Hislingal 03 2

3.
Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
0. O sistema gráfico medieval

0.1. Introdución
Os sistemas de escrita son sistemas convencionais, que non reproducen de
xeito exacto os sons da lingua oral, de aí que sexa importante o seu coñecemento para
o estudo da fonética histórica.
No que se refire ao sistema gráfico medieval do galego poderiamos

distinguir diferentes momentos:
1) Antes do século XIII só podemos atopar experimentos gráficos en romance
inseridos dentro de textos en latín.
2) Na primeira metade do século XIII hai un importante grao de cohesión na
ortografía da Iberorromania occidental.
3) Desde a segunda metade do século XIII comezan a estabilizarse máis os usos
gráficos, pero rómpese a cohesión nos usos centro – occidente da Península
Ibérica:
a) Afonso III de Portugal comeza a usar en 1255 elementos diferentes, como
poden ser <nh> ou <lh> de orixe provenzal, restrinxidos nun principio aos
documentos da corte, pero que se estenderían por diferentes lugares do
reino. Fóra de Portugal nunca chegaron a xeneralizarse, só se poden atopar
de xeito esporádico no sur de Galiza.
b) Afonso X de Castela canoniza, desde o comezo do seu reinado en 1252, o
denominado castellano drecho, aínda que cómpre ter en conta que:
→ As pautas básicas da lingua usada no escritorio de Afonso x xa as
establecera o seu pai, Fernando III o Santo.
→ No escritorio de Afonso x non se elabora ningún tipo de norma gráfica
do castelán, pero nos textos escritos producidos nel hai unha importante
homoxeneidade.
Desde 1230 Galiza, León e Castela estaban gobernadas por un mesmo

rei, polo que as pautas de escrita da Corte de Castela chegaron tamén a Galiza.
0.2. Usos gráficos da Iberorromania occidental

Como vimos, ata a segunda metade do século XIII atopamos un alto grao
de vacilación, xa que é unha etapa de iniciación, pero desde este momento prodúcese
unha determinada estabilización (Afonso III e Afonso X).
1) Vogais
1. Ditongos, que son un elemento novo con respecto ao latín, o que supón un
problema para a súa representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:
1. Ditongos crecentes (ie, ue), que non son frecuentes no territorio galego, pero si
noutros territorios da Coroa de Castela:
Representacións ata a Representacións desde a
Ditongo segunda metade do segunda metade do
século XIII século XIII
[je] (< Ĕ) <ia>, <je> <je> (estabilización)
[ue] (< Ŏ) <uo>, <ue> <ue> (estabilización)
Historia da lingua galega

1 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
2. Ditongos decrecentes, é dicir, aqueles que presentan semivogais (j, w) en

posición posnuclear:
Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
1. Ø: non se representa o segundo
elemento do ditongo. Exemplos:
lexar (‘leixar’), beiso (‘beixo’).
2. Consoante implosiva gráfica (non Estabilízanse os usos gráficos , <j>,
fonética). Exemplos: octejro <y>, <h> e , <v>, predominando no
(analoxía con DOCTORE > doutor), caso do iode: <ey>, <ei>, <oy>, <oi>.
cobsa, pectos.
3. , <j>, <y>, <h> e , <v>.
Exemplos: octejro, amou.
2. Resonancia nasal: a resonancia nasal prodúcese pola asimilación

anticipatoria que unha consoante nasal exerce sobre un son vocálico. Isto
era tamén un fenómeno novo respecto do latín, que podía dar lugar a
problemas de representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:
Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
Solución gráfica latinizante, que
supoñía a conservación do –n–
Uso do diacrítico <~>1, que podía
intervocálico (irmana, sanar,
aparecer coma un simple trazo
Stefano...), que non debemos interpretar
horizontal e tamén por riba das dúas
coma a conservación da consoante nasal
vogais do hiato. Exemplo: GERMANA >
en posición intervocálica, senón coma a
ermãna, irmãna > ermãa, irmãa
representación da nasalización da vogal
dun xeito conservador.
1
<~> tamén podía usarse para a abreviación de consoantes nasais, pero podemos distinguir os dous
usos deste diacrítico:
1) Representación da resonancia nasal: en voces cuxo étimo tiña unha consoante nasal
intervocálica que desapareceu.
2) Abreviatura dunha consoante nasal: en voces nas que non se perde a consoante nasal, como
é o caso dos resultados da terminación latina –TIONE(M) > -çon, -zon, na que primeiro se perde
o –e, de xeito que o –n non queda en posición intervocálica e consérvase (coraçon = coraçõ =
coraçom).
2 2008/2009
USC
2) Consoantes
1. Lateral palatal //
Representacións ata a segunda metade do século Representacións desde a segunda

XIII metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Conservada en Castela como arcaísmo mesmo
cando xa evolucionara a //.
<li> Exemplos: filio, muliere, relias ‘rejas’, Tafalia
‘Tafalla’.
Documentada por Menéndez Pidal só en
<il> Cataluña.
Exemplo: pareilatas ‘parejas’.
Moi frecuente en toda a Iberorromania e pode
aparecer mesmo na Galorromania.
<ll> Exemplos: balle, ‘valle’, Kastella, ouellas, 1. Galiza: conságrase o uso de <ll>,
Torquiela. <l> e, en menor medida, <li>.
Moi usada desde Galiza e Portugal ata Exemplos: ouella, ouela, ouelia.
Cataluña. 2. Portugal: Afonso III introduce
<l> Exemplos: Guilem ‘Guillem’, kabalo, melor, desde 1255 o dígrafo <lh>, de
reboralejos.
orixe occitana, que se estendería
Grafías menos frecuentes pouco a pouco polo reino de
<lg> Característica do oriente iberorromático
Portugal (aínda no século XIV
(Santoña, A Rioxa, Cataluña).
Exemplos: amilgoramiento, malguelo ‘majuelo’,
podemos atopar documentos
Tafalga ‘Tafalla’. notariais nos que non se usa). En
<gl> Exemplos: maglolo2 ‘majuelo’, megloranza. Galiza só se documenta de xeito
esporádico nas zonas do sur.
<lig> Exemplos: meglior ‘mellor’.
<lli> Exemplos: allienas, mellior, millo.
Frecuente en textos narrativos do século XIII e
<ill> posteriores.
Exemplos: allienar, gasaillato, muiller.
Moi frecuente na documentación navarra dos
<yll> séculos XIII e XIV.
Exemplos: conceyllo, eylla, muyller.
<llg> Exemplos: obellgas ‘ovellas’.
2
É probable que neste caso <o> xa represente [].
3 2008/2009
USC
2. Nasal palatal //

Representacións desde a segunda
Representacións ata a segunda metade do século XIII
metade do século XIII
Ten fundamentación etimolóxica, igual ca <li>,
<ni> xa que é unha grafía conservadora respecto do
latín.
<nj> Exemplos: Irunia ‘Iruña, Pamplona’, ponio ‘poño’,
senior, tamanjo, uinia.
<in> Exemplos: entraina, Iruina, uergoina.
Moi extendida, mesmo alén dos casos nos que
tiña fundamento etimolóxico (sobre todo nas
<nn> variedades da zona central da Península: ANNU >
año), chegando ao navarroaragonés e ao catalán.
Exemplos: Irunna, pennora, sennor.
Moi usada en tódolos territorios da 1. Galiza: tendencia á
<n> Iberorromania. consagración de <nn> (> <ñ>:
Exemplos: Eneco, Oruna ‘Iruña’, Pineyro, senor. tenno > teño), <n> (teno)e, en
Grafías menos frecuentes menor medida, <ni> (tenio).
Segundo Menéndez Pidal non existía en León e 2. Portugal: introdución de
era infrecuente en Castela, pero era máis usada <nh> en 1255, de orixe
<ng> no leste (Santoña, A Rioxa, Cataluña).
occitana (tenho). Aparece só
Exemplos: Carengena ‘Cariñena’, kastango
‘castaño’, uinga ‘viña’. de xeito esporádico en
Escasa no occidente. documentos do sur de Galiza.
<gn> Exemplos: Crugna ‘Coruña’, cugnato ‘cuñado’,
Sauignaceo ‘Sabiñánigo’, uigna
<nig> Exemplo: senigor ‘señor’.
<ingn> Exemplo: seingnale ‘señal’.
<mgn> Exemplo: domgna ‘doña’.
<nni> Exemplos: Irunnia, Riannio.
<inn> Exemplos: Ocainna, seinnal.
Propia de Aragón e Cataluña.
<ny> Exempos: cabanyas, Orenya ‘Iruña’.
Propia de Aragón e Cataluña.
<yn> Exemplos: Iruyna, seynor.

4 2008/2009
USC
3. Fricativa prepalatal xorda //

Representacións desde a
segunda metade do século XIII
Bastante consolidada desde a época das orixes en toda
a Península, sobre todo desde o século XII, tanto en
<x> contextos nos que correspondía etimoloxicamente
(DIXIT > dixo, LAXARE > leixar) coma nos que non
(Exauerre, Ximeno).
<ix> Exemplo: Buixedo ‘Bujedo’.
É unha grafía etimolóxica nalgúns casos (miscieret) e
foi moi difundida desde o occidente ata o oriente
<sc> peninsular. As grafías máis comúns no
Exemplos: Mescangos ‘Mijangos’, Scemena ‘Xemena, noroeste son <x> e <sc>, pero
Ximena’.
desde a segunda metade do
<sç> Exemplo: Sçimeno ‘Xemeno, Ximeno’. século xiii en Galiza <x> é a
<sz> Exemplo: Szauierrelatre ‘Javierrelatre’. maioritaria.
<isc> Exemplo: laisces ‘dejes.
<sci> Exemplo: Rekesciolo ‘Requejuelo.
<s> Exemplo: Semeno ‘Xemeno, Ximeno.
<ss> Exemplo: Frasseneto, Requessolo ‘Requejuelo.
<ch> Exemplo: Chemenez ‘Xeménez, Ximénez.
4. Fricativa prepalatal sonora //
Nos textos galegos, e en xeral
Grafía Explicación e exemplos tamén en León e Castela,
conságrase o uso de
a) <g + e, i>.
<g> Exemplos: genero / genro, muger, ouegas ‘ovellas’. b) <j> / ante vogais
non palatais.
<j> Exemplos: jenero, mujer. Exemplos: genro, ajuda,

aiuda, igreja, igreia...
 Exemplo: muier. Cómpre ter en conta que 

pode representar un son
vocálico ou consonántico,
<gi> Exemplo: mugier. mesmo dentro da mesma
palabra e <j> pode representar
un son consonántico ou o
<li> Exemplos: Orzellione ‘Ordejón’, relias ‘rejas’, Spelia
‘Espeja’. segundo elemento dun ditongo
<lli> decrecente (pinejro).

5 2008/2009
USC
5. Africada palatal sonora //

Exemplos: Nagara ‘Nájera’, conçego ‘concejo’, agos
<g> ‘ajos’.
Exemplos: coneios ‘conejos’, conzeio ‘concejo’, moion No século xiii a mudanza de
 ‘mojón’, Naiara ‘Nájera’.
// > // está xa
<ih> Exemplos: conceiho, ualleiho ‘vallejo’.
practicamente consolidada,
<ij> Exemplo: ualleijo.
polo que as grafías do antigo
<gg> Exemplos: Naggara ‘Nájera’, bieggo ‘viejo’. son // será a mesma cá do
Presente nos primeiros textos galegos do século XIII. desafricado //.
<gi> Exemplos: concegio, mogion, orgio ‘orxo’, segia ‘sexa’.
<ggi> Exemplo: conceggio.
<ch> Exemplos: concechos ‘conejos’.
6. Africada palatal xorda //

<g> Exemplo: Irag ‘Irache’, Sango ‘Sancho’.
<gg> Exemplo: contradiggo, peggare ‘pechar’.
Dígrafo de orixe francesa que xa era frecuente nas
formas romances introducidas nos textos latinos do
<ch> noroeste ibérico no século XII.
Exemplos: felechar, Sanchet.
Rara antes de fins do século XII.
 Exemplos: Conia ‘Concha’, eiar ‘echar’, proueio Nos textos galegos é frecuente
‘provecho’. o dígrafo de orixe francesa
Moi rara. <ch> que xa era maioritario
<ih> Exemplos: peihe ‘peche’, Saniho ‘Sancho’. nas formas romances
<x> Exemplo: Sanxo ‘Sancho’. introducidas nos textos latinos
do noroeste ibérico no século
<ci> Exemplo: Sancio ‘Sancho’. XII.
<cc> Exemplo: peccet ‘peche’.
<cx> Exemplo: Sancxo ‘Sancho’.
<cxi> Exemplo: Sancxio ‘Sancho’.

<cgi> Exemplo: Sancgio ‘Sancho’.
<chi> Exemplo: frechia.

6 2008/2009
USC
7. Africada predorsodentoalveolar xorda //

Grafía3 Explicación e exemplos
Ante tódalas vogais.
<c> Exemplo: dulce, infancones, Taracona ‘Tarazona’.
Con uso pouco claro ata o século XIII
<ç> Exemplo: çidade, Gonçalbiz, pedaço, Ripacorça
‘Ribagorza’. <c> ou <ç> son as grafías
Exemplos: Betanzos, conozuda, Gonzanbiz, Páázos, canónicas, aínda que en
<z> Ripacorza, seenzo ‘silencio’, terzero, zierta. moitos textos hai usos que
<cc> Exemplos: maccano ‘manzano’. difiren destes.
<sç> / Exemplos: Masçanares, nasçer, Tarasçona.
<sc>
<sz> Exemplos: kabesza, moszo.
<zz> Exemplo: lazza
8. Africada predorsodentoalveolar sonora //

<z> Exemplo: fazen
Ante <e, i>. <z>, aínda que tamén poden
<c> Exemplo: beces. aparecer outros usos.
Ante calquera vogal.
<ç> Exemplo: poço.
9. Fricativa apicoalveolar sonora // e xorda //

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade do
século XIII século XIII
a) //: <-s-> (casa, tesouro).
b) //: <-ss->, <s->, <-s> (nosso,
missa, sabe, omẽes).
Nos textos máis antigos non se representan de
xeitos diferentes. Son usos que se dan sobre todo nos textos
saídos do escritorio real de Afonso X
(Cantigas de Santa María) ou próximos a el
(Cancioneiro da Ajuda).
3
Moitas destas grafías teñen motivacións etimolóxicas: -SCERE > -scer; CERTU > certo.
7 2008/2009
USC
 Análise de textos anteriores á segunda metade do século XIII:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16 4
Liña Comentario
- Era Mª CCª LXª IXª: 1269 da era hispánica, 1231 da era cristiá.
- Uso de fórmulas latinas: viii kalendas september.
1 - Grafías:
- Conocuda: // → <n>; /ts/ → <c>.
- Cousa: /z/ → <-s->
- Sufixo patronínimo –it (saluadorit) e –t → /ts/ (Gomet), pero desde a
segunda metade do século XIII a forma máis frecuente é –ez.
2 - Grafías:
- saluadorit: // → .
4
Este é o texto máis antigo en romance coñecido no Reino de Galiza.

8 2008/2009
USC
- Grafías:
- cõuẽto: <~> con valor consonántico.
3
- essa: grafía canónica (< ĬPSA: asimilación)
- [ej] → <ey>: sequeyros.
- Grafías:
- [ej] → <ec>: precto.
4
- condicõ: /ts/ → <c>.
- raçõ: /dz/ → <ç>.
- Grafías:
- [ej] → <ey>: mosteyro.
- úúm / bóós: <´´> son plicas que sinalan hiatos entre dúas vogais
5 iguais.
- ouuer: con valor vocálico, no primeiro caso, e consonántico, no
segundo.
- casa: <s> → //
- damos e outorgamos: algúns editores interpretan a abreviatura do texto
6 orixinal como –us. Con todo, en latín esta abreviatura representaba –us,
pero en romance parece máis probable que xa se pronunciase –os.
- logar (‘lugar’) é a forma máis frecuente nos textos medievais.
- suso < SURSUM ‘arriba’ (DEORSUM ‘abaixo’).
7 - Grafías:
- raçom: <ç> → // (nos textos posteriores é máis frecuente <z>)
8
- uoz refírese á descendencia.
9 - uossa: <-ss-> → //
- quiser: <-s-> → //
- Grafías:
10
- façemos: <ç> → //
11
-Grafías:
12 - coler: <l> → //
- Grafías:
13 - facauos: <c> → /ts/
- entergar: metátese.
- Grafías:
14 - pea < PŒNA (‘pena’): non se sinala a resonancia nasal.
- iat: → //
- Grafías:
15
- scelareyro: <sc> → /ts/
16

9 2008/2009
USC
Comentario
- lexar: <e> = /ej/
- pecte, fecto: <ec> ) /ej/
- sega: <g> = //
 Análise de textos datados a partir da segunda metade do século XIII: a

Tradución galega da Crónica Geral

10 2008/2009
USC
Comentario
- fezo: <z> = /z/
- gãanou: <n> ) = /n/ ou /ɲ/, non o podemos saber con certeza.
- Castelanismos que proban que estamos perante unha tradución:
poblada, población.
- // = <x> (Xeres, Librixa).
- // = (iaz).
- /s/ = <c, ç> (serviço).
- /z/ = <-s->
- // = <ll> (Seuilla)
- et = // (grafía latinizante).
- Gaanou: <aa> = hiato fónico.
- xi = ‘si’. Na lingua medieval conviven as formas non palatalizadas se e
si coas palatalizadas xe e xi.
Comentario
- /dz/ = <z>: nobrezas
- y < HĬC (adverbio)
- <ll> = // (Castella, elle < ĬLLE) ou /l/.
- <l> = /l/ (dela < ĬLLA).
- <-ss-> = // (dessa < ĬPSA, passou < PASSU).
- <-s-> = // (meses)

11 2008/2009
USC
Comentario
-
3. Vocalismo
3.1. O sistema vocálico latino
3.1.1. Latín clásico
Ī Ū +pechadas
Ĭ Ŭ
Ē Ō
Ĕ Ŏ
Ā Ă + abertas
palatais ou velares ou
centrais
anteriores posteriores
No sistema vocálico latino distinguimos tres tazos opositivos:

1) Punto de articulación:
a) Vogais velares ou posteriores: /i/, /u/.
b) Vogais palatais ou anteriores: /e/, /i/.
c) Vogal central: /a/.
2) Grao de abertura ou elevación (a máis abertura menos elevación da lingua e
viceversa):
a) Vogal de abertura máxima e mínima elevación: /a/.

12 2008/2009
USC
b) Vogais medias: /e/, /o/.

c) Vogais de abertura mínima e máxima elevación: /i/, /u/.
3) Cantidade ou duración:
a) Vogais longas <ˉ>.
b) Vogais breves <˘>.
3.1.2. Latín vulgar

B) Variedades sen oposición de cantidade
I U
E O
A
É probable que a oposición de cantidade non se dese en tódolos falantes

de latín nin en tódolos contextos para un mesmo falante. Exemplos disto son:
a) Evolucións que presentan no éuscaro os préstamos latinos, nas que non se
distingue entre vogais longas e vogais breves:
Evolución Exemplos
LĪNU ‘liño’ > liñu
Ī> i
FĪCU ‘figo’ > piku
CIRRU ‘mechón’ > kirru
Ĭ> i
PICE ‘pez’ > pike
SĒMEN ‘semente’ > seme
Ē >e
SĒNSU ‘senso’ > zensu
Ĕ>e TEMPORA ‘tempos’ > dembora
Ū>u MŪRU > ‘muro’ > muru
Ŭ>u MUCCU ‘moco’ > muku
Ō>o COHŌRTE > ‘cohorte’ > korta
CORPUS ‘corpo’ > gorputz
Ŏ >o
POPULU ‘pobo’ > populu
b) Evolución das voces latinas no sardo:

Evolución Exemplos
Ī>i URTĪCA ‘ortiga’ > urtika, urtiga
Ĭ>i PICE ‘pez’ > pike, pige
5
Ē>e TEMPUS ‘tempo’ > tempus
Ĕ>e MULIERE ‘muller’ > muzdere
Ū>u DŪRU ‘duro’ > duru
Ŭ>u BUCCA ‘boca’ > bukka
Ō>o SŌLE > soli
Ŏ>o BONU > bonu
c) Evolución das voces latinas nas linguas xermánicas.
5
A vogal non é longa, pero si a sílaba TEM.
13 2008/2009
USC
C) Variedades nas que as oposicións de cantidade pasan a ser de grao de

abertura
En certas variedades do latín parece que se mantiveron as oposicións de
cantidade, pero que estas pasaron a ser de grao de abertura, xa que:
a) As vogais longas eran realizadas cunha elevación maior, é dicir, con menor
grao de abertura.
b) As vogais breves eran realizadas cunha elevación menor, isto é, cun maior
grao de abertura.
Ị̄ Ụ̄
Ĭ̢ Ŭ̢
Ẹ̄ Ọ̄
Ĕ̢ Ŏ̢
Ạ̄ Ă̢
Estas realizacións das vogais latinas conducirían a un sistema con cinco

graos de abertura:
Ị Ụ
Nivel 5
(> Ī) (<Ū)
I̢ U̢
Nivel 4
(<Ĭ) (<Ŭ)
Ẹ Ọ
Nivel 3
(<Ē) (<Ō)
E̢ O̢
Nivel 3
(<Ĕ) (<Ŏ)
A
Nivel 1
(<Ā, Ă)
3.2. Vocalismo tónico
Este sistema de 9 elementos é un demasiado complexo (raro nas linguas

vivas coñecidas). Os testemuños do latín vulgar evidencian que a fins do século II e
comezos do III xa debía estar consolidada a confluencia entre os niveis 3 e 4,de xeito
que o sistema vocálico resultante sería o seguinte:
i u +pechadas
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ĭ, Ē) (<Ō, Ŭ)
ε 
(<Ĕ) (<Ŏ)
a
(<Ā, Ă6)
6
A distinción entre Ā e Ă debeuse dar desde moi antigamente.
14 2008/2009
USC
+ abertas
palatais ou anteriores centrais velares ou posteriores
Este é o sistema vocálico do romance galego actual, e seguramente fose o

máis estendido no galego medieval. Non é un sistema exclusivo do galego, xa que foi
o sistema máis estendido do latín vulgar.
Algúns exemplos destas evolucións son:
Evolución Exemplos
CAPRA > cabra
A> a
GRĀTIA > graça
Ĕ> ε FERRU > ferro
ACĒTU > acedo
Ĭ, Ē > e
CITO > cedo
Ī >i AMĪCU > amigo
Ŏ>  ROGAT > roga
TŌTU > todo
Ō, Ŭ > o
BUCCA > boca
Ū> u lūna > lũa
 Os ditongos latinos Æ e Œ
Estes ditongos xa monotongaran no latín nalgúns casos. Con todo, os
seus resultados no romance son:
1) Æ [aj]:
a) //: CÆLU > ceo; CÆCU > cego.
b) //: SÆPES > sebe; PRÆDA > prea
2) Œ [oj] > //: CŒNA > *cena > cea; FŒEDU > *fedu > feo
3.2.1. Evolucións nas palabras non patrimoniais

As evolucións anteriores prodúcense só nas palabras patrimoniais, xa que
os cultismos obedecen a pautas de acomodación diferentes:
1) Voces que en latín tiñan Ĭ e Ŭ: estas vogais non se abren, de xeito que Ĭ > i e Ŭ
> u. Exemplos:
a) Ĭ > i: MĬSSA > missa; ARTĬCULO > articulo (semicul. artigo, patrim. artello),
EPĬSCOPU > ebisc’opo > ebispo > obispo > bispo (resultado semiculto).
b) Ŭ > u: COLŬMNA > colubna, colupna (cultismo); CŬRSU > curso (patrim.
coso); NŬMERU > número.
2) As vogais de abertura media dan comunmente vogal aberta:
a) Ē, Ĕ > //: SĔXTU > sxto; DECRĒTU > decrto.
b) Ō, Ŏ //: memŎRIA > memria; SACERDŌTE > sacerdte.

15 2008/2009
USC
3.2.2. Outras mudanzas que poden actuar sobre as anteriores
Ī > [] Estas son as evolucións regulares do latín ao

Ĭ, Ē, Œ, Æ > [] galego, sempre que non interveñan outros procesos,
Ĕ, Æ > [] xeralmente por indución e, en concreto, asimilatorios. Os
Ā, Ă > [] fenómenos máis frecuentes nestes casos son:
Ŏ > [] 1) Acción do iode.
Ŭ, Ō > []
2) Metafonía: influencia dun son en posición final de
palabra sobre outro en posición interior. Existen
Ū > []
diferentes tipos de metafonía, con diferente
cronoloxía e con diferente distribución xeográfica.
3) Outros, como pode ser o influxo dunha consoante nasal situada en marxe
silábica posnuclear (trabando sílaba). Exemplo: TĔMPUS > tmpo > tmpo (a
consoante nasal asimila a vogal anterior facendo que se peche).
A) IODE
1) Concepto de iode:
a) Definición: é o alófono da vogal /i/ en posición de marxe silábica,
prenuclear ou posnuclear, polo que para que apareza temos que estar
necesariamente perante un ditongo.
Marxe prenuclear lat. clas. VI – NE – A > lat. vulg. VI - NJA
(ditongo crecente)
Marxe posnuclear lat. clas. ARI- U > lat. vulg. AJ –RU
(ditongo decrecente) (metátese producida polo iode, dando lugar ao ditongo decrecente [aj])
b) Efectos:
→ Sobre as vogais: exerce accións fundamentalmente asimilatorias,
tendendo a pechar as vogais sobre as que incide o seu efecto, pero non
actúa de xeito sistemático nin coa mesma intensidade en todas as
vogais. Os accións esperables serían:
+>>
+>
   > 7
+>
+>
De xeito que Ĭ e Ŭ do latín clásico darían [i] e [u] en galego cando se

produce a influencia do iode:
Latín Galego
[]
lat. clas. Ĭ > lat. vulg. I̢ + 
(de non producirse a influencia do iode o esperable sería [])
lat. clas. Ŭ > lat. vulg. U̢ +  []
7
O iode non incidiría sobre o /i/ e o /u/ porque xa son vogais e abertura mínima.
16 2008/2009
USC
(de non producirse a influencia do iode o esperable sería [])
Con todo, cómpre ter en conta que esta acción do iode non é sistemática.
→ Sobre as consoantes: palatalizacións.

2) Tipos de hiode:
a) Heterosilábico (a distancia). Exemplo: VI –NIA.
b) Homosilábico (contiguo). Exemplo: AMAVĪ > AMAI (lat. vulg.)
3) Iodes heterosilábicos:
Cómpre lembrar que no latín clásico non existía o iode (BĒS – TI –A),
pero si noutras variedades do latín. Así, as fontes do latín vulgar evidencian as
tendencias de destruír os hiatos e formar iodes, como podemos comprobar
nalgúns exemplos do Appendix Probi: VINEA non VINIA, LANCEA non LANCIA. Esta
é a tendencia que está detrás dos iodes heterosilábicos.
a) Grupos [()] e[()], probablemente os máis antigos. Exemplos:

Vogal
tónica Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
latina
MARTIU > março
COLLACTEU > colaço ‘irmán de leite’
Ā, Ă
BRACCHIU > braço
LANCEA > lança
MĔNTO > menço
Ĕ PRĔTIU > preço *PĔTTIA > pça
TĔRTIU > terço
CAPĬTIA > cabeça
TRISTĬTIA > tristeça
Ĭ NAPĬTIA > nabiza BISTIA > med. bescha > becha (semicult.
PIGRĬTIA > preguiza besta)
BISTIA > med. bischa > bicha
FŎRTIA > força
Ŏ
*POST – CŎCCEU > pescoço
Ŭ PŬTEU > puço PŬTEU > poço
b) Grupo []: pode producir ou non consoantes palatais. Algúns exemplos de

palatalización son:
Aparición dunha fricativa prepalatal
sonora // (>//)por acción do iode
SĔDEA > med. seja > sexa
HŎDIE > med. oje > hoxe
HŎRDEU > med. orjo > orxo
INVĬDIA > med. enveja > envexa
STŬDIU > med. estojo > estoxo
RADIU > med. rajo > raxo
17 2008/2009
USC
c) Grupo []:
Vogal
Exemplos nos que se produce Exemplos nos que non que se
tónica
palatalización produce palatalización
latina
EXAGIU > ensaio (o iode non actúa sobre
Ā, Ă
o A)
Ĕ PULĔGIU > poejo ( > e)
Ē
NAVĬGIUS > navío (e > i)
Ĭ RĬGIDU > rijo (e > i), rej(e)o CORRĬGIA > correa (Ĭ > e, evolución
regular)
Ŏ SPŎNGIA > esponxa ( > )
Ŭ FŬGIO > fuxo ( o > u)
d) Cunha consoante bilabial :

Vogal
Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
tónica
sobre a vogal tónica sobre a vogal tónica
latina
HABEAT > aja (palatalización da
Ā, Ă consoante coa que está en contacto)
LAMINA > lamia
Ĕ NĔRVIU > nervio, nerbo ( > e)
Ē SĒPIA > xibia, xiba (e > i)
Ĭ lĬMPI(D)U > limpio, limpo ( > e)
DŎRMIO > dormio ( > )
Ŏ FŎVEA > foxa ( > ) (palatalización da
consoante coa que está en contacto)
Ŭ PLŬVIA > chuvia(o > u)
e) Grupos [] e []: son poucos os exemplos con estes grupos nos que non se
produciu unha metátese do iode (-ARIU > -airo > -eiro), polo que tamén son
poucos os exemplos nos que podemos observar a acción do iode:
CĒREU > cirio, ciro (e > i)

VĬTREU > vidro (e >i)
GRAPHIUS > grafios, grafos
f) Grupo [] :
ECCLĒSIA > ECLESIA >

igreja (e)
yglisia, eglisia, igrixa... (e > i)
g) Grupos [] e []: son grupos xa formados no latín vulgar do século III
(Appendix Probi).
Vogal Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode

18 2008/2009
USC
tónica sobre a vogal tónica sobre a vogal tónica

latina
Ā, Ă PALEA > palla
Ĕ TĔNEO > teño ( > e)
Ē
Ĭ MĬLLIU > millo (e > i) CONSĬLIU > consello
FŎLIA > folla ( > )
Ŏ
CŎLLI(G)O > collo ( > )
Ō CICŌNIA > cegoña
Ŭ CŬNEU > cuño (o > u)
Como podemos observar, /a/ nunca se ve afectada pola acción do iode, /o/
e /e/ poden verse afectadas ou non, mentres que en // e // a acción do iode é moi
frecuente.
4) Iodes homosilábicos:
a) Procedentes dun hiato orixinario: nestes casos o /a/ en contacto cun iode
homosilábico pode verse afectado ([aj] > [j] > [ej]). Exemplos:
LA.I.KU > *laigo > leigo
*BA.I.KA > *baiga > veiga
ĬN.TRŎ.I.TU> entroydo ( > )
b) Derivados de síncopes:
→ Síncope vocálica:
Vogal
Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
tónica
sobre a vogal tónica sobre a vogal tónica
latina
VĔTULU > vllo (é unha forma problemática
PĔST(U)CULU > pecho ( > e) nas variedades iberorromances, xa que o iode
Ĕ
non actuou sobre a vogal tónica, cando sería
o esperable)
Ē RĒGULA > rella
Ĭ APĬC(U)LA > abella
Ŏ RŎTULA > rolla ( > )
Ŭ GENŬCULU > geollo
→ Síncope semiconsonántica ou consonántica:

- Síncope semiconsonántica:
-A(V)I > -ai > -ei CANTAVI > cantai > cantei
O iode asimila o [a]:
A semiconsoante [w] desaparece xa no latín
vulgar.
- Palatalizándoo.
- Pechándoo.
- Síncope consonántica, que se produce sempre con oclusivas sonoras

en posición intervocálica. Exemplos:
A(D)ITU > *aido > eido
MA(G)ICU > *maigo > meigo

19 2008/2009
USC
DĔ(D)I>dei ( > e)
CŌ(G)ĬTU > coido, cuido (o > u)
c) Derivados do debilitamento da consoante oclusiva implosiva dos grupos

consonánticos heterosilábicos
Nas formas patrimoniais o galego non tolera os grupos
consonánticos heterosilábicos con oclusivas despois do núcleo, unha
tendencia que se documenta xa na Idade Media e que se debe dar desde épocas
moi antigas.
→ Grupos [] e []:

A como vogal tónica
FACTU > *faito > feito
LACTE > *laite > leite
- Debilitación de [k] > [j]
8
AXE > *aise > eixe - [ajs] > [ej]: pechamento e palatalización da vogal
+ palatalización consonántica.
SAXU > *saiso > seixo
Ĕ e Ŏ como vogais tónicas
LĔCTU > leito Acción do iode: [] > []
SĔX > seis Acción do iode: [] > []
NŎCTE > noite Acción do iode: [] > []
CŎXA > coixa, coxa Acción do iode: [] > []
Ē e Ĭ como vogais tónicas
Debilitación de [k] > [j], neste caso sen pechamento
da vogal tónica (quizais por mor dunha tendencia
DIRĒCTU > dereito
disimilatoria que fai que non se produza a desaparición
do ditongo, esperable pola asimilación do iode).
Debilitación de [k] > [j], neste caso sen pechamento
da vogal tónica (quizais por mor dunha tendencia
STRĬCTU > estreito
disimilatoria que fai que non se produza a desaparición
do ditongo, esperable pola asimilación do iode).
Ŭ como vogal tónica
TRŬCTA > troita, truita Acción do iode: [o] > [u]
BŬXU > *buiso > buxo Acción do iode: [o] > [u]
→ Grupo [], do que só temos un exemplo:
CAPSEU > *caisos > queixo (‘parte da cara’9)
O caso de CAPSA > caixa non sería un exemplo deste tipo de formas, xa
que a evolución esperable de actuar o iode sobre o [a] sería *queixa, polo que parece
que caixa debe ser un préstamo tardío do catalán ou do occitano.
8
<X> = [ks].
9
queixo (‘alimento’) < CASEUS
20 2008/2009
USC
→ Grupos [] e []:

FLA.GRAT > FLAG.RAT > *chajra > cheira No latín clásico eran grupos homosilábicos,
CA.THĔ.DRA >CA.THĔD.RA > cadeira pero en certas variedades do latín vulgar
desprázase o acento e pasan a ser
[] > []
heterosilábicos. Deste xeito, en posición
ĬN.TE.GRU > ĬN.TEG.RU > enteiro imposiva [] e [] debilítanse, dando lugar á
[] > [] aparición dun [j].
→ Grupo []:
O [] en posición implosiva debilítase, dando lugar á aparición

PHLĔG.MA > freima dun [j]. Neste caso non se produce a palatalización do grupo
<phl>, polo que non é unha forma plenamente patrimonial.
→ Grupo []: [--] > [--] > [--]

AGNU > *ajno > año10
LĬGNA > leña

(o iode non pecha a vogal, pero produce unha palatalización
consonántica)
PŬGNU > *puino > puño ( o > u)
d) Atraídos por metátese á sílaba tónica:

→ Grupo []:
- Actuación regular do iode sobre [a], aínda que con algunhas
variantes dialectais nas que non se dá.
- Actuación regular sobre as vogais medias abertas.
- Actuación máis aleatoria nas vogais medias pechadas.
A como
vogal tónica
GLAREA > *glarja > lajra > leira - Metátese do iode.
(ARBORE) PIRARIA > peraira > - Formación do ditongo [aj], con evolución
pereira regular a [ej], aínda que nalgunhas
variedades dialectais se conservan formas
IANUARIU > janairo > janeiro
con [aj] (aira, mazaira).
Ĕ e Ŏ como vogais tónicas
- Metátese do iode.
MATĔRIA > madeira
- [] > []
CŎRIU > coiro, cuiro
- [] > [] > [u]
Ō e Ŭ como vogais tónicas
VESŌRIA > vassoira > vasoira, - Metátese do iode.
vasuira - [] > [u] (vasuira).
10
A forma suposta *ajno é discutible, xa que de existir esta forma a evolución esperable sería [aj] >
[ei], e tal evolución non se dá.
21 2008/2009
USC
AUGŬRIU > agoiro, aguiro - [] > [u] (aguiro).
Ē como vogal tónica
Non se produce a acción do iode sobre a vogal
FĒRIA > feira tónica, que daría lugar á desaparición do ditongo
(igual ca en formas coma dereito).
Na variante medieval (minoritaria) moestiro
MONĬSTĒRIU > mõesteiro,
prodúcese a acción do iode, desaparecendo o
moestiro
ditongo decrecente.
→ Grupo []: este grupo chegou a coñecer a metátese do iode, pero non
se xeneraliza coma no caso dos grupos anteriores, de aí que atopemos
poucas formas co ditongo [ej]. Este grupo constitúe así unha excepción
nos casos do efecto do iode homosilábico sobre [a]. Exemplos:
apeo Forma sen metátese do iode, documentada no Tratado de Albeitaría
APIU > Forma con metátese do iode, mencionada por Sarmiento aínda que el
aipo mesmo dá apio como forma máis común.
sayba
sabia Formas medievais, con metátese (sayba) e sen ela (sabia, sabea).
sabea
sabia
saipa
SAPIAM > Formas do galego moderno:
saba
- Sen metátese (sabia).
seipa - Con metátese pero sen chegar ao ditongo [ej] (saipa).
sepia - Con metátese e ditongo [ej] (seipa).
seba
sepa
→ Grupo []:
BASIU > *baiso > beijo
- Formación do ditongo [aj], con evolución
CASEU > *caiso > queixo
regular a [ej].
Ĕ como vogal tónica

CERĔSIA > *cereisa > cereija - [] > []
RŬSSEU > roxo O iode non asimila a vogal [o] (*ruxo).
→ Con outras consoantes non palatalizadas:

RABIA > rrayua, rauya
- Metátese tardía e non xeneralizada.
CAVEA > gaiba, gabia
Ŏ como vogal tónica
CŎFIA > coifa (s. XVIII) [] > *[]
DĬLŬVIU > dioiuo O iode non asimila a vogal [o] (*diuiuo).
22 2008/2009
USC
PLŬVIA > choiva Metátese sen alteración da vogal tónica.
***
5) Conclusións:
a) Iode heterosilábico:
      
() e () - ± ± ± + ± +
 - - - - + +
 - ± + + +
, ,  - + + + + + +
 - + + +
 -
 ±
,  - ± + ± + +
b) Iode homosilábico:
Hiato orixinario       
+
Síncope       
Vocálica (, ) - - - - ? +
Semiconsonántica
(-AVI)
+
Consonántica ± - ± +
Vocalización       
,  + - ± - + +
 +
,  + +
 +
 - - + -
B) METAFONÍA
A metafonía é o fenómeno asimilatorio que unha vogal átona final pode
exercer sobre a vogal tónica.
É un fenómeno que non se dá en toda a Romania, e é diferente en cada
unha das zonas nas que se dá (Península Itálica, portugués, astur – leonés, galego), xa
que afecta a diferentes palabras e vogais, producindo polo tanto diferentes resultados
fonéticos e morfolóxicos. Exemplo do astur – leonés:
CATTU > gatu > gueto O [-u] nestas formas pode exercer a súa influencia sobre as
PĬLU > pelu > pilu vogais tónicas pechándoas (a > e; e > i)

23 2008/2009
USC
1) A METAFONÍA NOMINAL GALEGA é, polo tanto, diferente da doutras zonas da

Romania, e é característica de boa parte das variedades do galego. Produce
efectos coma o reforzamento da oposición de xénero (masc. con vogal tónica
pechada e fem. con vogal tónica aberta). Exemplos:
-U como vogal átona final

CATĔLLU > cadlo > cadlo
O [-u] exerce a súa influencia sobre as vogais
CŬTĔLLU > coitlo > coitlo
medias abertas, pechándoas:  > e;  > 
NŎVU > nvo > nvo
-A como vogal átona final
MĒNSA > msa > msa
MĒTA > mda > mda
O [-a] exerce a súa influencia sobre as vogais
SĬCCA > sca > sca
medias pechadas, abríndoas: e > ;  > 
ŌLLA > la > la
(IN)SŬLLA > ssa > ssa
No caso da metafonía nominal galega, cómpre ter en conta que:

a) A influencia de –u átono final se produce sobre as vogais medias abertas,
pasando así a medias pechadas, e a de –a átono final sobre as medias
pechadas, pasando a medias abertas.
b) A influencia da vogal átona final pode darse se está en posición final
absoluta ou trabada por consoante, que xeralmente é o –s do morfema de
plural. É dicir, a metafonía afecta tanto ás formas de singular coma ás de
plural.
c) A metafonía pode ter implicacións morfolóxicas11 e actuar coma un
reforzo da oposición de xénero. Exemplos:
A oposición de xénero susténtase en dous trazos:
NŎVU / NŎVA > nvo, nvos / 1) Vogal final: -o / -a.
2) Vogal tónica: [] (influencia do [-u]) / []
nva, nvas
(mantense a forma esperada porque [-a] non
inflúe sobre as vogais medias abertas).
SĬCCU / SĬCCA > sco, scas / 1) Vogal final: -o / -a.
sco, scas 2) Vogal tónica: [] (forma esperada) / []
(influencia do [-a] sobre a vogal tónica).
-ŌSSU -ŌSSA > (xeit)so, 1) Vogal final: -o / -a.
(xeit)sos / (xeit)sa, (xeit)sas 2) Vogal tónica: [] (forma esperada) / []
(influencia do [-a] sobre a vogal tónica).
Con todo, hai formas nas que este reforzamento da oposición do xénero
non se dá en ningún punto do territorio galego:
→ Formas nas que non se dá metafonía:
CÆCU > cgo
CĬSTA > csta
11
No portugués contribúe a reforzar a oposición de número, en especial cando a vogal tónica é velar:
pvo / pvos.
24 2008/2009
USC
→ Formas nas que se dá metafonía, pero sen reforzamento da oposición de

xénero:
MĒTA > mda > mda
HIBĔRNU > invno > invrno
d) Extensión xeográfica: non se pode trazar unha isoglosa para o fenómeno

da metafonía nominal, senón que cada palabra afectada ten unha
distribución territorial diferente:

25 2008/2009
USC
SŎCRU > sgro > sgro

MĔTU > mdo > mdo
GLOBĔLLU > loblo > noblo > noblo
HŌRA > hra (resultado de ser palabra patrimonial) > hra
NŎVU > nvo > nvo
ŌLLA > la > la
PĬCCA > pga > pga
MĒTTA > mda > mda
ĬLLA > ela > la
Formas coma la e hra presentan unha distribución xeográfica

diferente das demais formas, de xeito que la e hra abranguen a metade occidental do
territorio galego. Isto fai sospeitar que non se trate de formas conectadas do fenómeno
da metafonía, senón que se deban a procesos diferentes:
ĬLLA > ela > la

A forma la pode xurdir por analoxía co diminutivo -la:
-ĔLLA > -la: FONTANA > FONTANELLA > fontãella >
fonteela > fontla.
A forma hra pode que se transmitise como forma culta,
non como patrimonial, nalgúns territorios, xa que ten
difusión no léxico relixioso.
Como conclusións desta distribución diatópica podemos tirar:

a) Como dixemos, non podemos trazar unha única isoglosa para o fenómeno da
metafonía, senón unha isoglosa para cada forma afectada.
b) As formas con metafonía causada por [u] átono final teñen máis extensión
cás causadas por [a] átono final.

26 2008/2009
USC
c) As formas con metafonía sitúanse sempre ao occidente das isoglosas, o que

implica que:
→ O foca da innovación é probablemente occidental.
→ Entre a área galega de metafonía e a área astur – leonesa hai unha faixa
na que non se produce o fenómeno, polo que amais de seren dúas
metafonías que actúan de xeito diferente tamén están divididas
nitidamente do punto de vista xeográfico.
d) Non podemos establecer unha cronoloxía absoluta para o fenómeno, pero
dado que se tivo que dar nunha época na que aínda se pronunciaba o [u]
átono final, podemos situala nos inicios da latinización. Ademais, isto
concorda cos testemuños escritos:
→ No século XIII as formas maioritarias tiñan [o] átono final, non [u].
→ Nas Cantigas de Santa María xa podemos atopar formas afectadas pola
metafonía. Así, medo rima con azedo, cedo e dedo:
MĔTU > (evolución regular) mdo > mdo
ACĒTU > azdo
CĬTU > cdo
DĬGĬTU > ddo
2) A METAFONÍA NON NOMINAL GALEGA: METAFONÍA DE /-/: no latín vulgar

dunha ampla zona da Península Ibérica debeu existir un sistema con cinco
vogais en posición átona final (i, e, a, o, u), que aínda se mantén en certas
variedades do astur – leonés. Os documentos medievais parecen indicar que [u]
átono final xa desaparecera no século XIII, pero [i] átono final rexístrase ata o
XV, polo que esta vogal de mínima abertura puido producir tamén metafonías.
A metafonía de [i] esténdese por unha ampla zona románica e ten efectos
inflexionantes sobre a vogal tónica (asimilación anticipatoria), pero afecta a
palabras diferentes á de [u] ou [a]: formas verbais, topónimos...
a) Vogais palatais:
// > //

12 Cómpre aclarar que na P3 do presente do mesmo verbo o [i] átono
VENĪ > ven (Ī
final desaparece axiña, polo que non altera a vogal tónica:
>  > )
VĔNĬT > vene > vn
// > /i/
QUÆSĪ(V)Ī >
Æ >  >  (o [i] final mantense durante moito tempo e provoca o
quigi, quiji,
quige pechamento en dous graos da vogal tónica).
Ĕ >  >  (o [i] final mantense durante moito tempo e provoca o
SENTĪ > sinte
pechamento en dous graos da vogal tónica).
// > /i/ (P1 dos pret. perf. irregulares)
CRĒDUĪ > crive Ē > e > i
12
Ao non indicar a duración da vogal tónica, enténdese que se trata dunha vogal breve.

27 2008/2009
USC
FĒCĪ > fize, fiz Ē > e > i

VĒNĪ > vin Ē>e>i
Impedimento da abertura regular da vogal tónica en voces con //
IBĪ > i, y
MIHĪ > mi, min
TIBĪ > ti
SIBĪ > si
Impedimento da abertura regular da vogal tónica en voces con // na P2 dos
pretéritos de indicativo dos verbos irregulares, provenientes de formas latinas de pretérito
forte rematadas en –ISTĪ: alternancia de formas con <e> e con tónicos
desti, deste, deschi, desche
DEDISTĪ >
disti, diste
fezeste, fezeschi, fezesche,
FĒCISTĪ >
fezisti, feziste, fezische
dicesti, diseste, disesche,
DĪXISTĪ >
dissiste
FUISTĪ > fuisti, foysche
ouveste
HABUISTĪ >
ouvisti, ouviste, ouuischi
POSUISTĪ > posesche
podesche
POTUISTĪ >
podische
quiseste
QUÆSĪVISTĪ >
quisiste, quisische
*SĒDUISTĪ > seviste
trouxeste
*TRAXUISTĪ >
trouxisti
uẽesche
VĒNISTĪ >
Ueéscheme
Metafonía na P2 dos pretéritos de indicativo dos verbos regulares que crearon
desinencias analóxicas propias da primeira e da terceira conxugación:–ESTĪ: Ĕ >  > 
Exemplos: desçendiste, faleçiste, prometiste, ronpischi, tohlisti, tolliste, tollische,
uoluische, uoluisti...
A solución con [] é a maioritaria no galego actual para estes casos.
Topónimos xermánicos rematados no tema –SINDUS (xen. -SĬNDĪ) Ĭ >  > :
formas con <e> (maioritarias) e con tónicos
Exemplos: Rececinde
Adosende, Esposende, Gomesende
b) Vogais velares:
// > //

POSUĪ > pusi, pugi
POTUĪ > pudi, pude
// > //

28 2008/2009
USC
COOPERĪ >
No Tratado de Albeitaría, alternan as dúas formas.
cubri, cobre
Impedimento da abertura regular de // tónico latino pola inflexión causada po
/i/ átono final
FUĪ >fui
FUGĪ > fuge
UBĪ > hu, u
Topónimos xermánicos rematados en – MŬNDUS (xen. -MŬNDĪ) e –ŬLFUS (xen. -
ŬLFĪ): o /i/ átono final pode impedir a abertura do //
Ademunde, Estramundi, Sismundi, Trasmundi
– MŬNDUS
Guisamonde, Racamonde, Trasmonde, Vaamonde
Gondufe, Randufe, Randulfe, Sesulfe, Trasulfe, Trasufe
–ŬLFUS
Randolfe
C) Outros:
1) INFLEXIÓNS CAUSADAS POR /i/ POSTÓNICO EN VOCES PROPAROXÍTONAS: a
vogal tónica romance // puido ser inflexionada por un /i/ postónico en voces
proparoxítonas:
a) De xeito sistemático na forma SĒRICU > *sirigo > sirgo.
b) Moi frecuente nos documentos do século XIII ao XVI en DECIMU / -A >
dizemo, dezema.
c) Variación en formas coma DĒBITU / DĒBITA > deuedo, diuido, deueda,
diuida; *PERTICU > pírtego, pírtigo.
2) METAFONÍA DE /-e/ ÁTONO FINAL E A DITONGACIÓN GOIANESA DE //, dous

fenómenos moi próximos xeograficamente que parecen estar conectados:
a) Metafonía de /-e/ átono final:
→ Rexístrase no sur da provincia de Pontevedra e parte occidental de
Ourense.
→ Non é só un fenómeno nominal, xa que afecta a outro tipo de palabras.
→ Produce a inflexión só de //, non da vogal velar.
→ O /-e/ átono final pode desaparecer naquelas formas nas que se dá o
apócope de xeito regular.
MULIERE > mull[]r, mull[]res

*NEVE > n[]ve, n[]ves
PEDE > p[], p[]s
DEDISSEM / DEDISSES / DEDISSET / DEDISSENT > d[]se,
d[]ses, d[]se, d[]sen
QUÆRIS / QUÆRIT / *QUÆRENT > qu[]res, qu[]r(e), qu[]ren
SEMPRER > s[]mpre
SEPTE > s[]te
DECE > d[]z

29 2008/2009
USC
 Etnotexto de Salvaterra de Miño (escoitar)
I1.- È había, había muita xiada è pegháronselle os pes; è despois viu o sol e empezouse a derreter a xiada.
I2.- Pèro faille un chisco de ghracia. ¡Ti tamên ères tan sosa coma min, caragho! Faille un chisco de ghracia.
I1.- È entón èla dixo, quedou asustada è dixo:
- ¡Òh neve!, ¿ti tan fòrte eres, que derréte-lo sol, ¡nò!, que derréte-la neve, que fai som[bra], que o meu pé
prende?
- Eu son tan fòrte, que a parede me fai sombra.
- ¡Òh parede!, ¿ti tan fòrte eres, que fas sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o rato me fura.
- ¡Òh rato!, ¿ti tan fòrte eres, que fúra-la parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o ghato me còme.
- ¡Òh gato!, ¿ti tan fòrte eres, que côme-lo rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o
meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o can me còrre.
- ¡Òh can! ¿Ti tan forte eres, que cômel[o], que côrre-lo ghato, que còme o rato, que fura a parede, que fai sombra
ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o pau me bate.
- ¡Òh pau! ¿Ti tan forte eres, que bates no can, que còme ó, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a parede,
que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan forte, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte que a, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a aghua me apagha.
- ¡Òh aghua! ¿Ti tan forte eres, que apágha-lo lume, que queima o pau, que queima o pau, que bate no can, que
còrre o ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o boi me bebe.
- ¡Òh boi! ¿Ti tan fòrte eres, que bébe-la aghua, que apa-
gha o lume, que queima o pau, que bate no can, que còrre ò ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai
sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a mòrte me lèva.
È a mòrte, levoua.
I2.- È acabouse.
I1.- Viu a mòrte e levou o boi è acabouse o conto.
Formas con metafonía: p[e]s, n[e]ve, [e]res, pr[e]nde, derr[e]te, b[e]be
Formas non afectadas pola metafonía:

- con vogal tónica velar: c[]rre, f[]rte.
- Sen [-e] átono final: l[]va
b) Ditongación goianesa de //:

→ Rexístrase só na parroquia de Goián, no concello de Tomiño, no interior
da área na que se produce a metafonía provocada por /-e/ átono final
sobre // > /e/.
→ É un fenómeno insólito no territorio galego.
30 2008/2009
USC
→ É unha ditongación con resultados foneticamente condicionados:

A palabra afectada remata actualmente en [-a]: ab[]rta, c[]ga.
[]
A palabra afectada remata actualmente en [-o]: d[]mo, f[]rro.
A palabra afectada remata actualmente en [-]: b[]n, qu[]n.
A palabra remata na propia sílaba tónica non trabada: p[]
A palabra remata en [-e]: p[]ste, s[]ste.
A palabra remata en [-]: m[]l, p[]l.
[]
A palabra remata en [-]:qu[]r.
A palabra remata en [-]: d[]s.
A palabra remata en [-]: d[]z.
m[]ou
[] Neste caos tamén poden aparecer as variantes b[]u ‘brea’ ou rom[]u
‘romeu’
 Etnotexto de Goián (escoitar)
A persecución do contrabando
I1: O do contrabando si. Unha ves, unha ves con este, iara un irmán do Vitoriano que se chamaba Pedro, un rapás
novo que iara corneta, è estaba aquí en Ghoián. I-entôn, a Marugha do Correo marchara pra Vigho con o, a levar
un contrabando, a do Correo; è, díxolle así:
- Buèno Daría, tiès aquí un pouco de roupa pra acabar, è amais as túas empleadas, è, vailla levar á, á tía Lucinda,
á tía Lucinda de Troncoso, iè vaslle levar iè, porque vai marchar pó Brasil.
-Buèno, voullo levar.
Iè dixo así Pedro:
- ¡Ah iou vou contigho!
¡Ah!, rapazada, dixo:
- Bian.
El iara corneta, dixo:
- Bian.
Pèro mira, como dixo el así:
- Mañán son os meus cumpleanos, vouvos comprar uns bos caramèlos.
Buèno. Dixo:
- Buèno, está bian.
Mirou vir unhas vielliñas que iaran de pa alá de Astasa, que viñan de alá de Tollo do, da casa das Cascallas que
andaban no contrabando. Iè, è dixo así:
- ¡Mèrda!, - dixo- esas, esa lèva contrabando.
È dígolle:
- Déixaas ir Pedro, déixaas ir; ó, ó millor tian muitos filliños.
¡Bah!, el foi indo, foi indo, eu funo, funo embòbinando, funo embòbinando, ¡buèno! El foi. Viñámor de vòlta;
fómor leva-lo, o abrigho á, á tía Lucinda, viñámor de vòlta. Ó vir de vòlta, dime el así:
- Ah, ¿pañarei inda a vièlla esa?
Digo:
- ¡Non hòme non! ¡Déixaa tranquila! Déixaa -de verdá- déixaa tranquila. Déixaa coitada a mullèr ó millor tian
muitos mociños ou, ¿quèn-o sabe? Ó millor tèn alghunha xente mala, déixao, déixao ire.
Buèno, vèo ó Correo, comprou os caramèlos ou os dulces, non sei que foi, xa non me arrecòrda bèn, sei que el
algho nos comprou. Colleu e fuxiú. ¡Ah!, o conto foi así. Entramos no Centro, no Centro, que andaba o “págharo
pinto”, iara a mòda do “págharo pinto”. ¡O que iou pasei pra, pra, pra que, que aquiala vièlla se salvara è mirmo así
non...! Entôn, entrou no Centro è dixo así:
- È si entramos no Centro, entramos no Centro pra aprender, a tocar piano.
Dixo:
- Pois bian, vamos.
Iou a fae-lo indio con el.
Dixo:
- Bian.
Alá foi pró Centro, el, è tin, tin, tin, iou non entendo nada de música, iou a decirlle:
- ¡Que bian! Mira failo bastante bèn, prá primeira ves.

31 2008/2009
USC
I-el ¡tarrantantan! a faer no couso. Dixen iou:

- Failo bastante bian.
Cuando estuvo un pouco alí que se enchiú, que nos enchemos, dixo el así:
- ¡Oh! ¡Vamos!
- Pois, vamos, aghora xa è hòra, tès razôn, temos que ir prá casa.
Fomos alí pó Correo, iè, iara na Baranda o, o, donde cosía. Iè fumos pró, pra alá pó Correo, iè el pousou as cousas,
diou a media vòlta, desapareceu. ¡Inda foi paña-la vièlla! A un foi correr pó lado do, do, deste, do, do Americano
da Douna, foi polo Americano da Douna, inda apañou uns portugheses, inda apañou... Fixo unha trafullada, unha
trafullada el, inda apañou unha chea de xente. Iè, iè foi detrás da vièlla inda a apañou. Iè non levaba nada. Iara
fodido ese pedrés, ese Pedro, è lògho inda volveu outra ves pra aquí, iara, iara xoscado... ¿Èh? No tempo dos
carabinèros, carabinèros, akhora tamên ê bo que lle còrten o pescozo alá a, a Èta, ¡èh!
Contrabando de café
E2: ¿È qu ê o que levaban un tempo... unhas cousas, parecían fakhas, cun así, cun...?
I: Iara o cafê.
E2: Ai èra o cafê.
I: Iara o cafê, as baldranas.
E2: Eu acôrdome vagamente deso, pèro non sei o que había dentro.
I: Ar, ar baldranas, ¡ai!, aquilo, ¡ai!, aquilo. Aquialas do Correo, ti sabes como iaran as do Correo, iaran mui
ghordas, ¿tu non cheghastes a conocer a Marukha?
E1: ¿A que tiña a costura?
I: ¿Èh?
E3: Eu conocín a dúas, eu a dúas conocín.
I: A Martina e mala Marukha. A, a Marukha fixo uns pantalôns bombachos, deses que se lèvan aghora á mòda, así
mui, mui foludos, iè lògho debaixo pòs metía aquialas baldranas. Iè como en tempos, os coches iban mui cheos,
iban no coche do tío Belarmino, na camioneta, na Mis Goián; antôn èla pa subir pa arriba, ¡plaf!, aquilo tudo,
aqueles pantalôns, parecía, parecía un khlobo.
E2: Un michelín.
I: ¡Eh!, un michelín. Iè lògho pòs aquialas baldranas, aquialas baldranas cheas, lògho nôs a atafuñarlle, a axudarlle,
i-è ar-
ghunhas veces, muitas veces lle axudamos nôs, axudámoslle a ghanar muitos cartos a èlas. Iè, cheghaban a Vigho,
¿è sabes como lle, como iaran o, a contraseña dèlas? Iara o “neghro”, o cafê chamábanlle “o neghro”. Dicía,
faláballe prá xente que llo compraban, pòs decíase:
- Ah, vímo-lo neghro.
Iè así, iè dáballe a seña así.
E2: Pois, tamên disimulábanho bèn pouco ¿non?
I: ¿Èh?
E3: Que disimulábanho bèn pouco.
Contrabando de tabaco
I: Iè, iè lògho andaban cun cesto. Lògho èra o tempo do tabaco, do Diana, tabaco Diana, è doutros tabacos; do
Diana èra muito, cheiraba aquel tabaco, iara blanco, tan rubio, tan rubio que, iara rubio, mui rubio, ¿acôrdaste?
E3: De, de òír falar si.
I: Iara rubio. Iè, entonces levaban, fixaran uns cestos así ghrandes, feitos especial ¡eh!, iè lògho tiñan dous fondos.
Ó principio inda pasou, cunhas aghullas de calceta, enfiábanlle así por debaixo entre os, entre os fondos ¿non?,
entre o fondo i-ò, i-ò doble fondo; iè, enfiábanlle por alí, iè bian, naide sabía; pèro sabían que había, xente que o
denunciaba; iè tanto fozaban, tanto fozaban non llo encontraban, pèro... ó último dixáronlle que si que levaba. Creo
que foi o Fonso, que lle denunciou unha ves o Fonso do, de alá de, da Ghándara que or denunciou. Si, ialas dicían
que èra ese, iè, iè lògho pòs, tanto lle anduvèron con, o cesto que se abriú; iè caghou as, as caghetillas, caghou,
cagou as caghetillas...
Formas con ditongación: []ra ‘era’, t[]s ‘tés’, [] ‘é’, b[]n ‘ben’, [] ‘eu’, v[]lliñas, d[]u
‘deu’, aqu[]las ‘aquelas’13.
Formas non afectadas pola ditongación:

- vacilacións: b[]n, [], caram[]los
- formas coincidentes coas xerais no galego occidental: n[]vo (consoante velar), x[]nte (aínda
que a vogal tónica é palatal, pode que a nasal impida a ditongación), t[e]mpo.
Como dixemos, son dous fenómenos que parecen estar conectados:

13
Tamén é posible a forma []las ‘elas’
32 2008/2009
USC
a) A ditongación dáse dentro da área xeográfica na que se produce a metafonía

provocada por /-e/ átono final sobre //.
b) A ditongación só afecta a //, non a //, ao igual cá metafonía provocada por
/-e/.
3) INFLUXO DE /u/ EN HIATO: é un influxo asimilatorio que se produce en casos

coma os seguintes:
DĔ.US (lat. clás) > DĔUS (lat. vulgar) >  >  por influencia do [u] (en principio en
dus > dus hiato e despois en ditongo).
 >  por influencia do [u] (en principio en
JUDÆU > judeu
hiato e despois en ditongo).
RŌMAEU > romeu, romeo
ĔGŌ > Ĕ.Ō (lat. vulgar) > ĔŌ > u > eu
4) INFLUXO DE /a/ EN HIATO: é un proceso disimilatorio que se dá nos hiatos

compostos polas vogais [a] e [e], no que a vogal media pechada tende a
afastarse da aberta, pasando a [i]. Exemplos:
DET > dé > de.a (analoxía con outros pres. subx.) > día
STET > esté > estea (analoxía con outros pres. subx.) > estía
EUGENIA > Ougea > Ougia > Uxía
JŪDÆA > judea > judia
MĔA > mia (ĕ >  > e)
-ĔBA > -ea > -ía
GARSEA > Garcia
Con Ĭ e Ŭ fai que a evolución regular a [e] e [o] respectivamente, mude

para [i] e [u]. Exemplos:
DĬA (lat. vulgar) > día

SŬA > sua
TŬA > tua
5) PECHAMENTO DA VOGAL POR INFLUENCIA DUNHA ANTIGA CONSOANTE

NASAL POSNUCLEAR OU DUNHA RESONANCIA NASAL:
a) Descrición: a influencia de consoante nasal en posición posnuclear ou
unha antiga resonancia nasal pode producir un pechamento da vogal (para
producir sons nasais hai que elevar o veo do padal, o que implica un
levantamento da lingua que pode facer que as vogais afectadas se realicen
máis pechadas). Exemplos:
→ Consoante nasal en posición posnuclear:
Pechamento de // (occidente de Galiza)

TĔMPU > tmpo > tempo
DĔNTE > dnte > dente
33 2008/2009
USC
Pechamento de // (fenómeno máis xeneralizado)

FŎNTE > fnte > fnte
PŎNTE > pnte > ponte
CŎNTRA > cntra > contra
→ Resonancia nasal:
Pechamento de // por mor dunha antiga resonancia nasal
BŎNO > bõo > bo
BŎNA > bõa > boa
SŎNAT > sõa > soa
Mantemento de // ao non haber consoante nasal nin nasalización
FOLIŎLA > filla > fill (forma do litoral pontevedrés)
MŎLA > ma > m (forma do litoral pontevedrés, da que provén o topónimo Mós)
b) Distribución xeográfica: as formas afectadas rexístranse, en xeral, na

Galiza occidental, agás nos casos nos que afecta a // que son máis xerais.
c) Cronoloxía: parece un fenómeno bastante antigo se atendemos a:
→ Fontes do latín vulgar: o gramático Prisciano di que formas coma
frundes ou funtes pertencen a un latín falado rustico more (vs. frondes ou
fontes), polo que estarían marcadas tamén socialmente de xeito negativo.
→ Procesos internos da lingua: en formas nas que en latín non había
unha nasal en posición posnuclear non se produce, en xeral, a
inflexión. É dicir, as formas nas que a nasal ou a resonancia nasal
aparecen tardiamente como froito doutras evolucións non se ven
afectadas por este fenómeno, de aí que se considere moi antigo.
Exemplos:

34 2008/2009
USC
Mantemento de // malia haber unha nasal posnuclear en latín

(excepción)
CALĔNTE > caente > queente > qunte
Mantemento de // en formas nas que a consoante ou a resonancia
nasal aparece tardiamente
AD NŎCTE > aonte > oonte > nte
FONTANĔLLA > fontãela > fontẽela > fontka, fontnla
MANŬCULU > mãollo > mõollo > mllo, mnllo / mollo, monllo
3.3. Vocalismo átono

3.3.1. Introdución
A) Posicións
As vogais átonas poden ter diferente intensidade, dependendo de:
1) Posición no seo da palabra:
b) Inicial: máis intensa cá final.
c) Medial: menos intensa e, ademais, é frecuente que se produza síncope.
d) Final.
2) Relación co acento principal da palabra:
a) Pretónica.
b) Postónica.
Do cruzamento destes dous criterios obtemos as seguintes posicións:

1) Posición átona inicial.
2) Posición pretónica interna.
3) Posición postónica interna.
4) Posición átona final.
B) Características
1) Adoita ter menos unidades có vocalismo tónico. No caso do galego serían
a) Posición interna: cinco, aínda que pode haber excepcións vinculadas á
derivación morfolóxica máis cá evolución fonética.
b) Posición final: tres, aínda que puido haber cinco arcaicas.
2) Están máis suxeitas a procesos de adición, subtracción ou indución cás
posicións tónicas. De aí que no galego medieval atopemos diferentes variantes
coma pedir / pidir, cobrir / cubrir ou ocajón / cajón (< OCCASĬŌNĒ)
3.3.2. Posición átona inicial

1) NÚMERO DE UNIDADES:
a) En xeral, na posición átona inicial atopamos cinco vogais:
i u
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
35 2008/2009
USC
Ā, Ă > [a]
ACŪCULA > agulla SĀPŌNE > sabón
Ē, Ĕ, Ĭ > [e]
VĔRECUNDIA. > vergonça SĒCŪRU > seguro
PLĬCARE > chamar HĪBĔRNU > inverno
Ŏ, Ō, Ŭ > [o]
BŎNITĀTE > bondade NŌMINĀRE > nomear
CŬPIDITIA > cobiça
Ū> [u]
CRŪDĒLE > cruel
b) Excepcións:
→ Cultismos e semicultisnos, nos que non se dan as evolucións regulares Ĭ
> [e] ou Ŭ > [o]:
Ĭ > [i]
DĬCTĀTU > dictado, ditado VĬGORE > vigor
Ū> [u]
LŬCRAR > patr. lograr, cult. lucrar
→ Palabras con tratamentos patrimoniais na Idade Media que

posteriormente foron substituídas por cultismos:
HĬSTORIA > ev. regular *estoira, med. estoria > act. historia
FĬGURA > med. fegura > act. figura
→ Oposicións entre vogais medias en palabras derivadas nas que a sílaba

tónica da palabra primitiva pasa a átona inicial na derivada14:
PĔ > p
PEDICADA > peegada > pgada
CHŎRDA > crda
*CHŎRDARIU > crdeiro vs. cordeiro ‘año’ (< CORDARIU)
2) FENÓMENOS DE MUDANZA: como xa apuntamos, os fenómenos de mudanza

fonética son máis frecuentes nas posicións átonas ca na tónica. Algúns
exemplos de mudanzas na posición átona inicial son:
Exemplo Mudanzas
- [e] > [o]: labialización (cambio por indución).
EPĬSCOPU > ebispo > obispo > bispo - [o] > [Ø]: aférese (interpretación do o coma
artigo).
DERECTU > dreyto - síncope de [e].
ECCLESIŎLA > (E)Grijoa > Grijoa - Aférese da vogal átona inicial.
- [lj] = [e] > [i]: pechamento da vogal átona inicial
MELĬORE > mellor, millor
por influencia do iode.
14
Isto tamén se dá na formación de diminutivos. Exemplo: hme > hmiño.

36 2008/2009
USC
- [æ] > [i] (e non [æ] > [e], como sería a evolución
LÆSIONE > lijón
regular), por influencia do iode.
3.3.3. Posición pretónica e postónica internas

1) NÚMERO DE UNIDADES. Ao igual ca na posición átona inicial, hai cinco
unidades posibles:
i u
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
a) Posición pretónica:
Exemplos
GENERĀLE > gẽeral
*ARĒNALE > arẽal
MEDICĪNA > meezy͂a, meezynna
15
APRĪCĀRE > abrigar
*ADMONESTĀRE > amõestar
PRAECŌNĀRĪ > pregoar
VOLUNTĀTE > voontade
SALŪTĀRE > saudar
b) Posición postónica (en latín eran moi pouco frecuentes as vogais longas
nesta posición, polo que temos poucos exemplos en romance):
Exemplos
VESPĔRA > véspera
BIBĬTU > bévedo
ARBŎRE > árvore, árvor
TABŬLA > távoa
2) FENÓMENOS DE MUDANZA: SÍNCOPE. Nesta posición o resultado romance

máis frecuente é a síncope da vogal, un fenómeno que se viña producindo
desde moi antigo:
a) Latín prehistórico (s. III a.C.): grazas aos estudos de lingüística comparada
podemos saber que xa no nesta etapa se producían síncopes. Exemplos:
Exemplos
*AV(I)CEPS > AUCEPS
*COL(U)MEN > CULMEN
*OP(I)FICĪNA > OFFICINA (síncope
vocálica + asimilación consonántica16)
*POST(E)RĪDĪE > POSTRĪDĪE
15
Os verbos da primeira conxugación latina teñen Ā na terminación do infinitivo.
16
Na forma *OP’FICINA habería unha oclusiva en coda silábica, que se resolve coa asimilación.

37 2008/2009
USC
*UN(O)DECEM > UNCECIM
b) Variación entre variantes con e sen síncope:

Exemplos
ARDUS e ARIDUS
BALNAE e BALINAE
CALDUS e CALIDUS
POSTUS e POSITUS
c) Síncopes no latín imperial e tardío:

→ Posición pretónica en contacto con consoante líquida:
Exemplos
CAL(E)FACERE > CALFACERE > fr. chauffer, prov. calfar
MAL(E)DĪXIT > MALDĪXIT > gal. maldisse
VIR(I)DIARIU > *VIRDIARIU > prov. ant. vergier > gal. vergeu, vergel, virgeu
VET(E)RANU > VETRANU > rom. bătrîn, it. dial. vetrano, friul. vedran (norte de It.)
→ Posición postónica:
Antes de consoante líquida

ALT(E)RU > gal. outro
ARTIC(U)LU > gal. artello
(a terminación –ULO sofre en moitos casos a síncope de U, dando lugar en galego a [])
OC(U)LO > gal. ollo
SUSPEND(E)RE > SUSPENDRE
TAB(U)LA > cast. tabla
VET(U)LU > VEC’LU > gal. vello
Despois de líquida ou de []
AS(I)NU > gal. asno
CAL(I)DU > gal. caldo
ER(E)MU > gal. ermo
POS(I)TU > gal. posto
SOL(I)DU > gal. soldo
VIR(I)DE > gal. verde
VIR(I)DIA > gal. verça
Desinencia da P3 de perfecto da 1ª conxugación: -ĀV(I)T
EXMUCCĀVIT > EXMUCCAUT
Outros contextos
Entre consoantes nasais:
DOM(I)NUS > dom’no > donno > dono
CANNA > cana
FRIG(I)DA (Appendix Probi e inscricións de Pompeia), Seguramente por analoxía co
seu antónimo CAL(I)DA.
d) Etapa romance: no que se refire ás síncopes nesta posición a Romania

Oriental (centro e sur de Italia e zona romanesa) quedou na fase anterior,
mentres que a Romania Occidental produciu aínda máis síncopes:
→ Posición pretónica: a síncope é norma no paso do latín ao romance
galego nesta posición. Exemplos:

38 2008/2009
USC
AESTIMĀRE > *est’mar > *esmar > *osmar

HONORĀRE > *on’rar > *onrrar
(intensificación da vibrante) [it. honorare ]
SEPTIMANA > sept’mana > semana (semiculta)
[it. setimana ]
VINDICARE > vind’gar > vingar
No caso de termos dúas vogais pretónicas é sempre a máis próxima á

vogal tónica a que sofre a síncope. Exemplos:
CABALLICĀRE > cavalgar

COMMUNICĀRE > comungar
HUMILITĀRE > omildar
LEGALITĀTE > lealdade
No que se refire á cronoloxía da síncope nesta posición cómpre apuntar

que é un proceso fonético de moi longo percorrido, que pode cruzarse con outros
de extensión temporal máis limitada como é o caso da sonorización das oclusivas
xordas intervocálicas. Así, podemos atopar casos coma os seguintes:
Formas sen sonorización das oclusivas xordas por mor dunha síncope
antiga que fai que estas non estean en posición intervocálica
CONSUTURA > *cossutura > costura
POSITURA > postura
SOLUTU > solto
COMPUTARE > comp’tar > contar
Formas con sonorización das oclusivas xordas intervocálicas, nas que a
síncope é un proceso posterior a este
DELICATU > delgado
EREMĪTA > ermida
SALICARIOS > salgueiros
VERECUNDIA > vengonça
→ Posición postónica: a situación é semellante á da posición pretónica, xa

que a síncope é un fenómeno que se sigue a producir na Romania
Occidental, mentres que na Oriental non vai máis alá do que fora no latín
imperial. Exemplos:
LĔPORE > lebre
(a vogal postónica mantense durante máis tempo, de xeito que a oclusiva xorda sonoriza)
LĬTTERA > letra, letera
OPERA > obra
VETERU > vedro, Vedra
Con todo, dentro da Romania Occidental a síncope da vogal postónica

interna non se dá coa mesma intensidade en tódolos territorios. Así, na
Iberorromania occidental é menos intensa ca na central e na oriental. Exemplos:
BIBITU > béuedo (cast. beodo < beb’do)

CŬBĬTU > cóuedo, cóbedo, cóuado (cast. codo < cob’do)
DĒBITU > déuedo (cast. deudo)
DĒBITA> déueda (cast. deuda)

39 2008/2009
USC
DECIMU > dézemo, dízimo (cast. diezmo)

-ĀTICU > -adego (padroádego), cast. –ad’go > -azgo
-BĬLE > -uile, -uele, -ble (AMABĬLE > amauile, amauele,
amable).
A terceira forma é menos frecuente e é probable que a súa
expansión se deba ao influxo do castelán.
Por outra banda, como fomos observando, a síncope pode producir a

aparición de novos grupos consonánticos que non son asumidos polo sistema
lingüístico, polo que son necesarios reaxustes para adaptalos:
1. Velarización (asimilación): DOMINICU > domi[]’go > domi[]go.
2. Dentalización (asmiliación): LĪMITE > li[]’de > li[]de.
3. Eliminación: COMPUTU > *comp’to > conto.
4. Disimilación: ANIMA > *an’ma > alma.
5. Epéntese: ŬMERU > *om’ro > ombro.
6. Reforzo: GENERU > gen’[]o > gen[]o; honorare > on[]ar > on[]rar.
3.3.4. Posición postónica final

1) Posibilidade de que aparezan tres unidades:
e o
(<Ē, Ĕ, Ĭ, Ī) (<Ō, Ŏ, Ŭ17)
a
Exemplos
HAC HŌRĀ > agora
MĒNSA > mesa
VERITĀTE > verdade
CANĒS > caẽs
DĪCIS > dizes
AMĀVISTĪ > amaschi (solución rexistrada
ata o século XV), amasche (solución tardía)
QUŌMODO > como
DĪCIMUS > dizemos
2) Antigo sistema con [] (< Ī) e [] (< Ŭ) átonos finais:

a) Resultados de Ī átono final no galego medieval: as solucións con [] e []
alternan ata o século XV, rexistrándose formas con [i] en textos literarios e
notariais dos séculos XIII e XIV, pero só en fórmulas fixadas de textos
notariais durante o século XV. Algúns exemplos son:
→ Formas pronominais e verbais e palabras invariables (textos literarios e
notariais do XIII e o XIV e nalgúns documentos notariais do XV):
- Pronome átono dativo:
ILLĪ > li, lli / le, lle (TC)
17
En latín non aparecía o Ū en posición átona final.

40 2008/2009
USC
- P1 dos pretéritos fortes:

DĪXĪ > dizi, dixi
FĒCĪ > figj, figi
HABUĪ > ouvi
POSUĪ > pugj, pugi, pugy, pussi
POTUĪ > pudi
QUAESĪ(V)Ī > quigi, quigy, quiji
SAPUĪ > soubi
SĒDUĪ > sevi
*TRAXUĪ > trouxi
- Palabras invariables:
HERĪ > eiri
VIGINTĪ > viintj
→ P2 de perfectos regulares e irregulares e imperativos de verbos da 3ª

conxugación, formas nas que xa se impón [] desde a segunda metade
do século XIV. Exemplos:
AMĀVISTĪ > amaschi
*AUSĀVISTĪ > ousasti, ousaschi, ousasche
DEDISTĪ > desti, deste, disti, diste, deschi, desche
DĪXISTĪ > disesti, dissiste, diseste, disesche
FĒCISTĪ > fezisti, fezeste, feziste, fezeschi, fezesche, fezische
FUISTĪ > fuisti, fusti, foste, foschi, foysche
HABUISTĪ > ouvisti, ouviste, ouveste, ouuischi
POTUISTĪ > podesche, podischi
*TRAXUSTĪ > trouxeste, trouxisti
→ Imperativos da 3ª conxugación, nos que ata o século XIV foron

normais as formas con [], mentres que a partir de entón son xerais as
formas con [] (no Tratado de Albeitaría atopamos as formas cubri e
cubre):
DORMĪ > dormi
FERĪ > feri
SERVĪ > servi
b) Resultados de Ŭ átono final no galego medieval: o resultado de Ŭ átono

final foi [] durante moito tempo, só se abre cara a [] tardiamente. Con
todo, a abertura do [] átono final debe ser máis antiga cá de [], xa que non
se rexistra a partir de principios do século XIV. Probas disto son:
→ A metafonía nominal de moitas formas que só se explica pola presenza
da vogal velar de abertura mínima en posición átona final. Exemplo:
MĔTU > mtu > mtu > mdu > mdo
→ Nos textos do século XIII aparece con certa frecuencia a grafía <-u> en
contextos nos que posteriormente se consagraría a solución [].

41 2008/2009
USC
Parece entón que no territorio ibérico noroccidental debeu haber un

sistema de cinco unidades en posición átona final, que en galego se reduciu
posteriormente a tres.
i u
(<Ī) (<Ŭ)
e o e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ) (<Ē, Ĕ, Ĭ, Ī) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a a
Outra proba disto son as solucións que aínda hoxe presentan algunhas
variedades lingüísticas coma as da área leonesa ou cántabra. Exemplos:
TARDE > tarde LŬPU > llobu, llubu

LŬPOS > llobos
HERĪ > ayeri (sen metafonía en ningún
caso)
3) Apócope de []: a vogal [] presenta apócope en posición átona final de xeito
regular cando vai precedida de consoantes que poden aparecer en coda
silábica. É o que acontece nos seguintes casos:
a) Despois de // (é probable que a evolución [] > [] sexa bastante antiga).
Neste caso a apócope da vogal final foi moi antiga, anterior á perda da
nasal en posición intervocálica, o que explica a conservación da nasal en
formas do singular coma can (<CANE) e a súa desaparición no plural cães
(<CANES)
BENE > ben, bem
CANE > can, cam
COMŪNE > comum, comũu, comũ
PANE > pan, pam
b) Despois de //,
→ Con orixe en L: a apócope é bastante regular. Exemplos:
APRĪLE > abril
18
CANĀLE > caal , cãal
FIDĒLE > fiel
MALE > mal
MORTĀLE > mortal
QUALE > qual, cal
SALE > sal
SŌLE > sol
18
En bastantes formas nas que é esperable o til de nasalidade moitas veces este non aparece nos
documentos medievais.

42 2008/2009
USC
→ Con orixe en LL: as formas con e sen apócope alternan mesmo dentro do
mesmo texto xa que o triunfo da apócope é máis tardío ca no caso
anterior. Exemplos:
*ACCU-ILLE > aquel, aquelle, aquele
FOLLE > fol, fole
ILLE > el, elle, ele
c) Despois de //:
AMŌRE > amor
DĪCERE > dizer
DOLŌRE > door, dor, dolor
MULĪERE > moller, muller
Nos paradigmas verbais poden entrar en conflito diferentes regras, creándose

unha tensión entre a evolución fonética regular e a regularización
morfolóxica. Exemplo:
QUAERĬT > quere > med. quer > gal. moderno quer (mantemento da
apócope) / quere (regularización do paradigma)
→ Despois de //: dáse unha apócope e enxordecemento da fricativa, xa que

pasa de estar en posición intervocálica a estar en posición final.
Exemplos:
- -NS- > -ss- > -s- [] > -s []
MĒNSE > mes
MONTĒNSE > montés
PĒNSET > pes
PORTUCALĒNSE >
portugués
PREHĒNSIT > pres
SALINĒNSE > Salnés
- -S- > -s- [] > -s []

POSUĬT > pos
QUAESĪVIT > quis
→ Despois de /s/ latino non hai apócope de /e/ átono final. Exemplos:
AMAVISSET > amasse
DĪXIT > disse, dise, disso, diso
TUSSE > tosse
d) Despois de // (africada predorso-dento-alveolar sonora) en posición

prenuclear:
ACIE > az
CRUCE > cruz
FAUCE > foz
LŪCE > luz
NARĪCAE > nariz
43 2008/2009
USC
PACE > paz

VICE > vez
VŌCE > voz
A apócope de /e/ ten como consecuencia a desafricación de //, e é

probable que o proceso de desafricación se iniciase en posición final de sílaba. Así, a
apócope despois de // non contradía a inexistencia de oclusivas en coda silábica,
xa que cando se produce a apócope a consoante convértese en fricativa. Exemplos:
CRUCE > cruz > crus
LŪCE > luz > lus
NARĪCAE > nariz > narís
PACE > paz > pas
VICE > vez > ves
VŌCE > voz > bos
outros: dis, fas, fes, ias, jas,
pra(a)s, plas, vos
e) Outros casos:
→ No galego medieval non foi posible a apócope despois de //.
Exemplos:
VIRTUTE > virtude
VERĬTATE > verdade
Con todo, tardiamente (século XV) rexístranse formas to tipo verdad, pero
son formas que se atopan na prosa notarial en documentos con importante
influencia castelanizante. Polo que é posible que estas formas existisen
en certos estilos de lingua escrita e mesmo oral, pero non son variantes
xeneralizadas no galego.
→ Apócope extrema: denomínase así un tipo de apócope que deixa en

posición final consoantes ou grupos consonánticos diferentes dos
anteriores.
- Cronoloxía: parece que comezou a estenderse no romance ibérico
desde fins do século XI.
- Orixe: tense atribuído á influencia gala que se dá na Península desde
o século XI, pero tamén puido ser unha innovación espontánea do
romance ibérico.
- Distribución xeográfica na Península Ibérica: é máis intensa ao
oriente da Península e menos ao occidente:
~ Romance oriental: é regular.
~ Romance central: é unha innovación en vigor ata a segunda
metade do século XIII, cando Afonso X intenta desterrala.
~ Romance occidental: só se documenta na Tradución da
Crónica Troiana (1373), unha tradución dun texto castelán,
polo que é posible que formas coma herdat, mort ou
verdadeirament respondan a traducións insatisfactorias.

44 2008/2009
USC
 VOGAIS NASAIS
A) Orixe
No galego medieval existían vogais con resonancia nasal, procedentes de
consoantes nasais en diferentes posicións, é dicir, de asimilacións. Estas asimilacións
podían ter dous tipos de orixe:
1) Asimilación (nasalización) anticipatoria: a consoante nasal exerce un
efecto asimilatorio sobre a vogal anterior, nasalizándoa (anticipación dos
movementos articulatorios). Posteriormente, se esta nasal desaparece, a
resonancia nasal queda en dita vogal. Esta é a procedencia da maioría das
vogais nasais medievais. Exemplos:
vogal oral + consoante nasal > vogal nasalizada + consoante nasal > vogal nasalizada
GERMANU ermãno ermão / irmão
RATĬŌNES razõnes razões
Cómpre dicir que a desaparición da consoante nasal en posición

intervocálica pode explicarse por dúas razóns:
a) A posición intervocálica é unha posición débil.
b) Efecto disimilatorio entre dous elementos semellantes, a vogal nasalizada e
a consoante nasal, que daría lugar á desaparición do segundo.
2) Asimilación (nasalización) progresiva: unha consoante nasal inflúe

sobre a vogal seguinte (mantemento dos movementos articulatorios).
Exemplos:
MĔA > mia > mĩa
Asimilación anticipatoria:-ĪNA > -ĩa
Asimilación progresiva: ME- > mẽ-
A desnsalización do galego moderno

MEDICĪNA > meezĩa > mẽezĩa > menciña
pode dar lugar a:
a) Vogal + consoante nasal: mẽ-
> men-, -ĩa > -iña
b) Vogal oral.
B) Vogais nasais no galego medieval
ĩ ũ
ẽ õ
ã
O galego medieval contaba con cinco unidades vocálicas nasalizadas con

valor fonolóxico en posición tónica. Aínda que non era unha oposición moi
produtiva, podemos atopar exemplos para as cinco unidades:
ã mão (<MANU) vs. mao (MALU)
ẽ fẽo ‘herba seca’ (< FENO) vs. feo (< FOEDU)
ĩ cozĩa (< COCINA) vs. cozia (COCEBAT, COCEBAM)
õ bõa (< BONA) vs. boa (< VOLAT)
ũ lũa (< LUNA) vs. lua ‘desgastar’ (LUDAT)

45 2008/2009
USC
C) Probas da desaparición da nasal intervocálica

Os primeiros testemuños da desaparición da nasal en posición
intervocálica atopámolo en documentos do século IX, documentos latinos con trazos
romances. Así, rexístranse formas coma moástica (por monástica) ou laias (por
lagenas). Polo que no século IX debía ser xa unha mudanza consolidada na lingua
do occidente peninsular, de aí que se considere unha innovación xurdida en épocas
anteriores. Xeralmente sitúase a súa aparición en época xermánica (século V).
Así, desde antes do século IX xa existirían no romance galaico vogais
nasalizadas.
D) Evolución das vogais nasais

Xa no galego medieval atopamos innovacións minoritarias que se
corresponden con mundanzas lingüísticas que posteriormente triunfaron na lingua.
Así, no caso das vogais nasais déronse dúas evolucións posibles:
1) Vogal oral: a vogal perde a resonancia nasal, unha mudanza presente en todo o
territorio galego actual agás na área ancaresa e da que xa temos exemplos
minoritarios nos documentos medievais. Exemplos:
BŎNU > bõo > boo > bo

ARENA > arẽa > area
2) Vogal oral + consoante nasal, unha solución de distribución territorial máis

restrinxida. A consoante pode desenvolverse:
a) En coda silábica. Exemplos:
gando
GANATU > gãado >
gado
tendes (med.)
TENETIS > tẽedes >
tedes
-ons
-õos >
-ONES > -ões > -os
-ois
b) En ataque de sílaba. Exemplos:

-iño (camiño)
-INU > -ĩo >
-ío (ast. camío)
3.4. Os hiatos
3.4.1. Introdución
1) Definición: os hiatos son agrupacións vocálicas separadas por unha
fronteira silábica, que se caracterizan por seren moi inestables, o que leva a
que na maioría das linguas tendan a ser substituídos por estruturas silábicas
máis simples, é dicir, que presenten no ataque unha consoante ou
semiconsoante (CV-CV-CV).

46 2008/2009
USC
2) Tratamento do hiatos no latín:

a) Se as vogais en hiato eran iguais o regular é que se producise unha
coalescencia ou crase. Exemplo:
COHORS > CORS
b) Se as vogais en hiato eran diferentes a solución podía ser:

→ Epéntese:
PAEONIA > PAEVONIA
(probablemente <v> representase xa unha
consoante e non unha semiconsoante)
→ Conversión da primeira vogal en semiconsoante:

LANCEA > LANCIA
3) Tratamento dos hiatos no galego medieval: podemos atopar solucións

de diferente tipo que testemuñan a tendencia a destruílos:
a) HETEROSILABIFICACIÓN: mantemento do hiato. Exemplos:
SENARA > seara
BŎNA > bõa (probablemente [])
GELĀTA > geada, giada
FENESTRA > fẽestra, feestra, fiestra (hiato ou ditongo)
MINŪTU > mẽudo, meuda, miudo (hiato), miuda (hiato)
b) DITONGACIÓN SECUENCIAL: conversión do hiato en ditongo crecente ou

decrecente pola perda do carácter nuclear dunha das dúas vogais:
FĒMINA > femea > femia (mod.)

LĒGE > lee > ley (med.)
c) COALESCENCIA ou crase:
→ Precedida de asimilación:
STEPHANU > Estevão > Esteuoo > Esteuo, Steuo
→ Non precedida de asimilación:

DOLŌRE > door > dor
d) ELISIÓN dunha das vogais:

COAGULĀRE > coallar > callar
AUDIS > oues > oes > os (mod.)
e) INSERCIÓN DUNHA SEMICONSOANTE:

RĒGĀLE > real, rreal > reyal, rayal, rrayal
f) INSERCIÓN DUNHA CONSOANTE OU GRUPO CONSONÁNTICO:

FARĪNA > farỹa > farina, fariña
FŪNĀRIU > fũeiro > fungueiro

47 2008/2009
USC
g) EN CASOS NOS QUE PARTICIPA UNHA SEMICONSOANTE:

→ Persistencia da semiconsoante.
→ Elisión da semiconsoante:
AUDĪRE > ouir > oír
→ Inserción dunha consoante:

AUDĪRE > ouir > ouvir
→ Consonantización plena da semiconsoante:

MAIU > maio [] > mayo []
3.4.2. Coalescencia ou crase

A coalescencia é o tratamento do hiato para o que temos unha
información máis completa nos documentos medievais (PALATIU > paaço > paço).
1) Cronoloxía: parece un fenómeno bastante antigo, documentado xa desde o
século XIII, polo que é probable que o proceso comezase antes. Con todo, na
escrita prevalecen as variantes conservadoras, polo que o seu acceso á
escrita non debeu ser doado (as variantes innovadoras rexístranse con maior
frecuencia nos textos poéticos), pero iso non quere dicir que non tivese xa
bastante difusión na fala.
2) Para a análise da coalescencia en posición interior de palabra temos que

distinguir dous casos, en relación ao tipo de vogais que interveñen:
a) Vogais homorgánicas: vogais iguais ou semellantes no que se refire aos

órganos e movementos articulatorios. Poden darse os seguintes casos:
VASCELLU > cat. vaixell > gal. med. baixees, bayxees
1. Hiatos con V1 tónica PEDE(S) > pee(s >, pe(s)
PLĀNA(S) > chãa(s)
DOLŌRE > door > dor (minoritaria)
2. Hiatos con V2 tónica UMBILĪCU > embiigo, enbijo, ynbiigo
VIDĒRE > veer > ver (minoritaria)
*BALAT(E)RĀRE > braandar
3. Hiatos con V1 e V2 MEDICĪNAS > meezỹa, meezina, meezinna, meezynna,
pretónicas meezinha, meeziña, meezjna > mezjna(s), mezjñas, mezynas (as
formas con coalescencia só se rexistran no TA, un texto máis receptivo ás
mudanzas da lingua oral)
ORPHANA(S) > orfaa(s), orfãa(s)
4. Hiatos con V1 e V2 PERĪCULU/ -ŌS > perigoo(s), perigo, perijgos (hipercorrección, un
postónicas indicio de que o cambio lingüístico estaba en marcha: tensión entre a
innovación [coalescencia] na lingua oral e o conservadorismo da lingua
escrita)
→ Desde o século XIII rexístranse formas con coalescencia, polo que a

innovación debía coñecerse na lingua oral neste momento e quizais xa
desde antes.

48 2008/2009
USC
→ No século XIII parecían convivir as variantes innovadoras e as

conservadoras, preferíndose na escrita as segundas. Con todo, as
innovadoras afloran mesmo en textos coma as Cantigas de Santa María.
Cómpre lembrar a importante fonte que constitúen os textos poéticos, xa
que a rima e a medida dos versos pódennos achegar información sobre
a realización fónica das formas escritas.
→ O rexistro de hipercorreccións, especialmente en textos dos notarios e
escribáns con menor formación, son un indicio de que a mudanza estaba
en marcha. Exemplos
ACIE > aze > aaz

PERĪCULU > perijgo
HŎSTEM > oste > ooste
b) Vogais heterorgánicas: vogais nas que interveñen diferentes órganos e

movementos articulatorios. Neste caso é necesaria unha asimilación como
paso previo á coalescencia:
Unha das vogais tónica: a vogal tónica asimila a átona
CARDINĀLES > cardeaes, cardenaes (castelanismo) > cardeaas >
<áe> > <áa> > <á>
cardeas
QUADRĀGINTA > quaraenta > quareenta, quoreenta > quarenta,
<aé> > <eé> > <é>
quorenta19
<aó> > <oó> > <ó> MĀIŌRE > maor > moor, Móór, Moor > Mor
<éa> > <ée> > <é> PELAGU > *peago > peego
<eá> > <aá> > <á> PELAGIU > *Peayo > Paayo, Pááyo, Paay, Paai > Payo, Paio, Pay
<eí> > <ií> > <í> SEDĒBAT > seya > siia, sija, sia, sya
<eú> > <uú> > <ú> *FĒNŬNCŬLU (lat. tardío) > *feúncho > fuuncho
<íe> > <íi> > <í> CĪNES > *Cĩes > *Cĩjs > Cins
<óa> > <óo> > <ó> MONĂCHU > moogo, Moogo, Móógo
CONDĬCĬŌNES > condições, cõdições, condiçoes, cõdiçoes >
<óe> > <óo> > <ó> condiçõos, cõdiçõos, cõdiçoos, condiçiõos, condiçõons >
condiçons
<úe> > <úu> > <ú> (DIES) LŪNIS > lũes, lũens, lues > lũus > luns
<úo> > <úu> > <ú> ŪNŌS > *(h)ũos > (h)ũus, (h)úús > uns, hũs
Dúas vogais átonas de distinta altura: a menos baixa (pechada) asimila a máis baixa
BALISTARIU/ -ŌS > baesteyro(s) > beesteyro(s) > besteyro
<ae> > <ee> > <e>
STEPHANU + sufixo patronímico > Esteuãez > Esteuẽez > Esteues
ADŌRĀRE > aorar > oorar > orar
<ao> > <oo> > <oo>
STEPHANU > Esteuão > Esteuoo > Esteuo, Steuo
<ei> > <ii> > TENEBĀMUS > *tẽiamos > tijnamos > tiñamos
<ie> > <ii> > ŌRDINES > ordĩis, ordĩjs, ordijs
<oa> > <oo> > <o> LAUDĀRE > loar > *loamiñar > lóómjnar, lóómyñar
19
Nas CSM podemos atopar no mesmo texto a forma máis conservadora (quaraenta) e a máis
innovadora (quarenta). Así, na 307 podemos ler:
“Quaraenta dias aquesto durou
a quarenta noites, que nunca quedou [...] ”
O autor xoga con dúas variantes, o que proba que na segunda metade do século XIII eran variantes
vivas na lingua.
49 2008/2009
USC
Así, no caso das vogais heterorgánicas o tratamento dos hiatos pasaría

por tres fases:
→ Fase 1: mantemento do hiato. permanece na escrita mesmo ata fins da
Idade Media (documéntase en textos de comezos do século XVI), algo
que non é estraño dado o carácter conservador dos textos escritos.
cans
cãas >
CANES > caẽs > cas
Caes
Caẽs rexístrase na lingua escrita ata finais do período
medieval, ao igual ca outras formas coma condições.
→ Fase 2: asimilación. É unha fase documentada desde o século XIII, polo

que a solución debía existir na lingua oral desde antes.
trigaes > trigáás (1297)
Esteuão > Esteuoo (1269)
→ Fase 3: coalescencia. É unha fase da que temos pouca documentación,

xa que as solucións máis frecuentes son as dúas anteriores. Porén, malia
seren poucas as variantes con coalescencia xa se rexistran desde o século
XIII, polo que a solución xa debía coñecerse na fala.
CAPĬTĀLES > cabedaes > cabedaas > cabedás (1249)
LEGĀLES > leás (1295-1314)
3) Conclusións:
a) As innovacións propias da lingua oral están presentes na lingua escrita desde
o século XIII, aínda que a escrita prefire as solucións conservadoras ata fins
da época medieval.
b) A coalescencia tiña que ser un fenómeno cun alto grao de difusión no galego
oral de fins da Idade Media, malia o conservadorismo da escrita.
3.5. Os ditongos
3.5.1. Ditongos decrecentes
1) LATÍN CLÁSICO: existían tres ditongos crecentes.
AU
Æ []
Œ []
2) LATÍN VULGAR: os resultados románicos e as fontes do latín vulgar indican

que debía contar cunha maior cantidade de ditongos decrecentes có latín
clásico.

50 2008/2009
USC
3) GALEGO MEDIEVAL: existía unha ampla gama de ditongos crecentes, tanto

con semiconsoante palatal coma velar:
 
   
   
 
Semiconsoante palatal Semiconsoante velar
Os procesos fonéticos que conduciron cara á súa creación puideron ser

diversos: debilitamento de oclusivas en coda silábica, metátese de iode, etc.
3.5.1.1. Resultados do ditongo latino AU

O ditongo AU latino coñeceu a monotongación no latín vulgar, pero non
se estendeu tanto coma nos caso de AE e OE. De aí que nas linguas románicas
actuais atopemos tres tipos de resultados: [] (romanés), [] (castelán, portugués
común) e [] (galego).
1) Convivencia de variantes con e sen monotongación. As variantes con
e sen monotongación deberon convivir durante moito tempo. A variante
monotongada considerouse unha innovación propia de individuos rústicos,
que a levaron a Roma, onde conviviron variante innovadoras e conservadoras.
Así, o emperador CLAUDIUS recibía o nome de CLODIUS de xeito informal.
2) Consolidación da monotongación nalgunhas voces: a monotongación
debeuse consolidar en voces nas que os resultados románicos son sempre
monotongados.
a) AU > [o]
AULA > ŌLLA > ola (non *oula)
CLAUDIUS > CLODIUS > Claudio (cult.)> Clodio, Croio, Cloio
AURIS > AURICULA > oric´la (Appendix Probi) > orella (non *ourella)
PAUPER > POPER > pobre
b) AU > [a]: neste caso prodúcese unha disimilación, xa que son voces nas que o
ditongo vai seguido dunha sílaba cunha vogal velar pechada como núcleo.
Exemplos:
AUGŬRIU > AGŬRIU > afgoiro
AUSCULTARE > ASCULTARE > ascoitar
3) Resultado [] no galego: é o resultado máis estendido no galego para o

ditongo latino AU e nel prodúcese unha asimilación parcial do núcleo do
ditongo á semivogal velar. É un resultado xeneralizado desde o século XIII e
tamén nas fontes latinas con voces románicas anteriores a esta data (no
século X rexístranse formas coma bouzas ou souto < SALTU), polo que debe ser
un cambio moi antigo.

51 2008/2009
USC
a) Voces procedentes do ditongo primario AU:

AUDIO > ouço
AUT > ou
THESAURU > tesouro
TAURU > touro
AURU > ouro
CAUSA > cousa
b) Voces procedentes dun ditongo latino secundario []: son voces nas que o
ditongo [] non se atopa no étimo latino, senón que é resultado dalgunha
evolución intermedia.
→ No grupo latino AL-, no que o L- en posición implosiva é realizado como
velar, polo que en posición débil pode converterse en semiconsoante
velar [], dando lugar a un ditongo secundario [] que evoluciona de
xeito regular para []. Exemplos:
AL-> [] > []
TALPA > taupa > toupa
20
ALTU > *auto > outo
→ [] < metátese que se produciu no latín vulgar. Exemplos:

HABUIT > *HAUBI > ouui > ouue > houben
CAPUI > CAUPI > coube > couben
c) Voces de orixe non latina: trátase de préstamos xermánicos co ditongo

[], que presenta a mesma evolución ca nas voces de orixe latina.
Exemplos:
xer. RAUPA > roupa
xer. RAUBŌN > roubar
4) Monotongacións tardías do ditongo []:

a) Casos nos que o resultado [] vai seguido dunha consoante tónica,
formándose un grupo vocálico complexo (vogal tónica + semivogal + vogal
tónica) cuxa pronuncia debe realizarse sen ningún apoio consonántico. Nestes
casos para facilitar a pronuncia poden aparecer dous tipos de solucións:
→ Epéntese consonántica, de xeito que se introduce un apoio
consonántico.
→ Simplificación da secuencia vocálica.
Simplificación do grupo
Étimo Evolución regular Epéntese consonántica
vocálico
oír
AUDĪRE ouír ouvir, ouguir (solución máis frecuente no
gal. med.)
LAUDARE louar louvar loar
CLAUDĒRE
21
chouer choer
(única solución no gal. med.)
20
Forma presente na toponimia actual (Montouto, Silvouta, Vilouta, etc.) que foi substituída polo
cultismo alto.
21
CLAUSA > chousa ‘terreo cercado’
52 2008/2009
USC
b) Situación do ditongo en contextos fonéticos que non permiten o seu

mantemento:
→ Trabado por []:
(VĪLLA) PAULĪ22 > *Poul > Pol
→ Trabado por []:

(VĪLLA) MAURI > *Vilamour > Vilamor
3.5.1.2. Ditongo [] / []
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [] ou [], aínda que
[] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no actual)
e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun iode.
2) Grafías medievais: <ei>, <ej> e <ec> son as máis frecuentes.
3) Orixe:
a) Ditongo [] secundario, orixinado de diferentes formas e en diferentes
etapas:
Ditongación ib. BAIKA(S) > veyga(s), ueyga(s), veiga(s), ueiga(s)
secuencial dun antigo
LAICU / -ŌS > laygo(s), leigo(s)
hiato /ai/ latino ou
prelatino MĀIŌRĪNU > *MĀIRĪNU > meyrino, meyrinho, meirino
ADITU > eydo, eido
Eliminación dunha
consoante ou HABEŌ > *HAIŌ > ey, ei, hey, hei
semiconsoante en
posición intervocálica -ĀVI > lat. vg. -ai > -ei
AMĀVI > amey, amei
KT:
Debilitamento e
LACTE > *laite > leyte, leite
semiconsonantización
GR:
dunha oclusiva
FRAGRĀRE > FRAG.RĀ.RE / FLAG.RĀ.RE > cheyrar, cheirar
implosiva no interior
KS:
dun grupo
AXE(S) > eyxe(s), eixo(s)
heterosilábico
FASCE(S) > *FACSE(S) > feyxes, feixe(s)
[]:
GLAREA > leyra, leira
Metátese do iode nos VARIA(S) > veyra(s), veira(s)
grupos [] e [] []:
CASEU > quejo, queyjo, queyjo
MANSIŌNES > MASSIŌNES > meyiões
Transformación
experimentadas
noutros dominios FRATRE(S) > (provenzal) fraire(s) (debilitamento da oclusiva dental xorda) >
lingüísticos por (gal.med) fraire(s) > freire(s)
palabras tomadas en
préstamo
22
Os topónimos de posesor presentan o nome do posesor en xenitivo.
53 2008/2009
USC
b) Resultados que non proceden dunha fase [], senón de Ĕ, Ē ou Ĭ:
[]
LĔCTU> leyto, leito (* > )
DĒRĒCTU > dereyto, dereito
STRĬCTU > estreyto, estreito
Debilitamento e []
semiconsonantización SĔX> seys, seis
dunha oclusiva en ĔXIT > eyxe (‘saír’)
posición implosiva no PĬSCE > *PĬKSE > peyxe, peixe
interior dun grupo []
consonántico ÍN.TĔ.GRU > IN.TÉG.RU > enteyro, enteiro
heterosilábico []
RĒGNU > reyno, reino
Neste caso a non palatalización do grupo [] (coma en AGNU >

año ou COGNOSCERE > coñecer) pode deberse a que se tome o
substantivo rey como modelo.
[]
MĀTERIA > madeyra, madeira
Metátese do iode FĒRIA > feyra, feira
[]
THĒRĒSIA > Tereija, Tereyja
Eliminación de DEDĪ > dey, dei
consoante LĒGE > lee > ley, lei
intervocálica RĒGE > rey, rei
4) Cronoloxía: xa se documenta en textos latinos do século IX, sendo a forma

máis antiga Oseyra (830) < URSARIA (URSUS + -ARIU), polo que debía estar
presente con anterioridade na lingua oral. É a solución normal, pero aínda no
galego actual se poden atopar variantes dialectais con [] (parte centro-
oriental de Lugo e Ourense) en casos nos que antigamente se formou un hiato
[] (mazaria, aira, abelaira, etc.):
maceira
(ARBORE) MATTINARIA > maçãaira
mazaira
3.5.1.3. Ditongos [] / [] – []
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [] ou [], aínda que
[] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no actual)
e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun iode.
2) Grafías medievais: <oi> e <oy> son as máis frecuentes.

54 2008/2009
USC

Hislingal 03 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hislingal 03 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3.

Formación do sistema fonolóxico do galego medieval

0. O sistema gráfico medieval

No que se refire ao sistema gráfico medieval do galego poderiamos

Desde 1230 Galiza, León e Castela estaban gobernadas por un mesmo

0.2. Usos gráficos da Iberorromania occidental

Historia da lingua galega

2. Ditongos decrecentes, é dicir, aqueles que presentan semivogais (j, w) en

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

2. Resonancia nasal: a resonancia nasal prodúcese pola asimilación

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

Representacións ata a segunda metade do século Representacións desde a segunda

2. Nasal palatal //

Historia da lingua galega

3. Fricativa prepalatal xorda //

<isc> Exemplo: laisces ‘dejes.

<sci> Exemplo: Rekesciolo ‘Requejuelo.

<s> Exemplo: Semeno ‘Xemeno, Ximeno.

<ss> Exemplo: Frasseneto, Requessolo ‘Requejuelo.

<ch> Exemplo: Chemenez ‘Xeménez, Ximénez.

4. Fricativa prepalatal sonora //

<j> Exemplos: jenero, mujer. Exemplos: genro, ajuda,

<i> Exemplo: muier. Cómpre ter en conta que <i>

Historia da lingua galega

5. Africada palatal sonora //

6. Africada palatal xorda //

<cc> Exemplo: peccet ‘peche’.

<cx> Exemplo: Sancxo ‘Sancho’.

<cxi> Exemplo: Sancxio ‘Sancho’.

Historia da lingua galega

7. Africada predorsodentoalveolar xorda //

<zz> Exemplo: lazza

8. Africada predorsodentoalveolar sonora //

9. Fricativa apicoalveolar sonora // e xorda //

 Análise de textos anteriores á segunda metade do século XIII:

Historia da lingua galega

Historia da lingua galega

 Análise de textos datados a partir da segunda metade do século XIII: a

Historia da lingua galega

Historia da lingua galega

No sistema vocálico latino distinguimos tres tazos opositivos:

Historia da lingua galega

b) Vogais medias: /e/, /o/.

3.1.2. Latín vulgar

É probable que a oposición de cantidade non se dese en tódolos falantes

b) Evolución das voces latinas no sardo:

c) Evolución das voces latinas nas linguas xermánicas.

C) Variedades nas que as oposicións de cantidade pasan a ser de grao de

Estas realizacións das vogais latinas conducirían a un sistema con cinco

3.2. Vocalismo tónico

Este sistema de 9 elementos é un demasiado complexo (raro nas linguas

Este é o sistema vocálico do romance galego actual, e seguramente fose o

3.2.1. Evolucións nas palabras non patrimoniais

Historia da lingua galega

3.2.2. Outras mudanzas que poden actuar sobre as anteriores

Ī > [] Estas son as evolucións regulares do latín ao

De xeito que Ĭ e Ŭ do latín clásico darían [i] e [u] en galego cando se

lat. clas. Ŭ > lat. vulg. U̢ +  []

(de non producirse a influencia do iode o esperable sería [])

→ Sobre as consoantes: palatalizacións.

a) Grupos [()] e[()], probablemente os máis antigos. Exemplos:

b) Grupo []: pode producir ou non consoantes palatais. Algúns exemplos de

d) Cunha consoante bilabial :