TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 489

Mhimme Defterlerine Gre XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl-Krm Hanl likileri*
Ottoman-The Crimean Khanate Relations in the Second Half of XVI. Century According to Mhimme Defters
Emine ERDOAN ZNL* ZET Mhimme defterleri, Osmanl arivlerinin en nemli defter serilerinden birini oluturmaktadr. Bu defterlere, Divn- Hmyn toplantlarnda grlen i ve d meselelere ait siyas, asker, sosyal ve iktisad adan nemli kararlar kaydedilmekteydi. Bu makalede Mhimme defterlerinde yer alan Krm Hanl ile ilgili hkmler incelenerek, XVI. yzyln ikinci yarsnda Osmanl-Krm Hanl arasndaki zellikle siyas ve ticar ilikiler Osmanl devletinin bak asyla sunulmu ve bir dnemin tarihine katkda bulunulmaya allmtr. ANAHTAR KELMELER Osmanl devleti, Krm Hanl, XVI.yzyl, Mhimme defterleri. ABSTRACT Mhimme defters constitute one of the most important defter series of the Ottoman Archives. Important decisions in terms of politics, militaristic, social and economical related to domestic and external affairs disccussed in Divn- Hmyn meetings used to be recorded to these defters. In this article, by examining judgments that take place in Mhimme defters related to the Crimean Khanate, presents particularly political and commercial relations of OttomanCrimean Khanate in the second half of XVI.century from the perspective of Ottoman Empire, and thus contributes to history of a period. KEY WORDS Ottoman State, Crimean Khanate, XVI.century, Mhimme defters.

Bu makale, 22-24 Mays 2008 tarihleri arasnda Simferopol (Akmesit) - Krm (Ukrayna)da dzenlenen Uluslararas II. Trkoloji Kongresinde sunulan bildirinin yeniden gzden geirilerek dzenlenmi hlinden ibarettir. Yrd.Do.Dr.,Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

490 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

 Giri: Osmanl defter serileri ierisinde nemli bir yere sahip olan Mhimme defterleri, Divn- Hmyn toplantlarnda grlen siyas, asker, sosyal ve iktisad adan nemli kararlarn kaydedildii defterlerdir1. Bu defterlerde yer alan kaytlarda yabanc devletlerle olan mnasebetlere dair bilgilere rastlanld gibi Osmanl devletinin himayesi altnda bulunan hkmet ve beylikler2 arasnda saylan Krm Hanl gibi devletlerle ile ilgili kaytlara da tesadf edilmektedir. Bu minvlde sz konusu makalede, Osmanl-Krm Hanl ilikilerine mhimme defterlerinde yer alan kaytlar nazarndan baklacaktr. Ancak bu defter serisi, olduka uzun bir dnemi ihtiva ettii iin almann muhtevs, XVI. yzyln ikinci yarsna ait siyas ve ticar ilikileri ieren hkmlerin genel hatlaryla deerlendirilmeye alnmasyla snrlandrlmtr. Siyas likiler: Karadenizin kuzeyinde kurulan Trk devletleri arasnda nemli bir yere sahip olan Krm Hanl, gerek corafi yaknlk, gerekse Osmanl devletinin himayesinde olmas sebebiyle dil boyunda bulunan dier Trk kavimlerine oranla Osmanl tesirine en fazla maruz kalan hanlktr3. Osmanl devleti de corafi yaknlk ve stratejik konumu sebebiyle Krm ile yakndan ilgilenmitir4. Zir Krm, inden gelen byk Asya ticaret yolunun batdaki son noktalarndan biri olmas ve Dou Avrupay n Asya ve Akdeniz dnyasyla birletiren tabii bir iskele hizmeti grmesi sebebiyle Altnordu mparatorluuna dahil lkeler ierisinde olduka nemli bir konuma sahipti5. Blgenin hem Karadeniz zerinde hakimiyet tesis edilebilmesi, hem de Karadenizin kuzeyindeki lkelerde faal bir politika izlenebilmesi asndan sahip olduu nem, Krm hanlnn Fatih Sultan Mehmed tarafndan Osmanl dev1

2 3

Bu defterler hakknda detayl bilgi iin bk. Mbahat Ktkolu, Mhimme Defteri, DA, Cilt 31, s.520-521. Bu hususta bk. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 2, Ankara 1982, s.1-115. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK yay., Ankara 1972, s. 203. Osmanl devletinin Krm zerindeki politikas iin bk.Muzaffer rekli, Krm Hanlnn Kuruluu ve Osmanl Himyesinde Ykselii (1441-1569), Ankara 1989, s.V. Halil nalck, Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tbiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, Cilt VIII, Say 29, 30, 31, 32 (1944), s.191.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 491

letine balanma srecini hzlandrmtr6. Bu dnemde iki taraf arasndaki ilikilerin younluunu, Krm hanlarnn Osmanl padiahlarna gndermi olduklar mektuplardan da takip etmek mmkndr7. Mhimme kaytlarndan rendiimiz kadaryla gittike byk bir tehlike arz etmeye balayan Rus saldrlar ve yaylmacl8, bu devrin nemli gelimelerinden biriydi. Krm kuvvetleri, bu saldrlara kar eitli aknlar gerekletirdikleri hlde, arlk, gney hududunda bir sra kalelerden oluan istihkm sistemi ve yeni ateli silahlarla bu aknlar krmakta glk ekmemekteydi. Hatt Kazaklar, erkezler ve Nogaylar vastasyla Krmllar kendi yurtlarnda dahi vurabilmekteydiler. zellikle IV.Ivann tahta gemesi (1547) ile birlikte Rus taarruzlar daha da artm, 1552de Kazan hanlnn, 1556da da Astrahann zapt9, Ruslarn nfuzunun gney blgelere kadar inmesine yol amtr10. Bu taarruzlar, Osmanl devletini bile telaa drmtr. yle ki, Dimitra adnda bir Kazak reisinin 1559 baharnda Azak kalesini kuatmas, stanbulda byk bir endie yaratmt11. Zira Azak kalesi, blgenin en nemli ve en salam kalelerinden biriydi12. Mhimme kaytlarndan rendiimize gre, stanbul, bu muhasara zerine Azaka mhimmt, asker13 ve kalenin muhafazas konusunda srekli olarak emirler gndermiti14. stanbulun btn bu endielerine ramen ilk arpmada Kazak kuvvetleri dalm ve Dimitra, Rus tarafndan tekrar on bin kadar

8 9

10 11

12

13

14

H. nalck, Yeni Vesikalara Gre Krm, s.185.; Krmn Osmanl devletine tbilii meselesi iin ayrca bk. Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, Matbaa-i Ebzziya, Kostantiniyye (stanbul) 1307, s.13.; Bedriye Sabit, Krmn Osmanl mparatorluuna Eklenmesi Meselesi, Arkada matbaas, stanbul 1934, s.1-29.; M. rekli, Krm Hanlnn Kuruluu, s.16-20.; Ycel ztrk, Krm Hanl, Trkler, Cilt 8, s.486-487. Bu hususta bk. Akdes Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940. Bu hususta ayrntl bilgi iin bk. Y.ztrk, Krm Hanl, s.489-491. zalp Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm Hanlnn Siyas Durumu, Atatrk niversitesi yay., Sevin matbaas, Ankara 1973, s.43. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Balangtan 1917e Kadar, TTK yay., Ankara 1948, s.155. Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569), Belleten, Say 46, Cilt XII (Nisan 1948), s.364.; Bu hususta ayrca bk. . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.43-44. Bu hususta ve blgeye ait dier kaleler iin bk. Martin Bronevskiy, Krm, (ev. Kemal Ortayl), Ege Matbaas, Ankara 1970. 3 Numaral Mhimme Defteri (966-968/1558-1560), (zet-Transkripsiyon), Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 1993, s.42.; Tpkbasm, s.33. 3 Numaral Mhimme Defteri, s.43, 123, 128, 139.; Tpkbasm, s.34, 105, 109, 118 .; Bu hususta ayrca bk. . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.44.

492 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

asker toplayp kale zerine gelmi, ancak iddetle pskrtlmt15. Ancak Osmanl devleti, Krm Han Devlet Giraydan, her an kabilecek saldrlara kar daima dikkatli olunmasn istemiti16. Azakta Rus tehlikesi daha sonraki tarihlerde de vuku bulmu, hatt Azak sancakbeyine gnderilen H.987/M.1579 tarihli bir hkmde, Ruslara itimat olunmamas, Azak kalesinin ve top yerlerinin tamir edilmesi, balk tutmaya gelen Ruslarn dahi kontrol altnda bulundurulmas emredilmiti17. Esas itibariyle kaytlara gz attmzda Osmanl devletinin bu dnemde Ruslarn bir sava hazrl yapmasndan daima endie duyduunu syleyebiliriz18. Rus tehlikesi, Osmanl-Krm Hanl ilikileri asndan nemli bir gelime olan Astrahan (Ejderhan) seferinin yaplmasna yol amtr. Bu sefer, ancak Avusturya ile bar anlamas yaplnca (1562) mmkn olmutur. Seferin yaplmasna sebep olan hadiselerden en nemlisi, zellikle Kafkasyadan ve Orta Asyadan gelen Haclarn hacca giderken Astrahana uramalarna Rus arnn engel olmasyd19. Bu gelimeler bir sre sonra Don ile Volga arasnda bir kanal ama fikrinin gndeme gelmesine sebep olmutur. Plana gre Osmanllar, Don ile Volga nehirleri zerinde karlkl iki kale yapacaklar ve bunun arasnda bir kanal aarak iki nehri birletireceklerdi. Bylece Karadenizden Hazar denizine gemilerle dorudan erzak ve mhimmt sevk olunabilecek, ark seferleri kolaylaacak, irvan, Karaba, Grcistan itaat altna alnacak ve rann en i blgelerine kadar inilebilecekti20. Bu gerekelerle Krm Han I. Devlet Giraya, ilkba-

15

16

17

18 19

20

H. nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s.364.; Ayrca bk. Feridun Emecen, Sultan Sleyman a ve Cihan Devleti, Trkler, Cilt 9, s. 513-514.; . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.44.; Y.ztrk,Krm Hanl, s.490. 3 Numaral Mhimme Defteri, s.429, 464, 465, 466, 553, 554, 630.; Tpkbasm, s.326, 354, 355, 356, 423, 424, 489. Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri, Cilt 40, 93 (sayfa)/209 (hkm)(12 aban 987/4 Ekim 1579) (Bu defterler bundan sonra MD olarak ksaltlacaktr). Bu husustaki hkmler iin bk. MD, Cilt 69, 224 /447 (5 Cemaziyel-hir 1000/19 Mart 1592). Haclarn bu husustaki ikayetleri iin bk. Krm El-Hac Abdulgaffar, Umdett-tevrh, Matbaa-i Amire, stanbul 1343, s.111.; 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), (zetTranskripsiyon-ndeks), Cilt I, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 1998, s.325, 327, 375.; Tpkbasm, Cilt I, 667, 671 nolu hkmler.; Tpkbasm, Cilt II, 2723 nolu hkm.; Astrahann fethedilmesi gerekliliine dair hkmler iin bk. 7 Numaral Mhimme Defteri Cilt I, s.374, 403.; Tpkbasm, Cilt I, 838 nolu hkm ve Cilt II, 2722 nolu hkm.; Ayrca bk. Osmanl Belgelerinde Kazan, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 2005, s.5.; . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.46.; Y.ztrk, Krm Hanl, s.490. H. nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s.367-368, 372.; Bu sefer hakknda ayrca bk. A. N. Kurat, Trk Kavimleri ve Devletleri, s.237-239.; Halil nalck, Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, Cilt I, Ankara 1992, s.423.; . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.46-51.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 493

harda Astrahana bir ordu gnderilecei, Don-Volga arasnda bir kanal alaca, kendisinin de bu sefer iin hazrlanmas gerektii haber verildi21. ncelediimiz kaytlarn byk bir blm bu seferin hazrlklar ile ilgilidir22. Buna gre Tanrda Yrkleri23, Naldken Yrkleri24, Kocack Yrkleri25, ingene msellemleri26, Vize Yrkleri27, Kastamonu, Sinop28, Trabzon29, Kefe kalesinin hisar erlerinin bir ksm30 ile orum31, Canik, Amasya32, Kstendil, Silistre ve Nibolu beylerinin sipahileri33 bu sefere gitmekle grevlendirilmilerdir. Ayrca Astrahan seferine itirak edecek beylerin de Nevruzda Kefe beylerbeyine katlmas istenmitir34. Bu sefer organizasyonunda sadece asker deil; sefer iin gerekli let, edavt ve mhimmt da blgeye gnderilmitir. Askerlerin temel ihtiyalarndan biri olan peksimet, Kefe, Sodak, Taman ve Menkubdan, her sanattan orducu esnaf Kefedeki kasabalardan35, iki yz ba beygir Eflak voyvodasndan36, celepler Kefeden37 istenmitir. Blgeye gnderilen ve bu sefer iin yaptrlan gemilerin ou silah ve sava malzemesi ile dolu olduundan zahireler elde mevcut olan baka deniz vastalar ile mahalline gnderilmitir38. Ancak sefer, gerek Krm Han I. Devlet Giray Hann (1551-1577) Astrahan ve Kpak bozkrnda Hanlk

21 22

23 24 25 26 27 28 29 30

31

32 33 34 35 36 37 38

H. nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s.366. Sefer hazrlklar ile ilgili olarak Peev Tarihinde dikkate deer bilgiler yer almaktadr. Bu esere gre sava ara ve gereleri byk bir donanma ile Kefeye gnderilmi, ayrca bata yenieriler olmak zere ok sayda asker blgeye intikal ettirilmitir. Bk. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, Cilt I, (Haz. Bekir Stk Baykal), Kltr Bakanl yay., Ankara 1999, s. 447-449.; Bu hususta ayrca bk. . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.47-49. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.4.; Tpkbasm, Cilt I, 4 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.4.; Tpkbasm, Cilt I, 6 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.4.; Tpkbasm, Cilt I, 7 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.5.; Tpkbasm, Cilt I, 11 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.5.; Tpkbasm, Cilt I, 10 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.8.; Tpkbasm, Cilt I, 18 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.8.; Tpkbasm, Cilt I, 20 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), (zet-Transkripsiyon-ndeks), Cilt III, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 1999, s.149.; Tpkbasm, Cilt II, 2275 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.8.; Tpkbasm, Cilt I, 21 nolu hkm.; Cilt III, s.140.; Tpkbasm, Cilt II, 2255 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri Cilt I, s.8.; Tpkbasm, Cilt I, 22 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.9.; Tpkbasm, Cilt I, 23 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt I, s.9.; Tpkbasm, Cilt I, 26 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt III, s.138.; Tpkbasm, Cilt II, 2252 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri Cilt I, s.9.; Tpkbasm, Cilt I, 27 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri Cilt III, s.139.; Tpkbasm, Cilt II, 2254 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), (zet-Transkripsiyon-ndeks), Cilt III, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 1999, s.151.; Tpkbasm, Cilt II, 2280 nolu hkm.

494 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

yerine Osmanl hakimiyetinin yerlemesini istememesi39, bu endieyle ordunun hareket ve intikal aamasnda glkler karmas40 ve gerekse dier sebepler (yeteneksiz devlet adamlar, olumsuz corafi artlar ve hava muhalefeti vb.) yznden baarszlkla sonulanmtr41. Tm bu gelimelerden bir sre sonra Krm kuvvetleri, Moskova zerine 1571de bir akn gerekletirdiler ve ehrin etrafn yaktlar42. I. Devlet Giray Han, bu muvaffakiyet zerine taht-algan nvann ald43. Ancak Krm Hannn bu baarsna ramen Ruslar, Kazan ve Astrahan boaltmadlar. 1583de Ruslarn Kafkasya ve Karadenize doru genilemesini durdurmak iin mcadele edildiyse de bu dnemde zayflam olan hanlk, Rusyaya kar ancak Osmanl himayesi sayesinde varln koruyabilmi ve aknlarna devam edebilmitir44. Kaytlara gz atldnda, XVI. yzyln ikinci yarsnda Osmanl-Krm Hanl ilikileri asndan dikkati eken bir dier hususun, bu dnemde byk bir nem arz eden ran seferinde Krm kuvvetlerinden istifade edilmesi olduu grlr45. Bilindii zere Osmanl devleti ile ran-Safevi devleti arasndaki rekabet, Osmanllar, Kafkaslardan Basra Krfezine kadar uzanan sahada uzun ve ypratc savalara srklemitir. Bu mcadele balangta Dou-Anadolu

39

40 41

42

43

44 45

Bu hususta bk. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, Cilt I, s.448.; Ayrca bk. Halil nalck, Krm Hanl, A, Cilt 6, s.748.; . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.51.; Y.ztrk, Krm Hanl, s.490. Y.ztrk, Krm Hanl, s.490. Bu hususta bk. Abdullah Gndodu, Trkiye ile Trk Dnyas Arasndaki Mnasebetlerin Tarih Arkapln, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 15 (Mays-Haziran 1997), s.298.; Nahide imir, Osmanl Devleti ile Trk Hanlklar Arasndaki Mnsebetler, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 15 (Mays-Haziran 1997), s.304. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, Matbaa-i Amire, stanbul 1287, s.21.; MD, Cilt 16, 14/26 (17 Cemziyel-evvel 979/7 Ekim 1571).; Ayrca bk. . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.51-52. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.21.; . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.44.; Y.ztrk, Krm Hanl, s.491. H. nalck, Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, s.423. Mneccimba Dervi Ahmed Efendi, Sahifl-Ahbar, Cilt II, Kahire 1285, s.702.; Krm hanlarnn Osmanl ordusuna itirak etmeleri ile ilgili olarak u bilgi dikkat ekicidir: Padiah veya vezir-i azm sefere gidecei zaman lzum grmesi halinde sefere kmadan birka ay nce Krm Hanna nme-i hmyn gndererek sefere davet ederdi. Hanlar, sefere davet edilecekleri zaman kendilerine nme-i hmyn ile hilatlerden bir hilat ile murassa kl gndermek kanundu ve ayn zamanda kendisine izme-baha veya tirke-baha ismi altnda be binle onbe bin arasnda altn ve kalgay sultana da daha az miktarda harcrah gnderilirdi. Bk. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 2, s.30.; Krm kuvvetleri ilk kez I. Mengli Giray zamannda Osmanl devleti tarafndan dzenlenen byk apl seferlere itirak etmiler ve Krm aknc gleri seferlerin vazgeilmez destekileri arasnda yer almlardr. Bu hususta ayrntl bilgi iin bk. Y. ztrk, Krm Hanl, s.487.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 495

yaylas, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleymann zaferlerinden sonra da Azerbaycan, Grcistan ve Irak zerinde devam etmi, Don-Volga arasnda kanal ama teebbslerinin de dier sebeplerinden birisini oluturmutur46. Bu dnemde ran ile yaplan mcadele daha sonraki dnemlerde de devam etmi, gerek ah Tahmasbn lm (1576), gerekse ah II.smailin lmnden (1577) sonra randa ba gsteren kargaalklardan Osmanllar yararlanmak istemiler ve Safevilere kar muharebeye karar vermilerdir47. ncelediimiz hkmlerde bu duruma temas eden baz kaytlara rastlamak mmkndr. yle ki kaytlara gre, Tatar Han II. Mehmed Giraya (1577-1584) yazlan nmenin suretinde ran ah smailin (ah II.smail) vefat ettii ve dolaysyla randa karkln zuhur ettii ifade edilerek Mustafa ve Sinan Paalarn iki koldan rana girecekleri48, kendisinin de Tatar askeri ile Demirkapdan irvan lkesine hcum etmesi emredilmiti49. Krm Han II. Mehmed Giray, bu sefere yz bin kiilik bir kuvvetle katlm (1579), emahya kadar gitmi, ancak k orada geirmeyerek olu Gazi Giray brakp Krma geri dnmtr. Bu durum, Diyarbekir beylerbeyisi zdemirolu Osman Paay zor durumda brakmtr50. II. Mehmed Girayn padiahn iznini almadan katld seferi yarda brakarak ve yerine bir miktar asker brakarak Krma dnmesi51 tepkiyle karlanmtr52. Krm Han, daha sonralar devam etmekte olan Osmanl-ran sava-

46 47

48

49

50 51 52

Bk. H. nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s.350-351. Bu hususta detayl bilgi iin bk. Bekir Ktkolu, Murad III, A, Cilt VIII, s. 615-616.; Bu dnemde yaplan ran seferleri iin bk. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 1, Ankara 1983, s.55-68. Esas itibariyle dnemin vezir-i zam Sokullu Mehmed Paa bu sefere taraftar olmamtr. Gerek onun eski nfuzunun bu dnemde kalmamas gerekse ran seferinde hret kazanmak isteyen ve birbirlerine hasm olan Lala Mustafa Paa ve Sinan Paann her birinin rana kar alacak olan bu seferde serdar olmak istemeleri bu sreci hzlandrm ve iki serdarn seraskerlii mahzurlu grldnden padiahn iradesiyle Lala Mustafa Paa, btn ran seferinin serdar tayin edilip Grcistan ve irvann fethetmekle grevlendirilmitir. Bk..H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm I, s.57-58. MD, Cilt 32, 59/128 (11 Zil-kade 985/20 Ocak 1578).; 151/303 (21 Safer 986/29 Nisan 1578).; 162/318 (26 Safer 986/4 Mays 1578).; Bu hususta ayrca bk. Krm El-Hac Abdulgaffar, Umdett-tevrh, s.114.; Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (971-1003/1563-1595), Cilt I, (Haz. Mehmet pirli), TTK yay., Ankara 1999, s.123.; Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.22. .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 1, s.60. Bu hususta bk. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.23. .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 2, s.2.; Peev, eserinde II. Mehmed Girayn seferi yarda brakarak Krma dnmesinin padiah fkelendirdiini ve bu tavrnn onun mlk ve bann gitmesine sebep olduunu ifade etmektedir. Bk. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, Cilt II, (Haz. Bekir Stk Baykal), Kltr Bakanl yay., Ankara 1999, s.60.; Bununla birlikte Ycel ztrk, Krm Hanl adl almasnda, II.Mehmed Girayn bu tavrnn onun muharebelerde Osmanly yalnz brakt eklinde yorumlanamayacan, Krma dnerken hanln askeri gcnn byk ksmn yine Osmanl emrine verdiini ve onun bu dnemde bir di-

496 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

larna ikinci kez katlma emri alm, ancak bu seferi de yarda brakp Krma dnmtr53. II. Mehmed Girayn bu tavrlar, onun Osmanl devleti ile ilikilerinin bozulmasna, hatt as olmasna sebep olmu, sonuta kalgay olan kardei Alp Giray tarafndan yakalanarak ldrlmtr (1584)54. Bu durum stanbulda uzun yllar rehin olarak tutulan kardei II. slam Girayn (1584-1588) onun yerine gemesine sebep olmutur55. II. slam Giray, tahta ktktan sonra olu Mbarek Giraya Nureddinlik pyesi verdi56. slam Girayn Krm tahtna gemesinden sonra Cuma hutbelerinde halife sfatyla padiahlarn isminin nce okunmas esas getirildi57. Bu durum ayn zamanda hanln siyas adan zayfladnn bir gstergesi olmas bakmndan dikkate deerdir58. Osmanllar ile ranllar arasndaki mcadele 1578den 1639 Kasr- irin Bar Antlamasna kadar aralklarla srm ve uzun sren bu savalar, Osmanl tarihinde byk buhranlara yol amtr59. Krm, ran seferleri srasnda sadece askeri g takviyesi bakmndan deil, stratejik konumu, zellikle de Kefe ve Azak gibi sefer organizasyonunda nemli bir konuma sahip olan yerler dolaysyla da byk bir ehemmiyet arz etmekteydi. Bu yerler, Rumeliden asker, cephane ve mhimmt sevkiytnda nemli birer s vazifesi grmlerdi. Kefe, eyalet bnyesindeki ekonomik imknlarn da byk lde bu seferler iin harcamt60. XVI. yzyln ikinci yarsnda yaplan ran seferlerinin hazrlklaryla ilgili olarak mhimme defterlerinde ok sayda hkm kaytldr61. Sava hazrlklar ierisinde tfenki ve neccr temier tehlike olan Rusya ile hesaplamak istediini ifade etmektedir. Bk. Y. ztrk, Krm Hanl, s.491. Y.ztrk, Krm Hanl, s.491. B. Ktkolu, Murad III, s.619.; Mehmed Giray, bu mcadelede baarl olamayacan anlaynca Ur taraflarna kamak istemi, ancak baarl olamayarak kardei Alp Giray tarafndan yakalanmtr. Alp Giray: Hanlarn yz suyun nmerdlik ile yere dkp Krm ocana su kodun hey kaltaban diyerek Mehmed Giray kemend ile bomutur. Bk. .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 2, s.3. Bu hususta bk. Seyyid Mehmed Rza, Es-sebs-seyyr f ahbr- mlkit-Tatar, SleymaniyeRagp Paa, No:1016, v.54a.; Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.24.; .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 1, s.60.; Cilt 3, Ksm 2, s.3.; H. nalck, Krm Hanl, s.424.; Giray Saynur Altu, Hanlk Dneminde Krm, Sanat, Tarihi, Edebiyat ve Musikisiyle Krm, (Ed.Oktay Aslanapa), Yeni Trkiye yay., Ankara 2003, s.85.; N. imir, Osmanl Devleti ile Trk Hanlklar , s.305. Seyyid Mehmed Rza, Es-sebs-seyyr, v.54b.; Ayrca bk. Y. ztrk, Krm Hanl, s.492. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.27. Y. ztrk, Krm Hanl, s.492. Halil nalck, Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem (13021606):Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, Trkiye Bankas yay., stanbul 2009, s.181. Ycel ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kefe (1475-1600), Kltr Bakanl yay., Ankara 2000, s.5. Demrkapuya sefer hazrlklar iin bk. MD, Cilt 47, 6/10 (17 Safer 990/13 Mart 1582).; 6/11 (17 Safer 990/13 Mart 1582).; 19/49.; 49/124 (13 Rebl-evvel 990/7 Nisan 1582); 49/125 (13

53 54

55

56 57 58 59

60 61

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 497

ni62, yenieri efrad iin iki bin koyun63 ve baka ihtiyalarn (peksimet, celebler64, araba yapmasn bilen stadlar65, beygir ve zahire66) vurgulanmas, ran seferlerinin organizasyonu hakknda fikir vermesi bakmndan dikkate deerdir67. Bu dnemin nemli gelimelerinden bir dieri de Osmanl-Lehistan-Krm Hanl ilikileridir. Kaytlara yansd kadaryla gerek Lehliler gerekse Tatarlar birbirlerinin topraklarna aknlar gerekletirmekteydiler. Baz Leh beyleri, memleketimizi basan Tatarlar kovalyoruz diyerek askerleriyle Krm topraklarna girmi, Cankirman Kalesini basp ahalinin hayvanlarn gasp ederek baz kiileri esir almt68. Osmanl devletinin bu konuya yaklam olduka dikkat ekicidir. stanbul, Leh Kralndan snr tecavzlerini durdurmalarn, Mslman esirlerin ve mallarn iade edilmesini ve biriken vergilerin denmesini isterken, Tatar Han Devlet Giray Handan da bu olaylar zerine galeyana gelen snrdaki Tatarlar zapturapt altnda tutarak antlama hkmlerine aykr bir harekette, yani Leh topraklarna herhangi bir saldrda bulunmamalarn istemitir69. Hatt baka bir hkmde Tatar hanna, vergilerini verdikleri ve ahidnmeye uyduklar srece Tatarlar tarafndan Leh lkesine saldrda bulunulmamas kaydedilmitir70. Osmanl devleti, bu suretle Tatarlarn bilinli veya disiplinsiz hareketleri sonucu Lehler zerine giritii aknlar nlemek iin mdahale etmek zorunda kalmtr71. Tm bu gelimeler, Leh kraln yeniden bir ahidnme istemeye sevk etmitir72.

62

63 64 65 66

67

68 69

70

71 72

Rebl-evvel 990/7 Nisan 1582).; 49/126 (13 Rebl-evvel 990/7 Nisan 1582).; 50/127(13 Rebl-evvel 990/7 Nisan 1582).; MD, Cilt 53, 119/338 (27 Receb 992/4 Austos 1584). MD, Cilt 32, 153/304 (21 Safer 986/29 Nisan 1578).; MD, Cilt 38, 27/89 (3Safer 987/ 1 Nisan 1579). MD, Cilt 32, 160/314 (26 Safer 986/4 Mays 1578). MD, Cilt 38, 27/87 (3 Safer 987/1 Nisan 1579). MD, Cilt 38, 27/88 (3 Safer 987/1 Nisan 1579). MD, Cilt 43, 13/24 (18 Rebl-evvel 988/3 Mays 1580).; MD, Cilt 47, 148/360(17 Cemziyelevvel 990/9 Haziran 1582). Seferlerde ordunun iaesi, nakliyesi, hazinenin durumu ve askerin vaziyeti nemli bir husustu. Bu hususlarn XVII. yzyl balarnda yaplan ark seferleri asndan bir deerlendirmesi ile ilgili olarak bk. mer bilir, XVII.Yzyl Balarnda ark Seferlerinin e, ikml ve Lojistik Meseleleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora tezi), stanbul 1997. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt III, s.395.; Tpkbasm, Cilt II, 2750 nolu hkm. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt III, s.411, 412.; Tpkbasm, Cilt II, 2770 ve 2771 nolu hkmler. 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), (zet-Transkripsiyon-ndeks), Cilt III, s.397.; Tpkbasm, Cilt II, 2752 nolu hkm. . Gkbilgin, 1532-1577 Yllar Arasnda Krm, s.45. 7 Numaral Mhimme Defteri, Cilt III, s.388.; Tpkbasm, Cilt II, 2742 nolu hkm.

498 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Mhimme defterlerinde yer alan hkmlere gz atldnda; sz konusu kaytlarn bir ksmnn Krm Hanl ierisinde vuku bulan taht mcadeleleri ile ilgili olduu grlr73. Krmda taht mcadelelerinin bylesine youn yaanmasnn ve ciddi muhalefetlerin artmasnn sebebi, Osmanllarn zellikle XVI. yzyln ikinci yarsnda, ran ve Avusturya ile giritii uzun savalar dneminde (1578-1606) daha nce de ifade ettiimiz zere Krm kuvvetlerine ihtiya duymas ve Osmanl serdarlarnn, hanlara kendi maiyetlerinde bulunan bir kumandan gibi davranmalaryd74. Devlet Girayn75 lmnden sonra Krm Hanlnda anlamazlklar daha da artm ve yer yer i mcadeleler balamtr. Bilhassa bu dnemde Nogay kabilelerinin asi davranlar dikkate deerdir. Tm bu karklklar, hanl det paralanma aamasna getirmitir. zellikle de II.Mehmed Girayn, kardei Alp Giray kalgay76 yapmas gerekirken mevcut dzeni hie sayarak, yerine Saadet Giray kalgay semesi, Alp Girayn Kpak bozkrlarna kamasna ve Hana kar mcadele etmesine sebep olmutur. Bu durum dier Krm mirzalarnn da II.Mehmed Giraya kar gelmesine ivme kazandrmtr77. ncelediimiz kaytlar, Alp Girayn bu kan dorulamaktadr78. Ticar likiler: Mhimme kaytlar, Osmanl-Krm Hanl ilikileri hakknda sadece siyas adan bilgiler iermemektedir. Defterlerde yer alan ve zellikle ticar faaliyetleri ieren hkmler buna delil olarak gsterilebilir. Bu durumun balca sebebi, hem ticar etkinlikler asndan blgenin olduka hareketli olmas, hem de ticarete met olan birok mal ve eyann sz konusu yrede var olmasdr. Bu corafyada zellikle Bat dnyas ve n Asya memleketleri ile Krm limanlar arasnda geni bir ticaret yaplmakta, bu limanlarda Uzakdoudan gelen ipek, baharat, Msra sevk edilen kleler, imal krkleri, muhtelif deriler, balk, yk73

74 75

76

77 78

MD, Cilt 47, 65/165 (24 Rebl-evvel 990/18 Nisan 1582), 65/166 (24 Rebl-evvel 990/18 Nisan 1582).; MD, Cilt 53, 279/805 (6 Rebl-hir 993/7 Nisan 1585).; MD, Cilt 58, 171/454 (25 Cemaziyel-hir 993/24 Haziran 1585), 172/455(25 Cemaziyel-hir 993/24 Haziran 1585), 172/456 (25 Cemaziyel-hir 993/24 Haziran 1585), 173/457 (25 Cemaziyel-hir 993/24 Haziran 1585), 175/462 (25 Cemaziyel-hir 993/24 Haziran 1585). H. nalck, Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, s.423. Devlet Giray Han hakknda ayrntl bilgi iin bk. A. N. Kurat, Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 236. Bu unvan hakknda bk. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, s.11.; Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, s.15-16. G. S. Altu, Hanlk Dneminde Krm, s. 85. MD, Cilt 46, 46/92(3 aban 989/2 Eyll 1581).; MD, Cilt 42, 25/188 (18 Cemziyel-evvel 989/20 Haziran 1581), 25/189 (18 Cemziyel-evvel 989/20 Haziran 1581), 121/417 (28 Receb 989/28 Austos 1581).

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 499

sek kalitede balmumu ve tuz yklenmekteydi79. Elbette bu noktada blgenin verimli topraklara sahip olmasn da gz ard etmemek gerekir. Kez sz konusu steplerdeki zengin topraklar, blge halk tarafndan ilenmekte ve buradan elde edilen mahsl, Krma ve stanbula sevk edilmekteydi. Krmdan gelen hububat kesildii zaman stanbulda ktlk balamaktayd80. ncelenen hkmlere gre, stanbula Krmdan gemilerle ya, buday, arpa, mercimek,81 gemi kerestesi82 ve hatt sarayn baheleri iin Kefe lalesi soan83 gnderilmekteydi. Bu rnler ierisinde Krmdan en ok ya istenmi84 ve stanbulda ya sknts ekilirken baz kimselerin ya mahzenlerde saklayarak fiyat arttktan sonra satmak istediklerine vurgu yaplmtr85. Bu durumun nne gemek iin de blgeye srekli olarak emirler gnderilmitir86. Bununla birlikte ya satnda da usulszlkler yaanmaktayd. rnein, Kefe beyi Kasm Beye gnderilen bir hkmde, eskiden beri Tatar taifesinin etraftan toplad sade ya Kefeye getirip orada tccara satt ve dolaysyla da burada gmrk vergisi alnrken, imdiki hlde tccarn etraftan topladklar yalar stanbuldan baka yerlere gtrdkleri, bu yzden de gmrk vergisi alnmad belirtilerek yalarn derhal eski uygulamaya uygun olarak toplanmas ve satlmas emredilmitir87. Sadece stanbula gnderilen malzemelerde deil, Kefe halkna satlan rnlerde de fiyat artrmna gidilmemesi ngrlmtr. Kaytlarda rnlerin daha nceki narh zerinden fiyatnn belirlenerek satlmas istenmi, bu duruma ister yenieri ister sipahi olsun kim muhalefet ederse isimlerinin bildirilip cezalandrlmalar istenmitir88. Krmdan stanbula mal gtrld gibi, stanbuldan da Krma malzeme gnderilmekteydi. Nitekim stanbul muhtesibine gnderilen bir hkm79

80

81 82 83 84

85

86

87 88

H. nalck, Yeni Vesikalara Gre Krm, s.194-195.; Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt I (1300-1600), (ev.Halil Berktay), stanbul 2000, s.338. H. nalck, Krm Hanl, A, s.752.; H. nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik, Cilt I, s.338. MD, Cilt 14, 105/144 (12 Rebl-evvel 978/14 Austos 1570). MD, Cilt 22, 92/190 (20 Safer 981/21 Haziran 1573). MD, Cilt 30, 20/52 (23 Muharrem 985/12 Nisan 1577). MD, Cilt 14, 1093/1605 (979/1571).; MD, Cilt 31, 264/584 (28 Receb 985/11Ekim 1577).; MD, Cilt 46, 43/87 (3 aban 989/2 Eyll 1581).; MD, Cilt 58, 68/202 (17 Cemaziyel-evvel 993/17 Mays 1585).; 203/533 (8 Safer 993/19 ubat 1585).; MD, Cilt 67, 37/98 (23 Muharrem 999/21 Kasm 1590).; 38/99 (23 Muharrem 999/21 Kasm 1590). MD, Cilt 35, 134/340 (5 Cemziyel-hire 986/9 Austos 1578).; MD, Cilt 39, 339/664(10 Rebl-evvel 988/25 Nisan 1580).; MD, Cilt 52, 381/1031(19 Rebl-hir 992/30 Nisan 1584). Bu hususta rnek belgeler iin bk. MD, Cilt 35, 59/139 (19 Rebl-hir 986/25 Haziran 1578), 59/141(19 Rebl-hir 986/25 Haziran 1578). MD, Cilt 31, 120/289 (15 Cemziyel-evvel 985/31 Temmuz 1577). MD, Cilt 39, 331/644 (5 Rebl-evvel 988/20 Nisan 1580).

500 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

de, Krm Han slam Giray Hann kendi kileri iin her sene be yz kile pirin, yz kantar siyah zm, elli kantar kzl zm, elli kantar sabun, elli kantar incir istedii ve bu malzemeleri gemisine ykleyip gtrmek istediinde muhtesib ve iskele eminleri tarafndan kendisine herhangi bir zorluk karlmamas, ancak bu bahane ile fazla zahire gnderilmesinden de saknlmas istenmitir89. Anadoludan Kefe, Kili ve Akkerman gibi Karadeniz limanlarna byk miktarda ipek, pamuk, kenevirden maml kumalar, bunun karlnda ise buralardan stanbula tarm ve hayvanclk rnleri gnderilmekteydi90 (Bkz.Tablo1). Yine kaytlardan rendiimiz kadaryla baz malzemelerin Krma gnderilmesi yasakt. Kefe beyine gnderilen bir hkmde, Trabzon, Samsun ve Sinop iskelelerinden tuz, mein gibi eyalarn Kefeye gtrlmesinin ve satlmasnn yasak olduu ve Kefeye lazm olan eyay almak iin gnderilen gemicilere mutlaka mhrl temessk verilmesi istenmitir91. Tablo 1- ncelenen Mhimme Kaytlarna Gre Krmdan ithal edilen ve Krma ihrac edilen ticar mallar

Krmdan ithal edilen mallar ya buday arpa mercimek gemi kerestesi lale soan

Krma ihrac edilen mallar ipek pamuk kenevir -

Sonu: Osmanl devleti, XVI. yzyln ikinci yarsnda Krm Hanl ile zellikle siyas ve asker sebeplerden dolay youn bir mnasebette bulunmutur. Ancak bu mnasebet, sadece siyas ve asker sahada yaanmam, ticar faaliyetleri de kapsamtr. Siyas adan Osmanl devleti, kendisine tabi olan bu hanln ida89 90 91

MD, Cilt 55, 143/263 (19 Rebl-evvel 993/21 Mart 1585). H. nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik, Cilt I, s.331. MD, Cilt 30, 165/387(18 Safer 985/7 Mays 1577).

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 501

recisini belirleme ve tayin etme kudretini srekli olarak elinde tutmu, blge zerindeki hakimiyetini kaybetmemek iin temkinli olmaya alm, hatt bu dnemde Krm iin byk bir tehlike arz etmeye balayan Rus tehlikesinin de farkna varmtr. Krm Hanlnn stratejik konumu, zellikle de Kefe ve Azak limanlarnn, gerek asker g gerekse mhimmt sevkiyat asndan nemli birer s olmas, Osmanl devletinin ark seferlerini organizasyonunda iini byk lde kolaylatrmtr. Btn bu gelimeler, Osmanl devleti ve Krm Hanl arasnda XVI. yzyln ikinci yarsnda youn bir mnasebetin yaanmasna yol amtr.

502 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

KAYNAKLAR 1.Ariv Kaynaklar stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defterleri, Cilt: 14, 16, 22, 30, 31, 32, 35, 38, 39, 40, 42, 43, 46, 47, 52, 53, 55, 58, 67, 69. 2. Dier Kaynaklar ve ncelemeler 3 Numaral Mhimme Defteri (966-968/1558-1560), (zet-Transkripsiyon), Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 1993.; Tpkbasm, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 1993. 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), (zet-Transkripsiyon-ndeks), Cilt I, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 1998.; Cilt III, Ankara 1999.; Tpkbasm, Cilt I, Ankara 1998.; Cilt II, Ankara 1999. Altu, Giray Saynur; Hanlk Dneminde Krm, Sanat, Tarihi, Edebiyat ve Musikisiyle Krm, (Ed.Oktay Aslanapa), Yeni Trkiye yay., Ankara 2003, s.65-122. Bronevskiy, Martin; Krm, (ev.Kemal Ortayl), Ege Matbaas, Ankara 1970. Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, Matbaa-i Ebzziya, Kostantiniyye (stanbul) 1307. Emecen, Feridun; Sultan Sleyman a ve Cihan Devleti, Trkler, Cilt 9, s.501520. Gkbilgin, zalp; 1532-1577 Yllar Arasnda Krm Hanlnn Siyas Durumu, Atatrk niversitesi yay., Sevin matbaas, Ankara 1973. Gndodu, Abdullah; Trkiye ile Trk Dnyas Arasndaki Mnasebetlerin Tarih Arkapln, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 15 (Mays-Haziran 1997), s.295-299. Halim Giray (Han), Glbn-i Hnn, Matbaa-i Amire, stanbul 1287. nalck, Halil; Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, Cilt I, Ankara 1992, s.420-434. nalck, Halil; Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569), Belleten, Say 46, Cilt XII (Nisan 1948), s.349-402. nalck, Halil; Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tbiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, Cilt VIII, Say 29, 30, 31, 32 (1944), s.185-229. nalck, Halil; Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, Trkiye Bankas yay., stanbul 2009. nalck, Halil; Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt I (1300-1600), (ev.Halil Berktay), stanbul 2000.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 503

nalck, Halil;Krm Hanl, A, Cilt 6, s.746-756. bilir, mer; XVII.Yzyl Balarnda ark Seferlerinin e, ikml ve Lojistik Meseleleri, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora tezi), stanbul 1997. Krm El-Hac Abdulgaffar, Umdett-tevrh, Matbaa-i Amire, stanbul 1343. Kurat, Akdes Nimet; IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK yay., Ankara 1972. Kurat, Akdes Nimet; Rusya Tarihi, Balangtan 1917e Kadar, TTK yay., Ankara 1948. Kurat, Akdes Nimet; Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940. Ktkolu, Bekir; Murad III, A, C.VIII, s. 615-625. Ktkolu, Mbahat; Mhimme Defteri, DA, Cilt 31, s.520-521. Mneccimba Dervi Ahmed Efendi, Sahifl-Ahbar, Cilt II, Kahire 1285. Osmanl Belgelerinde Kazan, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 2005. ztrk, Ycel; Krm Hanl, Trkler, Cilt 8, s.480-513. ztrk, Ycel; Osmanl Hakimiyetinde Kefe (1475-1600), Kltr Bakanl yay., Ankara 2000. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, Cilt I-II, (Haz. Bekir Stk Baykal), Kltr Bakanl yay., Ankara 1999. Sabit, Bedriye; Krmn Osmanl mparatorluuna Eklenmesi Meselesi, Arkada matbaas, stanbul 1934. Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (971-1003/1563-1595), Cilt I, (Haz. Mehmet pirli), TTK yay., Ankara 1999. Seyyid Mehmed Rza, Es-sebs-seyyr f ahbr- mlkit-Tatar, Sleymaniye-Ragp Paa, No:1016. imir, Nahide;Osmanl Devleti ile Trk Hanlklar Arasndaki Mnsebetler, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 15 (Mays-Haziran 1997), s.300-308. Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Tarihi, Cilt 3, Ksm 1, Ankara 1983.; Cilt 3, Ksm 2, Ankara 1982. rekli, Muzaffer; Krm Hanlnn Kuruluu ve Osmanl Himyesinde Ykselii (14411569), Ankara 1989.