrstome, tenom ili gasovitome stanju, ukljuujui i otpadnu toplotu. Otpadci nastaju u procesu prirodne bioloke produkcije, proizvodnje, prometa ili potronje. Otpadci su nepotrebni, tetni ili smetaju. Prema nainu postupanja otpadci se dijele na otpadke koji mogu da se iskoriste u proizvodnji iz koje su nastali ili u drugim proizvodnim procesima, ili mogu da se prerauju u sekundarne sirovine, i otpadke koji se u prvobitnome obliku odlau na odreena mjesta- deponije, i one otpadke koji moraju da se prerade po posebnim postupcima da postanu neopasni po okolinu prilikom deponovanja. Organski otpadci, koji su posledica fiziolokih izluivanja ljudi i ivotinja, imaju poseban epidemoloki znaaj, jer sadre brojne mikroorganizme, meu kojima mogu biti patogeni i uslovno patogeni. Organski otpadci iz domainstava i industrije se brzo kvare i sakupljaju glodare i insekte. Pojedini neorganski otpaci iz industrije pa i domainstava, mogu biti tetni i toksini i njihova nehigijenska dispozicija jeste opasnost za zagaivanje zemljita, podzemnih i povrinskih voda. Zbog toga otpadne materije treba sakupljati na mjestu nastanka, odvoziti i odlagati ili iskoritavati na higijenski nain da bi se sprijeilo zagaivanje okoline.

2. PORIJEKLO, SASTAV I KOLIINA OTPADNIH MATERIJA

Otpadne materije se mogu podieliti prema porijeklu na INDUSTRIJSKE, POLJOPRIVREDNE i KOMUNALNE, koje su iz naselja. Po sastavu otpadne materije mogu biti ORGANSKE, NEORGANSKE ili MJEOVITE. Prema konzistenciji mogu biti VRSTE, TENE, GASOVITE i PARNE. Organske otpadne materije sainjavaju: ljudske i ivotinjske fekalije i mokraa, otpadci od obrade namjernica i ostatci hrane iz domainstava, restorana i prehrambene industrije, otpadci od prerade drveta, hartije, uglja, nafte, tekstila od prirodnih vlakana i celuloze, otpadci iz poljoprivrede i leevi ljudi i ivotinja. Neorganske otpadne materije sainjavaju: staklo, graevinski materijali, metali, plastine mase, razliita hemijska jedinjenja iz industrijske proizvodnje, hemijske supstance za pranje i ienje u domainstvima i industriji. Sastav i porijeklo otpadnih materija su vani radi njihove regenerativne vrijednosti. Regenerativna vrijednost je znaajna zbog mogunosti ponovnog koritenja i

odreivanja postupka na vraanje u novi ciklus prerade. Isto tako je vano prikupljanje otpadaka jer se na taj nain spreava mjeanje korisnih sastojaka otpada sa nekorisnim.

3. VRSTE OTPADNE MATERIJE SMEE

Po mestu nastajanja smee djelimo na: KOMUNALNO IZ NASELJA I DOMAINSTAVA, i INDUSTRIJSKO. Kuno smee se razlikuje po sastavu u gradskim i seoskim naseljima. U gadskim naseljima preovlauje ambalaa raznih vrsta, ostatci namirnica i hrane, staklo i hartija u znatnoj koliini, a manje pepeo od loenja. U seoskim domainstvima se svi organski otpadci koji se mogu koristiti ne javljaju se kao otpad, ima vie pepela, stakla i drugih nesagorivih i neupotrebljivih sastojaka. Komunalni otpad iz naselja je takoe mjeavina organskog i neorganskog smea. To su otpadci sa ulica i javnih povrina: praina, lie, drvo, otpadci od hrane, ambalaa... Leevi ivotinja mogu biti epidemoloki opasni. Otklanjanje i konana dispozicija ivotinja uginulih od zaraznih bolesti mora se vriti na odgovarajui nain da bi se spreila mogunost infekcije. Ljudski leevi se sahranjuju na odgovarajui nain i na propisanim mjestima za sahranjivanje- grobljima. Industrijski otpad se razlikuje prema vrsti proizvodnje i nainu obrade. Medicinski otpad se sve ee javlja u velikim koliinama u gradskome otpadu. Njegov sastav je razliit zavisno od vrste zdravstvene ustanove. Znaaj medicinskoga otpada je

sve vei jer je vrlo esto zarazan, a nain sakupljanja je neodgovarajui i opasan po okolinu.

4. UKLANJANJE SMEA
Poveanje broja stanovnika u gradskim naseljima i promijena naina ivota dovela je do poveanja koliine i promjene u sadraju komunalnog otpada. Posledica toga je sve vea koliina otpada koji se uklanja na nain koja ne zadovoljava osnovne uslove zatite ivotne sredine. Neophodno je da se za itavu Republiku i za naseljena mjesta i industriju napravi strategija upravljanja vrstim otpadom. Strategija se odnosi na sve vrste vrstih otpadaka. Reciklaa treba da bude tako koncipirana da se dobro ocene ekonomske koristi, tete i ekoloke posledice. Danas se u praksi koriste dva naina sanacije: bez iskoritavanja i sa iskoritavanjem.

4.1. LOKALNO UKLANJANJE SMEA

Lokalno uklanjanje smea vri se u naseljima gdje nepostoji organizovana komunalna sluba za odravanje istoe naselja. Lokalna dispozicija se vri i za pojedinane velike objekte udaljene od naselja kao to su ljetovalita, hoteli, turistiki centri... Nehigijensko ubrite u seoskome dvoritu predstavlja opasnost od zagaivanja zemljita u okolini, a proceivanjem se zaguju podzemni i vodonosni slojevi. U okolini se ire neprijatni mirisi, sakupljaju sa insekti i glodari. Higijensko ubrite je locirano u ekonomskome dvoritu, poeljno je da bude ograeno i odvojeno zivicom.Podloga za odlaganje mora biti nepropusno napravljena. Zatrpavanje smea u seoskim naseljima treba da bude zajedniko za sva ili bar za vie domainstava. Za lokaciju treba izabrati nekvalittno zemljite ili prirodne jame i udubljenja van naselja, vodei rauna o zagaivanju zemljia i podzemnih voda.

4.2. CANTRALNO UKLANJANJE SMEA

U veim naseljima gradskoga tipa postoji organizovana komunalna sluba koja odnosi smee sakupljeno u stanbenim zgradama, ustanovama, industriji, smee sa ulica, pijaca i slobodnih povrina, ienje ulica i javnih povrina ne bi trebalo da se vri runo nego timskim vozilima koja peru i ispiraju poploane povrine, a voda preko slivnika odlazi u kanalizaciju. ienja u zimskome periodu treba da vre vozila za uklanjanje snijega i leda. Sakupljanje smea sa ulica i javnih povrina se vri u kontenjerima zapremine 1-2 m3, i treba da su postavljeni dalje od zgrada zbog neprijatnoga mirisa. Poeljno je da su postavljeni na betonsku podlogu radi lakeg ienja i da imaju nadstreicu. Kontenjere mogu da prazne posebna vozila ili mogu da se zamjenjuju- odnose se puni, a postavljaju se prazni i oieni.

4.3.ODVOENJE I DISPOZICIJA SMEA

Smee odvoze posebna vozila, koja se nemogu koristiti za drugu namjenu.Osnovni higijenski princip je da se prilikom ubacivanja smea u vozilo i odvoenja na deponiju, smee ne rasipa, da se ne pravi praina i na ire neprijatni mirisi. Odvoenje smea treba da se vri svakodnevno. Ukoliko to nije mogue mora da se odnosi najmanje tri puta nedeljno ljeti i dva puta zimi. Neorgansko interno smee moe da se odnosi i rjee, zavisno od koliine i sastava. Deponije Deponija je mjesto za konano odlaganje smea. Ona je najstarija i najvie primjenjivi nain uklanjanja otpadaka. Kao deponije se koriste prirodne udubine, zemljita nepovoljna za bilo kakve druga namjene, vjetaka udubljenja, kamenolomi, rudnici... Deponije se najee koriste za komunalni otpad. U seoskim domainstvima na deponije se iznosi samo otpad koji se nemoe iskoristiti, a u gradskim sav otpad, ukljuujui i industrijski. Izbor lokacije za deponiju je od najveeg znaaja. Lokaoija mora da onemogui negativan uticaj deponovanog materijala na ivot i zdravlje ljudi, ivotinja i biljaka. Deponija utie na degradaciju zemljita, na zagaivanje povrinskih i podzemnih voda i vazduha. Planiranje lokacija deponija odreuje se kroz prostorne, urbanistike i regulacione planove grada i naselja. Za planiranje je neophodno utvrditikoliinu i sastav otpadaka i u budunost za planirani razvoj naselja.

5. MEDICINSKI OTPAD
vrsti otpad Igle, lancete, staklo, infuzioni sistemi itd., se stavljaju u kartonske kutije sa poklopcem, pa u crvene vree, koje se zatvaraju i stavljaju u kartonske kontenjere za jednokratnu upotrebu kojima se transpotuje do mjesta odlaganja. Mogu se koristiti i plastini i metalni kontenjeri za viekratnu upotrebu, ali se oni moraju dezinfikovati poslije svake upotrebe, to ne iskljuuje mogunost rizika! Jednom zatvorene crvene vree ne treba nikada otvarati. Na tim ambalaama je potrebno dati natpis opasan medicinski otpad. Osobe koje rukuju sa otpadom treba da nose zatitnu obuu, odjeu i rukavice. Teni otpad Medicinsko hemijski tean otpad uglavnom potie iz kliniko- hemijskih labaratorija, potom su to dezinfekciona sredstvaza medicinsku opremu, ostatci lijekova... Uglavnom se ovaj otpad odstranjuje isputanjem u gradsku kanalizaciju. Infektivni otpad

Ustanove u kojima se najee stvara ova vrsta otpada jesu klinike za zarazne bolesti i hematologiju, mikrobioloki- patoloki labaratorji, hiruka i ginekoloka odjeljenja. One prikupljaju infektivni materijal koji se mora unitavati sagorjevanjem a potom odloiti zajedno sa drugim otpadom u kontenjere (ako je vrst otpad u pitanju) ili pustiti u gradsku kanalizaciju (ako je u pitanju tenost).

6. OTPADNE VODE
Otpadne vode mogu po porijeklu da budu: kune ili sanitarne, iz naselja i iz industrije. Kune otpadne vode nastaju kod pripreme hrane, pranja, kupanja i odravanja higijene u stanu. Otpadne vode iz domainstava sadre najveim dijelom organske otpadne materije a to su fekalije i urin, otpadci hrane, masnoa, voda od kupanja sa sapunicom i sl. Otpadne vode sadre i veliki broj mikroorganizama, prvenstveno fekalnoga porijekla. Koliina otpadne vode iz jednoga domainstva zavisi od naina snabdjevanja vodom i hifijenskih navika. Domainstva koja potrebnu vodu donose iz vee daljine imaju i manju koliinu otpadne vode.

6.1. LOKALNO UKLANJANJE OTPADNIH VODA

Za sve objekte, koji nemogu biti prikljueni na kanalizaciju i u naseljima bez kanalizacije, uklanjanje otpadnih materija sa mora rjeiti na higijenski nain. U seoskim naseljima, manjim gradovima ili djelovima veih gradovagdje jo nema kanalizacije, nalazimo nehigijenski nain uklanjanja sanitarnih voda, tako da dolazi do zagaivanja pliih ili dubljih slojeva zemljita i vodonosnih slojeva.

Najprimitivniji, higijenski i epidemoloki nezanovoljavajui nain uklanjanja otpadnih voda je upijajua ili propusna jama. Upijajua ili propusna jama se jo naziva ponirua jamaili ponirui bunar. Sva ova imena govore da voda iz jame prodire u zemljite. Jama ima propusno dno. a midovi mogu biti ozidani da se sprijei uruavanje. Dubina jame je 2-3 m. Higijenski bolji nain uklanjanja otpadnih voda su nepropusne jame, koja moe biti jedno ili vie komorna. Jama se gradi nepropusno- ozidaju se nepropusni zidovi i dno jame. Zidovi su premazani betonskom glazurom a uglovi i ivice su zaobljeni radi lakeg ienja.

6.2. UKLANJANJE OTPADNE VODE U VANDREDNIM I RATNIM USLOVIMA

Usluaju boravka van naselja- u sluaju vandrednih stanja ili ekuvacije stanovnitva, vojnih vjebi itd. potrebno je obezbjediti higijensko uklanjanje otpadnih voda iz kuhinje i fekalnih otpadnih voda. Otpadne vode iz kuhinja se uklanjaju po sistemu propusne jame. Fekalne otpadne vode uklanjaju sena vie naina: izgradnjom propusne jame, izgradnjom plitkog ili dubokog nunika

6.3. CENTRALNO KANALIZACIJA

OTKLANJANJE

OTPADNIH

VODA

Kanalizacija je najbolji nain za sakupljanje i uklanjanje tenih otpadaka iz naselja. Kapacitet kanalalizacionog sistema zavisi od: 1. Broja stanovnika u naselju 2. Maksimalne koliine atmosferskih taloga 3. Koliine otpadnih voda koje isputa industrija 4. Postojanjaobjekata koje troe velike koliine vode Pri projektovanju kanalizacionog sistema mora se voditi rauna o nagibu cjevi i brzini toka vode kroz kanalizaciju, da nebi dolo do taloenja u cjevi i raspadanja organskog materijala. Na poetku kanalizacione mree cjevi su promjera 30-60 cm. Kasnije se promjer cjevi poveava, a cjelokupna se sliva u glavnu kanalizacionu cjevkolektor. Promjer kolektora moe da bude i vie metara, kanalizacione cjevi se polau na dubinu do 2 m, zavisno od zone zamrzavanja zemljita, obavezno ispod vodovodnih cjevi, po mogunosti na suprotnoj strani od njih. 8

Ovo raspadanje dovodi do irenja smrada iz kanalizacije, stvaranja korozivnih i eksplozivnih gasova, zapuavanja cjevi i izluivanja vode iz kanalizacionog sistema. Postoje dva naina izgradnje kanalizocione mree u naselju: jedinstvena kanalizaciona mrea koja ima sve otpadne vode iz naselja i dvojna kanalaziciona mrea, gdje se odvojeno sakuplja atmosferska voda i voda od pranja ulica, a odvojeno otpadna voda iz domainstava, javnih zgrada i industrije. Dispozicija otpadnih voda vri se u vodotoke, jezera, mora ili ulivanjem u podzemlja. Najee se otpadna voda ulijeva u vodotoke u veoj ili velikoj mjeri. Danas su rijetki vodotoci koji nisu zagaeni otpadnim vodama naselja i industrije.

6.4. PREIAVANJE I DISPOZICIJA OTPADNIH VODA

Preiavanje otpadnih voda iz industrije i naselja je neophodno, ako elimo da zatitimo vodotoke i zemljite od zagaivanja. Preiavanje industrijskih otpadnih voda mora se vriti prije uputanja u kanalizaciju naroito ako sadre tetne, toksine i radioaktivne materije, veliko organsko zagaivanje ili materije koje mogu ometati proces preiavanja. Za preiavanje otpadnih voda koriste se: MEHANIKE, BIOLOKE i HEMIJSKE metode. 1. Mehanike metode preiavanja - Reetke i sita - Talienje ili sedimentacija - Uklanjanje masnoa i pijena 2. Bioloke metode preiavanja - Filtar prokapnik- perkolator - Pjeani filtar - Polja navodnjavanja

- Polja irigacije - Stabilizaciona jezera - Preiavanje sa aktivnim muljem - Bioaeratori 3. Hemijske metode preiavanja - Koagulacija - Reversna osmoza - Oksidacija: aeracija, ozoniranje - Jonoizmenjivanje - Hemijska precipitacija - Neutralizacija baza i kiselina 4. Dezinfekcija otpadnih voda - Ultra ljubiasto zraenje - Jonizujue zraenje - Visoka tenparatura - Hlorisanje

6.4.1. MEHANIKO PREIAVANJE OTPADNIH VODA

Mehanikim preiavanjem se iz otpadnih voda uklanjaju vrste estice razliitih veliina. Na taj nain uklanja se znatan deo organskoga i neorganskoga zagaivanja koje moe ometati dalje preiavanje. Pored estica iz otpadnih voda uklanjaju se i masnoe. Reetke su postavljene ve na ulasku uline otpadne vode u kanalizaciju. Reetke su gvozdene, a postavljaju se u kanal pod nagibom da bi se mogle istiti. Razmak reetki je u poetku 5-6 cm, a kasnije je sve manji. Na reetkama se tako prvo zadravaju krupniji, a zatim sitniji otpadci.Otpadci se uklanjaju runo ili mehaniki. Sita koja se koriste imaju promjer od 0.5-0.8 mm. Zadravaju sitne estice organskoga porijekla kao i sitan pijesak i druge neorganske estice. Taloenjem (sedimentacijom) se iz otpadnih voda se uklanja sitan pijesak i suspendovane estice koje su prole kroz sita. Talonjaci se mogu graditi u nizu, tako da se u prvima taloe krupnije a u daljim sve sitnije estice. Horizontalni talonjaci slue za taloenje suspendovanih estica. Grade se od betona ili elika u pravougaonom ili okruglome obliku.

10

Vertikalni talonjaci su pogodniji, trae manje prostora. Postoji vie tipova vertikalnih talonjaka, a najee se koristi dvospratni talonjak, koji ima dva sprata: gornj dio se naziva taloznica a donji trulite.

6.4.2. BIOLOKO PREIAVANJE OTPADNIH VODA

Bioloko preiavanje se vri poslije taloanja otpadne vode. Preiavanje se vri proputanjem otpadne vode preko prirodnih ili vjetakih filtera. Rezultat biolokog preiavanja je praktino stabilna otpadna voda kod koje je smanjen broj bakterija a organska materija je mineralizovana do stabilnih jedinjenja. Ovim metodama se nemogu ukloniti bioloki slabo razgradive materije kao to su: boje, deterdenti, neorganske soli, azotna i fosforna jedinjenja i pesticidi. Od filtera se danas najee upotrebljavaju: bioloki filter prokapnik, bioloki pjeani filter i koritenje zemljita za filtraciju- polja navodnjavanjai polja irigacije. Filter prokapnik prekolator se upotrebljava za preiavanje otpadnih voda poslije taloenja. To je okrugao bazen od betona i elika visine 2.0-2.5 m. Kroz centar bazena privedena je vertikalna cijev kojom se dovodi otpadna voda. Polja navodnjavanja ovaj vain preiavanja i dispozicije otpadnih voda se rijetko koristi. Upotrebljava se za naselja koja nemaju pogodan recipijent za ulijevanje otpadnih voda, ili za mala naselja sa manjom koliinom otpadne vode. Treba ispitati filtracionu sposobnost zemljita i pravac podzemnih voda, kako se nebi zagadili vodonosni slojevi. Zemljite mora biti van naselja jer se u letnjim mjesecima mogu javiti neprijatni mirisi od raspadanja organskih materija.

6.4.3. HEMIJSKO PREIAVANJE OTPADNIH VODA

Da bi se ubrzali procesi preiavanja upotrebljavaju se i pojedina hemijska sredstva. Za ubrzavanje taloenja koriste se sredstva za koagulaciju, a hlor se koristi u procesu preiavanja masti. U hemijske procese preiavanja spadaju i procesi oksidacije, jonoizmenjivanja, reversna osmoza, hemijska precipitacija i neutralizacija. Oksidacija- Primjena ozona je korisna u procesu preiavanja, naroito industrijskih otpadnih voda, dozom 20-40 mg/l. Ozon je veoma efikasan za uklanjanje boja, mirisa i dezinfekcije vode. Jonoizmenjivanje sa jonoizmenjivakim smolama moe se vriti samo kod potpuno izbistrene i preiene vode. Koristi se za industrijske otpadne vode koje sadre tetna i toksina jedinjenja i dekontaminaciju radioaktivno zagaene vode.

11

Reversna osmoza je proces kojim se iz otpadnih voda moe dobiti potpuno preiena voda. Ova metoda se moe koristiti samo za prethodno izbistrite vode.Koristi se polupropustljiva membrana, tako da ispod membrane ostaje koncentrovani rastvor zagaene vode. Hemijska precipitacija- Dodavanjem odreenih hemijskih sredstava u vodu dolazi do stvaranja nerastvorivih hemijskih jedinjenjasa materijama koje elimo da uklonimo iz otpadne vode. Talog koji je nastao precipitacijom po pravilu nije tetan. Dalje preiavanje taloga i i njegova dispozicija zavise od sastava taloga i mogunosti njegovoga koritenja.

6.4.4. KARAKTERISTIKE I PREIAVANJE INDUSTRIJSKIH OTPADNIH VODA

Industrijske vode zavisvo od porijekla mogu biti visoko zagaene organskim i neorganskim sastojcima. mljekare daju veliku koliinu otpadne vode koja sadri bjelanevine, masti i mlijeni eer. Prehrambena industrija uveliko zagauje vodotok organskim sastojcima. Tekstilna industrija isputa vode sa velikom koliinom vlakana, prljavetine, deterdenata, boja, hemijskih sredstava i tirka. Industrija hartije i celuloze- pored velike koliine estica voda sadri lignin, boje ilijepak, vrua je, a na povrini recipijenata stvara pijenu i spreava aeraciju vode. Industrija koe- pored velike koliine organskoga otpada od ienja koe, u vodi se javljaju hemikalije za bojenje meu kojima su najotrovnija jedinjenja hroma. Metalna industrija koristi u procesu proizvodnje baze, kiseline i organske rastvarae. Rudnici, elezare i koksare- otpadne vode seperacija rudnika sadre veliku koliinu zemlje i estica uglja ili rude. . Otpadne vode iz koksare sadre fenole, krezol, cijanide i sulfide. Nuklearna industrija i drugi izvori radijoaktivnih otpadni voda na primjer kod primjene izotopa, daju otpadne vode sa radijoaktivnim materijama visoke ili niske radijoaktivnosti i sa kratkim ili dugim vremenom raspadanja. Metode preiavanja industriskih otpadnih voda zavise, u prvom redu, od sastojaka u otpadnim vodama i od odnosa koliine vode u recipijentu, ako se direktno ulijevaju u recipijent. Kod nepovoljnog odnosa moe se kocentracija sastojaka u otpadnoj vodi smanjiti razreivanjem istom vodom ili preiavanjem otpadnih voda.

12

7. ZAGAIVANJE VODOTOKA OTPADNIM VODAMA NASELJA I INDUSTRIJA

Iako je zakonskim propisima odreeno da se otpadne vode ne smiju isputati u recipijent bez preiavanja, veina naselja isputa kompletnu kanalsku vodu bez ikakvoga preiavanja. Isto tako industrija isputa svoje otpadne vode ili u kanalizaciju ili u recipijent, bez prethodnoga preiavanja. Samo mali broj zagaivaa iz industrije vri djelimino preiavanje otpadnih voda. Kanalska otpadna voda je mutna, sivkasto-crne boje i u sveem stanju nema neprijatan miris. Organski deo kanalskih voda sadri brojne mikroorganizme. Unoenjem neorganskih sastojaka takoe moe doi do oteenja ili izumiranja akvatinoga ivota. Rorerd toga, voda koja sadri tetne ili toksine sastojke ne moe da se koristi kao voda za pie ni poslije prerade, ni za napajanje stoke, ni za navodnjavanje poljoprivrednih kultura zbog svoga tetnoga djelovanja. Ulijevanjem velike koliine otpadne vode ili jako zagaene otpadne vode u recipijentu dolazi do promjene prirpdnoga sastava vode. Samopreiavanje vodotoka Procesi samopreiavanja vodotoka zavise od aeracije i prisustva mikroorganizama u vodotoku. Postoje 4 zone preiavanja i to: - zona degradacije - zona razlaganja - zona oporavka - zona iste vode.

ZAKLJUAK
Bio to vrst, tean ili gasovit otpad, trebalo bi ga odlagati na zakonski propisana mjesta, kako bi sauvali sva bogatstva koja nam priroda daje. Tim bi se postigao vei kvalitet ivota i zdravija ivotna sredina.

13

LITERATURA
ivotna sredina i odrivi razvoj Mara ukanovi- Beograd 1996. godina. Komunalna higijena Miroslava Kristoforovi -Miroslav Radovanovi -Leona Vajagi -Zdenka Jevti

14

-Radomir Foli -Slobodan Krnjetin -Radmila Obrkneev Prometej, Novi Sad

15