‫ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ زﺑﺎن ﻣﺎد‬

‫ﺗﺎﺗﻬ ﺎ و ﺗﺎﻟﺸ ﺎن دو ﻗ ﻮم اﻳﺮاﻧ ﻲ هﺴ ﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﻟﺸ ﺎن در آ ﻨﺎرﻩ ه ﺎي ﻏﺮﺑﻲ درﻳﺎي ﻣﺎزﻧﺪران و ﺗﺎﺗﻬﺎ‬
‫ﻋﻤ ﺪﺗًﺎ در اﺳ ﺘﺎن اردﺑ ﻴﻞ‪ ،‬ﺁذرﺑﺎﻳﺠ ﺎن ﺷ ﺮﻗﻲ و اﺳ ﺘﺎن ﻗ ﺰوﻳﻦ زﻧﺪﮔ ﻲ ﻣ ﻲ آﻨ ﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎﻧ ﻲ آﻪ ﺗﺎﺗﻬﺎ ﺑﺪان‬
‫ﺳ ﺨﻦ ﻣ ﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﻮاهﺪ ﻋﻴﻨﻲ و ﭘﮋوهﺸﻬﺎﻳﻲ‬
‫آ ﻪ اﻧﺠ ﺎم ﮔ ﺮﻓﺘﻪ اﺳ ﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧ ﻲ هﻤ ٌﻪ اهﺎﻟﻲ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﻗﺰوﻳﻦ و زﻧﺠﺎن و ﻃﺎرم را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌ ﺪهﺎ ﺑ ﺎ اﺷ ﺎﻋﻪ زﺑ ﺎن ﺗﺮآ ﻲ‪ ،‬ﺗﺎﺗ ﻲ آ ﻢ آ ﻢ از ﻣ ﻴﺎن رﻓ ﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺎآﻨﺎن ﭼﻨﺪ ﺁﺑﺎدي در ﺳﺮاﺳﺮ دﻳﺎر‬
‫ﭘﻴﺸ ﻴﻦ‪ ،‬اﻳ ﻦ زﺑﺎن را ﻧﮕﻬﺪاري و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز رﺳﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ 1.‬از ﺷﻤﺎر ﺗﺎﺗﻬﺎي آﻨﻮﻧﻲ ﺁﻣﺎر درﺳﺘﻲ در‬
‫دﺳ ﺖ ﻧﻴﺴ ﺖ‪ ،‬وﻟ ﻲ ﺟﺎه ﺎي ﺳﻜﻮﻧﺘﺸ ﺎن دراﻳ ﺮان ﭼ ﻨﺪ ﺁﺑﺎدي در ﺑﺨﺶ ﺷﺎهﺮود ﺧﻠﺨﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺁﺑﺎدي در‬
‫رودﺑ ﺎر ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﺷﺎل )ﭼﺎل( و اﺳﻔﺮورﻳﻦ ﺗﺎآﺴﺘﺎن و ﺑﻮﺋﻴﻦ زهﺮا در ﻗﺰوﻳﻦ‪ 2 ،‬هﺮزﻧﺪ و ﮔﺮﻳﻨﻜﺎن و‬
‫ﮔﻠ ﻴﻦ ﻗ ﻴﻪ در ﻣ ﺮﻧﺪ‪ ،‬زﻧ ﻮز و ﺣﺴ ﻨﻮ در ﻗ ﺮﻩ داغ‪ 3‬و ﺑﺨﺸ ﻲ از ﺳ ﺎآﻨﺎن ﺷ ﺒﻪ ﺟﺰﻳ ﺮﻩ ﺁﺑﺸ ﻮران‪،‬‬
‫ﺳ ﻮراﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺎﻧ ﻲ‪ ،‬ﺑﺎآ ﻮ‪ ،‬ﻧﻮاﺣ ﻲ ﺷ ﻤﺎﺧﻲ‪ ،‬ﻗ ﻮﺑﺎ‪ ،‬ﻗ ﻮﻧﺎخ آ ﻨﺪ‪ ،‬دﻳﻮﭼ ﻲ‪ ،‬ﺧﻴ ﺰي و دﻳﮕ ﺮ ﺑﺨﺸ ﻬﺎي‬

‫‪1‬‬
‫ﺟﻤﻬ ﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠ ﺎن‪ .‬هﻤﭽﻨ ﻴﻦ ﻧﺎﺣ ﻴ ٌﻪ درﺑ ﻨﺪ و ﺑﺮﺧ ﻲ دﻳﮕ ﺮ از ﻧﻮاﺣ ﻲ داﻏﺴ ﺘﺎن و آﺎﺗ ﻴﺎآﻮ و‬
‫ﻃﺒﺮﺳ ﺮان‪ 4‬در روﺳ ﻴﻪ ﻧﻴ ﺰ ﺗ ﺎت ﻧﺸ ﻴﻦ اﺳ ﺖ‪ 5 ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺁﻣﺎر ﻣﻨﺪرج در ﻓﻘﻪ اﻟﻠﻐﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﻋﺪﻩ ﺗﺎﺗﻬﺎي‬
‫ﻻ ﺑ ﻪ اﺳ ﺘﻨﺎد ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺳﺮﺷﻤﺎري ﺳﺎل ‪ (1926‬ﻗﺮﻳﺐ ﻳﺎزدﻩ هﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد؛ وﻟﻲ‬
‫آﺸ ﻮر ﺷ ﻮروي )اﺣ ﺘﻤﺎ ً‬
‫اﻳ ﻦ رﻗ ﻢ در اﻳ ﺮان ﺑ ﻪ ﻣ ﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸ ﺘﺮ اﺳ ﺖ‪ ،‬زﻳ ﺮا ﺗ ﻨﻬﺎ در ﺁﺑ ﺎدي هﺎي اﺳﺒﻮ‪ ،‬اﺳﻜﺴﺘﺎن‪ ،‬درو‪ ،‬آﻠﻮر‪،‬‬
‫ﺷ ﺎل‪ ،‬دز‪ ،‬ﻟ ﺮد‪ ،‬آ ﺮن‪ ،‬ﮔ ﻴﻠﻮان و ﮔﻠ ﻮزان در ﺷ ﺎهﺮود ﺧﻠﺨ ﺎل ﺑ ﻴﺶ از ﭘ ﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺗﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ‬
‫ﺳ ﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ 6 .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﮋوهﺸﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎآﻨﻮن وﻗﺖ آﻤﻲ را ﺻﺮف ﺗﺤﻘﻴﻖ در زﺑﺎن‬
‫و ﻓ ﺮهﻨﮓ ﺗﺎﺗﻬ ﺎ ﻧﻤ ﻮدﻩ اﻧ ﺪ‪ ،‬از ﺑﺎﺑ ﺖ ﺁﺛ ﺎر ﻣ ﺮﺟﻊ دﺳ ﺖ وﺑ ﺎل ﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﺑﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﺘﺎﺑﻬﺎي ﺁذري ﻳﺎ‬
‫زﺑ ﺎن ﺑﺎﺳ ﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﻳﺠ ﺎن ﺗﺎﻟ ﻴﻒ اﺣﻤ ﺪ آﺴ ﺮوي‪ ،‬ﮔ ﻮﻳﺶ ﺁذري ﺗﺎﻟ ﻴﻒ رﺿ ﺎ ﻣﻠ ﻚ زادﻩ‪ ،‬ﺗﺎﺗﻲ هﺮزﻧﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻠﺨﺎﻟ ﻲ ﻳ ﻚ ﻟﻬﺠ ﻪ ﺁذري ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ آﺎرﻧﮓ‪ ،‬زﺑﺎن دﻳﺮﻳﻦ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪،‬‬
‫دﺳ ﺘﻮر زﺑ ﺎن ﺗﺎﺗ ﻲ ﺟﻨﻮﺑ ﻲ و ﻣﻘ ﺎﻻت ﻣﺨ ﺘﻠﻒ دآﺘ ﺮ اﺣﺴ ﺎن ﻳﺎرﺷ ﺎﻃﺮ‪ ،‬ﮔ ﻮﻳﺶ ﮔﻠ ﻴﻦ ﻗﻴﻪ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻳﺤﻴﻲ‬
‫ذآ ﺄ‪ ،‬اه ﻢ ﺁﺛ ﺎري هﺴ ﺘﻨﺪ آ ﻪ ﺑ ﺮاي ﺁﺷ ﻨﺎﻳﻲ ﺑ ﺎ ﺗﺎﺗ ﻲ ﻣ ﻲ ﺗ ﻮان ﺑ ﻪ ﺁﻧﻬ ﺎ ﻣ ﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤ ﻮد‪.‬‬
‫در ﺷ ﻮروي ﺳ ﺎﺑﻖ ﺗﺤﻘ ﻴﻘﺎت ﻗﺎﺑ ﻞ ﺗﻮﺟﻬ ﻲ درﺑ ﺎر ٌﻩ زﺑ ﺎن و ﻓﺮهﻨﮓ ﺗﺎﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ‬
‫ﺗﺎﺗ ﻲ زﺑﺎﻧﻬ ﺎي ﺁن آﺸ ﻮر ﺑ ﺮاي ﺧ ﻮد ﺧ ﻂ و آ ﺘﺎﺑﺖ وﻳ ﮋﻩ اي داﺷ ﺘﻨﺪ و در ﻇ ﺮف ﭼﻬ ﻞ ـ ﭘ ﻨﺠﺎﻩ ﺳ ﺎل‬
‫اﺧﻴ ﺮ آ ﺘﺐ و ﺗﺎﻟ ﻴﻔﺎت ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﺑﺎب ﻣﺜﺎل ﻣﻲ ﺗﻮان اﺷﻌﺎر‬
‫وﻧﻤﺎﻳﺸ ﻨﺎﻣﻪ ه ﺎي م ـ ﺑﺨﺸ ﻲ اف ﻣ ﺘﻮﻟﺪ ‪ ،1910‬اﺷ ﻌﺎر و داﺳ ﺘﺎﻧﻬﺎي د‪ .‬ﺁﻧﺘ ﻲ ﻟ ﻮف ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ ،1913‬و‬
‫اﻓﺴ ﺎﻧﻪ ه ﺎي خ‪ .‬داداش اف را ﻧ ﺎم ﺑ ﺮد‪ .‬درﺳ ﺎل ‪ 1940‬ﻣﺠﻤ ﻮﻋﻪ اي از ﻓ ﺮهﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺎﺗﻲ ﭼﺎپ و‬
‫ﺖ‪.‬‬ ‫ﺪﻩ اﺳ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ﻣﻨﺘﺸ‬
‫از ﭘﻴﺸ ﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺨ ﻲ و ﺳ ﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻨ ﻲ ﺗﺎﺗ ﻲ ه ﻨﻮز ﺁﮔﺎه ﻲ ﭼﻨﺪاﻧ ﻲ در دﺳ ﺖ ﻧﻴﺴ ﺖ‪ .‬آﺴ ﺮوي در آ ﺘﺎب‬
‫ﺁذري ﻳﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎ ورود ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ﺁن دﻳﺎر و اﺷﺎﻋﻪ زﺑﺎن و‬
‫ﻓ ﺮهﻨﮓ ﺗﺮآ ﻲ را ﺁذري ﻧﺎﻣ ﻴﺪﻩ و ﺗﺎﺗ ﻲ آﻨﻮﻧ ﻲ را اداﻣ ﻪ و ﺑﺎزﻣﺎﻧ ﺪﻩ ﺁذري ﻣﻌﺮﻓ ﻲ ﻧﻤ ﻮدﻩ اﺳ ﺖ‪.‬‬
‫اوراﻧﺴ ﻜﻲ در ﻣﻘﺪﻣ ﻪ اش ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬آﻠﻤﻪ ﺗﺎﺗﻲ ﻇﺎهﺮًا در ﺁﻏﺎز ﺑﺮ ﻧﮋاد و ﻗﺒﻴﻠﻪ اي اﻃﻼق ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗ ﺒﺎﻳﻞ ﺻﺤﺮاﻧﺸ ﻴﻦ آ ﻪ ﻏﺎﻟ ﺒًﺎ ﺗ ﺮك ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم زراﻋﺖ ﭘﻴﺸﻪ و ﺗﺨﺘﻪ ﻗﺎﭘﻮي اﻳﺮاﻧﻲ زﺑﺎن را ﺗﺎت ﻣﻲ‬
‫ﺧ ﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧ ﻲ دﻳﮕ ﺮ از داﻧﺸ ﻤﻨﺪان آﻠﻤ ٌﻪ ﺗ ﺎت را ﺑ ﺎ ﺗﺎﺟ ﻴﻚ ﻣ ﺮﺑﻮط ﻣ ﻲ داﻧ ﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه ﻲ از ﭘﮋوهﺸ ﮕﺮان اﻳﺮاﻧ ﻲ ه ﻢ ﻧﻈﺮي ﻣﺸﺎﺑﻪ اوراﻧﺴﻜﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﻚ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳ ﺖ‪ :‬ﺗ ﺎت ﺑ ﻪ ﻣﻌﻨ ﻲ ﺗﺎزﻳ ﻚ و ﺗﺎﺟﻴﻚ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﺎن… اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺟﻨﺒﻲ ﺗﺎﭼﻴﻚ‬
‫ﻳ ﺎ ﺗﺎژﻳ ﻚ ﻣ ﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن آﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺑﺮ و اﻋﺮاب‪ ،‬و ﻋﺠﻤﻲ ﻳﺎ ﻋﺠﻢ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻔﻆ در زﺑﺎن‬

‫‪2‬‬
‫دري ﺗﺎزي ﺗﻠﻔﻆ ﺷﺪ و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺧﺎص اﻋﺮاب ﮔﺮدﻳﺪ؛ وﻟﻲ در ﺗﻮران و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﺑﺎﻗ ﻲ ﻣﺎﻧ ﺪ و ﺑﻪ اﺟﺎﻧﺐ ﺗﺎﺟﻴﻚ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﺧﺘﻼط ﺗﺮآﺎن ﺁﻟﺘﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﺎن ﺁن ﺳﺎﻣﺎن ﻟﻔﻆ‬
‫ﺗﺎﭼ ﻴﻚ ﺑ ﻪ هﻤ ﺎن ﻣﻌﻨ ﻲ داﺧ ﻞ زﺑ ﺎن ﺗﺮآ ﻲ ﺷ ﺪ و ﻓﺎرﺳ ﻲ زﺑﺎﻧ ﺎن را ﺗﺎﺟ ﻴﻚ ﺧ ﻮاﻧﺪﻧﺪ‪7 .‬‬
‫هﻤﭽﻨ ﻴﻦ ﺗ ﺎت ﻟﻔ ﻆ ﺗﺮآ ﻲ ﺑ ﻪ ﻣﻌﻨ ﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﺎآﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺮآﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻔﻆ در آﺘﻴﺒﻪ‬
‫ه ﺎي اورﺧ ﻮن ـ ﻗﺮن هﺸﺘﻢ م ـ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اي دارد و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﻼ ﺑ ﻪ ﻣﻠ ﻞ ﺗﺤ ﺖ اﺳ ﺘﻴﻼي ﺗﺮآﺎن و ﺑﺎﻻﺧﺺ ـ در دورﻩ اﺳﺘﻴﻼي ﺗﺮآﺎن ﺑﺮ اﻳﺮان ـ‬
‫ﺁن راﻩ ﻳﺎﻓ ﺘﻪ و ﻣ ﺜ ً‬
‫ﺑ ﻪ اﻳ ﺮاﻧﻴﺎن اﻃ ﻼق ﺷ ﺪﻩ اﺳ ﺖ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧ ﺮﻩ ﻟﻔ ﻆ ﺗ ﺎت ﺑﻪ ﮔﺮوهﻬﺎﻳﻲ از ﻣﺮدم اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﮋاد ﺳﺎآﻦ اﻳﺮان و‬
‫ﻗﻔﻘ ﺎز اﻃ ﻼق ﺷ ﺪﻩ اﺳ ﺖ آ ﻪ ﺑ ﻪ ﻟﻬﺠ ﻪ ه ﺎي ﺗﺎﺗ ﻲ ﺗﻜﻠ ﻢ ﻣ ﻲ آﻨ ﻨﺪ‪8 .‬‬
‫ﻧﻜ ﺘﻪ دﻳﮕ ﺮي آ ﻪ ﻧﻤ ﻲ ﺗ ﻮان ﻧﺴ ﺒﺖ ﺑ ﻪ ﺁن ﺑ ﻲ ﺗ ﻮﺟﻪ ﻣﺎﻧ ﺪ اﻳ ﻦ اﺳﺖ آﻪ در زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ ﺗﺎت ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨ ﻲ ﻟ ﺬت و ﻣ ﺰﻩ ﻧﻴ ﺰ ﺁﻣ ﺪﻩ اﺳ ﺖ‪ .‬و اﻣﺎ در روش ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﺑﺎﻧﻲ آﻪ در ﺣﺎل ﻧﺎﺑﻮدي و ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﺧ ﻂ و آ ﺘﺎﺑﺖ اﺳ ﺖ‪ ،‬ﺁﮔﺎه ﻲ ﺑ ﻪ ﻳ ﻚ هﺴ ﺘﻪ ﻣﺮآ ﺰي‪ ،‬ﻳ ﺎ هﻤﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺮاﻳﻂ‪،‬‬
‫اﺻﻴﻞ ﺗﺮ ﻻزم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﻨﺎن هﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺻﻴﻞ ﺗﺮ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﺑ ﻪ رﻳﺸ ﻪ و ﭼﺸ ﻢ اﻧ ﺪازي از وﻳﮋﮔ ﻲ ه ﺎي زﺑ ﺎن ﻣ ﻮرد ﻧﻈ ﺮ در زﻣ ﺎن ه ﺎي ﮔﺬﺷ ﺘﻪ ﭘ ﻲ ﺑ ﺮدﻩ ﺷ ﻮد‪.‬‬
‫اآ ﻨﻮن در ﻣ ﻮرد ﺗﺎﺗ ﻲ و ﺗﺎﻟﺸ ﻲ ﭼﻨ ﻴﻦ ﻧ ﻴﺎزي ﺷ ﺪﻳﺪًا ﻣﺤﺴ ﻮس ﻣ ﻲ ﺷ ﻮد‪.‬در زﺑ ﺎن ﺗﺎﺗ ﻲ ﺑ ﺎ ﺗ ﻮﺟﻪ ﺑ ﻪ‬
‫ﻣﻘ ﺎﻻت و آﺘﺒ ﻲ آ ﻪ از ﺳ ﻮي ﭘﮋوهﺸ ﮕﺮان اﻳﺮاﻧ ﻲ ﻧﺸ ﺮ ﻳﺎﻓ ﺘﻪ و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اي آﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫ﮔﻮﻳﺸ ﻬﺎي ﻣﺨ ﺘﻠﻒ زﺑ ﺎن ﻣ ﺰﺑﻮر ﻣ ﻲ ﺗ ﻮان اﻧﺠ ﺎم داد‪ ،‬ﭘ ﻲ ﺑ ﺮدن ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻳﻦ زﺑﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ و‬
‫ﺣ ﺎل ﺑ ﻪ ﻧﺴ ﺒﺖ ﻗﺎﺑ ﻞ ﺗﻮﺟﻬ ﻲ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﺗﺎﺗﻲ ﺷﺎهﺮود ﺧﻠﺨﺎل را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻻ داراي ﭼ ﻨﺎن وﻳﮋﮔ ﻲ هﺎﻳ ﻲ اﺳ ﺖ آ ﻪ ﺁن را ﺑ ﻪ ﻧﻤ ﻮﻧﻪ ه ﺎي دﻳ ﺮﻳﻦ زﺑ ﺎن ﺗﺎﺗ ﻲ ﺳ ﺨﺖ ﭘ ﻴﻮﻧﺪ ﻣ ﻲ‬
‫او ً‬
‫ده ﻨﺪ‪ ،‬و ﺛﺎﻧ ﻴًﺎ ﺗﺄﺛﻴ ﺮ ﻧﺴ ﺒﺘًﺎ آﻤﻲ آﻪ از زﺑﺎن هﺎي ﻏﻴﺮ ﺗﺎﺗﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺻﻴﻞ ﺗﺮ و‬
‫ﻳ ﺎ هﺴ ﺘﻪ ﻣﺮآ ﺰي زﺑ ﺎن ﺗﺎﺗ ﻲ ﺁذرﺑﺎﻳﺠ ﺎن ﺗﻌﻴ ﻴﻦ ﻧﻤ ﻮد‪ .‬ﮔ ﺮﭼﻪ آﺴﺮوي ﺗﺎﺗﻲ هﺮ زﻧﻲ را اﺻﻴﻞ ﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺖ‪.‬‬ ‫ﻤﺎر ﺁوردﻩ اﺳ‬ ‫ﺷ‬
‫وﻟ ﻲ درﺑ ﺎرﻩ ﺗﺎﻟﺸ ﻲ ﺣﺘ ﻲ ﺁن ﺁﮔﺎه ﻲ ه ﺎي اﻧﺪآﻲ آﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در دﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﻲ ﺗﺎﻟﻴﻔﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﭼﻮن و‪.‬ب ﻣﻴﻠﻠﺮ ‪ ،‬و‪.‬ﮔﻴﮕﺮ و ﭘﺮﻓﺴﻮر درن ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع‬
‫ﻧﻴﺴ ﺖ؛ ﻟ ﺬا ﺗﻌﻴ ﻴﻦ ﻳ ﻚ ﻧﻤ ﻮﻧﻪ اﺻ ﻴﻞ ﺗ ﺮ و هﺴ ﺘﻪ ﻣﺮآﺰي ﺑﺮاي زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ ،‬راﻩ‬
‫دﻳﮕ ﺮي آ ﻪ ﺑ ﺮاي ﺣ ﻞ اﻳ ﻦ ﻣﺸ ﻜﻞ وﺟ ﻮد دارد‪ ،‬اﻳ ﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻴﻨﻲ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫زﺑ ﺎن ﻣ ﻮرد ﻧﻈ ﺮ‪ ،‬در ﻣ ﻴﺎن آﺴ ﺎﻧﻲ آ ﻪ اآ ﻨﻮن در اﻳﺮان ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺸﻲ را‬

‫‪3‬‬
‫ﻣﻮﻗﺘًﺎ هﺴﺘﻪ ﻣﺮآﺰي ﻧﺎﻣﻴﺪ آﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎ از زﺑﺎن هﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ آﻤﺘﺮي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑ ﺎز ﺑ ﻪ ﻧﻈ ﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻴﻦ دو رودﺧﺎﻧﻪ ﺷﻔﺎرود و ﻧﺎورود در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺗﺎﻟﺶ آﻪ اوﻟﻲ‬
‫در ﺗ ﺎﻟﺶ دوﻻب و دوﻣ ﻲ در اﺳ ﺎﻟﻢ ﺟ ﺎري ﻣ ﻲ ﺑﺎﺷ ﺪ از ﭼ ﻨﺎن اﻣﺘ ﻴﺎزي ﺑ ﺮﺧﻮردار اﺳ ﺖ‪.‬‬
‫اآ ﻨﻮن ﺣ ﺪود ﭘﺎﻧﺼ ﺪ ه ﺰار ﻧﻔ ﺮ ﺗﺎﻟﺸ ﻲ زﺑ ﺎن در اﻳ ﺮان زﻧﺪﮔ ﻲ ﻣ ﻲ آﻨ ﻨﺪ آ ﻪ ﻋﻤﺪﺗًﺎ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺗ ﺎﻟﺶ‪ ،‬ﻓ ﻮﻣﻦ‪ ،‬رﺿﻮاﻧﺸ ﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺎﺳﺎل و ﺷﻔﺖ ﺳﻜﻮﻧﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎﻳﻔﻪ هﺎ‪ ،‬ﮔﺮوهﻬﺎ و ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎي ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫ﻧﻴ ﺰ در ﮔﺬﺷ ﺘﻪ ﺑ ﻪ وﻳ ﮋﻩ در دوران ﺣﻜ ﻮﻣﺖ ﺳﻠﺴ ﻠﻪ ه ﺎي ﺻ ﻔﻮي و اﻓﺸ ﺎر ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻘ ﺎط آ ﻮﭼﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬اآﻨﻮن ﻣﺤﻠﻪ هﺎي ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻧﺸﻴﻦ در ﺷﻬﺮهﺎي ﮔﺮﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺸﻬﺮ‪ ،‬راﻣﺴﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻜﺎﺑﻦ‪،‬‬
‫ﻟﻨﮕ ﺮود‪ ،‬ﻧﺸ ﺘﺎرود‪ ،‬ﻣﻐ ﺎن ـ در اﻳ ﻦ ﺷﺎهﺴ ﻮن ـ و‪ . . .‬وﺟ ﻮد دارد‪ .‬هﻤﭽﻨ ﻴﻦ ﺗﺎﻟﺸ ﺎن اآﺜ ﺮﻳﺖ ﺳ ﺎآﻨﺎن‬
‫ﻧﻮاﺣ ﻲ ﻟﻨﻜ ﺮان و زووﻧ ﺪ و ﺁﺳ ﺘﺎراي ﺟﻤﻬ ﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠ ﺎن را ﺗﺸ ﻜﻴﻞ ﻣ ﻲ ده ﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘ ﺎن ﻣﻌ ﺘﻘﺪﻧﺪ آﻪ‬
‫ﺗﺎﻟﺸ ﺎن‪ ،‬ﺳ ﺎآﻨﺎن اﺻ ﻠﻲ ﻧﻮاﺣ ﻲ ﻏﺮﺑ ﻲ آ ﺮاﻧﻪ ه ﺎي درﻳ ﺎي ﻣﺎزﻧ ﺪران ﻣ ﻲ ﺑﺎﺷ ﻨﺪ و در ﮔﺬﺷ ﺘﻪ ﻧﻘ ﺎط‬
‫ﻣﺴ ﻜﻮﻧﻲ ﺷ ﺎن ﺑﻴﺸ ﺘﺮ از ﺣ ﺎل ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻧﻘﺎط ﺗﺎت ﻧﺸﻴﻦ از ﻏﺮب ﺗﻤﺎس ﻣﻲ‬
‫ﮔ ﺮﻓﺖ؛ اﻣ ﺎ اﺻﻄﻼح ﻧﮋادي ﺗﺎﻟﺶ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺘﺸﺎرزﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫از ﻗ ﺮن دوازده ﻢ ﻣ ﻴﻼدي آ ﻪ ﻗ ﺒﺎﻳﻞ ﺗ ﺮك زﺑ ﺎن ﺑ ﻪ ﺳ ﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر روي ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺤﺪود‬
‫ﺷﺪ‪ 9.‬اآﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺪﻩ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻄﺮي آﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻨﺪ زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ از‬
‫ﺗﺎﻟﺸ ﻲ زﺑﺎﻧﻬ ﺎي ﻋﻨﺒ ﺮان و ﺁﺳ ﺘﺎرا ﺗ ﺎ ﻧﻘ ﺎط ﺷ ﻤﺎﻟﻲ هﺸ ﺘﭙﺮ ﺑﺨﺸ ﻲ آ ﺎﻣ ً‬
‫ﻼ ﺗ ﺮك زﺑ ﺎن و ﺑﺨﺸ ﻲ دﻳﮕ ﺮ‬
‫دوزﺑﺎﻧﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ آﻪ ذهﻦ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺁﻳﺎ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ زﺑﺎن هﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﮔﻮﻳﺶ؟ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺁﻳﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎﻳﻲ از ﻳﻚ زﺑﺎن هﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ هﺮ ﻳﻚ ﮔﻮﻳﺸﻲ از‬
‫زﺑﺎﻧﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺨﻲ آﺎﻓﻲ و درﺳﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ دﺳﺖ آﻢ در ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎي ﻓﺎرﺳﻲ دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از دﻻﻳﻞ و ﺷﻮاهﺪ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪ اي ﺟﺪا ﺷﺪﻩ از ﺗﻨ ٌﻪ ﻧﻴﺎزﺑﺎن ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﺧﻪ اي از ﺗﻨ ٌﻪ هﻤﺎن‬
‫ﻧﻴﺎزﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت آﻪ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ از ﺳﺪﻩ هﺎ ﭘﻴﺶ در اﻗﻠﻴﺖ اﻓﺘﺎدﻩ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ادﺑﻲ‬
‫و ﻓﺮهﻨﮕﻲ ﻣﺪوﻧﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﺰدﻳﻜﻲ هﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻼ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪوﻟﻬﺎي زﻳﺮ ﻣﻲ‬
‫وﻳﮋﮔﻲ در واژﮔﺎن‪ ،‬اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺁواهﺎ و ﻗﻮاﻋﺪ دﺳﺘﻮري زﺑﺎن ﻣﺰﺑﻮر آﺎﻣ ً‬
‫ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﺎهﺪي ﺑﺮ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫ﻳﻚ ـ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﺮﺧﻲ از واژﻩ هﺎي ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ اوﺳﺘﺎﻳﻲ‬
‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺎﺗﻲ ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﻳﺎس ﺧﺎس ﺧﺎس ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻢ ﺧﻢ ﺧﻢ ﺧﻢ‪ ،‬ﺧﻤﻴﺪن‬
‫اوﺳﺘﻦ اﻳﺴﻮﺋﻦ وﻳﺴﻮﺋﻪ آﺸﻴﺪن‪ ،‬آﺸﺎﻧﺪن‬
‫زﺳﺖ دس دس دﺳﺖ‬
‫ﺑﻮ ﺑﻮ ﺑﻮـ ﺑﺒﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎﺷﻴﺘﻦ ﺗﺎﺷﺴﺘﻦ ﺗﺎﺷﺘﻪ ﺗﺮاﺷﻴﺪن‬
‫از ازن اﻧﺘﻪ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬اﻳﺪون‬
‫هﻮ َﻧ َﺰ هﻮﻧﺮ ﺧﻨﺮ هﻨﺮ‬
‫ﻓﺸﻮ‪ ،‬ﭘﺴﻮ ﭘﺲ ﭘﺲ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺶ‬
‫ﻧﺲ رس رس رﺳﻴﺪن‬
‫وﻳﺪ وﻳﺮ وﻳﺮ ﻳﺎد‬
‫َﺑ ِﺮ َز ﺑﺮز ﺑﺮز ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﭼﺸﻤﻦ ﭼﺸﻢ ﭼﻢ ﭼﺸﻢ‬
‫اﺋﻮج واﺟﺎر اواج ﮔﻮﻳﻨﺪﻩ‬
‫ﮓ ﻣﻮﻧﮓ ﻣﺎﻧﮓ ﻣﺎﻩ‬
‫ﻣﺎ ْو ْﻧ ْ‬
‫وات وا وا ﺑﺎد‬
‫َد ِرزَاهﻲ درزن درزن ﺳﻮزن ﺧﻴﺎﻃﻲ‬
‫ﭘﻴﺰد ﻣﺰد ﻣﮋد ﻣﺰد‬
‫ﺟﻦ زن ژن زن‬
‫ﺳَﺌﻴﻦ ﺁس ﺁس ﺁهﻦ‬

‫دو ـ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﺮﺧﻲ از واژﻩ هﺎي ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮي‬

‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺎﺗﻲ ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫اوزار اوزار اوزار اﺑﺰار‬

‫‪5‬‬
 ‫ازَم از از ﻣﻦ‬
‫اﺳﺘﻚ اَﺳﺘَﻪ ﺁﺳﺘﻪ اﺳﺘﺨﻮان‬
‫اﺳﭙﺴﺖ اﺳﭙﺮز اﺳﭙﺮز اﺳﭙﺮس )ﻳﻮﻧﺠﻪ(‬
‫ﺁﭘﻪ ﺁو ﺁو ﺁب‬
‫اﻳﺰم اﻳﺰم اﻳﺰم هﻴﺰم‬
‫ﺗﻮم ﺗﻮم ﺗﻮم ﺗﺨﻢ‪ ،‬ﺑﺬر‬
‫ﺧﺎﻧﻴﻚ ﺧﺎﻧﻲ ﺧﻮﻧﻲ ﭼﺸﻤﻪ‬
‫دورو درو درو دروغ‬
‫اوزوان زوﺁن زون زﺑﺎن‬
‫ﮔﻮز ﻳﻮز ووز ﮔﺮدو‬
‫ﻣﺰگ ﻣﻐﺰ ﻣﺰگ ﻣﻐﺰ‬
‫ﻣﺰﮔﺖ ﻣﭽﺖ ﻣﭽﺖ ـ ﻣﺰﮔﺖ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫وﻓﺮ ور ور ﺑﺮف‬
‫ورآ ِﻪ ور ور ﺑﺮﻩ‬
‫وُهﺮگ ورگ وزگ ﮔﺮگ‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ آﻪ ﺟﺪوﻟﻬﺎي ﺑﺎﻻ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪﻩ و در ﺑﺮدارﻧﺪ ٌﻩ ﺷﻤﺎر اﻧﺪآﻲ از واژﻩ هﺎي‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ و هﻢ رﻳﺸ ٌﻪ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﺎ اوﺳﺘﺎﻳﻲ و ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ آﻪ اﮔﺮ ﭘﮋوهﺸﻲ در‬
‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﭼﻨﺪ هﺰار واژﻩ اي ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ آﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ دارد و ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي اﻳﻦ زﺑﺎن‬
‫ﻼ ﻣﺮدم آﻠﻮر ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪Pis‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي اﺳﺖ آﻪ ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎر دارد؛ ﻣﺜ ً‬
‫وﻟﻲ در ﺁﺑﺎي ﺗﺎت ﻧﺸﻴﻦ ِدرَوآﻪ آﻪ در ﻣﺠﺎورت آﻠﻮر واﻗﻊ اﺳﺖ ـ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‬
‫‪ ،paran‬آﻤﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ در ﺁﺑﺎدي ﺗﺎت ﻧﺸﻴﻦ اﺳﺒﻮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ niyar‬اآﻨﻮن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻧﻴﺎر اﺳﺒﻮﻳﻲ‬
‫هﺎ ﺑﻴﺶ از ﺁﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ آﻠﻮري ﻳﺎ ﭘﺮان دروي ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎر ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﻪ هﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻠﻮ و ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ در ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي ﻳﻚ زﺑﺎن و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ دﻗﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان داد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوهﺸﻲ ﮔﺴﺘﺮدﻩ در زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و‬

‫‪6‬‬
 ‫ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺮدم ﺗﺎت و ﺗﺎﻟﺶ آﻪ اﻟﺒﺘﻪ آﺎري اﺳﺖ ﺳﺘﺮگ و ﺑﻴﺮون از ﭼﻬﺎرﭼﻮب اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫ﺷﻮاهﺪ و دﻻﻳﻞ ﻣﻮﺟﻮد هﻤﺎن اﻧﺪازﻩ آﻪ وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك و ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﺎ اوﺳﺘﺎﻳﻲ و‬
‫ﭘﻬﻠﻮي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دهﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ هﺎي ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﺎدي ﻧﻴﺰ هﺴﺖ ا‪ .‬م دﻳﺎآﻮﻧﻮف در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد ﺻﻔﺤﻪ ‪ 350‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺄآﻴﺪ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ و در ﺣﻮاﺷﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ آﺘﺎب‬
‫ﻳﺎدﺷﺪﻩ ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ‪ :‬زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺻﻮﺗﻲ اﺻﻠﻲ را آﻪ ﺧﺎص زﺑﺎن ﻣﺎدي ﺑﻮدﻩ ﺣﻔﻆ آﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ هﻢ ﺗﺎﺗﻬﺎ و ﺗﺎﻟﺸﺎن و ﮔﻴﻠﻚ هﺎ و ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ هﺎ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ‬
‫هﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ آﻪ ﺧﻮد ﺑﻘﺎﻳﺎي زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ در ﺁﻏﺎز زﺑﺎن ﻣﺎد ﺷﺮﻗﻲ‬
‫ﺑﻮدﻩ‪ .‬اﻣﺘﻴﺎز وﻳﮋﻩ اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ هﺎ آﻬﻨﮕﻲ وﻣﻬﺠﻮري ﺗﺮآﻴﺐ اﺻﻮات ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﻣﺎدي و ﭘﺎرﺗﻲ و اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دارد‪10 .‬‬
‫ﻧﻈﺮ دﻳﺎآﻮﻧﻮف و ﻣﻴﻠﻠﺮ در ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎي ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي آﺮدﻩ اﺳﺖ آﻪ‪ :‬در ﺑﺎزﺳﺎزي زﺑﺎن ﻣﺎدي آﻪ ﺗﺎآﻨﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﺁﺛﺎر اﻳﻦ زﺑﺎن در آﺘﻴﺒﻪ هﺎي هﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اآﻨﻮن ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي‬
‫ﺁذري در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﺗﺎﻟﺶ را ﻧﻴﺰ ﻣﻠﺤﻮظ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮاﻓﻖ اﺻﻮﻟﻲ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﻮﺗﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﻮﺗﻲ ﻣﺎدي ﺑﺎﺳﺘﺎن اداﻣﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدي را در ﮔﻮﻳﺶ ﺁذري ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪11 .‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ و ﺗﻔﺎوت زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎي دﻳﺮﻳﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدي و اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻇﺎهﺮًا‬
‫ﺑﻪ هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ اﻳﺴﺖ آﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ و ﺗﻔﺎوت ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﺎ ﺁن زﺑﺎﻧﻬﺎ‪ .‬در ﻓﺮهﻨﮓ واژﻩ هﺎي ﺗﺎﺗﻲ و‬
‫ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻳﻢ آﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دهﺪ زﺑﺎن ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﮔﺎﻩ از زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ و‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻴﺎﻧﻪ هﻢ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي آﻬﻦ ﺗﺮ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدي در‬
‫دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺜﻼ دﻳﺎآﻮﻧﻮف و اوراﻧﺴﻜﻲ ﻣﺎدي و‬
‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ را دو زﺑﺎن ﺟﺪا از هﻢ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ آﻪ دو زﺑﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﺗﻔﺎوت‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ هﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ اآﻨﻮن ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ در هﻤﺎن ﺣﺪود ﺑﻴﻦ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ درﺑﺎرﻩ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﺗﺎﺗﻲ زﺑﺎن هﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﮔﻮﻳﺶ و ﻟﻬﺠﻪ و اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎﻟﺸﻲ زﺑﺎﻧﻲ ﺟﺪاي‬
‫از ﺗﺎﺗﻲ ﺳﺖ و ﻳﺎ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺗﻲ‪ 12‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ ﺁذري ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ 13‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ اﻳﻨﻜﻪ ﺁﻳﺎ ﺗﺎﺗﻲ و‬
‫ﺗﺎﻟﺸﻲ زﺑﺎن واﺣﺪي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دهﻨﺪ؟ هﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ دارد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺳﺨﻦ از ﺑﺎزﺑﺴﺘﮕﻲ ﺗﺎﺗﻲ و‬
‫ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺁذري ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺁﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ آﻪ زﺑﺎن ﺁذري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫اي از ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ آﻪ در ﻗﻄﻌﻪ اي ازﺧﺎك اﻳﺮان راﻳﺞ ﺑﻮدﻩ و ﺁﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ از ﺁن ﺑﻪ‬

‫‪7‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ و اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺁن ﻟﻬﺠﻪ هﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻠﻲ آﻪ ﺑﺎ هﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬اآﻨﻮن ﺗﺎﺗﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﻄﻌ ٌﻪ ارﺿﻲ ﻣﺰﺑﻮر آﻪ از ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫و هﻤﺪان ﺗﺎ درﺑﻨﺪ و داﻏﺴﺘﺎن از اﻟﺒﺮز ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺎ زاﮔﺮس ﺷﻤﺎﻟﻲ وﺳﻌﺖ دارد‪ ،‬در ﺁﻏﺎز ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫آﺸﻮر ﻣﺎد را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ داد وﻃﺒﻌﺎ زﺑﺎن راﻳﺞ در ﺁن آﻪ ﺑﻌﺪهﺎ اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ و دﻳﮕﺮان از ﺁن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭘﻬﻠﻪ و ﭘﺮﺛﻮ ﻳﺎد آﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺪا از زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲ ﺁﻳﺪ آﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدي ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از هﻤﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎد ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘ ٌﻪ ﭘﻬﻠﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﺁﺗﺮوﭘﺎﺗﻜﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ آﻪ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﻟﻬﺠ ٌﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺮدم هﻤﺪان‬
‫و ﻧﻬﺎوﻧﺪ و زﻧﺠﺎن و ﻗﺰوﻳﻦ آﻪ ﺑﻪ ﺁذري ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ ،‬هﻤﺎن زﺑﺎن ﺁﺗﺮوﭘﺎﺗﻜﺎن و ﭘﻬﻠﻪ و ﭘﺮﺛﻮ و‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ هﻤﺎن زﺑﺎن راﻳﺞ در ﻣﺎد آﻮﭼﻚ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺧﺎﻧﻮادﻩ زﺑﺎن ﻣﺎدي اﺳﺖ آﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ آﻪ زﺑﺎن ﺁذري ﺟﺰ دﻧﺒﺎﻟ ٌﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﭼﻪ‪ ،‬ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﺟﺒﺎل ﻣﺴﻜﻦ ﻗﻮم ﻣﺎد ﺑﻮدﻩ و هﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد آﻪ ﭘﻴﺶ از ﻏﻠﺒ ٌﻪ‬
‫ﺗﺮآﻲ‪ ،‬زﺑﺎن دﻳﮕﺮي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ زﺑﺎن ﻣﺎدي در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر آﺮد آﻪ‬
‫زﺑﺎن اﺷﻜﺎﻧﻲ و ﺳﭙﺲ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ در ﻣﺮاآﺰ ﻋﻤﺪﻩ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎ ﺣﺪي رواج ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻲ‬
‫اﺛﺮهﺎ در ﺁذري ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن از زﺑﺎن ﻣﺎدي ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫از ﺁن ﺟﺰ ﺑﺮﺧﻲ اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﺳﺎﻣﻲ و آﻠﻤﺎت ﭘﺮاآﻨﺪﻩ ـ ﻋﻤﺪﺗﺎ در آﺘﻴﺒﻪ هﺎي هﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ـ ﺑﺠﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﺁذري و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺁن ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﻄﺎﻟﻌ ٌﻪ ﺁﺛﺎر ﺁذري در دورﻩ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺁذري در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن آﻨﻮﻧﻲ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪41.‬‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺗﺎﻟﺸﻲ آﻨﻮﻧﻲ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﺁذري ﺳﺪﻩ هﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺗﺎﺗﻲ آﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﻬﺎي رﻳﺸﻪ اي و ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﺎ ﺁذري و ﺗﺎﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺪا از هﻤﻲ اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺎز ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ هﻢ ﻳﻚ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬در ﺁن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‪ ،‬و در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎي ﻓﺮهﻨﮕﻲ و زﺑﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و هﻤﺠﻮاري اﻗﻠﻴﻤﻲ اﻳﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ زﺑﺎﻧﻲ هﺮﮔﺰ در‬
‫ﻣﺮزي ﻗﻄﻌﻲ از هﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ اﻳﻨﻬﺎ در ﺳﺎﻳﻪ روﺷﻦ ﻇﺮﻳﻒ ﻗﺮاﺑﺖ و هﻤﮕﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪ روﺷﻦ از دﻳﺮﺑﺎز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺎدي و ﭘﻬﻠﻪ و ﭘﺎرﺗﻲ را هﻢ در ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن آﻪ اﺧﺘﻼف ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﺗﺎﺗﻲ و‬
‫اﺧﺘﻼف ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻧﻴﺰ در ﭘﺲ ﭼﻨﺎن ﺳﺎﻳﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬ﭘﺎرت ﺳﺘﻴﺰي ﺑﻲ اﻣﺎن‬

‫‪8‬‬
 ‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن و ارﺑﺎب ﺁﺗﺸﻜﺪﻩ هﺎ آﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻣﺤﺎي ﻣﻄﻠﻖ ﺁﺛﺎر ﻓﺮهﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﺁن دوﻟﺖ ‪ 470‬ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را از دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻧﺸﺎﻧﻪ هﺎﻳﻲ آﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ روﺷﻨﻲ از زﺑﺎن ﭘﺎرﺗﻲ اراﺋﻪ دهﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزﻩ آﻠﻤﺎت اﻧﺪآﻲ از ﮔﻮﺷﻪ و آﻨﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ آﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﺎرﺗﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﻢ = درم‪) ،‬ﺳﻜﻪ(‪ ،‬ﺧﻮﺗﻚ = دﺧﺘﺮك‪ ،‬زان = دان‪ ،‬ژن = ﺑﻦ زدن ‪ ،‬هَﻪ = ﺿﻤﻴﺮ‬
‫اﺷﺎرﻩ‪ ،‬اﻳﻢ = اﻳﻦ و هﻤﭽﻨﻴﻦ واژﻩ هﺎي ﻣﺎدي‪ :‬اﺳﭙﻜﻪ = ﺳﻚ‪ ،‬ﺑﮓ = داﻣﺎد‪ ،‬وارآﺎ = ﮔﺮگ وﻏﻴﺮﻩ‬
‫آﻪ هﻤﻪ در ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﺗﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺪآﻲ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ آﻪ‬
‫ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ از ﺁﺛﺎر وﺳﻴﻊ و زﻧﺪﻩ اي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﭘﺎرﺗﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻟﺬا ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﺎدر و ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﺮاي ﭘﮋوهﺸﮕﺮان زﺑﺎن وﻓﺮهﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ آﻪ در هﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اوﻟﻴﻪ و ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎﻟﺸﺎن )آﺎدوﺳﺎن( ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺟﺰو ﻣﻠﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎدهﺎ و هﺨﺎﻣﻨﺸﻲ هﺎ و ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﻳﺎد ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ و در هﻤﻪ ﺟﺎ از دوﻟﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﺪار آﺎدوس ﮔﺎﻩ ﺟﺰو ﻣﻌﺎرﺿﺎن و ﮔﺎﻩ از ﻣﺘﺤﺪان اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اآﺜﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان واﺑﺴﺘﮕﻲ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ و ﺗﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﭘﺎرﺗﻲ و ﻣﺎدي ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺑﻪ هﻤﺎن اﻧﺪازﻩ اﺳﺖ‬
‫آﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ اﻳﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن و اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ آﻪ‪ :‬زﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻲ اوﺳﺘﺎ و ﻟﻬﺠﻪ‬
‫ﺧﺎص ﮔﺎﺛﺎهﺎ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺎدي ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ هﺮ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺁن زﺑﺎن ﻣﺎدي اﻳﺮاﻧﻲ آﻪ ﺁﺛﺎرش در اﺳﺎﻣﻲ ﺧﺎص‬
‫ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ق‪ .‬م و ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺁن در زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﺗﺎﺗﻬﺎ و ﺗﺎﻟﺸﻬﺎ‬
‫و ﮔﻴﻼﻧﻴﺎن و ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻴﻬﺎ و ﺳﻤﻨﺎﻧﻴﺎن وﻏﻴﺮﻩ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪﻩ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ 51 .‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺄآﻴﺪ در اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ آﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ ـ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﺁذري ﺑﺎﺳﺘﺎن ـ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ از ﻟﺤﺎظ ﺁواﻳﻲ و ﻧﺤﻮي ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎدي آﻪ ﺷﺎﺧ ٌﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻩ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزي زﺑﺎن ﻣﺎدي ﺑﺎﺳﺘﺎن اآﻨﻮن ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎي ﺁذري ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﺗﺎﻟﺶ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻠﺤﻮظ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮاﻓﻖ اﺻﻮﻟﻲ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﻮﺗﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻳﺸﻬﺎ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﻮﺗﻲ ﻣﺎدي ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬اداﻣﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺎدي را در ﮔﻮﻳﺶ ﺁذري ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 61 .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن دﻗﻴﻖ ﺗﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ دﻳﺎآﻮﻧﻒ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫آﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﺎﺗﻬﺎ و ﺗﺎﻟﺸﻬﺎ و ﮔﻴﻠﻜﻬﺎ و ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ هﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ آﻪ ﺧﻮد ﺑﻘﺎﻳﺎي‬
‫زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺘﻴﺎز وﻳﮋﻩ اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ هﺎ آﻬﻨﮕﻲ و ﻣﻬﺠﻮري ﺗﺮآﻴﺐ اﺻﻮات ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎدي و ﭘﺎرﺗﻲ و اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ‬
‫ﻼ وَك )ورگ( ﺗﺎﻟﺸﻲ و ورگ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ و ورك ﺳﻤﻨﺎﻧﻲ آﻪ هﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺮگ‬
‫دارد‪ . . .‬ﻣﺜ ً‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﮔﺮگ ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ و رآﺎ ي ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن و واآﺎ ي ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﺎدي را‬

‫‪9‬‬
 ‫ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲ آﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎس آﻨﻴﺪ )ژن( ﺗﺎﻟﺸﻲ را ﺑﺎ )ﺟﻨﺎ(ي ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن و )زن( ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮ‪17 .‬‬
‫در ﻣﻮرد زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ اﻋﻢ از ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ و ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر و وﺿﻌﻴﺖ آﻨﻮﻧﻲ اش هﻴﭻ ﺳﻨﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ در‬
‫دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺁن در اﻳﺮان‪ ،‬هﻴﭻ ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎي ﺁن‬
‫دارد آﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﮕﺎهﻲ ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ آﻨﻮﻧﻲ )ﺗﺎﻟﺸﻲ( در اﻳﺮان و ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﺑﻴﻔﻜﻨﻴﻢ!‬
‫‪1‬ـ اﻳﺮان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻮﺷﺸﻬﺎﻳﻲ آﻪ در زﻣﻴﻨ ٌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺮدد و‬
‫در ﺁﺛﺎر ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻣﻴﻠﻠﺮ‪ ،‬دﻳﺎآﻮﻧﻒ‪ ،‬اوراﻧﺴﻜﻲ‪ ،‬درن و ﮔﻴﮕﺮ ﺗﺒﻠﻮر ﭘﻴﺪا ﻣﻲ آﻨﺪ آﻪ اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ‬
‫زﻣﺎن اﮔـﺮ ﭼﻨﺎن آﻪ ﺑﺎﻳﺪ زﺑﺎن ﺗﺎﺗﻲ را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺟﻔﺖ ﺗﻮاﻣﺎن ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺗﺎﻟﺸﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ ﻃﻴﻒ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮي را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺁﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ ﭘﮋوهﺸﮕﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﺴﺮوي‪ ،‬ﻳﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ آﺎرﻧﮓ‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ ذآﺄ و ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﺮﺗﻀﻮي و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ‬
‫درﺧﺸﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻣﻮﻃﻦ ﺗﺎﻟﺸﺎن در آﺸﻮر اﻳﺮان اﻣﺮوز واﻗﻊ ﺷﺪﻩ و ﺗﺎﻟﺸﻲ از ﺟﻤﻠﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي‬
‫زﻧﺪﻩ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ ﺁﻳﺪ و ﻋﻠﻲ اﻟﻘﺎﻋﺪﻩ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﭘﮋوهﺸﮕﺮان و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺁن ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻠﻲ آﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ در اﻳﺮان ﺁﻣﺎر دﻗﻴﻘﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺁوردهﺎي ﻏﻴﺮ رﺳﻤﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ‬
‫دهﺪ آﻪ ﺷﻤﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرﺻﺪ هﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ از ﺁﺳﺘﺎرا ﺗﺎ ﺳﻔﻴﺪرود در ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫آﻮهﺴﺘﺎﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ زﺑﺎن راﻳﺞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻧﻘﺎط ﺟﻠﮕﻪ اي از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺗﺪرﻳﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ ﻣﻲ دهﺪ و در ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ هﻢ ﺑﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ و ﺗﺎﺛﺮي ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻣﺎ آﻢ رﻧﮓ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻴﻠﻜﻲ‬
‫هﻤﺰﻳﺴﺘﻲ دارد‪.‬‬
‫زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﻌﺒﻪ آﻠﻲ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از هﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﻌﺒﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫ﻳﻚ‪ :‬ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ )از ﻋﻨﺒﺮان ﺗﺎ ﻟﻮﻧﺪوﻳﻞ(‪ ،‬دو‪ :‬ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻣﻴﺎﻧﻲ )از ﺣﻮﻳﻖ ﺗﺎ ﺗﺎﻟﺸﺪوﻻ(‪ ،‬ﺳﻪ‪ :‬ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ )از ﺧﻮﺷﺎﺑﺮ ﺗﺎ ﻓﻮﻣﻨﺎت(‪ .‬هﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺷﻌﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﻬﺠﻪ هﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ هﻤﻲ را درﺑﺮ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻔﺎوت را در ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ آﺮﮔﺎﻧﺮودي ـ ﺣﻮﻳﻖ‪ ،‬ﻟﻴﺴﺎر‪،‬‬
‫ﺟﻮآﻨﺪان ـ ﺑﺎﺗﺎﻟﺸﺪوﻻﻳﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ آﻪ ﺿﻤﻦ ﺳﺎﻳﻪ روﺷﻦ ﻇﺮﻳﻔﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻴﻦ اﺳﺎﻟﻢ و هﺸﺘﭙﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻔﺎوت و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دهﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﻟﻬﺠﻪ در ﺑﻴﻦ ﺷﻌﺐ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﺣﺪي‬
‫ﻼ ﻟﻮﻧﺪوﻳﻞ و ﻣﺎﺳﻮﻟﻪ ـ ﺑﻪ دﺷﻮاري زﺑﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را درك‬
‫اﺳﺖ آﻪ ﻣﺮدم دو ﻣﻨﻄﻘﻪ دور از هﻢ ـ ﻣﺜ ً‬

‫‪10‬‬
 ‫ﻣﻲ آﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﭼﻨﺪ دهﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮك زﺑﺎن ﺷﺪن اهﺎﻟﻲ ﺁﺳﺘﺎرا و اﻓﺰاﻳﺶ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﺑﻴﻦ ﺗﺎﻟﺸﺎن و اهﺎﻟﻲ ﺗﺮك‬
‫زﺑﺎن ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺁذرﻳﻬﺎ ﺑﻪ دﻳﺎر ﺗﺎﻟﺶ و ﻧﺒﻮدن هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ هﻨﺮي و ﻓﺮهﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺎﻟﺶ و ﺗﺎﻟﺸﻲ‪ ،‬ﺁهﻨﮓ رواج ﺗﺮآﻲ در اﻳﻦ دﻳﺎر ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اهﺎﻟﻲ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺁﺳﺘﺎرا آﻪ ﺟﺰو ﻗﻮم ﺗﺎﻟﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪﺗﻬﺎﺳﺖ آﻪ ﺗﺮك زﺑﺎن ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻮاﻟﻲ‬
‫ﻟﻮﻧﺪوﻳﻞ و ﻧﻘﺎط آﻮهﺴﺘﺎﻧﻲ ﺁن ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ هﻨﻮز ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﻟﻮﻧﺪوﻳﻞ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻟﻴﺴﺎر‪ ،‬ﺗﺮآﻲ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﻧﻘﺎط ﺟﻠﮕﻪ اي ﺳﺖ‪ .‬از ﻟﻴﺴﺎر ﺗﺎ هﺸﺘﭙﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫و ﺗﺮآﻲ ﺑﻪ ﻣﻮازات هﻢ رواج دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻪ در ﻣﺮاآﺰ ﺗﺠﺎري و ﺁﺑﺎدﻳﻬﺎي ﺑﺰرگ واﻗﻊ در ﻣﺴﻴﺮ ﺟﺎدﻩ ﺗﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﺁﺳﺘﺎرا ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ در ﺁﺑﺎدﻳﻬﺎي آﻮﭼﻚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬از هﺸﺘﭙﺮ ﺗﺎ اﺳﺎﻟﻢ زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ آﻤﺘﺮ و ﺁﻧﻬﻢ ﻓﻘﻂ درﻣﺮاآﺰ ﻋﻤﺪﻩ ﺗﺠﺎري‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﺑﺎدي ﺳﻪ راﻩ ﺧﻠﺨﺎل رواج دارد‪ .‬از اﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﻌﺎع رواج ﺗﺮآﻲ ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‬
‫و در ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺗﺎﻟﺶ ﻳﺎ ﮔﻴﻠﻚ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﺷﻬﺮهﺎ واﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻣﻲ آﻮﺷﻨﺪ اﻳﻦ زﺑﺎن را ﺑﻪ ﻣﻮازات زﺑﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن آﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬رواج زﺑﺎن ﺗﺮآﻲ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب در اﺳﺎﻟﻢ ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد و در ﺗﺎﻟﺶ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ـ ﺗﺎﻟﺸﺪوﻻ‪ ،‬ﻣﺎﺳﺎل و ﺷﺎﻧﺪرﻣﻦ و ﻓﻮﻣﻨﺎت ـ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎﻟﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﻴﻠﻜﺎن داراي رواﺑﻂ وﺳﻴﻌﻲ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ و ﺁﺑﺎدﻳﻬﺎي زﻳﺎدي در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺗﺎﻟﺶ و ﮔﻴﻠﻚ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫آﻤﺘﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﻩ آﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوﻩ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺗﺎﻟﺶ‪ ،‬زﺑﺎن ﮔﻴﻠﻜﻲ را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ زﺑﺎن اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ آﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در اﻣﺮ راﻳﺞ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﮔﻴﻠﻜﻲ در ﻗﻠﻤﺮو زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫در ﺗﺎﻟﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ هﻤﺎن ﻧﻘﺸﻲ را اﻳﻔﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ آﻪ ﺗﺮآﻲ و ﺗﺎﻟﺸﻲ در ﺗﺎﻟﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ هﻢ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻼ در آﻨﺎر هﻢ و ﺿﻤﻦ ﺁﻣﻴﺰش ﺑﺎ هﻢ راﻳﺞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﺣﺪودي‬
‫اﻳﻦ دو زﺑﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘ ً‬
‫ﺿﻤﻦ ﻳﻚ وام دهﻲ و وام ﮔﻴﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﻳﺖ هﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺧﺎرج از اﻳﺮان‬
‫ﺣﺪود ‪ 180‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻳﻌﻨﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻧﻨﮕﻴﻦ ﮔﻠﺴﺘﺎن )‪ 21‬اآﺘﺒﺮ ‪ (1813‬آﻪ وﻻﻳﺎت‬

‫‪11‬‬
 ‫ﺷﻤﺎل و ﻣﺎورا ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ درﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ‪ 1917‬در ﺁن آﺸﻮر‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ اي ﺣﺎآﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ زﺑﺎﻧﻲ و ﻓﺮهﻨﮕﻲ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ در ﻣﻮرد ﺗﺎﻟﺸﺎن و دﻳﮕﺮ اﻳﺮاﻧﻲ زﺑﺎﻧﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎي اﺷﻐﺎﻟﻲ اﻋﻤﺎل ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در دﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از وﻗﺎﻳﻊ ﺁن دورﻩ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ از رﺳﺎﺋﻞ و اﺳﻨﺎد‬
‫اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﺒﺎرزات و ﭘﺎﻳﺪارﻳﻬﺎي ﻣﺮدم وﻻﻳﺎت ﺟﺪا ﺷﺪﻩ از اﻳﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان روﺳﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اآﺘﺒﺮ ‪ 1917‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺑﻪ‬
‫ارث ﻣﺎﻧﺪﻩ از ﺗﺰارهﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﻢ ﺟﺪﻳﺪي ادارﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﻪ اﺟﺮا درﺁﻣﺪ آﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺁن اﻗﻮام و ﻣﻠﺘﻬﺎي ﺁن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﺎص اﻧﻘﻼب ﻓﺮهﻨﮕﻲ ﭘﺲ از‬
‫اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ‪ ،1917‬در زﻣﻴﻨﻪ هﺎي ﻗﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﻲ و زﺑﺎﻧﻲ از اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ ﻣﺸﺮوط ﺑﻬﺮﻩ‬
‫ﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺗﺎﻟﺸﺎن و ﺗﺎﺗﻬﺎ ﻧﻴﺰ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬هﻨﺮ‪ ،‬ﺁﻣﻮزش و ﭘﺮورش وﻳﮋﻩ ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺁﺛﺎر ادﺑﻲ و هﻨﺮي ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻳﺎ در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﻮي ﺧﻮد ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 1937‬ﻧﺎﮔﻬﺎن اوﺿﺎع دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲ ﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺁن دﻳﺎر‪ :‬ﻣﺪارس و دﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﻧﻮ آﻼﺳﻬﺎﻳﻲ آﻪ در ﺁن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ‬
‫ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬زﺑﺎن و ﺣﺘﻲ ﻧﺎم آﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺗﺎﻟﺸﻲ را ﻋﻮض آﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ آﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ از رادﻳﻮﭘﺨﺶ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺗﺌﺎﺗﺮ از ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ هﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن و ﻓﺮهﻨﮓ ﺗﺎﻟﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ :‬زﺑﺎن ﺁﺳﺘﺎرا و ﻟﻨﻜﺮان‪ 81.‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ آﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ‬
‫آﻮﺗﺎﻩ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻓﺮهﻨﮕﻲ از وﺿﻌﻴﺖ ـ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد وارهﻴﺪﮔﻲ ـ رﺳﻤﺎ در ﻋﺮﺻﻪ هﻨﺮ و‬
‫ادﺑﻴﺎت و ﺁﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻪ آﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮآﻮب ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1989‬در هﻤﻴﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺷﻮروي و اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﺟﻤﻬﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬اﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺁن دﻳﺎر ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪ هﻮﻳﺖ ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﻆ اﻳﻦ هﻮﻳﺖ اﻋﻼم‬
‫وﺟﻮد آﺮد و در ﻋﺮﺻﻪ ادﺑﻴﺎت و هﻨﺮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اآﻨﻮن ﺷﺎﻋﺮان و ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﺑﺴﻴﺎري در ﺁن آﺸﻮر… ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و ﻣﻲ ﺳﺮاﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺰﺑﻮر در دﻳﮕﺮ زﻣﻴﻨﻪ هﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪﻩ آﺜﻴﺮي ا ز ﺗﺎﻟﺸﻲ زﺑﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ‬
‫در ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن و ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﭼﻤﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺁرﻳﺲ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺒﻮن و ﭼﻮراي ﺁن ﺟﻤﻬﻮري و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫در وﻻﻳﺖ ﻟﻨﮕﺮﺧﻮار‪ ،‬ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‪ ،‬ﭘﺎآﺘﻴﺎ و ﻣﺰار ﺷﺮﻳﻒ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ آﻨﻨﺪ و ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻌﺪاد‬

‫‪12‬‬
 ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 200‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺁورد ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﺷﻤﺎري ﺳﺎل ‪ 1989‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دهﺪ ﺣﺪود ‪ 700‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺎﻟﺸﻲ در ﺟﻤﻬﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲ آﻨﻨﺪ‪ 19.‬ﺗﻌﺪد ﻟﻬﺠﻪ ﺁن ﮔﻮﻧﻪ آﻪ در زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ اﻳﺮان وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺧﺎرج از اﻳﺮان‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪﺗﻲ آﻪ ﺗﺎﻟﺸﻲ اآﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﺗﺎﻟﺶ ﻧﺸﻴﻦ اﻳﺮان ﻣﺘﺄﺛﺮ از‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﺗﺎﻟﺸﻲ ﺟﻤﻬﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روﺳﻲ و ﺗﺮآﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻬﺎ‪:‬‬
‫‪ . 1‬ﺟﻬﺖ ﺁﮔﺎهﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ اﻳﺮان و اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬و آﺎروﻧﺪ‬
‫آﺴﺮوي‪ ،‬ﺑﻪ آﻮﺷﺶ ﻳﺤﻴﻲ ذآﺄ‪ .‬زﺑﺎن دﻳﺮﻳﻦ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎﻟﻴﻒ دآﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪.‬‬
‫‪ . 2‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﭘﮋوهﺸﻜﺪﻩ ﺗﺎت ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎآﺴﺘﺎن ﺣﺪود ‪ 70‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺎت زﺑﺎن در‬
‫ﺷﻬﺮ ﺗﺎآﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 30‬هﺰار ﻧﻔﺮ در ﺑﻮﺋﻴﻦ زهﺮا و ‪ 7‬هﺰار ﻧﻔﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺸﻜﻞ درﻩ ﺁﺑﻴﻚ‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ . 3‬اهﺎﻟﻲ ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮي از اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻟﻤﻮت و ﻃﺎﻟﻘﺎن هﻢ ﺧﻮد را ﺗﺎت ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ آﻪ ﻻﺑﺪ‬
‫دﻻﻳﻠﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ . 4‬ﻣﻘﺪﻣ ٌﻪ ﻓﻘﻪ اﻟﻠﻐﻪ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬اي‪ .‬م‪ .‬اوراﻧﺴﻜﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺮﻳﻢ آﺸﺎورز ﺻﻔﺤﻪ ‪. 315‬‬
‫‪ . 5‬زﺑﺎﻧﻲ آﻪ در ﻗﻔﻘﺎز و ﻋﻤﺪﺗًﺎ در ﺟﻤﻬﻮري ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎﺗﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎﺗﻲ اﻳﺮان ﺗﻔﺎوت‬
‫اﺳﺎﺳﻲ دارد‪.‬‬
‫‪ . 6‬ﺑﺮﺧﻲ ﺁﻣﺎر و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دهﺪ آﻪ ﺷﻤﺎر ﺗﺎﺗﻲ زﺑﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻗﻔﻘﺎز ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ هﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ . 7‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﺤﻔﻪ ‪. 50‬‬
‫‪ . 8‬داﻳﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪985.‬‬
‫‪ . 9‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﻘﻪ اﻟﻠﻐﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺻﻔﺤﻪ ‪. 317‬‬
‫‪ . 10‬ب‪ .‬و‪ .‬ﻣﻴﻠﻠﺮ‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺎﻟﺸﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ ‪ ،1953‬ﺻﺺ ‪ 65 ،53‬و ‪. 227‬‬
‫‪ . 11‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ اﻳﺮان واﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪. 69‬‬
‫‪ . 12‬ﺗﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﺁن آﻪ در ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن راﻳﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ . 13‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ آﻪ راﺑﻄﻪ ﺗﺎﺗﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎت اﺻﻄﻼﺣﻲ‬

‫‪13‬‬
 ‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺠﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮب و ﻳﺎ ﺗﺎﺟﻴﻚ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮك آﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ﮔﺮوهﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺮدم اﻳﺮان ـ از ﺧﺮاﺳﺎن ﺗﺎ زﻧﺠﺎن‪ ،‬از هﻤﺪان ﺗﺎ داﻏﺴﺘﺎن ـ اﻃﻼق ﺷﺪﻩ و هﻨﻮز ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﭘﺮاآﻨﺪﻩ در اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﺗﺎت ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ . 14‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ اﻳﺮان و اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪. 63‬‬
‫‪ . 15‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد‪ .‬ا‪ .‬دﻳﺎآﻮﻧﻒ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺮﻳﻢ آﺸﺎورز‪ ،‬ص ‪. 350‬‬
‫‪ . 16‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ اﻳﺮان و اﺳﻼم‪ ،‬ص ‪. 90‬‬
‫‪ . 17‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد‪ ،‬ص ‪. 448‬‬
‫‪ . 18‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺻﺪاي ﺗﺎﻟﺶ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،7‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ‪.‬‬
‫‪ . 19‬ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ داﻧﺶ ﺁﻣﻮزي ﺗﺎﻟﺸﻲ ـ ﺗﺮآﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ رﺟﺒﻮف‪ ،‬ص ‪ ،5‬ﺑﺎآﻮ ‪. 1992‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻋﺒﺪﻟﻲ‬
‫ﻼ در ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ در روزﻧﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺒ ً‬

‫ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ اﻳﺮان‬
‫‪www.ariarman.com‬‬

‫‪14‬‬