PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

DRAVNO PRAVNI RAZVITAK BIH

SKRIPTA

WWW.BH-PRAVNICI.COM INFO@BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
SREDNJOVJEKOVNA (FEUDALNA) BOSANSKA DRAVA

1. RAZVITAK JUNIH SLAVENA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DO FORMIRANJA PRVIH DRAVA Plemenska (politika) organizacija Junih Slavena ivjeli u rodovsko-plemenskim zajednicama na ijem su elu izborne starjeine Prokopije kae da njima ne vlada jedan ovjek ved ive u demokratiji a Bizantincima je to izgledalo kao bezvlade i anarhija drutvo funkcioniralo na principima koji su zajedniki svim narodima na prelasku iz prvobitne zajednice u civilizaciju, to je etapa vojne demokratije a ureenje se naziva vojnim demokratija je zato to jo uvijek postoji vlast naroda, jednakost i ravn opravnost svih pripadnika zajednice tipini organi vojne demokratije bili su: vojskovoa, vijede starjeina i narodna skuptina Teritorijalna organizacija Junih Slavena poraz pod Carigradom 626.g. boi je prekretnica u procesu naseljavanja Balkana, ruilaka i pljakaka stihija jenjava Bizant uspio barbarsku stihiju i masu slavenskih seljaka da ukljui u svoj privredni, poreski i vojni sistem, uveo novu vojno-upravnu teritorijalnu organizaciju poznatu kao tematsko ureenje u VII st. sve provincije c arstva bile ugroene navalama Slavena. Perzijanaca i Arapa, provincije stavljene u stanje pripravnosti, a komandanti pukova (tema) dobili i civilnu vlast nad stanovnicima oblasti uvedena praksa da se vojnicima u pograninim oblastima daju zemljini posjedi uz obavezu uvanja i odbrane granica Carstva. ruilaku slavensku migraciju bizantska vlada uspjela obuzdati tako to je mase Slavena kolonizirala na Balkanskom poluotoku i obavezala na pladanje poreza naseljavanjem i ukljuivanjem u bizantski sistem kod Slavena se javlja novi vid organizacije koji ubrzava proces raslojavanja i razaranja rodovsko-plemenskog drutva. To je seoska opdina koja je kod Slovena bila poznata pod imenom upa unutar upe se razvijaju prvi oblici privatnog vlasnitva to se i zakons ki regulira

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Zemljoradniki zakon (Nomos Georgikos) Bizantska vlada je u VIII st. donijela Zemljoradniki zakon kojim je uredila svojinske odnose unutar seoske opdine ili upe poznat kao slavenski zakon jer je sadravao mnogo slavenskog obiajnog prava sva obradiva zemlja podijeljena na ravne dijelove izmeu velikih patrijarhalnih porodica zvanih kuda i ova se zemlja smatrala privatnim vlasnitvom slobodnih seljaka odn. porodica sa kudnim starjeinom na elu a sve ostale zemlje kao sto su panjaci, ume, vode bile su u kolektivnoj svojini opdine po tom zakonu seoska opdina je kao cjelina pladala porez dravi, a porez je razrezivao i u ime drave ubirao seoski glavar kao starjeina opdine u Zakonu se spominju bijedni ili apori odn. siromani i pol uzavisni seljaci za koje se pretpostavlja da su pojedinci ili slojevi u opdini iskoritavali njihov rad nastankom privatnog vlasnitva javlja se na jednoj strani sloj bogatih a na drugoj razne kategorije zavisnih ljudi to dovodi do podjele drutva na kla se Etniki i demografski uslovi formiranja prvih junoslavenskih drava Bizantska vlada je planski kolonizirala Slavene to je 821.g. rezultiralo izbijanjem velikog seljakog ustanka (voa Tomo Slaven) bizantski car Mihajlo II uz pomod bugarskog kana 823.g. savladao ustanike a Toma Slaven zarobljen i pogubljen tokom VIII i poetkom IX st. Slaveni bili dominantno stanovnitvo u Grkoj ali su bizantske vlasti najvedi dio tog stanovnitva uspjele apsorbirati i helenizirati te ubrzati proces njihove kristijanizacije na emu su radili mnogi bizantski misionari primanje krdanstva bio je dugotrajan proces koji su okonali brada Konstantin Dirilo i Metodije krdanstvo prvo primili knezovi i vojskovoe a nakon toga prodire u narod uglavnom nasilnim putem meu Junim Slavenima krdanstvo su prvo primili Karantanci (dananji Slovenci) u VII st. a zatim Hrvati i Srbi u prvoj polovini IX st. nakon to je diplomatski izvrio pokr tavanje Slavena Bizant je imao potrebu da evangelizira i one Slavene koji su ivjeli va n granica Carstva i na taj nain proiri svoj politiki uticaj meu njima 862.g. u Carigrad stiu izaslanici kneza Rastislava, vladara Velike Moravske (eka i Slovaka) sa molbom da im se upute krdanski misionari koji znaju slavenski jezik, a bizantska vlada to povjerava bradi Dirilu i Metodiju visokim dravnim funkcionerima i diplomatama koji su znali slavenski jezik (oni sastavljaju slavensku azbuku glagoljicu i dirilicu prilagoenu slavenskom jeziku i prevode na slavenski jedan izbor iz pouka iz Jevan elja-nastaje novi knjievni jezik danas poznat kao crkveno-slavenski koji je poslije grkog i latinskog postao tredi meunarodni jezik srednjovjekovne Evrope

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prve drave Junih Slavena prve drave imale su ranofeudalni odn. feudalni karakter jer su Bar bari svojim prodorom u Rimsko carstvo samo dovrili zateeni proces vradanja Evrope na stadijum naturalne privrede i postepenog uspostavljanja feudalnih odnosa u doba pljakakih provala bogati rimski latifundisti (veleposjednici) koji su imali odreen broj vojnika-najamnika poeli su pod svoju vlast i zatitu uzimati seoska naselja a kao naknadu za to poeli su za sebe ubirati poreze koje su seljaci do tada davali dravi (time je u biti kasnorimski latifundista postao srednjovjekovni vlastelin ili feudala c) Juni Slaveni su se u ranom feudalizmu geopolitiki nali izmeu dviju tada najjaih evropskih sila Bizanta i Franake drave to je imalo dalekosene posljedice na politiki razvitak junoslavenskih naroda podjelom krdanstva 1054.g. na istonu pravoslavnu i zapadnu katoliku crkvu formirana su dva kulturna kruga kojima se kasnije pridruio i tredi, islamski kulturni krug prve ranofeudalne drave bile su Karantanija (Slovenija) i Bugarska, te Dalmatinska Hrvatska a istovremenose formiraju ranofeudalne d rave u Bosni, Rakoj i Duklji Bosna, Hrvatska i Slovenija razvijale su se vie pod uticajem Italije i Srednje Evrope Evropske ranofeudalne drave se u literaturi dijele u dvije grupe: barbarske kraljevine (na teritoriji Zapadne rimske imperije) i ranofeudalne drave koje su nastale kao rezultat raspadanja prvobitne zajednice) prve junoslavenske drave nastale su kao rezultat prirodno -historijskog raspadanja rodovsko-plemenskog drutva i prvobitne zajednice 2. PROCES FEUDALIZACIJE U BOSNI I NJEN NASTANAK I RAZVITAK KAO SAMOSTALNE FEUDALNE DRAVE Porijeklo i znaenje imena Bosna u nauci nema jedinstvenog miljenja o postanku i znaenju imena Bosna a miljenja se mogu svrstati u dvije grupe (prvo je miljenje po kojem je ime Bosna ostalo od nekog starijeg ili starog naroda koji su tu ivje li prije Slavena, a drugo je da su Slaveni koji su se tu naselili donijeli ime sa sobom iz slavenske pradomovine negdje iza Karpata gdje je ivjelo pleme Bosna ili istoimeni plemenski starjeina)

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Nastanak bosanske ranofeudalne drave prve pouzdane vijesti iz sredine X st. kada je bizantski car Konstantin spominje kao malu zemlju oko izvora i gornjeg toka istoimene rijeke proces unutranjeg raslojavanja i razgradnja rodovsko - plemenskog drutva nuno vodi uspostavljanju dravnih institucija i opdenito institucija javne vlasti, dolazi do okupljanja plemena i upa radi odbrane od razliitih vanjskih neprijatelja. U tom je procesu zemlja bosanska zahvaljujudi svom sredinjem poloaju i geografskim odlikama imal a vodedu ulogu. obzirom na svoj geopolitiki poloaj i relativnu udaljenost od tadanjih centara politike modi (Carigrada i Rima) Bosna se kao drava oformila prije drugih junoslavenskih drava pa je i Dukljanin opisuje kao veliku zemlju sa organiziranom vladu na ijem se elu nalazi vladar sa titulom bana. Ban Borid je prvi ban koji se pominje u pisanim izvorima, kao samostalni gospodar cijele Bosne u vrijeme bizantsko-ugarskih ratova 1154-1164 gdje se sa svojim etama pridruio ugarskoj vojsci prema svjedoenju savremenog bizantskog kroniara Kinama ban Borid je raspolagao znatnom oruanom silom i da Bosna nije potinjena nijednom okolnom vladaru nego da narod u njoj ima poseban nain ivota i upravljanja. Kulin Ban sljededi vladar koji se po imenu spominje, a mogude je da je doao na vlast 1180. kao bizantski vazal poslije 1180. definitivno je utvrdio temelje bosanskoj dravi i samostalnosti (u njegovo vrijeme Bosna se prostirala od Drine do Grmea sa oblastima Bosnom, Usorom, Soli i Donjim Krajinama oko Sane) za vrijeme njegove vladavine vezuje se politika stabilnost kao i ekonomski napredak pa je on jedini bosanski vladar koji je ostao sauvan u narodnoj tradiciji. Povelja Kulina bana u vrijeme bana Kulina cijeli Balkan zahvaden procesom feudal izacije pa je i u Bosni oformljen domadi vlastelinski stale na ubrzavanje procesa znaajnu ulogu imalo je i jaanje trgovakog prometa Bosne sa dalmatinskim gradovima, a posebno sa Dubrovnikom zahvaljujudi tome u Bosni su se razvila tri velika grada sa utvrdama Vrhbosna, Visoko i Drijeva uhodana praksa trgovakog prometa i veza Bosne sa Dubrovnikom sankcionirana je Poveljom bana Kulina 29. augusta 1189. iz koje se moe zakljuiti da je u Bosni postojala feudalna struktura vlasti, a ban se ponaao kao i s vaki drugi patrimonijalni feudalni vladar,

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
on se smatra vlasnikom cjelokupnog dravnog teritorija i kao gospodar Bosne garantira Dubrovanima slobodu trgovine i kretanja po njegovoj zemlji. Oko njega se nalazi izgraen izvrni i prinudni aparat vlasti jer ban obedava dubrovakim trgovcima zatitu od eventualnog nasilja svojih asnika. Hereza i Sabor na Bilinom Polju krajem XII st. javljaju se prve vijesti o postojanju i irenju heretikog uenja u Bosni, a ban je prveo u herezu vie od 10000 krdana papu Innocenta o tome obavjetava pismeno zetski knez Vukan, a papa se obrada ugarsko hrvatskom kralju Emeriku traedi intervenciju od njega da bi sprijeili irenje hereze izvjetavanjem kneza Vukana poinje bliska saradnja izmeu rimske crkve i ugarsko hrvatskih kraljeva Ban Kulin je vrlo mudro pokazao volju da prihvati sve to u pogledu vjere trai rimska kurija i zamolio papu da u Bosnu poalje izaslanika da njegove ljude ispita i podui vjeri papa je uputio dvorskog kapelana Ivana de Kazamarisa koji je u Bosnu stigao poetkom aprila 1203.g. i na Bilinom polju odrao sabor sa starjeinama, banom Kulinom, njegovim asnicima i narodom ustanovio je da su vjerski pogledi i obredna praksa u bitnim pitanjima suprotni uenjima katolike crkve Kazamaris je izvijestio papu 1203 da je obavio posao u Bosni, a ustvari je to bio samo dravniki potez bana da bi izbjegao krstaki pohod protiv Bosne hereza je uhvatila vrst korijen u Bosni i bila sredstvo dravne politike, te izvrila presudan uticaj na duhovni ivot bosanskog ovjeka Ban Matej Ninoslav i odbrana Bosne stalni napadi na Bosnu zbog njezine duhovne hereze rimske pape, ugarsko- hrvatski kraljevi i hrvatski velikai rade na konanom unitenju hereze odnosno bosanske drave i njene samostalnosti 30. godina od sabora na Bilinom polju do dolaska na vlast bana Ninoslava 1232. jaa irenje hereze ak se proiruje i na Slavoniju 1203. g u Rimu odluuju da nede idi na ispitivanje i pridobijanje heretika ved na njihovo iskorjenjivanje silom, papa se obrada kralju, ple mstvu i svetenstvu Ugarske da rade na prikupljanju krstaa za pohod na Bosnu, ali nisu uspjeli prikupiti vojsku za pohod protiv Bosne

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Franjevci u Bosni kako dominikanski misionari nisu uspjeli iskorijeniti herezu kralj Stefan Dragutin 1292.g. trai od pape da u Bosnu uputi franjevce (papa alje dvojicu franjevakih redovnika vjetih slavenskom jeziku koji su se u svom evangelikom djelovanju radije sluili blagom pastirskom rijeju ) njihov dolazak znaio je jednu novu komponentu u vjerskom, kulturnom i etnopolitikom razvoju Bosne franjevci svoj red primaju sve vie domadih ljudi, pribliavaju se puku te kao savjetnici u politikim i diplomatskim poslovima pribliavaju vladaru, dvoru i bosanskoj vlasteli Dinastija Kotromanida oformila s e i uvrstila u Bosni tokom XIII st. u borbi i otporu ugarskim kraljevima i hrvatskim velikaima u etrdesetim godinama XIII st. veoma ojaala mod pojedinih velikakih porodica koje su se odrale u nepristupanim zamkovima i upama (meu njima su se posebno izdigli bribirski knezovi ubidi koji svoju ekspanziju usmjeravaju prema Hrvatskoj i Bos ni) 1302.g. Pavao ubid je samozvano za bosanskog bana postavio svog brata Mladena te mu bosanski ban Stjepan I Kotromanid prua odluan otpor mada je u jednom trenutku Mladen ubid uspio potisnuti bana Stjepana I sve do Drine on nikad nije uspio pokoriti Bosnu (Mladen ubid 1304.g. je poginuo a Pavao za gospodara Bosne imenovao svog sina Mladena) Stjepan II Kotromanid borbe za Ugarsko-Hrvatsko prestolje zavrene su pobjedom Anujaca pa je kralj Robert Anujski vojnom akcijom skrio mod hrvatskih velikaa na prvom mjestu ubida ban Stjepan II Kotromanid u tim ratovima mudro stao na stranu kralja Roberta rijeio se ubida i na svoju sranu privukao bosansku vlastelu i knezove Hrvatinide ban je vojniki odluno djelovao na strani Ugarskog kralja a p rotiv hrvatske vlastele i time osigurao stabilne odnose sa ugarskim dvorom sve do kraja svoje vladavine 1353.g. za samo etiri godine od 1322.g. do 1326.g. ban je defin itivno oformio Bosnu kao suvremeni geopolitiki pojam a svoju dugotrajnu i uspjenu vladavinu okonao 1353.g. udajom svoje kderke Jelisavete za ugarskog kralja Ludovika I Anujskog i time Bosnu pribliio svijetu visoke evropske politike

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kralj Tvrtko I Kotromanid Stjepanov nasljednik poeo je svoju vladavinu u znaku prevlasti ugarskog kralja Ludovika I koji je odlunim ratom istisnuo Mleane sa istone obale Jadrana nakon toga Ludovik se okree Bosni i prisiljava Tvrtka da mu ustupi zapadni Hum kao navodni miraz svoje ene Jelisavete te pokrede pitanje bosanskih heretika traedi njiho v progon i u tom cilju 1363.g. otprema u Bosnu dvije krstake vojske u bitkama kod Srebrenika i Jajca Tvrtko je porazio kriare ali usprkos tome krupna bosanska vlastela ga je 1366.g. zbacila sa vlasti i na bansko prijestolje dovela njegovog brata Vukca, ali se Tvrtko energinom akcijom uz pomod kralja Ludovika iste godine vratio na bosansko prijestolje 1371.g. smrdu Duanovog sina cara Uroa ime se ugasila dinastija Nemanjida Tvrtko je osjetio da njegove prve spoljnopolitike anse lee na Istoku u prilikama nastalim dezintegracijom Duanovog carstva i u savezu sa knezom Lazarom Hrebljanovidem prosto gutao jednu po jednu srpsku kneevinu i proirio granicu Bosne do Ko sova i Boke Kotorske tako mu se nametnula misao da mu pripada dvostruka kraljevska kruna (dvogubi vijenac) to je i postao inom krunidbe obavljenim na Mitrovdan 26 -27 oktobra 1377.g. u manastiru Mileevi kod Prijepolja mada je stilom velikog dravnika i stratega osigurao sebi kraljevsku krunu Nemanjida on se nije vie zanimao za istone, pravoslavne prostore ved je u cijelosti bio krenut Zapadu i mediteranskom svijetu smrt ugarskog kralja Ludovika 1382.g. omogudila je Tvrtku da ostvari svoje planove prema jugozapadu te u godinama koje slijede uspostavlja svoju vlast nad Kotorom a zatim nad Splitom, Trogirom i ibenikom 1390.g. uspostavlja vlast nad Hrvatskom do Velebita, proiruje svoju kraljevsku titulu i postaje slavni kralj Rake, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Primorja (prvi jugoslavenski kralj) Hum - Hercegovina 1326.g. ban Stjepan II je pripojio Bosni Humsku zemlju to je imalo dvije posljedice (prva je da je Humska zemlja postala sredite bududeg teritorija Hercegovine. Razvoj i nastanak Hercegovine vezan je za uspon krupne bosanske vlastele. Ban Stjepan II 1333.g. prodao je dio humskog primorja od Gruda do Stona a kasnije su se osilile vojvode Sandalj Hranid i Radoslav Pavlovid i prodali Dubrovanima cijelo Konavle. Hranidi iz roda Kosaa na Drini kod Gorada otimali su postepeno zemlje Pavlovida u Humu pa je tako vojvoda Stjepan Kosaa pored Podrinja zavladao i Humom) druga posljedica prikljuenja Huma Bosni lei u injenici da se tada u njenim dravnim granicama javlja u vedem broju pravoslavno stanovnitvo

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Feudalna anarhija smrdu kralja Tvrtka I 1391.g. oznaen je kraj uspona bosanske drave i poetak njene propasti koji je vezan za tri krupne velikake porodice knezova Hrvatinida, Hranida -Kosaa i Radinovida- Pavlovida kada Bosna zapada u feudalnu anarhiju najgoreg tipa najizrazitiji nosilac bio je Hrvoje Hrvatinid kome je jo kralj Tvrtko 1380.g. dao titulu velikog bosanskog vojvode svi su bosanski vladari priznavali svoje prethodnike i njihove dug ove ali je vojvoda sruio ta nastojanja Tvrtka I tako to je onemogudio njegovog sina Tvrtka II da naslijedi oca (n a prijestolje dolazi Tvrtkov sinovac Dabia a nakon njegove smrti 1395.g. njegova udovica Marija Gruba) tek 1404.g. na bosansko prijestolje voljom vlastele dolazi sin Tvrtka I Tvrtko II Tvrtkovid promjene na bosanskom prijestolju u razmaku od trideset godina dogaaju se uvijek uz prethodni pristanak i suglasnost vlastele Kralj Stjepan Toma poslije smrti Tvrtka II 1443.g. velikai na bosanski tron dovode Tvrtkovog roaka Stjepana Tomaa on se pokazao kao vjet politiar, uvrstio svoj poloaj i u nastojanjima da sebi osigura poloaj i dobije pomod Rima u borbi protiv Osmanlija vue oajniki potez progonom pripadnika Crkve bosanske koji bjee pod zatitu Hercega Stjepana Vukida Kosae Stjepan obnavlja svoje veze sa Osmanlijama pa se kralj Stjepan Toma naao sasvim usamljen a mod i uticaj Crkve bosanske je narastao da se kralj Stjepan Toma stalno njih plaio pa je 1457.g. isplatio sultanu 160000 dukata za navodni mir ali su mu Osmanlije i dalje prijetile Stjepan I Tomaevid i kraj srednjovjekovne bosanske drave posljednji bosanski kralj panino je traio pomod zapada pred Osmanskom opasnodu i samovoljom svoje vlastele ali niotkud nije imao pomodi vlastela lavirala izmeu Osmanlija i Ugara u stalnom uvjerenju da de ona odluivati ko de biti na bosanskom prijestolju tu je agoniju presjekao sultan Mehmed II Fatih u proljede 1463.g. odlunom vojnom akcijom pred Fatihovom vojskom za samo 2-3 dana padali su tvrdi bosanski gradovi a posljednji bosanski kralj Stjepan I Tomaevid zarobljen je u Kljuu i pogubljen sa vlastelom zatoenom uz njega Zapad je agoniju heretike Bosne indiferentno posmatrao (pred oima svijeta izgorjelo je jedno ugledno kraljevstvo)

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
3. BOSANSKA CRKVA a) Pojam i definicija vjerskim ivotom dominirala Crkva bosanska iji su se sljedbenici nazivali krstjanima odn. dobrim ljudima, a njihovi protivnici na Zapadu zvali su ih bogumilima, babunima ili hereticima imali su svoje starjeine, a to znai i vjersku organizaciju termin Crkva prvi put se spominje u povelji bana Stjepana II Kotromanida 1325.g b) Literatura vie miljenja o karakteru Crkve bosanske i prema Rakom predstavlja izdanak bogumilstva koje je kao pokret i uenje utemeljio neki bugarski svedenik po imenu Bogumil drugo shvatanje u literaturi da je to ustvari pravoslavna bosanska narodna crkva a od srpskog pravoslavlja se razlikovala navodno po tome to je imala svoju samostalnu bosansku crkvenu hijerarhiju po hrvatskoj historiografiji se razvila iz rane katolike organizacije u Bosni po Jaroslavu idaku nije bila ni heretika niti pravoslavna nego pravovjerna krdanska crkva sa slavenskim bogosluenjem i vlastitom hijerarhijom nezavisnom i od Rima i od Carigra da bila usko povezana sa vlastelom pa je tako bila jedan od inilaca slabosti centralne vlasti, ali je svojim uenjem predstavljala znaajno sredstvo dravne politike u odbrani bosanske polit. Samostalnosti i individualnosti c) Uenje Crkve bosanske zastupa dualistiko uenje koje su katolika i pravoslavna crkva smatrale herezom (polazi od vjerovanja da svijetom upravljaju dva naela dobro i zlo da su to ustvari dva boga od kojih je jedan tvorac duhovnog a drugi fizikog svijeta i koji su u stalnom sukobu) popularno miljenje da je uenje Crkve bosanske bogumilsko i heretiko nastalo u Bugarskoj bogumilstvo pored asketizma zagovaralo odricanje od vlasnitva i zakletve, otpor prema ratu, nepokoravanje vlasteli, kraljevima i carevima odn. nosiocima svjetovne vlasti nosioci takvog antifeudalnog pokreta bjeedi od progona bizantskih, bugarskih i rakih vladara stigli su u Bosnu gdje su se ved bili uvrstili feudalni odnosi pa je bosanska vlastela prihvatila taj pokret kao sredstvo odbrane svoje samostalnosti kako prema Istoku tako i prema Zapadu te se bogumilski pokret u Bosni odluio na saradnju sa vlastelom d) Organizacija u pogledu organizacije razlikovali su se izabrani ili savreni odn. pravi krstjani (bilo ih nekoliko stotina i vodili asketski ivot) i obini vjernici (mrsni ljudi koji su mogli da ratuju, ene se a jedina im je obaveza bila da se pred smrt pokaju i prime duhovno krtenje) crkva nije imala nikakve zemljine posjede niti je ubirala desetinu ali je bila vezana za vlastelu i bila jedan od inilac a slabosti centralne vlasti

10

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
igrala kljunu ulogu u odbrani od spoljnih nasrtaja i razliitih kriarskih eta, imala podrku svoje drave (vladara i vlastele) a sa druge strane ni drava ne bi opstala pred zapadnim i istonim neprijateljem da nije bila u si mbiozi sa svojom crkvom e) Historijska uloga vremenom uz istone granice brojno jaa pravoslavno stanovnitvo, a u srednjoj Bosni javljaju se katolici (zahvaljujudi franjevcima i njihovom uenju) u vrijeme osmanskog osvajanja Bosna bila nastanjena trima vjerskim grupama poto su se gradovi razvili kasno, a sve velike religije nastaju u relativno razvijenim gradskim sredinama pa ni jedna od triju crkava na tlu Bosne u bosanskom seljatvu nije imala vrst oslonac i znaajan uticaj to je omogudilo masovno mad a postepeno prihvatanje islama (prihvatali pripadnici sve tri religije) 4. DRAVNO UREENJE SREDNJOVJEKOVNE BOSNE a) Definicija staleka monarhija u kojoj je vlast vladara bila ograniena i bitno zavisila od krupnih feudalaca (vladar ovisio o volji krupne vlastele) centralni organi su bili vladar i Sabor dok su nosioci cjelokupne lokalne uprave bili feudalci b) Vladar do 1377 nosili titulu bana, a od Tvrtkovog krunisanja kralja dva principa dolaenja na prijestolje: primogeniture (prvoroeni sin nasljeuje oca) i majorata (najstariji brat nasljeuje umrlog vladara) ali je sva zavisilo od volje velike vlastele tako da ova dva principa u Bosni nisu vaila zadralo se shvatanje da je gospodar drave itav rod, a bosanski vladari su ubirali pr ihode sa svojih plemenitih batina rudnici vladarevi i on ih je mogao dati u zakup uz ubiranje odreene rente (srebro bolano to znai obiljeeno dravnim igom za koji je vladaru pladana odreena taksa ) i carina se mogla dati u zakup strancima obino Dubrovanima kovanje novca bilo je iskljuivo pravo vladara Dubrovani na ime koritenja vinograda i polja u Humu i Trebinju pladali mogori svake godine na Mitrovdan 60 dukata c) Dravni sabor ili stanak drugi organ centralne vlasti a njegovi lanovi bili su pripadnici vlastelinskog stalea, a glavnu rije u njemu vodile su velmoe pored vlastele i vladara u radu sabora mogla uestvovati i njegova ena ali ne i sinovi u radu sabora nisu uestvovali predstavnici crkve to znai da njeni svetenici nisu ulazili u red vlastele i feudalnog stalea -u djelokurg sabora spadala su rjeavanja najvanijih pitanja unutranje i spoljne politike: izbor i krunisanje vladara, darivanje i oduzimanje batina, otuivanje dravne teritorije i odreivanje spoljne politike . Sve s e rjeavalo uz suglasnost vlastele .

11

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
BOSNA POD OSMANSKOM VLADU 1. UPRAVNO-POLITIKO UREENJE Nastanak i razvoj Osmanskog carstva jedna od najvedih i najmodnijih drava koje poznaje moderna historija i najdugotrajnija muslimanska drava svih vremena koju je poetkom XIV st. utemeljio Osman Gazi u zapadnoj Anadoliji je organizirao dravu koja je u poetku imala status kneevine odnosno emirata, a po njemu su i drava i dinastija dobili ime u periodu od 1326.g. do 1922.g. (kroz 600 godina) na prijestolju se smijenilo 36 sultana koji su po mukoj lozi poticali od Osmana Osmansko carstvo se raspalo u Prvom svjetskom ratu nakon kojeg nastaje Turska kao republika i nacionalna drava carstvo vrhunac doivjelo u XVI i XVII st. od poraza Osmanlija pod Beom 1683.g. te velikog rata okonanog Karlovakim mirom 1699.g. poinje postepeno opadanje modi Osmanskog carstva Mehmed II Fatih prodor Osmanlija prema zapadu usporen je provalom Mongola u Malu Aziju koji su sa istoka ugrozili Osmansku dravu (tu spoljnu opasnost i unutranje nemire preovladao je sultan Mehmed I) proces izgradnje Osmanskog carstva kao svjetske sile dovrio je Mehmed II zvani Fatih (osvaja) kad je 19.maja 1453.g. osvojio Carigrad koji se od tada zove Instambul (uveo Osmanski sistem vladavi ne i definirao funkcije dravnih slubenika, kodificirao feudalne odnose, organizirao kole, sudstvo i stale uleme, unaprijedio vojnu organizaciju i utemeljio mornaricu te se istakao kao graditelj brojnih damija i drugih javnih objekata) Mehmed II je 1459.g. osvojio Smederevo i time dokrajio srpsku despotovinu a 1463.g. osvojio i sruio srednjovjekovnu bosansku dravu (daljem prodoru Osmanlija suprotstavila se Ugarska) Centralna vlast u Osmanskom carstvu centralni organi vlasti bili su: sultan (kao car i poglavar drave) i carski divan (kao izvrni organ odnosno dvorski aparat i vlada) neograniena vlast sultana (smatran vlasnikom cjelokupne dravne teritorije pa su bili u mogudnosti da stoljedima osiguraju cjelovitost drave i povlaten poloaj vladajude vojnike klase-askera te izvre velika osvajanja na Bliskom Istoku u centralnoj Evropi i Africi osvajanjem Sjeverne Afrike odnosno Egipta 1517.g. sultan Selim I je preuzeo titulu i dunost halife (vjerskog poglavara)

12

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
na elu carskog divana odnosno vlade stajao je veliki vezir, a u dvorskom aparatu najvaniji inovnici bili su zapovjednik strae i starjeina posluge (crnih evnuha) koji je poslije sultana i velikog vezira bio najvii osmanski inovnik u rangu pae dravnim aparatom i poslovima rukovodio je veliki vezir uz pomod carskog divana (dvojica kadi askera, dvojica deftedara, reis efendi, janjiarski aga i kapudan paa) Lokalna uprava osnovne jedinice bili su sandaci (vojno-upravne teritorijalne jedinice) kojima je zapovjedao sandak beg sandaci su se dijelili na kadiluke kao sudske okruge a ovi na nahije kojima su upravljali subae ili vojvode vie teritorijalne jedinice od sandaka bili su beglerbeguci, ejaleti ili paaluci kojima je upravljao vezir za vrijeme vlade Sulejmana I Zakonoda vca bilo je 40 ejaleta a meu njima jedan od najvedih bio je Bosanski ejalet ili paaluk Bosanski ejalet (paaluk) poslije osvajanja Bosne 1463.g. uspostavljen je Bosanski sandak a kasnije i Hercegovaki poslije Mohake bitke 1526.g. Osmanlije nastavlj aju osvajanje Slavonije i Hrvatske te osvajaju Liku i Krbavu i uspostavljaju Krki i Liki sandak sa sjeditem u Kninu (svi ovi sandaci u Slavoniji bili su usko povezani sa Bosnom i uli su u sastav Bosanskog ejaleta nakon 1592.g. kada je bosanski beglerbeg Hasan-paa Predojevid osvojio Bihad) Krajina dolaskom Habsburgovaca za ugarsko-hrvatske vladare poelo je organizioranje Vojne krajine ili granice (graniari ili krajinici regrutirani su uglavnom iz redova pravoslavnog vlakog stanovnitva) s druge, osmanske strane granice formirala se turska odnosno Bosanska krajina krajiki sandak-bezi, age i dizdari su iz svojih tvrdih gradova i kula iznenadnim upadima uznemiravali susjedne krajeve po Primorju i Dalmaciji (na drugoj strani su isto to inili uskoci i graniari to je prikazano u epskim pjesmama kao njihovo viteko doba)

13

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
2. VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE BOSNE Pravoslavna crkva pravoslavno stanovnitvo imalo status zatidene manjine (zimmi) ved poetkom XVI st. spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje Gornja Varo u blizini Baarije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva 1557.g. uspostavljena je Pedka patrijarija a odluku je donio sultan Sulejman I Velianstveni jer su srbi kao pripadnici pomodnih vojnih redova imali znaajnu ulogu prilikom os manskih osvajanja u Podunavlju pravoslavna crkva je imala feudalni status i organizaciju sa brojnim povlasticama (jedan od najvedih feudalnih zemljoposjednika) crkva djelovala slobodno a pojedinim manastirima dodjeljivani zemljini posjedi kao timari, crkve i manastiri nabavljaju i tamparije (prva tamparija 1519.g. nabavljena u Veneciji i prenijeta u Gorade u crkvu sv. ora, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavna bogoslovija 3. AGRARNO UREENJE Timarski sistem postojala dva oblika agrarnog ureenja, prvi je timarski sistem drugi je ifluki sistem timarski sistemi poivali su na vrhovnom pravu vlasnitva nad zemljom koje je pripadalo dravi kao nosilac vrhovnog prava vlasnitva, on je dijelio dravnu zemlju na uivanje poj edinim feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti, najede kao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti najede vojne slube takvi su se spahijski posjedi zvali (timarima) timar je bio feudalni posjed koji je svom uivaocu donosio prihod od kojeg kao vojnik konjanik moe sebe izdravati, te na poziv sultana sa opremljenim konjem i orujem idi u rat, je timar mogao donijeti godinji prihod do 20.000 aki ili aspri u timarskom su sistemu postojala i veda feudalna dobra zvana zijameti (zeameti) i hasovi hasovi su bili veliki feudalni posjedi vezani za odreenu funkciju, obino sandak -bega, velikog vezira i lanove carskog divana prihode od preko sto hiljada aki sultan je dio zemlje zadravao za sebe, kao svoje line feudalne posjede (carski hasovi) timari su bili neslobodni posjedi to je znailo da su njihovi uivaoci imali samo ekonomski imunitet tj. Pravo na ubiranje feudalne rente zijameti pored ekonomskog imali i administrativni imunitet, pored ubiranja rente istovremeno vrili upravno-policijsku vlast nad naseljenicima svog posjeda uivaoci nisu neposredno upravljali svojim imanjima nego su to raditi preko njima potinjenih vojvoda ili subaa pravna priroda timara i zijameta je bila ista. Njihovi su uivaoci i jedne i druge posjede dobivali lino i pod uslovom vrenja vojne ili rjee druge slube

14

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ni jedni ni drugi kao spahije nisu bili vlasnici posjeda nego samo uivaoci rente i odreenih imunitetskih prava sve su to mogli uivati samo dotle dok su vrili slubu za koju su dobili posjed u timarskom sistemu su pored dravne zemlje postojale i druge kategorije zemljinog vlasnitva bila (vakufska i mulkovna) ili privatna dobra Poloaj seljaka u timarskom sistemu timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljakih posjeda ili zemljinih parcela posjedi seljaka muslimana nazivali su se (iflucima) a seljaka krana (batinama) te su posjede obraivali seljaci koji su time izdravali sebe i istovremeno podnosili terete u korist spahija i drave feudalno zavisni seljaci su se u osmanskoj dravi opdenito nazivali rajom Obaveze seljaka u timarskom sistemu obaveze seljaka su bile dvojake, tj. Prema spahijama (feudalna renta) i prema dravi u Osmanskom carstvu feudalnim dravama postojale dabine prema zemljinom gospodaru i opdedravne obaveze seljak je u odnosu na zemljinog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente renta je imala naturalni karakter seljak je bio obavezan da daje jednu desetinu, zvanu (uur) od osnovnih zemljoradnikih proizvoda spahije su osim toga imali pravo na (priselicu) obavezi seljaka da mu prilokom obilaska sela daju smjetaj i hranu desetina nije znaila deset posto u matematikom smislu, nego je zavisno od datih poljoprivrednih kultura (ito, vinograd, masline itd.) skupa sa solarijom, obino iznosila jednu osminu ili sedminu od svih teakih proizvoda seljaci su kao i u svim dravama bili obavezni na razna druga povremena davanja, a to su bile razne takse u vidu pristojbi na pele, mlinove, vjenanja, prodaju zemljita i slino, ove takse su bile tano fiksirane u osmanskim kanovima neto povoljniji poloaj od ostalih seljaka imalo je tzv. vlako, tj.stoarsko stanovnitvo Osmanlije su razliitim povlasticama nastojali ovo stoarsko stanovnitvo prevesti na zemljoradnju vlasi nisu imali drugih obaveza osim to su od svake kude pladali jedan dukat oni na toj osnovi ponegdje stidu status slobodnih seljaka (obino imali svoju p osebnu, katunsku organizaciju) pored davanja prema spahijama seljaci su bili opteredeni i odreenim obavezama u korist drave osnovno davanje nemuslimanske raje u korist drave bio je (hara) to je ustvari bila glavarina ili (dizija) hara ili glavarina u poetku je iznosila 35 aki ili aspri po odrasloj mukoj glavi, sa sve vedom krizom Carstva rastao je i iznos haraa

15

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
nemuslimani u Osmanskom carstvu nisu bili obuhvadeni vojnom obavezom, pa se hara smatrao naknadom za nesluenje vojske druga obaveza seljaka prema dravi bila je (devirma) danak u krvi tom se rijeju oznaavao izbor i uzimanje odreenog broja muke djece, obino u dobi izmeu 14 i 18. godina za janjiarski pomladak, odnosno za popunu janjiarskog korpusa ovo se regrutiranje vrilo povremeno, prema ukazanoj potrebi (najintenzivnija bila u XVI stoljedu, 1515, 1565, 1573, 1578 i 1589. godine) devirma je definitivno ukinuta za vrijeme vladavine sultana Murata IV (1623 -1640.godine) 4. RATOVI I STALEKI I POLITIKI POKRETI U BOSANSKOM EJALETU Karlovaki mir i granice Bosanskog ejaleta viestoljetni prodor Osmanlija u Srednju Evropu okonan je njihovim porazom pod Beom 1683.g. (udruenim naporom krdanskih sila Austrije i Poljske ubrzo pridruila i Mletaka republika 1684.g. formirana Sveta liga za dalju borbu protiv Osmanlija i njihovo potiskivanje iz centralne i istone Evrope i sa jadranske obale tako su Austrija, Poljska i Venecija pridruila i Rusija, povele rat protiv Osmanske carev ine koji je trajao punih petnaest godina osmanska carevina je trajno potisnuta iz Maarske, Transilvanije, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije iscrpljene dugogodinjim ratom sve strane su posredstvom Engleske, Holandije i panjolske zatraile mirovne pregovore (1698.g. u Sremskim Karlovcima) ovi mirovni ugovori su zakljueni na principu (znai da je svaka strana zadrala one teritorije koje je u tom trenutku kontrolirala (1699.g. Karlovakim mirom poelo je oblikovanje modernih granica BiH) Poarevaki mir i granice BiH samo petnaest godina poslije Karlovakog mi ra Osmanska carevina i Venecija su ponovo meusobno zaratile (stalno uznemiravali osmanske brodove) osim toga 1714.g. su pruili utoite crnogorskom vladiki Danilu, poznatom inspiratoru (istrage poturica) tj. genocida nad muslimanima u Staroj Crnoj Gori to je osmanska vlada ocijenila kao povredu Karlovakog mira, pa je krajem 1714.g. objavila rat Veneciji na bosansko-dalmatinskoj granici Osmanlije su poetkom 1716.g. definitivno povratile Gabelu i poruile skoro sve mletake pogranine kule i palanke osmanski uspjesi alarmirali su Austriju koja se uplaila za svoje posjede u Lici i Primorju pa je 1716.g. pritekla u pomod Veneciji i zaratila sa Osmanlijama Austrijanci su vrlo brzo protjerali Osmanlije iz Banata i osvojili cijelu sjevernu Srbiju tj. Beog radski paaluk (bosanski front se na Savi i Uni drao vrlo vrsto)

16

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Austrijanci nisu uspjeli zauzeti Zvornik i Bosanski Novi, pa je tako propao njihov plan o napadu na Bihad ovaj rat je posredovanjem Engleske i Holandije okonan mirom u Poarevcu, u ljet o 1718.g. Bosna je Poarevakim mirom ponovo dobila izlaz na more Dubrovani su dobrovoljno ustupili Bosanskom paaluku dva mala izlaza na more (to su na sjeveru bili Neum i Klek Boj pod Banja Lukom i Beogradski mir Poarevaki mir je trajao do novog rata izmeu Austrije i Osmanske carevine 1737 -1739.g. (ovaj rat Austrija je vodila savezu sa Rusijom) Austrija nije bila zadovoljna uskim pojasom Posavine koji je dobila mirom u Poarevcu, nego joj je namjera bila da osvoji cijelu Bosnu kao osnovu za dalji prodor na jugoistok austrijski car Karlo VI izdao jedan proglas bosanskom puanstvu u kojem poziva svo krdansko stanovnitvo (katolike i pravoslavne) da se pridrue njegovim etama oni muslimani koji bi radi imetka eljeli ostati u Bosni morali bi se pokrstiti, poto Karlo VI istie u svom proglasu da on druge vjere osim krdanske u svom Carstvu ne moe priznati Austrija je raunala da se Bosna nalazi u tekoj situaciji, jer je znatan dio njenih vojnih efektiva bio angairan na ruskom ratitu Carigrad je zato savjetovao tadanjem bosanskom namjesniku (veziru) Hedim-oglu Ali-pai da izbjegava sukob i da nastoji mirno se nagoditi sa Austrijancima, makar i po cijenu odreenih teritorijalnih ustupaka Ali-paa je, meutim odluio da djeluje samostalno i da sam organizira odbranu Bosne (proglasio opdu mobilizaciju u zemlji -Travniko polje) odakle je Ali-paa krenuo u susret austrijskoj vojsci koja je u meuvremenu opsjela Banja Luku tu je 4. augusta 1737.g. dolo do velike bitke u kojoj su bosanski odredi p otpuno razbili austrijsku vojsku (time je Bosna bila odbranjena) do odluujude bitke u ovom ratu dolo je u ljeto 1739.g. kod Hisardika (Grocke) nedaleko od Beograda Osmanlije su kod Grocke nanijele teak poraz Austrijancima, koji su nakon toga uz posredovanje Francuske zatraili mirovne pregovore poslije kradih pregovora mir je zakljuen i potpisan poetkom septembra 1739.g. u Beogradu ovim mirom Austrija je kao poraena strana morala vratiti Osmanlijama sjevernu Srbiju i Beograd (istovremeno je Austrija izgubila sve posjede koje je u Bosni stekla prethodnim Poarevakim mirom

17

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Bune seljaka muslimana u Bosni u XVIII stoljedu poslije Karlovakog mira 1699.g. Bosna je postala najisturenija osmanska provincija prema Zapadu izloena stalnim prijetnjama i napadima Habsburgovaca iz Slavonije i Hrvatske i Mleana iz Dalmacije to je nametalo potrebu ubrzane fortifikacije Bosne, odnosno izgradnje cijelog sistema pograninih tvrava ili (tvrdih gradova)kula i palanki (teret podizanja i izgradnje ovih utvrda pao je najvedim dijelom na seljake) trokovi rata 1714-1718. i 1736-1739.g. doveli su do ogromnog porasta opdedravnih nameta, odnosno do povedanog oporezivanja seljatva (to je bio uzrok mnogim seljakim bunama i stalekim nemirima) seljacima su posebno teko padali nameti u korist upravnika provincija (vezira) u Bosni je u narodu ovaj namet bio poznat pod nazivom (taksit) tj.rata, pa poto je pladan u dvije godinje rate (pri tome su vrene i razne zloupotrebe i nasilja od strane poreznika, odnosno ubiraa taksita) sve je to do krajnosti iscrpljivalo ekonomsku snagu seljaka (obino su se pojedinci iz krdanske raje odmetali u hajduke, dok se muslimani seljaci otvore no bune) 1682.g. seljaci sarajevskog kadiluka usprotivili pladanju globe seljaci su u velikom broju upali u Sarajevo i provalili u sud, gdje su ubili mulu (kadiju) i njegovog pomodnika (naiba), a sudnicu demolirali i opljakali pobuna je uguena i napladena od Sarajlija i seljaka 250 kesa dukata na ime globe) najveda muslimanska seljaka buna izbila je 1747.g.i trajala je punih deset godina seljacima su se pridruivali i neki slojevi muslimanskog gradskog stanovnitva, kao to su sitni posjednici i ifluka janjiari i njihove starjeine, zvane (bae i baeskije), su ustvari bili nosioci buna u gradovima glavna arita Teanj, Tuzla, Sarajevo, Livno, Duvno i Glamo pobunjenici su uglavnom napadali predstavnike vlasti i unitavali njihov imetak Bosna je ula u stanje anarhije u kojem redovna vlast jednostavno nije mogla funkcionirati tek kada je za bosanskog namjesnika krajem 1752.g. doao energini Mehmed -paa Kukavica, inae roeni Bonjak, vlast se konsolidirala i poela nanositi udarce pobunjenici ma hvatanjem i ubistvom poznate brade Morida i jo dvadesetorice njihovih drugova (joldaa) u blizini Sarajeva poetkom 1757.g. buna je konano uguena ova je velika buna bila po svom karakteru slina svim seljakim bunama feudalnog doba (seljaci se nisu bunili protiv vladara kralja, cara) oni su se samo dizali protiv zloupotrebe vlasti i uvoenja novih nameta, tako se ni muslimanski seljaci u Bosni nisu digli protiv sultana i osmanskog poretka (oni su se samo borili za stari poreski sistem)

18

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Proces ifluenja od kraja XVII i poetka XVIII st. proces ifluenja koji predstavlja specifian vid izvladivanja seljaka i stvaranja velikih zemljinih posjeda u rukama veleposjednike klase proces ifluenja je nastao kao rezultat politike i ekonomske krize Carstva i njegovog opadanja, to je dovelo do deformacija u timarskom sistemu i uspostavljanja novih, iflukih agrarnih odnosa odnosno u timarskom sistemu bili su regulirani osmanskim za konima tzv.(kamunima), na taj nain su agrarni odnosi stavljeni pod strogu kontrolu drave glavni instrument te kontrole bile su u prvom redu vrlo precizne zemljine knjige, tzv. (defteri) pojavom ifluenja nastaju na prvom mjestu duboke promjene u eko nomskom i pravnom poloaju seljaka vladajudi oblik zemljine svojine u Osmanskom carstvu bila je dravna zemlja, koju su posjednici timara i zijameta samo uivali pod odreenim uvjetima, ali kojom nisu mogli raspolagati u tome je, meutim, postojala jedna protivrjenost, poto su seoski posjedi (ifluci i batine) u praksi otuivani seoski posjedi su bili u pravnom prometu i transakcije s tim posjedima oduvijek su postojale vezanost seljaka za zemlji nije bila strogo postavljena, to su oni slobodno meuso bno prodavali i kupovali svoje posjede uz formalno odobrenje spahije i pladanje tzv. (tapijske pristojbe) radi upisa u zemljine knjige svaki novi vlasnik ifluka ili batine preuzimao je i izvravao prema spahiji i dravi iste obaveze koje je imao njegov prethodni sve dok se promet seoskim posjedima odvijao meu samim seljacima, osnove timarskog sistema i opdenito osmanskog ekonomskog i politikog poretka nisu niim mogle biti ugroene tek kada se u promet seoskim dobrima ukljuuju pojedinci iz ostalih slojeva stanovnitva poinje rastakanje temelja timarskog ureenja i ostalih klasinih osmanskih institucija od XVII st. u prometu seoskim posjedima sve vie uestvuju pojedine spahije, janjiari, zanatlije i trgovci, pa i pripadnici uleme ovi pojedinci dola ze do seoskih posjeda na razliite naine, bilo silom, odnosno prisiljavanjem seljaka na prodaju zemlje, bilo tako to seljacima oduzimaju zaloena imanja radi namirivanja dugova u svakom sluaju, od trenutka kada se ovi slojevi ivlje ukljuuju u promet zemljom, poinje proces ifluenja od tada se javlja jedna treda linost izmeu spahije i seljaka (to je vlasnik zemlje, odnosno ufluka, zvani ifluk-sahibija on se pored spahije i drave namede kao tredi eksploatator seljakovog rada) poraz Osmanlija u velikom Bekom ratu 1683-1699.g. oznaio je prestanak njihovih daljih osvajanja (u tim uslovima nije bilo vie nove zemlje, pa mnogi gube mogudnost da stupanjem u redove spahija ili janjiara osiguraju svoju egzistenciju)

19

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
gubitkom Ugarske i Slavonije brojne su spahije ostale bez svog posjeda i vre pritisak na ograniene zemljine fondove (u takvoj situaciji oni trae izlaz u razvladivanju seljaka) istovremeno i gradska privreda zapada u tekode, pa mnoge zanatlije i trgovci nastoje dodi do bar jednog ifluka kako bi se tim kriznim vremenima ispomogli prihodima sa zemlje na isti nain postupaju janjiari, dravni slubenici i drugi koji usljed finansijske krize Carstva neredovno primaju svoje (dirluke) plate kako je proces ifluenja tekao u okvirima jo pos tojedeg timarskog sistema, to su nastali vrlo sloeni agrarni odnosi u novom, iflukom sistemu seljak je pored davanja spahiji morao davati odreenu dabinu i ifluk-sahibiji (spahiji se obino davao (desetak) desetinu, a ifluk -sahibiji (devetak) devetinu) seljak na ifluku za razliku od seljaka u timarskom sistemu nije imao svog zemljita ved je radio svom gospodaru (dravi je bio duan jedino pladati hara) osnovna osobenost tog procesa u Bosni je da su njegovi glavni nosioci bile samo bosanske spahije tako se u Bosni najede u jednoj istoj linosti pojavljuje spahija i ifluk -sahibija Numan-paa Duprilid prilikom pohoda na Crnu Goru 1714.g. poveo sa sobom u povratku oko dvije hiljade Crnogoraca i Brana sa porodicama i nastanio ih na tada slabo na seljenu Glasinaku visoravan kod Sarajeva od tada se uobiajilo da se Drobnjaci, Brani i ostali vlako stoarsko stanovnitvo sa podruja Crne Gore samo doseljavalo u Bosnu, posebno u gladnim godinama (kad izda ljetina) kako bi se prehranilo velika kuga opustoila neke krajeve Bosne, pa su mnoge zemlje ostale prazne posebno je stradalo muslimansko stanovnitvo na sve te puste zemlje bosanske spahije kao ifluk sahibije naseljavaju Crnogorce i druge pravoslavne vlahe pod novim iflukim reimom Dubiki rat i Svitovski mir poslije poraza Austrije 1737-39.g. punih pola stoljeda vladao mir planovi o osvajanju Bosne oivjeli su u Austriji dolaskom na vlast cara Josipa II 1720.g. u savezu sa Rusijom objavila poetkom 1788.g. rat Osmanskoj carevini cilj Austrije i Rusije bio je da se Osmanska carevina potisne iz Evrope istovremeno bi se na sjeveroistoku i jugu Balkana uspostavile dvije pravoslavne drave pod ruskom dominacijom Austrija i Rusija su bile nedovoljno spremne za rat skupa sa objavom rata, car Josip II je uputio dva proglasa bosanskom stanovnitvu, jedan krdanima, drugi muslimanima (u prvom proglasu krdani se pozivaju da se dignu na ustanak i pridrue austrijskim etama) na suprot toga, (muslimani se pozivaju da ostanu mirni bave se svojim poslom i zaradom) obedava se potpuna ravnopravnost islama sa drugim vjeroispovijestima, pa ak i pladanje imama i drugih vjerskih slubenika iz dravne kase

20

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
bosansko muslimansko stanovnitvo, prualo je snaan otpor brojno nadmodnoj austrijskoj vojsci glavne borbe su voene oko grada Dubice (Dubiki rat) slabi rezultati na vojnom frontu prisilile su Austriju i Rusiju da odustanu od svojih osvajakih planova osim toga 14. jula 1789.g. izbila je Francuska revolucija koja je veoma uzdrmala i zabrinula feudalnu Evropu mir izmeu Austrije i Osmanske carevine, zakljuen je poetkom augusta 1791.g. u Svitovu, gradu na Dunavu u Bugarsko ovim ugovorom u osnovi je zadrano stanje od prije rata, odnosno granice uspostavljene Beogradskim mirom 1739.g. Kapetani i ajani od druge polovine XVI st. se javljaju kapetanije, kao granine vojno -teritorijalne jedinice radi odbrane Bosanskog ejaleta uspostavljen je cijeli niz kapetanija na prostoru od Gradike na Savi do Novog u Boki Kotorskoj poslije Karlovakog mira 1699.g., osmans ke vlasti rade na hitnom uspostavljanju novih kapetanija du bosanskih granica (funkcija kapetana dodjeljivala se pojedincima iz reda bosanskih spahija i vrlo brzo je postala nasljedna neki od kapetana su za obavljanje svoje dunosti primali redovne plate iji je novani iznos obino bio ravan prihodima sa jednog zijameta (kapetan je bio komandant cjelokupne vojske na podruju kapetanije) od druge polovine XVII st. dolazi u organizaciju lokalne uprave u Carstvu do znaajnih promjena pojavom tzv. vilajetskih ajana (uglednih ljudi) ajani su zajedno sa kadijama i drugim upravnim funkcionerima odreivali razrez opdedravnih nameta na stanovnitvo, organizirali su kolektivno suzbijanje hajduije i nereda, maksimirali su i kontrolirali cijene hrani, vrili mo bilizaciju muslimanskog stanovnitva u vojsku, koju su tokom rata na raznim frontovima predvodili u poetku su ajani bili birani iz reda uglednih ljudi vremenom ajani, regrutirani uglavnom iz najuglednijih begovskih porodica, postaju nosioci cjelokupne upravne vlasti na podruju jednog kadiluka (sudskog okruga)

21

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pokret bosanskih ajana i buna Husein-kapetana Gradaevida XVIII i poetka XIX st. ajani, uz janjiare, postaju glavnom smetnjom obnovi autoriteta centralne vlasti i provoenju neophodnih reformi u Carstvu da bi sauvali svoje pozicije bosanski ajani su se odluno odupirali vojnim i administrativnim reformama koje je u prvim decenijama XIX st. nastojala provesti centralna osmanska vlast znajudi ta im se iz Carigrada sprema bosanski ajani su se i sami organizirali i pripremali za otpor oni su na sastanku u Tuzli poetkom februara 1831.g. izabrali za svog vou Husein -bega Gradaevida koji je bio na elu Gradaake (Gradaac) kapetanije za vou upravo zato to je bio najmodniji i najbogatiji ovjek ajani i kapetani su na sastanku u Tuzli usvojili program svog pokreta koji su u vidu pet osnovnih zahtjeva ili taaka uputili bosanskom veziru i sultanu na prvom su mjestu traili da Porta opozove privilegije date kneevini Srbiji, odn osno obustavi dalje uvoenje srpske autonomne vlasti u Beogradskom paaluku drugom takom se zahtijevalo obustavljanje uvoenja nove vojne organizacije sa uniformama evropskog kroja, kao neega to je suprotno islamskoj tradiciji na tredem se mjestu trailo ukidanje poloaja dravnog namjesnika u Bosni etvrtom takom se traila dozvola da se u Bosni uvede vlastiti oblik (republikanske vlade), a da se na njeno elo bira ili imenuje ovjek iz domade sredine najzad petom takom se traila autonomija Bosne tako to se ubudude Porta ne bi mijeala u njene unutranje stvari sultan Mahmud II je odbio sve ove zahtjeve bosanskih ajana Husein-kapetan je u meuvremenu prikupio vojsku od 25.000 ljudi koja je krenula prema Sandaku i Kosovu plan je bio da se bosanske snage spoje sa pobunjenim Albancima koje je predvodio Mustafa-paa Skadarski sukobu sa vojskom velikog vezira doivio teak poraz kod Prilepa, nakon ega se povukao u svoj Skadar Husein-kapetan je, iako sa manjim brojem vojnika, u bitkama kod Lipljana i timlja (juno od Kosova Polja) potukao jula 1831.g. osmansku vojsku koju je lino predvodio veliki vezir Mehmed Raid-paa poslije ove sjajne pobjede Husein-kapetanu je bio otvoren put za dalje napredovanje prema Skoplju, ali je on odluio da se vrati u Bosnu, gdje je sebe ved vidio kao novog vezira on je u tom svojstvu rezidirao u Travniku, gdje je formirao divan (savjet) i imenovao niz novih funkcionera po Bosni (Husein-kapetan je u narodu prozvan Zmaj od Bosne) sultan Mahmud II isto tako nije priznao legitimnost Husein-kapetana kao vezira u meuvremenu je veliki vezir raznim lukavstvima i intrigama uspio u prilinoj mjeri raslojiti bosanske ajane, pa se jedan broj njih distancirao od Husein-kapetana (konstantnu i najsnaniju podrku Husein-kapetan je imao u Sarajevu) Husein-kapetan je na vezirskoj stolici ostao svega nekoliko mjeseci, poto se ved poetkom juna 1832.g. centralna vlast uspjela s njim obraunati (vojska velikog vezira nanijela presudan poraz Husein-kapetanu i njegovim pristalicama u dvije bitke kod Pala blizu Sarajeva)

22

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
poslije ovih poraza, Husein-kapetan je izbjegao u Slavoniju (kao izbjeglice u Austriji su se nali i drugi uesnici pokreta, i Huseinove pristalice, vedina od njih se vratila u Bosnu nakon proglaenja amnestije) porta je 1835.g. ukinula kapetanije i zavela (muselimluk) ili (muteselimluke) srezove koji su se teritorijalno podudarali sa kadilucima, odnosno bivim kapetanijama (dosadanji upravni poslovi kapetana povjereni su upravnicima srezova) Austrijski kancelar Metternich (Meternih) izradio je kod sultana pomilovanje za Huseinkapetana, ali bez prava povratka u Bosnu Husein-kapetan je poetkom oktobra 1832.g. stigao u Beograd gdje se predao osmanskim vlastima odatle je otpremljen u Istanbul, gdje mu je sultan ponudio visoki vojni poloaj, to je Husein kapetan odbio (uskoro se teko razbolio i umro u Istanbulu u ljeto 1833.g. u 31.godini ivota) 5. BOSNA U VRIJEME TANZIMATA (REFORMI) Hatierif od Gilhane sultan Abdul Medid poeo svoju vladavinu 1839.g. izdavanjem poznatog Hatierifa od Gulhane (Plemenitog ili asnog dekreta iz kude rua) esto naziva osmanskom Poveljom sloboda kao (Bill of Rights) sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost ivota, asti i imetka dalje se obedava uvoenje stalnog naina razrezivanja i ubiranja poreza (proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove slube) odreeno je da de ubudude svako optueno lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno sueno u skladu sa carskim i (Boanskim pravom) svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica -bide donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (ruvet), koje (Boanski zakon) proklinje i to je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva Hatierifom od Gulhane poelo je razdoblje reformi (tj.dovoenja stvari u red) Vilajetski zakon 1867. nova organizacija uprave u provincijama glavni pokretai nove organizacije provincija bili su veliki vezir Fuad -paa Keedizade i Midhat- paa za obrazac te nove organizacije uzete su administrativne i druge mjere koje je Midhat-paa provodio u Nikom ejeletu (on je zato pozvan u Carigrad, gdje mu je povjeren zadatak izrade nacrta uredbe o novoj organizaciji provincija) sultan je taj nacrt ozakonio u decembru 1864.g. Midhat-paa njegov je zadatak bio da novu uredbu primjeni u praksi

23

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
osmanska vlada je ocjenila da je eksperimentalna primjena nove uredbe uspjela zato je u maju 1865.g. odlueno da se prema toj uredbi izvri reorganizacija provincijske vlasti u cijelom Carstvu Carskim fermanom od 13. maja 1865.g. dotadanji Bosanski ejalet -paaluk je preimenovan i pretvoren u Bosanski vilajet uredba je provedena tokom 1865-66.g. stupila u ivot od poetka 1867.g. na elu vilajeta stajao je valija (on je bio duan da upravu vilajeta organizira na nain koji najbolje odgovara datom podruju) Live su se dijelile na kaze (srezove), kojih je u cijelom vilajetu bilo ezdeset novom organizacijom vilajeta potvrena je zateena (seoska uprava) na ijem su se elu nalazili (muhtar) knez, vladar i seosko vijede (ihtijar-medlisi) u sklopu uvoenja nove organizacije vilajeta uvedena je 1866.g. i uprava gradske opdine uporedo sa uvoenjem nove upravne organizacije pristupilo se i reformi tradicionalnog erijatskog sudstva 1859.g. donijeta Uredba o ureenju erijatskih sudova. Ovom je uredbom nadlenost erijatskih sudova svedena na itanja linog statusa muslimana (brak, porodica i nasljeivanje) i stvari vakufa uredbom o organizaciji vilajeta, uvedeni su redovni sudovi za rjeavanje imovinsko -pravnih sporova i krivica svih graana po propisima utvrenim opdim dravnim z akonima (prvu su inili sreski ili kotarski sudovi, drugu okruni, a tredu Vrhovni vilajetski sud u Sarajevu) ISTON O PITANJE I OKUPACIJE BIH 1878. GODINE Istono pitanje je bilo pitanje osvajanja, preuzimanja i podjele osmanskih posjeda u jugoistonoj Evropi, Bliskom i Srednjem Istoku i Sjevernoj Africi najire gledano to je problem odnosa islama i krdanske Evrope Evropske sile nastoje u svojoj kolonijalnoj ekspanziji svaka za sebe uzeti to vedi dio osmanskog nasljea (na drugoj strani se istovremeno na Balkanu i u arapskim zemljama javljaju ustanci i oslobodilaki pokreti) povlaenjem Osmanske carevine iz srednje i jugoistone Evrope otvarao se problem popunjavanja tog geopolitikog prostora kljunu ulogu u tome igrale su u poetku dvije krdanske sile, Austrija i Mletaka republika u drugoj polovini XVIII st. Rusija, istono pitanje direktno otvara estogodinjim rusko osmanskim ratom i mirovnim ugovorom zakljuenim 1774.g. grad Kajnarda u Bugarskoj ovim ugovorom Rusija je dobila pravo protektorata nad pravoslavnim stanovnitvom u Osmanskom carstvu (sultan je kao halifa prvi put dobio pravo jurisdikcije nad muslimanima koji su doli pod nemuslimansku vlast)

24

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Bosanski ustanak 1875. - 1878. Bosanski ustanak 1875-1878.g. naziva se iroki oruani pok ret bosanskog, pravoslavnog seljatva, koji je trajao od juna 1875.g. do augusta 1877.g. (osnovni uzrok ustanka bilo je teko stanje u oblasti agrara oruani sukobi su poeli napadom hercegovakih hajduka i crnogorskih uskoka na jedan trgovako- putniki karavan u blizini Nevesinja Nevesinjskom pukom ustanak nije imao jedinstveno vojno- politiko rukovodstvo prvobitni socijalni ciljevi ustanka bili su ruenje postojedeg (iflukog) agrarnog sistema i stvaranje slobodnog seljakog posjeda (ovi su ciljevi ubrzo potisnuti u drugi plan) na prvo mjesto izbijaju politiki ciljevi, podjele ili ujedinjenja B i H sa Srbijom i Crnom Gorom ove svoje ciljeve Srbija i Crna Gora su vezivale za Rusiju i njenu pomod tome se odluno usprotivila Austro-Ugarska, ona je u tome uspjela tako to je 1878.g. dobila od evropskih sila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu 1875-1878.g. okonani trijumfom Austro-Ugarske najistaknutiji intelektualno-politiki voa ustanka 1875.g. bio je u poetku Vaso Pelagid Osmanske snag e su konano 4.autusta 1877.g. nanijele ustanicima teak poraz na Crnim Potocima (ustanici se vie nisu mogli oporaviti, rjeavanje bosanskog pitanja prebaeno je na meunarodni plan gdje su dominirale velike evropske sile) Berlinski kongres tokom maja izvrene su sve diplomatske pripreme, est evropskih sila (Austro -Ugarske, Velike Britanije, Njemake, Francuske, Italije, i Rusije) te Osmanske carevine sastao u Berlinu 13. juna 1878.g. zakljuen Berlinski ugovor (ovim su ugovorom na prvom mjestu ponite ne granice Senstefanske Bugarske) Srbija i Crna Gora su dobile status nezavisnih drava 28. juna stavljen je na raspravljanje Sanstefanskog ugovora koji se odnosio na Bosnu i Hercegovinu od sila uesnica Kongresa zahtijevao donoenje brze odluke u pogledu Bosne i Hercegovine zahtijevom da joj se ponudi okupacioni mandat u BiH Austro-Ugarska se stavlja na opde evropsko stanovite, kako bi se ouvao evropski mir njegovo je izlaganje u cijelosti podrao engleski delegat markiz Robert Salisbury (Solzberi), koji je formalno podnio prijedlog da se Austro-Ugarskoj dodjeli okupacioni mandat nad Bosnom i Hercegovinom (tom se prijedlogu nijedna od prisutnih sila nije ozbiljno suprostavila, pa ak ni Osmanska carevina) tako je 4. jula 1878.g. prihvaden lan XXV Berlinskog ugovora, kojim je Austro-Ugarskoj povjeren mandat da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom

25

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Narodna vlada za BiH odredbe lana XIV Sanstefanskog ugovora koje su se odnosile na Bosnu i Hercegovinu izazvale su odmah odreena politika previranja u Sarajevu ulema je ved 11. aprila 1978.godine sazvala i u Carevoj damiji odrala narodni zbor na kojem je izraen protest protiv Sanstefanskog ugovora (protestovalo se protiv oduzimanja bosanske zemlje, odnosno teritorija) vijest koja je u Sarajevo stigla poetkom jula da je Austro -Ugarska dobila uz suglasnost Porte, mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu, izazvala je politik u buru u gradu i cijeloj zemlji. Narodni odbor je odmah iznudio ostavku osmanskog vojnog komandanta Vele-pae, ime je jasno pokazao da de suprotno nareenjima Porte braniti Bosnu dok je Narodni odbor pregovarao sa osmanskim civilnim vlastima o preuzimanju vlasti, ulini su bukai podsticali masu na otpor. U toj se masi posebno izdvojio kao junak ulice Hadi Lojo ( u stvarnosti Hadi Lojo je djelovao vrlo destruktivno i unosio je pometnju u organizirani rad na pripremanju otpora austro-ugarskim etama ) Sarajevski dogaaji su se prenijeli na unutranjost (pobunio Travnik) u narodu je, posebno meu Bonjacima, lansirana parola da je Bosna njihov vatan (domovina) i da sultan moe dati Stambol, a ne Bosnu. 27. jula 1878.g. u Sarajevu je dolo do masovne pobune u kojoj je faktiki sruena osmanska vlast u Bosni i Hercegovini 28. jula 1878.g. Narodni odbor je odrao sjednicu na kojoj je aklamacijom izabrana Narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu ( imala samo pet lanova) Okupacija BiH 29. jula 1878.g. u Sarajevo su stigle telegrafske vijesti da su austro-ugarske trupe prele granicu na Savi kod Kostajnice, Gradike, Bosanskog Broda i amca Austro- ugarskim trupama u Bosni komandovao je general Josip Filipovid, a u Hercegovini general Stevan Jovanovid oni su se u ime austrijskog cara obratili bosanskom stanovnitvu jednim proglasom svim se stanovnicima BiH, bez razlike na vjeroispovijest obedava zakonska ravnopravnost i zatita ivota, vjere i imetka, te pravo upotrebe svog jezika (postojedi obiaj se nede dirati, a zateeni zakoni vaide do izdavanja novih) poziva da se povjerenjem primi Austro-Ugarsku i preda se njenoj zatiti na drugoj strani, komandant Bosne Smail Haki Selmanovid obratio se istovremeno vlastitom (objavom) poziva sve itelje Bosne da se slono odupru neprijatelju Austro-Ugarske ete su naile na vrlo odluan i ilav otpor u skoro svim krajevima Bosne i Hercegovine (na elu tog otpora stajala je Narodna vlada) sa brojim lokalnim komandantima i borcima najvedi dio tog otpora slomljen je osvajanjem Sarajeva 19. augusta 1878.g. padom Konjica 5. oktobra 1878.g. okupirana je cijela Hercegovina, Bosanska Krajina, Bihad , koji se drao sve do 19. septembra 1878.g.

26

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
tokom tromjesenih borbi austro-ugarske ete su sa bosanskim ustanicima vodile oko ezdeset manjih i vedih bitaka austo-ugarska izgubila oko est hiljada vojnika i oficira (gubici bosanskih ustanika nisu poznati ved od prvih dana okupacije istaknutim zarobljenim ustanicima poeo je suditi prijeki su d (Standgericht), je naredbom generala Filipovida uspostavljen ved 4. augusta 1878.g.( -po zauzedu Sarajeva preko est stotina zarobljenih ustanika) BIH ZA VRIJEME AUSTRO-UGARSKE UPRAVE 1. HABSBURKA CAREVINA I NJENA USTAVNA STRUKTURA Porijeklo Habsburke c arevine Habsburzi su bili jedna od najvedih evropskih vladarskih familija njihova je matina zemlja Donja Austrija (Be) odakle su svoju vlast irili vie enidbenim vezama i raznim feudalnim ugovorima, a manje ratovima carevina stvarno nastala poslije Mohake bitke 1526.g. (nakon to su na Mahou 1526.g. vojniki porazili Ugarsko i Hrvatsko kraljevstvo, Osmanlije su prvi put izbili pred kapije Bea Habsburgovcima se nakon ove bitke prvo pridruilo hrvatsko plemstvo (Hrvatska je ula u personalnu uniju sa Austrijom) do druge Osmanske opsade Bea 1683.g. odnosno Karlovakog mira 1699.g.Austrija je vodila sa Osmanlijama vie ratova odbrambenog karaktera U ratu 1683-1699.g. Habsburka je carevina, u savezu sa Mletakom republikom potisnula Osmanlije iz Ugarske time je evropska historijska misija Habsburke carevine izvrena. Carevina postoji i dalje a dinastikim razlozima nastoji da se proiri. Austrija poslije 1699.g. vodi niz osvajakih ratova radi sticanja novih posjeda na balkanskom prostoru . u tome nije imala nekog velikog vlastitog uspjeha, ali je zahvaljujudi ishodu Napoleonovih ratova stekla na Balkanu i sjevernoj Italiji znatno teritorijalno p oroirenje Napoleon je 1797.g. definitivno sruio Mletaku republiku, a sve je njene posjede na Jadranu dao Austriji, ijom se princezom Marijom Lujzom u meuvremenu oenio ( Beki kongres je sve to 1814/15.g. potvrdio)

27

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Austro-ugarska nagodba - dualizam Austrugarska carevina je u doba feudalizma predstavljala osobenu zajednicu razliitih srednjovjekovnih drava i pokrajina koje su za svog vladara priznavale vladajudeg predstavnika dinastije Habsburga sa jaanjem nacionalne svijesti i revolucijama devetnaesto stoljede dovodi u pitanje opstanak takve centralizirane monarhije interesi Habsburke monarhije posebno su ugroeni borbom za ujedinjenje Italije i usponom i jaanjem Pruske u Njemakom savezu vladajudi su se krugovi Monarhije priklonili tada i deji dualizma, pa je 1867.g. sklopljena Austro-ugarska nagodba (tom je naredbom ozakonjena politika prevlast Nijemaca i Maara na tetu brojnih slavenskih naroda) po ovoj se nagodbi Monarhija sastojala od dvije drave, Austrije i Ugarske, od kojih je s vaka imala svoj parlament i vladu, svoju teritoriju i dravljanstvo (obje su drave bile meusobno vezane u uniju preko zajednikog vladara - istovremeno ugarski kralj) Trijalizam Habsburkoj se carevini jo od revolucije 1848.g. javljaju ideje i pokretni za njeno trijalistiko ureenje. Ideja je polazila od potrebe politikog zbliavanja i ujedinjenja junoslavenskih naroda u Monarhiji kako bi se stvorila politika protivtea vladajudim Germanima i Maarima vladajudi krugovi Monarhije razbili su 1848.g. svaki pokuaj ujedinjenja Srpske Vojvodine i Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije ideja trijalizma, snano oivljava poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878.g. u nacionalnim krugovima, posebno u Hrvatskoj, smatralo se da bi se ujedinje njem slovenakih pokrajina, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, te Bosne i Hercegovine, morala u Monarhiji stvoriti jedna modna treda dravna cjelina, sa sjeditem u Zagrebu, koja bi uravnoteila germanske i maarske, sa slavenskim interesima u Monarhiji. U s tvarnosti je taj plan bio neostvariv.

28

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
2. ORGANIZACIJA VLASTI U BIH 1878.-1918. Pravni osnovi okupacionog reima okupacijom 1878.g. BiH je faktiki ula u sastav Austro -Ugarske monarhije. BiH je u njenom okviru sve vrijeme imala poseban dravnopravni poloaj i posebnu organizaciju i strukturu vlasti. Osnovni meunarodnopravni akti koji su odreivali taj poloaj bili su lan XXV Berlinskog ugovora i tzv. Novopazarska konvencija nakon duih pregovora Porta i Austro-Ugarska su 21. aprila 1879.g. zakljuile u Istanbulu meusobni sporazum ili konvenciju konvencija garantira slobodu vjeroispovijesti svim stanovnicima okupirane zemlje. Muslimanima se posebno jami lina i imovinska sloboda i sigurnost, pravo da odravaju veze sa svojim duhovnim poglavarom u Carigradu (konvencijom) Zakon o upravljanu Bosnom i Hercegovinom poslije duih politikih rasprava na relaciji Be -Budimpeta, parlamenti Austrije i Ugarske su 22. februara 1880.g. paralelno usvojili Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom. Ovaj je zakon odredio da nadzor nad privremenom upravom u BiH pripada zajednikoj vladi (odreeno da se bez saglasnosti parlamenta Austrije i Ugarske ne moe promijeniti odnos u kojem se BiH nalazi prema Monarhiji)i Austro-Ugarska je, tako u biti zadrala (1) zateenu osmansku administrativnu organizaciju u BiH, (2)pravni poredak (3)poreski sistem i (4)postojede stanje agrarnih odnosa. Administrativna organizacija i upravna vlast preuzimanjem zateene upravne strukture, Bosna Vilajet je postao (Reichsland), sandaci su postali (okruzi) a kaze (srezovi) pretvoreni su u kotare, a nahije u kotarske ispostave u cijelosti je zadrana osmanska administrativno- teritorijalna podjela na est okruga (Sarajevo, Travnik, Mostar, Tuzla, Banja Luka i Bihad) i 54. kotara, okupacija je zatekla u BiH sistem opdinskih samouprava u okviru seoskih opdina. Nova vlast je zadrala ovu opdinsku strukturu, ali su njena samoupravna prava i djelokrug bili veoma ogranieni. Zemaljska vlada za BiH svi operativni poslovi vlasti povjereni su Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu koja je ustanovljena carskom naredbom od 29. oktobra 1878.g.. Zemaljska vlada sa sjeditem u Sarajevu poela je svoj slubeni rad od 1. januara 1879.g. vlada se u poetku sastojala od tri odjeljenja: za unutranju upravu, za finansije i za pravosue. Zemaljsku vladu su sainjavali: zemaljski poglavar, civilni adlatus i efovi odjeljenja

29

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
reorganizacijom Zemaljske uprave 1912.g. ukinut je poloaj civilnog adlatusa, a rukovoenje vladom povjereno je neposredno zemaljskom poglavaru Zemaljski poglavar je istovremeno bio komandant okupacionog korpusa, pa su tu funkciju u BiH stalno obavljali i obnaali visoki carski oficiri. U iskljuivu nadlenost zajednikog ministarstva vojske spadali su: a) svi poslovi zajednikih vojnih eta na teritoriji BiH i Sandaka, b) komanda svih bosanskohercegovakih trupa i policije, c) pota i telegraf, d) uprava eljeznike pruge Banja Luka -Dobrljin Odbrambeni zakon za BiH poslije viemjesenih rasprava u vrhovima austrougarske politike, proglaen je 4. novembra 1881.g. privremeni odbrambeni zakon za BiH, kojim je bosanskohercegovako stanovnitvo obuhvadeno redovnom vojnom obavezom (je time u osnovi povrijeen sultanov suverenitet nad BiH, zakon nije izazvao iru diplomatsku krizu) jedino je u istonoj Hercegovini 1881.g.i poetkom januara 1882.g. dolo do oruanih ustanaka jednog dijela srpskog i muslimanskog seljatva, koji je poslije dva -tri mjeseca borbi uguen od strane austrougarskih trupa. ustanak je za austrougarske politike vrhove predstavljao upozorenje da je nuno poboljati efikasnost organa vlasti u okupiranoj zemlji bilo je neophodno jasno definirati i uvrstiti pozicije Monarhije i BiH i privremenu okupaciju pretvoriti u aneksiju (za pripremu aneksije odabran je Benjamin Kalaj (Kallay), u to vrijeme naelnik odjeljenja u Ministarstvu spoljnih poslova. 1882.g. imenovan za zajednikog ministra finansija, ime je neposredno preuzeo odgovornost za upravu u BiH Kallay i njegova uprava Kallay je smatrao da bosansko-hercegovaka uprava mora djelovati kao da je sastavni dio Monarhije. On je veoma ojaao ulogu zajednikog ministarstva finansija, ograniivi nadlenost ministarstva rata uglavnom na vojne poslove osnovni instrument za ostvarenje svoje aneksionistike politike Kallay je vidio u visokoobrazovanom i strogo odabranom inovnitvu Austro-Ugarska ved 1881.g. imala u Bosni oko 600 inovnika Kallay je nastojao podidi inovniki novo dovoenjem na vodede upravne poloaje u BiH ljude iz konzularne slube oslanjanjem na inovniku elitu odgovaralo je osnovnom konceptu Kallayeve apsolutistike uprave: vladati bez naroda, neto raditi i uraditi na poboljanju njegovog poloaja (u osnovi bio sistem prosvijedenog apsolutizma, koji je trebao postepeno osigurati uslove za pretvaranje okupacije u aneksiju). Kallay nije ipak uspio izmijeniti dravnopravni i politiki poloaj BiH vrhovna upravna vlast pripadala je zajednikoj austrougarskoj vladi cijelo vrijeme austrougarske vladavine u BiH nije bila potpuno odvojena ni razgraniena civilna od vojne vlasti

30

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
3. NACIONALNO-POLITIKI KURS OKUPACIONE UPRAVE Vjera i nacija - Hrvatski nacionalni kurs Austrogarska vlada nije u trenutku okupacije imala izgraen koncept nacionalne politike u BiH neposredno po okupaciji, prvi zemaljski poglavar general Josip Filipovid pokuavao je, uz oslonac na inovniku ekipu koju je doveo iz Hrvatske, sprovoditi u upr avi i nacionalnoj politici hrvatski kurs takva politika je naila na odluan otpor vladajudih austrougarskih krugova, pa je Filipovid ved u decembru 1878.g. morao odstupiti ime prestaje (hrvatski kurs) okupacione uprave Bonjatvo ili interkonfesionalno bosanstvo Kallay je elio osloboditi prostor za svoju novu nacionalnu politiku koja je, dredi se vjerske ravnotee, imala za cilj da u cjelokupnom domadem stanovnitvu razvije i uvrsti osjedanje zemaljske, bosanske posebnosti i narodnosti ideju da se pojmom bonjatva obuhvati svo stanovnitvo BiH bez obzira na vjeroispovijest, pokrenule su osmanske vlasti (Kallay je u biti nastojao ostvariti tu ideju) sva njegova nastojanja ipak su ostala uzaludna Bonjatvo je u politikom ivotu BiH dolo do izvjesnog izraaja kada je 1891.g. Mehmedbeg Kapetanovid pokrenuo list (Bonjak) njegova pojava i pisanje naili su na odbijanje i otru kritiku u srpskoj i hrvatskoj tampi sredine devedesetih godina XIX st. bonjatvo vie ne predstavlja stvarnu alternativu nacionalnim pokretima u BiH Austrougarska vlast to polahko i preutno priznaje prihvatajudi poetkom XIX st. nacionalno politike pokrete koji su se u meuvremenu razvili kao partnere u bosanskoj politici

31

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
4. ORGANIZACIJA VJERSKIH ZAJEDNICA Pravoslavna crkva jo od prvih dana okupacije nova vlast se poela mijeati u poslove srpske pravoslavne crkve i kriti njenu dotadanju autonomiju naglaeno je da je nuno pravoslavno stanovnitvo u BiH odvojiti od Vaseljenske patrijarije u Carigradu i staviti pod duhovnu vlast pedkog patrijarha sa sjeditem u Sremskim Karlovcima vodedi krugovi srpskog graanstva u BiH su shvatili da bi Karlovakoj patrijariji bili jae vezani za Monarhiju, zato su se iz politikih razloga drali Carigrada nakon due diplomatske akcije uspjela je austrougarska vlada 28. marta 1880.g. zakljuiti konkordat sa carigradskom patrijarijom po ovom konkordatu priznato je austrijskom caru pravo da sam imenuje episkope i mitropolita i predlae ih Patrijariji (tako je pravoslavna crkva u BiH dola u zavisnost od vlade) tokom 1882.g. osnovani su u Sarajevu konzistorija (duhovni sud) i bogoslovija Katolika crkva nezadovoljna franjevcima i njihovim nacionalno-politikim radom Austro-Ugarska nastoji preurediti katoliku crkvenu hijerarhiju u zaposjednutoj zemlji Austrougarske zahtjeve Svetoj stolici, da se radi (poboljanja) prilika katolike crkve u okupiranoj zemlji izvri njeno preureenje, rimske su kongregacije odbile na sjednici 23. juna 1979.g. Austro-Ugarska je nastavila sa diplomatskim pritiskom na Vatikan, svoju akciju je uspjela pridobiti akovakog biskupa Josipa J. Strossmayera (trosmajer) Austro-Ugarska zakljuuje 8. juna 1881.g. konkordat sa Svetom stolicom. (Franjevci su izgubili ranije privilegije) za prvog sarajevskog nadbiskupa, car je 18.augusta 1881.g. imenovao dr. Josipa tadlera profesora Teolokog fakulteta u Zagrebu (njegov zadatak je bio da materijalno ojaa katoliku crkvu u BiH) drugi tadlerov dalekoseni cilj, na ije se ostvarenje odmah i bez ikakvih zazora dao, bio je pokatoliavanje muslimana tadler je vodio opdekatoliku politiku tadler i njegovi saradnici su u dvadesetak godina svoju energiju uglavnom posvetili materijalnom jaanju katolike crkve to se franjevaca tie oni su se povukli u svoje samostane preko kojih su nacionalno -politiki djelovali u narodu

32

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Islamska zajednica pitanje pravnog poloaja Islamske zajednice postavlja se tek nakon okupacije BiH 1878.g. pripadnost Islamskoj zajednici izraavala se priznavanjem vrhovne vlasti osmanskog sultana kao halife Austro-Ugarska je od poetka radila na uspostavljanju posebne vjerske hijerarhije u BiH, kako bi muslimane odvojila od Carigrada general Filipovid je iznudio poetkom novembra 1878.g. jednu pismenu izjavu, navodno potpisanu od 58 uglednih sarajevskih graana muslimana, kojim se izraava lojalnost caru Franji Josipu. u kasnijim raspravama o ureenju Is lamske zajednice Austro-Ugarska se stalno pozivala na ovu iznuenu izjavu prekidu vjerskih veza sa Carigradom opirali su se kako muslimani tako i sama Porta. efekat pomenute izjave grupe sarajevskih graana znatno je neutraliziran lanom 2 Carigradske konvencije od 21. aprila 1879.g. kojim je bosanskim muslimanima garantirano pravo da slobodno odravaju veze sa svojim vjerskim starjeinama u Carigradu Austo-Ugarska se u naelu slagala da ejhul -islam moe imenovati vjerske slubenike u BiH nakon diploma tskih manevara na relaciji Be -Istambul, ejhul -islam je 22. marta 1882.g. imenovao sarajevskog muftiju Hilmi Omerovida za bosanskog muftiju, ime je Porta indirektno priznala potrebu uspostavljanja jednog islamskog starjeinstva u okupiranoj zemlji Austro-Ugarska je potvrdila ovo imenovanje tako to Hilmi ef. Omerovid postavljen za prvog reisul-ulemu IZ u BiH od 24. oktobra 1882.g. provedena je organizacija uprave vjerskih i vakufskih poslova bh muslimana po ovoj Naredbi vjerski funkcioneri nisu birani nego postavljani vjerski organi nisu imali samostalnost, jer je ovlateni vladin povjerenik mogao da mijenja njihove odluke 5. POLITIKE STRANKE Opdi uslovi politiko -stranakog organiziranja u BiH od sredine prve decenije XX st. formiraju se graanske, politike stranke, koje po svom obliku, odgovaraju tipu narodnih organizacija koje nastaju u zemljama pod kolonijalnom vladu u doba njihove borbe za nacionalno osloboenje nakon Kallayeve smrti 1903.g. dolazi postepeno do izvjesnog ublaavanja apsolutisti kog i birokratskog okupacionog reima u takvoj situaciji pojedini nacionalno-politiki pokreti pristupaju formalnom stranakom konstituiranju i ograniziranju

33

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Muslimanska narodna organizacija prva graanska politika stranka u BiH osnovana 3. decembra 1906.g. Na elu stranke stajao je tzv. Egzekutivni odbor za predsjednika izabran Alibeg Firdus iz Livna . MNO zahtijevala muslimansku vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju i politiku dravnopravnu autonomiju BiH. Uivala podrku ogromne vedine svih slojeva muslimanskog stanovnitva Muslimanska napredna (samostalna) stranka dosta heterogena bonjaka grupa sami sebe nazivali (naprednim muslimanima) oni su na skuptini u Tenju 24-26. augusta 1908.g. osnovali Muslimansku naprednu stranku (MNS) za predsjednika izabran je Adem-aga Meid program MNS nije se u biti razlikovao od programa MNO-e MNS-e je 31. januara 1910.g. revidiralo svoj program odrekavi se hrvatske nacionalne ideje. Istovremeno promijenila je ime u Muslimansku samostalnu stranku (MSS) dolo je do pokuaja ujedinjenja MNO i MSS Muslimanska demokratija Pred prve saborske izbore izdvaja se iz MNO jedna grupa formalno konstituirala kao stranka, a njen jedini kandidat na prvim saborskim izborima Osman ikid je propao Srpska narodna organizacija Srpska narodna organizacija (SNO) osnovana je na skuptini 27 -31. oktobra 1907.g. ujedinjenjem triju politikih grupa koje su se meu srpskim graanstvom oformile sredinom prve decenije XX st. poslije duih pregovora predstavnici sve tri grupe su usvojili na sastanku u Sarajevu 11. maja 1907.g. rezoluciju kojom se trai formiranje srpske politike organizacije, ustavne slobode i parlament, te potpuna autonomija BiH Skuptina je meutim, u cijelosti usvojila rezoluciju kao politiki program S NO Srpska narodna samostalna stranka Maja 1907.g. sarajevski lijenik dr. Lazar Dimitrijevid je osnovao Srpsku narodnu samostalnu stranku Poslije potpunog izbornog neuspjeha 1910.g. njegova se stranka ugasila.

34

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Hrvatska narodna zajednica Hrvatski politiki pokret, jasno ispoljavaju dvije struje, klerikalna i graansko -liberalna inicijativu za stvaranje jedne hrvatske politike ogranizacije dala je graanko -liberalna struja (pristali i franjevci) 21. februara 1908.g. osnovana Hrvatska narodna zajednica (HNZ) Sredinja toka programa HNZ -e je da su BiH po (plemenu starosjedilaca) i po (dravnom pravu) hrvatske zemlje, pa je prirodno da se prikljue Hrvatskoj. HNZ je posebno raunala sa mogudnodu pridobijanja muslimana -Bonjaka za hrvatsku nacionalnu ideju. Hrvatska katolika udruga vodstvo HNZ-e dolo je u sukob sa sarajevskim nadbiskupom Josipom tadlerom tadler je 18. januara 1910.g. osnovao svoju stranku, Hrvatsku katoliku udrugu za BiH (HKU) tadler je uivao podrku austrijskih krdanskih socijalista i slovenakih klerikalaca Neopteredena imperativom saradnje sa muslimanima -Bonjacima HKU je traila to bre i lake rjeenje agrarnog pitanja. 6. INDUSTRIJALIZACIJA I RADNIKI POKRET Socijaldemokratska stranka za BiH iz sindikalnog pokreta izrasla je Socijaldemokratska stranka za BIH, kao politika organizacija radnike klase Zemaljska vlada je pred zahtjevima organiziranog radnikog pokreta uspostavila inspekciju rada 1910.g. radnici u BiH su dobili i zdravstveno osiguranje opdenito BiH bila pod znatnim uticajem Austrijske socijaldemokratske stranke, vjerovatno najjae radnike partije u Evropi (BiH je djelovalo dvadesetak malih zanatsko -radnikih udruenja)

35

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
7. ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE Meunarodne okolnosti aneksije BiH aneksija je od poetka predstavljala stalni cilj austrougarske politike u BiH Tokom 1882.g. prvi put je na zajednikoj vladi i u vrhovima Monarhije raspravljano i o mogudnoj aneksiji BiH. Aneksija je zavisila od stanja meunarodnih odnosa Maarska vlada je traila aneksiju na bazi podjele BiH tako to bi okruzi Banja Luka i Bihad pripali Ugarskoj, a Sarajevo, Travnik, Mostar i Tuzla Austriji. (tome se usprotivila austrijska vlada) rasprave o aneksiji obnovljene su u ljeto 1896.g vlada je na sjednici 26. augusta 1896.g. zakljuila da se aneksija izvri u asu (kad Turska padne pod likvidaciju) tj. kad se ocijeni da predstoji raspad Osmanske carevine. Proglas aneksije vlada Monarhije je shvatila da je pitanje ustava u BiH veoma aktualno, davanje ustava ni je se moglo zamisliti prije aneksije. Aneksija je proglaena 7. oktobra 1908.g. carskom proklamacijom stanovnicima BiH Proglasom aneksije stavljene su evropske sile pred svren in. Aneksija je izazvala veliko uzbuenje u Italiji i Rusiji, a posebno u Srbiji, Crnoj Gori i Turskoj. Za smirivanje cijele krize presudan je bio stav Njemake koja je odluno podravala Austo Ugarsku. Turska je poslije kradih pregovora sa Austro-Ugarskom priznala aneksiju 26. februara 1909.g., ime je BiH i formalnopravno dola pod habsburgovski suverenitet. Reakcije na aneksiju u BiH Reimu je bilo veoma stalo do spoljnih manifestacija lojalnosti i podrke aneksije. jedino su Muslimanska i Srpska narodna organizacija uporno odbijale da priznaju aneksiju, a protiv ovog ina bonjako stanovnitvo je protestiralo i masivnim iseljavanjem u Tursku Srbija priznala aneksiju, 3. maja 1909.g. u Beu inu aneksije je i dalje oponirala Muslimanska narodna organizacija (ova organizacija je priznala aneksiju tek 8. februara 1910.g.)

36

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
8. BOSANSKOHERCEGOVAKI USTAV I SABOR 1910. Struktura ustava Nakon dugih i sporih priprema car Franjo Josip je sankcionirao Zakone o ustavnim uredbama Zemaljski ustav (tatut) za BiH sveano je proglaen u velikoj dvorani Zemaljske vlade u Sarajevo 20. februara 1910.g. Ustavni poredak u BiH reguliran je 1910.g. sa est zakona koji: (1) Zemaljski ustav (tatut); (2) Izborni red; (3) Saborski poslovni red: (4) Zakon o drutvima za BiH; (5) Zakon o skupljanju za BiH mada je u Ustavu BiH definirana kao (jedno jedinstveno zasebno upravno podruje) vrhovna uprava vlast ostala je u nadlenosti zajednikog ministarstva finansija u Beu Sabor nije mogao imati nikakvog uticaja na upravne poslove. Zastupnici ili poslanici nisu ak mogli postavljati pitanja vladi o njenom radu. Sabor nije imao pravo ni suraivati na svim zakonima. Njegova nadlenost protezala se (iskljuivo na bosanskohercegovake poslove) Ustav i njegovi pratedi zakoni uveli su u politiki ivot zemlje tri nove institucije: sabor, zemaljski savjet i kotarsko vijede Sabor sabor se nije zasnivao ni na nekoj posebnoj domadoj tradiciji. Prema izbornom saborskom redu, graani su po konfesionalnoj pripadnosti bili podijeljeni u tri kurije. Tako je svakoj etniko-vjerskoj grupi osiguravao odreeni broj zastupnikih mjesta, srazmjerno njenoj brojnosti i udjelu u ukupnom stanovnitvu zemlje. 1. Aktivno birako pravo imali su (svi bosansko-hercegovaki pripadnici mukog spola koji su na dan izbora navrili 24. godine) Predsjednika i potpredsjednika Sabora nisu birali poslanici, nego ih je na poetku svakog zasjedanja imenovao car Vlada je oigledno eljela osigurati jedan konzervativan sabor Ustavni poloaj BiH po Ustavu BiH je ostala jedinstveno podruje i predstavljala je posebnu upravnu jedinicu BiH nije mogla ni poslije aneksije i ustava neposredno participirati u tzv. zajednikim poslovima, na nivou Austro-Ugarske kao realne i personalne unije Izbori za prvi bosanskohercegovaki sabor prvi saborski izbori odrani su po pojedinim kurijama u vremenu od 18 do 28. maja 1910.g. u toku etverogodinjeg rada sabora bilo je vie sluajeva razliitog stranakog, frakcijskog i koalicionog prestrojavanja, vradanja mandata i dopunskih izbora za upranjena mjesta

37

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
meustranaki odnosi i previranja doli su do punog izraaja tokom debate o Zakonu o fakultativnom otkupljivanju kmetovskih selita) jo prije poetka saborske debate sklopljen je sporazum o zajednikom glasanju izmeu Muslimanske narodne organizacije i dviju hrvatskih stranaka (sporazu m, poznat kao Hrvatsko-muslimanski pakt) istovremeno je nastao rascjep u Srpskoj narodnoj organizaciji Bosanskohercegovaki sabor se poetkom 1914.g. sastao na svoje etvrto, posljednje zasjedanje. ovo zasjedanje teklo je u relativno mirnoj i poslovnoj atmosferi, sve do 28. juna 1914.g. i ubistva prijestolonasljednika Franza Ferdinanda. BIH 1914.-1918. I STVARANJE JUGOSLAVENSKE DRAVE 1. DRAVNOPRAVNE PRILIKE U BIH TOKOM RATA Stanje u zemlji 1914.-1915. godine Atentat, ili zloin, Gavrilo Princip 28. juna 1914.g. ubio austrijskog nadvojvodu Franza Ferdinanda djelo je grupe srpskih omladinaca opdenito po znatih pod imenom Mlada Bosna nakon atentata, dolo je odmah do demonstracija protiv Srba, pa su mnoge radnje srpskih trgovaca demolirane i opljakane) U opdem neredu u Sarajevu je istog dana proglaen prijeki sud koji je ukinut 26. juna, dva dana pred poetak rata. Izbijanjem rata nastupila su u cijeloj zemlji teka vremena. Dolo je do sudskih progona i interniranja srpskog stanovnitva. Usljed masovne mobilizacije i odlaska hiljada mladih ljudi na frontove, zemlja je privredno propadala. Desetine hiljada Bosanaca je poginulo i ranjeno tokom rata,. Poslije sloma Srbije i Crne Gore oktobra 1915.g. BiH prestaje biti neposredno ratno poprite, ali su se posljedice rata, prije svega u vidu masovne gladi, svugdje osjedale. Jugoslavenska ideja Jugoslavenska ideja je nastala na osnovu etnike srodnosti i jezike slinosti, ali i kulturne i vjerske razliitosti vedine junoslavenskih naroda. ako su ideje o nekom junoslavenskom jedinstvu i vezama postojale ved od ranije, one izvjestan politiki znaaj dobijaju tek od 1903.g. 1903.g. donijela obnovu nacionalne svijesti u vedini junoslavenskih zemalja. Majskim prevratom 1903.g. stvoreni su u Srbiji uslovi za punu nacionalnu ekspanziju i buroaskodemokratski razvikat srpskog drutva. Iste godine pao je u Hrvatskoj apsolutistiki reim Khuena Hedervaryja (Hedervari) najzad, smrdu Benjamina Kallaya jula 1903.g. zajedniki ministar finansija punu 21. godinu izgraivao apsolutistiki reim upravo u Bosni i Hercegovini, otvoren je put postepenim promjenama i novim formama politikog ivota u ovoj zemlji.

38

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Jugoslavensko pitanje izbijanjem Prvog svjetskog rata veoma je zaotreno tzv. jugoslavensko pitanje kao pitanje stvaranja jedne junoslavenske ili jugoslavenske dravne zajednice. od poetka je bilo jasno da u osnovi rata na balkanskom prostoru lei jugoslavensko pitanje, odnosno elja Habsburke monarhije da jednim (preventivnim) ratom sprijei stvaranje slavenske drave na svojim junim granicama. Izbijanjem rata jugoslavensko pitanje ulo je u svoju kritinu fazu, ije je rjeenje postalo zavisno od ishoda rata. Jugoslavensko pitanje rjeavalo se tokom rata kroz oruanu borbu Srbije, Crne Gore i ostalih jugoslavenskih naroda protiv Austro-Ugarske, te kroz sukobe interesa meu silama Antante i njihov razliit prilaz politikim tenjama Junih Slavena rjeenje tog pitanja, pa prema tome i pitanja BiH, zavisilo je od ishoda Prvog svjetskog rata. Ukoliko u ratu pobjede sil e Antante i Srbija kao pridruena drava, onda se moe na ruevinama Austro-Ugarske stvoriti jedna ira jugoslavenska drava, ali ako pobjede Centralne sile, onda propada i projekt stvaranja zajednike jugoslavenske drave. U uslovima imperijalistikog rata, eventualno osloboenje i ujedinjenje Junih Slavena tretirano je u velikoj mjeri kao problem teritorijalnih kompenzacija. Sile Antante, posebno Rusija, u elji da Bugarsku privuku na svoju stranu, vrile su pritisak na Srbiju da ustupi Bugarskoj znatan dio Vardarske Makedonije. Za taj ustupak Srbiji je obedavano teritorijalno obetedenje u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji. To pitanje se naroito zaotrilo nakon ulaska Italije u rat, kojoj su sile Antante, Londonskim protokolom 1915.g. obedale znatne teritorije na junoslavenskoj obali Jadrana na koje je Srbija dijelom raunala. Vijest da su velike sile obedale Italiji znatne teritorije uz hrvatsku obalu veoma su uzbudile junoslavensku politiku emigraciju iz Austro-Ugarske, koja se poinje jae vezivati za Srbiju. Krfska deklaracija o jugoslavenskom ujedinjenju u prvoj polovici 1917.g. i srpska vlada i Jugoslavenski odbor smatrali su, svaki iz svojih razloga, da bi bilo potrebno izadi pred savezniku javnost sa jednim zajednikim programom jugoslavenskog ujedinjenja. Februarskom revolucijom 1917.g. upala je carska Rusija kao glavni saveznik Srbije. Pored toga, srpsku vladu na Krfu muila su unutranja stranako -politika trvenja, neslaganje sa regentom Aleksandrom. Poslije due od mjesec dana pregovora voenih na Krfu u ljeto 1917.g. srpska vlada i Jugoslavenski odbor objavili su 20. jula 1917.g. zajedniku deklaraciju u kojoj izjavljuju da de po okonanju rata obrazovati slobodno, nacionalnu i nezavisnu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ova deklaracija polazi od dva osnovna naela; naela nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, i naela samoopredjeljenja naroda, ta zajednika drava de biti ustavna parlamentarna monarhija sa dinastijom Karaorevida na elu.

39

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Deklaracijom je dalje rijeeno niz manjih pitanja (pitanje unutranjeg ureenja drave ostalo nerazrijeeno) Srpska vlada je odluno bila za unitarno ureenje budude drave, ali istodobno i protiv prijedloga da se zajednika drava nazove Jugoslavija. (us vojen kompromisni naziv budude drave Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca) ovom deklaracijom, prvi put je u toku rata javno manifestirana volja Junih Slavena da stvore zajedniku dravu. Krfsku deklaraciju je 27. augusta 1917.g. usvojio Crnogorski odbor. Majska deklaracija 1917. godine tokom 1917.g. dolazi do oivljavanja javnog politikog ivota u Austro -Ugarskoj koji je bio zamro poetkom rata. Najaktivniji su u tome slovenaki klerikalni politiari, Janez Krek i dr. Anton Koroec. Koroec je u tim trenucima dalekoseno procijenio da u datim okolnostima Slovenija i Slovenci kao narod ne mogu opstati i preivjeti ukoliko se ne oslone na slavenski jug, u prvom redu na Srbiju i Hrvatsku. prvi mjesec 1917.g. Koroec uspostavlja intenzivne veze sa politiarima u Zagrebu, Bosni a posebno u Dalmaciji i Istri. Krek i Koroec izjavili 21. maja 1917.g. caru Karlu da priznaju Srbe za ravnopravnog nacionalnog partnera u zajednikoj jugoslavenskoj dravi. ivim nastojanjem Koroca sve junoslavenske politike grupe iz Slavonije, Dalmacije i Istre predstavljene u bekom parlamentu ule su u Jugoslavenski klub 30. maja 1917.g. Majska deklaracija je svojim jasnim jugoslavenskim programom na bazi trijalizma udarala, i to u ratnim prilikama, u same temelje Austo-Ugarske nagodbe. Odatle je Majska deklaracija u okolnostima 1917.g. znaila krupan doprinos ideji jugoslavenskog ujedinjenja. Ona je oznaila poetak pokreta koji je postepeno doveo do ujedinjenja Drave Slovenaca, Hrvata i Srba 29. oktobra 1918.g. 2. ULAZAK BIH U KRALJEVSTVO SRBA, HRVATA I SLOVENACA Drava Slovenaca, Hrvata i Srba pod utiskom proboja Solunskog fronta sredinom septembra 1918.g. i time skorog raspada Austo-Ugarske, u Zagrebu je 8. oktobra osnovano Narodno vijede Slovenaca, Hrvata i Srba kao vrhovno politiko predstavnitvo jugoslavenskih naroda u Austro -Ugarskoj. u praksi to je znailo da de u svim bududim dravnopravnim i politikim pregovorima, mjesto pojedinih stranaka, nastupati Narodno vijede SHS. Konano 29. oktobra 1918.g. Hrvatski sabor je proglasio odcjepljenje Hrvatske od AustoUgarske i stvaranje nove samostalne Drave Slovenaca, Hrvata i Srba u kojoj je u plenumu Narodnog vijeda SHS iz BiH je ulo 18 predstavnika : Kosta Kujundid, dr. Luka abrajid, Hamid Svrzo, dr. Mehmed Spaho

40

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U sredinji je odbor Narodnog vijeda ulo est bh. Predstavnika ali ni jedan Bonjak. Zato su politiari otro protestirali, pa su naknadno u Sredinji odbor kooptirani dr. Halidbeg Hrasnica i Mamid Svrzo. Narodno vijede i Narodna vlada za BiH po povratku bh. delegata iz Zagreba 31. oktobra 1918.g. konstituiran je u Sarajevu Glavni odbor Narodnog vijeda SHS za BiH. Tredeg novembra imenovana je prva bosanskohercegovaka Narodna (Zemaljska) vlada za BiH. Narodna vlada je brzojavno obavijestila sve kotarske urede, da (preuzima poslove zemaljske uprave) uz bududnost i obavezu da u cijeloj zemlji odri (javni mir, red i sigurnost) . U skladu s tim moraju se u svakom mjestu te sa orunikim zapovjednitvima uspostaviti okruni i kotarski odbori Narodnog vijeda SHS. Prvodecembarski akt 1918. Godine Prvodecembarskim aktom naziva se in ujedinjenja Drave Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom 1918.g. Taj je in ostvaren u specifinim meunarodnim i unutranjim okolnostima. Situacija u novostvorenoj Dravi SHS bila je izuzetno teka usljed agrarnih i drugih revolucionarnih nemira, te prodora italijanske vojske u Istru, u takvoj situaciji, Narodno vijede u Zagrebu je poslije dugih diskusija 24. novembra 1918.g. izabralo odbor od 28 lica sa zadatkom da se u sporazumu sa vladom Kraljevine Srbije (bez odlaganja provede organizacija jedinstvene drave) Istovremeno, Velika narodna skuptina Vojvodine odrana 25. novembra 1918.g. u Novom Sadu proglasila je direktno ujedinjenje Vojvodine sa Srbijom. Dan kasnije istu odluku donijela je i crnogorska Velika narodna skuptina u Podgorici. delegacija Narodnog vijeda SHS otputovala je 27. novembra 1918.g. u Beograd radi pregovora o ujedinjenju. Delegacija je u ime Narodnog vijeda podnijela 1. decembra 1918.g. jednu adresu regentu Aleksandru kojom ga poziva da u ime kralja Petra preuzme vlast u itavoj dravi. Regent je na to proglasio (ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne drave Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca) BiH i Prvodecembarski akt Mada je BiH bila sastavni dio Drave Slovenaca, Hrvata i Srba ona je jo prije 1. decembra 1918.g. faktiki okupirana od strane vojske Kraljevine Srbije. osnovna karakteristika stanja u BiH, predstavljao je agrarno nasilje i opdi nered iji su nosioci bili srpski seljaci. Glavna meta tog nasilja bili su muslimanski, odnosno bonjaki zemljoposjednici i seljaci. Nove vlasti Drave SHS bile su jednostavno nesposobne da zatite svoje graane muslimanske vjere, odnosno Bonjake.

41

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Usljed nereda dolo je 4. novembra 1918.g. do sastanka kod Viegrada predstavnika Glavnog odbora Narodnog vijeda SHS za BiH. Tu je postignut sporazum da jedinice Druge srpske armije uu u BiH i preuzmu brigu o javnoj sigurnosti i odravanju reda i mira. Bosna i Hercegovina je time faktiki, mada ne i pravno, ula u sastav Kraljevine Srbije. To je bio jedan status koji je predstavljao faktiku vojnu okupaciju, mada je BiH ustavno i dalje bila sastavni dio Drave Slovenaca, Hrvata i Srba. BIH U JUGOSLAVIJI IZMEU DVA SVJETSKA RATA 1. BIH ZA VRIJEME PRIVREMENOG DRAVNOG UREENJA 1918. -1921. Privremeno dravno ureenje u kraljevini SHS Osnovna naela privremenog dravnog ureenja su odreena ved prvodecembarskim aktom. Tim aktom bilo je predvieno da de vlast u novoj dravi do donoenja Ustava vriti kralj odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavnitvo. On se pri tome oslanjao na srpsku vojsku kao jedinu stvarnu oruanu silu na teritoriji nove drave i injenicu da su interesi dinastije Karaorevida i monarhistiki oblik vladavine osigurani ved Krfskom deklaracijom (regent je tako imenovao i prvu vladu Kraljevine SHS) U vladu su ula i tri ministra iz Bosne i Hercegovine i to po nacionalno -vjerskom kljuu o kojem je regent tada oigledno vodio rauna (Bonjak musliman dr. Mehmed Spaho za ministra uma i ruda). ved pri obrazovanju ove prve vlade pokazalo se neparlamentarno ponaanje regenta i ispoljile njegove diktatorske sklonosti. On je jednostavno pogazio meustranaki dogovor da se prva vlada povjeri Nikoli Paidu , da je to ustvari bio prvi Aleksandrov dravni udar. Drugi udar regent Aleksandar izvrio je u vezi sa obrazovanjem Privremenog narodnog predstavnitva. Prvodecembarskim aktom bilo je predvieno da de Privremeno narodno predstavnitvo biti obrazovano (sporazumom izmeu Narodnog vijeda u Zagrebu i predstavnika naroda Kraljevine Srbije) umjesto toga, spisak poslanikih kandidata za ovo predstavnitvo sastavio je po regentovom nalogu dr. Albert Kramer Politike stranke u BiH 1918-1921. godine Politike odnose u BiH izmeu dva svjetska rata karakterizira politiko -stranaka razuenost, to je posljedica razliitog gledanja na politiko -ekonomske probleme zemlje, ali i sloene nacionalne i vjerske strukture BiH. Sarajevo kao geografski centar nove drave postaje mjesto okupljanja i konsultacija svih politikih grupa koje su se zalagale za centralistiki koncept dravnog ureenja. na toj je osnovi ved 15. februara 1919.g. godine upravo u Sarajevu faktiki konstituirana Demokratska stranka. Njeno jezgro inila je ved postojeda Demokratska stranka u Srbiji

42

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
to je ved 16. februara 1919.g. osnovana u Sarajevu Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO). Ubrzo je obnovljena stara Hrvatska narodna zajednica koja se kasnije podijelila na Hrvatsku teaku stranku i Hrvatsku puku stranku. Poetkom 1920.g. dio graanstva i bogati seljaci osnovali su Savez teaka, kasnije preimenovan u Savez zemljoradnika. Pored ovih izvornih bosanskih stranaka, na podruju BiH djelovale su, Komunistika partija Jugoslavije i Hrvatska seljaka stranka. Izbor za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine SHS na podruju BiH Izbor za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine SHS raspisani su za 28. novembar 1920.g. Prema izbornom zakonu birako pravo imali su mukarci sa navrenom 21. godinom starosti. ene, oficiri, podoficiri i vojnici nisu mogli glasati. Zbog velikog broja nepismenih biraa zakon je predvidio da se glasa kuglicama. u predizbornoj kampanji uestvovale su u cijeloj Kraljevini 22 politike stranke. najvedi broj glasova i time poslanikih mjesta dobila je Demokratska stranka 92, a odmah do nje Narodna radikalna stranka sa 91 mandatom. Na tredem mjestu bila je Komunistika partija Jugoslavije u BiH je najvedi broj glasova, i 24 mandata dobila Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO) Nacrti ustava i poloaj BiH Krajem januara 1921.g. Ustavotvorna je skuptina obrazovala Ustavni odbor koji je imao zadatak da pregleda i proui nacrte ustava. Odborom je podnijeto osam ustavnih nacrta i projekata. Podnosioci nacrta bili su ili pojedini poslaniki klubovi ili pojedinci, svi podnijeti nacrti meusobno razlikuju, moe se redi da su u njima u osnovi dola do izraaja tri osnovna shvatanja o bududem ustavnom ustrojstvu drave. Prvu gr upu nacrta ine oni koji predviaju federalistiko dravno ureenje . Druga grupa nacrta predviala je umjereno centralistiko, a treda striktno unitaristiko centralistiko dravno ureenje. U svim nacrtima predvia se neki vid autonomije za BiH. Jedino je JMO u svom projektu insistirala na potpunom teritorijalnom integritetu i cjelovitosti BiH, odnosno ouvanju (kompaktnosti teritorije koja je od muslimana nastanjena)

43

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
2. VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK Izglasavanje Ustava 1921. godine Nezadovoljni nedemokratskim metodama rada Skuptine, te samovoljnim postupcima Vlade, Ustavotvornu su skuptinu postepeno naputali poslanici. To Vladi nita nije smetalo u odluci da dovri posao oko donoenja ustava po svojoj elji. Posebno je od Vlade, kao uslov da bi se glasalo za ustav, traeno da se rijei pitanje naknade muslimanskim zemljovlasnicima za oduzete im begluke zemlje i kmetovska selita. U svemu tome postignut je sporazum sa Vladom, pa je u Ustav unijet lan 135. kojim je odreeno da Bos na i Hercegovina (ostaje u svojim sadanjim granicama postojedi okruzi u njoj (vae kao oblasti) Samo izglasavanje Ustava uprilieno je na Vidovdan 28. juna 1921.g. pa se otuda ovaj Ustav naziva Vidovdanski ustav. Donoenjem Vidovdanskog ustava privremeno dravno ureenje u Kraljevini SHS je zamijenjeno njenim stalnim politikim ustrojstvom. Meunarodni poloaj i granice Kraljevine SHS Konferencija mira poela 18.januara 1918.g. u Parizu, Vesailles (Versaj) tu je 28.juna 1919.g. potpisan opdi mirovni sporazum izmeu pobjednikih sila Antante i poraene Njemake i Austro-Ugarske. Tim mirom i sistemom ojaane su sile Antante, na prvom mjestu Francuske, te niz malih drava pod njenom zatitom. meu tim malim dravama, nalazila se i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Da bi osigurala svoj poloaj , ta je drava sklopila pet meunarodnih ugovora. Prvo je zakljuen i potpisan ugovor o miru sa Austrijom 10. septembra 1919.g. 27. novembra 1919.g. ugovor o miru sa Bugarskom. Ugovor sa Maarskom potpisan je 4. jun a 1920.g.. Najzad je 10. augusta 1920.g. zakljuen mirovni sporazum sa Osmanskom carevinom, odnosno Turskom. 12. septembra 1919.g. zakljuen mirovni ugovor sa Italijom u ljetovalitu Rapallo u blizini enove. Ovim je ugovorom Kraljevina SHS (Jugoslavija) ustupila Italiji Zadar sa otocima Cres, Loinj, Lastovo i Palagrua. 3. POKRAJINSKA UPRAVA ZA BIH BiH u Vidovdanskom ustavu lanom 134 Vidovdanskog ustava predvieno je da se zateene pokrajinske uprave zadre dok se ne donese zakon o podjeli zemlje na oblast. Narodna skuptina je 26. aprila 1922.g. konano donijela Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi kojim je bila predviena podjela drave na 33 oblasti. Dotadanji okruzi u BiH automatski postali oblasti; tuzlanska, sarajevska, hercegovaka (mostarska ), travnika vrbaska (bnjaluka), i bihadka i pored toga, u BiH i dalje djelovala Pokrajinska uprava.

44

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Vidovdanski parlamentarizam Mada je vidovdanski reim u naelu trebao da bude parlamentarni poredak, on je u praksi tekao u znaku dvije stvarne modi vlasti u zemlji; vojske i monarhije. Kralj Aleksandar I Karaorevid stvarno vladao i upravljao dravom. Aleksandar se drao Ustava samo koliko je to i kada je to njemu odgovaralo. Politiki ivot u kratkotrajnom vidovdanskom sistemu bio je obiljeen haotinodu, bezobzirnodu i represijom vladajudih krugova i krajnjom kraljevom samovoljom. kralj je po svojoj volji svaki as mijenjao vla de. kao dominantno pitanje u politikom ivotu zemlje nametnulo se tzv. hrvatsko pitanje, tj. odnos izmeu srpske i hrvatske buroazije. branedi svoje pozicije velikosrpski reim je u decembru 1924.g. zabranio rad Radideve Hrvatske republikanske seljake s tranke. sve rasprave u skuptini voene su u veoma zapaljivoj atmosferi, to je stvaralo odreenu psiholoku pozadinu , do kojeg je stvarno i dolo 20. juna 1928.g.. Tog dana radikalski poslanik Punia Raid u Narodnoj skuptini, ured otrih napada opozic ije na vladu zbog korupcije, ubio je poslanike SDK odnosno HSS. Od ovih traginih dogaaja u Skuptini koji su zaprepastili i domadu i stranu javnost, kralj Aleksandar vue poteze koji vode daljem kompromitiranju politikih stranaka. kad je dovrio sve pripreme za proglaenje svoje line diktature, kralj Aleksandar je pozvao na konsultiranje voe svih stranaka. Kako se voe stranaka nisu mogle odmah sporazumjeti, dvor je 4. januara 1929.g. izdao saopdenje da zbog toga (nema mogudnosti ni za kakvo parlamentarno rjeenje, koje bi garantovalo odravanje punog dravnog i narodnog jedinstva). 4. ESTOJANUARSKA DIKTATURA Korijeni i karakter estojanuarske diktature Skoro su sve evropske drave izmeu dva svjetska rata zavrile u nekom obliku politike diktature. Meu tim diktaturama izdvajaju se one faistikog tipa. Tipini su takvi sluajevi faistike Italije i nacistike Njemake. Na drugoj su strani razne vojne i monarhistike diktature. Upravo je takva bila Kraljevska SHS. Sve su te diktature, i male ipak jednu zajedniku karakteristiku . To je ukidanje ili marginalizacija parlamenta kao izabranog posrednika izmeu vlade i efa drave, i na drugoj strani naroda. drugim rijeima izmeu naroda i voe ukida se svaki posrednik u vidu nekog izabranog predstavnitva.

45

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Proglas diktature i njen sIstem Proklamacijom (mome dragom narodu, svim Srbima, Hrvatima i Slovencima) objavljenom 6. januara 1929.g. kralj Aleksandar Karaorevid ukinuo je Vidovdanski ustav i parlament, te uveo diktaturu. To je praktino znailo da je ukinut parlament i da je kralj i formalnopravno preuzeo cjelokupnu vlast u zemlji. zapovjednik vojne sile, a posebno nosilac zakonodavne vlasti jer on i donosi i proglaava zakone. Kralj je imenovao predsjednika i lanove vlade i odreivao broj ministarstava. Novi naziv i nova upravna struktura drave Proglasom diktature izvrena je izmjena slubenog naziva drave. kralj i krugovi oko njega smatrali su da je nuno promijeniti slubeni naziv drave i izvriti njeno unutranje administrativno-teritorijalno preureenje. tako je estojanuarski reim pripremio, a 3. oktobra 1929.g. proglasio jedan zakon koji je u cijelosti izmijenio upravnu strukturu zemlje. To je bio Zakon o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna podruja. lan om 1 tog zakona Kraljevina SHS dobila novi slubeni naziv Kraljevina Jugoslavija. Umjesto dotadanje podjele na 33 oblasti, drava je podijeljena na devet banovina koje su dobile naziv po rijekama. Glavni grad Beograd nije pripadao ni jednoj, nego je skupa sa Zemunom i Panevom izdvojen u posebno administrativno podruje. BiH i podjela na banovine Sve do Zakona o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna podruja 3. oktobra 1929.g. BiH je u politikom i administrativnom pogledu bila hiljadu godina jedna teritorijalna cjelina. Tim je zakonom izvren pokuaj razbijanja BiH podjelom zemlje na banovine razbijana je Bosna i Hercegovina. Njena teritorija i stanovnitvo uli su u sastav etiri banovine. Podjelom na banovine razbijena je do odreene mjere etnika kompaktnost, kako hrvatskih tako i srpskih podruja, ali posebno kompaktnost bonjakog stanovni tva. Uspostavljanjem banovina Bonjaci su se svugdje nali u potpunoj manjini. Osim toga, ukidanjem oblasti i srezova, u mnogim opdinama Bosne i Hercegovine dolo je do smjenjivanja uprava izabranih na posljednjim opdinskim izborima 28.oktobra 1928.g. Time su najvie bili pogoeni Bonjaci, odnosno Jugoslavenska muslimanska organizacija i njeni birai. Povodom toga, dr. Mehmed Spaho, voa JMO, 9. februara 1929.g. alio se kralju Aleksandru . Dr. Spaho je pisao da je razrjeenje izabranih opdinskih uprava u vie mjesta BiH i postavljanje novih izazvalo opravdano nezadovoljstvo vedine stanovnitva u tim mjestima.

46

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
5. OKTROIRANI USTAV I NJEGOVA PRIMJENA Donoenje Ustava 1931.godine. Stanje stvoreno estojanuarskom diktaturom u cijelosti je potvreno i ozak onjeno drugim narodu 3. septembra 1931.g. S obzirom na tu injenicu, da kralj narodu (daje) ustav, opozicija je odmah ovaj ustav nazvala (Oktroiranim ustavom) to znai darovanim ili nametnutim ustavom. Cilj ustava bio je da se prikrije dotadanji otvoreni kraljev apsolutizam. Ustav je samo potvrdio politiku jugoslavenskog nacionalnog unitarizma. Otvoreni kraljev apsolutizam prikrivao se time, to su Ustavom uvedeni Narodni predstavnitvo i neka vrlo ograniena graanska prava. U pogledu graanskih prava Ustavom je odreeno, da su svi graani pred zakonom jednaki i da svi uivaju jednaku zatitu vlasti, da se graanima (ujamava lina sloboda) Graanska prava bila su posebno ograniena kada je rije o birakom pravu graana. Birako pravo graana bilo je, takoer, teko pogoeno izbornim postupkom, koji je propisan Zakonom o izboru narodnih poslanika, Zakonom o birakim spiskovima) Narodno predstavnitvo nije imalo nikakvog uticaja na formiranje vlade i njen rad. Ustav je odredio da (kralj imenuje i razrjeava predsjednika ministarskog savjeta i mi nistre) Prema Ustavu, kralj politiki i u svakom pogledu nije za svoje postupke nikome odgovarao. Ustav je odredio da je (kraljeva linost neprikosnovena) Za postupke kralja prema Ustavu je odgovarala vlada. Za kraljeve akte i postupke politiki odgovara v lada, ali kako je ona po Ustavu odgovarala samo kralju, te je onda znailo da odgovara onome za koga bi trebalo da odgovara. Opozicija reimu Oktroiranog ustava Poslanici, izabrani na listi generala Petra ivkovida, formalno su se konstituirali kao politika stranka pod nazivom Jugoslavenska radikalno-seljaka demokratija 1933.g. promijenila ime u Jugoslavenska nacionalna stranka (JNS) Najvede tekode organiziranju ove reimske stranke dolazile su zbog otpora u samom narodu. Glavne stare graanske stranke izlaze sa otvorenim zahtjevima za preureenje drave. Ona je otro osudila estojanuarski reim i istakla zahtjev za dokidanjem srbijanske prevlasti. Potom se u januaru 1933.g. oglasilo i vodstvo Demokratske stranke. Demokrati na prvom mjestu trae preureenje drave u kojoj bi se obrazovale etiri jedinice. Te jedinice konstituirale bi se (oko nacionalno-kulturnih centara u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani), dok bi etvrta bila Bosna i Hercegovina. Vodstvo JMO-a slijedi dalje stav prema vladinoj politici, uz istovremeno povezivanje i saradnju sa opozicionim dijelovima drugih stranaka, u prvom redu Slovenske ljudske stranke.

47

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kraj kraljevskog reima 1934. godine Ovim rezolucijama ili (punktacijama) graanskih stranaka, vladajudi vrh doivio je osudu i odbacivanje nacionalnog i dravnog unitarizma i centralizma iz redova vlastite klase. Vezan za svoju apsolutistiku politiku kralj nije bio spreman priznati poraz sve do smrti. Kralj Aleksandar je ubijen prilikom slubene posjete Francuskoj u Marseju 9. ok tobra 1934.g. teroristikom akcijom VMRO -a i ustaa. Umjesto maloljetnog kralja Petra II Karaorevida vlast su vrili namjesnici: krez Pavle Karaorevid. Vlast je u sutini pripadala knezu Pavlu. Druga dvojica namjesnika tu su bili tek formalno, jer je lan 41 Ustava predviao da se maloljetnom kralju imenuje trolano namjesnitvo. Petomajski izbori 1935. godine. Poune iskustvom iz novembarskih skuptinskih izbora 1931.g. koji su ih zatekli nespremne i neorganizirane, opozicione graanske stranke odluile su da se za nove izbore pripreme i organizirano nastupe. Vlada Bogoljuba Jevtida zakazala je nove izbore za narodnu skuptinu za 5. maj 1935.g. Demokratske stranke Zemljoradnike dogovorila su se da pod imenom Udruena opozicija zajedniki istupe na izborima 5. maja 1935.g. Meustranakim dogovorom odlueno je da nosilac zemaljske kandidacione liste Udruene opozicije bude Vladimir Maek, predsjednik Hrvatske seljake stranke. Mada je kao predsjednik vlade vodio izbore, B. Jevtid nije uspio dobiti po drku velikog dijela birakog tijela. Kraljevskom namjesniku knezu Pavlu bilo je jasno da mora potraiti novu linost kojoj bi povjerio mandat da sastavi vladu. Njegov izbor je pao na dr. Milana Stojadinovida Stojadinovid je uspio sastaviti vladu koja je poivala na savezu jedne struje radikala, Slovenske ljudske stranke i Jugoslavenske muslimanske organizacije. Formiranjem koalicione vlade Stojadinovid -Spaho-Koroec formalno je oznaen kralj estojanuarske diktature.

48

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
6. BORBA ZA AUTONOMIJU BIH 1937.-1941. Napredna studentska omladina BiH Pitanjem poloaja BiH i njene autonomije , stalno se bavila i tada ilegalna Komunistika partija Jugoslavije (KP). Na njenu inicijativu bosansko-hercegovaka studentska omladina obratila se otvorenim pismima narodu. Svojim sadrajem ova pisma predstavljaju prelom u gledanju KPJ na etniku realnost i historijski subjektivitet Bosne i Hercegovine, posebno na nacionalno pitanje bosanskih muslimana. Oni u tim pismima kao ljudi (kod postojbine a bez postojbine) iz osjedanja i dunosti, prava i potrebe, zahtijevaju autonomiju Bosne i Hercegovine. U pismima se autonomija BiH postavlja istovremeno kao pokrajinsko i nacionalno pitanje. Svojim pismima zalau za demokraciju, nacionalnu i vjersku ravnopravnost, te jedinstv o bosanskohercegovakih naroda. Trai se rjeenje narodnih problema (unutar postojedih dravnih granica na osnovu demokratije i ravnopravnosti naroda). Pisma studentske omladine ukazala su prvenstveno na historijsko i egzistencijalno zajednitvo naroda BiH. Njihov razmjetaj u BiH ne dozvoljava da se izmeu njih povlae administrativno-politike granice. U pismima je sadrana i ideja bratstva i jedinstva koja de kao politiki program biti istaknuta na zastavi antifaistikog narodnooslobodilakog pokreta od 1941.g. do 1945.g. Bosanskohercegovaki komunisti, poslije dvije decenije utnje, otvoreno na svojoj Petoj pokrajinskoj konferenciji u julu 1940.g. izali sa idejom (narodne autonomije Bosne i Hercegovine) Ona de od tada biti jedan od osnovnih programs kih ciljeva KPJ Vlada Stojadinovid - Spaho - Koroec i ustavna pitanja (konkordat) kada je formirana krajem juna 1935.g. Stojadinovideva vlada je u poetku priznavala da je (hrvatsko pitanje) otvoreno. Bez obzira to su bili moralni pobjednici na izborima 5. maja 1935.g. HSS i SDS su kao tzv. Seljako-demokratska koalicija odbili da uu u vladu i uestvuju u radu parlamenta. Od jula 1937.g. dr. Milana Stojadinovida dolazi u sukob i sa znaajnim stranakim i drugim politikim faktorima u Srbiji. Kako u tom trenutku nije bilo izgleda za politiko rjeenje (hrvatskog pitanja), knez Pavle i Stojadinovid izlaze sa projektom i nacrtom konkordata sa Vatikanom. Time bi postigli prvo mjesto, politiki bi neutralizirali (hrvatsko pitanje), zakljuenje konkordata sa Vatikanom koji je u nacrtu predviao velike povlastice za rimokatoliku crkvu. Tako bi se zadovoljilo katoliko svedenstvo koje je u narodu imalo znaajan uticaj (pridobila bi se naklonost faistike Italije). Projekt konkordata izazvao je velike politike otpore. Hrvatska seljaka stranka, slijededi svoje Radidevske antiklerikalne tradicije, bila je protiv njegovog ozakonjenja. Protiv konkordata su odrane brojne demonstracije. U toj situaciji predstavnici svih opozicionih stranaka potpisali su 8. oktobra 1937.g. tekst poznat po imenom (narodni sporazum)

49

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
to je bio dokumenat kojim su se protiv vlade ujedinile glavne opozicione stranke: Radikalna, Demokratska, Zemljoradnika, HSS i Samostalna demokratska stranka. Stojadinovid se pred tom injenicom naao u veoma tekoj situaciji, u prijevremenom raspisivanju skuptinskih izbora, koji su odrani 11. decembra 1938.g. Rezultati izbora predstavljali su poraz za Stojadinovievu koalicionu vladu. Poetkom februara 1939.g. knez Pavle povjerio je mandat za sastav vlade Dragii Cvetkovidu, sa osnovnim zadatkom da rijei (hrvatsko pitanje), odnosno da sklopi sporazum sa dr. Vladimirom Maekom Sporazum Cvetkovid - Maek i osnivanje Banovine Hrvatske Hitno rjeavanje (hrvatskog pitanja) na unutranjo-politikom planu trebalo je neutralizirati ekstremne profaistike organizacije frankovaca i ustaa koje su teile izdvajanju Hrvatske iz sastava Jugoslavije. Predsjednik vlade Dragia Cvetkovid i voa HSS-a dr. Vlatko Maek potpisali su 26. augusta 1939.g. sporazum koji je u biti sadravao dvije take; (1) formiranje koalicione vlade Cvetkovid-Maek; (2) osnivanje Banovine Hrvatske. Sporazum i rjeenje (hrvatskog pitanja) izvedeni su potpuno na raun Bosn e i Hercegovine, a prema Uredbi o Banovini Hrvatskoj u njen sastav ule su dotadanja Savska i Primorska Banovina, te kotarevi Dubrovnik, id, Ilok, Brko, Gradaac, Derventa, Travnik, Stolac i Fojnica. Uredbom o Banovini Hrvatskoj izvrena je temeljna rev izija oktroiranog ustava iz 1931.g., uspostavljanjem Banovine Hrvatske definitivno je naputen estojanuarski koncept narodnog i dravnog jedinstva (jugoslavenskog naroda) svojom neodreenodu i nedoreenodu rjeenje sa Banovinom Hrvatskom samo je otvo rilo cijeli niz drugih pitanja i problema. Graanski pokret za autonomiju BiH potpisivanjem sporazuma Cvetkovid -Maek i osnivanje Banovine Hrvatske, ime je izvrena podjela Bosne i Hercegovine, izazvali su nezadovoljstvo i otru reakciju bosanskih muslimana. Bonjaci trae autonomiju BiH, (tom pokretu pridruuju se sva muslimanska drutva i organizacije. u Sarajevu 30. decembra 1939.g. skup predstavnika svih muslimanskih politikih, kulturnih i vjerskih drutava i ustanova. Na tom skupu konstituiran je Pokret za autonomiju BiH i izabran njegov Izvrni odbor, se odmah obratio svim muslimanskim organizacijama i drutvima na teritoriji BiH sa zahtjevom da se svugdje osnuju mjesni odbori za autonomiju BiH Srpski politiari odmah su najotrije istupili proti v svake ideje autonomije BiH. Oni su smatrali da to ugroava njihov projekat okupljanja srpskih zemalja i srpsku politiku prevlast u dravi.

50

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Bonjaci se nisu mirili sa injenicom da su prisiljeni ivjeti podijeljeni i pod dva upravna reima. Oni su se s pravom eljeli osjedati ravnopravnim faktorom jugoslavenske zajednice naroda, te su traili svoja prava. Ovi graanski politiki procesi prekinuti su aprilskim ratom 1941.g. i slomom Kraljevine Jugoslavije. BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME RATA 1941.-1945. 1. BIH POD FAISTIKOM OKUPACIJOM Napad na Kraljevinu Jugoslaviju 1941. godine Pristupanjem Maarske, Rumunije i Bugarske Trojnom paktu faistikih sila, te italijanskom okupacijom Albanije, Kraljevina Jugoslavija nala se skoro u potpunom faistikom okruenju. Da bi se osigurala od te spoljne opasnosti, vlada Cvetkovid -Maek potpisala je 25. marta 1941.g. protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. (nadali su se da de na taj nain Jugoslavija izbjedi rat). Samo dva dana kasnije, 27. marta, grupa jugoslavenskih generala, uz pomod britanske obavjetajne slube, izvela je dravni udar kojim je smijenila kraljevsko namjesnitvo i vladu.(formirana nova vlada pod predsjednitvom generala Duana Simovida) Kapitulacija Kraljevine Jugoslavije im je poeo aprilski rat 1941.g. kralj, Vlada i Vrhovna komanda pobjegli prvo u Zvornik, a zatim na Pale kod Sarajeva. Pred snanim njemakim napadima jugoslavenska kraljevska vojska ved prvih dana rata nala se u stanju potpunog rasula. Veza izmeu vedine vojnih jedinica i Vrhovne komande na Palama potpuno se izgubila. U takvoj situaciji Vlada je zakljuila na sjednici 13. aprila 1941.g. da napusti zemlju. Vlada i kralj otputovali su avionima sa nikidkog aerodroma 15. aprila 1941.g. na Bliski Istok, pod britansku zatitu , odakle su kasnije otili u London. Njemaka komanda u Beogradu odbila je svaki razgovor o primirju, zahtijevajudi bezuslovnu kapitulaciju jugoslavenske vojske. General Kalafatovid je, tu kapitulaciju potpisao 17. aprila 1941.g. za samo dvanaest dana aprilskog rata Kraljevina Jugoslavija u cijelosti okupirana, te je nestala kao drava. Okupacija BiH izmeu Njemake i Italije prije nego to je Italija imala vremena da odlui o ureenju BiH, voa ustake grupe u Zagrebu pukovnik Slavko Kvaternik, 10. aprila 1941.g. proglasio Nezavisnu Dravu Hrvatsku (NDH) u koju je odmah deklarativno ukljuio i Bosnu i Hercegovinu. izmeu njemakog i italijanskog okupatora povuena je demarkaciona linija koja je dijelila njihova interesna podruja.

51

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
NDH i BiH Ustaka vlast u BiH je uz njemaku pomod uspostavljena od poetka jula 1941. g. pored opdina kotara uvedene su i velike upe kao najvie upravno -teritorijalne jedinice.(uspostavljeno je est velikih upa) Takvom organizacijom htjelo se istadi navodno (hrvatsko dravno pravo) na Bosnu i Hercegovinu. NDH je eljela razbiti, dravno- pravnu i politiko-teritorijalnu cjelinu BiH. Genocid nad Bonjacima u NDH nastojanja da se muslimani-Bonjaci jednostavno proglase Hrvatima i time im se oduzme njihov historijski i narodni identitet. (nastojanja posebno intenziviraju od dolaska u Zagreb poglavnika ustake drave dr. Ante Pavelida 15. aprila 1941.g.) Pavelid lansirao propagandnu parolu o muslimanima kao (hrvatskom cvijedu) to je u biti bio jedan oblik genocida na muslimanima-Bonjacima (Bonjake tokom rata i fiziki likvidirala) Ustaki genocid Jedan od ciljeva politike NDH u BiH bila je likvidacija i istrebljenje Srba. To se imalo ostvariti jednim dijelom njihovim fizikim unitenjem, dijelom iseljavanjem u Srbiju i prisilnim pokatoliavanjem. NDH je poela sa masovnim progonima Srba, Jevreja, Cigana i svih (logorima u Jasenovcu.) etniki genocid nad Bonjacima U ratu 1941-1945.g. muslimani Bonjaci su bili novom masovnom rtvom genocida koji se (Srpsko-etniki genocid) na jednoj strani, to je iracionalna vjerska mrnja i netrpeljivost, a na drugoj, elja srpskih ideologa i politiara da pod svaku cijenu stvore etniki ist dravni teritorij. voa etnikog pokreta Draa Mihajlovid izdao je brojne naredbe svojim potinjenim komandantima o unitenju muslimana -Bonjaka. etnici u tri su navrata izvrili masovne pokolje nad muslimanskim stanovnitvom u istonoj Hercegovini, istonoj i zapadnoj Bosni, te dijelovima Sandaka. Od svog tekog poraza na Prenju poetkom 1943.g. kuju su im nanijeli partizani, etnici su se meusobno zavadili, pa su na Bonjake manje napadali.

52

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Otpor ustakoj politici i dravi Ustaki zloini nad Srbima Jevrejima i Ciganima izazvali su od samog poetka zabrinutost i osudu meu muslimanskim graanstvom u Bosni i Hercegovini. Prvo je u tom smislu protestirala ilmija (muslimansko svedenstvo) jednom rezolucijom U tim se rezolucijama osuuju ustaki zuloini i odluno se ograuje od onih pojedinaca meu muslimanima koji su u njima u estvovali. Bonjaci su odluno ustali u odbranu tzv. Bijelih Cigana (Arlija) Plaedi se daljih muslimanskih protesta, ustake vlasti su krajem augusta 1941.g. obustavile dalji progon (Bijelih Cigana) iz BiH. 2. BIH U NOR-u I OBNOVA JUGOSLAVIJE NOP i BiH Kada se u aprilu 1941.g. raspala Kraljevina Jugoslavija, na otvorenu historijsku scenu stupila je iz duboke ilegale KPJ. NOP je pod Titovim vodstvom od poetka jasno odredio svoja osnovna etiri cilja. Prvi i osnovni je bio borba protiv okupatora i njegovih saradnika, odnosno (domadih izdajnika) Drugi je bio da se u okviru te borbe sprijei svaki genocid, Doavi u Bosnu poetkom 1942.g. Tito je to energino ralanio i razotkrio punu etniku izdaju i njihov prelazak na stranu okupatora. Tredi cilj bio je da se uporedo sa oruanom borbom odmah ide na ruenje stare i izgradnju nove civilne organizacije. etvrti cilj bio je da se stvaraju uslovi kako bi se nova Jugoslavija izgradila na federativnom principu. BiH kao vojni centar NOP-a Tito je sa Vrhovnim tabom preko Sandaka u istonu Bosnu ved krajem decembra 1941. g. Doao u neposrednu blizinu Sarajeva. Tu je u Ivanidima u blizini Srednjeg kod Sarajeva, 7. i 8. januara 1942.g. odrao savjetovanje sa pokrajinskim rukovodstvom NOP -a za BiH. Tu su se odigrale dvije najtee bitke u BOR -u, Neretva i Sutjeska. Od jula 1943.g. nakon proboja sa Sutjeske, Vrhovni tab je teite dejstva NOVJ pomjerio ka italijanskoj okupacionoj zoni. Saveznici upravo u julu 1943.g. izvrili desant na Siciliju, pa je Tito procjenio da predstoji brza kapitulacija Italije. Time bi italijansko naoruanje na tlu Jugoslavije uglavnom palo u ruke NOVJ. Tokom jeseni 1943.g. dolo je do masovnog priliva boraca u partizanske jedinice.

53

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
BiH kao politiko sredite NOP -a BiH je bila centar i politikog ivota NOP -a. U BiH su odrana oba ratna zasjedanja AVNOJ -a. Tu je bilo sjedite CK KPJ. Na tlu BiH u vremenu poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a poela je organizaciona izgradnja Jedinstvenog narodnooslobodilakog fronta (JNOF) kao opdenarodne masovne politike organizacije. U selu Zdena kod Sanskog Mosta odrana je 3. jula 1944.g. njegova osni vaka konferencija za BiH Sline organizacije bile su: Antifaistiki front ena Jugoslavije (AFJ), te Ujedinjeni savez antifaistike omladine Jugoslavije (USAOJ) iji je osnivaki kongres odran u Bihadu 27 -28. decembra 1942.g. Narodno-oslobodilaki odbori Proces smjene stare vlasti novom u poetku nije tekao jednoobrazno niti je imao istu formu u svim dijelovima Jugoslavije. Opdenito se moe redi da je njihovo nastojanje i formiranje teklo u dva osnovna oblika. Prvo u formiranju ilegalnih odbora Narodnooslobodilakog fronta (NOF-a) koji su se osloboenjem odreenog mjesta ili podruja automatski aktivirali kao organi civilne vlasti. Drugi oblik, koji je uskoro postao pravilo, bilo je neposredno formiranje narodnooslobodilakih odbora (NOO) na osloboenim podrujima. U pravilu su postojali seoski, opdinski, sreski (kotarski) i okruni NOO -i. U prvim danima NOB u BiH novi organi vlasti pojavljuju se pod razliitim nazivima, (mjesna politika vlast) negdje (narodni tribunal, komesarijat opdine) Poslije prvih iskustava u razvoju nove vlasti vodstvo Narodnooslobodilakog pokreta (NOP a) zakljuilo je da je potrebno regulirati ustrojstvo i rad NOO na jednoobrazan i jedinstven nain . U tom smislu je u listu (Borba) koji je tada izlazio u Uicu, objavljen 19. oktobra 1941.g. direktivni lanak Edvarda Kardelja u kojem su odreene smjernice i dana upustva za obrazovanje NOO kao privremenih i vanstranakih organa vlasti. Njihov zadatak je da organiziraju pozadinu, osiguravaju prehranu stanovnitva, uvaju red i mir. Osnivanje i Prvo zasjedanje AVNOJ-a Sa stvaranjem NOV i POJ 20. novembra 1942.g. partizanske snage dobile su sva obiljeja jedne regularne armije koja je imala oko 150.000 boraca svrstanih u odrede, brigade, divizije i korpuse. -Sve to ukazalo je na potrebu razgraniavanja i razdvajanja vojnih od politikih i dravnopravnih poslova i funkcija. -Tako su na inicijativu vojno-politikog rukovodstva NOP-a, izvrene pripreme za sazivanje jedne sveopde jugoslavenske skuptine najistaknutijih boraca i p ristalica NOB-a, Taj skup odran je u Bihadu, centru tadanje slobodne teritorije, 26 -27. novembra 1942.g. u prisustvu

54

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
54 delegata iz cijele zemlje. Time je osnovano Antifaistiko vijede narodnog osloboenja Jugoslavije AVNOJ-a. Za predsjednika Izvrenog odbora izabran je dr. Ivan Ribar, a za potpredsjednike Nurija Pozderac, dr. Pavle Savid i Edvard Kocbek Na zasjedanju donesene su rezolucije o osnivanju i organizaciji AVNOJ-a i usvojen Proglas narodima Jugoslavije. Osnivanje i Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a Odlukom da se pristupi osnivanju zemaljskih antifaistikih vijeda po pojedinim jugoslavenskim zemljama i pokrajinama poela je posljednja faza realizacije jednog od etiri osnovna cilja NOP-a, a to je da se bududa Jugoslavija uredi i izgradi na federati vnom principu. Jo od samog poetka rata vojno-politiko rukovodstvo NOP-a donosilo je odluke i rjeenja koja su ukazivala na unutranje ureenje budude Jugoslavije. Prve takve odluke donijete su na vojno-politikom savjetovanju odranom u Stolicama kod Krupnja . Tada je odlueno da se stvori nova vojna organizacija, i da dotadanji Glavni tab, narodnooslobodilakih i partizanskih odreda poraste u Vrhovni tab. Ta odluka bila je zaetak bududeg jugoslavenskog federalizma. Tako je formiran i Glavni tab narodnooslobodilakih odreda BiH. Odluka o osnivanju zemaljskih antifaistikih vijeda bila je samo dio ostvarenja ved ranije izgraenog stava KPJ o ravnopravnosti i pravu na samoopredjeljenje svakog jugoslavenskog naroda. Tako je konano 25-26. novembra 1943.g. odrano u Varcar-Vakufu (Mrkonjid Gradu) prvo, osnivako zasjedanje ZAVNOBiH -a. Na ovom prvom zasjedanju ZAVNOBiH je formalno konstituiran kao opdepolitiko predsjednitvo NOP -a BiH. Proglas narodima BiH u kojima se istie da ubudude BiH i njene narod e i u zemlji u inozemstvu mogu zastupati i predstavljati samo ZAVNOBiH i AVNOJ. Drugo zasjedanje AVNOJ-a Drugo zasjedanje AVNOJ-a odrano je u Jajcu 29. i 30. novembra 1943.g. uz uede 142 od 268 izabranih delegata. Na ovom zasjedanju AVNOJ je konstitui ran u vrhovno zakonodavno i izvrno predstavniko tijelo Jugoslavije. Istovremeno je odlueno da se formira kao izvrni organ AVNOJ-a. Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije (NKOJ) sa svim atributima privremene vlade. AVOJ se kao vrhovno zakonodavno i izvrno tijelo sastoji od vijeda i predsjednitva. Predsjednitvo je u ime Vijeda predstavnik (narodnog i dravnog suvereniteta Jugoslavije i vri sve njegove funkcije, zakonodavne i izvrne, u vrijeme izmeu zasjedanja Vijeda, kome odgovara za svoj rad) Sljededa je znaajna Odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije takozvanoj jugoslavenskoj vladi u inozemstvu i o zabrani povratka u zemlju kralju Petru II Karaorevidu

55

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
AVNOJ donio Odluku o priznanju i zahvalnosti NOV-i i s tim u vezi Odluku o uvoenju zvanja (Maral Jugoslavije). Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a radi dalje izgradnje bosanskohercegovake drave kao federalne jedinice, sazvano je i odrano Drugo zasjedanje ZAVNOBiH -a u Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944.g. Na zasjedanju je donesena Odluka o konstituiranju ZAVNOBiH-a u najvie zakonodavno i izvrno tijelo federalne Bosne i Hercegovine i Deklaracija o pravima graana BiH. U odluci o konstituiranju ZAVNOBiH-a u vrhovni organ vlasti se istie da se (na temelju slobodno izraene volje naroda BiH), a u skladu sa odlukama AVNOJ-a, ZAVNOBiH konstituira u vrhovno zakonodavno i izvrno narodno predstavniko tijelo. Deklaracija o pravima graana BiH u osnovi je po svom sadraju imala karakter ustava. Graanima BiH garantirana su osnovna ljudska prava koja ine sadrinu svakog demokratskog ustava. To su: nacionalna, ravnopravnost, sloboda savjesti i vjeroispovijesti, sloboda izbora i dogovora, sloboda udruivanja i tampe, lina i imovinska sigurnost graana, pravo albe, naelo (da niko ne moe biti suen bez prethodnog sudskog postupka). Trede zasjedanje ZAVNOBiH-a i formiranje vlade BiH Trede i posljednje zasjedanje ZAVNOBiH -a pod tim njegovim nazivom sazvano je i odrano nakon to su partizanske jedinice ule u Sarajevo 6. april a 1945.g. Zasjedanje je odrano u Sarajevu 26. do 28. aprila 1954.g.. Odlukama ZAVNOBiH-a na tom zasjedanju dovrena je izgradnja sistema vlasti Federalne Bosne i Hercegovine Vlada je formirana posebnim Ukazom o imenovanju vlade BiH koji je donijelo Predsjednitvo Narodne skuptine. Za predsjednika Vlade imenovan je Rodoljub olakovid BIH U SOCIJALISTIKOJ JUGOSLAVIJI 1. IZGRADNJA VLASTI I PRAVNOG PORETKA NA OSNOVAMA DRAVNOG SOCIJALIZMA Ljudske rtve i gubici BiH 1941-45. godine Narodi Bosne i Hercegovine masovno su uestvovali u NOB -i, svojim ogromnim ljudskim rtvama. Kraj rata 1945.g. BiH je doekala teko razorena sa velikim gubicima u ljudskim ivotima i materijalnim dobrima. To znai da je na BiH otpadala cijela polovina tog traginog bila nca rata.

56

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Materijalni gubici BiH 1941-45. godine BiH je u toku rata u pogledu materijalnog snabdijevanja NOV-e i POJ-e podnijela najvedi teret , pretrpjevi uz to ogromna materijalna razaranja. Zemlja je ostala skoro bez stambenog fonda, javnih objekata i kolskih zgrada. Unitene su i onesposobljene skoro sve saobradajnice, osobito eljeznice. Stoni fond zemlje je skoro u cijelosti uniten. Teinu situacije povedavala je i injenica da je BiH ved odranije zaostajala u razvoju u odnosu na ostale dijelove Jugoslavije. U tim uslovima trebalo je pristupiti obnovi zemlje. Uz sve to stajala su mnoga nerijeena dravno-pravna pitanja, meu kojima je meunarodno priznanje nove drave bilo na prvom mjestu. Meunarodno priznanje Demokratske federativne Jugoslavije Drugim zasjedanjem AVNOJ-a i njegovim odlukama u Jugoslaviji je faktiki oformljena nova drava. Demokratska federativna Jugoslavija, nije dobila meunarodno priznanje, iako su saveznici tokom 1943.g. priznali NOV kao vojnog partnera i saveznika Zapadni saveznici su, ukljuujudi i Sovjetski Savez i dalje priznavali izbjegliku kraljevsku vladu u Londonu, pa su tako u odnosu na inostranstvo postojale dvije vlade. Jedna je bila meunarodno priznata izbjeglika vlada koja nije imala nikakve faktike vlasti u zemlji Na drugoj srani bio je NKOJ (Nacion. Komitet osloboenja Jugoslavije), stvarna vlada koja je imala svu vlast u zemlji ali nije bila meunarodno priznata. U takvoj situaciji, predstojala je teka borba da izbori meunarodno priznanje. Znaaj tog meunarodnog priznanja bio je u injenici da bi time nova Jugoslavija automatski imala status saveznike zemlje, pravo da bude lan Organizacije ujedinjenih nacija, pravo da prima meunarodnu materijalnu pomod (UNRRA), koja je kao privremena a gencija osnovana radi pruanja pomodi zemljama opustoenim ratom. Saveznici su vrili pritisak na NKOJ, koji je iz pragmatinih razloga pokazao spremnost da stupi u pregovore sa izbjeglikom vladom. Pregovori su voeni u dva maha, prvo na Visu, a zatim u B eogradu, gdje je 1. novembra 1944.g. potpisan Sporazum Tito-ubaid o uspostavljanju jedinstvene vlade. Na osnovu Demokratske federativne Jugoslavije, sa Titom kao predsjednikom vlade i dr. I ubaidem kao ministrom vanjskih poslova. Time je likvidiran faktiki paralelizam vlada iz meunarodnog predstavljanja Jugoslavije.

57

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Izbori i rad Ustavotvorne skuptine Izborni za ustavotvornu skuptinu obavljeni su 11. novembra 1945.g. Ustavotvorna skuptina je bila dvodomna i sastojala se od Savezne skuptine i Skuptine naroda to je odgovaralo federalnom ustrojstvu drave Oba doma Ustavotvorne skuptine sastala su se 29. novembra 1945.g. tano na drugu godinjicu Drugog zasjedanja AVNOJ -a. Na toj prvoj sjednici Ustavotvorna skuptina donijela je svoj prvi akt pod nazivom (Deklaracija o proglaenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije) Ustavotvorna skuptina na zajednikoj sjednici obaju domova (rijeila i rjeava u ime naroda i na osnovu zakonskih odluka) da se Demokratska Federativna Jugoslavija proglau je narodnom republikom pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavije Ustav FNRJ i BiH U toku rada na ustavu, Ustavotvornoj skuptini su stizali od graana razliiti prijedlozi i sugestije u pogledu nekih ustavnih rjeenja i formulacija., tadanji ministar Milovan ilas rekao je da je (karakteristian prijedlog jednog muslimana, da bi trebalo unijeti estu buktinju u na dravni grb) Tim povodom ilas je rekao da Ustavotvorna skuptina ne moe raspravljati o tome da li su Bonjaci nacija ili nisu, jer je to (teorijsko pitanje) koje se ne moe rjeavati (jednim dekretom) Ako bi estu buktinju trebalo unijeti kao simbol est federacija (republika), onda bi se o tome moglo raspravljati, istakao je ilas. Ali , poto se stalo na stanovite da svaka nac ija treba dobiti svoju buktinju, onda u svakom sluaju mora biti samo pet buktinja. Time ne negiram (posebne crte kod Muslimana) Izglasavanjem Ustava FNRJ 31. januara 1946.g. Ustavotvorna skuptina je obavila svoj zavrni in. Odmah je nastavila dalji rad kao Narodna skuptina FNRJ. Ustavotvorna skuptina i Ustav NR BiH Poto je u meuvremenu Narodna skuptina BiH, odnosno njeno predsjednitvo, donijelo Zakon o Ustavotvornoj skuptini Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 13. oktobra 1946.g. odrani su izbori za Ustavotvornu skuptinu NR BiH. Prvo zasjedanje ustavotvorne skuptine NR BiH poelo je 11. novembra 1946.g. Na sjednicama odranim od 28. do 31. - decembra 1946.g. tano jedanaest mjeseci nakon proglaenja prvog ustava FNRJ, Ustavotvorna skuptina je usvojila i proglasila prvi republiki Ustav. BiH je njime kao (narodna drava republikanskog oblika) dobila svoju unutranju organizaciju) Ustav BiH bio je slian ustavima ostalih federalnih jedinica. On je izrazio njena suverena prava i dravnost. Ona je imala svoju dravnu teritoriju koja se nije mogla mijenjati b ez njenog pristanka, dok je narod svoju volju izraavao putem slobodno izabranih predstavnika.

58

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Informbiro i sukob Staljin Tito Informbiro (Informacioni biro komunistikih i radnikih partija) osnovan je u Varavi u septembru 1947.g. uz uede predstavnika komunistikih partija Bugarske, Italije, Jugoslavije, Maarske, Poljske, Sovjetskog saveza, Francuske, ehoslovake i Rumunije (naknadno prikljuila i Albanija). Stvarni cilj bio je da Staljin ostvari potpunu kontrolu, ne samo nad navedenim pa rtijama, nego praktino nad cjelokupnim svjetskim komunistikim pokretom. Za stalno sjedite Informbiroa odreen je Beograd. Kako se Tito nije htio potiniti Staljinovom diktatu, to je ovaj pripremio (Rezoluciju o stanju u KPJ) kojim je u ljeto 1948.g. otro napao cjelokupnu jugoslavensku politiku. Rezolucija je usvojena na sastanku Informbiroa u Bukuretu kojem Jugoslavija nije prisustvovala.(sukob Tita sa Staljinom imali su teke viegodinje posljedice na stanje, politike i odnose u samoj Jugoslaviji) . Sukob sa Staljinom nije ostao na meudravnoj i meunarodnoj razini nego je istovremeno doveo do rascjepa unutar KPJ. Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa u zemlji je poeo opdi progon svih onih koji su se izjasnili za nju tj. za Staljina a protiv Tita. Rascjep unutar KPJ povodom Rezolucije Informbiroa je kulminacija i krajnja toka dugih frakcionakih borbi unutar te partije tokom dvadesetih i tridesetih godina. Moe se redi da informbirovci, koji su imali i jaku spoljnu podrku nisu uspjeli sru iti Tita ne zato to su bili malobrojni, nego zato to su i sami meusobno bili podijeljeni i to nisu imali jedinstven program. Tito i oni koji su bili uz njega sasvim su bili svjesni da svoju borbu protiv informbirovaca mogu dobiti samo uz odreenu cijenu. Voe KPJ/SKJ umjesto da prihvate viepartijsku demokraciju i privatnu inicijativu u privredi, oni su se opredjelili za (jugoslavenski put u socijalizam) to je znailo samoupravljanje. Nakon Staljinove smrti u martu 1953.g., dolo je do normalizacije s ovjetsko-jugoslavenskih odnosa. Informbiro je slubeno rasputen u aprilu 1956.g. 2. SAMOUPRAVNI SOCIJALIZAM Radniko i drutveno samoupravljanje Razvitak i sukob sa Sovjetskim savezom doveo do zavoenja sistema radnikog samoupravljana. Radniko je samoupravljanje, koje je i kao termin nastalo u Jugoslaviji, uvedeno Osnovnim zakonom o upravljanju dravnim preduzedima, koji je Narodna skuptina FNRJ usvojila 27. juna 1950.g. Slubeno se smatralo da je osnivanjem radnikih savjeta okonan period nepos rednog centralistikog upravljanja privredom.

59

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Politika nesvrstanosti Sukob Tita sa Staljinom u osnovi je na meunarodnom planu znaio postepeni poetak negacije blokovske podjele svijeta i hladnog rata na relaciji Istok-Zapad. Taj je sukob koincidirao sa poetkom postepene dekolonizacije Afrike i Azije. Sve je to nalagalo neformalno okupljanje jednog broja zemalja na principima aktivne i miroljubive koezgistencije. Kao ovjek koji se prvi odupro diktatu jedne velike sile i blokovskom svrstavanju, Tito se prirodno nametnuo kao lider tog pokreta. Uz njega su Nehru, Naser, Sukarno, Njerere, Nkrumah i drugi. Nesvrstanost se kao politiki pojam i pokret postepeno oblikuje kao vladajuda jugoslavenska spoljnopolitika filozofija i taktika. Prvoj konferenciji efova drava i vlada vanblokovskih zemalja koja je odrana upravo u Beogradu 1-6. septembra 1961.g. (uestvovali predstavnici 25 zemalja) -Dvadesetak godina kasnije u New Delhiju (Nju Delhiju), na konferenciji je punopravno uestovalo ved sto zemalja. Nesvrstanost nije bila isto to i neutralnost. Pod neutralnodu se u meunarodnom pravu oznaava politika i status drave koja po vlastitoj odluci ne uestvuje u oruanom sukobu drugih drava. (primjera ni vicarska niti Austrija, koje su po definiciji neu tralne zemlje nikada nisu bile lanice pokreta nesvrstanih) Nesvrstane zemlje su djelovale preko svojih povremenih konferencija imele svoj Koordinacioni biro. Ustav 1974. godine Ustav iz 1974.g. je rezultat jedne od najteih i najsloenijih dravnopravnih i politikih kriza kroz koje je Jugoslavija prola u vremenu od 1945.g. pa do svog raspada 1991/92.g. Taj je ustav predstavljao zadnju Titovu veliku politiku pobjedu. Sredinom ezdesetih godina, u uslovima sve vede privredne krize, izraen je koncept sveobuhvatne reforme jugoslavenske ekonomije, sam SKJ inicirao ovu reformu, cijeli je proces zakoen upravo od strane raznih partijskih komitetskih kadrova koji su shvatili da bi realizacijom ovog pokreta ostali bez dotadanje direktivne vlasti u sferi eko nomije. Ta je oblast bila centralizirana, velikih privrednih sistema ije je sredite i sjedite bilo u Beogradu. Polarizacija i sukob se kredu uglavnom na liniji Hrvatska -Srbija kao dva glavna konstituensa Jugoslavije. U Hrvatskoj se formira jedno partijs ko politiko jezgro, nastoji iznuditi amandmane na Ustav SFRJ, kojima bi se Jugoslavija od federacije pravno i faktiki pretvorila u konfederaciju. U cijelom tom projektu Vojvodina i Kosovo, dobile bi jednak status sa republikama kao konstituensima Federacije. Nasuprot tome, tadanje srbijansko liberalno vodstvo pristaju na redefiniranje federalne drave, ali bez diranja u status autonomija u sastavu Srbije. 1971.g. izglasani u Saveznoj skuptini ustavni amandmani, kojima je Jugoslavija iz federalne faktiki pretvorena u konfederalnu dravu.

60

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Tito je na partijskom plenumu, krajem 1971.g. jednostavno smijenio cjelokupno hrvatsko vodstvo, a ubrzo potom i nosioce liberalizma u Srbiji. Njihovim uklanjanjem sa politike scene stvoren je prostor za donoenje no vog ustava. Novi odnosno zadnji ustav SFRJ, u koji su ugraeni svi amandmani iz 1971.g. usvojen je krajem februara 1974.g. Sistem Ustava 1974. godine Sistem i osnovu ustavnog ureenja, prema Ustavu iz 1974.g. inio je tzv. skuptinski sistem zasnovan na delegatskom, odnosno samoupravnom principu. Po tom su principu izvori cjelokupne teritorijalne vlasti mjesne zajednice, organizacije udruenog rada, i drutvenopolitike organizacije. Sve su one obrazovale svoje delegacije, birale svoje predstavnike koje su kao delegate slale u vie organe vlasti, u opdinsku skuptinu. Odatle se ova skuptina sastojala od tri vijeda: vijeda mjesnih zajednica, vijeda udruenog rada i drutveno- politikog vijeda. Opdina je po istom principu birala delegacije, koje je slala u skuptinu republika. Na vrhu je bila Skuptina SFRJ sa Saveznim vijedem i Vijedem republika i pokrajina. Tako je Ustav odredio da de dravnom upravljati Predsjednitvo sastavljeno od devet lanova: po jedan predstavnik est republika i dvije pokrajine i predsjednik CK SKJ, iji je glas trebalo da bude odluujudi. U praksi se sve sruilo, prije svega na pitanju politikih prava. Ljudska i graanska pr ava prema Ustavu iz 1974. godine U naelnom smislu rijei prava graana su veoma iroko postavljena. Ona se mogu klasificirati u tri osnovne grupe: (1) pravo na samoupravljanje i drutveno - politiku aktivnost, (2) lina prava i slobode graana, (3) socija lno-ekonomska prava. Uz prava Ustav je graanima odredio i odreene dunosti. U prvu je grupu Ustav svrstao pravo graana na samoupravljanje, koje je u naelu obuhvatilo slobodu udruivanja, slobodu ugovora i javnog istupanja, slobodu izraavanja nacionalne pripadnosti i vjeroispovijesti. Meu lina prava spadalo je pravo na ivot i dravljanstvo, slobodu kretanja i nastanjivanja, pravo na nasljeivanje. Ustav 1974.g. je odredio da je za svakog zaposlenog najdue radno vrijeme u sedmici 42 sata. Svaki je za posleni imao pravo na dnevni i nedjeljni odmor, svaki je zaposleni uivao potpuno socijalno osiguranje, koje mu je osiguravalo mnoga prava, kako za ivota, tako i u sluaju smrti. Ustav iz 1974.g. je lanom utvrdio sluajeve besplatne zdravstvene zatite g raana koji takav tretman nemaju po osnovu radnog odnosa i iz radnog odnosa. Ustav je utvrdio posebnu zatitu majke, djece i maloljetnih lica, te boraca, vojnih invalida i lanova porodica palih boraca. Ustav iz 1974.g. garantirao svim graanima SFRJ pravo na obrazovanje. Po tom lanu Drava, ili po tadanjoj ustavnoj terminologiji (drutvena zajednica) je bila duna da osigura

61

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
materijalne i druge uslove za osnivanje i rad kola i obrazovnih institucija svih nivoa. Ovim je ustvari potvrena praksa besplatnog kolovanja uvedena jo 1945.g. Na osnovu besplatnog i slobodnog obrazovanja ikolovale su se generacije intelektualaca iz do tada potisnutih naroda. BIH KAO SAMOSTALNA DRAVA BiH kao samostalna drava Skuptina BiH je ved 15. oktobra 1991.g. usvojila Memorandum o nezavisnosti. Srpski poslanici prije glasanja jednostavno uz izraze protesta napustili skuptinu. Na referendumu odranom 29. februara i 1. marta 1992.g. graani Bosne i Hercegovine izjasnili su se za samostalnu nezavisnu i suverenu dravu. Skuptina BiH potvrdila ovu odluku 4. marta 1992.g. 27. marta 1992.g. ukupno 77 Srba poslanika napustilo Skuptinu BiH i na posebnom zasjedanju usvojilo Ustav (Srpskih naroda u BiH) Tako je nastala jedna situacija poznata u pravu kao (vlada de facto) ta je de facto situacija legalizirana Dejtonskim (Dayton) sporazumom 1995.godine kao Republika Srpska. 6. aprila 1992.g. Evropska zajednica je priznala dravno-pravni subjektivitet Bosne i Hercegovine 22. maja 1992.g.g. Bosna i Hercegovina je primljena u Ujedinjene nacije. Rat protiv BiH -tanje (neposredne ratne opasnosti) proglasila tek 8. aprila 1992.g. Skuptina ovlastila Predsjednitvo da donosi odluke koje imaju snagu zakona. Predsjednitvo 4. maja 1992.g. donijelo odluku o proklamaciji ratnog sta nja (Srbija i Crna Gora) biva JNA i paramilitarne formacije bosanskih i ostalih Srba kao agresore na BiH. (trai spoljnu vojnu pomod 27. maja 1992.godine) Vaingtonski (Washington) sporazum i Federacija BiH Na liniji srpsko-hrvatskog sporazuma o podjeli BiH, dolo je poetkom 1993.g. do oruanog sukoba izmeu Hrvata i Bonjaka, (srednje Bosne i doline Neretve) Amerikom intervencijom poetkom 1994.g. sukob je okonan sporazumom u Washintonu, kojom je uspostavljena Federacija BiH kao neki oblik saveza ili saradnje Bonjaka i Hrvata. Ustav Federacije BiH je proglaen 30. marta 1994.g. (Bonjaci i Hrvati kao konstitutivni narodi) Federacija se sastoji od deset kantona ili upanija koji imaju velika ovlatenja i nadlenosti u svim oblastima, postoji dovodomni federalni parlament i vlada.

62

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Dejtonski (Dayton) mir postojalo vie mirovnih planova. Zajedniko je svim tim planovima i misijama, da su uspostavljanje mira u BiH zamiljali na osnovu njene etnike podjele unutar jedne labave i meunarodno priznate dra ve. Prvi takav mirovni plan, jo u martu 1992.g. portugalski diplomast Huan Cutilliero (Kutiljero). Nakon toga, (Sajrus Vens) Britanac David Owen, Torwald Stoltenberg. Svi su njihovi planovi u osnovi propali, jer su kao diplomatski napor bili bez aktivne o ruane podrke na terenu. Tek su takvom amerikom akcijom u jesen 1995.g. agresori na BiH dovedeni za pregovaraki stol. prve tri sedmice novembra 1995.g. u amerikoj vazduhoplovnoj bazi u gradu Dayton u dravi Ohio. sveano 14. januara 1996.g. potpisali u Parizu predstavnici BiH, Hrvatske i Srbije, odnosno SRJ injenicom da su ugovor potpisali predsjednici Srbije i Hrvatske implicitno je priznati i potvren in agresije na BiH. Ta je agresija odnijela je 160.000 rtava i izazvala najvedu izbjegliku krizu u Evropi poslije Drugog svjetskog rata. Prema Dejtonskom sporazumu, BiH faktiki ima 13 ustava koji svi skupa ine njen konstitucionalni sistem, na prvom mjestu Ustav BiH (aneks 4 sporazuma), dva ustava dva konstitucionalna entiteta BiH i deset kantonalnih ili upanijskih ustava. demokratsku dravu koja funkcionira (u skladu sa zakonom i na osnovu slobodnih demokratskih izbora) Sastavni dio Ustava su prava i slobode predviene Evropskom konvencijom za zatitu ljudskih prava. BiH i meunarodna zajednic a Kada se poetkom 1992.g. Evropska unija ukljuila (zanemarili injenicu agresije i priznali tri zaradene strane jednako ih tretirajudi), odnosno izjednaavajudi rtvu i agresora. Iako su tzv. Jugoslavije bile nametnute ekonomske sankcije, a jedan broj srpskih i hrvatskih politiara proglaeni za ratne zloince Vance, Owen i Stoltenberg su im za pregovarakim stolom produili legitimnost. Meunarodni medijatori su agresora i rtvu izjednaili, ozakonili teritorijalna osvajanja i genocid. Predstavnici me unarodne zajednice su mlako prijetili i iskrivili prirodu sukoba, kako bi opravdali svoju neefikasnost. Zapadni su se medijatori u stvarnosti pokazali kao pristalice politike smirivanja, ustvari poputanjima prema agresorima i zloincima. Winston Churehill -da mu izgledaju kao neko ko hrani krokodila u nadi da de ga krokodil posljednjeg pojesti na silu navudi nekakvu svoju odjedu moralnosti i time pred svijetom i vlastitom savjedu zavrili posao. -Nije se vidjelo niti htjelo vidjeti, da je rat protiv Bosne prava kataklizma.-Poslije (demokratskog genocida) u Bosni teko ako ne nemogude, govoriti o demokratiji, zato su agresija i rat protiv Bosne, te genocid, u meunarodnim razmjerama predstavljeni i voeni kao mirovna operacija. Zato agresija i genocid nis u sprijeeni ili ranije zaustavljeni, a ne tek krajem 1995.g.

63

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

64

WWW.BH-PRAVNICI.COM