ELEKTRK RETM SEKTR RAPORU

2008

Giri
2009 Yl Yatrm ve Finansman Program Usul ve Esaslar Genelgesinde Teebbsler, faaliyette bulunduklar sektrleri takip ederek sektr iindeki yerlerini daha iyi analiz edebilmek ve etkin sektrel politikalar gelitirebilmek veya gelitirilmesine yardmc olabilmek amacyla 2008 Yl Sektr Raporu hazrlayacaktr denmektedir. Bu hkm gereince hazrlanan 2008 Yl Elektrik retim Sektr Raporunda EAn mevcut durumunu ve geleceini etkileyebilecek olan yerel ve kresel bazda enerji sektrnde yaanan gelimeler, enerji politikas eilimleri ve ileriye dnk sektrel beklentiler ile faaliyete bulunduu elektrik retim alanndaki rekabet pozisyonu incelenmitir. Bu balamda hem dnyada hem de Trkiyede bu sektrde yaanan gelimeler, Raporda ilk iki balk altnda ayr ayr ele alnmtr. 3. Blmde EAn sektrdeki konumu rakamlarla ortaya konmaya allm, son blmde ise yine EAn, Trkiye iinde ve zellikle Trkiyenin girmeye aday olduu Avrupa Birliinde ayn sektrde faaliyette bulunan dier irketlerle, seilmi baz kriterleri kullanarak, retim ve performans kyaslamasnn yaplmasna allmtr.

1. Dnyada Enerji ve Elektrik retim Sektrnn Grnm

Bilindii zere enerji, hayat kalitesini iyiletiren, ekonomik ve sosyal ilerlemeyi salayan en nemli faktrdr. Ancak, artan enerji fiyatlar, kresel snma ve iklim deiiklii, dnya enerji talebindeki art, hzla tkenmekte olan fosil yaktlara bamlln yakn gelecekte devam edecek olmas, yeni enerji teknolojileri alanndaki gelimelerin artan talebi karlayabilecek ticari geliimden henz uzak oluu, lkelerin enerji arz gvenlii konusundaki kayglarn her geen gn daha da artrmaktadr. Bu gelimelere ek olarak, 2008 ortalarnda ABDde balayan mali krizin kresel lekteki yansmalar sebebiyle yeni yatrmlarn neredeyse durma noktasna geldii, yatrmlar iin dk maliyetli kredi bulma olanaklarnn ok zorlat, srekli dalgalanan petrol, doal gaz ve malzeme fiyatlarnn piyasaya hakim olduu, sanayi retimlerinde byk dlerin yaand bir ortam da yaanmaktadr. Halen etkileri srmekte olan bu gelimeler, tm dnyada olduu gibi lkemizde de elektrik retim sektrnde faaliyet gsteren kurum ve kurulularn nlerini grmelerinde zorluklar yaratmaktadr. Bunlara ramen orta ve uzun vadede, dnyadaki nfus art, sanayileme ve kentleme, doal kaynaklara ve enerjiye olan talebi phesiz arttrmaktadr. Yaplan projeksiyon almalar1, mevcut enerji politikalarnn devam halinde, 2030 ylnda dnya enerji talebinin, ortalama yllk %1.8lik artlarla, bugne gre % 50 daha fazla olacana iaret etmektedir. Bu byk talep artnn yzde 85inin, ekonomik byme oranlar yksek (yllk ortalama %5,2) ngrlen ve hzl nfus art oranna sahip OECD-d lkelerde (zellikle in ve Hindistanda), yllk ortalama %2.5luk bir deerle, oluaca hesaplanmaktadr. Yllk gayrisafi yurt ii hasla (GSYH) art ortalamas %2,3 olan OECD lkelerinde ise yllk ortalama %0,7lik artlar beklenmektedir. 2030 ylnda inin, dnyann en fazla enerji tketen lkesi
1

Kaynak: Uluslararas Enerji Ajans (IEA) ve ABD Enerji Bilgi daresi (EIA) tarafndan yaplan almalar

konumuna gelmesi, Hindistann ise in, ABD ve Avrupa Birliinin ardndan drdnc byk enerji tketicisi olmas beklenmektedir. Sz konusu drt byk tketici, 2030 ylna gelindiinde dnya toplam enerji arznn yarsndan fazlasn tketmekte olacaktr. Bu talep artnn srdrlebilir koullarda karlanabilmesi iin ise enerji sektrnde yaklak 22 trilyon ABD Dolar deerinde yatrmlar yaplmasna ihtiya duyulduu hesaplanmaktadr. Trkiyenin girmeye aday olduu Avrupa Birlii (AB) ise gnmzde en byk ikinci enerji tketicisi konumundadr. AB genelinde birincil enerji talebindeki art son be ylda dk hzlarda seyretmektedir (ylda ortalama %1den daha az). AB genelinde birincil enerji arznda 2006 ylnda %54 dzeyinde olan ithalat bamll orannn 2030 ylna kadar olan dnemde %70e ulamas beklenmektedir. Doal gaz arznda ithalat bamllnn gnmzdeki %61 dzeyinden %84e kaca ngrlmektedir. Tm dnyada son 25 ylda, enerjiye paralel olarak zellikle elektrie de artan oranda baml hale gelindii gzlemlenmektedir. Elektriin 2030 ylna kadar en hzl byyen son-kullanc enerji formu olmas beklenmektedir. ABD Enerji Bilgi daresi olan EIA tarafndan hazrlanan senaryo almasna (IEO2008) gre 2005de 17,3 TWh olan elektrik retiminin %92,5lik bir artla, 2030da 33,3 TWhe ykselmesi beklenmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde grlen byk ekonomik gelimeler elektrik talebinin de bu lkelerde artmasna sebep olmaktadr. Kii bana gelirin artmasyla yaam standartlar artmakta, bu da endstri, aydnlatma ve ev aletleri iin olan elektrik talebini arttrmaktadr. Bunun sonucu olarak, elektrik retiminde ngrlen bu 16 TWhlik artn byk ksmnn, 2005-2030 arasnda ortalama yllk %1,3 orannda art beklenen Trkiyenin de aralarnda bulunduu OECD yesi lkelerden ziyade, %4 orannda kuvvetli bir art beklenen OECD yesi olmayan lkelerde gerekleecei hesaplanmaktadr. Elektrik sektrnn ise yaplmas beklenen 22 trilyonluk enerji yatrmlarndaki paynn tek bana 12 trilyon ABD Dolar olduu ngrlmektedir. Enerji kaynaklar asndan incelendiinde, birincil enerji arznda, petrol, doal gaz ve kmrden oluan fosil kaynakl yaktlarn arlkl konumunun nmzdeki yllarda da devam etmesi beklenmekte ve talepteki bu artn yzde 84lk blmnn bu kaynaklardan karlanmas ngrlmektedir. Petroln birincil enerji arzndaki en byk paya sahip olma nitelii devam ederken, doal gazn ise elektrik retimi ve sanayinin temel girdileri arasndaki payn korumas ve belirli oranda arttrmas beklenmektedir. Bu dnemde, elektrik retiminde ise kmr ve doal gazn en nemli kaynaklar olmaya devam edecei dnlmektedir. Dnya genelinde enerji kaynaklar olarak petrol ve doal gaz rezervlerinin dalmna bakldnda2, kantlanm petrol rezervlerinin %56snn Ortadouda bulunduu grlmektedir. En byk rezervlere sahip 20 lkenin ise 11i OPEC yesidir. Bu lkeler toplam rezervlerin %69una sahiptirler. Doal gaz rezervlerinin de yaklak %68i Hazar Blgesi, Rusya ve Ortadou lkelerinde bulunmaktadr. Dnya genelinde bir deerlendirme yapldnda, petrol rezervlerinin 41, doal gaz rezervlerinin 63, kmr rezervlerinin de 133 yllk mre sahip olduu hesaplanmaktadr.
2

Kaynak : Oil & Gas Journal

Tketim tarafna bakldnda ise projeksiyonlar, en hzl artn yenilenebilir enerji kaynaklar (%2,1) ve kmrde (%2,0) olacan gstermektedir. Doalgaz tketiminin 2030 ylnda 2005 ylna gre %52, kmr tketiminin ise %65 artaca ngrlmektedir. Bu dnemde doalgaz fiyatlarnn yksek seyredecei ve mmkn olan yerlerde petroln yerini alaca da tahmin edilmektedir. 2005 ylnda dnya enerji tketiminde kmrn pay %27 iken, bu payn 2030 ylnda %29lara ulamas beklenmektedir. Kmr tketimindeki artn %90nn sorumlusunun ABD, in ve Hindistan olmas ve kmrn elektrik retimindeki paynn ise %41den (2005) %46ya (2030) ykselmesi beklenmektedir. Kmr tketiminin dmesi beklenen lkeler; elektrik talep art dk ve nfus art hz yava olan Japonya ve OECDdeki Avrupa lkeleridir. Dnyada her ne kadar kmr retimi geni alanlarda ve pek ok lkede mmkn olsa da toplam kmr rezervlerinin %76s 5 lkede bulunmaktadr. Bunlar ABD (%28), Rusya (%19), in (%14), Avustralya (%9), Hindistan (%7)dr. Bu lkeler toplam retimin de 2005 yl verilerine gre %73n karlamlardr. Dnyada retilen kmrn %63 elektrik retim sektrne aktarlmakta iken geriye kalan yaklak te birlik ksmn hemen hemen tamam sanayi sektrne aittir. Kmr yaktl elektrik retiminin 2030 ylna kadar ortalama ylda %3,1 artmas beklenmektedir. ayet yksek petrol ve doalgaz fiyatlar srekli hale gelirse, kmre olan ilginin, zellikle in, ABD ve Hindistan gibi zengin kmr yataklarna sahip lkelerde daha da artaca dnlmektedir. Ancak kmrden elektrik retimi ile ilgili projeksiyonlar, sera gaz emisyonlarn azaltmaya ynelik uluslar aras anlamalarn yrrle girmesine gre nemli lde deiebilir. Doalgaz yaktl elektrik retiminin ise 2030 ylna kadar yllk %3,7lik bir oranda artmas ngrlmektedir. Bu sayede, elektrik retiminde 2005de %20 olan doalgazn paynn 2030da %25e kaca tahmin edilmektedir. Yksek petrol ve doalgaz fiyatlar, yenilenebilir enerji kaynaklarnn daha geni oranda kullanmn cesaretlendirmektedir. 2030 ylna kadar dnya genelinde hidroelektrik ve dier yenilenebilir enerji kaynaklarnn tketiminde yllk %2,1lik artlar beklenmektedir. Yenilenebilir enerji tketiminde beklenen bu artn OECD dndaki lkelerde zellikle Orta ve Gney Amerikada planlanan veya inasna balanan orta ve byk lekli hidroelektrik santrallardan gelmesi beklenirken, OECD lkelerinde ise gelecekte, Kanada ve Trkiye haricinde, byk lekli ok az hidroelektrik santral ina projesi ngrlmektedir. OECD lkelerindeki yenilenebilir enerji kaynaklarndaki artn rzgar ve biyoktleden karlanmas beklenmektedir. Rzgar enerjisine olan yatrmlar, her ne kadar fosil yaktlarla ekonomik olarak rekabet edemese de, hkmetlerin desteiyle dnyada ve zellikle Avrupada (Danimarka, spanya, Almanya ve Portekiz) artmaya devam etmektedir. Nkleer enerjiden elektrik retiminin ise 2005de gerekleen 2,6 TWh deerinden 2030 ylnda 3,8 TWhe ykselmesi beklenmektedir. Dnyadaki nkleer santral kurulu gcnn ise 2005 ylndaki 374 GW deerinden, 2030da 498 GWa kmas beklenirken nkleer kapasitede sadece OECD Avrupa kanadnda (Almanya ve

Belika gibi) dler ngrlmektedir. in (45 GW) bata olmak zere OECD-d Asya lkelerinde 68 GWlk art tahmin edilmektedir. Rusyann ilave nitelerle nkleer kapasitesini orta-vadede 18 GW arttraca dnlmektedir. Bir yanda, yksek fosil yakt fiyatlar, enerji arz gvenlii, sera gaz emisyonlar ile ilgili endieler, dier yanda ise gelitirilmi reaktr tasarmlarndan dolay dnyann pek ok blgesinde yeni nkleer kapasite artrmlar veya yeni santrallarn ina edilmesi beklenmektedir. En son olarak 4 reaktrn in, Hindistan, Romanya ve ABDde devreye girmesi ve 7 adet yeni nkleer santral nitesinin (in, Gney Kore ve Rusyada iki Fransada bir nite) inasna balanmas, dnyann en byk kmr tketen lkesinin (in, ABD ve Hindistan) nkleer kapasitelerini 2025 ylna kadar nemli lde arttrmay hedeflemesi, nkleer enerjiye yeni bir ilginin baladna da delil saylmaktadr. Her ne kadar, fosil yakt fiyatlarnn yksek seyretmesi, yksek ilk yatrm maliyetine sahip olan nkleer enerjinin rekabet edebilirliini glendirse de nkleer enerji konusundaki belirsizliklerin de halen srdn kabul etmek gerekmektedir. Enerji fiyatlarna bakldnda, gnmzde, hzla artan petrol fiyatlarnn ulusal ekonomiler zerindeki olumsuz etkileri, enerji sektrnn en tartmal gndem maddesini oluturmaktadr. Rezerv miktarlarnn giderek azalmas, siyasi belirsizliklerin srmesi, petrol rnlerine olan talebi karlamak zere rafineri yatrmlarnda gerekli artn salanmam olmas gibi unsurlar, speklatif hareketlerin de eliinde, petrol fiyatlarndaki art seyrinin nedenlerini oluturmaktadr. Enerji kaynaklarndaki fiyat artlar sadece petrol (% 300) ile snrl kalmam, 1990 ylndan bu yana dnya genelinde gaz fiyatlar % 400, kmr fiyatlar ise % 260 orannda art gstermitir. Bu byklkte fiyat artlar, enerji sektrnde maliyetleri nemli lde artrm ve bu artlar sadece gelien ekonomileri etkilememi, gelimi ekonomilere sahip devletler zerinde de nemli bir bask oluturmutur. evre-enerji ilikisinde nemli bir yer tutan iklim deiiklii ile mcadelede enerji sektrnn etkin rol oynamas ngrlmektedir. Enerji verimlilii bata olmak zere teknolojik gelimelere paralel iyiletirmeler, fosil yaktlara alternatif olarak nkleer enerji ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnda yaygnlama, evresel etkileri azaltma hedefine younlaan Ar-Ge faaliyetleri (karbon tutma ve depolama ve temiz kmr teknolojileri), gaz emisyonlarnn azaltlmasna ynelik gelitirilen politikalarn temel unsurlar grnmndedir. Zira, karbondioksit edeeri veriler asndan bakldnda, enerji sektrnden kaynakl ve sera etkisi yapc gaz emisyonlarnn, 27 milyar tondan 2030da 42 milyar ton dzeyine ulaaca hesaplanmaktadr. Emisyonlardaki bu artn daha ok, enerji tketimlerinde beklenen arta paralel olarak, gelimekte olan OECD-d lkelerde grlecei tahmin edilmektedir.

2. Trkiyede Grnm

Enerji

ve

Elektrik

retim

Sektrnn

Trkiyenin enerji politikasnn temel hedefi, ekonomik byme ve sosyal gelimeyi destekleyecek ekilde zamannda, gvenilir ve yeterli miktarda enerjiyi evre korumaya ynelik nlemlerle beraber, ekonomik koullarda tketime sunmaktr. Bu balamda Trkiyenin enerji politikasnn ana gelerinden bazlar; kaynak eitliliini ve enerji gvenliini artrmak, sektrde gerekli reform almalarn srdrmek, evresel etkileri de gz nne alarak enerji sektrnn tm alanlarnda yatrmlarn artmasn salamak, Enerji Koridoru ve Terminali kavram erevesinde hidrokarbonlarn tanmas ve ticaretinde aktif rol stlenmektir.

lkemiz, kalknma hedeflerini gerekletirme, toplumsal refah artrma ve sanayi sektrn uluslararas alanda rekabet edebilecek bir dzeye karma abas iindedir. Bu durum, enerji talebinde uzun yllardr hzl bir art beraberinde getirmektedir. nmzdeki yllarda da bu eilimin devam edecei hesaplanmaktadr. 2007 ylnda 106 milyon ton petrol edeerini (milyon tep) geen yllk enerji tketiminin, 2010 ylnda 126 milyon tep, 2020 ylnda ise 222 milyon tep dzeyine ulaaca beklenmektedir. Bu deerler enerji talebinin ylda yaklak %6 dzeyinde art gstereceine iaret etmektedir. Enerji tketiminde %32 ile doal gaz en byk pay alrken, bunu %31 ile petrol, %28 ile kmr izlemi, geri kalan %9luk blm ise Enerji hidrolik dahil olmak zere yenilenebilir kaynaklardan karlanmtr. sektrnn 2020 ylna kadar olan yatrm ihtiyacnn 120 milyar ABD dolar olaca hesaplanmaktadr. Trkiye, enerji kaynaklar bakmndan net ithalat bir lke konumundadr. Zira yerli kaynaklarnn talebi karlamada yetersiz olmas nedeniyle 2007 ylnda enerji arznn petrolde %93, doalgazda %97, kmrde ise %20 orannda olmak zere toplam %74lk blm ithalat ile karlanmtr. 2007 rakamlaryla, ithal edilen doalgazn yaklak %63 Rusyadan, %17si randan, %9u Cezayirden (svlatrlm olarak) %4 Nijerya ve %3.5i de Azerbaycandan temin edilmektedir. thal edilen doalgazn %50si elektrik retiminde, %22.5i evlerde, %27.5i ise sanayide kullanlmaktadr3. Gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki eilimlere paralel olarak lkemizdeki nihai enerji tketimi deerlerinde elektrik enerjisinin de pay artmaktadr. 2008 ylnda elektrik tketimimiz bir nceki yla gre %4.2 artarak 198.0 milyar kW-saat, elektrik retimimiz ise bir nceki yla gre %3.5 artarak 198.2 milyar kW-saat olarak gereklemitir. Elektrik talebinin 2020 ylnda dk senaryoya gre 440,1, yksek senaryoya gre ise yaklak 483,6 milyar kW-saat dzeyine ulaaca hesaplanmaktadr. Artan elektrik talebini karlamak zere, 2020 ylna kadar olan dnemde yaklak 41.744 MW olan mevcut kurulu gcmzn dk senaryoya gre
3

Kaynak : BOTA 2007 Yl Faaliyet Raporu

en az iki katna (80.000 MW) kartlmas gerekmektedir. Yksek senaryoya gre ise bu rakam 96.000 MW olarak hesaplanmtr4. Bu balamda, 1000 MW rzgar ve dier yenilenebilir, 8100 MW hidrolik, 3500 MW termik olmak zere toplam 12600 MW kurulu gte santral yatrmna balanm olup bu santrallarn 2013 yl sonuna kadar devreye alnmas beklenmektedir. Kaynaklar asndan bakldnda, 2008 yl itibariyle, toplam elektrik retiminin %48.4 doalgazdan, %22.7si yerli kmrden, %16.7si hidrolik kaynaklardan, %6.3 ithal kmrden, %5.2si sv yaktlardan, %0.4 de rzgardan salanmtr. EA bu retimde %49.3lk paya sahip olup, geri kalan %50.7lik retim ise zel sektr tarafndan karlanmaktadr. Sanayinin temel girdileri arasnda yer alan enerji sektrnde byme rakamlar, gelimi lkelere kyasla olduka yksektir. Trkiye elektrik ve doal gaz tketim art oranlar bakmndan inden sonra ikinci sray almaktadr. Halen elektrik retiminde nemli paya sahip olan doal gazn, sanayide ve meskenlerde kullanm giderek yaygnlamaktadr. 2002 ylndaki 17.4 milyar m3 dzeyinden, 2008 ylnda 36 milyar m3 dzeyine ykselen doal gaz tketimimizin 2020 ylnda 66 milyar m3 dzeyine ulamas beklenmektedir. Trkiye, zellikle yksek talep artnn karlanmas, yeterli yatrmlarn yaplmas ve verimliliin arttrlmas iin enerji sektrnde rekabete dayal ve effaf bir piyasa yapsnn oluturulmas ynnde admlar atmaktadr. Bu hedef dorultusunda, 2001 ylnda yaymlanan 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu ile yeni retim yatrmlarnn zel sektr tarafndan yaplmas ngrlmtr. Bunun yan sra 2001 ylnda Doal Gaz Piyasas Kanunu, 2003 ylnda Petrol Piyasas Kanunu ve 2005 ylnda LPG Piyasas Kanunu da yrrle girmitir. karlan bu yasal dzenlemeler ayn zamanda AB i enerji piyasasna Trkiyenin entegrasyonuna da yardmc olma zellii tamaktadr. 2005 ylnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanunu, 2007 ylnda Jeotermal Kaynaklar ve Doal Mineralli Sular Kanununu ile Enerji Verimlilii Kanunu yrrle girerken, Yerli Kmr Kaynaklarnn Elektrik retimi Amal Deerlendirilmesine likin Yasal Dzenleme de ayn yl karlmtr. zellikle Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanunda AB uygulamalar ile de paralel ekilde alm garantisi ve baz destekleme mekanizmalar yer almtr. Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanunda ve Elektrik Piyasasnda retim Faaliyetlerinde Bulunmak zere Su Kullanm Hakk Anlamas mzalanmasna likin Usul ve Esaslar Hakkndaki Ynetmelik erevesinde de hidroelektrik santral (HES) yapmak zere DS Genel Mdrlne toplam 18767 MW gcnde 1428 adet HES bavurusu yaplm, 11292 MW gcndeki 366 adet projeye EPDK tarafndan lisans verilmitir. 2004 yl itibariyle 18 MW dzeyinde olan rzgar enerjisi kurulu gc 2008 yl sonu itibariyle yaklak 364 MWa ulamtr. Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanunun yrrle girmesinden sonra 2887 MW kurulu gcnde 80 adet yeni rzgar projesine lisans verilmitir. Bu projelerden toplam 1000 MW kurulu gce ulalacak olan
4

Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan M.Hilmi GLERin Bakanln 2009 Btesini T.B.M.M Genel Kuruluna Sunu Konumas

santrallarn yapm devam etmektedir. Hedeflenen rakam 2020 yl iin 15000 MW kurulu gce ulamaktr. Hzla artan elektrik talebini karlamak ve ithalat bamllndan kaynakl riskleri azaltmak zere 2015-2020 yllar arasnda, nkleer enerjinin de elektrik retim kompozisyonuna dahil edilmesi planlanmaktadr. Bu amala, 5710 sayl Nkleer G Santrallerinin Kurulmas ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanun 2008 yl banda yrrle girmitir. Nkleer g santrallarnn kurulmasna ilikin sre 2007 sonunda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) kriterlerinin yaynlanmasyla balam ve 24.03.2008 tarihinde TETA tarafndan santral yapmn gerekletirecek firmann seimi iin ilana klmtr. 24.09.2008 tarihinde tek teklif (toplam 4800 MW gcnde drt nitelik nkleer santral) alnm olup, deerlendirme sreci devam etmektedir. Yerli kmr kaynaklarnn ekonomiye kazandrlmas amacyla TK Genel Mdrl uhdesinde bulunan kmr sahalarnn santral yapma kouluyla zel sektre devredilmesine ynelik almalar kapsamnda toplam 1400 MW kurulu gte termik santral kurmak zere 6 adet saha rdvans modeli ile zel sektrn kullanmna almtr. Benzer ekilde, 5710 sayl Kanun ile Afin-Elbistan havzasnda bulunan linyit kaynaklarnn elektrik retimi amal deerlendirilmesine ilikin yasal ereve oluturulmu olup, burada da yaklak olarak 2800 MW kurulu gce sahip 2 adet termik santraln rdvans modeliyle zel sektr tarafndan kurulmasna ynelik sre balatlmtr. Yaplan almalar sonucunda tespit edilen yerli enerji kaynaklar potansiyelimiz ise aadaki tabloda verilmektedir.

Tablo 1. Trkiyenin Yerli Kaynak Potansiyeli Kaynak Potansiyel

Linyit Takmr Asfaltit Petrol Hidrolik Doalgaz Rzgar Jeotermal Biyoktle Gne Enerjisi 10,4 1,3 82,0 6,7 130,0 21,9 ok Verimli: 8.000 Orta Verimli: 40.000 31500 16,9 80,0 milyar ton milyar ton milyon ton milyar varil milyar kWh/yl milyar m3 MW MW MWt (1500 MW elektrik retimine elverili) Mtep Mtep(380 milyar kWh/yl elektrik)

3. Elektrik retim A..nin Elektrik retim Sektr indeki Yeri

Elektrik retim Anonim irketi Genel Mdrl (EA), enerji sektrnde elektrik retimi alannda faaliyet gstermekte olup, 12586 personeli ile kamuya ait termik ve hidroelektrik santrallarn iletilmesi, bakm, onarm ve rehabilitasyonlarnn yaplmas 7

faaliyetlerini yrtmektedir. Ayrca Bakanlar Kurulunca grev verilmesi halinde yeni retim tesislerinin kurulmas, iletilmesi ve kiralanmas faaliyetlerini de yrtecektir. EA, 2008 yl sonu itibariyle, 11452 MW kurulu gce sahip 104 hidroelektrik ve 12525 MW kurulu gce sahip 19 termik santrala sahip olup, toplam 23.977 MW kurulu gc ile Trkiye kurulu gcnn %57.5ini ve Trkiye elektrik enerjisi retiminin ise %49.3n karlamaktadr. 2008 yl sonu itibariyle 198222 milyar kWh olarak gerekleen Trkiye elektrik retimi miktarnn 97717 milyar kWhsi EA tarafndan gerekletirilmitir (ekil-1,2).
GWh
200.000 180.000

TRKYE

EA

140.000

100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0

140.580

150.698

120.000

161.957

176.300

191.558

160.000

198.222 92.327
2008

63.097

68.017

2003

2004

2005

73.462

2006

84.530

2007

ekil-1. Trkiye Elektrik retim Deerleri ve EAn pay.

Yap-let-Devret; %6,64 Yap-let; %21,91

l. Hak. D.; %2,18

EA; %49,30

Mobil %0,17 Serbest retim; %12,08 Otoprodktr; %7,73

ekil-2. 2008 Yl Trkiye retiminin Kurululara Gre Dalm EA termik santrallarnn 2007 ylnda %72.05 olan kapasite kullanm oran 2008 ylnda %77.02ye ykselmitir. Benzer ekilde, 2007de %85,76 olan emreamadelik oran da 2008 sonunda %87.89a ulamtr. Hidrolik santrallarn ise 2007 ylnda kapasite kullanm oran %31, emreamadelik oran ise %91.37 olmutur. 8

97.717

Elektrik retim tesislerinin yansra EA, 3 adet kmr sahas (Tablo-2) ve 6 adet kireta sahas ruhsatna sahip olup, bunlardan Afin/Elbistan Klaky Kmr letmesi EA tarafndan iletilmektedir.

Tablo-2. Kmr Sahalar 2007 sonu grnr rezervler (milyon ton) 3427.0 88.0 244.5

Afin-Elbistan Kmr Havzas Sivas/Kangal Kmr Havzas Ankara/ayrhan Kmr Havzas

Bu sahalarda 2008 ylnda gerekletirilen toplam 36.65 milyon ton retimin dalm ise Tablo-3de verilmektedir.

Tablo-3. 2008 Yl Kmr retim Miktarlar retim Miktar (milyon ton) 26.77 4.80 5.08

Afin-Elbistan Kmr Havzas Sivas/Kangal Kmr Havzas Ankara/ayrhan Kmr Havzas

Termik ve hidroelektrik santrallarn kapasite, emre amadelik ve gvenilirliklerinin artrlmas maksadyla, 2005 yl banda rehabilitasyon almalarna balanm olup, termik santrallarda 2011 yl, hidroelektrik santrallarda ise 2013 yl sonunda rehabilitasyonlarn tamamlanmas planlanmaktadr. Gerekletirilecek olan bakm, onarm ve rehabilitasyonlar ile mevcut retim kapasitesinin 13,9 milyar kWh civarnda artrlmas hedeflenmektedir.

4. Elektrik retim Piyasasndaki Rekabet Asndan Elektrik retim A..nin Deerlendirilmesi

Bu blmde, ncelikle EAn, Trkiyenin girmeye aday olduu Avrupa Birliinde elektrik retim sektrnde faaliyet gsteren en byk 12 adet irket/kurulu ile baz seilmi kriterler zerinden kyaslanmasna allmtr. Seilen bu kriterler, irketlerin Tablo-4te yer alan sahip olduklar toplam kurulu g ve toplam elektrik retimi miktarlar ile Tablo-5te yer alan sat deerleri ve personel saysdr. Ardndan da bir kamu irketi olan EAn Trkiyede elektrik retim sektrndeki dier retim gruplaryla mukayesesi yaplmtr. Tablo-4ten grlebilecei zere toplam elektrik retimi asndan bakldnda EA, ABde faaliyet gsteren en byk elektrik retim irketleri arasnda ilk 10da yer alabilecek bir byklktedir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki bu irketlerden E.On, Endesa, Enel, Fortum ve Iberdrola gibi bazlar sadece Avrupa Birliinde deil

ABD, Gney Amerika veya Rusyada da elektrik retimi yapan uluslararas lekte faaliyet gsteren irketlerdir. Bazlar ayn zamanda doal gaz sektrnde yer almakta yada elektrik iletim veya ticareti faaliyetlerini de yrtmektedir.

Tablo-4. Avrupa Birliinde faaliyet gsteren en byk elektrik retim irketleri ve EAn kurulu g ve elektrik retim miktarlar asndan mukayesesi5 Sahip Olduu Toplam Deerlerin Toplam Kurulu Elektrik Alnd Yl Gc (GWe) retimi (TWh) EdF (Fransa) 126.70 610.6 2007 E.On (Almanya) 74.00 614.6 2008 RWE (Almanya) 45.20 317.1 2008 Endesa (spanya) 49.19 227.5 2007 Vattenfall (sve) 34.57 163.1 2008 Electrabel-Suez (Belika) 31.19 167.5 2007 Enel (talya) 75.50 153.5 2007 EnBW (Almanya) 15.00 130.5 2008 Iberdrola (spanya) 43.30 141.3 2008 EA (Trkiye) 23.98 97.7* 2008 CEZ (ek Cum.) 14.29 67.6 2008 British Energy (ngiltere) 10.96 58.4 2007 Fortum (Finlandiya) 13.43 64.2 2008
*Avrupa Birlii yesi 27 lkede retilen toplam enerji 2007 sonu itibariyle 3086.91 TWh olup, EAn retmi olduu 92.3 TWh elektrik retimi ABnin %3ne denk gelmektedir.

Tablo-5. Avrupa Birliinde faaliyet gsteren en byk elektrik retim irketleri ve EAn sat rakamlar ve alan says asndan mukayesesi Satlar alan Says Deerlerin (milyar Avro) Alnd Yl EdF (Fransa) 64.28 158640 2008 E.On (Almanya) 86.75 93538 2008 RWE (Almanya) 31.36 65908 2008 Endesa (spanya) 22.84 28037 2007 Vattenfall (sve) 15.04 32801 2008 Electrabel-Suez (Belika) Bilgi yok 14999 2007 Enel (talya) 43.64 73500 2007 EnBW (Almanya) 12.74 20357 2008 Iberdrola (spanya) 25.20 32993 2008 EA (Trkiye) 4.62* 12586 2008 CEZ (ek Cum.) 1.81 27110 2008 British Energy (ngiltere) 1.84 6000 2007 Fortum (Finlandiya) 5.64 14077 2008
*Bal Ortaklklar dahil (1 = 1.905 YTL olarak alnmtr)

Veriler, bahsekonu irketlerin yaynlam olduklar yllk raporlardan alnmtr. Henz 2008 yllk raporlar yaynlanmam bulunan baz irketlerin ise 2007 yllk raporlarndaki deerlerden yararlanlmtr.

10

Ayrca, bu irketlerin byk ksm nkleer enerji ve yenilenebilir enerji kaynaklar da dahil enerji retim sektrnn hemen hemen tm dallarnda faaliyet gstermekte olup, EA ise sadece doal gaz, kmr ve hidroelektrik santrallardan yararlanmaktadr. Ayn irketlerin 2007 ylndaki verileriyle kyaslandnda ise, EAn aksine, byk ksmnda (zellikle satlarda ve personel saysnda) 2008 ylnda belirgin artlar yaanm olduu da grlmtr. EAn Trkiyedeki konumuna bakldnda ise gerek kurulu g olarak gerekse de elektrik retim deerleri asndan lider konumda olduu grlmektedir (Tablo-6 ,7)6. Bunun yansmas olarak EA, elektrik retiminden satlarda, stanbul Sanayi Odasnn verilerine gre 2007 ylnda 4,624 milyar YTLlik deerle, Trkiyenin en byk 3. sanayi kuruluu olmutur. Ayn listede yer alan retim irketlerinden, 496 MW kurulu gce sahip Ak Enerji Elektrik retim A.. 94., 410 MW kurulu gce sahip Bis Enerji Elektrik retim A.. 115., 418 MW kurulu gce sahip Zorlu Enerji Elektrik retim A.. ise 138. srada yer almaktadr. Ancak, EAn kurulu gcnde 2007 ylnda %0.67, 2008 ylnda ise sadece %0.43lk bir art yaanmtr. Oysa ki ayn yllarda zel sektrde bu rakamlar 2007 yl iin %1.04, 2008 yl iin %4.75 olarak gereklemitir. Elektrik Piyasas Kanununun kstlamasndan dolay EA yeni santral yapamamaktadr. Dolaysyla nmzdeki yllarda, zel sektrn balatt yeni yatrmlarla elektrik piyasasnda daha fazla pay sahibi olaca grlmektedir.

Tablo-6. Trkiyedeki elektrik retiminin gruplara gre dalm ve EA ve bal ortaklklarnn kurulu g asndan mukayesesi Kurulu G (MW) 2006 2007 2008 Termik 8705.9 8690.9 8690.9 EA Hidrolik 11176.0 11350.3 11452.0 Toplam 19881.9 20041.2 20142.9 EAn Bal Ortaklklar Termik 3834.0 3834.0 3834.0 Mobil Santrallar Termik 724.9 262.7 262.7 Termik 10321.7 10688.8 retim irketleri + Hidrolik + Jeo. + Rzgar 1374.5 1624.3 ADA Toplam 11696.2 12313.1 13329.1 Termik 3833.7 3795.2 Otoprodktr + Hidrolik + Rzgar 594.1 589.5 letme Hakk Devir Toplam 4427.8 4384.7 4175.3 Termik 27420.2 27271.6 Trkiye Toplam Hidrolik + Jeo. + Rzgar 13144.6 13564.1 Toplam 40564.8 40835.7 41743.8

Kaynak: Trkiye Elektrik retim ve letim statistikleri 2007, TEA. 2008 yl deerleri henz kesinlememitir.

11

Tablo-7. Trkiyedeki elektrik retiminin gruplara gre dalm ve EA ve bal ortaklklarnn elektrik enerjisi retim miktarlar asndan mukayesesi Elektrik Enerjisi retimi (GWh) 2006 2007 2008 Termik 32309.9 42806.8 46499.6 EA Hidrolik 38773.4 31032.4 28419.4 Toplam 71082.4 73839.2 74919.1 EAn Bal Termik 13633.7 18488.2 22797.8 Ortaklklar Mobil Santrallar Termik 418.0 797.3 327.1 Termik 68187.6 74427.8 75659.4 retim irketleri + Hidr. + Jeo. + Rzgar 4480.9 4412.7 4876.8 ADA Toplam 72668.5 78840.5 80536.2 Termik 17286.8 18676.1 18880.9 Otoprodktr + Hidr. + Rzgar 1210.4 916.8 761.0 letme Hakk Devir Toplam 18497.2 19592.9 19641.9 Termik 131835.1 155196.2 164164.8 Trkiye Toplam Hidr. + Jeo. + Rzgar 44464.7 36361.9 34057.2 Toplam 176299.8 191558.1 198222.0

12