Patrijarhat: rod, red i disciplina

Lejla Mui

Uvod odne studije prouavaju feminitete i maskulinitete ravnopravno, pa zahvataju poznavanje oblasti maskulinih i femininih studija kao i studije seksualnosti. Djelo Chris Beasley predstavlja jedan od najpreglednijih i najsveobuhvatnijih studija o rodu u savremenosti. Rodne studije kao savremeni konstitutivni dio drutvenih nauka predstavljaju najveu opoziciju retradicionalizmu i repatrijarhalizmu, u kojoj se pruaju mogunosti za otvaranje perspektiva u pogledu na rodne identitete, uz nuno potenciranje stajalita da postoji multiplicitet naina da se ispolji maskulinitet i feminitet. Postavljeno u kontekst savremene bosanskohercegovake paradigme prua mogunost razumijevanja intersekcije rod, nacija, seksualnost otvarajui plejadu perspektiva za rjeavanje pitanja rodne i spolne diskriminacije. Kljune rijei kao repatrijarhalizacija, retradicionalizacija, nacija, seksualnost, rod, maskuliniteti, feminiteti, rodne razlike, butch, lezbijski falus, macho, homoseksualac, queer oznaavaju probleme koje nose promjene drutvenog sistema i prelaska sa socijalizma na kapitalistiki sistem, a koji je uslovio ubrzano raslojavanje drutva stvarajui ogromne diskrepancije u bogatstvu izmeu vladajuih elitistikih slojeva s vrha piramide moi i velikog broja siromanih i obespravljenih koji ostaju na marginama i na dnu hijerarhije moi. Bob Conell zagovara dekonstrukciju hegemonijskog maskuliniteta istiui da isti na jednak nain opresira sve oblike mukosti i enskosti. Ujedinjeni u zajednikoj potrebi za afirmacijom sopstvenih identiteta mukarci i ene koji se opiru patrijarhatu, seksualne manjine, nacionalne i rasne manjine istupaju s borbom za svoja ljudska
111

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

prava. Zajedno sa promjenom drutvenog sistema dolazi do jaanja nacionalnih identiteta, repatrijarhalizacije i retradicionalizacije drutva usljed jaanja moi etnopolitika, koje postojeu stvarnost uzimaju za univerzalnu pri tom dokidajui smisao i znaaj multikulturalizma i nacionalnog identiteta drugog kolektivnog identiteta. Maskuline studije su nastale zajedno s pokretima za rasna prava, a u svojoj profeministikoj orijentaciji poput drutvenog konstruktivizma Boba Conella, zagovaraju multiplicitet identiteta s naglaskom na ideju da postoji vie naina da se ispolji maskulini identitet, odnosno vie naina da se ispolji feminini identitet, to ujedno u potpunosti negira tradicionalne rodne uloge zastupljene u malestream teorijama. Rod i seksualnost Rodne studije kao dio drutvenih nauka u tezi da je rod drutvena konstrukcija, a spol bioloka odlika koja se dobija roenjem poinju da se razvijaju u jedno multidisciplinarno polje, ali njihovo irenje se time ne zaustavlja. Postmoderni diskurs zagovara pluralitet identiteta, multiplicitet razlika, iskazujui tvrdnju da su i rod i spol drutvene konstrukcije, predmet su dogovora i samostalnog izbora individuuma, od napretka medicine koja je uslovila mogunosti promijene spola mogue je rei da ni spol ne mora biti nepromjenjiva datost, ve je produkt dogovora i promjene. Meutim, teina borbe za afirmaciju takvih identiteta i dokidanje ostracizma drutva zahtijeva parnice poput sluajeva Frette vs. Francuska, Reese vs. UK1, Silva de Mounta vs. Portugal koji su prvi sluajevi pred Sudom u Strassbourgu vezano za pitanja spolne diskriminacije. Ovi sluajevi tiu se ostvarivanja prava homoseksualnih identiteta na jednak pristup drutvenim resursima i prava na porodicu i odgajanje djece. Time se pokazuje da
1

Unutar presude Suda za ljudska prava poseban dio je posveen injenicama sluaja Reese v.Velika Britanija. Aplikant je roen 1942.godine, kao britanski dravljanin. Aplikant je pri svom roenju pokazivao karakteristike enskog pola, i u njegovom rodnom listu je odreen kao osoba enskog pola. Njegovo ime u rodnom listu i pri samom roenju je Brenda Margaret Reese. Meutim, aplikant je pokazivao maskulinost u svom ponaanju. Nakon to je 1970. godine saznao da je stanje transseksualnosti poznato medicini, odluio je da se podvrgne medicinoskom tretmanu. Kako pie u presudi, u odjeljku posveenom faktima sluaja, Brendi je prepisan methil testosteron kao hormonska terapija u cilju razvijanja mukih karakteristika. U novembru 1980, njegov advokat je traio da se Marcu promijeni pol zbog greke i uz to dodao miljenje lijenika Dr.C. N.Armstronga. Armstrong je u svom izvjetaju napisao da su etiri kriterija koja odreuju pol (hromosomski, gonadni, vidljivi i psiholoki). S obzirom da se Marc psiholoki osjea kao mukarac treba da bude upisan u registar roenja kao mukarac. Zahtjev je odbijen, uz objanjenje da nije dovoljno samo psiholoko odreenje, nego moraju postojati i tri gore pomenuta da bi se promijenio pol. 112

Zenike sveske

ne postoji samo heteroseksualni identitet nego i homoseksualni, transseksualni i interseksualni identitet. Patrijarhalni diskurs insistira na heterseksualnoj matrici ponaanja koristei za svoju institucionalizaciju i patrijarhalnu interpretaciju religioznih stavaka ali i drutvenu mo i nasilje prisiljavajui prokrustovski svaki identitet koji se razlikuje na odustajanje od razlike. Istraivanjima homoseksualnosti kao drugog oblika seksualnosti bavili su se Harry Brod2, Bob Conell3, Garry Dowsett4, i niz postmodernih francuskih psihoanalitiki orijentiranih filozofa i sociologa poput Jaquesa Derride, Gillesa Deleuzea, Flixa Guattaria, ali i psihoanalitikih feministica poput Julije Kristeve, Luce Irigaray, Hlne Cixous i mnogih drugih. Iako psihoanalitika teorija ima svoje ishodite u Freudovoj teoriji, njen dalji razvoj nije mogue pratiti bez kritike Freuda koju poduzima Lacan, ali ni bez kritike Lacana koju poduzimaju Deleueze i Guattari, naroito u istaknutom djelu Anti-Edip. Centralno pitanje je psihoanalitiko tumaenje Edipovog kompleksa, odnosno procesa socijalizacije linosti, a u tome progovara prije svega pitanje marginalizacije problema enske seksualnosti (Zato je problematino govoriti o enskoj seksualnosti), potom pitanje homoseksualne elje (ta je producira?), pitanje lezbijskog falusa (Na koji nain isti dekonstruira tradicionalan pristup seksualnosti?). Queer teorija predstavlja mjesto propitivanja postojanja fluidnih identiteta, identiteta koji odbijaju da se identificiraju s tradicionalnim nainom pristupanja socijalizaciji rodnih uloga i heteronormativnosti vladajueg partijarhalnog diskursa. Ovakvi identiteti odbacuju identificiranje s tradicionalnim konceptima rodnosti i seksualnosti, zagovarajui stav o multiplicitetu seksualnosti i rodnih
2

Vanredni profesor filozofije pri Northern Iowa Univerzitetu, napisao je niz znaajnih djela u polju maskulinih studija. Najznaajnije djelo The making of masculinities, The new Men studies objavljeno je 1987.godine.
3

R.W.Conell je radikalni profeministiki drutveno konstruktivistiki maskulini autor, predaje na Univerzitetu u Sidneyu. Najpisao je dvadesetak znaajnih djela iz oblasti maskulinih studija, zagovornik je multipliciteta identiteta, a njegova hijerarhija rodnih identiteta je jedna od najotrijih kritika hegemonijskog koncepta maskuliniteta.. Za detaljnije v. Gardiner, Judith K. (2002), Masculinity studies and feminist theories, new directions
4

Istaknuti australijski teoretiar homoseksualizma, predstavnik je maskulinizma razlika REI i gay (rasnih, etnikih, imperijalistikih i homoseksualnih razlika). 113

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

identiteta. Svako prisiljavanje na odustajanje od prava na izbor seksualnog i rodnog identiteta, predstavlja nasilje koje je ojaajno etnopolitikama i nacionalizacijom, jer nemogunost pronalaenja adekvatnog obrasca drutvenog ureenja producira povratak ka starim patrijarhalnim normama i vrijednostima produkujui nasilje prema svemu drugom i drugaijem. Judith Butler kao istaknuta queer teoretiarka zagovara koncept rainjavanja roda, dekonstrukcije, dekonstitucije roda. Pored Butler ovim pitanjem se bavi i Judith Halberstam koja u potpunosti dokida tradicionalne obrasce miljenja, i kao predstavnica postmodernog maskuliniteta, ukazuje na postojanje butch feminizma koji predstavlja feminini maskulinitet. Kako tvrdi autorica Rosemarie Tong 5, jedini nain prevazilaenja rodnih diskriminacija nalazi se u instanci postmodernog femininog maskuliniteta, odnosno maskulinog feminiteta. Halberstam6 opisuje butch feminizam, kao enski identitet koji koristi mukost za pristupanje javnom diskursu, dakle oblaenje muke odjee, i naglasak na mukom nainu ponaanja u javnosti. Lezbijski falus kao dekonstrukcija tradicionalnog pristupa seksualnosti Butler7 u djelu Tijela koja neto znae, o diskurzivnim granicama spola , u poglavlju naslovljenom Fantazmatska identifikacija i usvajanje spola, govori o socijalizaciji rodnih uloga i mogunosti drugaijeg shvatanja socijalizacije rodnih uloga. Butler kritizira teoriju falusa s obzirom na status isticanja ontoloke razlike ukoliko se pokazuje da falus kao simbol uvijek odreuje, odnosno simbolizuje penis. U svojoj kritici Lacanovog ogleda Znaenje falusa Judith Butler citirajui Jane Gallop istie: Ponuditi definiciju falusa ili pokuati denotativno utvrivanje njegovog znaenja znai ponaati se kao onaj koji ima falus, dakle, pretpostaviti i ozakoniti ono to tek treba da bude objanjeno.

Amerika filozofkinja i ekofeministkinja, predaje na North Carolina Univerzitetu, zagovara etiku brige u ostvarivanju bioregionalne saradnje
6

Predstavnica postmodernog maskuliniteta, u okviru maskulinistikog pokreta zastupa feminini maskulinitet

7

Eminentna filozofkinja i najpoznatija queer teoretiarka

114

Zenike sveske

Upotreba izraza falus u psihoanalizi istie simboliku funkciju penisa u intra- i intersubjektivnoj dijalektici, dok se izrazom penis oznaava anatomski organ, jedna je od definicija koja se nalazi u Rjeniku psihoanalize. Laplanche i Pontalis istiu da je pojam falusa u sredite psihoanalitike teorije pokuao vratiti Lacan, definirajui ga kao oznaitelja elje. Bit Edipovog kompleksa u Lacanovoj reformulaciji je dijalektika alternativa izmeu biti ili ne biti falus i imati ili nemati falus. Izraz falusna ena u istom rjeniku oznaava enu koja ima falus, a ne sliku ene ili djevojice identificirane s falusom. Napominje se da se izraz falusna ena esto koristi u neobaveznijem smislu te se njime opisuje ena s crtama takozvanog mukog karaktera, primjerice autoritativnosti. asgetSmirel u svom djelu enska seksualnost citira djelo Ernesta Jonesa Falusna faza, napisano 1932. godine: Ne mogu da naem nikakav razlog za sumnju da za djevojicu, nita manje nego za djeaka, edipovska situacija u realnosti i u fantazmu ne ini odluan dogaaj ivota. Butler se pita kakva je priroda te veze ukoliko falus simbolizuje penis u tolikom stepenu da se diferencira od penisa, ali u kojoj je penis istovremeno privilegirani referent koji treba pobijati. Ako falus oznaava samo u mjeri u kojoj nije penis, a penis je opisan kao onaj dio tijela koji on ne smije biti, onda je sposobnost falusa da simbolizuje sutinski zavisna od penisa, pa Butler zakljuuje da time falus ne bi bio nita bez penisa. Dakle, ona smatra da uprkos neprekidnom nastojanju Lacana da prikae relaciju izmeu penisa i falusa kao relaciju simbolizacije, ipak utoliko to konstituisanje falusa iziskuje penis, penis ulazi u identitet falusa i izmeu njih postoji relacija identiteta. Butler dalje radikalizira svoju tezu i kritiki postavlja upitnim postojanje pretpostavke da je falusu potrebno da simbolizuje upravo taj dio tijela (dakle, penis) i zato ne bi mogao da funkcionie kroz simbolizaciju drugih dijelova tijela. Sama teorija Butler o lezbijskom falusu zavisi od ovog premjetanja. Naglaava da bi trebalo biti jasno da lezbijski falus ukrta poretke imanja i bivanja i da prijeti kastracijom (to je modus bivanja falusom kao to ene jesu falus) i pati od kastracionog straha (za njega se kae da ima falus i da strahuje od njegovog gubljenja). Istie da je sama tvrdnja o falusu kao simbolu za druge dijelove tijela osim penisa spojiva s Lacanovim stajalitima. Usvajanje polnih pozicija u simbolikom odigrava kroz prijetnju kastracijom, prijetnju upuenu mukom tijelu kao tijelu koje je obiljeeno kao muko prije nego to je usvojilo mukost, te da
115

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

se ensko tijelo mora shvatiti kao otjelovljenje te prijetnje, ali istovremeno kao jamstvo da se prijetnja nee ostvariti. Ovakav edipovski scenarij, naglaava Butler, poiva na neprihvatljivosti demaskulizovane mukosti i falusizovane enskosti. Butler smatra da je u neprihvatanju demaskulizovane mukosti i falusizovane enskosti sadrano odbacivanje i preziranje homoseksualnosti koje je kulturno proizvedeno, razglaeno, usaglaeno i uslovljeno Uvoenjem termina lezbijski falus , Butler dokida Freudov stav o homoseksualnosti kao pervertiranom identitetu, koji nije na vrijeme usmjerio seksualnost od prvobitne istospolne ka heteroseksualnoj, neophodno je promijeniti zastupajui stav o multiplicitetu seksualnih identiteta. Lezbijski falus kao izraz seksualnog identiteta dokida tradicionalno shvatanje falusoidne mukosti uvodei u diskurs problem enske elje, koju patrijarhalna kultura uvijek dokida i u zavisnosti od stepena drutvene neslobode sankcionira u ritualnim sakaenjima ili obrednim kaznama otkidanja genitalija, obrezivanja, spaljivanja. Odbijanje da se bude dio heteroseksualne norme, ukljuuje ve pomenutu maskuliniziranu enskost i feminiziranog mukarca, kao oblike seksualnosti koje patrijarhalna matrica ne prihvata. Butler ukazuje da drutvo etiketira pogrenim identifikacijama poput mukarac koji eli da bude falus za drugog mukarca, ena koja eli da ima falus za drugu enu, mukarac koji eli i da ima falus i da bude falus za drugog mukarca u sceni u kojoj falus ne samo prelazi izmeu modaliteta bia i imanja ve i izmeu partnera u sklopu promjenljivog toka optenja, mukaraca koji ele da budu falus za enu koja ga ima, ene koje ele da budu falus za mukarca koji jeste falus. Kako to Butler eksplicira je prijetnja od drutvene sankcije od verbalnog do fizikog zlostavljanja, gdje se prijetnja usmjerena na prisiljavanje da se patrijarhalni konstrukt socijalizacije prihvati univerzalnim dovrava preziranjem, kastriranjem ene, kastriranjem mukarca i slavljenjem patrijarhalne mukosti. Heteroseksualna matrica negira pluralitet seksualnosti od kojih neki autori navode ak do deset oblika. Profeministiki autor Anthony Giddens8 navodi autoricu Judith Lorber i njeno naglaavanje multipliciteta seksualnosti, odnosno deset seksualnih identiteta od heteroseksualne ene, heteroseksualnog
8

Profeministiki orijentiran engleski sociolog, kao najistaknutije probleme savremenog doba naglaava rod, drutveni sistem, ekologiju. 116

Zenike sveske

mukarca, homoseksualne ene (lezbejke), homoseksualnog mukarca, preko biseksualne ene, biseksualnog mukarca, do tranvestitkinje, tranvestita, transseksualke i transseksualca. Razlika tranvestita i transseksualca je u tome da je transvestit mukarac koji se oblai kao ena, a transseksualac je ena koja je postala mukarac. Dokidanje prava drugome na ispoljavanje identiteta predstavlja diskriminaciju na osnovu spola koja ne moe biti opravdana nikakvim religijskim, politikim, nacionalnim zakonima, i koju uostalom treba dokinuti. Naroito znaajno unutar miljenja Judith Butler je stanovite o falusu koji nije kao to je to mislio Lacan zaetak ili izvor oznaiteljske prakse ve je otvoren za nova oznaavanja. Ukoliko kulturalna konstrukcija namee neprekidno ponavljanje ovog oznaitelja Butler smatra da u samoj snazi ponavljanja shvaenog kao ponovno oznaavanje ipak postoji mogunost oduzimanja privilegije tom oznaitelju. Zavist na penisu U svome eseju Znaenje falusa Lacan istie da postoji unutarnja antinomija u usvajanju pola kod ljudskih bia. Postavlja upitnim usvajanje pola putem prijetnji. Citirajui Freuda i njegovo djelo Nelagodnost u kulturi istie Freudovo nastojanje na nesvodljivosti u analizi posljedica koje proizilaze iz kompleksa kastracije u mukarevom nesvjesnom, a iz (zavisti zbog penisa) u nesvjesnom ene. Lacan istie da je odnos subjekta prema falusu odnos koji se uspostavlja bez obzira na razliku polova, a ipak je, naroito, trnovit za enu. Lacan se pita zbog ega djevojica smatra da je kastrirana, zatim zbog ega su oba pola prvobitno smatrala da je majka falusna, zbog ega znaenje kastracije kao kastracije majke poprima djelotvornost u pogledu formiranja simptoma, pa istie da su ova tri pitanja sadrana u pitanju razloga, u razvoju falusne faze, te pie kritiki osvrt na prethodna stajalita o falusnoj teoriji naglaavajui da su izvjesni autori bili navedeni da falusnu fazu promatraju kao uinak potiskivanja, a funkciju u koju u njoj stie falusni objekt kao simptom. U Freudovom uenju, istie Lacan, falus nije fantazam u smislu uobraziljske pojave. Falus za Lacana ne predstavlja objekat (parcijalni, unutanji, dobar, lo...) ukoliko se terminom nastoji vrednovati realnost koja sudjeluje u nekom odnosu. Falus nije ni organ koji simbolizuje. Falus je, naglaava Lacan, oznaitelj ija funkcija u intersubjektivnoj ekonomiji analize moda podie veo s funkcije koju je imao u misterijama. Freud
117

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

pak smatra da osobe koje su duhovno nenormalne u nekom odnosu (u socijalnom i etikom smislu) su u pravilu nenormalne i u svom seksualnom ivotu. Naroito mizoginim smatram sljedei Freudov stav: Seksualno procjenjivanje se najbolje moe pratiti kod mukarca dok je kod ena djelomino zbog kulturalne zakrljalosti a djelomino zbog konvencionalne pritajenosti jo uvijek zavijena u neprozirnu tamu. Takoer i stav da ene imaju kompleks kastracije. ena je jednom imala penis koji je nestao zbog kastracije, to kod muke osobe esto ostavlja trag u potcjenjivanju suprotnog spola, smatra Freud. Djevojica podlijee zavisti zbog penisa, kroz koji se javlja elja da i sama bude djeak. Seksualni razvoj kod mukaraca je, smatra Freud, konzekventniji i dostupniji naem razumijevanju, dok kod ena nastupa neka vrsta zaostajanja. Bez obzira da li se javlja kod mukarca ili ene, libido je zakonski muke prirode. Libido je muki jer je aktivan, a pasivnost se za Freuda vezuje iskljuivo za enski pol. Zbog postiskivanja kod ena se javlja sklonost nervozi, a zatim histeriji i to je povezano sa samom sutinom enstvenosti. Freudov stav je, pojednostavljeno reeno, izuzetno tradicionalan, a lezbijski falus kao koncept u potpunosti ga dekonstruira i dokida. enska seksualnost Zato je enska seksualnost bila potisnuta, jedno je od kljunih pitanja feministikog pokreta, ali i studija seksualnosti. Falus je za Lacana oznaitelj odreen da oznai uinke oznaenog ukoliko ih oznaitelj uslovljava oznaiteljskom prisutnou. Otueno u potrebama uspostavlja prvotno potiskivanje iz razloga to se nije moglo pretvoriti u zahtjev, ono se ispoljava kao elja. U prirodi fenomenologije koja se razvija iz analitikog iskustva je da pokae paradoksalni devijantni i lutalaki karakter ljudske elje, to je ujedno i njena distinkcija od elje. Zahtjev se ne odnosi na zadovoljenja koja poziva, nego na zahtjev prisutnosti ili odsutnosti. U Lacanovom miljenju ovakav vid zahtjeva ispoljava prvobitnu vezu s majkom, zbog tog to je pun ovog Drugog kojeg treba situirati s ove strane potreba koje moe da ispuni. Zahtjev, naglaava Lacan, ispoljava Drugog kao onog ko ima povlasticu da zadovoljava potrebe, tj. mo da ih lii onoga to ih jedino zadovoljava. Zahtjev time ponitava osobenost svega to moe biti dato, pretvarajui to u dokaz ljubavi. elja ispunjava bezuslovnost zahtjeva apsolutnom uslovnou. elja je time razlika koja nastaje oduzimanjem prvog od drugog. Poto je falus za Lacana oznaitelj, potrebno je da subjekt ima pristup k njemu na mjestu Drugog. Ali sam ovaj oznaitelj je skriven kao razlog
118

Zenike sveske

elje Drugog i time subjekt mora da prizna elju Drugog kao takvu. Ukoliko je majinska elja falus, dijete e htjeti da bude falus da bi zadovoljilo tu elju. Naroito znaajnim Lacan smatra injenicu da dijete saznaje da majka nema falus. To je momenat iskustva bez kojeg ne dejstvuje nikakva simptomatska ili strukturalna posljedica povezana s procesom kastracije. Budunost elje ovisi od zakona koji otac uveo u taj sklad. Lacan naglaava da ena, da bi bila falus, tj. oznaitelj elje drugog, mora odbaciti sutinski dio enskosti. ena, kako misli Lacan, mora biti eljena i ujedno voljena zbog neeg to ona nije, a ena nalazi oznaitelj vlastite elje u tijelu onoga kome upuuje svoj zahtjev ljubavi. Freud govori o jednom libidu iako ga shvata kao izvorno muki, to je mjesto feministike kritike njegove teorije. Jessica Benjamin9(1988) postavlja pitanje enske elje, i eli da poe od obrtanja relacije u kojoj je ena objekt elje u relaciju u kojoj je ena subjekt koji eli. enskost se i danas, naglaava Benjamin, definira kao nedostatak, pasivnost, objekat neije tue elje i stvarnost ene se toliko razlikuje od onog to smo davno odluili da bi trebalo da bude. Opisujui stav prema enskoj seksualnosti psihoanalitika feministica Luce Irigaray tvrdi da su funkcije koje ena ima u ovakvom drutvu okrenute, odnosno usklaene s mukim zadovoljstvima, a svugdje izostaje pravo ene na vlastito zadovoljstvo. Uloge koje se enama pripisuju su uloge prostitutke, djevice ili majke. Unutar ovakvih stajalita ene se promatraju kao sredstvo razmjene meu mukarcima, iako je sam taj proces usljed apstrakcije neprimjetan i nevidljiv, to su ujedno i znaajke svake ideologije. Irigaray naglaava da maskulina elja kontrolira veze majke i kerke u cilju ostvarenja kontrole jednog libida. Patrijarhalni diskurs naglaava porodicu kao sredinje mjesto bitisanja ene i majke, a ne mukarca u cilju ostvarivanja mukarca kao vlasnika ene i djece u procesu reprodukcije. Patrijarhalni sistem time nastoji i umanjiti vrijednost relacije izmeu majke i kerke, te ena izmeu sebe u cilju ostvarivanja kontrole nad njihovim tijelima i njihovim opredmeivanjem. Foucault kritiki razmatra stajalita nametnuta viktorijanskim moralom i istie uprepodobljena kraljica stoji na grbu nae seksualnosti, nijema i licemjerna.

Amerika psihoanalitiarka i feministkinja. Najpoznatije djelo Bonds of love, razmatra problem dominacije, kao i odnos majke i kerke objavljeno je 1988.godine. 119

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Anarhofeministkinje/i poput Emme 10 dekostruiraju tradicionalne koncepcije seksualnosti otro osuujui kontrolu seksualnosti ene. Goldman smatra da brak osujeuje, izbezumljuje, korumpira enina oekivanja, jer se utemeljuje na poruci samo ako slijedi moje zakone, rodi e dijete . Socijalizacija rodnih uloga, podrazumijeva da je neophodno da mukarac ulaskom u Zakon Oca, Jezik, raskine s majkom, a potom s ocem, dok se za ene isto smatra manje znaajnim. Potpun proces individuacije i osamostaljivanja ene prema savremenoj psihoanalitikoj feministikoj teoriji zahtijeva u skladu s teorijom Kristeve u djelu Stabat mother, potpuno odvajanje kerke od majke, analogno odvajanju mukarca od oca, u smislu aproprijacije individuuma. Ovo stajalite zagovaraju i francuska sociologinja Heinich Natalie i francuska psihoanalitiarka Caroline Eliacheff, koje smatraju da je nuno prei s dijadnih relacija majka - kerka, ka ukljuenju oca kreiranjem odnosa u troje to je podnaslov njihove studije Majke-keri u kojoj ukazuju da smanjenje majine svemoi nastaje prisustvom treeg... Trei je uvijek onaj koji odvaja, onaj koji diferencira, uspostavlja razliku spreavajui brkanje identiteta, i posrednik, koji spreava vlast jedne osobe nad drugom - u ovom sluaju majke nad kerkom i kerke nad majkom. U poglavlju Stabat Mother Kristeva pie da ukoliko nije mogue za enu rei ta ona jeste moda bi trebali poi od pojma majinstva jer je to izgleda jedina funkcija koju drugi pol ima. Kristeva smatra da ivimo u drutvu u kojoj je reprezentacija femininog apsorbirana predstavom majinstva. Feminizam zahtjeva novu reprezentaciju feminiteta. Vladavina mukaraca Pierre Bourdieu-a kritizira tradicionalne koncepcije mukosti istiui da se mukocentrino vienje namee kao neutralno i nema potrebe da se namee u diskursima iji je cilj da ga opravdaju. Rad simbolike konstrukcije se zavrava i ostvaruje u dubokoj i trajnoj promjeni tijela(i mozgova), tj. u radu i pomou rada konstruisanja prakse koji namee razliita odreenja legitimnih, polnih upotreba tijela, rada koji tei da iskljui sve to oznaava pripadnost drugom rodu, te da prouzrokuje drutvenu vjetaku tvorevinu snaan mukarac i enstvena ena. Psihoanalitiko uenje punom svojom odlunou odbija da homoseksualne osobe budu izdvojene kao zasebna grupa od ostalih ljudi.

10

Najistaknutija anarhofeministica roena u Rusiji, smatra se da je utjecala na nastanak radikalnog feminizma i dekonstrukcije u teoriji francuskog filozofa Derride. V. detaljnije Mrevi Z. , Renik temeljnih feministikih pojmova 120

Zenike sveske

Hijerarhija rodnih identiteta Bob Conell tvrdi da hegemonijska maskulinost opresira sve oblike rodnih identiteta jednako, time producirajui rodno zasnovano nasilje. Sauesnika mukost podrava hegemonijsku mukost zbog patrijarhalne dividende. Iako postoje razlike u odnosima izmeu razliitih formi mukosti i enskosti, ipak se hegemonijska maskulinost u gotovo jednakim razmjerama, jednakoj mjeri uspostavlja i trenira u cilju uspostavljanja dominacije. Takoer i Alain Greig, Michaela Kimmel i James Lang u svom djelu Men, Masculinities and Development11 iznose svoja stajalita o maskulinitetima i rodnoj ravnopravnosti u kontekstu roda i razvoja. Oni ukazuju na to da se mukarci u drutvu javljaju u razliitim ulogama; mukarci su muevi, oevi, braa, sinovi, a zajednika im je osobina rodna privilegija. U poreenju s istraivanjima vezanim za ene i razvoj, u rodu i razvoju su evidentna odstupanja u tom smislu da se fokus pomjera sa ena na rod i nejednake odnose moi mukaraca i ena. Sve drutvene, politike i ekonomske strukture promiljaju se iz perspektive rodnih razlika. U cilju postizanja rodne ravnopravnosti neophodna je transformacija rodnih odnosa, pa Greig, Kimmel i Lang definiraju maskulinitet kao nain da se pojasne mukarci. Postoje tri razliita pristupa u pojanjenju maskuliniteta. Autori istiu da je neophodno uoiti distinkciju izmeu biolokog determinizma, kulturalnog ili drutvenog konstrukcionizma i maskuliniteta koji je odreen kao diskurs moi. Bioloki determinizam se ogleda u predispozicijama mukaraca ka agresiji, fizikoj snazi i spolnosti, a politike, ekonomske i kulturalne privilegije koje mukarci imaju proizilaze iz njihove maskuline prednosti u odnosu spram ena.12 Kulturalni ili drutveni konstrukcionizam nastoji da objasni mukarce i njihovo ponaanje odreenjem maskuliniteta kao otjelovljenja kulturalnih normi i pritisaka koje drutvo namee mukarcima. Razumijevanje maskuliniteta kao diskursa proiruje razumijevanje maskuliniteta iza granica do kojih doseu prethodni pristupi. Ukoliko se maskulinitet shvati kao diskurs moi, pomae se razumijevanju
11

Alan Greig, Michael Kimmel, James Lang, Men, Masculinities and Development: Broadening Our Work Towards Gender Equality, Gender in Development, Monograph Series, no. 10 (2002) u itanka: Rod i razvoj, ur. dr Marina Blagojevi (Sarajevo: Centar za interdisciplinarne studije Univerziteta u Sarajevu, 2007.), 168-193.
12

Ibid., 174. 121

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

odnosa moi, ne samo izmeu rodova, nego i unutar jednog roda. Mizoginija, homofobija, rasizam, klasna diskriminacija sadrane u maskulinoj politici, koju su razvili mukarci, da bi zadobili mo nad enama i drugim mukarcima.13 Izlaz iz pomenutog stanja je u pluralizaciji maskuliniteta, koja pomae da se objasni da postoji mnogo naina da se bude mukarac. Razumijevanje maskulinih politika pokazuje da se prakse i vrijednosti koje stvaraju rodnu neravnopravnost pojavljuju u nastanku razliitih hijerarhija opresije. Iskustvo potinjenosti potencijalno povezuje neke mukarce i ene iznad patrijarhalnih podjela i prua mogunost da se poveu u rodne politike, koje predstavljaju izazov patrijarhatu zajedno s politikom drutvene transformacije. Greig, Kimmel i Lang istiu da mukarci ne razmiljaju o sebi kao o rodnim biima, pa se rodni problemi esto vezuju iskljuivo za ene.14 Rod se vezuje uz odnose izmeu mukaraca i ena, kao i odnose izmeu grupa mukaraca i grupa ena, pa ostvarivanje rodne ravnopravnosti nije mogue bez promjena u ivotima mukaraca i ena. Ispitivanje znaenja maskuliniteta stvara podlogu za ukljuivanje mukaraca u proces promjene ka rodnoj ravnopravnosti; propitivanje i diskutiranje o maskulinitetima omoguava da se rod uini vidljivim i za mukarce, to doprinosi ekonomskom i drutvenom napretku. Greig, Kimmel i Lang navode primjer gender mainstreaming radionice, odrane u februaru 1999. godine, u toku koje je grupa UNDP zaposlenika diskutirala o rodnoj ravnopravnosti. Ova grupa je navela niz problema ili prepreka rodnoj ravnopravnosti unutar same organizacije. Prepreku rodnoj ravnopravnosti, kako je to utvrdila pomenuta grupa, ine seksizam, odnos mukog i enskog osoblja, hijerarhija u donoenju odluka i stavovi prema kojima je gender iskljuivo enski problem, zatim nedovoljno prostora za diskusije mukaraca o rodnoj problematici s drugim mukarcima i enama, kao i ogranien broj mukaraca ukljuenih u napore vezane uz mainstreaming. Grupa je zakljuila da se iza pomenutih prepreka nalaze problemi poput straha, jer mukarci mogu smatrati da napredak
13

Alan Greig, Michael Kimmel, James Lang, Men, Masculinities and Development: Broadening Our Work Towards Gender Equality, Gender in Development, Monograph Series, no. 10 (2002) u itanka: Rod i razvoj, ur. dr Marina Blagojevi (Sarajevo: Centar za interdisciplinarne studije Univerziteta u Sarajevu, 2007.), 177.
14

Ibid., 172.

122

Zenike sveske

ena predstavlja prijetnju njihovom statusu, linom ili profesionalnom. Gender mainstreaming zahtijeva da se gender stavi u centar diskusija o razvoju, a da se ne promatra kao iskljuivo enski problem, a mukarci se moraju ukljuiti u ove diskusije.15 Greig, Kimmel i Lang predlau da se gender mainstreaming treba ukljuiti u odrivi ljudski razvoj i agendu ljudskih prava i biti podran od strane mukaraca i ena, te da se prestane smatrati iskljuivo enskom oblau djelovanja. Istiu da se treba posvetiti panja socijalizaciji i mladima, ukoliko se uzme u obzir veliki znaaj porodice, obrazovnog sistema i religije u rodnoj socijalizaciji. Neophodno je obratiti panju na pitanja klase, rase i drugih oblika nejednakosti, te obratiti pozornost na distinkciju spola i roda, koja je znaajna za rodne relacije.16 Mizoginija je, uz homofobiju i rasizam, samo jedan od naina na koji mukarci koji utjelovljuju dominantni hegemonijski model maskuliniteta ostvaruju mo i nad enama i nad ostalim mukarcima. Stoga je za ostvarivanje ravnopravnosti potrebno da se u razvojnim programima, zajedno s nastojanjima da se transformiraju rodne strukture, posveti panja i pitanjima rase, klase, nacije i ostalih identitetnih karakteristika na osnovu kojih su uspostavljeni hijerarhijski odnosi u savremenom drutvu.

15 16

Ibid, 188.

Ibid., 190. 123