TC ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (DN SOSYOLOJS) ANABLMDALI

TOPLUMSAL VE DN DEERLERN GRSEL MEDYADA SUNUMU ZERNE SOSYOLOJK BR NCELEME - EKMEK TEKNES DZS RNE-

Yksek Lisans Tezi

FATH GNAYDIN ANKARA-2013

TC ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (DN SOSYOLOJS) ANABLMDALI

TOPLUMSAL VE DN DEERLERN GRSEL MEDYADA SUNUMU ZERNE SOSYOLOJK BR NCELEME - EKMEK TEKNES DZS RNE-

Yksek Lisans Tezi FATH GNAYDIN

Tez Danman

Prof.Dr. Niyazi AKYZ ANKARA-2013

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (DN SOSYOLOJS) ANABLM DALI

TOPLUMSAL VE DN DEERLERN GRSEL MEDYADA SUNUMU ZERNE SOSYOLOJK BR NCELEME - EKMEK TEKNES DZS RNE-

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi: 29.01.2013

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(30/01/2013)

Tezi Hazrlayan renci

Fatih GNAYDIN

NDEKLER KsaltmalarI nsz......II Tablolar Listesi.III Grafikler ListesiIV GR 1. Aratrmann Konusu..1 2. Aratrmann Amac ve nemi...2 3. Aratrmann Yntemi.....3 I. BLM

KAVRAMSAL EREVE 1. KLTR 1.1.Kltrn Tanm.....6 1.2.Kltr eitleri.....8 1.2.1.Milli Kltr..........8 1.2.2.Evrensel Kltr...10 1.2.3.Kitle Kltr...11 1.2.4.Popler Kltr....12 1.3.Kltr ve Toplum likisi...13 2. DEER 2.1.Deerin Tanm....15 2.2.Sosyal Deerler....16 2.2.1. Sosyal Norm..16 2.2.2. rf, det, Gelenek ve Grenek.....19 2.2.3. Sosyal Deer......20 2.2.4. Sosyal Deerlerin zellikleri.....22 2.3. Kltrel Deerler................26 2.3.1.Kltrel letiim Sreleri ve Sosyal Deime.......26 2.3.1.1.Kltrleme...........26 2.3.1.2.Kltrleme......26 2.3.1.3.Kltrlenme......27

3.DN 3.1.Dinin Tanm...29 3.2.Din ve Toplum likisi........30 3.2.1.Sosyolojik Adan Din.31 3.2.2.Dinin Toplum zerindeki Etkileri...33 3.2.3.Toplumun Din zerindeki Etkileri..35

4.MEDYA 4.1.MEDYA:TANIMI,TARH VE TRLER 4.1.1.Medyann Tanm....37 4.1.2.Medyann Tarihi......37 4.1.3. Medya Trleri.....43 4.1.3.1. Yazl Medya ..........43 4.1.3.2. Grsel Medya .....44 4.1.4. Televizyonun Tarihi Geliimi45 4.1.4.1. Olumlu Yaklamlar Asndan Televizyon....47 4.1.4.2. Olumsuz Yaklamlar Asndan Televizyon......48 4.2.MEDYANIN LEVLER 4.2.1. Kamuoyu Oluturma..51 4.2.2. Elendirme.52 4.2.3. Bilgilendirme ve Haberdar Etme...53 4.2.4. Kltr Sunumu......54 4.2.E. Toplumsallama.....55 4.3.MEDYA VE KLTR . 4.3.1. Kltr ve letiim..56 4.3.2. Televizyon ve Kltrel Etkileim...58

4.4. MEDYA VE TOPLUM 4.4.1.Kitle letiim Arac Olarak Medya.....62 4.4.2. Televizyon ve Yaam...................................................................................64 4.4.2.1.Gndelik Yaam ve Unsurlar..64 4.4.2.2.Aile...65 4.4.2.3.Toplumsal evre ve Sosyalleme65 4.4.2.4.Kltr...66 4.4.2.5.Kitle letiim Aralar......66 4.4.2.6.Gndelik Yaam Biimlendirmede Televizyonun Fonksiyonu.......67

II. BLM EKMEK TEKNES DZSNN ERK ANALZ 1. alma Yntemi..70 2. ncelenen Televizyon Dizisi..72 2.1. Dizinin zeti....72 2.2. Dizinin Jenerik Mzii....74 2.3. Dizinin Oyuncular......75 3. ncelenen Televizyon Dizisinin erik Analizleri...76 3.1. Veri Toplama...76 3.2. Temalarn Bulunmas...77 3.3. Kodlarn ve Temalarn Dzenlenmesi.....79 3.4. Bulgularn Tanmlanmas ve Yorumlanmas.......82 3.4.1. nan Ana Temas......82 3.4.2. badet Ana Temas....83 3.4.3 .Ahlak Ana temas......96 3.4.4. Aile Ana Temas...........97 3.4.5 .Dil Ana Temas.....98 3.4.6. rf-Adet Ana Temas...98 3.4.7. Tarih Ana Temas...103 ..

SONU 107 KAYNAKLAR ZET SUMMARY EK-1 TABLOLAR

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.k. a.g.m.

: Ad geen eser : Ad geen konu : Ad geen makale

ARPANET : Advanced Research Projects Agency Network AFD Bil. bkz C. ev. Der : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Bilim : Baknz : Cilt : eviren : Derleme

DEFD : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi DPT Edit. Enst. EF EFD Fak. Haz. Hz. Ibid .. FAV K.K.T.C. M.. : Devlet Planlama Tekilat : Editr : Enstit : Erciyes niverstesi lahiyat Fakltesi : Erciyes niverstesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Faklte : Hazrlayan : Hazreti : Asl Latince olan bidem kelimesinden alnmtr. Ad geen eser anlamndadr. : stanbul niversitesi : lahiyat Fakltesi Vakf : Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti : Milattan nce

MFVY : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

S.A.V Sad. s. T.D.V. TBMM TRT UF nv Yay.

: Sallallah Aleyhi Ve Selem : Sadeletiren : Sayfa : Trkiye Diyanet Vakf : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi : niversite : Yayn

NSZ

Kreselleen ve hzla gelien dnyada zellikle de Trkiyede, televizyon bata olmak zere kitle iletiim aralarnn ocuklar ve genler zerinde ne gibi etkiler brakt, hem akademik evrelerce aratrma konusu olmaya; hem de kamuoyunca tartlmaya devam edecektir. Televizyon dizilerinin kltrel yozlamaya neden olduu, genleri kt alkanlklara sevk ettii, ocuklarn geliimine zarar verdii ynndeki dnceler sk sk dile getirilmektedir. Televizyon dizilerini toplumdan ve toplumu ynlendiren, etkileyen olgulardan ayr bir olgu olarak dnmemek gerekmektedir. Bu diziler ya da incelenen Ekmek Teknesi dizisi halkn gerekliklerinden beslenerek rnlerini tekrar halka sunmaktadr. Dier yandan, topluma verdii mesajlarla kltrel deiiklilerin balamasnda ve devam etmesinde de rol oynamaktadr. Eer dizideki bir karakter toplumsal bir deeri hie sayan bir davran ve hareket yaparsa bu toplumu ve bireyleri direk olarak etkiler. Hatta bunun tam tersi de geerlidir, yani dizideki bir karakter, eer toplumsal deerlere uygun davran iine girerse bu davran toplumu ve bireyleri direkt etkiler. Televizyon dizilerinin toplumu etkilediini belirtirken, kltrn olumasnda toplumun ynlendirilmesinde tek faktrn televizyon dizileri ve genel olarak televizyon programlar olduunu sylemek de yanl olur. nk birey gndelik yaamnda televizyonlarn ve hatta medyann dnda, eitli etki unsurlaryla evrilmi bir evre ierisinde yaamaktadr. Kiilerin dncelerini biimlendirmede televizyon dizileri dnda; yaanlan sosyal evre, tutum ve alkanlklar, dini inanlar, fizyolojik zellikler, aile yaps, gelir seviyesi, kltr dzeyi, cinsiyet vb. daha birok unsurlar gz ard etmemek gerekir. Toplumun kltrel gelimelerindeki olumsuzluklarn tamamen televizyon dizlerine balamak doru bir yaklam olmayacaktr. Gnmzde dizilerdeki karakterlere zenilmekte, onlar gibi davranp, giyinip, konuulmakta, hatta onlarn lakaplar kullanlmakta, esprileri, hareketleri taklit edilmektedir. Bu anlamda dizilerdeki kahramanlarn, toplumsal deerler asndan doru davranlar sergilemesi ve olumlu mesajlar vermesinin gereklilii ortadadr.

Dizideki karakteri ulalmas gereken kiilik olarak seen birisi, gnlk yaamn her alannda olduu gibi toplumsal deerler konusunda da onu taklit edecektir. Bu nedenle, sadece televizyon dizilerinde deil televizyonda yer alan dier formattaki programlarda da, senaryolarn toplumsal deerlere uygun olarak yeniden gzden geirilmesi ve programlarn toplumsal deerlere dikkat eden bir yaynclk anlay ile sunulmas gereklidir. ncelemeye konu olan ekmek teknesi dizisini, btn bu sz konusu tartmalardan dolay incelemeye altk ve toplumsal deerler perspektifinde inceleme yaplm ve bu konu ile ilgili analiz ve tespitler oluturulmutur. Aratrmada tm diziler, bir btn olarak incelenmemi sadece rneklem olarak EKMEK TEKNES dizisinin tm blmleri (106 blm) ele alnmtr. almamz, giri ile birlikte iki blm ve sonu olarak hazrlanmtr. Giri blmnde aratrmann konusu, problemleri ve nemi ele alnmtr. Tezimizin birinci blmnde ise kavramsal ereve deer, din, kltr ve medya kavramlaryla izilmitir. kinci blmnde de tezin ierik analizi yaplmtr. Sonu blmnde ise bu almadan ortaya kan sonular verilmeye allmtr. Din Sosyolojisi yksek lisans tezi olarak hazrladmz Toplumsal ve Dini Deerlerin Grsel Medyada Sunumu zerine Sosyolojik Bir nceleme - Ekmek Teknesi Dizisi rnei adl almamzn Trk bilim camiasna bir nebze de olsa katks olacan umuyoruz. Aratrmam boyunca bilgi ve tecrbeleriyle beni ynlendiren, tezin oluumunda byk katk ve destei olan danman hocam sayn Prof. Dr. Niyazi AKYZe teekkr bir bor bilirim. Ayrca maddi ve manevi desteini benden hibir zaman esirgemeyen aileme ve eime mteekkirim. .

Ankara, 2013

Fatih GNAYDIN

TABLOLAR LSTES

Tablo 1.Ekmek Teknesi Dizisinin Knyesi........73 Tablo 2.Ekmek Teknesi Dizisinin Jenerik Mzii..........74 Tablo 3.Ekmek Teknesi Dizsinin Oyuncular.....75 Tablo 4.Dizide Kodlanan TemalarEk-1 Tablo 5.alma Yntemi Tablosu.....77 Tablo 6.Verilerden Oluturulan Temalar.......78 Tablo 7.Ana Tema Grubu......78 Tablo 8.st tema Grubu.....78 Tablo 9.ncelenen Toplumsal Deerler..79 Tablo 10.ncelenen Toplumsal Deerler 2.79 Tablo 11.nan Ana Temas...80 Tablo 12.badet Ana Temas..80 Tablo 13.Ahlak Ana Temas..80 Tablo 14.Aile Ana Temas.80 Tablo 15.rf ve Adet Ana Temas.80 Tablo 16.Dil Ana Temas...81 Tablo 17.Tarih Ana Temas...........81 Tablo 18.Dizide Ad Geen Peygamberler ve ahsiyetler....Ek-1 Tablo 19.Heredot Cevdetin Anlatt Hikayeler...Ek-1 Tablo 20.Dizide Ad Geen Osmanl Padiahlar.......Ek-1 Tablo 21.Ekmek Teknesi Dizisindeki Ataszleri ve Deyimler......Ek-1

GRAFKLER LSTES Grafik 1.nan Ana Temas...82 Grafik 2.Peygamberlere man Temas...83 Grafik 3.Allaha man Temas...84 Grafik 4.Meleklere man Temas...86 Grafik 5.Ahirete man Temas...87 Grafik 6.Din Temas......88 Grafik 7.Kitaplara man Temas...89 Grafik 8.badet Ana Temas.....89 Grafik 9.Namaz Temas....90 Grafik 10.Dua Temas...92 Grafik 11.Oru Temas..93 Grafik 12.Kuran Temas...94 Grafik 13.Kurban Temas.........................95 Grafik 14.Hac Temas...95 Grafik 15.Ahlak Ana Temas........96 Grafik 16.Aile Ana Temas.......97 Grafik 17.Dil Ana Temas.....98 Grafik 18.rf ve Adet Ana Temas - 1.........98 Grafik 19.rf ve Adet Ana Temas -2.100 Grafik 20.rf ve Adet Ana Temas -3........101 Grafik 21.Tarih Ana Temas.......102 Grafik 22.Tarihi ahsiyetler -1...103 Grafik23.Tarihi ahsiyetler -2....103 Grafik 24.Dini ahsiyetler..104 Grafik 25.Tarihe Sayg.......105 Grafik 26.Seluklu-Osmanl Padiahlar106 Grafik 27.Halifeler.106

GR
1. Aratrmann Konusu Geni anlamda medya, dar anlamda ise televizyon, 20. yzyln en byk bulularndan biridir. Sesle grnty bir anda evin iine aktaran bu byl kutunun kk byk birok kiinin stnde egemenlik kurduu bir gerektir. 1 Bu gerek, RTK tarafndan, lkemizde 5.360 kii ile yaplan bir aratrmayla, gnlk televizyon izleme sresinin, ortalama olarak 4 saat olduunu ve toplumumuzun yzde 20lik bir ksmnn da, gnde 5 saat televizyon izlediini ortaya koyulmutur. 2 Kitle iletiim aralar iinde yer alan televizyon, bireylerin davransal ve bilisel geliiminde etkili olan, kk yalardan itibaren dnyay kavramamzn en nemli aralarndan biridir. 3 Bireylerin saatlerinin hi de azmsanamayacak bir blmn televizyon banda geirmeleri, grsel ve iitsel duyulara hitap etmesi ve ok eitli programlarla ilgi ekici olmas gibi sebeplerden dolay televizyon, doal olarak insanda bir etki brakmaktadr. Son dnemde, televizyon programlar arasnda zellikle yerli dizilerin hem reyting almalar sebebiyle hem bu sebepten reklam gelirlerinin artm olmas hem de yapm aamasnda harcanan paralar asndan sinema sektrn geride brakt artk bilinen bir gerektir.

Atalay Yrkolu, Deien Toplumda Aile ve ocuk, 5. Basm, stanbul, 1992, s.97. . Ayranc, N.Kgerolu & Y. Gnay, Televizyonda ocuklarn En ok Seyrettikleri Saatlerde Gsterilen Filmlerdeki iddet Dzeyi, Anadolu Psikiyatri Dergisi, C.5, S.3, 2004, ss.133-140. 3 N. Signorielli, Aging on Television: Message relating to gender, race, and occupation in prime time. Journal of Broadcasting and Electronic Media,S.2, 2004, ss.279-301.
1 2

Bu sebeple bireylerin ve toplumlarn her trl geliiminde nemli bir yere sahip olan ve kimilerine gre byl bir kutu olan bu televizyonun, toplumunun dini ve toplumsal deerlerini nasl aratrmann konusu olacaktr. Tezimizin kavramsal erevesi; kltr, deer, din, medya kavramlar ile izilmeye allmtr. Bu drt kavramlardan ilki olan kltrn, ne anlama geldii, kltrlerin eitlerinin neler olduu ve bunlarn birbirlerinden hangi adan farkllat ve kltr ile toplum arasnda nasl bir iliki var olduu sorusunun cevab verilmeye allmtr. Kavramsal erevenin izilmesinde bize yardmc olan dier kavram ise deer olmutur. Deer tanmyla birlikte sosyal deerler ve ierikleri, kltrel deerler ve ierikleri aklanmaya allm ve toplumla olan ilikisi gsteriyle allmtr. Dier bir kavram olarak karmza din kavram kmaktadr. Bu zamana kadar her ne kadar din kavramn tanmlamak zor olmusa da din kavramn tanmlayarak kavrammz aklamaya altk. Hemen sonrasnda sosyolojik adan dinin ne anlamaya geldii izah edilmeye alld. Bu kavramda, son olarak dinin toplum zerindeki etkilerine ve toplumun din zerindeki etkilerine yer verilerek bir sonraki kavram olan medyaya geildi. Medya kavramn, kendi iinde drt alt blmde anlatmaya altk. Medyann tanmyla aklanmaya balanan kavrama, medya tarihi, medya trleri, televizyonun tarihi geliimi ile ilgili bilgiler verilerek devam edildi. Medyann ilevleri ok fonksiyonlu olduu iin medya hangi alanlarda kullanlyor, toplumda ne tr ilevleri var, toplumun sosyallemesine nasl katk salamaktadr sorularna cevap bulmak iin Medyann levleri baln tezimize almay uygun grdk. Toplumdaki kltrel geleri, iletiim aralar olan medyada ska grdmzden dolay medya kavramyla kavramsal erevemizi izerken medya ile kltr arasndaki ilikiyi ve etkileimi Medya ve Kltr Bal ile verdik. Trk ve ne kadar yanstt bu

Televizyon programlar insanlarn din, kltr, ahlak gibi toplumsal ve dini deerlerini etkilemektedir ve topluma olumlu ya da olumsuz rnek olmaktadrlar Bundan dolay, genelde medya ve televizyonun zelde ise EKMEK TEKNES dizisinin toplumun bu deerlerini ne kadar yanstabildii, yanstyorsa sz konusu olan bu toplumsal deeri ne kadar doru yanstt aratrmamzn temel konusunu tekil edecektir. 2. Aratrmann Amac ve nemi Bugnn dnyasnda her ey iletiim temeli zerine kurulmutur. Bu nedenle kreselleen dnyada her trl sat, reklam, eitim, ynlendirme, tantma ve bilgilendirme iletiim aralaryla yaplmaktadr. letiim aralar dediimiz medyann en etkili ve en yaygn biriminin televizyon kanallar olduu hem reklam dnyasndaki, hem de Radyo ve Televizyon Kurumundaki verilerle artk herkes tarafndan bilinmekte ve kabul edilmektedir. Yaplan aratrmalarda televizyon banda en fazla zaman harcayan toplum olduumuz verilerle ortadadr ve televizyon banda uzun sre vakit geiren insanlarn toplumsal ve dini deerleri ne kadar medyada yer almaktadr sorusu bizi bu aratrmay yapmaya sevk etmitir.
4

letiim aralaryla etkilenen toplumun, belli bir sre sonra kendi kltrel yapsnda olmayan yaaylarn, dncelerin etkisinde kald gzlemlenmektedir. Bu nedenle kltrne ve deerlerine giren yabanc unsurlarn, toplumda yava yava karlk bulmas toplumsal deerlerin nesilden nesile doru aktarmn

engelleyebilmektedir. Bu balamda Antalyada ortaretim rencileri arasnda yaplan bir aratrmada Mehmet Akif Ersoyu erkek rencilerin yzde 49u, kz rencilerin
4

3- 4-27 Aralk 2011, Bugn Gazetesi, Prof.Dr. Nevzat TARHANIN Gaziantep niversitesindeki aratrmas.

yzde 41inin tand, Angelina Jolieyi ise erkek rencilerin yzde 70i, kz rencilerin ise yzde 91inin tand ortaya kmtr. 5 Bu nedenle medya, toplumu her adan ok hzl bir ekilde etkisi altna alabilen ve dolaysyla kolaylkla ynlendirebilen bir yapya sahiptir. Toplumsal ve dini deerler bakmndan toplumun sosyallemesine ne derecede yardmc olduunu ortaya karmak bu tezin amacn oluturmutur. Bu almada elde edilmek istenen ama, toplumsal deerleri ileyerek izlenme rekorlarna ulam Ekmek Teknesi dizisinde toplumun deerleri iletiim kanallaryla nasl aktarldn aratrmaktr. Bu aratrmay nemli klan husus, toplumu bir arada tutan ve toplumun kaynamasn salayan her trl toplumsal ve kltrel deerlerin, etkileimde ve iletiimde ok nemli bir yere sahip olduu herkes tarafndan benimsenen televizyon dizilerinde, hangi deerlerin ne lde yer aldn incelemektir. 3.Aratrmann Yntemi Toplumlarn dini-manevi kltr elerinin yeni nesillere aktarlmasn salayan iletiim srecinin nemli bir ksmn medya vermektedir. almada buradan hareketle Ekmek Teknesi dizisini yapsal-ilevsel kuram erevesinde ve verilerinin yorumlanmasn da ierik analizi teknii ile dizide var olan toplumsal ve dini deerler aratrlacaktr. Kuramsal olarak, yapsal-ilevsel kuramn seilmesindeki nemli nedenlerden birisi, teorinin yap ve dzen kavramlarna vurgu yapmas ve toplumu kendi iinde birbirleriyle balantl bir sistem olarak grmesidir. Yani toplumsal sistemin yaps iinde, her para btn sistemin ilemesine katkda bulunan zel bir fonksiyon stlenecektir. Baka bir ifade ile seilen yapsal-ilevsel

5 5-11 Aralk 2011, TBMM tutanaklar, M.E.B. Bte grmeleri, MHP Balkesir M.v. Ahmet Duran BULUTun krs konumas.

kuramla, ierik analizleriyle ekmek teknesi dizisinde toplumsal ve dini deerlerin ne kadar yer ald incelenecektir. 6 Toplumsal ve Dini Deerlerin Medyada Sunumu zerine Sosyolojik Bir nceleme Ekmek Teknesi Dizisi rnei- konulu alma, durum saptamaya ynelik bir almadr. Bu alma iin kullanlan aratrma yntemi ierik analizidir. Trkiyede 1980 sonras yaanmaya balayan toplumsal deimenin bir boyutu olarak kltrel deerlerdeki gzlenen deimenin televizyon dizilerindeki yansmalarn belirleyebilmek iin bir alma evrenine ve evrenden rneklem alma zorunluluuna ihtiya duyulmaktadr. almann evrenini televizyon dizileri, rneklemini ise yapm yl 2002 olan ve toplam 106 blmden oluan Ekmek Teknesi dizisi oluturmaktadr. rneklemde yer alan diziye ulaldktan sonra sz konusu reklamlarda baskn toplumsal deerleri belirleyebilmek iin dizi izlenmitir. Dizi izlenirken baskn toplumsal deerler kaydedilmi ve bylece elde edilen bulgular ve verilerle daha sonra ierik analizi yaplm ve genel deerlendirmelere ulalmtr. erik Analizi Mertenin ifadesi ile ierik analizi Sosyal gerein, yazl/ak ieriklerinin zelliklerinden ieriin yazl/ak olmayan zellikleri hakknda karmlar yapmak yoluyla sosyal gerei aratran bir yntemdir.
7

Gkeye gre, Bu tanmlamaya

gre, ierik analizinin amac bir metnin tasviri ve aklamas deil, zellikle metin ieriklerinden sosyal geree ynelik karmlar yapmaktr .8 Berger ise ierik analizi ile ilgili u ifadelere yer vermektedir; erik analizi, baz eylerin miktarn, baz iletiim biimi rnekleminde lmeye dayanan aratrma tekniidir. erik zmlemesindeki temel varsaym, iletilerin aratrlmas ve iletiimin bu iletileri alan insanlar aydnlatmasdr . 9
Orhan Gke, erik zmlemesi, Seluk niversitesi letiim Fakltesi Yay. No:1 Konya,1994,s.11. Orhan Gke, a.g.e.,s.11. 8 Artur Asa Berger, ,Kitle letiiminde zmleme Yntemleri, ev:Deniz Gler,Anadolu niversitesi Yay.,Eskiehir,1993,s.44. 9 Seyide Parsa, Televizyon Habercilii ve Kuramlar, Ege niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, zmir,1993,s.56.
7 6

Bu tanmlardan sonra Ekmek Teknesi dizisinin toplumsal ve dini deerler asndan incelenmesini yaparken neden ierik analizi yntemine ihtiya duyulduuna da deinilecek olursa; Parsann aklamalar yol gstericidir; Televizyon, film, fotoraf, reklam gibi grsel kitle iletiim aralarndaki mesajlarn, sylemlerin analizi tmdengelimsel bir okumay gndeme getirmektedir. Mesajn grnen, kolayca yakalanan, sergilenen ve ilk bakta kavranan ierii yerine; gizli, st kapal, grnmeyen ieriin ortaya karlmas iin ierik analizine ihtiya vardr .10

10

Seyide Parsa, a.g.e.,zmir,199,s.60.

I.BLM

KAVRAMSAL EREVE

1.KLTR

1.1. KLTRN TANIMI Kltr tanm iin ansiklopedilere baktmzda, Meydan Larousse bu kavram, "Edinilmi bilgiler toplam, cemiyete has itimai ve dini messeseler ve zihni faaliyetler
11

olarak tanmlamaktadr. te yandan Brithanicca ansiklopedisi,

kltr, Mesleki davranlar ve inan sistemlerinin birikimi ve bunlarn da yansmasdr12 eklinde tarif etmektedir. Toplumlar bir arada tutan din, tarih ve dil gibi unsurlardan birisi de kltrdr. Kltr kelimesi (Culture) etimolojik olarak incelendiinde aslnn Latince ve anlamnn topra ileme, ekip-bimek olduu grlecektir. Bu kelimenin tarihi seyrine baktmzda, kelimenin ilk defa Fransada kullanldn, Voltaire tarafndan insan aklnn ve zeksnn gelitirilmesi anlamnda kullandn, daha sonra tarihi seyri iersinde bu kelimenin Almancaya getiini, Alman dili szlnde Cultur olarak maddeletirildiini ve nihayetinde srasyla nce spanyolcaya ngilizceye ve Slav dillerine getiini bilmekteyiz. 13 Tarihi seyri ierisinde kltr kelimesi ve tarifinin bn-i Haldun tarafndan da yapldn grmekteyiz.14.Asrda bn-i Haldun kltr kelimesi yerine mran terimini kullanarak ifade etmitir. 14

11 12

Meydan Larousse, Cilt C. 6, s.6438. Brithannica, C. 14, s. 140. 13 Gven Bozkurt, nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, Ankara, ss. 95-97. 14 nver Gnay, Din Sosyolojisi, nsan yaynlar, stanbul, 2002, s. 28.

Kltr kelimesini lkemizde ilk defa kullanan ve tanmlayan isim ise Ziya Gkalp olmutur. Bir medeniyet mteaddit milletlerin mterek maldr. nk her Medeniyeti sahipleri olan mteaddit milletler, mterek bir hayat yaayarak vcuda getirmilerdir. Bu nedenle her medeniyet mutlaka beynelmileldir. Fakat bir medeniyetin her millette ald hususi ekilleri vardr ki bunlara hars-kltr ad verilir. Bylece Gkalp kltr, milli olan (Hars) ve milli olmayan (Tezhip) olmak zere iki ksma ayrr. 15 Kltr sahasnda Trkiyede ilk akla gelen Mmtaz TURHAN, kltrn daha geni bir tarifini yapmaktadr:Kltr bir cemiyetin sahip olduu maddi ve manevi kymetlerden teekkl eden yle bir btndr ki, cemiyet iinde mevcut her nevi bilgiyi, alakalar, ihtiyatlar, kymet llerini, umumi ett, gr ve zihniyetiyle her nevi davran ekilleridir. Btn bunlar, birlikte, o cemiyet mensuplarnn ekserisinde mterek olan ve onu dier cemiyetlerden ayrt eden hususi bir hayat tarz temin eder. 16 Felsefe szcnde kltr, insann belli bir ama dorultusunda oluturduu retimin tm biiminde tanmlanmaktadr. Bu gre gre, insan doay retirken kendi kendisini de retmektedir. Kltr, btn bu retimin toplam olarak ilkel doann karssna yepyeni bir doa koymakta, insan da doay reterek kendi kltrn oluturmaktadr.17

Ziya Gkalp, Trk Medeniyetleri Tarihi, Milli Matbaa,1926 sayfa 7den aktaran Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri(stanbul: Milli Eitim Basmevi,1969) stanbul s. 41. 16 M. Turhan, Kltr Deimeleri, S.40.
17

15

Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl.: Remzi Kitabevi, stanbul ,1993, s. 231.

1.2.KLTR ETLER 1.2.1. MLL KLTR: Milli kltr halk tarafndan oluturulmu deerler sistemidir. Temelinde halk vardr. Onun iin demokratik bir yap arz eder. Gnmz sosyolojisine gre milli kltr, bir toplumu oluturan fertlerin ounun katlmyla oluan kltrdr. Halkn kendi z deerleriyle oluur. Milli kltr kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin objektif ve sbjektif olarak iki farkl anlamda ele alnmas gerekir. Objektif olarak milli kltr; tarihin belli bir annda, millet topluluunun sahip olduu maddi ve manevi mtereklerin toplamdr. Burada mtereklerden kastedilen, halk ounluunun kabul edip hayatna uygulad usul ve deerlerdir. Sbjektif olaraksa milli kltr, kiilerin ve gruplarn dnya gr, deerleri, kabulleri, siyasi ve sosyal mevkii ile millet ve kltrden ne anladna bal olarak ekillenir. Sbjektif tarifler birok deikene dayandndan saysz milli kltr anlay ortaya kar
18

. Her

kltrn kendini gelitirebilmesi ve deien ihtiyalara cevap verebilmesi, geleneinden rettii yeni deerler kadar baka kltrlerden uyarlanan unsurlara da dayanr. Esasen baka kltrlerle ilikilerin younluu, milli kltrler iin bir gelimilik gstergesidir.
19

Eer milli kltrler, kltrel faydalanmann sonucu

kendi zelliklerini koruyabiliyorlarsa bir adaptasyondan; kaybedip aynen taklit ediyorlarsa, o zaman yaplan taklit lsnde bir kltr zlmesinden bahsediyoruz demektir. Milli kltrler belli tarihi birikim, tabii artlar, teknik gelime ve moral deerlerin uyumlu bir btn olarak o toplumun insanlarna anlaml hayat haritalar sunar. Bu zellikler itibariyle, her toplumun konumu birbirinden kanlmaz farkllklar tar. Her toplum kendine ait bir tarihe ve yine deitirilmesi mmkn olmayan corafi artlara sahiptir.20 Ziya Gkalpa gre milli kltr tanm yledir: Halkn geleneklerinden, yasaya geldii eylerden, rflerinden, szl ve yazl
18 19 20

Gven, a. g.e. ss. 100-101. M.Naci Bostanc, Toplum, Kltr ve Siyaset, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995, ss.7-13. bid, ss. 12-13.

edebiyatndan, dilinden, musikisinden, dininden, ahlakndan ve estetik rnlerinden ibarettir. Kltr halk oluturmaktadr. Onun iin halka bavurmak gerekir. Milli kltr, halkn eseridir. Toplumun aydnlar, elitleri bu hazineyi, kltr ileyerek zenginletirmelidirler. Yine Gkalpa gre: Fert ancak milli kltrn temsilcisi olduu zaman bir ahsiyete sahiptir. Kltr ve medeniyetin uzlamas, manevi kltrn maddi kltre istedii ekli verebilme kabiliyetine sahip olmas ile mmkndr. Kltr medeniyetin adeta ruhudur.21 Ayn ekilde brahim Kafesoluna gre; Milli kltr, millet ad verilen canl organizmann ruhu ve beynidir. Nasl ki canl bir organizma ruhsuz ve bedensiz yasayamazsa ondan daha karmak olan millet de kltr olmadan yaayamaz. Bir milletin mal olmu ruhi deerleri, ahlaki yaps milli kltrne dayanmaldr ki bir anlam ifade edebilsin. 22 Milletin gelimesinde destek vazifesi gren milli kltr, dier yandan da br kltrlerle etkileimde bulunarak yapt sentezler sayesinde zenginleerek, medeniyetin ilerlemesine katkda bulunur. Buna gre, millilemenin art, felsefe, sanat, edebiyat, fikri ve teknik sahalarda medeniyete yeni deerler ekleyebilecek gce ulamaktr. Buradan da anlalyor ki kalknmann, medenilemenin ilk art milli kltr deerlerini muhafaza etmektir. Bunun en gzel rnei II. Dnya sava grm Japonya, Almanya ve dier Avrupa milletleridir. nk onlar korumaya altklar milli kltrleri sayesinde istikrarl bir ekilde ykselerek dnyaya yaylmlardr. Erol Gngrn belirttii gibi milli kltr, canl ve sreklilii olan, bir deerler sistemi veya renilmi davran biimlerinin fertlere yansmasdr. Hayatmzn her safhasnda bu kltr, norm ve deerlere uymakla toplumda yerimizi alarak kiilik kazanrz. Burada unu tekrar ifade edersek, "Kltrn deitiini kabul ediyorsak o zaman btn zaman ve meknlar iin geerli bir milli kltr emas izmenin doru olmadn da kabul etmeliyiz.23 Yani milli kltr, zamana ve artlara bal olarak kendisini yeniler.

Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, M.E. B Yaynlar, Ankara ,1990, ss.30-32. brahim. Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, Devlet, Kit. Yaynlar, stanbul,1970, ss.185. 23 Erol Gngr, Dnden, Bugnden, Tarih-Kltr- Milliyetilik, tken Yaynlar, stanbul 1990, s.165.
22

21

10

1.2.2. EVRENSEL KLTR: Kltr unsurlar maddi ve manevi olarak iki grupta toplanmaktadr. Genelde maddi kltr edimleri evrensel kltr alanna girmektedir. Az sayda da olsa manevi kltr unsurlar da evrensel kltr alanna girer. Mustafa Erkal, Sosyoloji adl eserinde bu ayrm yle vermektedir:

Manevi kltre sadece kltr, maddi kltre ise medeniyet denilmektedir. Maddi kltr, teknik ara ve gere, makine retim aralar ile maddi yaplardr. Maddi kltr, manevi kltrn dlam eklidir. Maddi kltr beynelmilel olduu iin btn insanln emrindedir ve ilenebilir. Ancak manevi kltr milli olduu iin onu dardan ithal etmek mmkn olmaz. 24 Grld gibi evrensel kltr, tm insanlarn uygulamada belki ufak tefek farkllklara ramen benimsedii ayn zelliklere sahip kltrel kalplardr. Bir kltr kendi deerlerini meydana getirirken dier kltrlerden faydalanr. Bu trl alntlar, daha ok teknolojik alanda ve ilim alannda gzkr. Teknolojinin ve ilmin evrensel olduu tartma gtrmez bir gerektir. Bunlar kltrel manada teslimiyeti deil, besleyici ve gelitirici bir zellik gsterir. Teknolojinin kulland her toplumda onu meydana getiren kltrn izleri tanr. Bu yaanlan dnemde hkim gcn ve kendine ait kltrel izlerin evrensel kltre yansmas demektir. Burada nemli bir ey vardr ki, kltr unsurlarnn mutlak olarak evrenselleecei eklinde bir kural yoktur. Milli kltr kavrayamayan bir anlay, kltr yalnzca evrensel boyutta ele alma saplantsnda bulunabilir. zerinde ska durduumuz gibi evrensel kltr alanna kltrn daha ok maddi yn girer. Bir kltr unsuru millilemeden evrenselleemez. Evrensel hale gelen kltr unsurlar farkl ve ayrt edebilecek zelliklere haiz kltrlerin izlerini tayarak insanln faydasna sunulabilmektedir.

24

Mustafa Erkal, Sosyoloji, Der Yaynlar, stanbul, 1993, s.132.

11

1.2.3. KTLE KLTR: Endstri devrimi ile byk ehirlerin douu ve buralara iddetli g hareketlerinin olmas ehir nfusunda dengesiz bir arta neden olmutur. Buralarda oluan kalabalklar belli bir idealden yoksun, belli bir kltr formasyonuna sahip olmayan insanlardan mteekkil bir topluluktur.25 Her gn biraz daha insanlarla dolan byk ehirler, istismar edilmeye hazr haldedir. Bir lkede televizyonlar eitici rollerini bir kenara itip, milli btnl bozacak yaynlara yer verip, gazete ve dergiler, gerek ke yazlarnda, gerek haberlerinde doru yerine yanl telkin ediyorlarsa kalitesiz ve ilmi deeri olmayan kitaplar ve dergiler ilgi gryorsa, o lke phe yok ki kltrel ynden igal edilmitir. Kitle denen makinelemi insanlar byle olumaktadr. amzda radyo, TV, dergi, gazete, kitap, dergi bror, vs. gibi kamuoyu zerinde srekli tesir eden basn yayn organlarna kitle haberleme vastalar ad verilir. Bu vastalar 19.yy. dan itibaren ortaya kan sanayileme ve teknoloji ann rnleridir. nk bu adaki yeni bulular kitle aralar sahasnda da byk yeniliklere yol amtr. Buna bal olarak kitle hareketlerinde art balam ve bu art insanlar aras ilikileri temelden sarsmtr. Bunun nedeni kitlelerin oald toplum hayatnda; zevklerde, dnya grlerinde, sosyal tercih ve kararlarnda bir gzellik ve ahlak grlmez. nk byle insanlarn kendilerine mal olmu orijinal ve gelitirilmi fikirleri yoktur. Zevklerindeki millilik yerini evrensellie brakmtr. Akln yerini duygular alr. 26 20. yy balarndan itibaren kitle ve insan ile birlikte, bunlarn oluturduu dnya gr, hayat felsefesi, inan ve deerleri belirleyen, kitle kltr ortaya kmtr. Yksek kltrn kavramsal ztt kitle kltr olarak anlr. Kitle kltr alt seviyedeki bir kltrdr. Saysal bakmdan ounluun sahip olduu kltrdr. Genellikle kltr iletiimiyle iletilir. 27

25 26 27

Gkalp, a.g.e, ss.17- 18. Trkdoan, a.g.e., ss. 179-180. J. Ortega Gasset, Ktlelerin syan, ev. Nejat Muallimolu, Birleik Yaynclk, stanbul,1996, s.7.

12

Kitle kltr adeta bir bunalm a kltrdr. Maddi olan kltr unsurlar n plandadr. Milli kltr unsurlarna rabet edilmez. "Baz sosyologlara gre, kitle kltr, yayn organ ve aralaryla genelleen mitler, kavramlar, tasavvurlardan oluan olduka ilkel bir kltr modellerinin btndr. Tketim toplumunun iine yarayan, halka bir eyler bildiini vehmettiren mutluluk hakknda maddeci ve ocuksu imajlar veren bir kltrdr.28 Sonu olarak, temel kltrden farkl bir yap gsteren kitle kltr, kitle haberleme aralarnn sonucu olmutur. retici bir tesire sahiptir, fakat eitmez, insan hrriyetlerini snrlandrr, nk yeknesaklk eilimi tar. Hrriyet ise; yeknesakla ve standartlamaya kar koymak demektir. Kitle kltrnde standart tek tip insan yetiir. Para ve zevkten baka ideal olmaz.

1.2.4. POPLER KLTR Popler kltr kavram, biraz esnek bir tarifi kendi iinde barndrr. Bunun da nedeni popler kavramna yklenen anlamn ok farkllk gstermesidir. Bu artlar altnda popler kltr yle tanmlayabiliriz. Popler kltr, gndelik yaamn kltrdr. Dar anlamyla, emein, gndelik olarak yeniden retilmesinin bir girdisi olarak elenceyi ierir. Geni anlamyla, belirli bir yaam tarznn ideolojik olarak yeniden retilmesinin n koullarn salar .29 Bu tanmdan da anlalmaktadr ki popler kltr, egemen ideoloji tarafndan zmlenebilir eler tar. Hatta ona uyumlayor olduu durumlarda bile smrlen ve baml konumdaki kesimlerin bireylerinin somut ve gerek olgularndan da izler tar. Popler kltr orta snfn oluturduu kltrdr. Orta snfn ehirlerde younlamaya balamasyla belirir. Bunun iin bir nevi halk kltr veya halkn

28 29

Cemil Meri, mrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul, 1996, s. 88. Ahmet Oktay, Trkiyede Popler Kltr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994, s.78

13

rettii

kltr

olarak

anlmaktadr.

Fakat

Popler

kltr

milli

kltrle

kartrlmamaldr nk milli kltr, kkl bir dayanaa sahiptir. Popler kltr ise kksz gelip geici sratli deimelere gre ekillenmeye balayan, ana slubuna henz kavuamam olgular ierir: Popler kltr unsurlar, toplum iinde evremizi her ynyle kuatm durumdadr. Onlarla i ieyizdir, hatta o kadar etkileim iindeyizdir ki bize empoze ettii deerlere gre hayatmz ekillendiririz. Yani "Popler kltr, kitle kltr, arabeski, mzii, gazetesi, radyosu, dergisi, televizyonu, sinemas, oyunu, oyunca, salonu, gz karas yz boyas, alamas, zlemleri, sevgileri, nefretleri, umutlar, hrslar, heyecanlar, modas kitle halinde ticari amalarla statkoyu koruma ve arzu edilen ekilde yn verme abalar erevesinde dner durur. Popler kltr sadece belli mallar markalar, kullanlar, etkinlikleri popler yapmaz. Bunlarla gelen bunlarla i ie olan dnya grleri ve dn biimlerini de poplerletirmeye alr .30 1.3.KLTR VE TOPLUM LKS Toplum, ortak bir kltr paylaan, hayatta kalmak iin birbirine bal, belirli bir blgede yaayan insan gurubu olarak tanmlanr. Kltr ve toplum birbirleriyle yakndan ilikili iki kavramdr. Daha ak bir ifadeyle, bireysiz bir toplum olmayaca gibi kltrsz bir toplum da dnlemez. Aksine bir kltr dar yanstmayan hibir insan toplumu bilinmemektedir.31 Toplum kavram, gemi birikimlerle bize geen bir tebihtir. Belleimizde tadmz ve gnlk toplum ilerimizi bir dereceye kadar dzenlilik iinde yapmamz olas klan bu benzetme de, yine, iinde yaadmz toplum koullarnn biimlendirdii bir rndr.32 Toplumu oluturan eler arsndaki ilikilerin rn bireysel olmaktan ok, genel karakter kazanrlar. Bireysel dzeyde balayan ilikiler bile zaman iinde genelleirler. Bylece toplumsallarlar. Belirli bir zaman kesitinde ve belirli koullar altnda bu toplumsallam ilikiler, iki ya da daha ok etmenin araclyla karlkl

Korkmaz Alemdar ve rfan Erdoan, Popler Kltr ve letiim, mit Yaynlar, Ankara, 1994, s.120. Haviland, William A., Kltrel Antropoloji, (ev. Hsamettin nan ve Seda ifti), Kakns Yaynlar.stanbul,2002,s.48. 32 Mardin, erif, Makaleler 1, Trkiye de Toplum ve Siyaset, Der. Mmtazer Trkne ve Tuncay nder,letiim Yaynlar stanbul, 1994 ,s.204.
30 31

14

etki yaratan bir srece dnrler.33 Bu srete kltr nemli rol oynar. Zaten kltrn z bakmndan bir toplumsal olgu olarak doduu ve gelitii grnde hemen hemen dnrlerin ou bir fikir birlii ierisindedirler.
34

Kltr toplumsal

olduu iin toplumu oluturan eitli gruplarla, bizzat bireyler tarafndan yaratlr ve paylalr. Kii evresindeki problemlere zm arar ve problemlerin zm arasnda balant kurup, onlar bir sisteme oturtabildii lde dncenin etkinlii artar. Bu nedenle kltr bir yandan bireylerin toplumsal yollarla edindikleri ve toplumsal yollarla ilettikleri bir deer, yarg, inan, simge ve davran ltleri dzeninden, dier yandan da, bylece ortaya kan geleneksel davran kalplann simgesel ve maddi rnlerinden oluur.
35

Birey bu dnce, deer, davran ve en

geni anlamyla eylem ve yapt modellerini, gerek toplumsal yaam ierisinde dolayl veya dolaysz yollardan renir. 36 Bu aamada, toplumun deerleri, normlar ve kontrol sistemleri ile toplum kltrnn temel unsurlar arasnda devaml bir oluum meydana gelir. Sosyal deerlerden somutlaarak ykselen ve doan sosyal kurumlar insann zihninde, bilincinde kendi toplumu hakkndaki fikirleri olutururlar. Bunlar sayesinde yeni detler, rfler, grenekler, gelenekler, sosyal deerler, normlar, sosyal-kltrel sistemler, kltr unsurlar, sosyal-kltrel kurumlar yoluyla, insanlarn zihinlerinde oluan kendi toplumlar hakkndaki grler sosyo-kltrel hayatlarnda benimsetilir. 37

nder enyapl, Toplum ve letiim, Turan Kitabevi, Ankara 1981,ss.11-12. Anl een, Kltr ve Politika, Gndoan Yaynlar Ankara,1996, s.43. 35 Arsev Bekta, Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, stanbul,1996, s.29. 36 Barlas Tolan, Toplum Bilimine Giri: Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji, Adm Yaynclk Ankara,1991,s.23. 37 Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Ynnden Aile ve Kltr, Ankara,1994, s.55.
33 34

15

2.DEER 2.1.DEERN TANIMI Deer, bir sosyal grup veya toplumun kendi varlk, birlik, ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerinin ounluu tarafndan doru ve gerekli olduklar kabul edilen ortak dnce, ama, temel ahlaki ilke ya da inanlardr. Szlk anlamyla deer, Bir eyin kymetini belirleyen l, bir eyin dedii karlk, u veya bu kymette olann deerinde bulunan olarak kullanlmaktadr. 38 Bilme yapp etme, tavr koyma, inanma, ideletirme vb. nitelikler yannda bir deerler dnyasna ait olma da insann varlk artlar arasnda yer alr .39 Hangi dnem insanna bakarsak bakalm, bunun mutlaka bir deerler dnyasnn olduunun, dolaysyla insann btn yapp etmelerini bu deerlerin determine ettiinin ifadesidir ve bu insana zg olan, insan insan yapan niteliklerden birisidir .40 Bu konuda Uysal, yapp eden bir varlk olarak insann btn yapp etmelerinin mutlaka bir deer ile ilgili olduunu ve yine deerin yapp etmelerimizi belirleyen, yneten, ynlendiren, onlarn temelinde yatan ilkeler olduunu, bir deer ile ilikisi olmayan hibir insan davrannn olmayacan ifade ederek yle devam etmektedir: rnein ben doru olmaya alyorsam, bu doruluu bir deer olarak grmemdendir. Doruluu bir deer olarak alglamam, beni doru olmaya zorluyor. Dolaysyla doru olma abamdaki temel etken, doruluun bende bir deer olmasdr. Keza, namuslu olmaya alyorsam,

emsettin Sami, Kamus- Turki (Temel Trke Szlk), stanbul, 1985, C.I, s.244. Mengsolu Takiyyettin, nsan Felsefesi, stanbul,1988, S. 13,ss.97-109. 40 Enver Uysal, Deerler zerine Baz Dnceler ve Bir Erdem Tasnifi Denemesi: nsani Erdemler-slami Erdemler U...F. Dergisi C.12, say 1, 2003,s.52.
38 39

16

iyiliksever isem, bu namus ve iyilik kavramnn benim iin birer deer olmasndandr.41 Deer, tutum ve davranlar birbirine bal olup bir btn olarak, bireyin toplumsal varlnn en nemli blmn oluturmaktadr. Davranlarn olumasnda, deer ve tutumlar nce gelmekte, deerler merkezi oluturmaktadr. Yani deer ve tutumlar davranlarn gerisinde bulunmakta ve onlarn esasn tekil etmektedir. Deerler deimedike tutum ve ona bal davranlarda da bir deiiklik olmamaktadr. Davrann deimesi ile her zaman tutum ve deerlerde deime salanamamaktadr. Bu nedenle esasta (deer ve tutumda) bir deime sz konusu olmamsa, davranlarda bir geriye dn olmakta ve ayn davran tekrarlanmaktadr. Eer deitirme istenildiinde nce deer deitirilirse, buna bal tutum ve davranta kendiliinden bir deime olmakta ve bu deiikliin hem daha abuk, hem de daha kalc olduu kabul edilmektedir 42. 2.2.Sosyal Deerler Sosyal yap, gerek ekonomi, teknoloji, kltr, coraf yap, nfus, ideoloji gibi faktrlerden gerekse bu faktrler arasndaki etkileimin eitliliinden dolay karmak bir sistemdir.
43

Bu sistemi analiz edebilmek, pek ok kavramlatrmann

yaplmasn gerekli klmaktadr. Sosyoloji literatrnde karlalan norm, rf, det, gelenek gibi kavramlar bu meyanda saylabilir. Bunlarn balcalar, bu almada temel noktay tekil eden sosyal deer ve ahlk deer kavramlaryla ilgili olduu gerekesiyle aada incelenmitir.

2.2.1. Sosyal Norm Kltr, bir toplumun yaam tarzn, kendisine mahsus niteliklerini meydana getiren maddi ve manev unsurlar btnn ifade etmektedir. rnein, kullanlan her
Uysal,a.g.m.,s.52. Mehmet Silah, Davran Bilimleri 1,Sivas, 1998,ss.188-189. 43 Zeki Arslantrk ve M. Tayfun Amman, Sosyoloji: Kavramlar, Kurumlar, Sreler, Teoriler, amlca Yay., stanbul, 2001,
42 41

ss.403-408.

17

trl ara ve gere kltrn madd unsurlar arasnda yer alrken, deer, inan ve hukuk sistemleri de manev unsurlar arasnda yer almaktadr. Bu unsurlar ylesine kenetlenmitir ki,her birinin kendilerine has fonksiyonlarnn yan sra, ayrk otu misali birbirlerine gemi bir yaps vardr .44 Her unsur yeni uzantlar meydana getirmekte, sosyal yapda bu unsurlar birbirine kenetlenerek karmaktadr. Bu durum, sosyal yapdaki bir unsur analiz edilmeye alldnda, baka unsurlarn da ele alnmasn zorunlu klmaktadr. Bu kenetlenmi yap neticesinde, yeni fonksiyonlar ortaya kmakta, bu rnt de o toplumun kimliini meydana getirmektedir. Kltrn manev unsurlarndan biri de normlardr. En genel anlamyla norm, kural demektir.
45

Baz norm tanmlarna bakld zaman u tabloyla

karlalmaktadr: Her kltrde toplumsal dzeni salayan, bireylere yol gsteren, doru ve yanl, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallar, standartlar ve fikirler bulunur. Bunlara norm ad verilir. Norm, yaptrm olan kurallar sistemidir. 46 Normlar bir btn olarak grup veya toplumun varlk, birlik, ileyi ve devamn salayan ve srdren sosyal kurallardr. 47 nsanlarn mnasebet, fiil ve amellerindeki ereveyi tayin eden kaidelere norm ad veriliyor. 48 Belli bir grupta veya toplumda standartlam yol gsterici ve idare edici davran ekilleridir. Fertlerin davranlarnn bakalar tarafndan nasl deerlendirileceinin rehberidir. Ferdin davranlarnn tasvip edilip edilmeyeceini ortaya koymaktadr. 49

44 45 46 47 48 49

Akkaya, a.g.e., s.12. Nihat Nirun ve Zeki Erdomu, Sosyoloji, Yksek retim Kurumu Sosyal Bilimler, Ankara, 1977-1978, s. 116. zkalp, a.g.e., s. 75. Nihat Nirun ve Zeki Erdomu, a.g.e., s. 117. Tahir aatay, Gnn Sosyolojisine Giri, Atatrk niv. Dil ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1968, s. 70. Erkal, a.g.e., s. 29; T. Caplow, Elementary Sociology, New York, 1965, s. 17den naklen.

18

Bir toplumda insanlarn belli olaylar karsnda nasl davranmalar gerektiini belirleyen, yle davranmaya zorlayan kurallara sosyal norm denir .50 Bu tanmlar nda normlar; fertlerin ortaklaa davran tarzlar gelitirerek birlikte yaamalarnda etkin rol alan, yaptrm gcne sahip sosyal kurallar olarak tanmlamak mmkndr. Bu kurallar vastasyla doru, yanl, olumlu olumsuz gibi hkmler belirlenerek ortak fikirlere sahip olunmaktadr. Bu ortak fikirler sayesinde normlar, fertlerin davranlar, giyinmeleri ve yeme tarzlar gibi pek ok noktada etkin rol almaktadr. 51 Normlar, toplumda hangi ilevi yerine getirirlerse getirsinler, sosyalleme srecinde renilen kurallardr. Bu srete toplum tarafndan gerekletirilen dllendirme veya cezalandrma (yaptrm) mekanizmas sayesinde yerleerek devamllk kazanmaktadr. Ferdin karlat cezalandrma veya dllendirme resm olduu gibi gayr resmi de olabilmektedir. rnein hrszn, mahkeme tarafndan cezalandrlmas resmi iken, toplumdan dlanmas gayr resmi bir cezalandrmadr.52 dorultusunda bakmndan

Toplumdaki

ihtiyalar

normlar

geerlilik

kuvvetlenerek sistemleebilmekte, yani somut hale gelerek kurumsallamaktadr. Aile, din, eitim, hukuk gibi alanlar etrafnda sistemleen normlar, bu kurumlar meydana getirmektedir. 53 Sosyal normlar; genellikle toplumun ihtiyalar dorultusunda ortaya kan, toplum veya grubun ounluunca onaylanan, belirli yaklamlar halini alarak devamllk kazanm olan ve genellikle sosyal alanla snrl kalan sosyal kurallardr .54 rnein gece saat 12den sonra elektrikli sprge vs. altrmak gibi grltl bir eyler yaplmamas gerei sosyal bir normdur. Fonksiyonel bakmdan ele alndnda sosyal normlar, bir toplumdaki standartlam, fertleri ynlendirici ve idare edici
50 51

Erhan Arda ve Dierleri, a.g.e., s. 543. zkalp, a.g.e., s. 75. A.g.e., s. 75. Dnmezer, a.g.e., ss. 232-233. Nihat Nirun ve Zeki Erdomu, a.g.e., s. 119.

52
53 54

19

davran biimlerini ifade etmektedir. ilikilerini dzenlemektedir.

55

Bu nitelikleri vastasyla normlar, fertlerin

Bu almayla birlikte Ekmek Teknesi dizisinde, sosyal norm kavramnn daha ok, bu fonksiyonel boyutuna iaret edilmektedir. almamzn kavramsal ana erevesini de bu fonksiyonel boyut oluturmaktadr.

2.2.2. rf, det, Gelenek ve Grenek rf, det, gelenek, grenek kavramlar yaptrm glerinin iddeti ve etkili olduklar toplumsal birim bakmndan hiyerarik olarak dzenlenmi sosyal kurallar ifade etmektedir. baz davran, dnce tutumlarn,

det,

toplumda

ve

toplumun

ounluunun tasvip etmesiyle zamanla yerleerek geleneksel hale gelmesi sonucu oluan sosyal normlardr. detler genellikle toplumun ihtiyalar dorultusunda ortaya kmaktadrlar.56 Toplum fertleri bunlara genellikle farknda olmadan uymaktadr. detlerin, ferdin karlaryla atmas durumunda, detlerin yaptrm gc devreye girerek, ferdin bunlara uyumu salanmaktadr.
57

Her ne kadar det

58

kelimesi rf kelimesiyle e anlaml gibi birlikte kullanlyorsa da aralarnda bir nans vardr. detlerin deer ykl olanlar rf olarak adlandrlmaktadr. arasnda yer almaktadr.
59

Bundan

dolay rflerin yaptrm gc daha fazladr ve bu syede rfler, hukuk normlar detleri ihll eden fert alay etme, hor grme gibi tepkilerle karlarken, rfleri ihll etmesi durumunda daha resm ve daha sert tepkilerle karlamaktadr. 60 rnein lkemizin dou kesimlerinde hl devam eden balk paras uygulamas bir det, baba rzasyla evlenme ise bir rftr. Taraflarn karlkl rzasyla balk paras verilmeyebilir. Ancak baba rzasyla evlenmeme durumunda ferdin ldrlmesi gibi iddetli cezalandrmalar olabilmektedir. rf ve
55 56 57 58 59

Erkal, a.g.e., s. 29. Erkal, a.g.e., s. 26. nal Sayn, Sosyolojiye Giri, niversite Kitaplar, zmir, 1994, s. 157. Erkal, a.g.e., s. 26.

Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Bnye Analizi, Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yay., Ankara, 1969, s. 90.
60

Gngr, Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk, tken Neriyat, stanbul, 2000, s. 94.

20

det arasnda, ierdikleri unsurlar ve nfuz ettikleri coraf alann bykl bakmndan da farklar bulunmaktadr. detler, toplum tarafndan hem kabul gren hem de grmeyen unsurlar iermesine ramen, rfler sadece kabul gren unsurlar iermektedir .61 Grenek kavram ise detlerden daha az yaptrm gc olan sosyal normlar iin kullanlmaktadr.62 Grenek ayn zamanda yapsnda moday da barndrmaktadr. nk modayla birlikte ortaya kan yeni bir davran, zamanla grenek haline gelebilmektedir. Yani grenein meydana geliinde, modadaki yeni olma nitelii etkin rol almaktadr.
63

Gelenek de, grenek kavramyla birlikte

kullanlmaktadr. Kavram, toplumdaki kltrel unsurlarn nesilden nesile iletilmesini, eski nesillerle yeni nesiller arasnda kpr grevi gren kltrel unsurlar, yani sosyal ve kltrel miras ifade etmek zere kullanlmaktadr.
64

Gelenee
65

uyulmamas durumunda herhangi bir toplumsal bask sz konusu deildir. 2.2.3.Sosyal Deer

Deer, bir eyin beenilme derecesini, onun, insan zihninde oluan beenilme hiyerarisindeki yerini ifade etmektedir. Yani deer, bir eyin arzu edilir olup olmadna dair inantr.
66

Deerin nitelii, farkl alanlara gre deimektedir.

rnein ekonomi alannda hak-emek, biyoloji alannda salk, din alannda kutsallk, ahlk alannda ise iyilik bir deerdir. Bu alma kapsamnda sosyal deerler zerinde durulmaktadr. Sosyal deerler, bir toplumda duygu, dnce, ama ve kar birliktelii dorultusunda, fertlerin ounluu tarafndan kabul edilen ilke ve inanlardr 67. Bu ilke ve inanlar,

61 62 63

Zeki Arslantrk ve M. Tayfun Amman, a.g.e., s. 253. Gnay, , a.g.e., ss. 21-22.

Max Weber, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, (ev. zer Ozankaya), mge Kitabevi, Ankara, 1995, s. 52 Gnay, a.g.e., ss. 21-22. 65 Max Weber, a.g.e., s. 53. 66 Gngr, Deerler Psikolojisi: Ahlk Psikolojisi, Ahlk Deerler ve Ahlk Gelime, Hollanda Trk Akademisyenler Birlii Yay., Amsterdam, 1993, s. 18. 67 Doan zlem, Deerler Sorununda Nesnelcilik/ Mutlaklk ve znelcilik/ Rlativizm Tartmas zerine, Bilgi ve Deer: Bilgi ve Deer Sempozyumu Bildirileri, Mula niversitesi Felsefe Blm Sempozyum Bildirileri, (Edit. ahabettin Yaln), Vadi Yay., Ankara, 2002, s. 283.
64

21

toplumun devamllnn ve kltrnn bir parasdr.

68

Bunlar sayesinde fertler,

belli durumlar karsnda ortak davranlar sergilemekte, birbirlerinin davranlarn nceden tahmin edebilmektedirler. nk bunlar, fertler iin arzu edilen-edilmeyen, beenilen beenilmeyen, uygun olan-olmayan ayrmnda rehberlik grevi grmekte, onlar ii birer ilke, kriter nitelii tamaktadr. 69 Deerler, sadece toplum tarafndan onaylanan davranlarn benimsenmesini salamakla kalmaz. Ayn zamanda hangi durumda nasl davranlacana dair alternatifler sunarken, karlalan zor durumlarda da k kaps nitelii tamaktadr.
70

Bylece fert, karar vermede glk ektii durumlarda, deerlerin

rehberliine bavurmaktadr. Ayrca deerler, ideal davran biimleri olarak, zihinlerde bir davran emas oluturmaya yardmc olmaktadr. Deerler vastasyla oluan sosyal kontrol mekanizmas, fertleri bunlar dorultusunda davranmaya yneltmekte, onlarn sosyal rollerinin gereklerini yerine getirmelerine rehberlik etmektedir. 71 Deerlerin temelinde bulunan deer yarglar, sahip olduklar stn tutma niteliinden dolay kltrn manevi unsurlarndan birini tekil etmektedir. nk deer yarglarnda esas olan, bir eyin baka bir eyden stn tutulmas, hiyerarik sralama iersinde st kademede tutulmasdr.
72

rnein bayramz, maddi olarak

bir bezden ibaret olduu halde, hrriyet ve bamszlk sembol olan bir deer haline gelmitir73 ve bu nedenle manevi deeri hibir eyle kyaslanamaz. Bu noktadan bakld zaman deerlerin, toplum fertleri arasnda aidiyet duygularnn gelimesine ve devamllna katkda bulunduu grlmektedir. Dnyadaki btn toplumlarn paylatklar ortak deerler bulunmasna ramen, her toplumun deerler sistemi kendine has bir nitelik tamakta, bir nevi o toplumun kimliinin, kltrnn ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr 74.
Muzaffer erif, Sosyal Kurallarn Psikolojisi, (ev. smail Sandkolu), Alan Yaynclk, stanbul, 1985, s. 103 zlem, a.g.e., s. 283. 70 Neet Toku, Deerlerin Dilemmas: Subjektiflik ve Objektiflik, Bilgi ve Deer: Bilgi ve Deer Sempozyumu Bildirileri, Mula niversitesi Felsefe Blm Sempozyum Bildirileri, (Edit. ahabettin Yaln), Vadi Yay., Ankara, 2002, ss. 110-111. 71 Fichter, a.g.e., s. 150. 72 Amiran Kurtkan, Trk Milletinin Manevi Deerleri, Milli Eitim Bakanl-Devlet Kitaplar, stanbul, 1977, s.9. 73 Hayri Bilecik, nsan ve Deer Hkmleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, S. 3, Temmuz, 1978, s. 71. 74 Hayri Bilecik, a.g.e., s.143.
68 69

22

2.2.4. Sosyal Deerlerin zellikleri nsan, her an doduu sosyal evrenin etkisi altndadr. O, doduu andan itibaren sosyalleme sreci iersindedir. Bu srete, fert zerinde hem kaltmsal nitelikleri hem de sosyal evresi etkili olmaktadr. O, evresinde olup bitenleri her an anlamlandrmakla megul olmakta ve bu srete toplum nazarnda neyin beenilip beenilmediini anlama abas iersindedir. Bunlar dikkate alarak davranlarna yn veren fert iin bunlar, davran standartlar haline gelmektedir. nk bu beenilen ve beenilmeyen davran standartlar, o toplumun sosyal deerlerini meydana getirmektedir. Fert, yann ilerlemesine paralel olarak dier toplum fertleri tarafndan kendisine biilen rollere uygun olarak davranmaya devam etmekte, bylece o her geen gn biraz daha sosyal bir varlk haline gelmektedir. Ferdi evreleyen sosyal ortam, onun sosyal benliinin oluumunda etkin bir rol oynamaktadr. Bu sre sosyal renme sreci olarak adlandrlmaktadr. Fert de ait olduu toplumun deerlerini bu sre ierisinde renmektedir.75 Bu srete fert, ahlk normlar ve deerleri ceza-mkfat ve bakalarn model alma yoluyla renmektedir. Fert, bir bakasn kendisiyle zdeletirerek model almakta ve bylece onun davranlarn kendi davranlar olarak benimsemektedir. 76 Bir toplumun sahip olduu deerler sistemi, o toplumun kimliidir. nk bu sistem sayesinde bir toplum tanmlanmakta, kendine zg farkllklar o topluma kimlik kazandrmaktadr. Bu da toplumlarn sahip olduu deerler sisteminin izafiliine iaret etmektedir. Bu noktaya deinmeksizin toplumsal deiimi ve toplumlar arasndaki farkllklar aklamak mmkn deildir. Toplumlar, sahip olduklar kltrel niteliklerine uygun olarak kendilerine mahsus bir deerler sistemi olutururlar. Bundan dolay, birtakm ortak paydalar bulunsa da btn toplumlarn deerler sistemi farkldr. Yani deerler, toplumdan topluma deimektedir. Bir toplumda ekonomik deerler n planda tutulup rahat yaamaya nem verildii halde, baka bir toplumda toplumsal fayda n planda tutulup toplum yararna abaya nem

75 76

Gngr, Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk, ss. 44-45. Gngr, Deerler Psikolojisi: Ahlk Psikolojisi, Ahlk Deerler ve Ahlk Gelime, s. 48.

23

verilebilmektedir. Bir toplumda iyi olarak nitelendirilen bir vasf, baka bir toplumda kt olarak nitelendirilebilmektedir.77 rnein, evlilik ncesi hamilelik bizim toplumumuzda iddetle eletirilen bir durum olduu halde, Filipinlerde yaayan Bontuklarda evlilik ncesi hamilelik, doum yapabileceini kantlam olmas bakmndan bir bayan iin evlenme ansnn art anlamna gelmekte, onun evlilii iin bir n art nitelii tamaktadr. 78 Yine ayn ekilde bir toplumdaki deer ve bunun somutlam hali baka bir toplum iin olduka anlamsz olarak kabul edilebilmektedir. rnein Trk toplumunda anne-baba ifadeleri bu konumdaki fertlerin rollerine bir atf niteliinde olsa da, onlara gsterilen saygy da ifade etmektedir. Ancak baka toplumlara baktmzda, anne-babaya isimleriyle hitap edildiini de gryoruz. Onlarn bak asna gre bu, bir saygszlk gstergesi deildir. Ayn ekilde Trk toplumunda byklere sayg onlarn ellerinin plmesi eklinde somutlatrlrken, baka bir topluma gre bu davran ok anlamsz ve gereksiz olarak nitelendirilebilir. Bir toplum tarafndan benimsenen deerler, artlarn deiimine paralel olarak deiebilmektedir. Bu deiim, o toplum tarafndan farkl deerlerin benimsenmesi eklinde olabilecei gibi, benimsenen deerler hiyerarisinde mevcut unsurlarn yer deitirmesi eklinde de olabilmektedir. Deerler sistemi ierisinde tevik edilen bir davran, zamanla yasaklanan bir davran haline de gelebilmektedir. rnein bir toplumda, bir dnem dini deerler, deerler hiyerarisinde ilk sray tekil ederken, baka bir dnemde bu noktaya ekonomik deerler yerleebilmektedir. Bir dnemde dini kurallara riayet noktasnda gsterilen hassasiyet tevik edildii halde, baka bir dnemde bu hassasiyet yerini dikkate alnmama veya reddedilmeye brakabilmektedir. 79 Deerler sistemi bakmndan toplumlar aras farkllklar olduu gibi, ayn toplumda farkl artlarda da deiiklik gsterebilmektedir. Hatta ayn toplum iersindeki alt gruplar arasnda, ayn zaman kesitinde deer sistemleri bakmndan

77 78 79

oanna Kuuradi, Uluda Konumalar: zgrlk, Ahlak, Kltr Kavramlar, Trkiye Fel. Kur. Yay., Ank, 1997, ss.21-22. Ozan Fikretolu, Toplumsal Psikoloji Perspektifinde Kltr ve Kltr Deerleri, K.K.T.C. M:E:B: Yay., 1990, s. 31. Gngr, a.g.e., s. 136.

24

farkllklar olabilmektedir.

80

rnein, bir zamanlar lkemizin dou blgelerindeki

baz yrelerde kadnlarn, erkeklerle sofraya oturmalarna bile msaade edilmedii halde, ayn dnemde lkemizin bat kesimlerine bakldnda, kadnlarla ilgili benimsenen deer hkmlerinin deiimine paralel olarak, byle bir uygulamann olmad grlmektedir. Deerler, koullarn deimesi durumunda ilevlerini ve kognitif arka planlarn kaybedebilmektedir. Yani artk deerlerin benimsenmesi noktasndaki gereke temelsiz kalmaktadr. rnein byklere sayg gstermenin llerinden biri de onlarn elini pmektir. Bu uygulama toplumumuzda hl varln korumasna ramen, niin byklere saygnn bu ekilde ifade edildii temellendirilememektedir. Hibir toplumda, deerlerin deimeden kaldklar iddia edilemez.
81

nk

btn toplumlar, fertler aras iliki rntlerindeki karmaklk ve her geen gn biraz daha artan kitle iletiim imknlarndan dolay srekli bir dnm sreci iersindedir. Bu srete, dier unsurlara nazaran daha yava deiseler de, deerler de dnm geirmektedir. Sahip olduklar deerlerin izaflii ve deiime ak yapsndan herhangi bir toplum zerinde aratrmalar yaplrken, o toplumun kendi deerleri ve bu deerlerin yerine getirdikleri fonksiyonlar dikkate alnmaldr. Bu erevede o toplum tahlil edilmelidir. Aksi halde hatalar yaplacak, yaplan tahlilde o toplumun sahip olduu kltrel btnlkten uzaklalacaktr. rnein bize gre bir vahlik olarak deerlendirilen kafatas avcl Yeni Ginedeki Marindese Kabilesi fertlerince ok nemli bir sosyal kurum olarak kabul edilmektedir. nk bu kurum sayesinde bir ocuun gerek kiiliine sahip olduu ve bu sayede bir isim alabilecei kabul edilmekte, ocuklar iin yedekte isim-kafatas bulunduran bir baba, hazrlkl ve ileri grl olarak nitelendirilmektedir. 82 Deerler sistemi, bir eit sosyal uuraltdr. Bu uuraltndaki prensipler, kanunlar ve emirler vastasyla varln srdrmektedir. Ancak bunlar bazen kanunlardan daha etkin bir sosyal kontrol ilevi grebilmektedir.
83

Deerler

80 81 82

Dnmezer, a.g.e., s. 234. A.g.e., s. 97.

Fikretolu, a.g.e., s. 30. 83 Ymni Sezen, Sosyolojide Temel Bilgiler ve Tartmalar, Marmara niv. lahiyat Fak. Vakf Yay. (FAV), st, 1997, s. 92.

25

vastasyla fertlerin topluma uyumu salanmaya allmaktadr. Deerlerin ihll edilmesi durumunda karlalan knama, hor grme, toplumdan dlama gibi cezlar, bu uuraltnn mterek olma, yaygnlama ve toplumun yeni fertleri tarafndan benimsenme hzn olumlu ynde etkilemektedir. Bu mekanizma sayesinde toplumsal henk salanarak srekli hle gelmektedir. Aksi durumda ise Niyazi Berkein de iret ettii gibi, toplumdaki anlamsal btnln kaybolmasyla birlikte madd ve manev kltr unsurlar arasndaki henk kaybolarak, toplumsal unsurlar arasnda boluklar, elikiler ve atmalar balayacaktr.84 Deerler sisteminin belli bir snflamaya tabi tutulmas srekli problem olmutur. nk toplumlarn deer sistemleri, birbirine gemi pek ok alt deer sistemlerinin toplamndan meydana gelmektedir. Bu alt sistemlerin ayn kademede olanlarn belirleyerek bir tasnif yapmak ok gtr. Bu nedenle birbirinden farkl pek ok deer tasnifiyle karlalmaktadr. Bu deer tasniflerinin balcalarna deinmek konumuz asndan nemlidir.

84

Niyazi Berke, Trkiyede adalama, (Haz. Ahmet Kuya), Yap Kredi Yay., stanbul, 2002, ss. 551-552.

26

2.3. Kltrel Deerler 2.3.1. Kltrel letiim Sreleri ve Sosyal Deime Doadaki her eyin deitii gibi kltrel deimenin de toplumlar iin var olmas doaldr ve kanlmazdr. zellikle kitle iletiim aralarnn yaygnlamasyla, nceleri yz yze ve ok ar ileyen kltrel etkileimler hzlanm ve kltrel deerler ok hzl biimde bir toplumdan dier topluma tanabilir hale gelmitir. Sosyal deimede etkili olan kltrel iletiim srelerinin trlerini inceleyecek olursak, sanayilemenin Trk toplumunu kltrel anlamda hangi yollarla etkilediini daha iyi aklam oluruz.

2.3.1.1. Kltrleme Kltrleme, insanolunun ocuk veya ergin olarak kendi kltrnde etkinlik kazanmas ve eitim sreci srasnda karslat bilinli ve bilind artlanmadr. Kltrleme srecini sosyalleme sreci olarak da syleyebiliriz. Kltrleme ile ilgili Gven; Kltrlemenin toplumlarn kendisini oluturan bireylere belirli bir kltr aktarma, kazandrma, toplumun istedii insan eitip yaratma ve onu denetim altnda tutarak, kltrel birlik ve beraberlii salama, bu yola da toplumsal bar ve huzuru salama sreci olarak tanmlamtr.
85

Toplum bilimciler buna sosyalizasyon

(toplumsallatrma), eitimciler ise, eitim sreci diyorlar. Eitim, kltrlemenin bilinli, amal veya istendik artlamalarn iermektedir. Oysa kltrleme, tanm gerei, bilinsiz ya da bilin d, yaygn, kendiliinden, rastgele, bireysel retmeleri ve artlanmalar da kapsar. 2.3.1.2.Kltrleme Kltrleme, insann baka toplumlardan rendikleri veya bir toplumun dierinden ald, edindii elerdir. Ayrca Kltrleme farkl toplumlarn karlkl olarak birbirinden etkilenmesidir. Kltrleme sreci iin en az iki ayr kltr sistemi
85

Bozkurt GVEN, Kltrn ABCsi,Yap Kredi Yaynlar, 1. Bask, stanbul,1997, s.85.

27

gereklidir; fakat bu yeterli deildir. Yeterlik art, srekli iliki ve etkileim olmasdr. Kltrleme kavram, bu srecin belirli bir zamanda baladn, belli bir sre sonra belli dzeylere ulatn ileri srer. Kltrleme aslnda yeryzndeki btn ada kltrlerin, kltrleme srecinin rndr. Kltrleme srecinde iki ya da daha ok kltrn karlkl etkileim sonucu deiime urad ve yeni sentezler, dinamik bilekeler yaratt vurgulanmtr. kltrlere almas olarak ifade edebiliriz. Kltrlemede, kltrlerin veya o kltrlerde yaayan bireylerin ve guruplarn dorudan etkileime girmeleri art deildir. Yazl basn, radyo, TV yaynlar, sinema, sanat ve moda akmlarnn da araclyla uzun vadede birbiriyle yz yze gelmeden kltrlemeleri mmkndr. amzda sz edilen kreselleme de budur. Kltrleme kuramnda, guruplardan biri baskn olsa bile, her iki sistemin de bu kltr ilikisinden etkilendii ve deiiklie urad grlr. Kltrleme sreci iinde, insanlar deitii gibi, tm kltrel eler, aralar ve kurumlar da deiir.
86

Bu anlamda kltrlemeyi,

toplumun kendi iinde gerekleen kltrlenme srecinin d dnyaya, yabanc dil ve

2.3.1.3. Kltrlenme Kltrlenme, bir gurubun veya her iki gurubun da dierinin kltrnn bir ksmn veya tmn benimsemesiyle yeni kltrel rntler edinme srecidir. Bu balgamda kltrlenme zmseme (asimilasyon) ile e anlamldr. Kltrel srelerin en az bilineninin ve tartlannn, belki de kltrlenme sreci olduunu syleyebiliriz. Kltrlenme farkl aile, eitim, okul, meslek, blge evrelerinden kalkp belli yer ve zamanlarda bir araya gelen, birbirini etkileyen akran guruplar arasndaki kltr etkileimidir.87 Kltrleme var olan iletirken; kltrlenme, toplumlarda var olan kltr kklerinde yeni filizler ortaya karmakta

86 87

GVEN, a.g.e. s.87 GVEN, a.g.e. s.86

28

ve beslemektedir. En arpc rnekleri, yeni yerlemelerde, toplu konutlarda, endstri ve i yerlerinde, yeni eitim kurumlarnda, genlik hareketlerinde, siyasal partilerde, sanat akmlarnda olduu grlmektedir. Kltrlenme, kltrel deiim srecinin ana kaynadr ve ayn zamanda kltrlenme, kitle iletiim aralarnda iletiimcilerin yaygn olarak ilikide bulunduklar kiilerin inan ve tutumlarn benimsemesi srecini dile getirmektedir. Bugnk dnyada, gelimi lkeler, gelimekte olan lkelerin en iyi yanlarn alrken, gelimekte olan lkeler ise gelimi lke kltrlerinin en kt rnlerini almaktadr. Trkiye gibi sanayilemesini dier lkelerden alm olan toplumlar kendilerini kltr istilas ierisinde bulmaktadr. thal edilen kltr elerinin yerel taklitleri, yabanc deerleri benimsetmekten baka ie yaramamaktadr. Uluslararas irketler yayldklar lkelere, kklerinin bulunduu lkenin kltrlerini tamaktadr. rnleriyle birlikte bu lkelere deiik yaam modelleri sunmakta ve ulatklar lkelerin ulusal kltrlerini etkileyerek yozlatrmaktadr. Zamanla ulusal kltrlerin beeni, stil ve ieriinde bir tekdzelik kendini gstermeye balar. Bu duruma kltr emperyalizmi adn verebiliriz. Bu kltrel iletiim sreci ierisinde, Trk toplumu en ok kltrlenme srecinin olumsuz taraflarn zerinde tamtr. Toplumumuzda sanayilemeyle birlikte kendi deerleri zerinde oynama meydana gelmi ve bu yzden kendi z dinamiklerini harekete geirme kabiliyetini yerine getirememitir. Fakat biz bu almamzda kltrlenme srecinin olumlu taraflarn zerinde dnerek kendi z dinamikleri ile yeniden ayaa kalkmaya alan ve deerleri ile baran bir toplumun kitle iletiim aralar ile - zelde Ekmek Teknesi dizisi ile Toplumsal ve dini deerlerini topluma nasl yansttn anlamaya altk.

29

3.DN 3.1.DNN TANIMI Din kavram hakknda bugne kadar pek ok tanmlama yaplmtr. Bilinen bu tanmlamalarn en eskisi Eski Yunancadan Thrioheya, imdi triskevi eklinde ifade edilen din kelimesi, korkuyla kark sayg anlamna gelmektedir.88 slam limlerine gre din kelimesi Arapa deyn kknden kmaktadr Buna gre din kelimesinin 3 anlamda olduu grlmektedir: 1- Arapada, usul, adet ve tutulan yol anlamndadr. Kuran- Kerimde din, taat, itaat, teslimiyet, ibadet, millet gibi eitli manalarda kullanlmaktadr. 2- Arami-brani dillerinde manas ceza, hesap ve yargdr. 3- Farsa, Zend-Avestadaki Daena sznden alnan din kelimesi, din ve mezhep edinmek, inanmak, adet edinmek manalarna gelmektedir. 90 nsan bilimlerinde birok nc isim dinin tarifini yapmtr. ngiliz antropologu E. B. Tylor dini ruhi varlklara inan olarak tanmlamakta, A. Reville gibi bir ksm dinler tarihi uzmanlar ise dini, Tanrya veya Tanrlara yaplan ibadet ve ayinler olarak anlamaktadr. Durkheim ise bu anlay tenkit etmektedir. nk Budizm gibi Tanrsz dinler de mevcuttur. 91 Yeryzndeki dini deneyimlerin okluu nedeniyle tek bir din tanm yaplamamaktadr. Her bir dini deneyim iin ise ayr ayr tarif yapmak imknszdr. Bu nedenle aratrmaclar, dinlerin benzerliklerini bir araya getirerek bir takm ltlere varmlardr ki, bunlar kutsallk, yaratl, mesaj, eli, cemaat ve yaratc gibi kategorilerle ifade edilebilir. 92
89

88

Niyazi AKYZ,. Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileme, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara, 2007 s:48. T.D.V. slam Ansiklopedisi, C.9, 1994 s.312. 90 Gnay, . Din Sosyolojisi, nsan Yaynlar, 8.bask,2008,s.212. 91 Gnay, .,a.g.e. ss:217-218. 92 24 Ergun Yldrm, Deien Din Anlaynn Sosyolojisi, Bilge Y. 1. bask, stanbul, 1999, s. 27.
89

30

3.2.DN VE TOPLUM LKS Dinin insan hayatna salad katk ve bu ekilde ortaya kan tecrbe, hibir zaman insann i dnyasnda kendi bana sakl kalmaz. Er ya da ge kiinin din ile birlikte yaadklar kendisinin dna yansr, somut bir hal alr ve bylece yaadklar objektif bir hal almaya balar. Eer beklenenin aksine din kiiye zel bir ekilde yaansayd sbjektiflikten kurtulamazd. Objektif bir hale gelmi bir dini yaant ise toplumsal bir etki getirmeye balayacaktr. Bu etki zamanla toplumda ayn duygu ve heyecann yaanmasna ve kendi aralarnda birlikteliin olumasna hizmet edecektir. Fakat bu birlikteliin objektif bir ekilde salanabilmesi yukarda sz edilen tecrbenin hareket, sz ve fiille ortaya kmas gerekmektedir. 93 Toplumsal yapda ortaya kan bu dini tecrbenin etkilerini ilk olarak Weber incelemitir. Ona gre esas mesele, dinlerin doruluu veya yanll deil birbirinden farkl tarihi artlarda ortaya kan dinlerin gnlk hayattaki yani siyasi, idari, ekonomik ve ahlaki davranlar zerindeki tesiridir. Bununla birlikte tek ynl bir yaklam taraftar olmayan Weber, sosyal yapnn dini hayatn ekillenmesinde olduka nemli tesirleri bulunduunu ileri srmtr. Bylece dini bir deiken olarak kabul edip sosyal ve ekonomik hayat zerine tesirini anlamay ve tespit etmeyi ilmi bir zaruret eklinde grmtr. 94 Dinin sosyal hayattaki bu tesirini ilk olarak Wach u ekilde ele almaktadr. Dinin bir toplumdaki btnletirici ve yapc rol, blc ve paralayc fonksiyonundan her zaman kat kat fazla olduunu belirtmitir.
95

nk bir din

herhangi bir toplumda yaylp yerletikten sonra orada inanlar, kurumlar, normlar, deerler, tavr ve davran ekilleri ile hayat bulur ve toplumla kaynar. Ayn ekilde o toplumun fertlerini dini ve sosyo-kltrel adan btnletirir. 96

93 94 95 96

J. Wach,.Din sosyolojisi , s:28 T.D.V. slam Ansiklopedisi, a.g.e. s.347. Wach. J., a.g.e. ss.53-54. nver Gnay, Din ve Sosyal btnleme, Erciyes .F. Dergisi, C.6, Kayseri, 1989, s.7.

31

3.2.1.SOSYOLOJK AIDAN DN nsanlk tarihinde bu denli neme sahip olan din hakknda kesin bir tanm yaplabilmi deildir. Zira Erin de belirttii gibi; bir deil, birok din vardr. Bu nedenle din bilimleri sahasnda tam bir din tanm yaplmamtr.
97

Kavram olarak

akn bir varla balanma ve bu inancn gerektirdii dnce ve uygulamalarn btn eklinde ifade edilen din, bir inan, ibadet ve ahlak sistemidir. Ancak, bir inancn sosyal geerlilii ya da sosyal balaycl varsa, o inancn sosyolojik din olduunu syleyebiliriz. Sosyolojide din, fert ve cemiyetle olan mnasebeti bakmndan, psikolojik ve sosyolojik bir olgu olarak karmza kmaktadr. Tek inanca inanmak, inancn bir sistem olarak idrakinden doan psikolojik tatmin saladndan ferdi alkadar eden psikolojik bir yne; sosyal btnlemeyi temin ederek cemiyeti alkadar ettii iin de sosyolojik bir yne sahiptir. 98

Din

sosyolojisi

literatrnde

din,

genelde

substansiyel

(asli)

ve

fonksiyonel olmak zere ikili bir tasnifle ele alnmaktadr. Asli tariflerinde, dinin sahip olduu kutsal, akn, ilahi ve tabiatst gibi zellikleri n plana karlrken; fonksiyonel tariflerinde ise, fert ve cemiyet hayatnda icra ettii fonksiyonlardan hareket edilir.99 Dinin asli tarifi yerine, onu cemiyet ierisindeki btnletirici fonksiyonundan hareketle ele alan yapsal fonksiyonalistler, din meselesini sosyal btnleme, sosyal atma ve sosyal deimeye tesiri asndan ele almlardr. Bu anlaytaki din dncesi, din ve deer sistemi ile din ve cemiyet olaylarnn manalandrlmas zerine kurulmutur. 100 Dinin ferdi olduu kadar, ayn zamanda ferdi aan sosyal karakteri de vardr. Bu da, dinin objektifleerek bir gruba, bir topluma mal olmas demektir. Din,
zzet Er, Din Sosyolojisi, Ankara 1988, s.3. Nitekim Yinger de; birka saat iinde yzlerce din tanm yaplabileceini vurgulamtr. Gnter Kehrer, Din Sosyolojisi, (ev. Y. Aktay-M.E. Kkta), Vadi Yay., Ankara 1998, s.1. eitli din tanmlar iin bkz., Mehmet Taplamacolu, Din Sosyolojisi, AFY., Ankara 1961, ss.36-52; Gnay Tmer, eitli Ynleriyle Din, AFD, Cilt: XXVIII, Ankara 1986, ss.213-267. 98 Amiran Kurtkan Bilgiseven, Din Sosyolojisi, stanbul 1985, s.19. 99 Kkta, a.g.e., s.35. Kkta, a.g.e., s.35.
97

100

32

mahiyeti gerei, nce teker teker fertlere nfuz etse de, zaruri olarak onlarn fevkine ykselerek, fertler arasnda bir kpr vazifesi grr.
101

Dini bir cemiyet tekil

edemeyen bir din de, l domu bir cenine benzetilmektedir. Bu ekilde, dinin en bariz zelliklerinden birisinin cemaat tekil etmesi olarak grlmektedir.102 Dinin sosyal bir karaktere sahip olmas ise, onun teki toplum olaylar ile karlkl etkitepki ilikileri iinde bulunmas ve din olaylarnn belli llerde corafi, toplumsal ve kltrel deikenlere bal bulunmas demektir. 103 Her din, bir toplum iinde ortaya kmakta ve gelimektedir. Bilinen btn insan toplumlarnda bir dine rastland gibi, sosyal bir olgu olmas nedeniyle, sorunlarn, olaylarn ve atmalarn olmad bir din de mevcut deildir. nk dinin objektifleip sosyalletirici ara olmas, bir topluma mal olmas, bir cemaati ortaya karmas, dini olaylarn belli llerde ve karlkl olarak teki sosyal kurumsal ve kavramsal yaplara, corafi faktrlere ve eitli deikenlere bal bulunduunu gstermektedir. Bu da bizi, din ve toplum ilikilerine gtrmektedir. 104 Kehrere gre din-toplum ilikisi, din sosyolojisinin esas alan ve ayn zamanda incelenmesi en zor konusudur.105 Wach, din-toplum mnasebetlerini inceleyebilmek iin bu iki alan ile ilgili yeterli ve kkl bilgi birikiminin olmas, ayn zamanda, bu ilikilerin belirli bir zaman dilimi ierisinde incelenmesinin veya sadece baz dinlerin gz nne alnarak ortaya konulmaya allmasnn hatal olacan belirtmektedir.106 Nitekim din-toplum arasndaki iliki hususunda genel kural da, ikisinin de birbirlerini karlkl olarak etkiledii eklindedir.

101 102

Freyer, a.g.e., s.210. Gnay, Din Sosyolojisi, s.211. nver Gnay, Modern Sanayi Toplumlarnda Din: I, EFD, Say:3, Kayseri 1986, s.56. Gnay, Din Sosyolojisi, ss.211-212 Kkta, Trkiyede Dini Hayat, s.32. Wach, Din Sosyolojisine Giri, s.4,7.

103
104 105 106

33

3.2.2.DNN TOPLUM ZERNDEK ETKLER Wach, din ile topluluk arasndaki etkileimin yakndan ve sistematik bir ekilde incelenmesi halinde, bunun birinci derecede, dinin topluluk zerindeki etkisi biiminde var olduunun grleceini belirtmektedir. 107 Bireysel anlamda, insanlarn akn olanla ba kurmalarn salama, dnya kurma, iinde yaanlan dnyay tanma ve bu dnyada insann kendisini belirli bir yere yerletirmesinin modeli olma gibi bir takm fonksiyonlar stlenen din, toplumsal dzeyde de bir ok fonksiyon yerine getirmektedir. 108 phesiz her yeni din, az ya da ok deimi yeni bir toplum modeli sunmaktadr. Sunulan bu deiim projesi, toplumsal hayatn hatta bireysel davranlarn yeniden ekillenmesini gerektirmektedir. Bu da, din-toplum ilikisinin ilkini gstermesi asndan nem tamaktadr. 109 Dinin en temel fonksiyonlarnn banda, toplumlara belli bir zihniyet kazandrma veya yeni bir dnya kurma vizyonu salamas gelmektedir. Nitekim Bergerin ifadesiyle: Hayata anlam ve gaye kazandran din, insann dnya kurma giriiminde stratejik bir rol oynamaktadr. Din, evrenin tamamn insan asndan mnidar bir varlk olarak kavramann cretkr bir giriimidir. 110 Her dinin, zellikle de yksek dinlerin, dinin z ile ilgili hususlar dnda, hayatn hemen hemen btn meseleleri hakknda hkmlerle, tm ehemmiyetli dnyev hadiselere kar taknlan tavrlarn toplamndan ibaret olan, olduka zengin bir fikri muhtevas vardr. Bu anlamda her din, belli bir ruh ya da zihniyeti de beraberinde getirmektedir.
111

Ksaca din, hayatta karlalabilecek pek ok mhim meseleler ile alakal hal tarzlar, insanlar ilgilendiren eitli hususlar ve problemlere kar bir takm tutum ve davranlar ihtiva etmektedir.
112

Mardine gre din, bu zihniyet sayesinde insanlara

evrelerindeki dnyay zel gzlklerle grmeyi salayacak kavramsal gr

107

108 109

Wach, a.g.e., s.17. Mustafa Kara, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., Ankara 1997, s.112. Peter L. Berger, Dinin Sosyal Gereklii, (ev. A. Cokun), nsan Yay, stanbul 1993, s.52 110 Berger, a.g.e., ss.58-59. 111 Freyer, a.g.e., s.70. 112 Freyer, a.g.e., s.70.

34

imknlar salamaktadr.

113

Bir dine has zihniyetin, o dine mensup bireyler arasnda

paylalmas veya yaylmas neticesinde, insanlar gnlk ilerini grrken ve hatta tabiat seyrederken bile bu zihniyetin tesirinde kalrlar. yle ki onlar, dnyaya kar takndklar tavrn, mntesipleri olduklar dinden kaynaklandnn bilincinde olsunlar veya olmasnlar, kendileri dndaki dnyay daima dinlerinin altnda grrler. Bu zihniyet, dinin insan hayatnda etraf snrlarla evrili kapal bir blge tekil etmeyip, kltr ve toplum hayatnn din dnda kalan ksmlarnda da srekli olarak varln hissettirmesinin balca sebeplerindendir. 114 Wacha gre, sosyal hayat alanlar da sosyal grup-kurumlar gibi daima dini etki altndadr. Nitekim kyler, kasabalar, ehirler ve blgeler bir merkez etrafnda toplanrlar. Bu kutsal merkezlerin (Delhi, Mekke, Roma vb.) bamsz, kendilerine zg klt olan blgelerden meydana gelmeleri ve buna paralel olarak bir devlet dininin olumas, bunun en bariz rneini oluturmaktadr .115 Din Sosyolojisi asndan nem tayan bir dier husus da, dinin toplumsal rgtlenmenin gelimi bir biimi olan devlet zerindeki etkisidir. Nitekim Wach, bunu: Din, ok eitli biimlerde devleti hukuk, fiiliyat, ekil ve muhteva bakmndan etkiler ve ynlendirir. lkel kavimlerde hkmdar ilahlara, ruhani krallara, aziz liderlere tank olmaktayz. eklinde ifade etmektedir. 116 zellikle, din ilk ortaya kt dnemde ve hatta sonraki dini ikaz ve uyarnn younlat dnemlerde, toplumu inananlar ve inanmayanlar eklinde ikiye ayrmas, dinin ayrc bir ileve de sahip olduunu gstermektedir. 117 Nitekim ayn toplumda farkl sosyal snflar ve gruplar ile farkl yap ve anlaylara sahip olan srf din gruplar da (mezhep, tarikat ve cemaat) kaynan dinden almaktadrlar.
118

Bununla birlikte Wach, dinin toplum ierisindeki yapc ve birletirici gcnn, ihtilaf yaratc ve paralayc fonksiyonundan kat kat daha fazla olduunu
113 114 115 116
117

erif Mardin, Din ve deoloji, nsan Yay., 7. Bask, stanbul 1995, s.65. Ymni Sezen, Sosyoloji Asndan Din, MFVY., stanbul 1998, s.115. Wach, a.g.e, s.19.

Wach, a.g.e., s.21. Davut Dursun, Din Brokrasisi, aret Yay., stanbul 1992, ss.25-26. 118 Freyer, a.g.e., ss.47-64.

35

belirtmitir.119 Dinin en nemli fonksiyonlarndan birisi de, toplumu dzenlemek ve yaplandrmak amacyla belirli normlar ihdas etmesidir. Bu balamda her din, inananlarna olaylar karsnda ne ekilde hareket edeceklerine ilikin belirli davran modelleri empoze etmektedir. Nitekim J. Wacha gre, teoride toplum hayatn dzenleyici normlar koyan din, uygulama da ise teden beri var olan toplumun iine nfuz etmek suretiyle onu bir dereceye kadar yeniden dzenler. 120 3.2.3.TOPLUMUN DN ZERNDEK ETKLER Din ve toplum arasndaki iliki, ikinci olarak topluluun dine etkisinde grlmektedir. Toplumun dine etkisi, hem ierik hem de biim asndan kendini gstermektedir. yle ki, her din, belli sosyal artlarda ortaya kmakta ve belli sosyal gruplar tarafndan yaatlmaktadr. Din gruplarn ciddi anlamda analizi yapldnda ncelikli olarak dinlerin tarihi ve ortaya kndaki kaynaklara gre birbirlerinden nasl farkllatklar (kurucular halktan veya aydn zmreden olan sava kavimlerin dinleri gibi) ve daha sonra geliim ve biimlenme sreci iinde sosyolojik etkilerle kkl, ksmi, yahut tmyle deiikliklere nasl uradklarn grmek mmkndr. nemli olan, sosyolojik bakmdan farkl olan bir evrede, din grupta karakteristik bir deiikliin meydana gelmesidir.
121

Ancak, burada nemle zerinde durulmas

gereken bir husus, toplumsal farkllklarn sbjektif din zerinde deil, objektif din zerinde bir takm etkiler icra edebileceidir. 122 Toplumun din zerindeki etkisi, dinin ilk ortaya k ile deil, daha ok var olan dinin inan ve ritelleri zerinde kendini gstermektedir. Gerekten de, dnden bugne, zellikle ok tanrl toplumlarn din zerindeki etkisini gsteren pek ok rnee rastlarz. Bunlarn banda ekonomik ve sosyal faktrler gelmektedir. Nitekim, tarmc toplumlarn tanrlarna Toprak Ana, akarsu yataklarnda yaayanlarn Bereket Tanrs, denizci topluluklarn ise, Koruyucu Mabut adnn verilmesi; anaerkil toplumlarda kadn tanralara, babaerkil toplumlarda ise, daha

119 120

Gnay, a.g.e.,ss.294,314. Wach, a.g.e., s.37. 121 Wach, a.g.e., s.33. 122 Gnay, Din Sosyolojisi, s.297.

36

ok erkek tanrlara denk gelinmesi; arazinin etin olduu yerlerde natrist, dz olduu yerlerde animist inanlarn arlk kazanmas, toplumun din zerindeki etkilerini ortaya koymas bakmndan olduka ilgi ekicidir. Yine toplumsal etkinlik, mlkiyet tarzlar, zmre yaplar, din anlaylarda nemli ekillenilere sebep olmulardr.
123

Hatta siyasal yapnn (mesela iktidar ve otorite tipinin) din pratikler

ve ekilleni zerinde nemli etkileri olduu sylenebilir. Nitekim bir dnemlerin Romasnda dinin bir devlet ilevi haline gelmi olmas, bu duruma sadece bir rnektir. 124 lkel veya cemaat tr toplumlarda, tanr ile ilgili tasavvurlarda olduu gibi, din bayram ve trenlerde icra olunan yinler zerinde de madd hayat artlarnn tesirleri grlmektedir. rnein, topraa balanarak iftilikle uraan toplumlarda ayin ve ibadetlerin zellikle tarlalarn srlmesi (ekin) ve mahsuln toplanmas (hasad); obanlkla geinen kavimlerde, mesel, ehil hayvanlarn yavrulamas yahut koyun krkma zamannn gelmesi mnasebetiyle icra olunmas bunun en arpc yansmalardr. 125 Yksek tipli dinlerin alglannda bile toplumsal zelliklerin etkili olduuna dair pek ok rnek vardr. Mesela, Hind Hristiyanlar arasnda Hindulardan alnm kastlar bulunduu gibi, ayn blgede yaayan Mslmanlarn da sz konusu kastlar merulatrdklar durumlar mevcuttur. Yine, bir toplumsal itici g olan ve Webere gre mutlak din kkenli olan iktisat ahlak bile, sonu olarak o din temsil eden sosyal tabakalarn bir alglay tipidir. 126 te yandan Marx, retim ilikilerinin snfl toplum yapsn, onun da bir st yap kurumu olan dini belirlediini iddia etmitir.

123

Freyer, Din Sosyolojisi, s.66. Wach, a.g.e., s.38. 125 Wach, a.g.e., s.38. 126 Wach, a.g.e., s.38.
124

37

4.MEDYA

4.1.MEDYA 4.1.1.MEDYANIN TANIMI Medya szc, Latince asll ve oul bir kelime olan media szcnden tremitir. Tekil hali ise "medium" szcdr. Medium, temelde; ara, orta gibi anlamlara gelmektedir. ngilizcedeki "mass media" kavram da dilimize "kitle iletiim aralar" eklinde tercme edilmitir. Bu terim daha sonra ksaltlm ve "medya" kavramyla ifade edilir hale gelmitir. kullanlmaktadr. 128 4.1.2.MEDYANIN TARH Kitle iletiim aralar deyince, bilgilerin, iletilerin, fikirlerin muhafaza edilmesi, saklanmas, topluma aktarlmas amalar iin kullanlan ve bu imkn salayan sistemler akla gelmektedir. Bilgilerin, iletilerin, fikirlerin saklanmas denince, tarihsel geliim iinde yntem olarak ilk akla gelen bu ilemin yazyla yaplmasdr. Dolaysyla kitle iletiim aralarnn tarihinin yazyla baladn sylemek de yanl olmayacaktr. Sadece yazyla kitle iletiiminin gerekletii dnemlerden bugne kitle iletiim aralar, gelien teknolojinin de desteiyle pek ok aamalardan gemitir. Sadece yazyla kitle iletiiminin saland dnemler iin Nuray Trkolu, Toplumsal letiim adl kitabnda unlar belirtmektedir: Yerleik hayata geile birlikte topran mlkiyetinin, snrlarnn, mahsullerin miktar ve sat ilemlerinin nceleri resim-yaz, sonralar kavramyazyla kaydedilmesi M 5000 yllarna kadar uzanyor. Msr, Mezopotamya, in ve Maya uygarlklar, bilinen en eski yaz rneklerinin ortaya kt uygarlklar. blm ve mesleklerin belirginlemesiyle, krallarn, rahiplerin, soylularn ve
127

Gnmzde Radyo, televizyon,

gazete, dergi vb. iletiim ve yayn organlarna verilen genel isim olarak

127
128

http://www.dorduncukuvvetmedya.com/article.php?sid=4717 lhan AYVERD, Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul,2005, s.1978.

38

askerlerin yannda yer alan yazclar saygn memurlard. Kullanlan yaz dili ancak bu yksek gruptaki insanlarn zebilecekleri bir dildi. Yaznn gizemli dnyas zamanla gerek yaamdan koptu, nk bilginin retilmesi deil aktarlmasyd nemli olan. M 800600 yllar arasnda Asur krallar, M 1800 dolaylarnda Hammurabi zamannda yazlm matematik, cerrahlk ve tp konularndaki kitaplar ktphanelerinde bulundurmakla vnrlerdi. Msr ve Babilli renciler iin kitap ne kadar eskiyse o kadar iyiydi, yeni kopyalarn eskiler kadar iyi olmad syleniyordu. Kitabn gncellii ve son bulular iermesi aranlan zellikler deildi. Yazclarla renciler arasnda gelitirilen araclk sistemi bugnk kitap yaynclar ve datmclarnn ncleriydi. 129 Daha sonra da basmevleri kurulmaya balamtr. Bask tekniklerinin ve matbaann gelimesinin bir sebebi de gazetelerin yaygnlamasdr. 16. yzyl sonu ve 17. yzyl basn da; sanatlarn, bilginlerin ve byk i adamlarnn bir araya gelerek basmevleri kurduklarn belirten Trkolu 17. yzylda ticari haberlerin ve resmi bildirilerin yaynland gazetelerin, 18. yzylda ise gndelik haber gazetelerinin yaygnlamasnn, bask tekniklerinin gelimesi yolundaki abalar hzlandrdn vurgulamaktadr. Trkolu ayrca, 19. yzyl banda bask makinelerinde buhar gcnn kullanlmaya balanmas ile daha nce insan eliyle saatte 200 sayfa baslrken saatte 4000 sayfa baslmaya balanmasnn o dnem iin ba dndrc bir hz olduunun altn izmektedir. Bu gelimeler sonucu bir dnemden sonra okuryazarlk, sadece st snflara ait bir zellik olmayp toplumun her kesimindeki insanlar iin bir zorunluluk haline gelmitir. Okuryazarln oalmas, kitabn yaygnlamasyla, fikirlerin ve bilginin aktarlmas da ayn oranda ivme kazanmtr. Buna paralel olarak da Avrupada dnce devrimiyle birlikte aydnlanma sz konusu olmutur. Okuryazarlk ve kitabn yaygnlamas kitapevinin sanayilemesini getirmitir. Bylelikle de bu younlua paralel olarak kitle medyalarna gei gndeme gelmitir. Bu gelime de dnemin popler kltrnn deimesine neden olmutur. Kitle medyalarna geile de iletiimin btn dnyaya yaylmas gereklemitir. Kitle medyalarna gei dnemini Frederic Barbier ve Catherine Bertho Lavenir, Medya Tarihi adl kitapta u ekilde aktarmaktadr:
Nursay Trkolu, letiim Bilimlerinden Kltrel almalara Toplumsal letiim Tanmlar, Kavramlar, Tartmalar, stanbul, Babil Yaynlar, 2004, ss.5960.
129

39

18501950 yllarnn en nemli zellii, bu yllarda iletiimin dnyaya yaylmas olmutur. Posta, telgraf ve telefon ebekeleri, sonra da, 1900den itibaren radyo iletiimi, enformasyonun genel ekonomisi zerine ift etkide bulunur. Posta, basl yayn ve enformasyon alanndaki nemli dnmlere katkda bulunarak, kitaplarn, gazetelerin ve haberlerin aktarmn salar. zel mesaj, mektup, ticari veya diplomatik mesaj gibi her ey daha sratli biimde ve daha uzak mesafelerde dolama girer, bylece zihniyetleri, pratikleri, kullanmlar, hatta mekn ile zamann alglanma biimini deitirir. Telgrafn tpk fotoraf gibi tipografi kltrn tekrar tartmaya at yazlabilmitir: Telgraf, balamndan kopartlm bir enformasyonu deerli klarak, sylemde belli bir tutarszl mmkn klar ve analizi geri plana iterek srate ncelik tanr. 19. yzylda domu olan byk iletiim ebekeleri te yandan demokrasinin raklk dnemiyle balantldr: Bu ebekeler enformasyonun kontrolne ynelik olarak tasarlanan, ekonominin ve siyasi yaamn deerlerinin organizasyonuyla uyum iinde bulunan birtakm sistemlerin kullanlmasn kkrtr ve ayn zamanda uzaktan iletiime bal yeni davranlarn kodlarnn renilmesi iin bir frsat olur. Ayn durum, 20. yzyl sonunun elektronik kitle iletiim aralar iin kullanlacak maharetler iin de sz konusu olacaktr.
130

Birinci enformasyon

devrimi olarak tanmlanan 19. yzyl, haberlerin ve bilgilerin iletimi teknolojisinde ok nemli deiimlerin grld bir dnemdir. Yine bu yzylda zellikle de telgrafn icadndan sonra, kitle iletiimi alannda yeni olanaklarn da ortaya km olduu grnmektedir. Telgraf kitle iletiim aralar tarihinde nemli bir yere sahiptir. Mektup ile mesajlarn iletilmesi iin gnler ya da aylar gerekirken telgraf bu sreyi dakikalara ya da saatlere indirmitir. Sz konusu dnemde telgrafla mektup arasndaki fark, Barbier ve Lavenir u rnek ile vurgulamaktadr: 1830da bir Londral, Hindistana mektup yazdnda, mektubu mit Burnunu kat eder ve alcsna be ila sekiz ay sonra ulard; Musondan dolay, gnderen kar tarafn cevabn ancak iki yl sonra alabilirdi. 1850den sonra, trenle, buharl vapurla ya da deve srtnda yol alan, skenderiye, Kahire ve Svey gzerghn takip eden ayn mesaj, hedefine en fazla otuz ila krk be gnde ular; gnderen, mektubunu gnderdikten ay sonra cevabn almay bekleyebilirdi.
130

Ibid., s.63.

40

1837, telgrafn icad; 1876, telefonun ortaya k; 1899, radyo iletiim aralarnn dzenlenmesi. te yandan bu icatlar tek balarna bir ey ifade etmez. Tm anlamlarnn anlalmas iin bu icatlarn, tamaclk devrimlerini (demiryolu, denizcilik), posta ebekelerinin modernlemesini, ekonominin zellikle kolonyal imparatorluklarn ykseliine bal olarak yaygnlamasn, basm teknolojilerindeki deiimleri ve parlamenter demokrasinin glenmesini de kapsayan srekli deiim iindeki bir btn iine yerletirilmesi gerekir. 131 Btn bu geliimlere paralel olarak hem lkelerin kendi ilerinde, hem de btn dnya zerinde bir btnlemenin balam olduu grnmektedir. Posta hizmetlerinin gelimesiyle, telgraf ebekelerinin birbirlerine balanmalar ve deniz alt kablolarnn denmesiyle, teknolojinin nimeti olan yeni bir iletiim sistemi kurulmutur. nsanlarn btn dnya zerinde birbirine btnlemi bir iletiim ebekesi olmas ynndeki istei paralelinde, deniz alt kablolar vastasyla bu balantlar kurulmutur. lk balarda teknolojik yeterlilik konusunda skntlar yaanm olmasna ramen, aslnda bu durum teknolojinin de geliimi iin ileriye ynelik bir alma olacaktr. Deniz alt telgraf kablolar, 1850 ile 1950 arasnda, elektrikli tekniklere bavuran ilk uluslararas iletiim ebekesini oluturur. lk dnemlerde, 1850 ile 1860 arasnda, Avrupadaki karasal telgraf ebekelerinin birbirlerine balanmasnda aama kaydedildi. Ancak ksa srede, rnein denizlerin aslmasn gerektiren balantlar iin gl bir talep ortaya kt: Paris- Londra, Londra-Hindistan ya da Londra-New York. 1850de Mans altnda, hala kesin olmayan teknik koullarda ilk hat ina edildi. Byk ngiliz irketi yzyln ikinci yarsnda tm kreyi kapsayan ve ekim noktalarnn hepsi ngiliz kolonilerinde bulunan stratejik bir ebeke ina eder. 132 19. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan telefon, hem yapsal hem de toplumsal kullanm anlamnda telgraftan farkl bir teknolojiye sahiptir. Telefonun

131 132

Ibid., s.132. Ibid., s.134.

41

ortaya kt dnemde, posta hizmetleri ve telgraf iin hali hazrda kurulmu ebekeler bulunmaktayd. Telgraftan ve dier posta hizmetlerinden telefonu ayran nokta, telefonun yazyla deil sesle ilgili bir teknie sahip olmasdr. 19. yzyln sonlarnda ise iletiim sistemlerinin tarihi iin byk bir teknolojik yenilik olan radyo ortaya kar. Radyonun ortaya ksnn iletiim dnyasna kkten bir yenilik getirdiini belirten Barbier ve Lavenir, denizdeki gemiler ile grsel (bandralar) ya da iitsel (sirenler) sinyaller dndaki yollarla iletiim kurma imkn salandn ve bununda askeri bir filoya manevra yaptrmak ve ya bir tccar gemisine avantajl bir yk bulmasn salamak gibi stratejik ve iktisadi olarak byk nem tadn vurgulamaktadr. 133 1960l yllarda uydu teknolojisinin kullanlmaya balanmas ise, telefon gibi iletiim aralarnn kullanmnda olduu gibi TV yayncl iin bir dnm noktas olmutur. Uydu teknolojisindeki gelimelerin uluslararas boyutlardaki nemi ise gz ard edilemez. Bu sayede ile kez ktalar aras ve lkeler aras yayn gerekletirilmitir. Televizyonun etkisi sadece ulusal snrlar iinde deil uluslar aras boyutta da grlmeye balamtr. Televizyon yaynlarnn datm konusunda teknolojik yeniliklerin paralelinde deiimler de balar. Uydu teknolojisinin kullanlmaya balanmas ile gerekleen bu dnm ile televizyon yaynclnn ekli de deimeye balamtr. Televizyon yayncl devlet tekelinden ve iktidarlarn kontrolnden yava yava kmaya balamtr. Haberlerde ve programlarda eitlilik olumaya balamtr. Yaynclar izleyicilerin ilgisini srekli olarak ekebilmek iin farkl yntemler gelitirmileridir. 1980li yllarla birlikte televizyonun kitlesel bir tketim arac haline geldiini grmekteyiz. Bu nokta da Barbier ve Lavenir, televizyon ve kitle tketimi arasndaki iliki hakknda unlara rastlamaktayz: 1980li yllarn televizyonu iin belirleyici olan ey, kitle tketimidir. 1975ten itibaren, Franszlarn te ikisi televizyonu her gn, haftada ortalama on be
133

Ibid., ss.145146.

42

saat seyrediyordu. On ylda, izleme sresi yava yava artar, gnde kii bana 132 dakikadan 1985te 145 dakikaya ykselir. Tketim ancak 1994te durulmaya balayacaktr. Genel kanallarn kitlelerini ayrt etmek zordur: Yal insanlarn leden sonralar daha ok televizyon seyrettikleri bilinse de, yasa ve sosyoprofesyonel kategorilere gre snflanan dier tketim pratikleri ancak ufak eitlilikler gsterir. Bu kitle tketiminin toplumsal etkilerinin analizi, ilk dnemde esas olarak kltrel elitlerin hkim megalelerine gre yaplr. Bu analizlerde, programlarn toplumsal modelleri ve yaynlarn kamuoyu oluumundaki etkileri zerine uzun sredir kafa yoran A.B.D.liderin almalarndaki sorunsallar yeniden ele alnr. 134 nternetin kitle iletiim aralar tarihindeki yeri daha yeni olmakla beraber, gn getike nemi byk bir hzla artmtr ve artmaktadr. lk olarak askeri amal almalar ile ortaya kan ve bugn btn dnyay saran iletiim a olan internetin ortaya k ve geliimi ile ilgili olarak Ulu, u bilgileri vermitir: nternet ilk olarak ABDde askeri amal bir proje ile ortaya kmtr. 1960l yllarda, Souk Sava dneminin nkleer atma tehdidi yznden savunma amal projelere byk harcamalar yaplmakta idi. ABD tarafndan gelitirilen ve ARPANET (Advanced Research Project Authority Net) ad verilen proje, lke savunmasn birbirine bal bilgisayarlarla kurulacak iletiimle koordineli bir biimde salamak amacyla 1969 ylnda gelitirilmitir. Bu a, 1990 ylnda internet adn alarak, en gelikin sivil a tanmlamasyla kullanma sunulmutur. Askeri amal aratrma yapan laboratuar ve niversiteleri birbirine balamak iin gelitirilen ARPANET, nce ABDdeki niversitelere, daha sonra da genel kullanclara almtr. Bugnk haliyle bilgisayar alarnn a olarak tanmlanabilen interneti kullananlarn saysnn her yl ikiye katland ileri srlmektedir. aralarna tekrar deineceiz.
135

Kitle iletiim

aralarnn tanm blmnde gnmzde etkinlii en fazla olan kitle iletiim

134 135

Barbier ve Lavenir, a.g.e., ss.287-288. Ibid., s.293.

43

4.1.3. MEDYA TRLER 4.1.3.1. Yazl Medya Yazl medya ya da yazl basn totaliter rejimlerde dzenin szcs durumundayken demokratik toplumlarda ise kamuoyunu bilgilendiren, kendi lkesinde olduu kadar dier lkelerdeki siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel durumlar asndan halk aydnlatan, karlatrma olana veren bir kitle iletiim aracdr.
136

Yazl kltrn egemen olduu bir toplumda, iletiim kurma yntemleri

nemli lde bir yer tutar. 137 Postman a gre, yazl sz benimsemek, yalanlar, kafa kartrc szleri ve ar genellemeleri aa karmak, mantk ve saduyu istismarlarn saptamak, ayrca, fikirlere arlk vermek, savlar birbirleriyle karlatrmak, bir genellemeyi dieriyle ilikilendirmek demektir. Yazl sz benimsemek nemli lde snflandrma, sonu karma ve akl yrtme yetisini gerektiren bir dnce izgisi takip etmek demektir 138. Yaznn etkinliini artran olgulardan biri de gazetelerin yaygnlatrmasdr. Gazete ve gazeteciliin douunda insanolunun haber alma gereksinimi ve istei en byk etken olmutur. Bu nedenle basn, ada demokrasilerde, kamuoyunu tayarak yasama, yarg ve yrtmenin yannda drdnc bir g olarak kabul edilir
139

136 137 138 139

C. zdiker, Televizyon,YaynlarndaCinsellik,Mstehcenlik,ErotizmvePornografi, 2000, http://www.medyakronik.com.tr. H. Ergl,. Televizyonda Haberin Magazinlemesi, letiim Yay., 2000,stanbul,s.78. Postman, N. Televizyon: ldren Elence, (ev: Osman Altunhay). Ayrnt Yay., st., 1994,s.56. S. Gezgin, Basn Ve zgrlk, Yeni Trkiye Medya zel Says, Say. 11. Eyll-EKM,1996.

44

4.1.3.2. Grsel Medya nsan vcudunun uzantlar haline gelen iletiim aralar, geirmi bulunduklar yapsal ve ilevsel deiimler sonucu etkilemenin, inandrmann, ynlendirmenin en etkin aralar haline gelmitir. letiimde, grsel boyutun bu tr ilevlerinin daha zahmetsiz gerekletii yolundaki inan, fotorafn bir ikna arac olarak grlmesine yol amtr. 140 Grsel medya, amzda toplumda meydana gelen deiimlere ayak uydurmay baarmtr. zellikle sinema, bunun gzel bir rneini oluturmaktadr. Grsel medyann ilk arac olan film, evrensel iletiim mitolojisini, snflar, gruplar ve uluslar arasndaki eitsizliin bir dier simgesi olan grnt ana sokmutur. 141 Televizyon; Grsel medyann en nemli aralarndan biridir. Televizyon yaynlarnda ocuklara hitap eden izgi filmlerde bile iddet, cinsellik, kt konumsalar olabildiince fazladr. Meseleye bu ynden bakldnda yaynlara kar eletiriler artmaktadr. gzlemlenmitir.
143 142

Fazla televizyon seyreden ocuklarda u deiiklikler

- ocuk, gereklerden kamakta, pasiflemekte ve - Baml bir yap oluturmakta, saldrganlamakta ve sradanlamaktadr - zellikle kendini ifade etme sknts yaamakta, - Yaratcln yerini taklit almaktadr Bilgisayar ve nternet; Bilgisayar bilgi ileyen bir ara olarak tanmlamak mmkndr. 144 Son zamanlarda toplumlar ve dolaysyla bireyleri iki kavram, biraz daha fazla megul etmeye balamtr. Bunlar, bilgisayar ve internettir. Birbirine bal ve birbirleriyle zdelemi olan bu iki kavram, kitle iletiimi asndan da poplaritesi

N. Topcuolu, Basnda Reklam Ve Tketim Olgusu, Vadi Yay., Ankara,1996, s.67. A. Mattelart, Ezeli Bir Vaat: letiim Cennetleri, ev: Erdal Peker, Defter Dergisi, Say:29, yl:10, Ks.,1997. 142 N. Yalntas, Trkiyede Televizyon Rahatszl, Yeni Trkiye Medya zel Says, Say:11, Eyll-Ekim, 1996. 143 Y. nceolu, Medyann Toplum-Ruh Sal zerine Olumsuz Etkileri, Medya Ve Toplum. Der: Yasemin nceolu,1998. 144 M.Aslantunal, Kiisel Bilgisayarlar, letiim Yay. 2. Bask, st.,1994,s.56.
140 141

45

gn getike artmaktadr. Stuber ve Bradley interneti; Manhattann bin kat byklnde bir ehir gibidir ve her geen gn bymektedir diye tanmlamtr. 145 nternet, pek ok alandaki bilgilere kolay, ucuz, hzl ve gvenli bir ekilde eriebilme olana salamaktadr. Kimilerine gre ise internet hoa zaman geirilebilecek bir alandr. 146 4.1.4. Televizyonun Tarihi Geliimi Globalleen ve adeta bir ky haline gelen dnyada, bu sreci tetikleyen en nemli etkenler teknoloji ve kitle iletiim aralardr. zellikle televizyon, kltrler aras etkileimi salayan en nemli aratr. Denilebilir ki ondan nceki dier kitle haberleme aralarndan hibiri kiiyi olaylara bu denli tank etmemi; gerek ses, gerek grnt olarak, ounlukla annda, olay ve kiilerle karslatrmamtr. Bu bakmdan televizyonun, hangi amaca arlk verirse versin, kiiyi srekli olarak kendine baktran bir ara olarak kabul edilmesi, zorunludur.
147

Franszlar la tele,

ngilizler tell, ve bakalar kutu hatta ahmak kutusu derler. Kastettikleri acaba nedir? O televizyondur. Televizyona taklan lakaplardan biri de ocuk bakcs dr. Herhalde birok ana baba, ocuklarnn sessiz ve uslu durmalarn salamasnn en kolay ve ucuz yolunun, onlar tek gzl uyuturucu diye de adlandrlan bu aletin nne oturtmak olduu kansna varmlardr.148 Televizyon en genel tanmyla, Elektronik yntemlerle sahnelerin uzun sreli ve annda veya tekrar gsterilmesidir. 149 Televizyon Latince kkenli bir szck olup, uza grme insann zaman ve mekan snrllklaryla izili gndelik yasam deneyiminin eperini gelitiren, gelitirmekle de kalmayp, bu deneyimin nitel ve nicel rntsnde nemli deiikliklere yol aan bir teknolojik olanaktr. 150 Tabi televizyonu niteleyen birok tanm bulunuyor. rnein:Aptal Kutusu,Kltrel plk,ada

145 146 147 148 149 150

R Stuber, J Bradley., ocuklar Ktlklerden Korumak, ev: Yonca Karakl, Beyaz Yay., st.,1998,s.121 Y, Atakan, Medyada Grsellik ve Etkileim a, Yeni Trkiye, Medya zel Says, Eyll-Ekim,1996, s. 11. Aysel AZZ, Televizyonun Yetikin Eitiminde Yeri ve nemi, Sevin Matbaas, Ankara, 1995, s.198. Mete SUER, ,Televizyon Bir Nimet Mi? Bir Bela M?, Kule Kitaplar,s.3-6 stanbul,Ocak1984 Mete SUER, a.g.e., ss.3-6 . MUTLU Erol, , Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara,1991, s.15.

46

Karabasan,Halkn Afyonu,Devletin deolojik Aygt,Sihirli Denek gibi

151

. Gerbnere gre ise, televizyon merkezilemi bir yk anlatma sistemidir.

Dramas, reklamlar, haberleri ve teki programlaryla her izleyici eve bir ortak imajlar ve iletiler dnyas getirir.152 Raymond Williams ise televizyonu, hem teknolojik, hem de kltrel bir biim olarak niteler; yani televizyon bir yanyla teknik bir aratr, dier yanyla ise kltr retim, aktarm ve tketim (yeniden retim) ortamdr. 153 Televizyon ncelikle ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanyada geliim gstermitir. Fakat bu lkelerde televizyonun douu ve geliimi farkllk gstermesine karn; II. Dnya Savas bu lkelerin hepsinde televizyonun yaygnlamasn kesintiye uratmtr. II. Dnya Savasnn sona ermesiyle Amerikann savatan daha az zararla km olmas televizyon yaynlarnn gelimesinde dier lkelerin nne gemesini salamtr drt ana baslk altnda toplanabilir: - Kapitalizmin geliimi - Modern devlet anlaynn ortaya k - Nfus art ve ehirleme - Sanayi Devrimi ve teknolojik ilerleme. 155 Televizyon yaynlar 1950den sonra dnya dzeyinde yaygnlk kazanm, benimsenmitir. Bugn iin, televizyon, gazetelerden de radyodan da, dergilerden de daha etkin bir kitle iletiim arac olma hviyetini korumaktadr. Pek ok yazara gre televizyonun olgunlua ulamas 1960larn basnda olmutur. Az gelimi lkelere televizyonun girmeye balamas ise, 1960larn basna rastlamaktadr. Televizyonun 1960tan sonra ise altn an yaad ileri srlmektedir. 156
Muhammet SPRL, Medya Gerei Ve Haberciler, Aka Yaynevi, Ankara,2000, s.112. Muhammet SPRL,a.g.e,.ss.112-113. 153 Erol MUTLU, Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara,1999, s.11 154 YILMAZ Sleyman Srr, Kltr ve Bilincin Trdelemesi Asndan Televizyon, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya,2001, ss. 37-38-39 155 N.Yzer, a.g.e.,2002,s.86.
152 151

154

. Televizyonun ortaya

kt dnemde dnyada baz gelimelerin yaand gzlenebilir. Bu gelimeler ise

156

Tokgz,a.g.e.,s.27.

47

1963de Almanya hkmeti ile Dileri Bakanlmz arasnda imzalanan bir antlamayla Trkiyede bir eitim televizyonu merkezi kurulmas kararlatrld. Merkezin teknik donanmlar Almanya hkmeti karlyor, program ve teknik elemanlarn Almanyada eitim grmesi salanyordu. Bylece Ankara televizyonu 31 Ocak 1968de ilk yayn gerekletirdi.157 Trkiyede ilk renkli televizyon yayn denemeleri 1973te Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisinin kurduu televizyon ile Eitim Enstitsnde yaplmtr. 1983 1984 tarihleri arasnda baz programlar renkli yaynlansa da, 1 Temmuz 1984 tarihi Trkiyenin renkli yaynlarna geiinin resmi tarihi olarak kabul edilmektedir. 158 4.1.D.4. Olumlu Yaklamlar Asndan Televizyon Kimi tanmlara gre sihir kutusu, kimi tanmlara gre ise de, ahmak kutusu, ya da tek gzl canavar. Nasl tanmlanrsa tanmlansn, buna ramen, grnt ve sesin birliktelii ile televizyonun gnmz kitle iletiim aralar arasnda en etkilisi olduu yadsnamaz bir gerektir. Hemen hemen her eve giren kitle iletiim arac olan televizyona; iki farkl bak as bulunmaktadr. zellikle son yllarda, televizyonun ocuklar ve genler zerinde olumsuz bir etki braktna ilikin tartmalar yaanrken, bu bak alarnn neler olduunu da irdelemek gerekir. Bunlardan televizyonun olumlu fonksiyonlarnn olduu ynnde gr belirtenler, onu toplumun aynas olarak grrler. Bununla birlikte, bir toplumun skntlar, zlemleri, beklentileri, alkanlklar, ncelikleri, genel beeni dzeyi ve yaama bak tarz o toplumun izledii televizyon program yapsndan anlalabilir. Barrata gre, kitle iletiim aralar iinde en son teknik bululardan biri olan televizyon, gnmzde gerek gelimi, gerekse gelimekte olan lkelerde elence, haber, eitim, kltr gibi eitli gereksinimlerin karlanmasnda youn olarak kullanlan bir aratr. 159

Sevi YCEL, Medyatik Medya, Hacettepe Tas Kitaplk, Ankara,1998 , s.13 KANDEMR Ceyhan, Kitle letiiminde Dil ve Radyo Televizyon Dili, stanbul niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul,1993, s.87. 159 Bekir KOCADA,http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm
157 158

48

Mc Quail ise, televizyonun olumlu niteliklerini syle u szlerle ifade eder; Televizyon, stne stlk, grece demokratik bir aratr ve dengeli bir ileyi ortamnda iktidarn belli ellerde younlamasna ve ktye kullanmna, gelenekselcilie, patriarkal eilimlere ve gizlilie kars etkili bir ekilde i grmektir. Nihayet her ne kadar televizyon u ya da bu biimde ve lde bizzat sansre tabi olsa dhil, doas itibariyle sansr kavramna kar ftri bir kart konuma sahiptir.
160

Daniel Lerner ve Wilbur Schramm ise, televizyonu, zellikle nc dnya deerlendirmilerdir.

lkelerinin Batya ulama arac olarak grmler; modernleme abalarnn en etkili unsuru olarak Televizyona ynelik olumlu deerlendirmeler genellikle, bu aracn teknolojik potansiyelinin n plana karlmaya alld grlmektedir. 161 4.1.4.2. Olumsuz Yaklamlar Asndan Televizyon 1) Televizyon izlediimizde hipnotize olmu gibi oluyorum; 2) Televizyon enerjimi emip yok ediyor; 3) Televizyon beynimi ykyor; 4) Televizyona takldmda kendimi zerzevat gibi hissediyorum; 5) Televizyon bir uyuturucu, ben de bir bamlym; 6) ocuklarm televizyon izlerken zombiye benziyorlar; 7) Televizyon zihnimi mahvediyor; 8) Televizyon insanlar salaklatryor; 9) Televizyon azkken gzlerimi ondan ayramyorum; 10) Televizyon beni sersemletiriyor. Bu tanmlar Jerry Manderin Televizyonu Yok Etmek in Drt Neden balkl kitabnda televizyona ilikin 2000 kadar kiinin szl ve yazl betimlemelerini deerlendirirken en sk dile getirilenlerdir. 162 Televizyon yetikin bireyler zerinde etkilerde bulunurken; yetime andaki bireylere olan etkisi gzard edilemez. Televizyonun ocuklar zerinde olumsuz
160

161
162

Erol MUTLU, Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara,1999,s.57.. Bekir KOCADA, http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm Erol MUTLU, Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara,1999, s.78

49

etkilerini Postman yle rneklemektedir; Susam Soka ne ocuklar okulu sevmeye zendirir ne de okulla ilgili baka bir eye, Susam Soka gibi bir televizyon program ocuklar, televizyonu sevmeye zendirir. 163 Trkiyede 6 14 ya grubunda 100 ocuk zerinde yaplan bir aratrmada televizyon ekran basndan ayrlmayan ocuklarda, ders dinleme kabiliyetinden, olaylar kavramaya kadar varan eitli sosyalleme olaylar iin gerekli fonksiyonlarda gerileme ve zek derecesinde d grldn, bu ocuklarn gnde 50 dakikadan fazla ekrana bal kalanlarn, gz yorgunluu ve uykusuzluklar, ayrca dikkatlerini uzun sre bir noktaya toplayamamalarndan tr, gnlk hayatn artlarna uymakta glk ektikleri, derslerine kendilerini veremediklerini, ilerini ar bir ekilde yerine getirdiklerini ortaya karmtr. 164 Televizyona ynelik olumsuz eletiriler, ounlukla onun teknolojisini deil, sosyo kltrel ve ekonomik ynn deerlendirmektedirler. Demek ki, televizyon sadece bir teknoloji deil, ayn zamanda toplumsal, kltrel ve endstriyel bir biimdir
165

. Televizyon zerine yaplan eletirilerde genellikle, programlar ve

ierikler n plana kar. Bennett, bireylerin tketime feda edilmesinin televizyonda yaygn olduunu belirtir. Dier taraftan televizyon, sadece haber kalitesindeki genel dsn sorumlusu olarak sulanmakla kalmayp, politikaya dair genel cehaletten su ve iddete, akam sofrasndaki muhabbet yokluuna varncaya dek tm toplumsal hastalklardan sorumlu tutulmaktadr. Toplumsal olarak konuya bakldnda, insani ilikileri glendiren deer yarglar yerini, televizyonun getirdii yeni kltrel deerlere brakt grlmektedir.166 Televizyonun olumsuz etkilerine yaplan gndermelerden biri de, insanlar arasndaki ilikiye vurduu darbedir. zelikle televizyon, aile oca gibi birincil
163 164 165 166

Neil POSTMAN, ,Televizyon ldren Elence, ev., O. AKINHAY, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2004,s.161 ztrk, a.g.e., ss. 56 57. MUTLU Erol, Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara,199, s. 50. Bekir KOCADA, http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm

50

ilikilerdeki samimiyeti yok etmi, onun zel hayatna el atmtr. Onu aydnlatmak, ona yol gstermek yerine, onu aldatmakta, oyalamakta, ka yelemesine neden olmaktadr. Yani medya, sorunlarna insanlarn kendilerince bir takm zmler bulmalarn bile gletirmektedir
167

. Yayn saatlerine gre ayarlama, okula giden

ocuklarn derslerinin bozulmas, kltrn naklinde ve kalclnda nemli bir yere sahip olan kitap okunmasnn azalmas gibi etkileri ailenin yaay dneminde nemli deimeler yapt tespit edilmitir. 168 zellikle televizyon iin bir deerlendirmede sosyologlar tarafndan yaplmtr. Onlara gre, televizyona ayrlan zaman l zaman dr. Bize gre ise, televizyon bir bo zaman oburu dur. nk artk bireyler, bo zamanlarnn byk bir ksmn televizyonun karsnda geirmektedirler. rnein, gnmz
169

toplumlarnda akamlar televizyon seyretmek bir gelenek haline gelmitir.

lkemizdeki kitle iletiim aralarn gz nnde bulundurduumuzda, programlarn ounun filmler, reklamlar, elence programlar, dizi filmler, haberler, paparazzi ve tele vole programlar v.b gibi konular ieren yaynlardan olutuu grlmektedir. Bu programlar arasnda (bizim) kltrmz ile ilgili programlarn yok denecek kadar az olduu da bilinen bir gerektir. Biz bu alandaki eksiklikleri hzla gidermek zorundayz. Ayrca bu durum, sosyal bartan, uzlamadan uzaktr ve yaygn kullanmyla medya ya kar honutsuzluun artmasna da zemin hazrlamaktadr.
170

167 168

170

Cengiz ANIK, Bilgi Fabrikalar ve Mteriler, Altnkre Yaynlar, Mays, Ankara,2003, s.136. Cengiz ANIK, a.g.e. s.136. 169 http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm

51

4.2.MEDYANIN LEVLER Medya, bugn gnlk yaamda insanlar iin vazgeilmez bir konuma gelmi; kamuoyu oluturmadan elendirme fonksiyonu ve bilgi vermeye kadar, farkl ilevleri yerine getiren geni bir yelpazeye sahiptir. ou zamanda hangi konuda, ne zaman dneceimizi bile medya ynlendirebilmektedir.

Medya Latince kkenli bir szck olup; halka, kamuoyuna ait medium, mediae szcnden gelmektedir: Ksaca, ynsal kitle iletiim aralarna verilen addr. Genel erevede ise: Yaz, ses, ya da grnt araclyla, iletiim kurmay salayan yazl (gazete ve dergi) ve elektronik basn (radyo, televizyon, sinema ve film) internet, hypermedia, bilgisayar, video, haberleme uydusu, kitap, slyt vb. gibi kitle iletiim aralarnn tmne medya denilmektedir.
171

Kavram en geni anlam

ile kullanldnda karmza, ok kiiye ulaabilen her trden szl, yazl, basl, grsel metin ve imgeleri ( kitaplar, gazeteler, dergiler, brorler, billboardlar, radyo, film, televizyon, internet gibi) ieren ok geni bir iletiim yelpazesi kyor. 172 Dier yandan, Trkede media szcn karlamak zere, olduka hantal kamakla birlikte, kitle iletiim aralar kavram da kullanlmaktadr. 173 4.2.1. Kamuoyu Oluturma Gnmzde basn toplumunun seim yoluyla ortaya koyduu kurumlarn almalarn gzlemlemek iin, ortaya kard bir denetim kurumu olarak kabul edilmektedir.
174

Kitle iletiim aralar, toplumda meydana gelen olaylar, lke

sorunlarn hedef kitlesine ulatrarak kamuoyunu bilgilendirir. Haber kayna olan medya bireylerin ayn konular hakknda bilgi sahibi, lke ile ilgili olarak benzer duygu ve dncelerin paylalmasn salar
175

. Bugn Yasama, Yrtme ve

Yargdan sonra drdnc g olarak nitelendirilen basnn en nemli misyonu,

A.Rdvan BLBL, Genel Gazetecilik Bilgileri, Nobel Yaynclk, Konya,2000. Sevda ALANKUS, (Der), Medya ve Toplum, Bia Yaynlar, 2003, s.87. 173 Halil NALAOGLU, Medya ve Toplum ilikisini Anlamak zerine Bir ereve,Der. Sevda ALANKUS, Medya ve Toplum, Bia Yaynlar, stanbul, 2003,s.45. 174 Nurettin GZ, Trk Basnnda Kamuoyu Aratrmalarnn Ynlendirme Arac Olarak Kullanlmas, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C.1, S.1.,Ankara, 1997,s.34. 175 GZ Nurettin, Trk Basnnda Gndem Oluturma, Yeni Trkiye Dergisi Medya zel Says, Say 12 C.2, Ankara,1996.
171 172

52

kamuoyunun oluumunu salamaktr. Btn demokratik rejimlerce ynetilen lkelerde basnn, medyann ilk ilevi budur. Basn yayn organlarna, her gn haber ajanslar, kurulu alanlar olmak zere birok kaynaktan yzlerce haber ular. Bu noktada, medyann grevi salkl, doru, objektiflik ve etik kurallar erevesinde halk, kamuoyunu haberlerle, siyasal, ekonomik vb. gibi birok konuda bilgilendirmektir. Bu bilgilendirme kitleleri belli bir gre endekslemekten ok, olgular ve olaylar tm plaklyla sunup, bireylerin bunlar hakknda hr iradeleriyle bir kanya varmalardr. Szlk tanm ile kamuoyu, toplumda oluan grlerin belirli dorultulara ynelmesidir. Milyonlarca bireyden oluan toplumlarn tek dorultuya ynelmesi mmkn olmadna gre ynelme fiilini ynlendirme olarak deitirmemiz daha doru olabilir. Son yllarda gnlk konuma literatrmze girmi olan kamuoyu oluturma deyimi de bu anlamda kullanlmaktadr. 176 4.2.2. Elendirme Medyann en nemli ilevlerinden biri elendirmedir, dier bir deyile medya insanlarn bo zamann elenerek geirmelerini salar. Butona gre bu ilev izleyiciye salkl bir elence ve zevk sunar. Ancak bo zaman kavramnn medyann temel dayanaklarndan biri olduu dnlrse, bo zamana atfedilen ticari deerin insanlarn bo zamanlarn fazlal ve onu deerlendirme alkanlklaryla doru orantl olduu kolayca grlebilir. 177 Bireylerin elenme ve stres atma balamnda bavurduu en nemli kaynak medyadr. Medya (kitle iletiim aralar), toplumsal yaamn baskc temposunda bunalan bireylere, hoa zaman geirtme, dinlendirme olanaklarn daha ucuz ve eitlilik iinde sunabilirler
178

. Birey yaama mcadelesinden deiimden etkilenir,

bunalr. nsanlk tarihi boyunca da elenceyle bu bunalmdan uzaklama, rahatlama

176

Aleddin ASNA Kamuoyunun Oluumunda Kitle letiim Aralar, Yeni Trkiye Medya zel Says, Aralk S. 11, C.2, zer ELTUGAY, Popler Kltr ve Yabanclama, Gazi niv.,(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1999, s.67. KAYA A. Rait, Kitle letiim Sistemleri, Teori, Yaynlar, Ankara,1985,s.78.

Ankara,1996.
177 178

53

abasnda oldu. Kitle iletiim kendi gereklik alanndan alr ve elendirir

179

Elencenin sosyal ve psikolojik boyutlarn ele alan makalesinde Erol Gngr, medyann ortalama zevklere ynelmesini syle aklyor: Modern toplum elenceyi ancak bir endstri olarak yaar. Bu endstri ise ounluun beklentilerine cevap vermek zorundadr
180

. Medyann elendirme fonksiyonunun dna karak insanlar

ve toplumlar kltrel ve gndelik yaam erevesinde deiime uratt da bir gerektir. Modern toplumlardaki medya (kitle iletiim aralar) artk toplumu bilinlendirme ve bilgilendirme ilevlerini yerine getirmediklerinden ve aksine insanlar sadece elendirmeyi arttrrlar. 181 amaladklarndan, dolaysyla da insanlarn dnmelerini ve bireysellemelerini engellediklerinden toplumdaki yabanclamay

4.2.3.Bilgilendirme ve Haberdar Etme Bugn tm dnyada olup biten gelimelere ulamada ve haberdar olmada medya kilit bir noktada rol oynamaktadr. nsanlarn bugn, ulamak istedikleri bir bilgiye, habere medya organlar araclyla sahip olabilmektedir. Medya (kitle iletiim aralar), olaylar ve koullar hakknda haber ve bilgi aktararak, ulusal ve uluslar aras koullarn anlalmasn, bilerek tepkide bulunulmasn salayabilirler. Bu ilev, haberlerin, verilerin, imgelerin, gr ve yorumlarn toplanmasn ve ilem grmesini ierir. 182 Haberler, gncel olaylardan hazrlanan programlar, belgeseller, insan ncelikle dnya hakknda (doru ya da yanl) bilgilendirir ve dncelerine zemin hazrlar. Her trl bilimsel bilgi de aktarlr.
183

Buton, medyann haber verme

ilevini de dnya hakkndaki gerekli bilgileri salar., eklindeki formle ederek, bu bilgilerin de izleyici zerinde dnyann corafi, toplumsal ve politik haritasn

Sadi ZDEMR, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul,1998, s.84. Sadk GNE, Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001, s.76. 181 evirir, a.g.e., s.15. 182 A. Rait KAYA, Kitle letiim Sistemleri, Teori Yaynlar, Ankara,1985,s.34. 183 Sadi ZDEMR, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul, 1998, s.44.
179 180

54

karmak gibi bir etkide bulunduunu aktarrken u noktay da eklemektedir; dnyaya ilikin belirli bir bak as oluturur ve izleyiciyi edilgin klar 184.

4.2.4 Kltr Sunumu Medyann hem yerel hem de kresel anlamda hizmet ettii bir gereklik vardr ki; oda kltr sunumudur. Medya, bulunduu toplumun kltrel zenginliini yanstan, dier yanda da bunu deitirebilen, srdrebilen hatta uluslar aras boyuta tayarak baka toplumlarn kltrel alkanlklarna etkide bulunabilen bir gce sahiptir. (nl bir ABDli sanatnn giyim ve konuma tarznn, Ortadouda, Asyada bir gen tarafndan taklit edilmesi gibi) Medya; insann kendisiyle, evresiyle, d dnyasyla kurduu her tr ilikinin toplam olarak nitelendirilen kltrn, ada deer ve normlarla yeniden ekillendirilmesinde en etkili aralardan biri olarak kabul edilmektedir.185. Medyann kltr ilevi ok nemlidir. nk toplumsal gereklii kurabilir ve sunar. Dorudan kltr programlaryla ya da dolayl olarak tm ierii ile kltrel ekillenmeyi, modelleyerek ynlendirir. Kltrel sreklilii salayabildii gibi toplumu kltrel deiime de ynlendirilebilir. Bir baka kltrn zelliklerini baka topluma tayp benimsetebilir. 186

184 185 186

zer ELTUGAY, Popler Kltr ve Yabanclama, Gazi niversitesi,(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),Ankara, s.86. zer ELTUGAY,a.g.e.,Ankara, 1999,s.45.

Sadi ZDEMR, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul, 1998,s.76.

55

4.2.4. Toplumsallama nsan doduu, byd evreyle birlikte yasad topluma ayak uydurma sreci ile toplumsallama evresini yasar. Bu toplumsallama srecinde medyann stelendii bir rol vardr. Bireylerin toplumlar hakknda genel bilgi ve deerleri edinebilmeleri ve toplumsal yaamn bir paras haline gelmelerinde medya (kitle iletiim aralar)nn nemli bir yeri bulunmaktadr. 187 Medya toplumdan, toplumsal gruplar arasnda etkileimlerden rnekler sunarak, toplumsallamay salar, bireyin anlama dzeyini ve uyarlanma becerisini rgn yaygn eitimle ve dier ierikleriyle ykseltilebilir. 188 ada insan iinde bulunduu dnyaya ister yazl aralardan, ister televizyon ekranndan baksn, modern toplumun kitle iletiim aralar dier bir adyla medyas, dnyay ada insan adna kategorize eder, bir sraya dizer, nelerin nemli nelerin nemsiz olduunu saptar. Ksacas modern toplumun insan dnyay medyann istedii ekilde alglar. 189

4.3.MEDYA VE KLTR Medya m kltr; kltr m medyay ekillendirir? Yoksa her ikisi de bir ibirlii ve etkileim iinde midir? Medya gnlk yaantmzda hayatmzn bir paras olmu; programlar, haberleri, dizileri, gazeteleri v.s unsurlaryla toplumun kltrel yapsnda etkin bir rol oynayarak, bu yapy ekilendirmektedir. Ancak, hibir lke medyasnn, bulunduu lkenin kltrel dinamiklerin tesinde, bamsz olduu dnlemez. Gnmz Trk Medyas da, elbette toplumumuzun kltrel elerinden etkilenmekte, onu kullanmakta ve hatta beslemektedir. Ancak, dier yandan da programlar, diziler, Talk Showlarla, kltr ekillendirerek yeni eklemeler yapmaktadr. Medya ve Kltr ilikisinin irdelenmesi de televizyon dizilerinin kltrel anlamda gnlk yaamda bireylere katt imgeler asndan, da daha anlalr olacaktr.

187 188 189

A. Rait KAYA, Kitle letiim Sistemleri, Teori Yaynlar, Ankara,1985, s.59. Sadi ZDEMR,1998 Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul,s.45. evirir, a.g.e.1995,s.15.

56

Gnlk yaama ilikin tutum ve davranlarn ekillendirilmesinden bilim ve teknolojinin deiimine kadar son derece geni bir yelpazeyi kapsayan bu etkileim srecini temin eden kitle iletiim aralarndaki gelimelerin kltrn olumas ve yaylmas zerinde de nemli etkileri olaca muhakkaktr
190

. Medyann gerekten

de toplumlar kalkndrma, modernletirme, kitleler ya da bireyler aras iletiimi bilgilenmeyi salama gibi sorumluluklarnn yan sra, kltr yaratma gibi ok nemli bir misyonu daha vardr.
191

Yirminci yzylda sembol alveriinin hemen

hemen tamam kitle iletiim aralarnca yapldna gre kitle iletiim aralarnn st kltr ve folk kltr rnlerinin yaylmasnda, kitle kltrnn de hem olumasnda hem de yaylmasnda temel unsur olduu sylemek yanl olmayacaktr. letiim teknolojisindeki gelimeler ise bu yaylmn kapsamn ve hzn inanlmaz boyutlara ulatrmtr.192 4.3.1. Kltr ve letiim Medyann ve dier elektronik aygtlarn (faks, video, bilgisayar olanaklar, internet, mobil telefon vb.) bu denli yaygn olduu toplumsal ortamlarda kltrn her adan kitlesel zellikler tamas kanlmazdr.
193

Bu noktada, medyann kltr

ilevi ok nemlidir. nk toplumsal gereklii kurabilir ve sunar. Dorudan kltr programlaryla ya da dolayl olarak tm ierii ile kltrel sekilenmeyi, modelleyerek ynlendirir. Kltrel sreklilii salayabildii gibi toplumu kltrel deiime de ynlendirilebilir. Bir baka kltrn zelliklerini baka topluma tayp benimsetebilir.
194

Burtona gre Medya, kltrmz yanstan materyalleri salar

195

ve onun bir paras haline gelir. Bu materyal, kltrmz srdrr ve yanstr, bu da kltre sreklilik salar. Medya; insann kendisiyle, evresiyle, d dnyasyla kurduu her tr ilikinin toplam olarak nitelendirilen kltrn, ada deer ve normlarla yeniden ekillendirilmesinde en etkili aralardan biri olarak kabul edilmektedir. Bu zellii ile bireylerin yeni yaam biimlerine geite, yeni yaam
190 Ahmet B GKSEL., Kitle letiim Aralarndaki Gelimelerin Kltrn Olumas ve Yaylmas zerindeki Etkileri,Dnceler Dergisi, Ege niversitesi Basn Yayn Yksekokulu, Yl 5, Say 5, ubat,1991. 191 Ali Murat VURAL, Medyann Kltrel Kalknmay Salama ve Eitim levi, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, . Basmevi Mdrl, Say 10,2000. 192 Ahmet B GKSEL., a.g.d. ,1991. 193 Sadk GNE, Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara,2001,s.78. 194 Sadi ZDEMR,Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Timas Yaynlar, stanbul,1998, s.33. 195 zer, ELTUGAY Popler Kltr ve Yabanclama, Gazi niversitesi,(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara,1999,s.56.

57

ortamlarna sahip olmalarnda ve deien yaamn deien aralarn kullanmalarnda onlarn yol gstericisi kimliini de tamaktadr. Yine ayn kimlie dayanarak toplumlarn siyaset, ekonomi, sanat, spor ve elence alanlarnda geleneksellikten evrensellie ve ada normlara geiinde de belirleyici bir rol olduu, zellikle son 20 ylda iyice belirginlemitir. 196 Medya ayrca, bireylerin gelien uluslar aras deerlerle, politikalarla, dncelerle, davran biimleri ile tanmalarna ve zdelemelerine, kitlesel yaamn gerektirdii ada kurallar benimseyip, btnlemelerine, kimi zaman tayc kimi zaman yardmc, kimi zaman da itici faktr olarak etkide bulunmaktadr. Medya, sahip olduu iletiim gc ile farkl dnce ve yasam tarzlarn kaynatrma, birbirlerinden haberdar etme ve bunlar arasnda al-veri ortamn salama, bylelikle bir anlamda kltrel adan toplumu zenginletirme ve eitlendirme ynnde araclk rol stlenmektedir.
197

te yandan, bize nasl bir

toplumda yaadmz syler. Byle bir toplumda bizim nasl bir yer tekil ettiimizi hatrlatr. Bu balamda baz katlm ve itiraz yollarn nerir. Btn bunlar sistemli olarak bir eyleri kabullenmenin ve bir eylere kars koymann dayanaklarn oluturur. Bizler bu dayanaklar birbirinden grece farkl psikolojik koullarda ediniriz. Kltrel sre, bilin uzmanlar tarafndan medya ieriine sakl bir eklide verilir. 198 Medya, izleyicilerin imgelemini yakalayan kltrel yazarlar srekli olarak tevik eder, nk onlarn dn ve davran biimleri olduka ekici biimde sunulur. zleyiciler bu imgelerin anlamlaryla zdeleirler ve onlarn kltrel temsillerini, kendi gndelik yaam durumlar iinde ileyie koyarlar
199

. Geni

kitlelere ynelme arzusu iindeki medya geni kitlelere hitap eden kltrel formlar reterek, bu formlara uygun davranlar sergilemektedir. Bu dngy, gndelik yaamn eitli kesitleri iinde nmze konan al oyna nakaratlarnda gzlemek mmkndr.200 De Fleur kltrel normlar kuramn ortaya atarak u

196 Ali Murat VURAL, Medyann Kltrel Kalknmay Salama ve Eitim levi, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, . Basmevi Mdrl, Say 10, 2000, s.102. 197 Ali Murat VURAL,a.g.d.,s.103. 198 Sadk GNE, Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara, 200, s.163. 199 E.Gngr,2001,a.g.e.,s.106. 200 Sadk GNE,a.g.e., s.128.

58

deerlendirmeyi yapmtr. Medya yalnz bireyler zerinde dorudan etkili olmakla kalmayp, toplumun kltr, bilgi birikimi, normlarn ve deerlerini de etkiler201 zleyiciler kitleler ve onun toplumsal koullar, medya kurulularnn rgt ve ileyicisi ile medya araclyla kurulan imgesel lemin kk birimlerinin yer ald pek ok olgu ve sre disiplinler yuma iinde biimlenmektedir. 202 Medya ve kltr tartmalarnda en sk yinelenen savlardan birisi, medyann geleneksel kltr bozulmaya uratt eklindedir. Hatta bu sav o kadar ciddiye alnmaktadr ki, medya yasalarnda geleneksel kltrel deerlerin korunmasna ynelik hkmlere yer verilmektedir. 203 Medyann toplumsal ve kltrel etkileriyle ilgili eletirel almalarda, gereklilii kurguya dntrlerek gerek (reel) dnya karsnda imgesel, kurgusal bir dnya yaratld sonucu pek ok aratrmac tarafndan paylalr. Ancak, imdi Gemite medyann etkileri olarak grlenin, gerekte medya iletilerinin retim ve datmlarnn zgl rgtlenme tarzlarnn etkileri olarak grlmesi gerektiinin daha ok farkna varlyor. Yani alcy asl srkleyen ierik deil, medya karsndaki etkisizlii ve mecburiyetidir. 204 4.3.2. Televizyon ve Kltrel Etkileim Gnmzn en etkili kitle iletiim arac olan televizyon, gndelik yaam kadar kltrle de i iedir. Bulunduu toplumun kltrel normlarn kulland, bireylerin sosyallemesine hizmet ettii gibi; kltrel yapy, alkanlklar da, deitirip, ekil verebilecek gce de sahiptir. Raymond Williams televizyonu, hem teknolojik, hem de kltrel bir biim olarak niteler; yani televizyon bir yanyla teknik bir aratr, dier yanyla ise kltr retim, aktarm ve tketim (yeniden retim) ortamdr.
205

nsann toplumsal kltrel evresiyle ilikilerinden doan ve

201 Suat GEZGN, Uluslar Aras letiim, Kltr ve Kitle letiim Aralar, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, .. Basmevi Mdrl, Say 15, 2002. 202 GNE Sadk, Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara,2001,s.77. 203 RVAN Sleyman (Der.) Medya Kltr Siyaset, Ark Yaynlar, Ankara,1997, s.54. 204 GNE Sadk, Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara,2001,s.88. 205 MUTLU Erol, Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara,1999, s.56.

59

olaylar belirleyen btn kltrel srelerde rol oynuyor. Baz sreleri pekitiriyor, bazlarnn da kaynan oluturuyor. 206 Televizyon ve kltr ilikisine ynelik birok iletiim aratrmalar yaplmtr. nk televizyon ortaya kt gnden itibaren her yata insan hibir koul ne srmeden, onlar zmek, yormak, skmak yerine onlar elendirerek kolaylkla kendine balamtr. Bunu yaparken; gerek televizyonu eline geirenlerin ideolojik eilimi, gerekse kar ilikilerini srdkleri sistemin yapsn ve ideolojik tercihlerini elektronik teknolojinin tm olanak ve kolaylklarn kullanarak program ktlar olarak kendine tutkuyla bal izleyicilerine aralksz aktarrlar. 207 Medya (Kitle iletiim aralar), zellikle de televizyon, ekonomik, toplumsal, blgesel ve dini farkllklar aarak ortak deneyimler meydana getirmektedir. Kltrel homojenletirimin bir yn de budur. Yaam, ortak bir kltrel eksen etrafnda biimlenmeye balar. Ancak bu durum, insanlarn standartlam tepkilerde bulunmasna yol aan kltrel kodlar retmekte ve bunlar toplumda egemen klmaktadr. Gnmzde televizyonlarda ayn anda farkl programlar yaynlanmasna karsn, bu programlarn tm belli kodlar - yani anlam reten ve insanlar eylem yapmaya iten gizli yaplar pekitirmektedir. 208 Fiske ve Hartley televizyonun kltrel ilevleri olarak unlar sralar; kltrn yelerine d dnyada olup bitenleri trensel bir biimde aklamak. Bir btn olarak kltr yoluyla bireylerin kimliklerine ve statlerine balanmalarn salamak. Kltr yeliinin geiini salamak. Tasdik ettii ve ileri srd potansiyel olarak nceden tahmin edilemeyen ideoloji ve mitleri, kltrn byk bir ksm ile uygun hale gelmesini salamak, inandrmak .209 Radyo ve televizyonun, fertleri, kitleleri, milletleri birbirine yaklatrd, kltr rnlerinin yer yzn en uzak noktalarna hem de annda bu aralarla ulatrlabildii, milletleraras olan medeniyet temel deerlerin eklenmesini salad
206 Sleyman Srr YILMAZ, Kltr ve Bilincin Trdelemesi Asndan Televizyon, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya,2001,s.88. 207 ermin TEKNALP, Camera Obscuradan Synopticona Radyo ve Televizyon, Der Yaynlar, stanbul,2003, s.95. 208 zer ELTUGAY, Popler Kltr ve Yabanclama, Gazi niversitesi,(Yaynlanmam Yk. Lis.Tezi), Ankara, 1999, s.66. 209 NR Nimet,2001 Kresel Kltrlerin Yerel Dnmnde Televizyon, letiim Fakltesi Dergisi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Yayn,s.11.

60

yazl kltrn snrlarn asarak toplumlara dnyann kaplarn atn ileri sren grtr. Yine bu aralarla zihinlerin yeni bilgilere ald, bu imknlar olmasayd insanlar kltrel mesajlardan mahrum kalacaklar, eitici deeri olmayan bos islerle uramak zorunda kalacaklard. nceleri elit bir kitlenin sahip olduu kltr bu aralarla kaplarn herkese am olmaktadr. 210 Televizyonun kltr ve sosyal deime zerine etkileri zerine ileri srlen grlerden birincisine gre; televizyon fertleri, kitleleri, toplumlar, milletleri birbirine yaklatrmakta, kltr rnlerin yeryznn en uzak noktalarna annda ulatrabilmekte, yazl kltrn snrlarn aarak toplumlara baka dnyann kaplarn aabilmektedir. Eer bu aralar olmasayd baz insanlar her gn binlercesi sunulan kltrel mesajlardan mahrum kalacaklard. Kltrn tantm ve gelitirilmesi kltr mirasnn korunmas bu yolla daha kolay salanmaktadr. Hayatn eitli skntlar iinde bunalan insanlarda ho zaman geirme, onlar rahatlatma ve dinlendirme grevini stlenmektedir. 211 Dier bir gre gre radyo ve televizyonun gerek kltr tehdit ettii ve yeni bir kltre yol at savunulmaktadr. Haberleme aralarnn yaygn olmad dnemlerde yzyze haberleme eklinde srdrlen ve kltrn tanmasn haberleme kanal olarak kullanlan masal, efsane, fkra, destan gibi ifahi kltr deerlerinin toplumu gitme, elendirme grevlerini yerine getirdiini bilmekteyiz. zellikle televizyonun belli bir kltr seviyesinde faaliyetin srdrmesinin ifahi kltr dlad ve etkisini azaltt yaygn bir gr olarak ileri srlmektedir. Kitlelerin zevk seviyelerini bayalatrd, ocuk ve genlerde iddet eilimin okad, ahsi menfaatler uruna birok deerin ticari maksatlar yok edildii, dinleme-elenme havasnda hibir gayret gstermeden elde edilen bilgilerin kalc olmad ileri srlmektedir. 212

210 Sabahattin AHN, Kitle Haberleme Aralarndan Radyo Ve Televizyonun Kltr Deimeleri zerine Yapt Tesirlerle lgili Bir Deerlendirme, stanbul niv., (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul,1987,s.44. 211 Sleyman Srr YILMAZ, Kltr ve Bilincin Trdelemesi Asndan Televizyon, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya,2001,s.76. 212 Sabahattin AHN, Kitle Haberleme Aralarndan Radyo Ve Televizyonun Kltr Deimeleri zerine Yapt Tesirlerle lgili Bir Deerlendirme, stanbul niversitesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul,1987,s.67.

61

Televizyonun aslnda bir kltrel emperyalizmin arac olduu sav da yine bu tartma ierisinde yer almaktadr. Uyduyla iletilen televizyon yaynlar, bu arada daha zengin ve gl lkelerin gelimekte olan lkelerin kltrel ve siyasal deerlerine bask yapmalarna meydan vermek suretiyle kltrel emperyalizmin tehdidini de artrmaktadr. Uydular tarafndan dnyann birok blgesine pazarlanan ucuz yaynlar izleyenler, bu yapmlarn tad kltrel ve politik eleri de beraberinde ithal etmek durumunda kalabilmektedirler. 213 Yabanc her film, pek tabi olarak en byk unsuruna kadar yabanc kltr de aksettirir. Bundan dolay onun srekli seyredilii, insanlarn duygu, dnce, davran, klk, kyafet, hsl btn dnya grne tesir etmesini yadrgamamak lazmdr. 214 Bir Hintli, Japon, Trk, Arap ya da Avrupalnn belli basl Hollywood yldzlarn, mzik starlarn tanmas ve onlara zenmesi medya sayesinde oluyor. Bu konuda sonu almak iin dnyada medya ieriinin olumasnda hangi kltrlerin retimleri (sinema, dizi film, mzik, haber vb.) arlkta. Bu ierik dier kltrlere nasl bakyor, bu ierikte dier kltr nasl anlyor ve neticede kitleleri nasl bir dnya grne yneltiyor gibi sorular net olarak cevaplamak gerek. Amerikan mzii, televizyon, kitaplar, dergileri zellikle de filmleri sanki dnyay evrenselletiriyor. Tabii ki Amerikan kltrn de buluturarak. Dnya zerinde bylesine inanlmaz bir kltr bombardman sadece medya ile yapmak mmkn. Dnyann her yerinde bu bombardmandan etkilenmi ve kltr yitimi yaayan byk kalabalklarla karlaabiliriz. 215

213 214 215

LEFEBVRE Henri, Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev. In GRBZ, Metis Yaynlar, stanbul,1998, s.94. N NR,.,a.g.e., s.5. S. SIRRI YILMAZ, a.g.e. s.75.

62

4.4. MEDYA VE TOPLUM 4.4.1.KTLE LETM ARACI OLARAK MEDYA Bir iletinin paylalmasn salayabilmek, dier bir deyile iletiyi kaynaktan alp paylalmas istenene iletebilmek iin bir kanal a gerek vardr. letinin, kaynaktan paylamas istenen ya da istenenlere ulamasn salayan bu kanala iletiim arac denir. Herhangi bir eyin iletiim arac saylabilmesi iin tek gerekirlik ya da tek koul, iletiimde temel olan iki ilgili arasnda gnderici ile alc arasnda balant kurmas bir ileti tamasdr. Alc iin bir anlam tayan bir iletiyi ulatran her ey iletiim arac olarak adlandrlr. letiim aralar trlerine gre genel bir snflama yaplrsa 1- Szl (ya da sze dayal)iletiim aralar 2- Szsz (ya da sze dayanmayan) iletiim aralar 3- Grsel iletiim aralardr. Radyo ve televizyon szl iletiim aralarna, kzl derililerin dumanla kurduklar iletiim de duman hem szsz hem grsel bir iletiim aralarna, Afrikadaki ilkel kabilelerin tamtam, an ngrak, korna, ddk vb. szsz iletiim aralarna rnektir. Grsel iletiim aralar ise; gazete hem grsel hem sze dayal, sinema ise temelde bir grsel iletiim aracdr ayrca szl ve szsz iletiimden de yararlanmaktadr. 216 Toplumsal ekonomik koullara ve aa uygun yaplara sahip olan basn, sinema, radyo- televizyon teknolojileri artk gnmzde kendilerini reten gelimi toplumlarn ekonomik ve kltrel yapsna kout ortak zelliklere sahip bir ynsal iletim arac yaps kazanmtr. Ynlarn katlm ise kltrel dengenin bozulmasn salamaktadr. Avrupada kitle iletiim aralarndan radyo ile propaganda balamtr. Goebbels radyoyu daha youn ve iyi kullanabilmektedir. Bu batnn evrensel demokratik deerleri deildir. Dnsel yaamda ise propaganda temas nemli bir alma konusu olmutur. Kitle iletiim aralar propagandann etkili oluundan
216

Erol MUTLU, Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara,1991, s.113.

63

sorumludur, ktmser sonulara yol asa da kitle iletiim aralarnn mutlak gc kantlanm olmaktadr fakat bu deimitir. kinci dnya sava srasnda gelitirilen ampirik almalar, kitle iletiim aralarndan nasl hakl yararlanlacan gstermitir. ayn iletiyi ok sayda alcya iletmeleridir. 218 Herhangi bir gazete birinci sayfasndan son sayfasna kadar tek konuda yazlm tek bir haberin defalarca baslmasndan olumaz. Birinci sayfa haberleri iindeki btn sayfalardaki haberlerin en nemlilerinden birkan ihtiva eder. Yurtii haberleri sayfas, magazin haberleri, d politika sayfas, iktisat sayfas, spor sayfas, kentteki sergiler ve dier kltrel etkinlikler sayfas hep ayr okuyucu tiplerine seslenmek zorundadr. 219 Kitle iletiim aralarndaki gelimeler teknolojinin sunduu olanaklar ve iletiimde uzmanlam dev kurumlar kurumlam kitle iletiim olgusunu yaratmtr. Bir dnr olan Marshall Mc Luhan toplumlarn tarihsel gelime ve deimesini belirleyenin kitle iletiim aracnn kendisi olduunu ileri srer, gelecekte ne tr bir toplum olacan belirleyecek genel bir toplumsal kuramn temeli iletiim aralarnn zerine kurulmaktadr. Gnmzde kiilerin dnyada ve evrelerinde olup bitenler hakknda dorudan bilgi edinmesi mmkn olmadndan eitli olaylar ve toplumsal sorunlar hakknda bilgi sahibi olabilmek iin ilk bavuru kaynaklar ounlukla kitle iletiim aralar olmaktadr. Dolaysyla yalnzca kendilerine iletilen bilgilerle yetinmek durumunda kaldklarndan olaylarn farkl boyutlar ya da bunlarn arkasndaki gelimeler hakknda kitle iletiim aralarn idare edenlerin istedikleri kadarn bilmektedirler.220
217

Kitle (yn) iletiim

aralarn teki iletiim aralarndan ayran temel zellik, ayn anda, aa yukar

lal, E., letiim, Ynsal letim Aralar ve Toplum, Der Yaynlar, 3. Basm, stanbul, 1997, s.21. ., enyapl, Toplum ve letiim, Turhan Kitabevi, 1. Basm, Ankara, 1981, s.42-44. 219 K Alemdar, Kaya, R., Kitle letiiminde Temel Yaklamlar, Sava Yaynlar,1. Basm, Ankara, 1983, s.8. 220 Kaya Alemdar, , a.g.k., ss.3-7.
217 218

64

4.4.2. Televizyon ve Yaam 4.4.2.1. Gndelik Yaam Ve Unsurlar Toplumsal ve Dini Deerler Asndan Ekmek Teknesi Dizisi adl bu almada, gndelik yaam ve onu evreleyen eitli etkenlere de deinmek gerekir. Zira her bireyin toplumsal statsne, gelir seviyesine, yasad yerin kltrne gre ekillenen bir hayat vardr. Buna gre, her bireyin gndelik yaam ierisinde giydii kyafet, dinledii mzik, okuduu kitap tr, hobileri, aile ortam, kars cinsle olan ilikileri, arkada evresi, eitim seviyesi, alma hayat, sportif faaliyetleri, elenme ekilleri, dini inanlar, yaanlan yerin corafi ve fiziki zellikleri, gelenek ve grenekleri, ibadetleri, yeme ime kltr ve kitle iletiim aralarn kullanma biimleri gibi daha birok konuyla evrelenmi, benzerlik ve farkllk gsteren bir 24 saati vardr. Yaam biimleri insanlar birbirinden farkl klan davran kalplardr. Karlkl gnlk ilikilerimizde, ne demek istediimizi anlatmak zorunda olmadan bir yasam biimi kavramn kullanabiliriz; ancak sorgulanacak olursak, yasam biimlerinin akla getirdii cinsten eylerin ikircikli ve ok genel bir tanmn tesine gemeyi zor bulabiliriz. O halde yasam biimleri insanlarn neler yaptklarn, niin yaptklarn ve bunu yapmann kendileri ve bakalar iin ne anlama geldiini anlatmaya (hakl bulmaya deil, aklamaya) yardmc olur. Yaam biimleri kltrel yaplara bal olmakla birlikte, her biri bir biim, bir tavr ve bir gruba ait baz eyalar yerleri ve zamanlar kullan eklidir.221 Bunlarn dnda, bireyin cinsiyeti, rk, yaad fiziki koullar, dili, dini inanlar, yas, bulunduu yerin gelenekleri, grenekleri, fizyolojik zellikler, gelir ve eitim seviyesi gibi unsurlarda, gndelik yaantmzda yn veren ve gz nnde bulundurulan nemli etkenlerdir. Gndelik yaam belirleyen birka ana etkene ksaca deinmek gerekirse:

221

S Gezgin,., Kresellemenin Medya ve Toplum zerindeki Etkileri, st. ni. letiim Fakltesi Dergisi, 2005, S.22, s.11.

65

4.4.2.2. Aile Aile topluma hazrlanma srecinin ilk ve etkili olarak yaand, ekonomik etkinliklerin az ya da ok yer ald, evlilik ve kan bana dayanan, anne baba ve ocuklar arasndaki ilikilerden oluan, toplum iindeki en kk birimdir. 222 Kiinin, yaamyla ilgili temellerin atld en nemli kurum ailedir. Ailesinden grd yetime tarz, bireyin gnlk yaantsndan toplum hayatndaki statsnde de etkisi byktr. Aile yeleri genellikle birbirleriyle uyumlu kiilerden oluur. Ailece ocua ihtiya duyduu sevgi, efkat, scaklk, anlay gibi ruhsal; beslenme, korunma gibi fizyolojik ynden gelitirici ve koruyu yaklamlar verir. Aile ocua toplumun deer yarglarn, kltrel zelliklerini retir. ocuk bunlarla uyumlu iletiim ve davran kalplar gelitirir. 223 4.4.2.3.Toplumsal evre ve Sosyalleme Her birey, doup byd yaamn srdrd evresine ayak uydurmaya ve dlanmamaya alr. Yasad toplum, evresiyle olan ilikilerini de belirleyen en nemli faktrlerden biridir. Bir kiinin toplumsal evresini onun ilikide bulunduu insanlar, arkadalar, onun iin nemli olan baka insanlar, iinde yasad toplumun kltr, eitim ve iletiim aralar oluturur. 224 Toplumsal evreyle olan ilikiyle balantl olarak toplumsallamay da belirtmek gerekir. Zira toplum yelerinden toplumun yapsna uymalarn, o yapy srdrmelerini, deer yarglarn korumalarn, toplumun kurallar ve yasalarna gre davranmalarn bekler. Toplumun bu beklentilerinin
225

yeleri

tarafndan

gerekletirilebilmesi toplumsallama ile olur.

Sosyalleme, insan yavrusunun

toplumun bir yesi haline gelmesidir, yani ailesinin, akraba ve komuluk dzeyinin, ehir ve kynn ve nihayet ulusunun bir paras olduunu renmesidir.
David CHANEY, Yaam Tarzlar, ev. rem KUTLUK, Dost Yaynlar, Ankara,1999, s.54. David, CHANEY a.g.e., s.54. 224 Mustaf a ATABEK, Sosyoloji, Kre Yaynclk, , stanbul, 2002, s.122. 225 Mustafa ATABEK, a.g.e. s.122.
222 223

66

Bymekte olan ocuk, etrafndakilerle etkileim sonucu, onlarnkilere benzer davranlar gelitirecektir. Bylece tek tek kiiler yerine toplumun paralar olan, birbirlerinden farkllklar olduu gibi birbirlerine byk benzerlikler de gsteren toplumsal bireyler oluur. 226

4.4.2.4.Kltr Kltr, kiinin toplumdan rendii tutum ve davranlardr. Eer kii belirli bir biimde hareket ediyorsa bunun nedenlerinden biri de belli bir kltr gelenei iinde yetimi olmasdr. nsann toplumdaki davranlarn belirleyen ve ynlendiren kltrel deerlerdir. Ayrca, bir toplumun kltr, kiiliin oluumu da etkiler.
227

Kltr kelimesini duyduumuzda, klasik mzik veya eski ustalarn

yaptklar resimler gibi baz sanat ve elence biimleri aklmza gelir. Gerekte sosyal bilimcilerin kulland anlamda kltr, bir toplum tarafndan retilen makineler, binalar ve edebiyat gibi somut; ortak inanlar ve deerler gibi soyut rnleri ifade eder. Bylece, tanmdan da karlabilecei zere kltr, tutum ve davranlarmz zerinde ok byk bir etki gcne sahiptir.
228

Kltrn nesilden nesile geerek

devam etmesinde sosyallemenin rol byktr. Bir toplum, ocuk yetitirme yollaryla kltrn yeni nesle retir. Bylece ocuk yetitirme, kltrn ok nemli bir esi olarak ele alnabilir. 229 4.4.2.5 Kitle letiim Aralar Tabi gndelik hayat ekillendiren bir unsurda kitle iletiim aralar. Okunan dergiler, kitaplar, seyredilen televizyon kanallarndaki haberler, reklamlar, filmler, diziler, tartma programlar, dinlenen radyo kanallar, bireylerin gnlk yaam tarzlarn ekillendirme de bir dier etkendir. rnein, Lefebvre gre; toplumsal
226 227 228 229

Orhan DOAN ve S. DOAN, Kiileraras likiler, Somgr Yaynclk, Ankara,1997,s.57. Orhan DOAN ve S. DOAN, a.g.e.,s.66. Orhan DOAN ve S. DOAN, a.g.e., s.67. Katba, a.g.e. s.245.

67

imgeselin en iyi grntsn, u ya da bu bilim kurgu filminde veya yaptnda deil, kadnlara seslenen basn organlarnda buluruz. mgesel ve pratik prensipte kadn okuyucuya seslenen haftalk yaynlarn iine girerek, kadn ve erkek okuyucunun kafalarn iyice kartrr. Ayn dergi, nesneler zerine kesin bilgileri (u ya da bu modeli kendi bana yapmann yntemi, bir baksa modelin fiyat ve sat yeri) ve bu nesneleri ikincil bir varolula donatan bir retorii ierir. Bu dergilerde her tr elbise (mmkn olan ve mmkn olmayan) her tr yemek ve yiyecek (en basitinden, profesyonel bir ura gerektiine kadar) her tr mobilya (allm ilevleri yerine getirenlerden, saraylar ve atolar ssleyenlere kadar) her tr ev, her tr daire bulur.
230

Gndelik hayat programlayarak bu mesajlar ritelletiren ve uygulanabilir klan kodlar vardr. Her birey bunlar kendi tarznda okur, okuduklarn kendi zevkine gre somutluk veya soyutluk iinde, pragmatik olan veya dsel olan ien yerletirir. Grd eyi dler, dledii eyi grr. 231 4.4.2.6.Gndelik Yaam Biimlendirmede Televizyonun Fonksiyonu Ekmek Teknesi dizisinin toplumsal ve dini deerler zerindeki incelemeye gemeden nce, televizyonun gnlk hayatta bireylere ne katt ve nasl ynlendirdiine ilikin tartmalar ele almak gerekiyor. Televizyon kendisinden nceki iletiim ve sanat biimlerini kktenci bir ekilde etkilemi ve deitirmitir. Comstockun belirttii gibi, artk hibir ey televizyondan nceki gibi olmayacaktr. Comstock, televizyonun dier iletiim aralar zerindeki etkilerini radyo, dergicilik ve sinemadan rneklerle deerlendirir. rnein, eskiden tek ulusal gnlk elence arac olan radyo, bu ilevini televizyona brakmak zorunda kaldktan sonra, programclk yaklam bakmndan byk bir deiiklik yaamtr. 232

230 231 232

Mustafa ATABEK, Sosyoloji, Kre Yaynclk, ,stanbul,2002. Morris, a.g.e., s.102. Katba,a.g.e.,s.262.

68

Televizyon dier ada kitle iletiim aralarna gre daha ge bir dnemde ortaya km; ancak dier aralara gre ada insann yaamn daha fazla etkileyecek bir konuma sahip olmutur. Gemite yazl basn gndemini belirlerken, gnmzde yazl basn grsel basn taklit etmektedir. Artk kurallar grsel basn koymakta, televizyon kamuoyu zerinde byk bir etkiye sahip olmaktadr.233 O, eitli sosyal deerlere nfuz ederek dnce zerinde en etkili olmakta ayn zamanda sosyal davran iin tavsiye ya da yol gsterme biiminde eitli olanaklarn kaynaklarna iaret etmektedir. Sosyal davrana referans oluturmaktadr. 234 Televizyonun gnlk yaamdaki etkilerini ocuklar zerinde de grebiliriz. Bir eitimci olarak televizyonun gc, en iyi biimde bir karlatrmayla, okula gitmeyen ocuklarn televizyon yokken bildikleriyle, televizyondan sonra bildikleri saptanarak belirlenebilir. Bugn ocuklar farkna varmadan belirli bir dnya gr kazanmakta, bilinlenmektedirler. ocuklar bugn artk her eyden haberdarlar. Liberal eitimin ilevi de bu geni kapsaml bilinci oluturmaktadr.235 Televizyon; enformasyon, elence ve tecimsel reklam gibi en nemli ilevi arka arkaya uygun bir sralama ile aktarmakta, izleyiciler dizilerdeki savalar, terr, infaz ve iddeti gerek olarak alglarken; haber ve belgesellerde ortaya konan olaylarn gerekliine karn bunlar da kurmaca imi gibi izlemekte ve deerlendirmektedir. Bu nedenle bata televizyon olmak zere kitle iletiim aralar, tm toplumlarda merkezi ve en etkili ynlendirme aralar olmulardr. 236 Televizyon iletiim ortammz, baka hibir iletiim aracnn gcnn yetmeyecei bir biimde ekillendirir. Hangi filmlerin grlecei, hangi kitap, kaset ve dergilerin alnaca, bu yl hangi giysilerin moda olduu, nerelere gidilip

Henri LEFEBVRE, Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev. In GRBZ, Metis Yaynlar, stanbul,1998,s.56. Bekir KOCADA,,http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm Sleyman Srr YILMAZ, Kltr ve Bilincin Trdelemesi Asndan Televizyon, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya,2001,s.43. 236 Nimet NR Kresel Kltrlerin Yerel Dnmnde Televizyon, letiim Fakltesi Dergisi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Yayn. S.11,2001.
233 234 235

69

elenilecei hep televizyon tarafndan belirlenir.

237

zellikle etkin ve yaygn bir

ara olarak televizyona ynelik tartmalarda, onun gereklii yeniden ina ederek bir simlasyon (yapmack, temsili) dnyas oluturduu grs sk sk tekrarlanr. Televizyon, tamamlanmam bir dnya sunmaktadr nmze ve bu dizi srekli olarak dnyay yeniden ina etmeye zorlamaktadr. Gnlk yasamda grdmz imgeler eyler, nesneler, grntler bir btn ve sabittir. Oysa televizyon, daha hzl bir eklide bizi gnlk yasamdan uzaklatrmakta ve bilyelikle baka dnyalara alp gtrmektedir. 238

238

Erol MUTLU, Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara,1999, s.12. Nimet NR, Kresel Kltrlerin Yerel Dnmnde Televizyon, letiim Fakltesi Dergisi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Yayn.,2001, Say 11.
237

70

II. BLM EKMEK TEKNES DZSNN ERK ANALZ 1.ALIMA YNTEM: almada ierik analizi yntemi kullanlmtr. erik analizi, sosyal gerein yazl/ak ieriklerinin zelliklerinden, yazl/ak olmayan ieriin zellikleri hakknda karmlar yapmak yoluyla gerei aratran bir yntemdir. Yntem, geni miktarda metinlerin analiz edilmesi iin kullanlan esnek bir aratrma tekniidir239
Bu almada analiz tr olarak frekans analizi, esas alnmtr. Frekans analizi, birimlerin nicel yani yzdesel ve oransal olarak grnme skln ortaya koyan bir analizdir. Ayn zamanda belirli bir enin younluunu ortaya koymaya ynelik bir analizdir, skla dayal bir snflama da yaplabilmektedir240.

Parsaya gre; televizyon, film, fotoraf, reklam gibi grsel kitle iletiim aralarndaki mesajlarn analizi tmdengelimsel bir okumay gndeme getirmektedir. Mesajn grnen, kolayca yakalanan, sergilenen ve ilk bakta kavranan ierii yerine; gizli st kapal, grnmeyen ieriin ortaya karlmas iin ierik analizine ihtiya duyulur241. Kontroll bir yorum abas ve karsamaya dayal bir okuma yntemi olan ierik analizi, iletiim ieriinin objektif, nicel ve sistematik yollardan betimlenmesi amacna hizmet etmektedir. "erik analizi; iletiimin belirtik ieriinin nesnel, sistematik ve nicel tasvirini amalayan bir aratrma tekniidir".242

240 F. Baky, Medyadaki Trafik Konulu Haberlerin erik Analizi,Yk.L.Tezi, Gazi n. Fen Bil. Enst., Ankara, 2005, s.45.
241

TAVANCIL Ezel ve Esra ASLAN, Szel Yazl ve Dier Materyaller in erik Analizi ve Uygulama rnekleri, Epsilon Yaynlar, stanbul,200, s.44.
242

S. Parsa, Televizyon Habercilii ve Kuramlar, Ege nv., letiim Fakltesi Yaynlar, zmir, 1993, s.147. E.Mutlu Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar, Ocak, Ankara, 1983, s.80, 85, 88.

243

erik analizi ynteminde, kmelenen eler tespit edilip sklklarna gre kategorilere ayrlarak verilir. Hibir yorum yapmadan da bu eler geli sras ve nem durumuna gre aratrmacya bir fikir verebilir. Ancak herkesin daha rahat anlayabilecei ekilde sklk dilinin neyi ifade ettii aklanmaldr. erik analizinde grme, gzlem veya dokmanlar yoluyla elde edilen nitel aratrma verileri drt aamada analiz edilir: 1. Verilerin kodlanmas 2. Temalarn bulunmas 3. Kodlarn ve temalarn dzenlenmesi 4. Bulgularn tanmlanmas ve yorumlanmas 243 Verilerin kodlanmas: Bu aamada aratrmac, elde ettii bilgileri inceleyerek, anlaml btnlere ayrmaya ve her blmn kavramsal olarak ne anlam ifade ettiini bulmaya alr. Bu blmler bazen bir szck, bazen bir cmle ya da paragraf, bazen de bir sayfalk veri olabilir. Kendi iinde anlaml bir btn oluturan bu blmler, aratrmac tarafndan isimlendirilir, dier bir deyile kodlanr. Temalarn bulunmas: lk aamada ortaya kan kodlardan yola karak verileri, genel dzeyde aklayabilen ve kodlar belirli kategoriler altnda toplayabilen temalarn bulunmas gerekmektedir. Bunun iin nce kodlar bir araya getirilir ve incelenip ortak ynler bulunmaya allr. Kodlarn ve temalarn dzenlenmesi: Aratrmac; verilerin kodlanp, temalarn belirlenmesinden sonra, belirli bir sisteme gre elde edilen bu verileri dzenler ve bylece belirli bulgulara gre verileri tanmlamak ve yorumlamak mmkn olur. Bulgularn tanmlanmas ve yorumlanmas: Aratrmac bu son aamada toplad verilere anlam kazandrr ve bulgular arasndaki ilikileri aklar, nedensonu ilikileri kurar ve elde edilen sonularn nemine ilikin aklamalar yapar.

244 nternet : imir, ., erik Analizi, Nitel Analiz Teknikleri, Sakarya niv. http://www.web.sakarya.edu.tr/~skuyucu/sunum/ismail.ppt (2009)

72

2.NCELENEN TELEVZYON DZS: 2.1.DZNN ZET: Ekmek Teknesi, tipik Trk aile yapsn, komuluk ilikilerini ve mahallesini anlatmaktadr. Dizide yer alan karakterler, yaanan sorunlar yine Trk toplumunun baz gereklerini yanstmakla beraber; komik, komik olduu kadarda dndrc bir yapy da barndrr. Konusunu, oturduu mahallede sz geen, sevilen ve sayg gsterilen bir karakter olan Nusret Babann ailesiyle, mahallesinde yasayan karakterle yaad traji komik olaylar oluturmaktadr. Az ok her mahallede bulunan, bir i sahibi olamam, gz pek, ayn mahallede bir kza ak olan genler dizinin srkleyiciliini salamaktadr. Dizinin ele alnmasnda, izlenme oran ve zellikle Heredot Cevdet, Kirli gibi karakterlerin dizilerdeki rolleri, konuma biimlerinin, toplumda kltrel bir deer olarak benimsenmesi, dizide geen olaylarn gerek hayatla ilikili olmasndan dolaydr. Frnc Nusret Efendi'nin be kz vardr. Ei ve be kzyla mutlu bir hayat srmektedirler. Nusret Efendi yllardr ei Ayhan Hanm'la beraber mahallenin anas babas olmulardr.. Mahallede herkes Nusret Efendi'nin sylediklerine itimat eder ve ona byk sayg duyar. Mahallenin eraf birbirinden naif, birbirinden enteresan insanlardan olumaktadr. Her birinin ayr bir komik yks, hayatlar olsa da hepsinin en nemli zellii birlikte yayor olmalardr... stanbul'un eski bir mahallesinin, gerek olmayan ama gerek olmas arzu edilecek kadar gzel olan masaldr Ekmek Teknesi. Orta direk Trk aile yapsn rneklemede baarl bir rnek olarak Trk halk tarafndan benimsenmitir. zellikle, Trk dilinin kullanmndaki zen ve unutulmaya yz tutmu deyim ve ataszlerinin bol bol kullanlmas ile dikkat ekmitir.

73

2002 ylnda ATV`de yaymlanan ve bir mahalledeki bir aileyi konu alan dizi, 2004 ylnda Show TV`ye gemi ve ayn ylda bitmitir. Dizinin barollerinde Sava Dinel (Nusret Baba), Ahmet Yenilmez (Celal), Cem Kl (Korkut) ve senarist ve Heredot Cevdet rolnde ise Hasan Kaan vardr. Dizinin oyuncularndan biri olan Sava Dinel vefat etmitir. Dizi,stanbul Kuzguncuk`da ekilmitir. (Tablo-1) EKMEK TEKNES DZSNN KNYES 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 YNETMEN SENARYO YAPIMCI MZK TR
TOPLAM OYUNCU

Osman Snav,Sadullah entrk, Raci amaz,Hasan Kaan, Osman Snav, Raci amaz ncesaz Aile,Dram,Komedi,Romantik 26 106 ATV-SHOW TV stanbul - Kuzguncuk SALI 19.45

TOPLAM BLM TV KANALI EKM YER YAYIN GN YAYIN SAAT

74

2.2.DZNN JENERK MZ: Ekmek teknesi dizisinin izlendii 2002-2004 yllarnda dizinin beenilen ynlerinden birisi de jenerik mzii olmutur. Toplam iki dakika sren jenerik mziinde hem yerli hem de batl enstrmanlar kullanlmtr. Hicaz makamnda yazlan jenerik mziinde vurmal alg olarak perksyon kullanlmtr. Mzik ritmi olarak 2/4lk ritimde yazlm ve icra edilmitir. Kullanlan mzik enstrmanlar olarak ise karmza Zilli Tef, Tambur, Klasik Kemene, Basgitar, Bango, Kanun ve Kak kmaktadr.(TABLO-2)

TABLO-2 EKMEK TEKNES DZSNDEK JENERK MZNN TABLOSU

Batl Enstrmanlar Geleneksel Enstrmanlar

Basgitar, Perksyon (Bongo) Klasik Kemene, Kanun, Kak, Zilli Tef, Tambur, Hicaz Makam

Makam Sre

2 dk.

5 .

Ritim

2/4

75

2.3.DZNN OYUNCULARI: 2002 Ylnda yayn hayatna balayan EKMEK TEKNES isimli, incelemeye tabi tutulan dizinin geni bir oyuncu kadrosuyla karmza kt grlmektedir. Baz blmlerde misafir oyuncularn da dizide yer aldklar gzlemlenmitir. Misafir oyuncu, barol oyuncular ve yardmc oyuncular olmak zere toplam 26 sanat dizide grev almtr. Dizide barolleri 5 kii paylamaktadr.(Nusret Baba,Ayhan Hanm,Cengiz,Kirli ve Ruhi).Aadaki tablo3de oyuncu kadrosunun karakter ismi ,dizideki rol, ve gerek ismi oluturulmutur. (Tablo-3)EKMEK TEKNES DZSNDEK ANA OYUNCULAR
KARAKTER SM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Nusret Baba Heredot Cevdet Ayhan Hanm Cengiz Kirli Necibe Mehpare Jale Songl Sonay Sonnur Naim Ruhi Korkut Sha Bican Celal Kl Kasap Medet Abi Bahtiyar Selvi Hala l Usta Suzan Tolga Zengin Hanmefendi elale Hanm DZDEK ROL Mahalle Babas Tarihi Nusret Babann Ei Ayhan Hanmn Kardei Mahallenin Bula Mahallenin Dulu Nusret Babann Kz Nusret Babann Kz Nusret Babann Kz Nusret Babann Kz Nusret Babann Kz Nusret Babann ra Mahallenin Esnaf Mahallenin Delikanls Nezaket Hanmn Olu Korkutun Kankas Kasapn ra Mahallenin Kasab Balk Kirlinin Arkada Shann Halas Mahallenin Berberi Di Doktoru Kitap ,Avukat Eini Arayan Dul Kadn Tolgann Annesi GEREK SM Sava DNEL Hasan KAAN ermin HRMER Peker AIKALIN Kadir PDEMR Selin DLMEN Mehtap BAYRI Esin CVANGL Ekin TRKMEN Melike GNER Arzu O Eray DEMRKOL Yaar UZEL Cem KILI Baykut BADEM Kerim YACI Ahmet YENLMEZ emsettin TERLAN Mazhar ALANSON afak SEZER Suna PEKUYSAL Mehmet USTA Aelya AKKOYUN Enis DANABA Jeyan Mahfi TZM Binnur ERBETOLU

76

3- NCELENEN TELEVZYON DZSNN ERK ANALZLER Berolson, erik analizini, iletiimin ak / belirgin ieriinin nesnel, sistematik ve nicel tanmlanmasna ynelik bir aratrma tekniidir.244 erik Analizinin Uygulanmasn Babbie , o Verilerin kodlanmas o Temalarn bulunmas o Kodlarn ve temalarn dzenlenmesi o Bulgularn tanmlanmas ve yorumlanmas olarak aklamaktadr.245

3.1.Verilerin Kodlanmas almaya konu olan televizyon dizisi, toplumsal deerleri ilgilendiren grntler ile dorudan ya da dolayl olarak izleyiciye aktarlan szl ve grsel mesajlarn; konusu ve sunum biimleri dikkate alnarak incelemeye tabi tutulmutur. ncelenmek istenen televizyon dizisinin 106 blm internet ortamnda (yaygaratv.com, youtube.com) izlenilmi ve ncelikle ierik analizinin ilk aamas olan veri toplama gerekletirilmitir. Veri toplama ilemi gerekletirilirken bazen bir konumadan bazen bir objeden bazen ise bir mzikten yararlanma yoluna gidilmitir. erik analizi yaplmak istenen dizide, verilerden karlan kavramlara gre yaplan kodlama eidi uygulanm ve veri toplama ilemi yaplrken kodlama yaplabilecek 226 tane tema tespit edilmitir (Tablo 4).

244 245

Berelson, 1952, s. 18den aktaran Gke, 2006, s. 35. Babbie, 2007, 320-328; Bilgin, 2006, ss. 11-15.

77

3.2.Temalarn Bulunmas lk aamada ,ortaya kan kodlardan yola karak verileri, genel dzeyde aklayabilen ve kodlar belirli kategoriler altnda toplayabilen temalarn bulunmasna allmtr.. Bunun iin nce kodlar bir araya getirilmitir ve kodlar incelenip kodlarn ortak ynleri bulunmaya allmtr. Bu bir anlamda tematik kodlama ilemidir. Tematik kodlama iin ortaya kan kodlarn benzerlik ve farkllklarnn saptanmas ve buna gre birbiriyle ilikili olan kodlar bir araya getirebilecek trden temalarn belirlenmesine allmtr. Tematik kodlama yaplrken dikkat edilmesi gereken iki ilke, bu almada dikkate alnmtr. Bunlarn ilki, i tutarlla ilikindir. Yani, ortaya kan temalarn altnda yer alan verilerin anlaml bir btn oluturup oluturmad, tematik kodlamada gz nne alnmtr. kinci ilke ise, ortaya kan temalarn tmnn aratrmada elde edilen verileri anlaml bir biimde aklayabilmesine ilikindir. Bu temalarn, birbirinden farkl olmakla birlikte, kendi aralarnda anlaml bir btn oluturmalar salanmtr. Bylece tematik kodlamada d tutarll yaplmas amalanmtr.

Ekmek Teknesi dizisinde ierik analizi yaparken kodlanan verilerden 226 tane kavram oluturulmu, daha sonra bu kavramlar, kodlara ve temalara gre dzenlenmi ve tanmlanmtr. (Tablo-5)
TABLO-5 alma

Yntemi Tablosu

KODLAMA VERLER KAVRAMLAR TEMALAR ANA TEMALARYORUMLAMA 106 Blm 226 22 7 2 (st Tema)

erik analizindeki bir sonraki aamaya; elde edilen kavramlarn birbirleriyle

belirli bir tema altnda snflandrlmasna geilmitir. Kavramlarn incelenmesi sonucunda birbirleriyle olan ilikileri ortaya karlm ve bu ilikiler daha st dzey bir tema ile aklanmtr. Kategori ya da tema, ierik analizinde elde edilen kavramlardan daha soyut ve genel olmasna allmtr.

78

almamzda kodlama sonucunda elde edilen verilerden 226 tane kavram tespit edilmi, bu kavramlar birbirleriyle olan ilikileri sebebiyle 22 tane farkl ana tema bal altnda toplanmtr (Tablo-6). Tablo-6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 VERLERDEN OLUTURULAN TEMALAR DUA D N 12 NAMAZ TAR HE SAYGI 13 ORU HALFELER 14 KURBAN OSMANLI PADAHLARI 15 HAC TARH AHSYETLER 16 KURAN DN AHSYETLER 17 AHLAK AHRET 18 ALE MELEK 19 RF-ADET KTAP 20 ATASZLER PEYGAMBER 21 DEYMLER ALLAH 22

Birbiriyle ilikisi olan ve bu ilikileri daha st bir dzeyde bir araya getirilen ve daha soyut olan ana tema grubu oluturulmutur. almamzda ana tema grubu olarak 7 farkl madde oluturulmutur (Tablo-7).

(Tablo-7) ANA TEMA GRUBU 1 2 3 4

NAN BADET AHLAK D L

5 6 7

TARH ALE RF-ADET

almamza konu olan toplumsal deerler olduu iin 22 adet temadan oluturulan yukardaki 7 ana tema, 2 st tema bal altnda toplanmtr (Tablo-8). (Tablo-8) ST TEMA GRUBU
NCELENEN TOPLUMSAL DEERLER A.DN DEERLER NAN BADET AHLAK B.KLTREL DEERLER ALE DL RF-ADET TARH

79

3.3.Kodlarn ve Temalarn Dzenlenmesi almann bundan sonraki blmnde ana tema olarak oluturulan tablo-5 deki Dini ve Kltrel Deerler, kendi iindeki 7 temann alt kavramlaryla birlikte verilmitir. Bu ekilde kavramlardan oluturulan temalarn ka tane kavramdan meydana geldii, sonrasnda ise bu kavramlarn neler olduu tablolarla ortaya koyulacaktr. Tablo-9
NCELENEN TOPLUMSAL DEERLER ST TEMALAR KAVRAMLAR 1.DN DEERLER 138 2.KLTREL DEERLER 88

Tablo-9de grld zere Dini deerler ve Toplumsal deerler olmak zere 2 st tema toplam 226 kavramdan olumaktadr. Bir sonraki tablo olan tablo-2ye gz attmzda ise st temalarn (Dini ve Kltrel Deerler) 7 ana temaya ayrldn (nan, badet, Ahlak, Aile, Dil, rf-adet ve Tarih) her birinin sahip olduu temalarla ve kavramlarla verildiini grmekteyiz.

Tablo-10
NCELENEN TOPLUMSAL DEERLER
ST TEMALAR ANA TEMALAR TEMALAR KAVRAMLAR

1.DN DEERLER NAN 6 72 BADET 6 55 AHLAK 1 12 ALE 1 5

2.KLTREL DEERLER DL 2 2 RF-ADET 1 47 TARH 5 34

almann daha anlalr olabilmesi iin her Ana Tema kendi alt temalarna ayrlm ve tablo haline getirilmitir. nan ana temas Allah, Ahiret, Melek, Kitap, Peygamber ve Din olmak zere toplam 6 temaya ayrlmtr (Tablo-11).

80

Tablo-11
ANA TEMA TEMALAR KAVRAMLAR AHRET MELEK

NAN ANA TEMASI

NAN KTAP PEYGAMBER ALLAH DN

11

27

15

badet ana temas da Dua, Melek, Kitap, Peygamber, Allah ve Din olmak zere toplam 6 ana tema olarak oluturulmutur (Tablo-11)

Tablo-12
ANA TEMA
TEMALAR KAVRAMLAR

BADET ANA TEMASI

BADET DUA 10 NAMAZ 22 ORU 8 KURAN 4 HAC 8 KURBAN 3

Tablo-12-13-14deki ana temalarn(Ahlak, Aile ve rf-adet) kavramlar hem nitelik hem de nicelik bakmndan yetersiz olmas sebebiyle, bu 3 ana temadan tema karlmam ana tema ayn zamanda tema olarak da kullanlmtr. AHLAK-ALE-RF VE ADET ANA TEMASI
AHLAK ANA TEMASI 12

Tablo-13-14-15
ANA TEMA KAVRAMLAR

ANA TEMA KAVRAMLAR

ALE ANA TEMASI 5

ANA TEMA KAVRAMLAR

RF VE ADET ANA TEMASI 47

81

erik analizi yaplmak istenen dizinin kodlama almalar yaplrken veri olarak 100 tane atasz, 40 tane deyim tespit edilmitir. Tema olarak ataszleri ve deyimleri Dil Ana Temas altnda gruplatrlmtr (Tablo-16) Tablo-16
ANA TEMA TEMA KAVRAMLAR DL ANA TEMASI ATASZLER 100 DEYMLER 40

Tarih Ana Temas, Tarihe sayg, Osmanl Padiahlar, Tarihi ahsiyetler, Dini ahsiyetler ve Halifeler olmak zere toplam 5 tema halinde gruplatrlmtr (Tablo-17)

Tablo-17
ANA TEMA TEMA KAVRAMLAR TARHE SAYGI 6 OSMANLI PADAHLARI 5 TARH ANA TEMASI TARH AHSYETLER 13 DN AHSYETLER 6 HALFELER 4

82

3.4.BULGULARIN TANIMLANMASI VE YORUMLANMASI

almann bu blmnde, ierik analizi yaplan ekmek teknesi dizisinin kodlanarak elde edilen verilerin tanmlanmas ve yorumlanmasna allacaktr. Verilerin yorumlanmas ileminin salkl bir ekilde yaplabilmesi iin daha nceden oluturulmu temalarn kavramlar, frekanslaryla birlikte grafik halinde verilmitir (Grafik-1).

3.4.1. NAN ANA TEMASI:

(Grafik-1)
NAN ANA TEMASI
30 25 20 15 10 5 0 27 15

11

Seri 1 3 KTAPLARA MAN

PEYGAMBERLER E MAN

AHRETE MAN

MELEKLERE MAN

almann analizi yaplrken ortaya kan 7 ana temann ilki olan nan Ana Temas, Peygamberlere man, Allaha man, Meleklere man, Ahirete man, Din ve Kitaplara iman olmak zere toplam 6 alt temadan olumaktadr. Yukarda verilen grafikten de anlalaca zere bnyesinde en fazla kavram barndran tema, Peygamberlere man temas olmutur. Bundan sonraki aamalarda inan ana temasnn alt temalar veriler nda srasyla yorumlama ilemine tabi tutulacak ve grafiklerle gsterilmeye allacaktr.

ALLAH'A MAN

83

DN

3.4.1.1. PEYGAMBERLERE MAN TEMASI (Grafik-2)

PEYGAMBERLERE MAN
60 50 40 30 20 10 0 50

19 10
ES

2
M U C Z E

2
R BE LA KE

PE

Peygamberlere

man

temasnda,

H AD H S Z. PE Y G ER A M E N BE LE R R -E VL Y AL AR

R LE R

KE L M

YG AM BE

YG AM BE

PE

H AB

L -K

AB L

Peygamber

Kelimesi,

Ad

Geen

Peygamberler, Habil-Kabil, Hz. Peygamber Efendimiz, Erenler-Evliyalar, Mucize ve Kerbela olmak zere toplam8 kavram bulunmaktadr. (Grafik-2) Peygamber kelimesinin dizide olumlu anlamda ska kullanldn yukardaki grafikte de grmekteyiz. Ayrca bu dizinin hemen hemen her blmnde bir peygamberin ibret veren hayat hikyesi ders vermek amacyla ilenmitir. Dizide Ad geen peygamberlerin says 19 olmutur(Tablo-17).ster mahalleye eitli ekillerde ders veren Nusret babann anlatt hikyelerde, isterse haftada bir gn kahveye gelip tarihi ve dini konularda mahallenin merakn gideren Heredot Cevdetin anlatt hikyelerde olsun peygamberler ve onlarn yaadklar ska anlatlmtr.(Tablo-18) ncelikle Hz. Adem Hz. Havva hakknda merak edilen sorularn cevaplar, Habil ile Kabilin mcadeleleri, Kurban bayramnda anlatlan Hz. brahim ve Hz. smail kssas, Hz.sann mucizesi, Hz.Eypn sabr, Hz. Yusuf ve yaadklar dizide anlatlan peygamber kssalarndan sadece bir ka olarak karmza kmaktadr.

Hz. Peygamber (S.A.S.) dizide sadece 4 yerde gemektedir. Bununla birlikte Hz. Peygamberin hadisleri 7 defa gemektedir.

84

3.4.1.2. ALLAH'A MAN TEMASI (Grafik-3)

ALLAH'A MAN
30 25 20 15 10 5 0 26 21 19 15 15 15 6

KA

Yukardaki tabloda (Grafik-3), Allaha man Temasnda; Kader Kelimesi, Kelime-i ahadet, Dine Sayg, Gnah, Helal-Haram, Tvbe Etme, man, Bereket, Hayr-er, Sevap, Kelime-i Tevhit, Rzk, ehit Olmak ve Kalu bela olmak zere toplam 14 kavramdan olutuu gzlenmektedir. Fakat daha nceki tablolardaki gsterilmi olan Allah Kelimesi kavramnn frekans deeri (462) olduu ve bu ekildeki bir frekans farknn anlaml bir tablo oluturmaya engel olduu iin grafik tablosunda yer verilmemitir. Dizide Allah Kelimesi kavram kullanlm, onun yerine Tanr kelimesine nemli lde yer verilmemitir. Dizinin 106.blm olduu dnlrse her blm bana ortalama olarak 45 Allah kelimesi dt anlalabilir. Allah kelimesi bazen dua cmlelerinin iinde bazen karlkl konumann iinde bazen de ataszleri ve deyimler iinde karmza kmaktadr. Yukardaki tablonun verilerini yorumlarken ise karmza u bilgiler kmaktadr:

KE

D ER K L M EL M E ES E H D N AD ET E S AY G H G I EL NA A LH H T A R A V BE M E TM E M A BE N R E H AY KE IR T - E KE SE R L VA M ET P EV H D E R IZ H T IK O L KA M LU A K BE LA

85

Kader kelimesi genellikle olumsuz anlamda kullanlm ve baa gelen baz kt olaylarn sebebi olarak kader gsterilmitir. Bylece dizide ilenen bu Kader kavram, olumlu dini ve toplumsal verileri yanstmad syleyebiliriz. Dizide, Kelime-i ahadet kavramna bazen ksaca ahadet kelimesi ile deinilmekte bazen ise Kelime- ahadetin tam okunu biimi olan Ehed enla lahe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve Rasuluh. ile karmza kmaktadr. Ayrca senaryo gerei, dizinin karakterleri arasnda Rum Suzan ile Mslman Celalin ak anlatlrken Celal pek ok defa Kelime-i ehadeti aktan sylemekte ve Suzann da sylemesini istemektedir. Dizide, Dine Sayg kavram 19 defa eitli ekillerde ilenmitir. Bu kavram dizide zellikle Din, Din Adam Fark bir dine mensup olan bir kiiye hogr ile bakma eklinde ele alnmtr. Dizide bu konudaki en gzel rnek, Mslman Celalin sevdii kz olan Ortodoks Hristiyan Suzan, sonunda olduu gibi kabul edip evlenme teklif etmesidir. Gnah kavram dizide az kullanlm olmakla birlikte, kullanld blmlerde ve yerlerde, gnah olan davranlar aka belirtilmitir. Bu konudaki en etkileyici rnek olarak karmza, dizideki ana karakter olan Nusret Babann kz Sonayn hrszlk yapmasn, gnah olan gybet davran yaplmadan zme ulatrmalar olmutur. Dizide helal ve haram kavramlar, nitelik olarak etkileyici ilenildii gzlenmektedir. Dizinin farkl blmlerinde, yer yer dua cmlelerinde Nusret Baba :Ya Rabbi, benim ve ailemin boazndan haram lokma geirme, helalinden kazanmay ve harcamay nasip et! diye gemektedir.

86

3.4.1.3. MELEKLERE MAN TEMASI

(Grafik-4)
MELEKLERE MAN
16 14 12 10 8 6 4 2 0 14 9 8 5 4 4 4 3 3 1 1

AZ R M A L N KE R -N E K R S R A F L

EK

EF S

LE K

U H

YT AN

B R

AZ AR

Meleklere iman ana temasnda karmza eytan, Melek, Nazar Etmek, Rya Tabiri, Cin, Azrail, Mnker-Nekir, srafil, Nefis, Ruh ve Zebani toplam 11 tane kavram kmaktadr(Grafik-4). Dizide bu soyut kavramlar iki farkl ekilde ele alnmaktadr: Bunlardan birincisi Melek gibi insan ve eytan gibi insan eklinde benzetme eklinde ilenmi, ikinci ise tamamen terim anlamnda varlk olarak eytan, Melek ve Cin vb. olarak karmza kmaktadr. Hz.dem ve eytan arasndaki geen olaylar dizide anlatlarak, eytann zellikleri anlalr bir ekilde verilmitir. Yine ayn konuda yer yer melek insan ve eytan karlatrlmas yaplmtr. Dizide bir insann vefat etmesiyle birlikte bana neler gelebilecei nasl aamalardan getii ya da geecei dini verilerle uyumlu bir ekilde ilenmektedir. Bu konu, bazen ders veren bir hikyede bazen bir diyalog da karmza kmaktadr. Toplumda hurafe ve batl inan olarak baklan Nazar konusuna, dizide 8 defa eitli ekillerde bahsedilmi ve Nazar var olduu, hurafe ve batl inan olmad anlatlmaya allmtr.

YA

87

ZE BA

TM

M E

TA

3.4.1.4. AHRETE MAN TEMASI (Grafik-5)

AHRETE MAN
35 30 25 20 15 10 5 0 32 26 23 11

-C EH EN N E

R S

YA TI

ER

L M

AM E

H A

M A

KI Y

AH R E

C EN N ET

Ahirete iman konusu soyut bir konu olmasna ramen, toplum tarafndan kabul edilmesi somut konulara gre daha zor olan bir inan alandr. Buna ramen incelenen dizide, ister dua cmlelerinin ieriinde ister gnlk konumada, isterse incelenen dizide oyuncularn tavr ve davranlarda baarl bir ekilde ilenebilmitir. Bu ana temann dizide, Ahiret Hayat, cennet-cehennem, lm, Maher, Kyamet, Srat Kprs, Ecel ve Sur olmak zere toplam 8 kavramdan olutuunu grmekteyiz (Grafik-5) 106 blmlk dizide, br dnya ya da Ahiret Hayat fikri, 32 defa deiik ekillerde ilenmi, dizideki karakterler arasnda ahiret hayat, hesap verme, her eyin ortaya dkld bir yer olarak bahsedilmitir. Ahiret hayatndan sonra, Ahirete iman bal ierinde kendisine en ok yer verilen kavram, cennet ve cehennem olmutur. Ahirete man konusundaki tm terimler dini literatrdeki gibi alnm, bilgi yanl olmadan, Akaid konusunda hatalara dlmeden ilenmitir. lm konusu, dizide lm yok saymadan, gz ard etmeden, lm korkusu verilmeden ilenmi olup lmn tamamen doal bir sre olduu anlatlmtr.

88

SI R A

EC E

SU R

Dizinin en dikkate deer yn, dini deerler ve zellikle Ahirete iman konusuna olumsuz, alay edici, phe verici bir bak asyla yaklalmam olmasdr. Bundan dolay da dizinin izlenildii 2002-2004 dneminde, izlenme oranlar bakmndan dizi ilk sralarda yer almtr.

3.4.1.5. DN TEMASI

(Grafik-6)
DN
30 25 20 15 10 5 0 5 3 24

M AN

H A

PA Z

S LA M Y E

IR S T YA

SL

M U SE

PA

Din temas ad altnda incelenen kavramlarmz Mslman, Hristiyan, Ha, slamiyet, Papaz, Musevi ve Vaftiz olmutur (Grafik-6). Mslman kelimesi ve ierii, dizinin farkl yerlerinde doldurulmu olup dier dinlerle birlikte bir diyalog ve hogr ortamnn olumasna katk salamasna ahit olunmutur. Ayrca farkl din ve mezhebe ait sembollerin dizide birlikte ve hogr ierisinde verildii saptanmtr. Bu konuda en belirgin rnek Hristiyan Suzan ile Mslman Celal arasnda gemitir. Yine mahallenin ierisinde bir kilisenin olduu ve papaz efendinin kendisine ve szlerine dizide az da olsa yer verildii dikkatleri ekmektedir.

89

VA

FT Z

3.4.1.6. KTAPLARA MAN TEMASI (Grafik-7)

KTAPLARA MAN 15 10 5 1 0 KURAN KADR GECES KUTSAL KTAP 14

Kitaplara man temasnda karmza Kuran, Kadir gecesi ve Kutsal kitap kavramlar kmaktadr (Grafik-7) Kuran- Kerim, dizide saygn ve kutsal bir nesne olarak ele alnmakta ve dizideki baz karakterlerin, baz blmlerde kuran okuduklar gzlenmitir. rnek olarak, dizideki bir sahnede hanmlarn bir araya topland bir cenaze evinde Kuran- Kerim okunduu grlmtr.

3.4.2.BADET ANA TEMASI:

BADET ANA TEMASI

(Grafik-8)
25 20 15 10 10 5 0 NAMAZ DUA ORU KURAN KURBAN HAC 8 8 3 3 23

kinci ana tema olarak karmza badet Ana Temas kmaktadr. Bu tema Namaz, Dua, Oru, Kuran, Kurban ve Hac olmak zere toplam 6 temadan olumaktadr (Grafik-8)

90

Bu ana temada; Namaz 23, Dua 10,Oru 8,Kuran 8, Kurban ve Hac 3 kavramdan olutuu ortaya kmaktadr. kavramla namaz temas olmutur. Bundan sonraki aamalarda ibadet ana temasnn alt temalar veriler nda srasyla yorumlama ilemine tabi tutulacak ve grafiklerle gsterilmeye allacaktr. En fazla kavrama sahip tema ise, 23

3.4.2.1.NAMAZ TEMASI (Grafik-9)

NAMAZ
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 94 67

31

22

16

15

10

C RT AM G S R N T S N AM A Z

D ES T

ZE

EZ AN

D ES T

TE KB

M A

FE

C EN A

KE

AB

BA

Namaz temas Barts, Cami grnts, Namaz, Ezan, Cenaze, Abdest, mam, Gusul Abdesti, Tekbir, Kefen, Secde, Takke, Musalla Ta, Kble, Farz, Teyemmm, Teravih, Kuluk Vakti, Kunut, Kerahat Vakti, Kamet ve lmihal olmak zere toplam 22 tane kavramdan olumaktadr. Fakat anlaml bir grafik tablosu oluturabilmek iin kavramlardan sadece 11 tanesi tabloda yer almtr. Yorumlama ve deerlendirme de ise 22 kavramn tamam esas alnmtr (Grafik-9) Dizinin 94 farkl yerinde Nusret Babann ei Ayhan Hanm, evde ve sokakta barts kullanmaktadr. Ayrca bu saynn ierisine; Taziye, mezarlk ziyaretleri Mevlid-i eriflerde kullanlan barts de dhil edilmitir.

91

AB

SE

stanbul gibi bir ehirde ekimi gerekletirilen bu dizide Cami Grnts ska yer almaktadr. stanbulun tarihi camileri ksa sreli de olsa dizide gsterilmektedir. Ayrca bir sahnede caminin iinde len namaz akabinde cenaze namaz klnmas ile ilgili bir grnt dikkati ekmektedir. Yine bu sahnede, abdestin nasl alnd ile ilgili grnt, caminin adrvannda ekilmitir. Nusret Baba, dizinin daha ilk blmlerinden itibaren evinde namazlarn klyorken karmza kmaktadr.106 blmlk bu dizide namaz klma skl 31 olmutur. Yine yeni evlenen Sha adl karakter gerdek ncesi 2 rektlk kr namaz klmaktadr. Ezan, dizide ou zaman cami grnts eliinde verilmi ve ezann sadece bir ksm dinletilmitir. Ezan dizide daha ok iftar ve sahur vakitlerini belirlemek iin kullanlmtr. ncelenen dizide cenaze kavram 16 kez gemi olup, iinde musalla ta, takke gibi sembollerin olduu tam bir cenaze merasimi Nezaket Hanmn ve Cengizin vefat srasnda gsterilmitir. Ayrca Hristiyan olan Suzan karakterinin vefatyla birlikte cenaze merasimi yaplmtr. Gusl abdestsiz ekmek piirmeme konusunda ra Naime uyar yapan Nusret Baba ve dizinin dier karakterleri de namaz abdesti olmadan yaplamayacak i ve davranlar iine alan konumalara imza atmlardr. mam grnts ve imam kavram olumlu olarak verilmi, namaz esnasnda cami iinde takke kullanan insanlar gsterilmitir.

92

3.4.2.2.DUA TEMASI (Grafik-10)

DUA
350 300 250 200 150 100 50 0 322

115 23 17 16 3 3 3 3 3

C LA M M LE S N A LE YK M

LL AH

AT

L LL A

A LL A

U LL A

AM

N A

F R

EH Y Y

U A

M A

M D

EL H A

Ekmek Teknesi dizisinde iinde Allah kelimesi geen 322 tane dua cmlesi kullanlm ve 106 blmlk dizide blm bana yaklak olarak 30 Dua cmlesi kullanlmtr. Dua cmleleri genellikle karakterler arasndaki konumalarda ve Heredot Cevdetin konumalarnda gemektedir. Dizide Selamn Aleykm eklindeki selamlama sz olumlu bir ekilde dizide 115 kez gemekte ve dizi oyuncular bir esnafn yanna girerken ya da Heredot Cevdetin kahvehaneye girerken karmza kmaktadr. Gzel bir ey grldnde ya da bir ey beenildiinde Maallah kelimesi kullanlmtr. Bu dua kelimesi 17 defa dizide gemitir. Zor bir durumdan kldnda ve gzel bir eyle karlaldnda sylenen kr sz ve kavram dizide 23 defa kullanlmtr (Grafik-10)

SE

93

ES

ET T

TA

SA

LA VA

3.4.2.3.ORU TEMASI

(Grafik-11)
ORU
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 39 24 19 10 8 2 ORU FTAR RAMAZAN RAMAZAN BAYRAMI SAHUR AURE 2 AYLAR 1 AREFE GN

Oru Temas; Oru, ftar, Ramazan, Ramazan Bayram, Aure, Mbarek 3 Aylar, Aure kavramlarndan olumaktadr (Grafik-11) Bu dizinin 106 blmlk toplam yayn sresi iinde 3 defa Ramazan Ay idrak edilmitir. Ramazan ayna dizide zel bir sayg ve ihtimam gsterilmektedir. Oru tutmasa bile tutana sayg gsterme konusundaki hassasiyet dizide ilenmektedir. Ayn ekilde orucunu bir ekilde tutmayan Nusret Babann, ocuklarna kar gsterdii dini hogr dikkatlerden kamamaktadr. Ramazan Ayna ait kavramlardan iftar sofras ve hazrl, komular ve yaknlar iftara arma, birlikte sahur yapma ve teravih namaz dizide kendini gstermektedir. Ramazan aynda ilenen bir dier nemli kavram ise bayramlama olarak karmza kmaktadr. Ailenin ve mahallenin btn fertleri bir arada topluca bayramlama yapmaktadrlar.

94

3.4.2.4.KURAN TEMASI

(Grafik-12
KURAN
35 30 25 20 15 10 5 0 8 8 3 2 1 1 1

29

SM EL E

FA T H A

AF IZ

R ES

ET

ES

S N SU

BE

ET 'E L

SU

LA S

YA

AY

Dizide yemek yerken, bir ie balarken, yataa girerken ve Kuran okurken besmele ekilmekte bu ve buna benzer sahne karmza 29 defa kmaktadr. Dizide Mevlid-i erif okunmakta ve bu merasimde Necibe karakterindeki oyuncu Yasin suresini okumaktadr. Yine Nezaket Hanmn taziyesinde Yasin suresinin okunduu grlmektedir (Grafik-12) Dizinin deiik yerlerinde mesela mezarlk ziyaretlerinde namaz ile ilgili grntlerde Fatiha suresi direkt ya da dolayl ya da olarak karmza kmaktadr. Dizide dikkatimizi eken bir kavram da iinde meal olarak 8 tane ayet gemi olmasdr.

95

KE

VS E

SU R

AY

ES

3.4.2.5.KURBAN TEMASI

(Grafik-13)
KURBAN 30 25 20 15 10 5 0 26 19 10

ADAK

KURBAN BADET

BAYRAMLA MA

Dizide Kurban Temas; Adak, Kurban badeti, Bayramlama olmak zere toplam 3 kavramdan olumaktadr (Grafik-13) ncelenen dizide Kurban ibadeti, terim anlamnda 26 kez gemektedir. Kurban ibadetini tartmaya amadan onun ritellerine uygun olarak yaplmas dizide ilenmektedir. Ayrca dizi karakteri Sha nianlsna kurbanlk koyun hediye ederek bu kavrama destek vermektedir. Adak konusu, dizide bir skntdan uzaklaldnda ya da bir duann kabul gerekletiinde yaplan bir deer olarak ele alnmtr. Kurban Bayramnda bayramlama ve ailecek birlikte yemek yeme, kahvalt yapma bu temada ilenen dier bir kavramdr.

3.4.2.6. HAC TEMASI

(Grafik-14)
HAC

2,5 2 2 1,5 1 0,5 0 HAC BADET HRAM ELBSES KABE 1 1

96

Hac temas ad altnda karmza Hac badeti, hram elbisesi ve Kbe olmak zere 3 kavram kmaktadr (Grafik-14) Bu kavramlar ile ilgili ierikler terim anlamnda grntler olmadan atf olarak gemektedir.

3.4.3.AHLAK ANA TEMASI (Grafik-15)

70 60 50 40 30 20 10 0 61 42 38 17 6 ZR DLEMEK BYKLERE SAYGI AFFETMEK YEMN ETMEK DERS VERC HKAYE 5 BARIMA 2 EMANETE SAYGI 2 NAMUSFFET

AHLAK

Ahlak Ana Temas; byklere Sayg, Yemin etmek, zr Dilemek, Ders Verici Hikye, affetmek, Barma, Emanete Sayg, Namus-ffet olarak toplam 8 kavram olarak karmza kmaktadr (Grafik-15) Ahlaki deerler dizide youn olarak ilenmitir. zellikle yaa byk olan insanlara gsterilen sayg konusunda hassasiyet gsterilmitir. Eve ein gelmesiyle birlikte bu sayg sreci balamaktadr; Ein elindeki poetlerin alnmas, paltosunun alnmas, ayana terliklerin verilmesi, ein ve eve gelen misafirlerin holanmas, babann ya da annenin ieri girdiinde ocuklarn ayaa kalmas dizide grlen ahlaki deerlerdendir. Dizide heyecanla beklenen ve dinlenen ders verici 17 hikye anlatlmaktadr. Bu hikyeler genellikle dizinin ana karakteri Nusret Baba tarafndan bir olay zerine anlatlmaktadr.

97

Dini deerler arasnda yer alan yemin etmek bu dizide 42 defa karmza kmakta ve terim anlamna yer vermeden direkt konuma dili ile konuulmaktadr. Dizide ahlaki bir davran olarak ilenen Affetmek ve barmak srasyla 6 ve 5 kez olay olarak dizide yaanmaktadr ve mahallede kimsenin ks olarak kalmamas istenmektedir. Bu konuda, hata yapanlar bykler affetmekte ve insanlar birbirleriyle barmaktadrlar. 3.4.4.ALE ANA TEMASI (Grafik-16)
ALE 40 30 20 10 0 A LECEK YEMEK YEME A LENN NEM ANNE BABAYA NKAH DN EVLAT SEVGS SAYGI 14 6 6 2 34

Aile Ana Temas; Ailecek Yemek Yeme, Ailenin nemi, Anne-Babaya Sayg, Nikh-dn ve Evlat Sevgisi olmak zere toplam 5 kavram iinde kodlanmtr (Grafik-16) Dizide en dikkat ekici ailevi temalardan birisi de aa yukar her akam birlikte yemek yeme davrandr. Bu yemek esnasnda, ailenin sorun ve problemleri, istek ve arzular konuulur ve zme kavuturulur. Trk aile yapsnn bu gzel zellii dizide 34 kez ilenmitir. Ailenin nemli olduu ve her eyin zerinde olduu temas dizide 14 kez ama etkili bir ekilde yer bulmutur. zellikle anne babaya sayg konusundaki sahneler toplumsal deerlere uygun olduu tespit edilmitir. Ailenin temeli olan nikh ve dn konusu Trk aile yapsna uygun olarak ilenmitir. Nikha ve dne nem verilerek olmazsa olmaz gzyle baklmtr.

98

3.4.5.DL ANA TEMASI (Grafik-17)

DL
120 100 100 80 60 40 40 20 0 ATASZLER DEY MLER

Dil ana temasnda karmza ataszleri ve deyimler kmaktadr. Kltrel deerlerin iyi bir aktarcs olan ataszleri 100 tane, deyimler ise 40 tane olarak dizide ilenmitir (Grafik-17). Ataszleri ve Deyimler dizide karakterlerin konumalarnda tespit edilmitir ve bir olay karsnda ataszleri ve deyimler yerinde ve zamannda kullanlarak ataszlerinin bir eit aklamas verilmitir (Tablo-20).

3.4.6.RF-ADET ANA TEMASI rf-Adet Ana Temas, alt temalara ayrlmadan kavram olarak verildiinden 40 kavram olarak karmza kmaktadr. Grafik tablosu olarak 40 kavram bir araya getirmek zor olduundan tablo halinde analiz yaplmaya allmtr. (Grafik-18)
RF-ADET-1
120 100 80 60 40 20 0 101

29

27

20

20

19

17

14

14

12

FE

M E

LA M A

M E

M I

T AD E E

D AK A

PM

AL LA

RT A

LL E

-H

EL

SA

H EL A

KU

KI Z

AM A

N AN

AF R

M S

TI L

BA

99

EV

TA BU

RA

IR

TE

rf-Adet-1 de; El pme, Helalleme, Batl-nan/Hurafe, Grg Kurallar, Sadaka, Misafir Arlama, Kz steme, Evde Hamam Ortam, rf ve Adet ve Tabut olmak zere toplam 10 kavram kmaktadr (Grafik-18). Dizide neredeyse her blmde el pme ve bye sayg gsterme sahnesi yer almtr. Yaa byk birinin elinin plmesi, bazen bayramlama esnasnda bazen zr dilemek durumunda bazen de bir ziyarette karmza kmaktadr. Kltrel deerlerimiz arasnda yer alan helalleme, dizide kendisine yer bulabilmi ve hak ve hukuk, kul hakk ve komu hakkna konusuna dikkat edilmitir. Bir byn yannda, misafirlik esnasnda, sokakta, ailede nasl bir grg kurallar iinde bulunulmas gerektii dizide gz ard edilmemitir. rf ve adetlerimizde var olan batl inan ve hurafeleri, inceleme yaplan dizide ortaya karmak amacyla Batl-nan ve Hurafe adnda bir kavrama almamzda yer verdik. rnek vermek gerekirse bu blmde, karmza batl inan ve hurafe olarak Sha karakterinin ocuu dounca,Yeni domu bir ocuun, den gbeini nereye gmersen, ocukta gbei gmdn yerin sahibi gibi olur. dncesi kmaktadr. Ayrca her kahve iiminden sonra sonra fala baklmas, iki bayram arasnda nikh olmaz sz, kurun dktrmek, tahtaya 3 defa vurmak, muska yazmak, eve balanmak iin kiiye inek dili yedirmek de batl-inan olarak dizide gze arpmaktadr. Ana karakter olan Nusret Babann frnn hemen yan banda srekli kalan ve yar meczup yar akll olan kiiye sabah aksam ekmek verilmesi en gzel sadaka rneini gstermektedir. Yine ayn karakterin yal bir ehit annesine gda yardmnda bulunmas, ra Naimin cici annesine yardmc olmas, mahallenin

100

zengin Hanmefendisi olan karakterin mahalleye gda yardmnda bulunmas, Nusret babann veresiye ekmek vermesi ayn konuda rnek olarak saylabilir. Trk rf ve adetlerine gre bir misafiri arlamak, onun tm maddi ve manevi tm ihtiyalarn karlamak dizide etkin bir ekilde verilmektedir. rf ve adetlere gre evlilik ncesinde yaplmas gerekli olan kz isteme merasimi; dizide karmza Nusret Babann kzlarndan Mehparenin Shaya istenmesi, alenin Bahtiyara istenmesiyle kmaktadr. Dizide 14 defa karlatmz dier rf ve detimiz ise Evde Hamam Ortam ismi ile ifade ettiimiz kavram, Ayhan Hanmn Banyoda kocas Nusret Babay ykamas olmutur.

(Grafik-19)
RF-ADET-2
12 10 8 6 4 2 0 11 9 8 8 7 7

TA Z YE L K YA P M H AK ED Y EL E M E K KA R A B M R Z YA R E T TE M Z

LA M AK

C AD E

LI K

L K

KE R

ZA

H O

M E

AS

rf ve adet ana temasnn 2.tablosunda karmza Mezarlk, Askerlik, Misafir Holamak; seccade, Taziye, Temizlik Yapmak, Hedileme, kram etme, Kabir ziyareti ve olarak karmza 10 kavram kmaktadr (Grafik-19) Dizide mezarlk eitli ekillerde 11 tane grnt ile karmza karken dizideki karakterlerin 5 kez kabir ziyaretlerinde bulunduklar gzlemlenmitir. Vefat

M S

AF R

SE

101

FA L

eden birisine taziye ziyaretinde bulunmak ve acsn paylamaya almak dizide ilenen bir baka rf ve adet olmutur. Hediyeleme dizi karakterleri arasnda sk sk yaplmtr. Mesela Korkut ile Jale, Sha ile Mehpare, Tolga ile Sonay arasnda hediyeleme ve kar taraf mutlu etme gereklemitir. rf ve adetlerimizde var olan misafiri karlama ve kramda bulunma dizide yeterince konu edilmitir. Dizide anne roln oynayan Ayhan Hanm ocuklar ile birlikte evde temizlik yapmas rf ve adetleri yanstmas bakmndan gzel bir rnek oluturmutur.

(Grafik-20)
RF-ADET-3
4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

KEMENE

MSAFRE TERLK VERME

GELNLK

SNNET OLMA

NMET

POLSE SAYGI

Birisinin vefat ya da baz yerlerde kandil geceleri iin okunan Sela dizide sadece 4 defa gemektedir (Grafik-20) Yerle bir mzik aleti olan kemene dizide 4 defa gsterilmekte ve mzii izleyiciye dinlettirilmektedir. Snnet olmann rfi yn dizide ilenmekte ve bu konu dizinin karakterleri arasnda bahis mevzuu olmutur. Dizide snnetsiz olan Kirli karakteri ve Nusret

102

HASTA ZYARET

MAHYA

HURMA

SELA

Babann torunu Atakann snnet edilmesi konusu bu rf ve detin dile getirilmesini salamtr. zellikle Ramazan aylarnda camilerde ska rastlanan mahya, incelenen bu dizide de defa cami grnts ile izleyiciye izlettirilmitir. Dizide misafir kavram, rf ve adetler bakmndan nemli bir yer tuttuu gzlenmitir. Misafirin ayana terlik verme ve her bakmdan rahat ettirme dizide 3 defa ilenmitir. Nimete sayg, dizinin ana karakterini yanstmaktadr. Nusret babann ve ra Nailin ekmee nimet gzyle bakmas ve ekmee bu bakmdan bir deer atfetmesi gzden kamamtr. Trk polisine sayg, dizinin zellikle 90.blmnden sonra ilenmitir. Emekli Emniyet Mdr karakterine verilen rolde polise sayg kendisini gstermitir. Dizide nikh, evlilik ve gelinlik gibi aile ile ilgili konulara etkili bir ekilde yer verilmitir. Nusret babann kz Mehpare Hanmn nikh dn ve gelinlii bu konuda gzel bir rnek tekil etmitir. 3.4.7.TARH ANA TEMASI (Grafik-21)
TARH ANA TEMASI 15 10 5 0 TARH AHSYETLER DN AHSYETLER TARHE SAYGI SELUKLUOSMANLI PADAHLARI HALFELER 13 6 6 5

103

Tarih Ana Temas; tarihi ahsiyetler, Dini ahsiyetler, Tarihe Sayg, Seluklu-Osmanl Padiahlar ve Halifeler olmak zere toplam 6 tema iinde ilenecektir. Bu alt tema toplam 34 kavramla birlikte kodlanmtr (Grafik-21) 3.4.7.1. TARH AHSYETLER Bu temann 13 tane kavram, tek bir tablo altnda grafik yapmaya uygun olmad iin bu temaya ait iki grafik yaplacak ve onda sonra yorumlama ve analiz etmeye balanacaktr. (Grafik-22)
TARH AHSYETLER-1
1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1 1 1 1 1 1

BRAHM MTEFERRKA

BLGE HAN

GAZNEL MAHMUT

GEVHER NESBE SULTAN

(Grafik-23)
TARH AHSYETLER-2
1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 MALKOO LU M.AKF ERSOY NEDM SELAHATTN EYYUB ULUBATLI HASAN 0 ZYA GKALP MAREAL FEVZ AKMAK 1 1 1 1 1 1 1

104

KARA MURAT

LEYLA LE MECNUN

Dizide eitli karakterler tarafndan anlatlan 17 adet ders veren hikyede ve Heredot Cevdetin anlatt 90 tane hikyede sadece bir defa geen tarihi ahsiyetlerin hayat hikyeleri btnyle izleyici ile paylalmtr (Tablo-18) Tarih Ana Temasnn ilk kavram olan Tarihi ahsiyetler temas; Bilge Han, Gazneli Mahmut, Gevher Nesibe, brahim Mteferrika, Kara Murat, Leyla ile Mecnun, M.Akif Ersoy, Malkoolu, Mareal Fevzi akmak, Nedim, Selahattin Eyyubi, Ulubatl Hasan, Ziya Gkalp olmak zere toplam 13 kavramla btnletirilmitir (Grafik-23) M.Akif Ersoy ve stiklal Mar dizide, milli bir duygu ile verilmi, dier tarihi ahsiyetler ise sayg ile anlm ve topluma yaptklar olumlu katklar bir deer olarak anlatlmtr. 3.4.7.2. DN AHSYETLER

(Grafik-24)
DN AHSYETLER
12 10 8 6 4 2 0 HZ.ADEMHZ.HAVVA MEVLANASEMAZEN HZ.HAMZA BLAL- HABE EYP EYH AML SULTAN HAZRETLER 3 3 1 1 1

10

Dizide dini temalar ve deerler ilenirken karmza yukardaki (Grafik-24) daki dini ahsiyetler kmtr. Hz. dem ve Hz. Havva kavram eitli ekillerde toplam 10 defa ilenmi ve izleyiciye bu konuda doyurucu bilgiler verilmitir.

105

Eyp Sultan ile Hz. Peygamber, Bilal-i Habei ile ezan, Hz. Hamza ile Uhut Sava, Kafkasyadaki direni ile eyh amil, Hogr ile Mevlana arasnda iliki dizideki hikyelerde vurgulanmtr.

3.4.7.3. TARHE SAYGI (Grafik-25)

TARHE SAYGI
30 25 20 15 10 5 0 27

ER

AH L

T AB EL

SA Y

M A

LA L

U KL U 'Y A

LI 'Y A

S T K

HU N

SM AN

Bu blmde, tabloda en dikkat ekici kavram, Osmanlya sayg olmutur. Osmanl Devleti ve onun tarihi ile ilgili bilinen her ey olumlu bir mesaj eklinde verilmitir. rnek olarak, Osmanlya ait olan Mehter Marnn baz blmlerinin izleyiciye dinlettirilmesini ve ahilik tekilatndan bahsedilmesini verebiliriz. Gemile ilgili bu olumlu bak as sadece Osmanl Devleti ile snrl kalmam ayn zamanda Seluklu Dnemi ve slam ncesi Trk Tarihinden Gktrk Devletinden, Orhun Kitabelerinden bahsedilmitir (Grafik-25)

SE

106

M E

HT E

M AR I

R I

AY G

G I

3.4.7.4. SELUKLU-OSMANLI PADAHLARI (Grafik-26)

SELUKLU-OSMANLI PADAHLARI 6 5 4 3 2 1 0 5

2 1 1 1

I.AHMET

II.MAHMUT

IV.MURAT

FATH S.MEHMET

I.GIYASETTN KEYHSREV

Dizide Osmanl Padiahlarndan 1.Ahmet, 2.Mahmut, 4.Murat ve Fatih Sultan Mehmetten, Seluklu Padiahlarndan ise sadece 1.Gyasettin Keyhsrevden bahsedilmitir. Be defa ile dizide kendisinden en fazla bahsedilen padiah Fatih Sultan Mehmet olmutur (Grafik-26),(Tablo-19) ncelenen bu dizide, bu padiahlarn tad tarihi deerler anlatlm, her padiahn kendi dneminde yapt yenilikler ve yaad tarihi olaylara yer verilmitir. 3.4.7.5. HALFELER (Grafik-27)
4 HALFE 1,5 1 1 0,5 0 HALFE KAVRAMI HZ.EBUBEKR HZ.MER HZ.AL 1 1 1

Dizide Halife kavram, terim anlamnda kullanlm ve Hz.Ebubekir, Hz.mer ve Hz. Alinin slam Tarihindeki tadklar nemi, 4 Halife dnemindeki anlatlan hatralarla ortaya koymutur (Grafik-27)

107

SONU VE DEERLENDRME

Trkiyede, gnmz televizyon dizilerinde yer alan dini ve kltrel deerlere ne lde yer verildii ile ilgili bu almada, elde edilen sonular ve veriler, bu balk altnda deerlendirilmektedir. Yaamn toplumsal bir ortam iinde devam ettiren insanolu iin bunun anlam ayn zamanda iletiim etkinliklerini devam ettirmesidir. Bireylerin kendi kendisiyle isel iletiimi, bireyleraras iletiim, grup iletiimi ve kitle iletiimi gibi iletiim trleri iletiimin toplumdaki farkl kullanm biimlerini ifade etmektedir. letiimin sz konusu kullanm biimleri arasnda zerinde en ok tartlan ise kitle iletiimidir. Bu tr iletiimin gerekletirilmesini salayan ve genel olarak gazete, radyo, televizyon, sinema ve video gibi aralara da kitle iletiim aralar ad verilmektedir. Bireylerin toplumlar hakknda genel bilgi ve deerleri renebilmeleri ve toplumsal yaamn bir paras olmalarnda kitle iletiim aralar nemli bir yere sahiptir. Trkiyede zellikle son yllarda yerli dizi yapmlarnda gzle grnr bir art yaanmaktadr. Mzikleriyle, oyuncularyla, konularyla milyonlarca insan ekran bana kilitleyen, izlenme oranlarnn tavana kmasn salayarak yaynlanan televizyon kuruluuna milyonlarca dolar getiri salayan yerli dizilerin, seyirci kitlesi zerindeki etkisi her geen gn artmaktadr. nsanlarn, dizi karakterleriyle kendisini zdeletirip, onlarn isimlerini lakap olarak kullanp su ilemeleri ve benzeri bu gibi etkiler, kamuoyunda ska tartlan bir konu haline gelmitir. . nller geidinin en youn olduu programlarn banda, televizyon dizileri gelmektedir. Bu noktada televizyon dizileri, toplumun her kesimi tarafndan gnlk hayatn vazgeilmez unsurlar arasnda yer almaya balam ve hemen hemen her televizyon kanalnda, her akam izlenmitir. Reytinglerin nemli bir blmnn dizilerden saland gnmzde, halkn dizilere gsterdii ilgi her geen gn artmaktadr.

108

Bu aratrmada incelemeye konu olan dizinin konularnn, verilerinin karakterlerinin, konusunun ve mziklerinin toplumsal deerleri ne kadar yanstabildii ortaya karlmaya allmtr. almann kavramsal blmlerinde ncelikle toplum, kltr, deer, din, medya kavramlar ve bu kavramlarn birbiriyle olan ilikileri zerinde durulmu, daha sonra inceleme konusu olan dizi hakknda zet bilgilere yer verilmitir. almann uygulama aamasnda ise dini ve kltrel deerler erevesinde 20022004 yllarnda yaynlanm Ekmek Teknesi dizisine ait 106 adet blm ierik analizi yntemi ile aratrlmtr. Diziler oyuncularndan konusuna kadar; birok noktada izleyici zerinde elkili olmaktadr. Bu gndelik yaamda; cep telefonu melodisi olarak, kimi zaman dizideki karakterlerin giyim tarz, sa ekli, konuma biimi, jest ve mimikleri vs. gibi imgelerle kendisini gstermektedir. Ekmek Teknesi dizisinin toplumsal deerler bakmndan incelenmesi balkl bu almada, ulalan temel tespitler unlardr: 1. Ekmek Teknesi dizisinde sosyolojik olarak, toplumsal ve dini deerlerin bilinli bir ekilde verildiini , 2. Ekmek Teknesi dizisinde, st tema olarak Dini Deerlerde 138, Kltrel Deerlerde 88, toplam olarak 226 kavramn bulunduu, 3. Dizinin, tarihi olaylar dou-bat ayrm yapmakszn alnmas gerekli tarihi dersleri bir btn olarak (zellikle Herodot Cevdetin hikyelerinde) verdii, 4. Tarihi olaylar dizide verirken kltrel anlamda toplumdan ayr dlmedii, 5. rf ve adetlerin olumlu mesajlarna dizinin hemen hemen her blmnde bilini olarak yer verildii, 6. Toplumda var olan batl inan ve hurafelerin dizide ilenerek bunlarn yanl olduu mesaj ince bir ekilde ilendii, 7. ncelenen dizide, baka bir dine ve din mensuplarna kar hogr ile yaklald, 8. Dini ve kltrel deerlerin dizide olumlu bir bak asyla verildii bunu salamak iin aile ortamnn olmas gerektii,

109

9. Dizinin jenerik mziinde Batl Enstrmanlar ve geleneksel Enstrmanlarn birlikte kullanld, 10. stanbul, Kuzguncukta 106 blm olarak ekilen Ekmek Teknesi dizisinin 2002-2004 yllar arasnda beenilerek izlenen bir dizi olduu, 11. ncelenen dizide toplumsal ve dini veriye/kavrama rastlanld, 12. Dizide yer alan karakterlerin pek ounun toplumsal deerleri sahnelendirdii, 13. Dizide genel ahlaki yapya ve Trk aile yapsna uygun mesajlarn olduu, 14. Dizide ana tema olarak ortaya kan nan, badet, Ahlak, Tarih, Aile, Dil, rf ve Adet konularnn baarl bir ekilde yanstld bylece bir toplumu toplum yapan ana unsurlarn tamamnn dizide ilendii ve bu ekilde sosyallemeye katkda bulunuduu, 15. Dizide yaplan ierik analizinde, Dil Ana Temas bal ierisinde ataszleri ve deyimlerin ok fazla kullanld Ayrca dizinin ba rol oyuncularndan Cengizin ve Kirlinin ataszlerinin bir ksmn yanl syleyerek, kendine gre uyarlayarak ataszlerinin zihinde daha da kalc olduu tespit edilmitir. Medyann toplumu etkilediini belirtirken kltrn olumasnda toplumun ynlendirilmesinde tek faktrn medya olduunu sylemek mmkn olmamaktadr. nk birey gndelik yaamnda medyann dnda, eitli etki unsurlaryla evrilmi bir fanus ierisinde yaamaktadr. Kiilerin dncelerini biimlendirmede medyann dnda; yaanlan sosyal evre, tutum ve alkanlklar, dini inanlar, fizyolojik zellikler, gelenek- grenek, aile yaps, gelir seviyesi, cinsiyet vb. daha birok unsurlar gz ard etmemek gerekir. rnein, televizyon kanallarnda, radyoda, gazetelerde, internette vs. kitle iletiim aralarnda ok fazla yer alan ve keskin
ifadeler kullanan bir siyasi parti lideri, ister istemez kararszlar veya kendi sempatizanlarn etkileyecek, belki de oy vermelerini salayacaktr. Ancak, btn bu medya almalarna ramen; rnein rf ve adetlerin ok kat bir eklide halen uyguland blgelerde, bireysel ve toplumsal ilikilerde referans kayna olarak medyann daha arka sralarda yer ald gruplarda, medya faaliyetleri az anlam ifade edebilmektedir. Burada, bireyleri etkilemede, karar vermede medyann btn ipleri

deerleri yanstan toplam 226 tane

elinde tutmad grlmektedir. 110

Burada ortaya kan bir dier nemli konu ise; televizyon dizilerinin konularnn toplumun gerekliklerinden ayr tutulamayacadr. lke gndeminde de yer alan, tartmalara, eylemlere bile konu olan bu konularn, gereklikleri halen tartlmaktadr. Pembe diziden, drama, komediye kadar hepsinin senaryosundaki olaylar, hikyeler, karakterler bize tandk gelir. Hatta kendimizin, evremizdekilerin bandan geenler resmedilmi diye de yorumlar yaplacak kadar gereklik pay vardr. Bu da bize, yine medyann, kltr ve toplumsal yaamla olan ilikisini bir kez daha ortaya kartyor. Televizyon dizileri toplumsal gerekliklerden, kltrel yapdan beslendii gibi, senaristler tarafndan da topluma farkl eyler kazandrlmaya allmaktadr. Bu almada, medya ve toplumsal ve dini deerler arasnda bir ilikinin olduu ortaya kmtr. Medya etki aratrmalar ve kuramlar erevesinde deerlendirildiinde, ocuklarn, genlerin televizyonlar neden izledii, nasl kulland, bunlarn gndelik yaamlarnda ne gibi davranlara, hareketlere ve tepkilere ynelttiine ilikin almalar yaplmaktadr.Bu sebeple biz de bu alma ile toplumsal ve dini deerlerin medyada sunumu zerine bir sosyolojik aratrma ihtiyacn grdk. Ayrca incelemeye altmz dizide, toplumsal ve dini deerlere yer veren ve cinsellie ve gayri ahlaki konulara kaymadan bir televizyon dizisinin de de istenilen lde reyting alabildii, toplumda her adan adndan sz ettirdiini grmekteyiz. Bu bakmdan sosyolojik olarak ifade edecek olursak toplum kendisini ayna gibi yanstan dier bir deile olumlu anlamda kltr al veriinde bulunan kii ve kurumlara toplumun nem verdiini grmekteyiz. Sonu olarak medyann toplumu etkiledii bir gerektir ve bu sebeple din sosyologlarna,din ve medya alannda daha ok i dmektedir ve decektir.Ayn ekilde buradan yola karak medyann da toplumsal ve dini deerleri gz ard etmeden , reyting kaygsna dmeden program yapmaya ynelmesi hem toplum hem de medya sektr iin yerinde olacaktr.

111

KAYNAKLAR

AKYZ, Niyazi, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileme, Gndz Eitim ve Yaynclk, 2007. ALEMDAR, Korkmaz ve .,ERDOAN, Balangcndan Gnmze letiim Kuram ve Aratrmalar, My Yaynlar, Ankara, 1998. ---------------------,2002, teki Kuram, Erk Yaynlar, Ankara, 1998. ---------------------., Kaya, R., Kitle letiiminde Temel Yaklamlar, Sava Yaynlar,1. Basm, Ankara,1983. ANIK, Cengiz, Bilgi Fabrikalar ve Mteriler, Altnkre Yay., Ankara, 2003. ARSLAN, Mehmet, Kltrler Sava, Akabe Yaynlar, stanbul,1986. ARSLANTRK, Zeki ve Amman, M. Tayfun, Sosyoloji: Kavramlar, Kurumlar, Sreler, Teoriler, amlca Yay., stanbul, 2001. ASLANTUNALI Savar, M., Kiisel Bilgisayarlar, letiim Yay. 2.Bask, stanbul 1994 ASNA, Aleddin, Kamuoyunun Oluumunda Kitle letiim Aralar,Yeni Trkiye Medya zel Says, Aralk Say 11, C.2, Ankara,1996. ATABEK Mustafa, Sosyoloji, Kre Yaynclk, stanbul, 2002. ATAKAN, Y., Medyada Grsellik ve Etkileim a, Yeni Trkiye Der., Medya zel Says, S.11,stanbul, 1996. ATALAY, Beir, Sanayileme ve Sosyal Deime Krkkale Aratrmas, DPT Yay. Ankara, 1983. AYRANCI, ., Kgerolu, N., & Gnay, Y., Anadolu Psikiyatri Dergisi C.5,S.3, stanbul, 2004. AYVERD, lhan, Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul, 2005 AZZ, Aysel,Televizyonun Yetikin Eitiminde Yeri ve nemi, Sevin Mat., Ankara,1995 BARBER Frederic ve Lavenir, C. B., Diderotdan nternete Medya Tarihi, Okyanus Yaynlar, stanbul,2001. Baky, F, Medyadaki Trafik Konulu Haberlerin erik Analizi, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bil. Enst. , Ankara, 2005. BEKTA, Arsev, Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, stanbul,1996. BERGER Peter L., Dini Kurumlar, (ev. A. ifti), DEFD, C.9, 1995. ---------------------, Dinin Sosyal Gereklii, (ev. A. Cokun), nsan Yay, stanbul, 1993.

---------------------, Artur Asa, Kitle letiiminde zmleme Yntemleri,(ev: Deniz Gler),Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir,1993. BERKE, Niyazi, Trkiyede adalama, (Haz. Ahmet KUYA), Yap Kredi Yay., stanbul, 2002. BLECK Hayri, nsan ve Deer Hkmleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Temmuz, 1978. BLGSEVEN Amiran Kurtkan, Ky Sosyolojisi, Filiz Kitapevi, stanbul 1988. ---------------------, Din Sosyolojisi, Filiz Kitapevi, stanbul, 1985. BODUR, Hsn Ezber, Modern Kapitalizmin Domasnda Dinin Rol, AFD, S.9, Erzurum, 1990 BOSTANCI, M.Naci, Toplum, Kltr Ve Siyaset, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995. BULUT, Ahmet Duran, 11 Aralk 2011, TBMM tutanaklar, MLL Eitim Bakanl bte grmeleri, MHP Balkesir Milletvekili Ahmet Duran BULUTUN krs konumas. BLBL, A.Rdvan, Genel Gazetecilik Bilgileri, Nobel Yaynclk, Konya, 2000 ALANKU, Sevda (Der),2003 Medya ve Toplum, Bia Yaynlar, 2003. CHANEY David, , Yaam Tarzlar, ev. rem KUTLUK, Dost Yaynlar, Ankara,1999. AATAY Tahir, Gnn Sosyolojisine Giri, Atatrk niv. Dil ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1968. EEN, Anl, Kltr ve Politika, Gndoan Yaynlar Ankara, 1996. ELKKAYA Hasan, Fonksiyonel Eitim Sosyolojisi, Alfa Yay., stanbul, 1998. DECOUFLE A., Sociologie de la prevision, PUF 1976dan aktaran Alex Mucchelli, Zihniyetler,( ev.: Ahmet Kotil), letiim Yaynlar, stanbul, 1991. DOAN Orhan ve DOAN S., Kiileraras likiler, Somgr Yaynclk, Ankara,1997. DOAN SMAL., Sosyoloji, Pegem A Y.,Ankara 2002. ---------------------, Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar, Pegem A Yay., Ankara, 2002. DOAN zlem, Deerler Sorununda Nesnelcilik/ Mutlaklk ve znelcilik/ Rlativizm Tartmas zerine, Bilgi ve Deer: Bilgi ve Deer Sempozyumu Bildirileri, Mula niversitesi Felsefe Blm Sempozyum Bildirileri, (Edit. ahabettin Yaln), Vadi Yay., Ankara, 2002. DOAN, smail, Sosyoloji- Kavramlar ve Sorunlar, Pegem A Yay., Ankara 2002. DNMEZER, Sulhi, Sosyoloji, Ankara, Yn yay. 1984. ---------------------.,Toplumbilim. 12.bask, Beta Basm Yaym Da., stanbul, 1999. DURSUN, Davut, Din Brokrasisi, aret Yay., stanbul, 1992.

ELTUGAY zer, Popler Kltr ve Yabanclama, Gazi niversitesi, Ankara, 1999. ER zzet, Din Sosyolojisi, Ankara, 1988. ERGL, H., Televizyonda Haberin Magazinlemesi, letiim Yay. st., 2000. ERKAL Mustafa, Sosyoloji, Der Yaynlar, Fakltesi Dergisi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Yay. S. 11,ss. 105-110,stanbul, 1993. FCHTER, J, Sosyoloji nedir?, ev. Prof. Dr. Nilgn elebi, An Yay. Ankara, 2004. FKRETOLU, Ozan,Toplumsal Psikoloji Perspektifinde Kltr ve Kltr Deerleri, K.K.T.C. Milli Eitim ve Kltr Bakanl Yay., Ankara,1990. FSKE John, letiim almalarna Giri, (ev. Sleyman rvan), Ark Yaynlar, Ankara,1997. GASSET, J. Ortega Ktlelerin syan, ev. Nejat Muallimolu, Birleik Yaynclk, stanbul,1996. GEZGN Suat., Basn ve zgrlk,Yeni Trkiye, Medya zel Says,S.11,Eyll,1996. ---------------------, Uluslar Aras letiim, Kltr ve Kitle letiim Aralar, ni. letiim Fakltesi Dergisi, .. Basmevi Mdrl, Say 15, stanbul, 2002. GEZGN, S., Kresellemenin Medya ve Toplum zerindeki Etkileri, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, 2005, S.22. GNSBERG M., Social Change, British Journal of Sociology,(1958)den aktaran T. B. Bottemore, C.9, S.3 stanbul,2000. GKE, Orhan, erik zmlemesi, Seluk ni.,letiim Fak. Yay. S:1 Konya,1994. GKSEL Ahmet B., Kitle letiim Aralarndaki Gelimelerin Kltrn Olumas ve Yaylmas zerindeki Etkileri,Dnceler Dergisi, Ege niversitesi Basn Yayn Yksekokulu, Yl 5, Say 5, ubat,1991. ---------------------, Kitle letiim Aralarndaki Gelimelerin Kltrn Olumas ve Yaylmas zerindeki Etkileri, Dnceler Dergisi, Ege niversitesi Basn Yayn Yksekokulu, Yl 5, Say 5, ubat,1991. GROOMBRDGE Brian, , Televizyon ve Toplum, (ev. Ayseli USLUATA) , Reklam Yaynlar stanbul,1979. GNAY nver, Modern Sanayi Toplumlarnda Din,EFD, C.I,Say:3, Kayseri 1986 ---------------------, Din Sosyolojisi, nsan yaynlar, 2008. GNE Sadk, , Medya ve Kltr, Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001. GNGR Erol, Dnden, Bugnden, Tarih-Kltr- Milliyetilik, stanbul, tken Yaynlar,1990.

---------------------, Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk, tken Neriyat, stanbul, 2000. ---------------------, Deerler Psikolojisi: Ahlk Psikolojisi, Ahlk Deerler ve Ahlk Gelime, Hollanda Trk Akademisyenler Birlii Yay., Amsterdam, 1993. GVEN, Bozkurt, nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul, 1991. ---------------------,Kltrn ABCsi,S.85 1. Bask, Yap Kredi Yay., stanbul,1997. GZ, Nurettin, Trk Basnnda Gndem Oluturma, Yeni Trkiye Dergisi Medya zel Says, C.2, Ankara,1996. GZ Nurettin, Trk Basnnda Kamuoyu Aratrmalarnn Ynlendirme Arac, Ankara,1997. HANERLOLU, Orhan Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul,1993. HAVLAND, William A., Kltrel Antropoloji,( ev. Hsamettin nan ve Seda ifti), Kakns Yaynlar, stanbul,2002.

RVAN, Sleyman, Medya Kltr Siyaset, (Der.), Ark Yaynlar, Ankara erik Analizi ve Uygulama rnekleri, Epsilon Yaynlar, stanbul,1997.
LAL, E., letiim, Ynsal letim Aralar ve Toplum, Der Yaynlar, 3. Basm, stanbul, 1997. NCEOLU, Y., Medyann Toplum-Ruh Sal zerine Olumsuz Etkileri, Medya ve Toplum. Der: Yasemin nceolu, Der Yay. st.,1998. RVAN, Sleyman, Medya Kltr Siyaset, (Der.), Ark Yaynlar, Ankara,1997. SPRL, Muhammet, Medya Gerei ve Haberciler, Aka Yaynevi, Ankara,2000. KAFESOLU, brahim, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, Devlet,Kit.Yay, st., 1970. KANDEMR Ceyhan, Kitle letiiminde Dil ve Radyo Televizyon Dili, stanbul,1993. KARA Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., Ankara, 1997. KAYA A. Rait, Kitle letiim Sistemleri, Teori Yaynlar, Ankara,1985. KEHRER Gnter, Din Sosyolojisi, (ev.Y.Aktay-M.E. Kkta),Vadi Yay.,Ankara 1998. KIRBAOLU M.H., Ahir Zaman lmihali, Yaynevi,2010. KNG. Anthony D. Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi. ev.: Glcan Sekin mit Hsrev Yoksal, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. KOCADA,Bekir, http://www.insanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji/Kultur_ve_Medya.htm KONGAR, Emre, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995. KORKMAZ, Alemdar ve Erdoan rfan, Popler Kltr ve letiim, mit Yaynlar, Ankara, 1994.

KOTA Mnir, Max Weberde Din ve Zihniyet, Felsefe Dnyas, Say:10,Aralk 1993,Ankara. KKTA, M. Emin, Din ve Siyaset, Vadi Yay., Ankara, 1997. KUURAD oanna, Uluda Konumalar: zgrlk, Ahlak, Kltr Kavramlar, Trkiye Felsefe Kurumu Yay., Ankara, 1997. ---------------------,nsan ve Deerleri, Trkiye Felsefe Kurumu, Trk Felsefesi Dizisi:6, Ankara,1998. KURTKAN Amiran, Trk Milletinin Manevi Deerleri, Mil. Et. Bak.-Devlet Kitaplar, stanbul, 1977. LEFEBVRE Henri, Modern Dnyada Gndelik Hayat, (ev. In GRBZ), Metis Yay., stanbul,1998. MAJUYEV, Vadim, Kltr ve Tarih,(ev. Suat H. Yokova), Toplumsal Dnm Yaynlar. stanbul 1998. MARDN erif, Din ve deoloji, nsan Yay., 7. Bask, stanbul, 1995. MARDN, erif, Makaleler 1: Trkiye de Toplum ve Siyaset, (Der.) Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. MATTELART, A., Ezeli Bir Vaat: letiim Cennetleri,( ev: Erdal Peker), Defter Dergisi, Say:29, yl:10,stanbul,1997. MENGOLU Takiyyettin, nsan Felsefesi, stanbul,1988. MENSHNG Gustave, Din Sosyoloji, (ev. Mehmet Aydn), Konya, 1994. Meri Cemil, mrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul, 1996. MERTER, Feridun, 1950-1988 Yllar Arasnda Ky Ailesinde Meydana Gelen Deimeler (Malatya rnei),T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kur., Ankara,1990. MOLES, Abraham A., Kltrn Toplumsal Dinamii, ev. Nuri BLGN, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No:21,ss.59-64., zmir,1983. MUTLU Erol, Televizyonu Anlamak, Gndoan Yaynlar, Ankara,1991. ---------------------,Televizyon ve Toplum, TRT Yaynlar Ocak, Ankara,1999. NALAOLU, Halil,2003 Medya ve Toplum likisini Anlamak zerine Bir ereve, (Der). Sevda ALANKUS, Medya ve Toplum, Bia Yaynlar, stanbul,1997. NRUN Nihat ve ERDOMU Zeki, Sosyoloji, Yksek retim Kurumu Sosyal Bilimler, Ankara, 1977-1978.

---------------------, Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Bnye Analizi, Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yay., Ankara, 1969.

NRUN, Nihat Sistematik Sosyoloji Ynnden Aile ve Kltr, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu ATM Yayn S. 73 Ankara,1994. NURSAY Trkolu, letiim Bilimlerinden Kltrel almalara Toplumsal letiim Tanmlar, Kavramlar, Tartmalar, Babil Yaynlar, stanbul, 2004. OKTAY Ahmet, Trkiyede Popler Kltr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,1994. OSKAY, ., letiimin ABCsi, Der Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1999. NAL Sayn, Sosyolojiye Giri, niversite Kitaplar, zmir, 1994. NR Nimet, Kresel Kltrlerin Yerel Dnmnde Televizyon, letiim Fakltesi Dergisi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Yayn. S.11, ss.78-80,Ankara,2001. ZDEMR Sadi, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul,1998. ZDKER,C.,Televizyon,Yaynlarnda Cinsellik,Mstehcenlik,Erotizm ve Pornografi, http://www.medyakronik.com.tr. ),2000. PARSA S., Televizyon Habercilii ve Kuramlar, Ege niv. letiim Fak.C.5 S.7 zmir,1993. ---------------------, Televizyon Habercilii ve Kuramlar, Ege niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, C.5 S.7, zmir,1993 POLOMA, Margeret, ada Sosyoloji Kuramlar, (ev. Hayriye Erba), Ankara,1993 POSTMAN, N, ,Televizyon: ldren Elence, (ev. Osman Altunhay). Ayrnt Yay. stanbul,1994 ---------------------,Televizyon ldren Elence, (ev. Osman Altunhay), Ayrnt Yaynlar, kinci Basm, stanbul,2004. SAM, emsettin, Kamus- Turki C.I, stanbul, 1985. ENYAPILI, nder, Toplum ve letiim, Turan Kitabevi, Ankara, 1981. ZDEMR Servet, Trkiyede Toplumsal Deime ve evre Sorunlarna Duyarllk. Palme Yay., Ankara 1988. SEZEN Ymni, Sosyoloji Asndan Din, MFVY., stanbul, 1998. ---------------------, Sosyolojide Temel Bilgiler ve Tartmalar, Marmara niv. lahiyat Fak. Vakf Yay. (FAV), stanbul, 1997. SGNORELL, N. Aging on television: Message relating to gender, race, and occupation in prime time. Journal of Broadcasting and Electronic Media, Ankara,2004. SLAH, Mehmet, Davran Bilimleri 1,Sivas, 1998. SMTH Anthony D., Toplumsal Deime Anlay (levselci Toplumsal Deime Kuramnn Bir Eletirisi). (ev.: lgen Oskay) Gndoan Yaynlar, Ankara, 1996.

STUBER

R,

Bradley

J.,

ocuklar

Ktlklerden

Korumak,

(ev:

Yonca

Karakl),Beyaz Yay., stanbul,1998. SUER, Mete, Televizyon Bir Nimet Mi? Bir Bela M?,Kule Kitaplar, stanbul,1984. AHN, Sabahattin, Kitle Haberleme Aralarndan Radyo Ve Televizyonun Kltr Deimeleri zerine Yapt Tesirlerle lgili Bir Deerlendirme, stanbul niversitesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) ,stanbul,1987. ENYAPILI, ., Toplum ve letiim, Turhan Kitabevi, 1. Basm, Ankara, 1981. ERF Muzaffer, Sosyal Kurallarn Psikolojisi, (ev. smail Sandkolu), Alan Yaynclk, stanbul, 1985. MR, ., erik Analizi, Nitel Analiz Teknikleri, Sakarya niv.Yay.C.4 S.10,1999. TAPLAMACIOLU, Mehmet, Din Sosyolojisi, AFY., Ankara 1961. TARHAN, Nevzat, Gaziantep niversitesindeki Aratrmas.27 Ara.2011, Bugn Gaz. TEKNALP ermin, Camera Obscuradan Synopticona Radyo ve Televizyon, Der Yaynlar, stanbul, 2003. TEZCAN, Mahmut, Sosyal ve Kltrel Deime., Ankara n. Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, No: 129 Ankara, 1984. TOKU, Neet, Deerlerin Dilemmas: Sbjektiflik ve Objektiflik, Bilgi ve Deer: Bilgi ve Deer Sempozyumu Bildirileri, Mula niversitesi Felsefe Blm Sempozyum Bildirileri, (Edit. ahabettin Yaln), Vadi Yay., Ankara, 2002. TOLAN, Barlas, Toplum Bilimine Giri: Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji, Ankara: Adm Yaynclk,1991. TOLAN, Sayn,Toplum Bilimlerine Giri: Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji, Sava Yay., Ankara,1983. TOPUOLU, N. Basnda Reklam Ve Tketim Olgusu, Vadi Yay., Ankara,1996 TURHAN, Mmtaz, Kltr Deimeleri, Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar, stanbul,1997. TMER Gnay, eitli Ynleriyle Din, AFD, C. 28, Ankara, 1986. TRKDOAN Orhan, Trkiyede Ky Sosyolojisinin Temel Sorunlar, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1970. UYSAL, Enver Deerler zerine Baz Dnceler ve Bir Erdem Tasnifi Denemesi: nsani Erdemler-slami Erdemler U...F. Dergisi C.12, S. 1, 2003. NVER Gnay, Din Sosyolojisi, nsan yaynlar,stanbul, 2002. ---------------------, Din ve Sosyal Btnleme, Erciyes. .F. Dergisi, C.6,Kayseri,1989.

VURAL Ali Murat, Medyann Kltrel Kalknmay Salama ve Eitim levi, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, . Basmevi Mdrl, S.10, 2000. WALLACE R., - A. Wolf,., ada Sosyoloji Kuramlar,ev.L.Elburuz-R.Ayas, Punto Yay., zmir, 2002. WEBER Max, Sosyoloji Yazlar, (ev. T. Parla), letiim Yay., stanbul, 1996. ---------------------, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, (ev. zer Ozankaya), mge Kitabevi, Ankara, 1995. ---------------------, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev. Z. Grata), Ayra Yay., Ankara 1999. YALINTA, N.,Trkiyede Televizyon Rahatszl, Yeni Trkiye Medya zel Says, Say:11, Eyll-Ekim, 1996. YILDIRIM Ergn, Deien Din Anlaynn Sosyolojisi,Bilge Y.1.Bask,stanbul, 1999. YILMAZ Sleyman Srr, Kltr ve Bilincin Trdelemesi Asndan Televizyon, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), 2001, Konya YRKOLU, Atalay, Deien Toplumda Aile ve ocuk, 5. Basm, stanbul, 1992. YCEKK Ahmet, Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Taban, Ank,1971. YCEL Sevi, Medyatik Medya, Ta Kitaplk, Ankara, 1998. Ziya GKALP, Trk Medeniyetleri Tarihi, Milli Matbaa, stanbul, 1926 . ---------------------, Trkln Esaslar, M.E.B Yaynlar, Ankara 1990.

ZET YKSEK LSANS TEZ

TOPLUMSAL VE DN DEERLERN MEDYADA SUNUMU ZERNE SOSYOLOJK BR NCELEMEEKMEK TEKNES DZS RNEFatih GNAYDIN ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS Felsefe Ve Din Bilimleri Ana Bilim Dal Din Sosyolojisi Bilim Dal 2013

Anahtar Kelimeler : Televizyon,Ekmek Teknesi Dizisi, Toplum,Din,Deerler, erik Analizi Sayfa Adedi Tez Yneticisi : 141 : Prof.Dr.Niyazi AKYZ

Toplumsal ve Dini Deerlerin Medyada Sunumu zerine Sosyolojik Bir nceleme -Ekmek Teknesi Dizisi rnei- konulu alma, durum saptamaya ynelik bir almadr. Bu alma iin kullanlan aratrma yntemi ierik analizi olmutur. Toplumsal ve Dini Deerlerin Medyada Sunumu zerine Sosyolojik Bir nceleme -Ekmek Teknesi Dizisi rnei- isimli tezimiz giri blm ile birlikte iki blmden olumaktadr. Giri ksmnda; aratrmann konusu, yntemi ve amac hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde; tez ile ilgili kavramsal ereve verilmitir. kinci blmde; ncelenen dizinin ierik analizi yaplmtr. Bu tezimiz sonu ve bibliyografya ksmyla sona ermektedir.

SUMMARY MASTER THESS

A SOCIOLOGICAL STUDY ON THE MEDIA PRESENTATION OF THE SOCIAL AND RELIGIOUS VALUES-SAMPLE AN ARAY OF EKMEK TEKNESI-

Fatih GNAYDIN ANKARA UNVERSTY SOCAL STUDES INSTTUTE

A Sociological Study on the Media Presentation of the Social and Religious Values, -Sample an Array of Ekmek Teknesi-

2013

KEY WORDS

: Television,Ekmek Teknesi Series, Society, Religion, Values, Content Analysis

NUMBER OF PAGE SUPERVSOR OF THESS

: 141 : Prof.Niyazi AKYZ

" A Sociological Study on the Media Presentation of the Social and Religious ValuesSample an Aray of Ekmek Teknesi-" The study is a study to determine the situation.

Content analysis research method was used for this study. Our thesis called " A Sociological Study on the Media Presentation of the Social and
Religious Values-Sample an Aray of Ekmek Teknesi-"consists of introduction part and two

parts. n the introduction part; there is some information about researchs topic, aim and method. in the first part; conceptual frame about the thesis has been composed. n the second part; series were examined through content analysis. The research has been ended with result and bibliography parts.

EK-1 TABLOLAR
Tablo-18 DZDE ADI GEEN PEYGAMBERLER ve DN AHSYETLER
1 3 1 1 1 11 3 1 1 13 1 1 1 11 8 4 1 5 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

HZ.ZEKERYYA HZ.YUSUF HZ.YUNUS HZ.YAKUP HZ.SLEYMAN HZ.NUH HZ.MUSA HZ.MERYEM HZ.LUT HZ.SA HZ.LOKMAN HZ.LYAS HZ.DRS HZ.BRAHM HZ.HIZIR HZ.PEYGAMBER HZ.DAVUD HZ.ADEM HZ.EYP

Tablo-20 DZDE ADI GEEN OSMANLI PADAHLARI

1 2 3 4 5 1.AHMET 2.MAHMUT 4.MURAT FATH SULTAN MEHMET KANUN SULTAN SLEYMAN

Tablo-19 HEREDOT CEVDETN ANLATTII HKYELERN KONULARI

BLM 1.Blm 2.Blm 3.Blm 4.Blm 5.Blm 6.Blm 7.Blm 8.Blm 9.Blm 10.Blm 11.Blm 12.Blm 13.Blm 14.Blm 15.Blm 16.Blm 17.Blm 18.Blm 19.Blm 20.Blm 21.Blm 22.Blm 23.Blm 24.Blm 25.Blm 26.Blm 27.Blm 28.Blm 29.Blm 30.Blm 31.Blm 32.Blm 33.Blm 34.Blm 35.Blm 36.Blm 37.Blm 38.Blm 39.Blm 40.Blm 41.Blm 42.Blm 43.Blm 44.Blm 45.Blm Konu Hz.Nuh Kssas Hz.Adem Kssas 16.Louis Leyla ile Mecnun Prusya Sava Gktrk Devleti Santa Claus Kara Murat Sezar ile Bruts Zeus ile Afrodit Ulubatl Hasan 3 Silahorlar Hz. brahim-Kurban Bayram Mafyann Douu in Seddi Kz Kulesi Hazarfen Ahmet elebi Raj Kapoorun Avare Filmi Ferhat ile irin Napolyon-1 Napolyon-2 Badatn Fethi-1 Badatn Fethi-2 Gen Osman anakkale ehitleri Giacomo Kazanova Marilyn Monroe Hz.Yusuf-Zleyha stanbulun Fethi Nero ve Byk Yangn Gl ile Blbln Ak Peygamberlerin Kssalar -----------------------------Tarkan ile Kurt Hz.sa Msr Kraliesi Kleopetra Amerika Bir Gnl Hikayesi Prens Charles ve Diana Asr- Saadet Turist mer Sadri Alk Vcudumuz Deliler ocuklara Masallar-Sinderella Plevne Kalesi BLM 46.Blm 47.Blm 48.Blm 49.Blm 50.Blm 51.Blm 52.Blm 53.Blm 54.Blm 55.Blm 56.Blm 57.Blm 58.Blm 59.Blm 60.Blm 61.Blm 62.Blm 63.Blm 64.Blm 65.Blm 66.Blm 67.Blm 68.Blm 69.Blm 70.Blm 71.Blm 72.Blm 73.Blm 74.Blm 75.Blm 76.Blm 77.Blm 78.Blm 79.Blm 80.Blm 81.Blm 82.Blm 83.Blm 84.Blm 85.Blm 86.Blm 87.Blm 88.Blm 89.Blm 90.Blm Konu Dn Padiahn ehsadeleri Kerem ile Asl Noel Baba Fransz Cyrano de Bergerac Anne Yrei eyh amil Gzel Mehmet-Glendam Ak Abraham ve Mademe Monroe Don Kiot de Mano Hz.Adem Hz.Havva Edison Koca Yusuf Galileo Apollo 11- Neil Amstrong Kanuni Sultan Sleyman stiklal Mar Muhammed Ali Clay Orhan Gazi Mahatma Gandi Byk skender Graham Bell Hz.Sleyman Arimet Pele Kyamet Babilliler Hz.Eyp Darwin Kosova Sava Barboros Hayrettin Paa Ankara Sava Azize Jan Dark Ay Hatun-Ouzhan Snav Gurbeti Trkler Romis ve Romilus ngiltere Kral Alfred Yenikapnn Hikayesi Tolonolu Ahmet Bey Gevher Nesibe Sultan Hikayesi Selehattin Eyyubi Tkand Baba Gazneli Mahmut-1 Gazneli Mahmut-2

( Tablo-21) EKMEK TEKNES DZSNDE GEEN ATASZLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Duvar nem ,insan gam ldrr. Karamann koyunu sonra kar oyunu. Yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Keinin olmad yerde koyuna, Abdurrahman elebi derler. Halka hizmet Hak'ka hizmettir. Yiyen dikilir,yemeyen yklr. Eek dada lr zarar eve dokunur. Hamama giren terler. Nus ile uslanmayan etmeli tekdir, tekdir ile uslanmayann hakk ktektir. Boa koysan dolmaz,doluya koysan almaz. Et kanl, yiit canl olur. Ainesi itir kiinin lafa baklmaz. Dostlar alverite grsn. Cin olmadan eytan arpmak. Bedava sirke baldan tatldr. Aa ya iken eilir. Ba kopar gvde dalr. Altn amura dmekle altnlndan bir ey kaybetmez. Ya bu deveyi gdeceksin ya da bu diyardan gideceksin. bilenin kl kuananndr. Kasap et derdinde, koyun can derdinde. Nerde hareket orada bereket vardr. Bor yiidin kamsdr. Bilmemek ayp deildir, renmemek ayptr. Kr istemi bir gz Allah vermi iki gz. Dost ac syler. Sabrn sonu selamettir. Vur Allah'n vurduuna ,ver Allah'n verdiine. Yerli mal yurdun mal herkes onu kullanmal. A ay oynamaz. Sz gmse skut altndr. Yemek buldun mu ye , dayak buldun mu ka. Kt kpek srye kurt getirir. Kr atn kr alcs olur. Kurt kocaynca kpeklerin maskar olur. Analarnn kt dala kzlar salncak kurar. Niyet hayr akibet hayr. ller zannediyor ki diriler hep helva yiyor. Stten az yanan yourdu fleyerek yer. Derviin ba bitten paas itten kurtulmaz. Tavan daa ksm dan haberi olmam. Alarsa anam alar gerisi yalan alar. Hk demi burnundan dm. Dikili aac olmak. Her nimetin bir klfeti vardr. Ayn atm iki trks var hepsi armut cinsinden. Acele ie eytan karr. Ba nereye ise kuyruk oraya gider. Siftah bizden bereket Allah'tan. ki dirhem bir ekirdek kalmak. ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101

Zulm ile abad olann ahireti berbat olur. Bir gzeli bin kii ister bir kii alr. Klavuzu karga olann burnu pislikten kurtulmaz. am sakz oban armaan. Azck am arsz bam. Elif bilmemek merteyi tanmamak. Korsuz ate dikensiz gl olmaz. Boboaz cehenneme atmlar ktkler neden ya demi. Dadan gelip badakini kovmak yilik yap denize at, balk bilmezse Halk bilir. Blbl altn kafese koymular ille de vatanm demi. Hamken pimek, pimiken yanmak gerek. Bo gezenin bo kalfas olmak. Yumak atn tekmesi pek olur. Ac patlcan kra almaz. Keser dner sap dner, gn gelir hesap dner. Alayarak gelen gldrr. Atn lm arpadan olsun. Misafir misafiri sevmez, ev sahibi hibirini sevmez. Komu a iken tok yatan bizden deildir. Sabrla koruk helva olur. Kul skmaynca Hzr yetimezmi. Vakit nakittir. ocua i buyur, arkasndan kendin git. Gz doymayann karn da doymazm. Alayann mal yiyeni gldrmezmi. Onlar ermi muradna biz kalm kerevetine. Benim olum bina okur, dner dner yine okur. Gelinin hamuru kaynanann toprandan alnrm. Dediim dedik aldm ddk. Aa tkrsen sakal, yukar tkrsen byk. Allah'n bildiini kuldan saklamamak. Kuzguna yavrusu ahin grnrm. Deveye sormular neren doru diye, her yanm eri demi. Pilavdan dnenin ka krlsn. Alamayana meme yok. Demirden korkan trene binmez. Her erde bir hayr vardr. Kendi den alamaz. Bir dokun bir ah iit. Ne am'n ekeri, ne arabn yz. Ayb ak eden ayp yapandan fenadr. Da size gelmiyorsa siz daa gidin. Dada eek lr, zarar eve dokunur. Adm Hdr elimden gelen budur. Tencere dibin kara, seninki benden kara. Korkunun ecele faydas yok. Ate dt yeri yakar. l evinde alanr, dn evinde oynanr. Akacak kan damarda durmaz. Dmez kalkmaz bir Allah.

ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ DEYM DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ

102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139

Sar duymaz uydurur. Suya gtrp susuz getirmek. Millet deliye hasret, biz akllya. Her aacn kurdu kendi zndedir. Sel gider kum kalr. Kol krlr yen iinde kalr. Nuh diyor Peygamber demiyor. Bamz bitten yakamz itten kurtulmad. Meyve veren aa talanr. Tavuk her yerde gdaklar bir yerde yumurtlar. Eein aklna karpuz kabuu getirmek. Karda yryp izini belli etmemek. Kestane kz, kalmad sz. fkeyle kalkan zararla oturur. Kel baa imir tarak. te bak, yatt yere bak. Her koyun kendi bacandan aslr. Ta yerinde ardr. Kurda sormular ensen neden kaln diye, kendi iimi kendim yaparm demi. Bir Trk dnyaya bedeldir. Ne oldum dememeli, ne olacam demeli. Krk katr m krk satr m? Eekten dmn halinden, eekten dm anlar. Mnafn tvbesi, gnahndan beter olur. Almam kta don durmaz. Aklsz ban cezasn ayaklar eker. Yanan Allah grr. Bkemediin eli pmek. Krkndan sonra azan teneir paklar. Zalimin zulmu varsa mazlumun Allah' vardr. Alet alr el vnr. Beer, aar. Merkebin yan spasnn yan. At lr meydan kalr, yiit lr an kalr. Ne hasta bekler sabah, ne taze l mezar, ne bir kadn gnah. Vermeyince Mabud, neylesin Sultan Mahmut. Kurtlukta deni yemek kanundur. Eek hoaftan ne anlar.

ATASZ DEYM DEYM ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ DEYM ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ ATASZ

TABLO-4 DZDE KODLANAN TEMALAR

TEMALAR 1.AHMET 1.GIYASETTN KEYHSREV 2.MAHMUT 4.MURAT ABDEST ADAK AFFETMEK AHLK AHRET NANCI ALECEK YEMEK YEME ALEYE SAYGI ALLAH KELMES AMN ANNE BABAYA SAYGI AREFE GN ASKERLK AURE AYET AYET'EL KRS AZRAL BARIMA BARTS BAYRAMLAMA BEREKET BESMELE BLAL- HABE BLGE HAN BYN PALTOSUNU ALMA BYKLERE SAYGI CAM GRNTS CENAZE CENNET-CEHENNEM CN DERS VERC HKAYE DNE SAYGI DUA CMLES DN ECEL EDEP EL PME ELHAMDLLLAH EMANETE SAYGI ERENLER-EVLYALAR ESNAFA SAYGI ESTAFRULLAH ETTEHYYET EVDE HAMAM ORTAMI EVLAT SEVGS FREKANS 1 2 2 1 15 1 6 1 32 34 14 462 2 6 1 9 2 8 3 4 5 94 19 3 29 1 1 1 61 67 16 26 4 17 19 322 1 4 1 101 2 2 1 1 1 1 14 2 TEMALAR GELNLK GEVHER NESBE SULTAN GRG KURALLARI GUSL ABDEST GNAH HABL-KABL HAC BADET HA HADS HAFIZ HALFE HASTA ZYARET HAYIR-ER HEDYELEME HELAL-HARAM HELALLEME HRSTYAN HURAFE HURMA HZ.ADEM HZ.ADEM-HZ.HAVVA HZ.AL HZ.DAVUD HZ.EBUBEKR HZ.EYP HZ.HAMZA HZ.HIZIR HZ.BRAHM HZ.DRS HZ.LYAS HZ.SA HZ.LOKMAN HZ.LUT HZ.MERYEM HZ.MUSA HZ.NUH HZ.MER HZ.PEYGAMBER HZ.SLEYMAN HZ.YAKUP HZ.YUNUS HZ.YUSUF HZ.ZEKERYYA BRAHM MTEFERRKA FTAR FTAR PDES HLAS SURES HRAM ELBSES FREKANS 2 1 20 6 15 10 2 3 7 1 1 2 2 6 15 29 5 27 2 5 10 1 1 1 1 3 8 11 1 1 13 2 1 1 3 11 1 4 1 1 1 3 1 1 24 2 1 1

EVLLK EVLLK TEKLF EYP SULTAN HAZRETLER EZAN FAL FARZ FATH S.MEHMET FATHA SURES GAZ OLMAK GAZNEL MAHMUT KABR ZYARET KADER KELMES KADR GECES KALU BELA KAMET KARA MURAT KEFEN KELME- EHADET KELME- TEVHD KEMENE KERAHAT VAKT KERBELA KEVSER SURES KIBLE KINA KIYAMET KIZ STEME KLSE KOMU HAKKI KUL HAKKI KUNUT KURAN KURBAN BAYRAMI KURBAN BADET KULUK VAKT KUTSAL KTAP KRTAJ LEYLA LE MECNUN M.AKF ERSOY MAHER MAHYA MALKOOLU MAREAL FEVZ AKMAK MAALLAH MEHTER MARI MELEK MEVLANA MEVLT MEZARLIK MSAFR AIRLAMA-YOLCU ETME MSAFR HOLAMAK

6 5 1 22 4 3 5 8 1 1 5 26 1 1 1 1 5 21 2 4 1 1 1 3 1 8 17 3 1 1 1 14 2 26 1 2 2 1 1 11 1 1 1 17 6 9 1 2 11 19 8

KRAM LAH LMHAL MAM MAN NALLAH SLAMYET SRAFL STKLAL MARI OSMANLI'YA SAYGI KABE LM RF VE ADET ZR DLEMEK PAPAZ PEYGAMBER POLSE SAYGI RAMAZAN RAMAZAN BAYRAMI RAMAZAN DAVULU RIZIK RUH RYA TABR SADAKA SADI SAHUR SALAVAT SECCADE SECDE SELA SELAHATTN EYYUB SELAMN ALEYKM SELUKLU'YA SAYGI SEMAZEN SEVAP SIRAT KPRS SRTAK SUR SNNET OLMA EHT OLMAK EYH AML EYTAN KR TABUT TAKI TAKKE TAZYE TEKBR TEMZLK YAPMAK TERAVH TESBH

6 1 1 10 6 16 2 3 3 27 1 23 14 38 2 50 3 19 10 2 2 1 5 20 1 8 1 8 4 4 1 115 1 2 2 5 1 2 4 1 1 14 23 12 1 2 7 5 7 1 2

MSAFRE TERLK VERME MZAN MUCZE MUSALLA TAI MUSEV MUSKA MNKER-NEKR-KRAMEN MSLMAN KELMES NAMAZ NAMUS-FFET NAZAR ETMEK NEDM NEFS NKAH NMET NANLANMAK ORHUN KTABELER

3 2 1 3 1 1 5 24 3 2 8 1 3 5 3 2 1

TEYEMMM TVBE ETME TRK BAYRAI TRK KELMES ULUBATLI HASAN AYLAR VAFTZ VATAN KAVRAMI YARDIMLAMA-DAYANIMA YASN SURES YEMN ETMEK ZEBAN ZEMZEM ZEYBEK ZYA GKALP ORU

2 15 18 4 1 2 1 2 11 2 42 1 1 1 1 39