Listy od Piotr a Piotra

Czy syszae, drogi Czytelniku, powiedzonko: elektryka prd nie tyka? Czy jednak znasz jego drug cz: ...ale jak tyknie, to elektryk fiknie? Pierwsza cz tej do prymitywnej rymowanki jest czsto przytaczana przez modych, niedowiadczonych elektrykw ielektronikw. Niestety, nierzadko wanie na nich spenia si jego druga cz. Zbytnia brawura, nieostrono, lekcewaenie podstawowych zasad, amoe i niewiedza, s przyczyn gronych wypadkw.

Elektryka prd nie tyka...

Nie pomyl teraz, e bd przynudza iwkada ci do gowy jakie przepisy BHP. Wiem, e ju samo haso BHP czsto wywouje lekki umieszek. Nie spadem zksiyca, znam te sprawy ze strony praktycznej: elektronik zaczem si interesowa pod koniec podstaww ki. Pamitam, wszkole redniej by na wet przedmiot zwany BHP, ktry zreszt wszyscy totalnie lekcewaylimy. Wtym czasie zdarzao si ju, e napra wiaem telewizory iinny sprzt. Potem, po latach, pracowaem dziewi lat wsporym pastwowym zakadzie prze mysowym, iwiem, e niektrzy trakto wali szkolenia zzakresu BHP bd jako zo konieczne, bd jako okazj do pat nej przerwy wpracy. Teraz, po latach, majc pewne do wiadczenia, chciabym Ci po prostu ostrzec przed realnym niebezpieczes twem. Na pocztek musz Ci si przyzna, e par razy popieci mnie prd zsie ci 220V dobrze to pamitam. Natomiast nie przypominam sobie, ebym mia ja kie przykre dowiadczenia zobwodami wysokiego napicia wodbiornikach te lewizyjnych. Wiem tylko, i jeden zmoich szkolnych kolegw dotkn si kiedy do obwodw znapiciem rzdu 7000 woltw. Mia szczcie przey. Nie mia szczcia inny kolega zpracy przeszkolony elektryk zupra wnieniami SEP. Nie zachowujc ostro noci podcza pomp elektryczn, kt ra miaa przebicie. Nie yje. Zprdem elektrycznym naprawd nie ma artw. Moment nieuwagi moe kosztowa ycie. Dlatego, drogi Czytelni ku, przeczytaj ten materia do koca ipo tem stosuj wszystkie moliwe rodki os tronoci. Najpierw podam Ci kilka oglnych in formacji na temat dziaania prdu elekt rycznego na organizm inajczstszych za

groe, ana koniec dam Ci kilka praktycz nych, yciowych rad. Natomiast w jednym z najbliszych numerw przedstawi Ci wzarysie, jakie wymagania stawiane s urzdzeniom przezna czonym do po wszechnego uytku, eby mg si zo rientowa, na ile Twoje konstruk cje odpowiada j obowizu jcym obecnie normom bezpie czestwa.

Zagroenia
Wiesz na pewno, e prze pyw przez ciao czowieka prdu elektrycznego onat eniu kilku miliamperw wywouje przykre wrae nia. Przepyw prdu owartoci kilkunas tu...kilkudziesiciu miliamperw moe zako czy si mierci. Uczye si przecie wszkole, e prd pynie przez wodne roztwory soli iwiesz, co to jest elektroliza. Tymcza sem kady z nas (nawet Twoja ukochana dziewczyna), skada si zkilku wiader wody ipewnej iloci zwizkw chemicz nych. Jeli jeszcze nie prbowae, co to jest elektroliza wywym organizmie, to dotknij jzykiem jednoczenie do obu biegunw maej bateryjki 9V. No ico? Szczypie! Dugo nie wytrzy masz! Prawda?

Jeli napicie 9V wywouje przykry efekt, to pomyl, e wsieci energetycznej wystpu je napicie ponad 200V! Gdyby jzykiem dotkn dwch przewo dw pod takim napiciem, to zjzyka wuamku sekundy zrobiby si kawaek wgla. Prawd mwic, to nie warto napicia decyduje oefektach klu czowe znaczenie ma rezystancja ciaa. Dotykajc jzykiem, doczasz do baterii ma rezystancj, co powodu je przepyw znacznego prdu. Dotyka jc rk do baterii 9V, nic nie poczu jesz, bo rezystancja skry ma spor warto. Wtym miejscu opowiem Ci zasy szan kiedy histori, najprawdopo dobniej prawdziw. Ot y przed laty dowiadczony elektryk, ktry by tak odporny na dziaanie prdu, e sprawdza, czy midzy przewo dami wystpuje napicie sieci, do tykajc ich rk. Jak wiadomo, dobry fachowiec jest zawsze potrzebny wza kadzie, wic nasz bohater kilka lat nie korzysta zurlopu wypoczynkowego. Wtamtych czasach zdarzao si, e do zakadw przychodziy kontrole i wskutek takiej kontroli naszego elektryka wysano wkocu na zalegy, kilkumiesiczny ur lop. Wkrtce po powrocie zurlopu nasz fachowiec swoim starym zwyczajem sprawdzi napicie wsieci rk... izosta miertelnie poraony prdem. Dlaczego? Podczas tego dugiego urlopu skra na rkach staa si delikatna, cienka, ajej rezystancja znacznie si zmniejszya. Ty oczywicie nigdy nie bdziesz pr bowa sprawdza napicia wsieci t me tod, ale ten przykad powinien da Ci sporo do mylenia. Wiesz zapewne, e najgroniejszy jest przepyw prdu przez serce. Tym ra zem nie chodzi oelektroliz, tylko oste

E LEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/96

57

Listy od Piotr a Piotra

rowanie prac serca. Pod wpywem pr du, zaburzony zostaje proces sterowania mini serca izaczyna ono pracowa wsposb chaotyczny, szybki inieskoor dynowany. Nie pompuje krwi. Dusze pozostawanie pod dziaaniem prdu pro wadzi wtakiej sytuacji do mierci. Drug powan spraw jest wystpo wanie skurczu mini. Moe dowiad czye ju tego, lub syszae, e podczas poraenia czowiek bywa zdu si od rzucony kilka metrw do tyu. To jest wanie efekt niekontrolowanego skur Rys. 1. Uproszczony schemat sieci energetycznej niskiego napicia. czu mini. Taki szok iodrzucenie od miejsca poraenia moe by szczciem wnieszczciu bywa jednak gorzej. Mwi ona, e wszelkie konieczne ma ka, to przewd zerowy, poczony ztym Jeli dotkniesz niebezpiecznego przewo nipulacje wukadach znajdujcych si uziemieniem? Uziemienie traktuje si za du elektrycznego wntrzem doni, to pod napiciem naley przeprowadza wsze jako punkt odniesienia, czyli jego przepyw stosunkowo niewielkiego pr jedn rk. Dlaczego? Poniewa wtedy, napicie (cilej: potencja) jest rwne du moe spowodowa mimowolny wrazie nieuwagi czy bdu, prd popy zeru. Wkadym gniazdku sieciowym skurcz mini doni... inie potrafisz si nie tylko przez palce rki, anie midzy wTwoim domu wystpuje napicie oko sam uwolni. Wtedy, jeli Ci nikt nie po rkami przez serce. Skoczy si to bar o 220...230V. Czy ma to jaki zwizek moe, nawet wzgldnie niewielki prd dzo nieprzyjemnym szokiem, moe na zuziemieniem? Tak! Zauwa, e to gro zamczy Ci wcigu kilku minut. wet skra rki zostanie poparzona czy ne dla ycia napicie wystpuje take Co prawda jest pewna rnica midzy zwglona, najprawdopodobniej na du midzy ziemi aprzewodem fazowym. reakcj na prd stay, areakcj na prd szy czas pojawi si uraz psychiczny (lk Natomiast przewd zerowy wgniazdku zmienny (prd zmienny wywouje silniej przed prdem elektrycznym), ale nie na wzasadzie jest bezpieczny, bo midzy szy efekt). Zkolei prd zmienny obardzo stpi mier. nim aziemi nie powinno wystpowa wysokiej czstotliwoci pynie tylko Nie znaczy to jednak, e zasada jednej adne napicie (w praktyce moe tu wy wcienkiej warstwie blisko powierzchni rki jest recept na zapobieganie wszel stpowa napicie rzdu kilku woltw przewodnika, wic moe si okaza kim powanym nieszczciom. wynikajce ze spadku napicia na tym mniej niebezpieczny dla ycia. Dzi, gdy zamiast lamp elektrono przewodzie). Ponadto, poszczeglne osoby wykazu wych stosujemy pprzewodniki, napi Czy masz wdomu wkrtak zwbudo j rn wraliwo na przepyw prdu. cia zasilajce rzadko przekraczaj wan pomaraczow lampk neonow, Wsumie jednak jest pewne, e napi 20...30V. S to napicia bezpieczne, ale cie owartoci ponad 100V jest napraw niekiedy stosujemy zasilacze beztrans d niebezpieczne imoe by przyczyn formatorowe (np. na pytce wielofunk mierci. Powiem wicej: wmidzynaro cyjnej PW02), poczone bezporednio dowych normach przyjto, e napiciem zsieci 220V. absolutnie bez Ponadto, w przy piecznym wka padku zasilaczy nie Wszelkie konieczne manipula dych warunkach zawsze udaje si cje wukadach znajdujcych jest napicie zastosowa spe zmienne nie wik niajcy wszelkie si pod napiciem naley sze ni 24V istae normy bezpiecze przeprowadza jedn rk. nie wiksze ni stwa gotowy fab 48V. ryczny zasilacz wtyczkowy. Czsto wbudowanym urz Rys. 2a. Poraenie na drodze prze Poraenie prdem zsieci dzeniu trzeba zastosowa transformator wd fazowy przewd zerowy. sieciowy. Iwtedy wurzdzeniu s punk energetycznej ty, ktrych dotknicie grozi mierci. Wiesz dobrze, e poraenie nie pole Jak by nie byo, ycie pokazuje, i ga na samym dotkniciu przewodu zna wnaszej praktyce elektronicznej podsta jdujcego si pod napiciem. Dobrym wowym rdem zagroenia s obwody przykadem s ptaki siadajce na prze sieci energetycznej. wodach linii wysokiego napicia. Cho Popatrz na rysunek 1 1. Przedstawia on napicie wynosi wiele tysicy woltw, wduym uproszczeniu obwd trjfazo ptaki nie ulegaj poraeniu, bo... obwd wej sieci energetycznej. Zasad jest, e prdu nie jest zamknity. punkt rodkowy uzwojenia niskonapi Poraenie wystpi tylko wtedy, jeli ciowego trjfazowego transformatora jednoczenie dotkniesz dwch punktw, energetycznego (rodek gwiazdy uzwo midzy ktrymi wystpuje napicie. Wy je) jest zawsze uziemiony. Przewd po nikaoby ztego, e bezkarnie moesz do czony ztym uziemieniem nazywa si tyka punktw odowolnym napiciu, przewodem zerowym (oznaczenie N), byle tylko obwd prdu nie by zamkni apozostae trzy przewodami fazowymi Rys. 2b. Poraenie na drodze przewd ty. Jest to wzasadzie prawda. Czy znasz (oznaczenia R, S, T). Czy wiesz, e jeden fazowy ziemia. zasad jednej rki? zprzewodw dochodzcych do gniazd

58

E LEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/96

Listy od Piotr a Piotra

sucy do sprawdzania, ktry przewd jest przewodem fazowym, aktry zero wym? Czy zastanawiae si dlaczego lamp ka wieci przy dotkniciu do przewodu fazowego? Przecie aby zawieci lamp k, naley zamkn obwd prdu. Wa nie obwd zamyka si przez ciao czo wieka do ziemi. Dlaczego nie ulegamy przy tym poraeniu? Do zawiecenia lampki wystarczy maleki prd owarto ci rzdu mikroamperw, ana taki may prd nasz organizm nie reaguje. Zauwa jednak, e nawet, gdy nie jestemy waden oczywisty sposb poczeni zziemi, jaki maleki prd jednak wy stpuje! Dzieje si to gwnie na drodze pojemnociowej, ale jak by nie byo, prd pynie! Na rysunku 2 2znajdziesz przykady sy tuacji, ktre gro poraeniem. Chodzi tu zarwno oprzepyw prdu midzy po szczeglnymi punktami tego samego ukadu (rys. 2a), ale wszczeglnoci ozdradliwe napicia midzy ukadem aziemi (rys 2b). Amoe zetkne si zurzdzeniami, ktre, jak si potocznie mwi, kopi przy dotkniciu do obudowy? Wida, kto czego nie dopatrzy iseparacja midzy sieci aobudow jest niedostateczna. Zauwa, i wsytuacji zrysunku 2b wspomniana zasada jednej rki nic nie pomoe. Nie zagwarantuje ochrony wprzypadku, gdy dotykasz do przewo dw energetycznych, ajeste poczony zziemi. Kiedy to moe by niebezpieczne? Wdomu, czy wpracowni s punkty bezporednio poczone zziemi. Na pewno wszelkie rury wodocigowe, anajprawdopodobniej take metalowe rury centralnego ogrzewania igazowe s uziemione. Jeli zaoysz dobre gumowe buty, gumowe rkawice, to nie musisz si obawia nawet tych uziemionych rur. Ale wnormalnych warunkach zwyke buty czy domowe pantofle nie daj ad nej gwarancji bezpieczestwa, szczegl nie wobecnoci jakichkolwiek ladw wilgoci. Wstyd si przyzna, ale ja kiedy, zna jc ju istosujc zasad jednej rki, zo staem poraony prdem, gdy podczas regulacji jakiego ukadu zasilanego bez porednio zsieci bezmylnie oparem nogi na przebiegajcej pod biurkiem rur ce powrotnej centralnego ogrzewania. Teraz ju naprawd zachowuj wszelkie moliwe rodki ostronoci, bo nie chciabym przeywa tego jeszcze raz. Dla zabezpieczenia przed zdradliwymi poraeniami na drodze przewd fazowy ziemia, zgodnie zniedawno wprowa dzonymi przepisami, we wszelkich do mowych instalacjach elektrycznych nale y obowizkowo stosowa tak zwane

Rys. 3. Zasada dziaania zabezpieczenia rnicowoprdowego. wyczniki rnicowoprdowe (dostpne wkadym sklepie elektrycznym). Jest to rodzaj czuych bezpiecznikw elektro nicznych, reagujcych nie na warto prdu wdwch przewodach, tylko na rnic prdw. Jeli ta rnica bdzie wiksza od dopuszczalnej wartoci gra nicznej (rzdu miliampera), zabezpiecze nie zadziaa iodczy zasilanie. Jeli wic cz prdu zprzewodu fazowego po pynie do ziemi inn drog ni przez prze wd zerowy, na przykad podczas pora enia czowieka, to zabezpieczenie ode tnie dopyw prdu. Pokazano to na ry sunku 3 3. Jeli nie masz wswej domowej insta lacji takiego zabezpieczenia, popro zna jomego elektryka opomoc. Oczywicie, zabezpieczenie nie za dziaa, jeli poraenie nastpi na drodze przewd fazowy przewd zerowy (ry sunek 2a). Wtakiej sytuacji ratunkiem jest jedynie obecno osoby towarzysz cej, ktra wrazie nieszczcia odczy prd ipodejmie akcj ratunkow. Wtym miejscu, po omwieniu istoty niebezpieczestwa trzeba wspomnie ooddzieleniu galwanicznym. Temat ten zosta ju zasygnalizowany wEdW 4/96 na str. 59 wodpowiedzi na list Czytelni ka. Zastosowanie transformatora siecio wego skutecznie oddziela zasilany ukad od obwodw sieci inawet gdyby wuka dzie zasilanym przez ten transformator wystpoway wysokie napicia, to zasa da jednej rki zapobiegnie poraeniu przez obwody uziemienia. Mona tu do da, e transformatory sieciowe, produ kowane zgodnie zobowizujc obecnie norm, musz wytrzyma bez przebicia napicie midzy uzwojeniami sieciowym iwtrnym rwne 4000V. Natomiast po jemno miedzy uzwojeniami, przez kt r ewentualnie mgby pyn prd zprzewodu fazowego do ziemi, wzale noci od konstrukcji transformatora wy nosi od kilku do kilkuset pikofaradw, co dla prdu zmiennego oczstotliwoci 50Hz stanowi oporno (reaktancj) rz du dziesitkw isetek megaomw. Po jemno ta nie ma wic praktycznie ad nego znaczenia.

Praktyczne wskazwki
Na koniec podam Ci kilka wanych zasad praktycznych. Naprawd nie s to jakie wydumane przepisy, tylko zasady zycia wzite. Nie jeste chyba cynicz nie dowcipny, eby odpowiedzie, i na cmentarzu s jeszcze wolne miejsca, aikwiaty wsezonie s tasze? Elektro nika to fascynujca przygoda, szkoda by oby przypaci yciem jednej krtkiej chwili nieuwagi. ycz Ci wic, aby bu dujc wiele ciekawych ukadw ani razu nie zosta poraony prdem. Piotr Grecki

Zainstaluj wswej pracowni zabezpieczenie rnicowoprdowe. Nigdy nie dokonuj zmian wukadzie (lutowanie, wylutowanie), gdy za silanie jest wczone. Jeli musisz przeprowadzi regulacje urzdzenia doczonego do sie ci, zawsze stosuj zasad pracy jedn rk. Zawsze zadbaj, aby podczas pracy zniebezpiecznymi napiciami, wpomieszczeniu stale bya obecna kompetentna osoba towarzysz ca. Modzie moe przeprowadza dowiadczenia zniebezpiecznymi na piciami tylko pod opiek odpowiedzialnych iwykwalifikowanych osb dorosych. Do prac zniebezpiecznymi napiciami naley uywa izolowanych na rzdzi posiadajcych odpowiedni wytrzymao na przebicie.

E LEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/96

59