SALIK BLMLERNDE SREL YAYINCILIK - 2006

IMRAD ve YAZI HAZIRLAMAK

Selda YILDIZ DEMR
Sadece gzlem yapsa ve hi yazmak zorunda olmasa bir doa bilimcinin yaam ok zevkli olurdu Charles Darwin

Bilimsel makale, zgn bir aratrmay btn aamalar ile usulne uygun ekilde anlatan ve uygun bir yerde yaymlanan bilimsel bir rapor olarak tanmlanabilir. Uzun ve yorucu bir aba ile yaplan almalar sonucu elde edilen bilimsel bilginin, bilimsel makale olarak yazlmas tm almann tamamlayc son aamasn oluturmaktadr. Yaymlanmayan bilgi geni kitleler tarafndan bilinemez ve kaybolma tehlikesi tar (1,2).
Yaynsz bilim ldr Grard Piel

Bu nedenle ne kadar zor ve zahmetli bir sre de olsa makale yazp yaynlamak ve yazlan makalenin mmkn olduunca fazla insan tarafndan okunmas bilginin paylam asndan son derece nemlidir. Okunmam bir yaz kaynaka gsterilmemi bir yazdr ve yazarn, editrn, hakemin zaman ve yayncnn parasn bouna harcamasdr. Yaplan aratrmann makale haline getirilmesinde; aratrmann nasl tanmlanaca, derlenen verilerden nelerin bildirilecei, makalede verilerin nasl dzenlenecei gibi bir ok sorunun yantlanmas gerekir. Verilecek kararlar editrn makaleyi nasl greceini ve yaynlanmaya deer bulup bulmad konusundaki grn de etkileyecektir. Daha da nemlisi okuyucularn aratrmay nasl deerlendireceidir. rnmz ve yeni aratrmalarmz iin destek alabilme ansmz ksmen aratrmamzn bir dergideki makalede nasl sunulduuna baldr (3).Editrler ve yazy deerlendiren yazarlar bir ok saatlerini makale okumaya ayrdklarndan kolay okunabilen ve dzenli yazlm bir makaleyi almaktan memnun olurlar. Bir ok derginin yazarlara bilgi blmndeki detaylarn ou bu amaca ynelik olarak dergiye konulmutur (4). Bir bilimsel makale, zgn aratrma sonularn tanmlayan, belirli bir biimde yazlan ve 300 yl boyunca oluan gelenekler, editr uygulamalar, bilimsel ahlak ve basn yaym etkileimiyle tanmlanan belli bir biimde yaymlanan bir rapordur (5). Bir makalenin ana yaps en yaygn biimde giri (Introduction), yntem (Methods), bulgular (Results), ve (And), tartma (Discussion) kelimelerinin ngilizce yazmlarnn ba harflerinden oluan IMRAD ksaltmas ile tanmlanmaktadr.

Dr. Selda YILDIZ-DEMR Trkiye Yksek htisas Hastanesi Radyoloji Blm - ANKARA seldayildiz1@gmail.com

31

TRK TIP DZN

IMRAD, bir zamanlar The New England Journal of Medicine nin editr olan Franz Ingelfinger tarafndan yaygnlatrlan bir ksaltmadr. 19. YY. sonlarndan beri ar ar ilerlemekte olan IMRAD format, gnmzde aratrma dergilerinde hemen hemen evrensel bir kullanm alan bulmu durumdadr. Gemite, aratrma sonularnn iletiminde en basit ve mantkl yol olduuna inandklar iin IMRAD destekleyen editrlerle birlikte dergilerde gerekten yer (ve para) tasarrufu saladndan dolay basit IMRAD mantna inanmayan editrler de bu yapy kullanmaya balamlardr. IMRAD, metnin nemli ksmlarnn dizinlenmesiyle editrler ve deerlendirme yapanlar iin hayat kolaylatrmtr (5). IMRAD mant soru formunda da tanmlanabilir: Hangi problem incelendi? Cevap: Introduction=Giri. Problem nasl incelendi? Cevap: Methods = Yntemler. Neler bulundu? Cevap: Results=Bulgular. Bunlar ne anlam tar? Cevap: Discussion=Tartma. IMRAD formuna istisna yaynlar da vardr. Olgu sunumu, derleme yazlar gibi. Ancak bunlarda da ou zaman problemden zme ayn mantk dizgisi geerlidir (1,5). lk kez, ngilizce yaymlanan belli bal biyomedikal dergilerinin editrlerinden oluan ve Vancouver grubu olarak adlandrlan bir grup,1978 ylnda dergilerine gnderilecek metinlerde aradklar ortak teknik koullar saptamtr. Bu grup, sonradan genileyerek ylda bir kez toplanan International Comittee of Medical Journal Editors (ICMJE) (Uluslararas Tbbi Dergi Editrleri Kuruluna) dnmtr. Zaman ierisinde yazarlar, editrleri ve okuyucular hedef alan ve makalenin yazmndan yaymlanmasna kadar geen sreci ksaltp kolaylatrmay ama edinmi bu temel kurallar bugn geniletilmi haliyle btn dnyada pek ok dergi tarafndan kabul grm durumdadr. Bu koullar, almalarn yazlmas ve deerlendirilmesi ile ilgili kurallarn yannda, bir aratrmann yaplmas ve rapor edilmesi srasnda uyulmas gereken etik kurallar hakknda da bilgiler ierir. Bu bilgiler genel olarak kanta dayal aratrmalardan ok, ok saydaki yazar ve editrn doruluu yllar ierisinde kantlanm deneyimlerine dayanmaktadr. Yazarlar bu koullar ve onlara uymay kullanl bulacaklardr. nk bu koullara uymak, hangi dergiye gnderilirse gnderilsin, yazlan raporun kalitesini olduu kadar deerlendirilmesini de kolaylatracaktr. Bu kurallar, dergiler tarafndan yazm kurallar gibi alglanmakla birlikte asl hedef almalarn rapor etmeye hazrlanan yazarlardr (4,5). Bu kurulun biyomedikal dergilere gnderilecek metinlerde aranacak ortak koullar olarak yaymlad bildiri zetine gre metni oluturan eler unlardr:
Balk Sayfas zet ve anahtar szckler Ana metin (giri, yntem ve gereler (etik, istatistik), bulgu-sonular, tartma-IMRAD) Teekkr Kaynaklar , tablolar, ekil ve altyazlar

Ana metin IMRAD almnda: GR BLM: Giri blm,ksaca yaplan aratrmann okuyucuya tantld blmdr. Yaptmz almann geni kitlelere ulamasn, bunun iin de ncelikle hakem ve editrn dikkatini ekmesini salamak maksadyla giri blmne kuvvetli ve vurgulayc bir cmle ile balamak faydal olur (5). 32

SALIK BLMLERNDE SREL YAYINCILIK - 2006

Konuya okuyucunun ilgisini ektikten sonra aratrmac amacn tam olarak aktarmal, yazd makalede aratrmann Niin yapldn; hangi hipotez/ hipotezleri test etmek istediini; elde edecei sonular nasl kullanacan ksa ve z olarak anlatmaldr (6). Ayrca bu blm makalede kullanlacak zel terim ve ksaltmalarn tanmlanaca en uygun yerdir. (5) Ksa ve z olmas tercih edilmekle birlikte giri blmnn uzunluu konusunda belirli bir standart ve uygulama mevcut deildir. Yaplan almann karmakl, tr , makalenin yaymlanaca dkman ve hedef okuyucu kitlesi profiline gre giri blmnn uzunluu birka cmle ile bir-iki sayfa arasnda olabilir. Aratrlan konunun ncesi, tarihsel geliimi ve mevcut durumu hakknda verilecek genel bilgi makalenin yaymland derginin hedef okuyucu kitlesine gre farkllk gsterebilir. rnein, zel bir uzmanlk alann ilgilendiren bir hastal konu alan bir makale genel tp dergisinde yaymlandnda hastalk hakknda daha geni bilgi vermek gerekli iken o uzmanl ilgilendiren bir dergide yaymlandnda daha az genel bilgi yeterli olabilir (1). Giri blmnde yaplan aratrmann ne kadar detayl yapldn gstermek maksadyla ok fazla atflar yaplmas, dipnotlar konulmas tavsiye edilmemektedir (5). YNTEM VE GERE BLM Aratrmann hangi yntemler, aralar ve nasl bir ilemle yapldnn anlatld blmdr. Bu blmde ama almay tarif etmek ve konuyu bilen bir kiinin bu almay tekrar edebilecei ayrntlar vermektir. Bilimsel yntemin anahtar ta sonularnzn bilimsel deere sahip olmas iin yeniden retilebilir olmas gereini zorunluluk olarak ortaya koyduundan, bu blmn dikkatlice yazlmas ok nemlidir. Sonularnzn yeniden retilebilir olduuna karar verilebilmesi iin ise , bakalar tarafndan deneylerin tekrar iin gerekli ana hatlar verilmelidir. Bu blmn yaz kurallar yle zetlenebilir: (5) Gzlem yada deneye konu olanlar (kontroller dahil, hastalar veya deney hayvanlarn) nasl setiiniz aka anlatlmaldr (4). Kullanlan aletler (parantez iinde olmak zere retici firmann ad ve adresi ile birlikte) yazlmaldr (4). Aratrma nitelii belirtilmelidir: Analitik, tanmlayc deneysel vb(6). statistiksel yntemler de dahil olmak zere, yntemler iin kaynak gsterilmelidir. Yaymlanm ancak iyi bilinmeyen yntemler iin kaynaklar ve ksa tanmlar verilmeli, yeni yada nemli lde deitirilmi yntemler tanmlanmal, niin kullanld belirtilmeli ve snrlar deerlendirilmelidir (1). Kullanlan tm ilalar ve kimyasal maddeler jenerik adlar, dozlar ve uygulama yollar ile birlikte kesin olarak belirtilmelidir (4). Etik zelliklerden mutlaka sz edilmelidir. nsan denekler zerinde yaplan biyomedikal aratrmalarda, lokal etik kurul standartlarna veya 1975 Helsinki bildirisinin 2000 de yeniden gzden geirilmi biimine uygun olup olmad belirtilmeli, hasta adlar, ba harfleri veya protokol numaralar kullanlmamaldr. Hayvan deneylerinde de, ilgili herhangi bir ulusal yasaya veya National Research Council (Ulusal Aratrma Kurulu)n laboratuvar hayvanlarnn bakm ve kullanlmasna ilikin kurallarna uyulup uyulmad belirtilmelidir (4). Aratrmann sonularn deerlendirmek iin kullanlan istatistiksel yntemler ayrntl olarak tanmlanmaldr. Yalnzca p deeri gibi nemli nicel bilgi veremeyen istatistiksel varsaym testlerine dayanmaktan kanlmaldr(4). Deneye konu olanlarn alma amacna uygunluu tartlmal ve alma d braklan 33

TRK TIP DZN

deneklerin neden karld aklanmaldr (4). Kullanlmsa, genel kullanml bilgisayar program belirtilmelidir (4). Bu blmde sonular verilmemelidir (5). Bu blm aratrma protokol kapsamnda alma sresince ne yapldysa o yazlacandan, yazlmas en kolay blmdr. Ancak, bir yaznn reddedilmesinin en nemli sebeplerinden biri de zayf veya yetersiz bir yntem-gere blmdr. Aratrmann bitirilmesinden sonra ortaya kabilecek ve dzeltilemeyecek aksaklklarn saptanmas amacyla bu blmn en bata yazlmas nerilmektedir (1). BULGULAR BLM: Bulgular blm zetle giri blmnde ortaya konan ve cevab aranan sorular yantlayan blmdr. Genel olarak okuyucunun ilgisini en ok eken blm olduu iin bu blm yaznn kalbi niteliindedir. Bu blmde hibir ekilde yorumlama yaplmamal, aratrma sonucunda elde edilen veriler ortaya konmal, bulgular aklanmal ve tm yorumlar tartma blmne braklmaldr (1,5). Eer almada planlanan aktan herhangi bir sapma varsa sebepleri ile anlatlmal, bunlarn sonulara olan etkisinin nasl en aza indirildii veya nlendii aklanmaldr (4). Sonular verilirken zellikle kk saylarda yzde yerine mutlak saylar (%50 yerine 50/100) kullanlmal, kullanlan denek says 100 den azsa yzde deer verilmemeli, ondalk saylar uzatlmamal (ya ortalamas 25.781 yerine 25.8 veya 26) ve yntemde belirtilen hasta saylar arasnda fark bulunmamaldr. statistikteki random, normal, significant, correlations ve sample gibi terimleri istatistik d anlamlarda kullanmamaya allmaldr (1,4). Bu blmde temel olgu, verileri en etkili ve iyi ekilde sunmaktr. Bu kapsamda tablo ve ekiller veri sunumuna aklk ve etkinlik getirecektir. ekiller makaleye olan ilgiyi arttrmak ve anlalabilir olmak kapsamnda yerli yerinde kullanlmak kaydyla ok etkindirler. Ancak sonular tablo I-IV de takdim edilmitir gibi bir yazm ekli kullanlmamal, sorularn cevaplarnn nasl elde edildii hikaye tarznda anlatlmaldr. ekillerin altlarnda ksa ve aklayc bilgiler verilmeli, ekil iinde kullanlan sembol ve iaretler ayrntl olarak belirtilmelidir(5). Makalede kullanlan tm ekillerin ve resimlerin geerli bir kullanm nedeni olmal ve mantkl bir sralama ile sunulmu olmaldr. Yazy deerlendiren hakemler sklkla ilk olarak tablo ve ekillere bakarlar. Bunlar saylarla dolu ve kark olmamal, basit ve kolay anlalr olmaldr. Yaz ierisindeki veriler ile tablo ve ekiller iindeki bilgilerin hepsi metin iinde tekrarlanmamal, yalnz nemli gzlemler vurgulanmal yada zetlenmelidir (5). TARTIMA: Bu blmde almann ana bulgular tekrara kamadan ortaya konularak benzer almalarn sonularyla birlikte karlatrmal bir deerlendirmesi yaplmaldr. Sonularda verilmeyen hibir bulgu tartmaya konulmamaldr(1,7). 34

SALIK BLMLERNDE SREL YAYINCILIK - 2006

Bu blmde bulgularn ne anlama geldiinden ve almann zayf veya gl ynleri belirtilerek bunlarn snrlarndan bahsedilmelidir. almadan elde edilen sonularn gnlk pratikte ne anlama geldii, aklanamayan sorular, gerektiinde yeni varsaymlar belirtilmelidir. Uygun olduunda neriler de bu blme dahil edilebilir (4,5,7). Tartmada dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr: 1. Yazarlar, varsaymlarn ispat etmeye deil, rtmeye almaldrlar. 2. Tartmada alma sonularndan desteini almayan hibir ey yer almamaldr. 3. Makalenin daha nceki blmlerinde sylenenler, zellikle sonular tekrarlan -mamaldr. 4. Literatr karlatrmas yaplrken sadece sonular destekleyenler kullanlma -maldr. 5. Literatrdeki almalar yer doldurmak ister gibi anlamsz bir ekilde pe pee sralanmamaldr (1). Bilimsel yazmda zamanlar: Bilimsel bir makale, temel bir dergide geerli bir ekilde yaymland zaman bilgi haline gelir. Bu nedenle, nceden yaymlanm bir almaya ne zaman atf yaplrsa, bu, geni zaman kullanlarak yaplr. Hazrlanan alma ise gemi zamanda olmaldr. nk, bu alma yaymlanncaya kadar yerlemi bilgi olarak kabul edilemez. Tipik bir makalede gemi ve geni zaman arasnda gidip gelinir. Ksa zetin ou kendi sonularnza atf yaptnz iin gemi zamanda olmaldr. Yntem ve gereler ile bulgular blmleri ne yapld ve ne bulunduu tanmlad iin arlkl olarak gemi zamanda olacaktr. Giriin ve tartmann ise byk ksm geni zamanldr. nk bu blmler genellikle daha nce literatrde yer alm bilgiler zerinde durur (1). Sonu olarak; Bugn ortalama bir bilim adam alanndaki gelimeleri izleyebilmek iin ok sayda makalede rapor edilen verileri incelemek zorundadr. Bu nedenle bilim adamlar ve kukusuz editrler, standart, ksa, z ve hemen anlalabilir bir anlatm sistemine ihtiya duyarlar (1). Bilimsel aratrma, sonular yaymlanmadka tamamlanm olmaz. Bu nedenle bilimsel makale aratrma srecinin temel bir ksmdr ve anlalabilir bir makale aratrmann kendisi kadar nemlidir. Bilim adamnn eitimi yaym yapma yetenei elde edene kadar tamamlanm deildir. Makaleler yaymlanma ncesinde orijinallik, bilimsellik ve klinik adan nemlilik, sunum akl, gramer ve tarz, verilerin istatistiksel analizinde kullanlan yntemler asndan deerlendirilmektedirler. IMRAD sistemi burada sunum akln salamada yazarlarn yardmcs rolndedir (8). IMRAD mant yazara metni dzenleme ve yazma konusunda yardmc olurken, bilimsel makale iinde editrler, deerlendirme yapanlar ve nihayetinde de okuyucular iin kullanl bir yol haritas oluturmaktadr. (5)

35

TRK TIP DZN

Kaynaklar: 1. Hamuryudan V. Tbbi Makale Yazm Kurallar, arl Editr, Anadolu Kardiyoloji Dergisi, Eyll 2003, s. 199-202 2. Uzbay T.., Danman Sorumluluu, In: Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk-2004, Ylmaz O. (Ed.), TBTAK Matbaas, Ankara 2004, s.127-134 3. Huth J.E., Tp Aratrmalarnda Bilimsel Veriler; Deerlendirme ve Sunu. TBTAK Kitabevi , Tpta bilimsel yazlm, editrlk ve denetleme sempozyumu, Kasm 1996 Ankara 4. zmen M.M., Dergiler iin ortak yazm dili: Biyomedikal dergilere gnderilecek metinlerde aranan ortak koullar. In:Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk-2005, Ylmaz O. (Ed.) , TBTAK Matbaas, Ankara, 2005, s.131-164 5. Day R.A., n: Bilimsel makale nasl yazlr, nasl yaymlanr? (eviri) Altay GA. TBTAK Matbaas, Ankara, 2005 6. Akdur R., Salk bilimlerinde aratrma ve tez yazma rehberi (projelendirme, uygulama, rapor yazma) Ankara, 1996. 7. Bilir N., Toraks Dernei 1. Mesleki Geliim Kursu, 4-6 Mart 2004 Kayseri 8. Gke-Kutsal Y., Editr gzyle danmanlk. In:Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk-2003, Ylmaz O. (Ed.) TBTAK Matbaas , Ankara, 2003, s 13-27

36