MEHA B A D T

Bolevik bak1la
Mehabad
Kr Cumhuriyeti
M
ehabad Krt Cumhuriyeti hakknda son yllar
da birok ey yazld. Kuzey Krdistanl rgt
ler, ki iler ve Krt sorunuyla "ilgilenen" baz ya
zarlar, ulusal mcadeleni n gelimesine de bal olarak
Mehabad Krt Cumhuriyeti 'ni n "Krdistan tarihindeki
yeri ve nemi "ni kurulu ve yklnn nedenleri ni ortaya
koymaya altlar, alyorlar . . .
Son yllarda Mehabad Krt Cumhuriyeti'ni anmak ar
tk bir gelenek haline geldi. Her yldnmnde, Meha
bad Krt Cumhuriyeti hakknda eitli etkinlikler dzen
lenmekte ve "aratrma"lar yaynlanmaktadr. Ki mi ya
zarlar, gazeteciler de kendilerini ya Mehabad Krt
Cumhuriyeti'deki kltrel almalarla ya da Qazi (Qa
d) Muhamed'in kiilii ni aniatmakla snrlamaktadrlar.
1970'1i yllarda Kuzey Krdi stan ve Trkiye'de Meha
bad Krt Cumhuriyeti'den haberi olanlarn says gayet
azd. Yabanc dil bilen ve yurtdnda yaayanlar, zel
l ikle de Franszca ve ingilizce kaynaklara bakanlar, Me
habad Krt Cumhuriyeti hakknda daha fazla bilgiye
sahip oldular. L. Rambout'un "Les Kurdes et Le Dro
it" kitabn "ada Krdistan Tari hi" balyla ilk
kez, ad "Avrupa Devrimci Trkiye Krtleri rgt" olan
Hevra evirdi. Ranahi Yaynlar bu ki tab 1972'de yayn
lad.
M. Emin Bozarslan'n tercme etti i Wi lli am Aegleton
Jr.'in"Mehabad Krt Cumhuriyeti 1946" adl ki tap ise
1976'da Koral Yaynlar tarafndan yaynland.
Ki tapta, Aegleton'un kendi aklamasna gre, ba
vurduu "en nemli ingilizce kaynak" olan Archi Ro
osevelt Jr.'in, Temmuz 1947'de "Ortadou Gazete
si"nde yaynlanan "Mehabad Krt Cumhuriyeti" balk
l yazs da gndeme geldi.
1980'1i yllarn banda Mehabad Krt Cumhuriyeti
hakknda taknlan fazla tavr yok. Bu konuya 1980'1i yl
larn sonuna doru gi derek daha fazla deinilmeye
baland.
Yine 1992 ylnda, Abdurrahman Kassemlu'nun "z
grlk Mcadelesinde Krk Yl" adl ki tab Koral Ya
ynlar tarafndan yaynland.
Daha sonraki dnemde, Mehabad Krt Cumhuriyeti
hakknda taknlan tavrlarn temel dayanaklar esas ola
rak bu kitaplar olmutur. Bu ki taplar iinde de esasta
W. Aegleton'un "Mehabad Krt Cumhuriyeti 1946"
adl ki taba dayanlmaktadr. yle ki , Aegleton'un ki ta
bndan yararlanmann tesi nde, Aegleton, Mehabad
Krt Cumhuriyeti balamnda "tarihsel tantk" olarak
gsterilmektedir.
Bu kaynaa, kaynaklara dayanarak Mehabad Krt
Cumhuriyeti'nin kuruluu ve yklnn nedenleri ortaya
konmaya allrken de Sovyetler Bi rli i'ne saldrlmak
tadr. Gelen eleti riler, deiik biimlere brnse de,
hepsi ni n ortak noktas, soruna tek yanl yaklamaktr.
B
urjuvazi ni n ak savunucularnn soruna kendi
bak alaryla yaklamas doaldr. Sorun, ken
disine sosyalist, komnist sfat takanlarn, dev
rimci olma i ddi asnda olanlarn da kendileri ni burjuvazi
ni n bak asyla snrlamasdr. Sovyetler Bi rli i 'ni sa
vunmaya alanlar bile, emperyalistlerin, en bata da
ABD emperyalistleri ni n ( Mehabad Krt Cumhuriyeti
balamnda) dorudan karlarn savunan ve onlarn
tavrn ortaya koyan Archi Roosevelt Jr. ve William Aeg-
leton'un i zdi i erevede hareket etmektedirler. Onlar
i i n de, bu ad geenleri n yazdklar bu konuda esas
dayanak olma durumundadr.
Archi Roosevelt Jr. ve Wi lli am Aegleton'') (Dipnot kar
I sayfadad1r), ak antisovyet, antikomnist kiiler ola
rak, uluslararas alanda, ABD emperyal i zmi nin Ortado
u'daki siyasetinin dorudan uygulayclar ve savunu
culardrlar. Yazdklar yaz ve kitaplarda da suladkla
r g Sovyetler Birli i olmutur. A. Roosevelt Jr. daha
ak, W. Aegleton Jr. ise ona gre daha kapal bi r bi
i mde Mehabad Krt Cumhuriyeti 'nin kuruluu ve yk
lnn sulusu, sorumlusu olarak Sovyetler Bi rlii'ni
gstermektedirler. Bu baylara gre, SSCB "emperya
li st" amal, ABD ve ingiltere ise, demokrasi ni n, insan
haklar ve aznlklarn haklarnn savunuculardrlar . . . Bu
baylar, detayda belli konularda aralarndaki farkllklara,
tarih tespitierindeki farkllklarna ramen, zde ayn si
yaseti n savunuculardrlar.
Mehabad Krt Cumhuriyeti balamnda Sovyetler
Bi rli i 'ne yneltilen eleti rilerde ve Mehabad'n kurulu
sreci balamnda i zilen bu genel ereveni n u ya
da bu noktasnda ayr tavr taknanlar da vardr. A. Kas
semlu bunlardan biri di r.
STERKA BOLEW1K 16 HEJMAR 3 ADAR '98
Kuzey Krdistanl rgtlerin ve bu konuda tavr tak
nan kiilerin, Roosevelt ve Aegleton tarafndan izilen
ereveden uzaklatklar ve birletikleri ortak yan Krt
milliyetiliidir.
Yani, imdiye kadar Kuzey Krdistanl rgt ve kiile
rin takndklar tavrlar, Marksizm-Leninizm biliminin yol
gstericilii temelinde ykselen tavrlar deildir.
Bu tavrlar iinde kukusuz u ya da bu olguyu tespit
etme balamnda dorular da vardr. rnein, 31 Mart
1947'de Qazi Muhammed'in, kardei ve amcaolunun
idam edildii tm kaynaklarca tespit edilmektedir. Ya
da, Krdistan bayrann 17 Aralk 1945'de sembolik
olarak gndere ekildii, 22 Ocak 1946'da ise Cumhu
riyet'in resmen ilan edildii de hemen herkesin ortak
tespiti olan olgulardr. Sorun, zaten bylesi olgularn
tespitinden kaynaklanmyor. Bu ve bylesi olgular tes
pit etmek, henz cephenin hangi tarafnda yer alnd
n ortaya koymaz. Soruna hangi snf bak asyla yak
lald, olaylarn yorumlanmas ve nedenlerinin ortaya
konmas szkonusu olduunda ortaya kmaktadr.
Son yllarda Mehabad Krt Cumhuriyeti hakknda ta
knlan tavrlarn oalmas, bu tavrlarn milliyetilik te
melinde ykseldii ve soruna burjuva bak asyla
yaklald da gznne alndnda; bu tavrlarn yay
gnl lsnde, o kadar da kitlelerin bilincinin karar
tld anlamna gelir. Sovyetler Birlii'ne ve Sosyalizme
saldrlar da bu denli yaygnlamaktadr. Bizim, takn
lan tavrlarla sorunumuz da bu noktadan itibaren bal
yor.
Gerek Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuruluunun
tarihsel koullarn, gerekse yklnn nedenlerini mark-
|/_
Archie Roosevelt Jr. ve William Aegleton'un a1k antisov
yet, antikomnist olduklanm sadece Mehabad Krt Cumhuri
yeti hakkmda yazd1klanna dayanarak sylemiyoruz.
A. Roosevelt Jr. Mart 1946'dan ubat 1947'e kadar ABD
emperyalizminin Tahran'daki Askeri AtaeVekili olarak grev
yapti. Bu srete, ikinci Dnya Sava1'nm bitmesiyle birlikte
Sovyetler Birlii'ne kar1 balatilan souk savam, Sovyetler
Birlii'ne kar1 ynelen propagandanm dorudan yrtcle
rinden biridir.
YJkJilmdan k1sa sre nce, Mehabad Krt Cumhuriyeti'ne
gidip durumu -iran askerinin Mehabad Krt Cumhuriyeti'ne
saldms1 halinde Mehabad'm direnme gcnn ve askeri g
cnn ne olduunu-, iran merkezi ynetimine ve hizmetinde
olduu ABD emperyalizminin iran'daki bayneticilerine bil
dirdi. Daha sonra CIA ajam olduu aikiandi.
William Aegleton Jr. ise ABD emperyalizminin grevlisi ola
rak 1950'/i yillardan 1960'11 y1llann bama kadar iran'da all
tl. 1955'den sonra 1959'da yine Dou Krdistan'a gitti. Ylklil
mdan 13-14 sene sonra Mehabad Krt Cumhuriyet hakkmda
am/ara ve hatif/amaya daya/1 "bilgiler" topladi. A. Roosevelt
Jr. 'nin 1947'de yazdi yaz1daki temel yaklaimi ikl noktasi
alarak, topladii "bilgiler" temelinde, "Mehabad Krt Cumhu
riyeti 1946" ad/1 kitabi yazdi. 1997 yilmda W Aegleton'un da
CIA ajam olduu, bizzat eski CIA ajanlan taratmdan aikian
di.
Tm bunlar toparlandJmda, Mehabad Krt Cumhuriyeti
hakkmda siyaset yaparken Roosevelt ve Aegleton'a dayan
manm yaniiiii a1kt1r.
sist-leninist bir temelde ortaya koymak ve gerekse de
Sovyetler Birlii ahsnda Sosyalizme yaplan saldrlar
ortaya koyup reddetmek, gerek komnistlerin grev
lerinden biridir. Bu bilinle, Kuzey Krdistanl Bolevik
ler olarak, bu grevi yerine getirmenin bir ilk admn bu
makalemizle atyoruz. Bu grevi yerine getirmeye al
rken, k noktamz ii snfnn kurtuluunun bilimi
olan Marksizm-Leninizmdir. Bak amz budur.
Bu bak asyla sorunu ortaya koymaya alrken,
yukarda ad geen kitaplar da inceledik. Ama kendi
mizi bunlarla snrlamadk. Mmkn olduunca o dne
min orijinal belgelerine ve Sovyetlerin o dnem hakkn
daki tavrlarna, dorudan Mehabad Krt Cumhuriye
ti'yle ilgili olmasa da, iran'daki durum ve bunun ulusla
raras ilikilerle ban ortaya koyan belgelere de bak
maya altk.
Mmkn olduunca elimize geen belgelerin tm
n inceledik. Bu incelemede, Sovyetler Birlii'nde Me
habad Krt Cumhuriyeti'yle ilgili yaynlanan, ama ne
yazk ki elde edemediimiz baz kitap ve makaleleri in
celeme imkanmz olmad. Buna ramen, Rusa, Al
manca, ingilizce ve Franszca yaynlanan "Neue Zeit''
(Yeni Zaman) dergisinde, o dnemde taknlan birok
tavr inceledik.
Bugne kadar Kuzey Krdistanl rgtlerin takndk
lar tavrlarn ve Roosevelt ile Aegleton'un yazdklarnn
tam ve derin bir eletirisi, bir makalenin erevesini a
maktadr. Bu makalemizde, Mehabad Krt Cumhuriye
ti hakknda genel bir tavrla balang yapacaz. Bu
bilinle yoldalarmzn ve okuyucularmzn, tavrmz
ilerletecek, varsa yanllarmz gsterecek olan eletiri
ve katklarn beklediimizi de imdiden belirtelim. Ge
nel durumu kabaca anlattktan sonra, esas soruna ge
ebiliriz . . .
AGUSTOS 1941-AGUSTOS 1945
DNEMiNDE
ULUSLARARASIDURUM
VE iTEKi GELiMELER
U
luslararas durum, d koullar Mehabad Krt
Cumhuriyeti'nin olumasn kolaylatrsa da, so
runun sadece bir yandr. Mehabad Krt Cum
huriyeti'nin kuruluu ve ykl deerlendirilirken d ve
i koullar birlikte ele alnmak zorundadr.
Yine, Sovyetler Birlii'nin tavrn bu konuda deerlen
dirmek iin, Mehabad ve iran'daki durumu, Mehabad
iin nemli olan i koullar temel alamayz. Bu nokta
da, yani Sovyetler Birlii'nin tavrn ve durumunu deer
lendirebilmek iin, uluslararas durumla, Sovyetler Birli
i'nin durumunu ve tavrn gznne almak zorundayz.
Sovyet Kzl Ordusu birliklerinin iran'a giriinin nede
ni ve bunun Alman faizmine ve onunla mttefik olan
italyan ve Japon faizmine kar mcadelede nasl bir
rol oynad ; bunun faizme kar mcadelede Sosya
list Sovyetler Birlii'nin yaamas ve proleter dnya
STtRKA BOLEWiK 17 HEJMAR 3 ADAR '98
MEHA B A D T
devrimi iin olumlu bir rol oynayp oynamad sorusu,
en banda sorulup cevap verilmesi gerekmektedir.
a) Uluslararasi durum
Durum nasld?
B
ilindii gibi, Hitler Alanyas 93
_
?'un ortalarna
doru ekoslovakya ya asker mudahalede bu
lunarak igal etti. ABD, ingiliz ve Fransz emper
yalist gleri, bu igalde salgrganlk tavr grmedikle
rini aklayarak dalayl olarak Hitler Almanyas'na des
tek verdiler. 1 Eyll 1939'da ise Hitler Almanyas'nn fa
ist ordusu Polanya'ya saldrd ve bylece ikinci Dnya
Sava resmen balam oldu.
22 Haziran 1941 'de Hitler Almanyas'nn Sovyetler
Birlii'ne saldrsna kadar sava, emperyalist Almanya
ile dier kapitalist, ya da Fransa gibi emperyalist dev
letler arasnda yrd.
Bu dnemde atmalar kapitalist-emperyalist dev
letler arasnda yrse de, emperyalistlerin gerek he
definin Sosyalist Sovyetler Birlii'ni ykmak olduu a
a kmt ve Sovyet Devleti de buna gre hazrlan
yordu. Hitler Almanya'syla yaplan saldrmazlk antia
mas da, esasen hazrlk yapabilmek, savaa daha da
gl girmek iin yaplan bir antlamayd. Sovyetler
Birlii'ne er ya da ge saldrlaca herhalkarda bilini
yordu.
22 Haziran 1941 'de, Almanya'nn saldrs zerine
Sovyetler Birlii savaa girmek zorunda kald. Bu du
rumda lkenin dier kesimlerdeki snrlarnn, cephe
gerisinin ve sava iin cephaneyle, sava dneminde
Sovyetler Birlii'nin ihtiya duyduu malzemelerin sa
lanaca yollarn da gvenlik altna alnmas zorunluy
du. Aksi halde savata yenilmek kanlmaz olacakt.
Bylesi bir durumda galip gelen de emperyalist, faist
gler olacakt.
Gerek sava balamadan nceki diplomatik ilikiler,
gerekse de sava baladktan sonraki ilikiler, faist
saldrlara kar bir cephenin kurulmasn da beraberin
de getirdi. Anti-Hitler koalisyonu olarak da adlandrlan
bir cephe olutu. Bu cephede SSCB, ingiltere (Byk
Britanya) ve ABD bulunuyordu.
Sovyetler Birlii'nin salama almas gereken snrla
rndan biri de iran'la olan snryd. 1930'1u yllarda
iran'da Rza ah rejiminin politikas ak antisovyetik bir
karaktere brnd. Bu dnem Byk Sovyet Ansiklo
pedisi'nde yle anlatlmaktadr:
"(. . .) R1za ah'm politikasi, 30'/u y11/arda a1k antisov
yetik bir karakter ald1. iran (Fars Hkmetinin ald11 bir
karar zerine lkenin resmi ad1 1935'den beri byledir),
1937'de Trkiye, Irak ve Afganistan'la birlikte, Sovyetler
Birlii 'ne kar1 ynelen Saadabad Pakti'na imza att1. RI
za ah, 1938 y1fmda SSCB ile birlikte yeni bir ticaret an
lamasi imzalamayi reddetti ve bu Sovyet- iran ticaret
ilikilerinin durdurulmasma yol at1. Aynt ytl iinde Hitler
Almanyasi'nm yaranna olan iran- Almanya ticaret anla
mas/ imzalandi. iran/1 gerici/er, iran topraklannt antisov-
yetik p/anlannm gerekletirilmesi iin harekat alant
olarak kullanma abas1 iinde olan faist Almanya'ya
yanamaya alliyorlardi. ikinci Dnya Savai'ndan n
ce, Almanya, iran'm tm di ticaretinde %40-45 paya
sahipti. Almanya, silah ve donantm sat1 tekelini gven
ce altma aldi, havaalanlan ina ett, silah iletmelerini
ve dier iletmelerle kurululan denetim altma aldi. "
(Byk Sovyet Ansiklopedisi, "Yeryznn lkeleri "
dizisi No 21, iran, VEB Bibliyografi Enstits Leipzig,
1955, Almanca, sayfa 94)
iran'n ikinci Dnya Sava ncesindeki durumu by
leyken, sava baladktan sonra ise faist Almanya'nn
Sovyetler Birlii'ne kar harekat alanlarndan biri haline
geldi. Bu konuda da sylenenler yledir:
"ikinci Dnya Sava1 'nm patamasmdan sonra Hitler
faist/eri, R1za ah'm yardimiyla iran'1 Sovyetler Birlii
'ne kari harekat a!ant olarak kul/andtlar. Sovyetler Bir
lii'ne kar1 bozguncu ve terrist eylemler yrtmeleri
dnlen silah/ gruplar ve silah depo/an, Sovyet Slnt
nnm yakmma yJ1fd1. Hitler Almanyas1 'nm sznde dur
mayarak 22 Haziran 194 1 'de SSCB'ye sald1rmasmdan
sonra, iran'da antisovyetik sabotaj ve terr ete/eri, ak
tif bir faaliyet gelitirdi/er. " (age, sayfa 94)
iran'la olan snr gvenlik altna almak iin:
"Sovyet Hkmeti, iran hkmetini kez (26 Hazi
ran, 16 Temmuz ve 16 Austos 194 1 'de), Hitler ajanla
rmm SSCB 1karlanm ve iran'm ulusal Jkarlannt tehdit
eden sabotaj ve bozgun faaliyetlerinin oluturduu teh
like konusunda uyard1. Sovyet Hkmeti, 1921 tarihli
Sovyet- iran anlamasmm 6. maddesine dayanarak, 25
Austos 1941 'de askeri birlik/erini iran'm kuzey blge
lerine yrtt. " (age, sayfa 95)
1921 tarihli Sovyet-iran anlamasnn 6. Maddesi ise
yledir:
"Madde VI.
Anlama imzalayan her iki taraf nc bir lke ta
rafmdan silah/i bir mdahale yoluyla ian topraklan ze
rinde iltihak politikasi yrtmeye ya da ian topraklannt
Rusya ya kar1 askeri harekat iin bir sse dntrme
ye alimasi durumunda, bu durumda Rusya Sosyalist
Federatif Cumhuriyeti'nin ya da onun mttefiki devletle
rin tehdit altmda kalmasi durumunda ve ian Hkme
ti'nin Rus Sovyet Hkmeti 'nin uyan/anna ramen bu
tehlikeyi atiatmak iin yeteri gce sahip olmamasi du
rumunda, Rus Sovyet Hkmeti'nin zsavunmasmm I
kar/an iin gerekli nlemleri almak amacwla askeri bir
liklerini iran topraklanna gnderme hakkma sahip oldu
u konusunda fikirbirlii iindedir. Rus Sovyet Hk
meti, szkonusu tehlikenin ortadan kaldmlmasmdan
sonra, askeri birliklerini iran a/anmdan hemen ekmeye
kendisini ykml k1/ar. " (Russische Korrespondenz
say1 5, 1921 , sayfa 372)
1921 'deki anlamann bu maddesine gre - dnem
henz SSCB yoktu- i ran snrlar iinde Sovyetleri tehdit
edecek bir durumun ortaya kmas halinde ve Sovyet
Hkmeti'nin uyarlarna ramen iran Hkmeti'nin bu
tehditi ortadan kaldracak durumda olmamas halinde,
Sovyet askeri birlikleri'nin iran'a girme haklar vardr. Ve
STERKA BOLEWiK 18 HEJMAR 3 ADAR o
bu hak, karlkl anlama temelindeki bir haktr. Bu
balamda geerken sylenmesi gereken bir ey, Sov
yet askeri birliklerinin iran'a girmesi, iran'n igal edil
mesi demek deildir.
Sovyet askeri birliklerinin iran'a girmesine paralel
olarak ingiliz askeri birlikleri de iran'a girdi. Mttefik
glerin iran'a girmesi ve sonrasndaki durum, Byk
Sovyet Ansiklopedisi'nde yle zetlenmektedir:
"Sovyet birliklerinin iran'a girii, faist saldirgan/ann
planlanm boa ikardi, iran'1 tehdit eden tmyle faist
boyunduruk altma girme tehlikesinden kurtardi ve Anti
Hitler koalisyonu lkeleriyle birlikte al1mas1m gven
ce altma ald!. J. V. Stalin, unlan sylerken, SSCB'nin
iran'a kar1 deimeyen dosta politikasim yanll anla
lfmakslzm dile getirdi: "Yabanci blgeleri zaptetmek
ya da ister Avrupa ve isterse de aralarmda iran'm da
bulunduu Asya blgelerinin halklan szkonusu olsun,
yabanci halklarm boyunduruk altma almmas1 gibi bir
sava hedefimiz yoktur ve byle bir sava hedefimiz
olamaz,. Sovyet Ordusu ile birlikte ingiliz birlikleri de
iran 'a girdi. 8 Eyll 1941 'de SSCB, ingiltere ve iran ara
smda, iran askeri birliklerinin kuzey ve gneybati bl
gelerinden ekilmesi, Almanya ajanlannm ve temsilcile
rinin ve on/ann uydulannm iran'dan uzaklatmlmasi
zerine bir anlama imzalandi. Antiulusal politikasmm
baans!zl1a uramaswta bamt1 iinde R1za ah, 16
Eyll'de olu Muhammed R1za ah'm lehine tahti birak
tl. Almanya'nm resmi temsilcileri ve ajanlanyla on/ann
uydulan ya entere edildi ya da sm1r diI edildi. Bunla- o
rm bir blm, iran/1 faist dostu unsurlarm yard1m1 sa
yesinde kendilerini gizlereyi ve bozguncu alimalan
m gizli yrtmeye devam etmeyi baardi. 29 Ocak
1942'de, SSCB, ingiltere ve iran arasmda, Sovyet ve
ingiliz askeri birliklerinin iran'da kalma sresini ve onla
rm ekilme tarihini yaklaik olarak saptayan bir anla
ma imzalandi. Anlama, bunun d1mda iran, SSCB ve
ingiltere arasmdaki ortak alimayia ian ula1m yollan
mn antifaist savam baanyla yrtlmesi iin kullanll
masim ngryordu. iran halk/an, mttefiklerin sava
malzemelerinin ve dier malzemelerinin tammasmda
gsterdikleri yardimla, faist koalisyonun bozguna u
ratllmasma nemli bir katkida bulundular. Bunu, 9 Eyll
1943'de iran'm Almanya'ya resmen sava ilan etmesi
izledi. mttefik gcn (SSCB, ABD ve ingiltere) n
de gelen devlet adamlarmm Tahran Konferans1 'nda, 1
Aral1k 1943'de iran'a ilikin bir deklarasyon kabul edil
di. Bu deklarasyanda i ran 'm savam yrt/mesindeki
katk1sma gereken nem verildi ve tam balmSIZIIml,
eemenliini ve toprak dokunulmazl!m1 korumasi iin
iran'a iktisadi yard1m verme eklindeki mttefiklerin is
teini dile getirdi. SSCB, sava y1llannda iran '1 geni bir
ekilde besin maddesi temini, salik alanmda ve klt
rel a1dan destek/erken, ingiltere ve ABD'nin gerici
evreleri, g dek/arasyonuna ramen, oluan du
rumu, iran'1 kendi etkileri altma almak ve onu bir man
daya evirmek iin aba gsteriyor/ard!.
Sovyetler Birlii'nin Hitler Almanyasi 'na kar1 Byk
Anavatan Savai, tm iran'm kitleleri arasmda demok-
ratik ve ulusal kurtulu hareketinin gl bir ekilde
canlanmasma yol at1. Halk kitlelerinin baskiSI sonucu
politik tutuklular kurtanld1. Demokrat gazeteler yaym
landl. Eyll 194 1 'de iran Halk Partisi kuruldu. Sendika
lar yeniden kuruldu ve kyl birlikleri oluturuldu.
Demokratik rgtlerin otoritesinin ve SSCB'nin pop
lerliinin daha fazla bymesi nnde duyduklan kor
kuyla, daha dne kadar Alman faistleriyle birlikte al
an iran/1 gerici/er, yeni bir yn aldiiar ve ABD ve ingil
tere emperyalistlerinin hizmetine girdiler. ingiliz emper
yalist/eri, Eyll 1943'de ajanlan Said Ziya'yi iran'a gn
derdiler. Bu, efendilerinin emri ve mali desteiyle, pr
vakatrce bir antidemokratik ve sovyet dmam bir fa
aliyet gelitirdi. Said hkmeti, 1944 y1/mda, SSCB ile
petrol anlamasi zerine grmeleri boa ikartti. Sa
id'in antisovyet tutumu, 1944 yllmm sonundan 1945 y!11
baianna kadar, halk kitlelerinin protesto dalgaianna
yol at1.
Amerikan emperyalist/eri, 9 Austos 1942 ile 13 u
bat 1953 yillan arasmda babakanlik yapan Kavam'm
yard!mwta iran'1 sava s1rasmda nemli lde kendi
etkileri altma almiiardi. Amerikan askeri birlikleri, Ka
vam'm nzaswta, 1942 y1lmda hibir yasal temeli olmak
SIZm iran'a girmi/erdi. iran ordusu, jandarmasi, polisi
ve tek tek bakanlikiar, geni haklara sahip Amerikali
dammanlara birakiimlti. iran ekonomisini Amerikan
sermayesinin boyunduruu altma almak amacwta, ba
ynetici olarak al1mak zere, Amerikali maliye uzma
m Millspaugh, Ocak 1943'de yeniden iran'a geldi.
Millspaugh, 1945 y!lma kadar lkede kaldi ve iran eko
nomisine muazzam zararlar verdi.
iran gericilii ve onun arkasmda duran ingiliz ve
Amerikan emperyalist/eri, demokratik harekete kar1
mcadelelerinde, Kakal, Bahtiyari ve dier gebe
airetlerin gerici hanianna ve bunlarm silahli birliklerine
ve bunlarla birlikte, Halk Partisinin kulplerini ve komi
telerini sendikalan ve kyl birliklerini paralayan, de
mokratik fonksiyonerieri tutuk/ayan, dven vs. jandar
maya ve polise dayand!lar. Gerici terr, zellikle, resmi
makamlarm keyfiliinin ve feodal boyunduruun ulusal
klelik/e daha da glendirildii ian Azerbaycan'mda
estirildi. (age, sayfa 95-98)
Uluslararas durumun iran'la ilgili yan kaba hatlaryla
byledir. Sovyet ve ingiliz askeri birliklerinin ve sonra
dan ABD askeri birliklerinin iran'a girmesi, Hitler faiz
mine kar mcadelede, ncelikle Sovyetler Birlii'ne
yaramtr. Sosyalist devletin yaamasna ve proleter
dnya devrimine hizmet etmitir. Sava srecinde Sov
yetler Birlii, iran zerinden nemli lde silah, cep
hane ve gda malzemesi salad. iran zerindeki tran
sit ularn salanmasyla faist Almanya'ya kar zafe
re katkda bulunuldu.
G
o enel olarak ele alndnda, 1941-1945 dne
minde Sovy:tler Birlii ve mttefiklerin askeri
birliklerinin lran'a girmesinin faizme kar
olumlu bir rol oynad aktr. Bunun ise, Sovyetler Bir
lii asndan sorunun esas yan olduu, bu noktada
doru bir i yaptklar tespit edilmek zorundadr.
STERKA BOLEWlK 19 HEJMAR 3 o ADAR '98
MEHA B A D T
Bu dnemde mttefikler arasndaki ilikiler kukusuz
sorunsuz gemedi. Aktardmz alntdan da grlece
i gibi, ABD ve ingiliz emperyalistleri bir yandan Sov
yetler Birlii'yle ittifak kurarken, dier yandan da
iran'da kendi hakimiyetlerini kurma peindedirler. Bu
doaldr da. Sorunun z, onlarn yaylmac, emperya
list gerek yzlerini grmektir. Bu, sadece Sovyetler
Birlii'ne kar tavrlarnda deil, bizzat iran ve buunun
la bantl olarak Dou Krdistan zerinde emperyalist
egemenlik iin tavrlar iin de nemlidir.
8 Mays1945'de, Hitler Almanyas teslim oldu ve sa
va; Sovyetler Birlii'nin zaferiyle sonuland. ikinci
Dnya Sava'nn bitii, 8 Mays 1945 olarak genelde
kabul grse de, Japonya'yla sava hala sryordu. 14
Austos 1945 tarihinde Japonya faist devleti teslim ol
du ve sava sona erdi. 6 Austos 1945'de, ABD em
peryalistlerinin Japonya'ya atom bombas atmas Ja
ponya'nn teslim olmasnda nemli bir rol oynamt.
Ama bu, ayn zamanda Sovyetler Birlii'ne de gz
da verme anlamna geliyordu. Sava srecinde mt
tefik gler arasnda nplanda olan faist devletlere
kar mcadele, savan sona ermesiyle birlikte orta
dan kalkt. Sava sonras ne kan -zaten hi ortadan
kalkmayan- sosyalist devletle emperyalistler arasnda
ki, somutta da SSCB ve ABD ile ingiliz emperyalizmi
arasndaki elikiler oldu. Savan bitii, ayn zamanda
daha sonra souk sava diye de tanmlanan savan
balangc oldu.
b) Mehabad'da durum ve gelimeler
25 Austos 1941 'de, Sovyet askeri birlikleriyle
ingiliz askeri birliklerinin iran'a girresi son
rasnda, pratik olarak Mehabad'da Iran dev
letinin merkezi otoritesi de hemen hemen yoktu.
iran'n kuzeyinde Sovyet askeri birlikleri, gneyinde
de ingiliz -daha sonra ABD'nin askeri birlikleri de iin
iine girdi- askeri birlikleri hakimdi. Mehabad ise, bu iki
izgi arasnda kalm ve iki tarafn nfuz ettii blgede
bulunmuyordu. "Serbest Blge" (nomansland) diye ad
landrlan bir blge olutu.
Bu blgenin Bane, Saqz ve Serdet blmnde Ha
ma Raid ah (Irak Krtlerinden, daha sonra ingilizler
le ilikide olduu ortaya kar. /Bkz. Kassemlu'nun kita
bi, sayfa 58), 1941 Eyll'nden 1944 Eyll sonuna ka
dar egemenliini srdrr. Dier geri kalan "Serbest
Blge"de ise zellikle krsal alanlarda Krt aalar,
eyhler ynetimi ellerinde tutmaktadrlar.
iran hkmetinin Bane'ye ordu gndermesinden
sonra, iran askeri birlikleri Hama Rait ah'n birliklerini
yenerler, bylece "Serbest Blge" de daralm olur.
Kzl Ordu birlikleri, Kuzey iran'a gelmelerinden son
ra somut olarak Krt sorunuyla karlarlar. Kendi n
fuzlarnda olan blgelerde halka kar davranlaryla
ksa zamanda halkn sempatisini kazanrlar. Bu, Krtler
arasnda da geliir.
1941 Aralk aynda Mehabad'dan bir delegasyon Ba-
k'ye davet edilir. Szkonusu delegasyona 30 kii kat
lr ve bu katlmclar airet reisleri, eyhler, aalar ve
Mehabad'n orta snf tabakalarnn temsilcileridirler.
Kassemlu'ya gre unlar hedeflenmitir:
"Bu gezi ilikiye geme iin yap1f1r. Krt temsilcileri
ile Sovyeter'in tammas1 ve temsilcilerin Sovyet toplu
munu tammasi tasar/amr." (Kassemlu, zgrlk Mca
delesinde K1rk Yil, Koral Yaym/an, sayfa 57)
16 Austos 1942'de (deiik kaynaklar, deiik tarih
ler vermektedir) Mehabad'da 11 kiinin katlmyla "Ko
melaye Jwanevaye Kurd" (Krt Dirili Birlii) (KJK)
kurulur. Krdistan ulusal kurtuluunu amalayan bu r
gt, illegal kurulmu ve hcre temelinde rgtlenmitir.
Ksa ad ise "Komela"dr. Kassemlu Komela hakknda
unlar yazar:
"Komela'nm kuruculan Mehabad orta tabakadan, k
k burjuva smlfmdan gelirler.
Bununla birlikte eskiden beri sregelen, nderlii bir
eyhin ya da feodal beyin eline verme gelenei y1killr.
KJK'a kat1/an herkes, Krt ha/kma asla ihanet etmeye
ceine, bunun kurtuluu iin mcadele edeceine, Ko
meta 'mn iilerini gizli tutacama, tm Krtleri karde
olarak grecei ne ve K ome la 'mn onay1 o!maks1zm ba
ka bir parti ya da rgte girmeyeceine ilikin yemin
eder.
Komela'nm yap1s1 program1 -ayrmtil1 bir prgrami ol
mamasma karm, temel hedefer oluturu/mutu- ve
eylemi olduu kadar rgtlenme biimi de, KJK'nm
ulusal ve sekter, kapall bir rgt oluturduunu gster
mektedir. " (age, sayfa 34- 35)
Komela milliyeti ve ie kapal niteliini sonuna ka
dar srdrd. Bu arada Komela, kendi ismiyle, ya da
Kassemlu'nun aktard gibi "Nttiman" adnda bir
dergi yaynlar. Dergide Krt sorunu zerine yazlar ya
zlrken, ingiliz emperyalizmini olumlu gsteren gr
ler de savunulur. Kassemlu bu konuda unlar syle
mektedir:
"N!timan dergisini okurken, K ome la 'mn o dnem ku
rucu ve nderlerinin teki halkiann zgrlk mcadele
leri ve uluslararasi politik durum hakkmda yeterli bilgi
ye sahip olmadiklan kams1 olumaktadir. ingiliz hk
met, N!timan dergisinde ya/mzca Krtler'in dostu de
il, bundan da te, btn halklarm ve Krtler'in zgr
lk bayramm ta'YIClSI olarak tammlanmaktad1r.
Krtler'in ulusal kurtuluunu hedefeyen, ancak buna
ingiltere'nin -o dnem en byk smrge gc- yardl
mwta ulamak isteyen politik bir nderlik, kukusuz t
myle yan/1 grleri savunmaktadir. " (age, sayfa 35)
Bu alnt, Krtlerin ulusal kurtuluu iin mcadele et
me amacyla oluturulan Komela'nn Sovyetler'den ba
msz kurulduunu gstermektedir. Bundan da te
Komela, kurtuluu
.
ingiliz emperyalistlerin yardmna
balamaktadr. Bu grler 1943-45 yllarnda savunu
lan grlerdir.
Komela, Mehabad dnda rgtlense de, rgtlen
mesi esas olarak Mehabad'la snrl kalr. 1945 ortalar
na gelindiinde, gelien harekete nderlik edebilecek
konumda deildir.
STRKA BOLEWiK 20 HEJMAR 3 ADAR U
Bu dnemdeki gelimelerde ne kan bir baka
nokta da, Krdistan'n dier paralarnda yaayan
Krtlerin belli oranda birlikte hareket etme isteidir. Bu
nun bir gstergesi, Irak, iran ve Trkiye'nin devlet snr
larnn birletii "Dlanbar" danda Krdistan'n par
asndan temsilcilerin biraraya gelerek yaptklar top
lantdr. Bu toplantda, "Ramani Se Sinor' ' ( Snr An
lamas) adyla ortak bir anlama imzalanr. Buna gre,
deiik paralarda bulunan Krtler birbirlerine maddi
ve manevi yardmlarda bulunacaklard.
Ulusal bilincin gelimesi balamnda nemli rol oy
nayan bir gelime de, "Dayke Ntiman" (Anavatan) ad
l operann oynatlmasdr. Krte'nin Mehabad blge
sinde konuulan ivesiyle yazlp oynanan operann ko
nusu yledir: Dayke Ntiman adl bir kadn haydut
tarafndan (iran, Irak, Trkiye) karlr. Bana korkun
olaylar geldikten sonra ocuklar tarafndan kurtarlr.
Bu operann kitle zerinde etkisinin nasl olduunu
Aegleton yle anlatr:
"Operanm sahneye konmasmdan sonra byk bir
ulusal potansiyel dodu. nk Oayke Ntiman, dert
lerini ve aci/anm ilk kez temsil edildiini gren Krtler
zerinde derin bir etki yapm1t1. " (Mehabad Krt Cum
huriyeti, Koral Yaymlan, sayfa 1 01 )
Verilen bilgilere gre, aylarca sren temsilde salon
srekli dolup tayordu. Opera, Sovyet askeri birlikleri
nin nfuzundaki blgede de gsterildi. 1945'in ortalar
na gelindiinde Mehabad ve evresinde Krt ulusal bi
linci byk bir oranda gelimiti.
Nisan 1945'de Sovyetlerin Mehabad Krtleriyle kur
duklar ilikiler sonucu bir "Krdistan-Sovyet Kltr
Dernei " kurulur. Bu dernein alnda da Dayke
Ntiman operas gndemin nemli bir konusuydu.
Qazi Muhammed, Aegleton'un verdii bilgiye gre,
Ekim 1944'de Komela'ya ye olur. yelik nerisi bizzat
Komela tarafndan yaplr. Roosevelt'e gre ise, Nisan
1945'de Dayke Ntiman'n da sahnelendii, "Krdis
tan-Sovyet Kltr Dernei"nin al kutlamasnda ve
Sovyetlerin dayatmasyla "nihayet" Komela'ya ye ola
rak alnr.
Sovyet askeri birlikleri ya da subaylarnn Mehabad'l
Krtlerle ilikileri, 1941 yl sonunda bir delegasyonun
Bak'ye davet edilmesi ve delegasyonun Bak'ye git
mesi dnda, bu dnemde esasta "Krdistan-Sovyet
Kltr Dernei"nin alyla snrldr. Karlkl ilikiler
iin tm yazlanlardan kanlar bunlardr. Bunun tesin
de Aegleton ve Roosevelt'in yazdklar iinde, Abdulla
hof ve Hacyef adl iki kii, Sovyet askeri birliklerine at
satn almak iin Mehabad'a gitmitir ve Sovyetlerle Ko
mela'nn ilikisi de "tesadfen" balamtr.
c) iranAzerbaycan'nda
durum ve gelimeler
M
ehabad'n durumunu ve btn iindeki yerini
tam olarak ortaya koymak iin iran ve iran
Azerbaycan'ndaki durum ve gelimelere de
baklmak zorundadr. Uluslararas durumun yansra,
iran, iran Azerbaycan ve Mehabad ls bir btnn
paralar, yani iran devletinin snrlar erevesindeki
bir sorun olarak ele alnmas gerekiyor. Zaten ne Meha
bad, ne de iran Azerbaycan, iran'dan ayrlmay, ayr
bir devlet kurmay hedeflemiti. Sorun, iran devleti er
evesinde zerklik temelinde birlikte yaama ereve
sinde ele alnm ve byle de savunulmutur.
1941 Austos'unda Sovyet askeri birlikleri iran'a gir
diinde, Kuzey iran olarak tanmlanan blgenin byk
bir blm olan iran Azerbaycan'na yerletiler. Sovyet
askeri birliklerinin yerletii dier yer de Krtlerin yaa
d Kuzey Krdistan'n (imdi Dou Krdistan diye ad
landrlan) bir blmyd. iran Azerbaycan'nn nfusu
4 milyondu. Tebriz'in nfusu 200 bindi. Mehabad'n bu
dnemdeki nfusu ise 16 bin civarndayd.
iran Azerbaycan'nda da, iran Krdistan'nda olduu
gibi .ulusal zulm, bask vard. Azeriler de Krtler gibi
kendi dillerini zgrce konuamyor, kendi dillerinde
eitim gremiyordu. Fars egemenlerine gre zaten
Azeri ulusu diye bir ulus yoktu.
Mttefik glerin askeri birliklerinin iran'a girmesi ve
Rza ah'n iktidardan indirilmesi zerine Azeri halkn
da, lkede demokratik bir dzenin kurulaca umudu
uyanr. Umut ksa srede boa kar. iran devlet yetki
lilerinin siyasetinde bir deiiklik olmaz. Demokratik
haklarn talep edenler ve bunun iin mcadele edenler
basklara maruz kalrlar ve birok kii de kurunlanarak
ldrlr.
i ran gvenlik glerinin de tesinde, blgede merke
zi otoritenin zayflamasndan yararlanan toprak aalar
ve hanlar, halk zerinde bask ve zulm uygularlar.
Kendilerine kar gelenler ldrlr. iran merkezi hk
meti bu uygulamalara kar tedbir alma yerine, bilakis
bunlar tevik edip, destekler.
30 Ekim 1944'de Tebriz'de yaplan bir yrye po
lis ve asker ate aarak birok kiiyi ldrr ve yaralar.
1943'de yaplan Meclis seimlerini byk ounlukla
kazanan Pievari'nin yelii, 1944 baharnda toplanan
iran Meclisi'nin ounluu tarafndan reddedilerek
onaylanmaz.
1945'in ilkyarsnda iran iileri Bakanl Tebriz'de,
yaplan seimlerde seilen demokrat yelerin de yer al
d ehir ynetimini onaylamay reddeder.
Bu dnemde halkn tepkisi ykselir ve daha sonra
Aralk 1945'de iran Azerbaycan Ulusal Hkmeti kuru
lur.
Ksacas, iran merkezi hkmetiyle iran Azerbaycan
arasnda anlamazlklar ve atmalar yaanr bu d
nemde.
Sovyet askeri birliklerinin iran Azerbaycan'nda bu
lunduu dnemde halka bask ya da eziyet vb. gibi
olaylar yaanmamtr. Sovyetlere kar olan ve emper
yalistlerin iran'da antisovyet propaganda ve ajitasyon
larnn srdrclerinden olan Archie Roosevelt Jr.,
tm yalan ve iddialarna ramen, Sovyetlerin iran Azer
baycan'nda halka kar olan tek bir rnek bile vereme
mektedir.
STERKA BOLEWiK 21 HEJMAR 3 ADAR '98
MEHA B A D T
A. Roosevelt Jr. ve W. Aegleton'un yazdklar esas
ey, Sovyet siyasi komiserlerinin ve "sovyet ajan/armm"
iran Azerbaycan'nda -zellikle de 1944'den itibaren
dolatklar; Sovyet Azerbaycan'ndan iran Azerbayca
n'na gelien demokratik hareketi desteklemek iin ba
z gmenlerin geldiidir. ABD emperyalizminin bu sa
dk uaklar, demokratik hareketin desteklenmesini
eletirerek, kendi gerek yzlerini de gstermektedir
ler.
d) iran'da durum ve
merkezi hkmetin
uygulamalar
Y
. ukarda, uluslararas durumu aktarrken, Sovyet
Ansiklopedisi'nden aktardmz alntda, bu d
nemde iran'daki durum da kaba hatlaryla ortaya
kondu. Bu dnemde, gerekten de iran gerici hakim s
nflar ingiliz ve ABD emperyalistlerinin hizmetine girdi
ler.
16 Eyll 1941 'de Rza ah'n iktidardan drlmesi
ve yerine byk olunun gemesinden sonra, ii sn
fnda belli bir hareketlenme olur. Sendikalar kurulur.
zellikle isfahan'da iiler sendika rgtlenmesinde
nemli rol oynarlar.
Verdikleri mcadele sonucunda, -daha nce hibir
ii rgtne izin verilmedii halde- yaam koullarn
da belli iyiletirmeler-ignnn ksaltlmas, i elbise
leri ve ekmek verilmesi vb.- elde ederler.
Btn sendikalarn almalarn koordine etmek iin
de ayrca bir sendika oluturulur. Ayn srete Halk
Partisi'nin (TUDEH) rgtleri oluur. Halk Partisi'nin et
kisi iiler ve kyller arasnda giderek geliir. Demok
ratik rgtlerin gelimesinden patranlar rahatsz olurlar.
Bu hareket, ABD ve ingiliz emperyalizminin karlarna
da zarar verme tehlikesini iinde barndryordu. zel
likle petrol retimi alanlarndaki iilerin mcadelesi,
emperyalistlerin karlarna tersti.
iran devletinin tm ekonomisini ve iran Hkmetinin
almalarn kontrol eden, zellikle de ekonomi alann
da olaanst yetkilere sahip olan Amerikal maliye uz
man Millspaugh ile ingilizierin ajan olarak kabullenen
Said Ziya'nn ortak hareket etmeleri sonucunda, ii
hareketi ve buna paralel gelien kyl hareketi zerin
de terr estirilir.
ii ve kyl hareketine kar estirilen terr, Halk Par
tisi'ne kar terrle iiedir. Demokratik harekete kar
uygulanan terr, Sovyetlere kar kkrtmayla elele gi
diyordu.
1945 ortalarna gelindiinde bastrlamayan demok
ratik hareket, esas olarak iran Azerbaycan'ndaki hare
ketti. Buna bal olarak da saldrnn hedefi haline gel
di. Demokratik hareket bastrlmak istendi. Fakat yuka
rda da iaret ettiimiz gibi, halkn bu basklara kar
gelmesi sonucunda, iran Azerbaycan'nda 1945 sonu
na doru demokratik bir hkmet kuruldu.
Mehabad'daki gelimeler, iran merkezi devlet iktida-
r iin, iran Azerbaycan'ndaki gelimelere gre daha
nemsizdi. Esas tehlikenin geldii yer Mehabad deil
di.
ABD ve ingiliz emperyalizmiyle ibirlii iinde, ier
deki demokratik hareket'e kar terr estiren iran gerici
hakim snflarnn emperyalistlerle ilikisine de ksaca
bakmak gerekiyor.
Alman emperyalizmiyle ilikilere, en azndan aka
srdrlen ilikilere mttefik glerin iran'a girmesiyle,
son verildi.
ingiliz emperyalizmi savatan nce iran'da sz sahi
bi olan emperyalist glerden ve en nemlilerden biriy
di.
29 Ocak 1942'de Sovyetler Birlii, ingiltere ve iran
arasnda yaplan anlamaya gre, mttefik gler
iran'n tam bamszln, egemenliini ve toprak doku
nulmazln koruyacakt. Bunun iin de savan bitimin
den ve mttefiklerin sava sonras durum iin yretece
i grmelerden yaklak 6 ay sonra askeri birliklerin
iran'dan ekilecei karar altna alnd. Buna ek olarak
mttefik glerin iran'a iktisadi yardm, salk, besin,
kltrel alanlarda vb. yardm edecei de tespit edildi,
kararlatrld.
Tm sava srecinde Sovyetler Birlii bu anlamaya
bal kalarak, anlama erevesinde hareket etti. Bu
dnemde Sovyetler Birlii iin esas sorun, Hitler faiz
mine kar savata iran'n SSCB'ye kar bir sava ala
n haline getirilmesini nlemek ve bu alan zerinde
SSCB'ye sava malzemesi ve gerekli olan dier malze
meleri salamaktr. Bu gerei, ABD emperyalistlerinin
savunucusu W. Aegleton da kabul etmek zorunda kal
mtr.
Sadece Mehabad, iran Azerbaycan'na kar deil,
bir btn olarak iran'a kar siyasetinde Sovyetler Birli
i egemenlik ilikilerinin deil, dostluk ilikilerinin pe-.
indeydi. Bunun iin de Sovyetler Birlii halkn sempa
tisini kazanabildL
1946'da "Amerikal l ar iran'da" adyla yazd kitap
ta Millspaugh, Sovyetlere kar yalan ve kkrtma kam
panyas yrtt durumda bile u tespiti yapmak zo
runda kalmtr:
"st ve alt tabakadan iran/i/ar, Sovyetlerin siyasetini
destekleyip, uygu/anmasmda yer ald1/ar. " (agk, sayfa
1 91, aktaran M. Sergeyew, Yeni Zaman say1 6, 1948,
Almanca)
Sovyetlerle ilgili yan byleyken, ABD ve ingiliz em
peryalizmiyle ilgili olan yan nasldr? Ksaca buna baka
lm.
29 Ocak 1942'deki anlamada ABD'nin yer almam
olmas, bu srete kendi hakimiyetini kurmann bir ara
c olmutur. Said Ziya ahsnda her ne kadar ingiliz em
peryalistleri szsahibi olsalar da, sava srecinde haki
miyetlerini ve ekonomik etkinliklerini giderek ABD em
peryalizmine kaptrrlar.
ingiliz emperyalistleriyle ABD emperyalistleri, iran
gerici snflarn yanlarna alarak Sovyetler Birlii'ne kar
birlikte hareket ettilerse de, kendi aralarnda da kar
atmas vard. Bu atmada, sava srecinde karl
STRKA BOLEWiK 22 HEJMAR 3 ADAR '98
kan emperyalist g ABD oldu.
1943'n bandan itibaren iran'n ekonomisi yukarda
ad geen ABD'li Millspaugh'un elindedir. Askeri alan
da, emniyette, salk alannda, gda alannda, tarmda
-zellikle de sulama alannda- ABD'li "uzmanlar" ege
mendi. Formel olarak bunlar danmand. Gerekte ise
lkede neler yaplacana bunlar karar veriyordu.
Millspaugh'un hikayesini anlatmak yeterlidir. Millspa
ugh'un iran'n ekonomisinin genel ynetmeni olmas
iin, Kavam Hkmeti'nin nerisiyle iran Meclisi 12 Ka
sm 1942'de karar alr. Buna gre, Millspaugh'un yetki
si, tm ekonomiyi ve iran Hkmeti'nin almlarn
kontrol etmektir. 29 Ocak 1943'de Millspaugh lran'a
gelir. Bu, iran'a ikinci geliidir. Daha nce 1922-1927
yllarnda iran'da Amerikan Petrol irketi Temsilcilii
yapmtr.
Bu yetkilerine ek olarak iran Meclisi, 4 Mays 1943'de
Millspaugh'un yetkilerini genileten bir karar alr. Karar
Millspaugh'a olaanst yetkiler verir. Bu olaanst
yetkiler, savan bitiminde alt ay sonrasna kadar ge
erlidir.
Bylece btenin hazrlanmasndan, ithalat ve ihra
catn tmnn kontrol ve ynetiminden, tm hammad
de ve retilmi dayankl maddelerin dalm ve yerle
imine kadar her ey Millspaugh'un yetkisindedir. Ksa
cas, gda tketimi dnda tm dallar bu emperyalist
uzmann elindeydi. Gda alanndaki kontrol ise, Beslen
me Bakanl ile Millspaugh'un ortak bavurusu halinde
yine Millspaugh'un kontrolne geecekti. Beslenme
Bakanl'nn danman da ABD'Iiydi. Bunun pratik so
nucu bu alanda da ABD'nin kontrolyd.
Emperyalist uzman Millspaugh iran'n ekonomisini iki
senede o kadar tahrip etti ki, 8 Ocak 1945'de iran Mec
lisi, Millspaugh'un yetkilerini geersiz klmak zorunda
kald. 28 ubat 1945'de ise Millspaugh geici olarak
iran' terketmek zorunda kalr.
Bu srete, gerek ekonomide gerekse de siyasi ve
askeri alanlarda iran Hkmeti'nin uygulamalarnn
esas planlayclar, bata ABD emperyalistleri olmak
zere ABD ve ingiliz emperyalistleri olmutur.
iilere, kyllere ve tm demokratik harekete kar
saldrlarn, Sovyetlere kar kkrtcln, yalanlarn, l
kede srdrlen terrn uygulaycs iranl gericiler, ha
kim snflar olmusa, planlaycs da bu emperyalist
gler olmutur.
1941-1945 dneminde, sava srecindeki durum ve
gelimeler kaba hatlaryla byledir. 1945 Austos ay
na gelindiinde ikinci Dnya Sava bitmi, mttefikler
sava sonras durumu belirlemek iin anlamalar yap
maya almaktadrlar. Savatan galibiyetle ksa da
Sovyetler Birlii byk zararlar grmtr. Maddi ola
rak hesap edilemeyecek dzeyde bir zarara urayan
Sovyetler Birlii, 20 milyondan fazla da insann kaybet
mitir.
i ran balamnda, artk tartmalar askeri birliklerin a
sl ve ne zaman geri ekilecei zerinedir. ABD ve In
giliz emperyalistleri, Sovyetlere kar iran' bir koz ola
rak kullanmaya alrlar.
AG USTOS 1 945
SONRASINDAKi D UR UM
VE GELiMELER
S
avan bitiiyle birlikte uluslararas alanda -iran'
ilgilendiren yn- mttefik glerin askeri birlik
lerinin geri ekilmesi sorunuydu.
Bu sorunu, ABD ve ingiliz emperyalistleri, sava son
rasnda iran zerindeki hakimiyetlerini salama almak
iin Sovyetlere kar bir koz olarak kullandlar. Suni bir
"iran sorunu" yaratarak, sorunu Birlemi Milletler'e ka
dar gtrerek Sovyet kart propaganda yaptlar.
Sava dneminde ABD emperyalistlerinin entrikalar
ve abalar meyvasn vermiti. iran hakim snflar da
Birlemi Milletler'de ABD ve ingiliz emperyalistlerinin
saflarndayd. Burjuvazinin niteliine uygun oyunlar bu
dnemde de youn ekilde oynand.
Sovyetler Birlii'nin askeri birliklerini iran'da tutma di
ye bir amac zaten yoktu. Sovyetler Birlii iin sorun,
sava sonras dnemde, iran'n Sovyetlere kar em
peryalistlerin bir ss olup olmamas sorunuydu. Sov
yetler iran'la eit ilikiler temelindeki dostluun salan
mas siyasetini gtt. Bu siyaseti savunurken, lkenin,
burjuva anlamda da olsa, demokratiklemesinden ya
na tavr taknd. Bunun en ak rnei, iran Azerbayca
n'ndaki demokratik hkmetin uygulamalarnn iran'n
her yanna geniletilmesinin savunulmasdr.
Ksacas, Sovyetler Birlii, iran Azerbaycan ve Me
habad'daki demokratik hkmetlerin uygulamalarnn
iran'n her yannda olmasndan yana tavr taknm ve
lkenin demokratiklemesi temelinde de ulusal soru
nun zmnn yolunun alacan savunmutur. Si
yaseti de buna uygun olmutur.
Emperyalistlerle diplomatik ilikilerde, onlarn Sov
yetlere kar olan siyasetine kar mcadele ederken
Sovyetler Birlii, halklarn kardelii ve eitlii, dostluk
ilikileri siyasetini savunmutur. Sovyetler bunu yapar
ken, iran'n egemen snflarnn gerek yzn ortaya
koymaktan da geri kalmamtr. Uluslararas durum
hakknda aktarmak istediklerimiz ksaca byledir. Bu
dnemde iran'daki durum ise, Byk Sovyet Ansiklo
pedisi'nde genel zet dzeyinde yledir:
"Sovyetler Birlii'nin Hitler koalisyonu birlikleri zerin
deki zaferi, iran'daki ulusal kurtulu hareketini ve de
mokratik hareketi glendirdi. Halk Partisi'nin ve sendi
kalann otoritesi ve etkisi byyordu. 1945- 1946 ytl/ann
da iran Azerbaycam'nda, 1945 y1/mda kurulan Azer
baycan Halk Partisi'nin nderlik ettii gl bir demok
ratik hareket geliti. 1945 y1lmda oluturulan ve bam
da S. D. Pievari'nin bulunduu iran Azerbaycam ulu
sal hkmeti, bir toprak reformu yrtt: Hazine toprak
lan ve demokratik Azerbaycan'a kar1 mcadele eden
gerici toprak sahiplerinin topraklan, tazminats1z olarak
kyl/ere daJttldJ; bunun d1mda, geride kalan toprak
sahiplerinin topraklan zerinde altan kyllerin rn
paylan nemli lde ykseltildi. Hkmet, sanayinin
ve ticaretin gelimesi ve speklasyona kar1 mcadele
STERKA BOLEWiK 23 HEJMAR 3 ADAR "98
M
MEHA B A D T
iin nlemler a/d1; sekiz saatlik ignn yerletirdi, a
lima ve sosyal sigorta zerine yasalar ikardi. Azer
baycan dili, devlet dairelerinde, mahkeme/erde, okul
larda resmi dil olarak kabul edildi vs. Tebriz'de bir ni
versite, bir opera binasi, bir sanat okulu ve dier klt
rel kurulular aiidi.
1945 sonunda, Kuzey Krdistan'da (Mehabad) Qazi
Muhammed'in nderliinde iran'daki Krtler iin zerk
lik isteyen Krdistan Demokrat Partisi kuruldu. Krt de
mokrat/an, iktidan ele geirdiler ve Mehabad'da bam
da Qazi Muhammed'in bulunduu zerk bir hkmet
oluturdu/ar. Ancak ian Azerbaycam'nm tersine Kr
distan'da bir tanm reformu gerekletirilmedi.
Demokratik hareketin ykselii, 1946 Ocak'mda ku
rulan Kavam Hkmetini, demokratik rgtlerin takibat
altmda tututmasim sona erdirmeye ve Sovyet dmam
d1 politika rotasm1 deitirmeye zorladi. 4 Nisan 1946'
da, Kuzey iran'daki petrol yatak/annm a11mas1 ve kul
lamlmasi amacwta karma bir Sovyet-iran irketinin olu
turulmasim ngren bir Sovyet- iran anlamasi imzalan
di. Bu anlamanm koul/an, iran'm iktisadi ve politik ba
lms!zl!ma sayg1 duymaya dayamyor ve iktisadi geli
mesinin ikarianna denk dyordu. Daha nce imza
lanan anlamalarla uyum iinde, Sovyet birlikleri, 9 Ma
YIS 1946'a kadar Kuzey-iran'dan geri ekildi. 13 Hazi
ran 1946'da, Tahran Hkmeti'le iran Azerbaycam'nm
demokratik kurumlan arasmda, ian Azerbaycam'nm
zerkliini tamyan bir anlama imzalandi. Kavam Hk
meti, halk kitlelerini aldatmak iin, hazine topraklannm
kyl/ere daitiimasi, ilerici demokratik reformlarm ge
rekletirilmesi vs zerine sahtekarca bir deklarasyon
yaymlad1.
Aym dnemde demokrat glere kar1 bir saldmya
hazirianan iran gericilii ve aniann efendileri, ingiliz ve
Amerikan emperyalisteri, gebe airetlerin hanlanm
ve on/ann etelerini silahla donatworlard1. ingiliz Hk
meti, 1946 Temmuz'unda ian Krfezi'ne sava gemile
rini gnderdi. Austos aymda, Basra'ya, iran smmna
kadar ilerleyen birok ingiliz tmeni indirildi. Kavam,
gerici glerin taparlanmasi iin 1946 Haziran'mda, i
inde gerici toprak sahiplerinin, memurlarm ve tccarla
rm birletii szde iran. Demokrat Partisini kurdu. Bu
gerici parti, Halk Partisine, sendikalara ve kyl birlikle
rine kar1 mcadele yrtt. 14 Temmuz 1946'da, Ang
Io-iranian Oil Company (AiOC) irketinde patlayan ve
AiOC'nin iran'm politik ilerine kanmasma kar1 bir
protesto eylemi oluturan grev, silah zoruyla bastmld1.
Demokratik kamuoyunu aldatmak, zaman kazanmak ve
Halk Partisi'nin elini balamak amacwta Kavam, Halk
Partisi'nin yesini k1sa bir zaman iin (1946 Ekim'inin
ortasma kadar) kabinesine ald1. Gericilik, konumunu
salama aldiktan sonra, saldmya geti. 1946 Eyll'n
de Anglo Amerikan gericileri ve Tahran hkmeti tara
tmdan kikirflan Kaka/11 ve dier Gney iranil hanlarm
demokratik Azerbaycan'a ve Halk Partisine kar1 si/ah/1
bir eylemi gerekleti.
ah ve Babakan Kavam'm emri zerine, 10 Aralik
1946'da Azerbaycanliiar iinde bir kan banyosu ger-
ekletirdikten sonra demokratik hareketi vahice ezen
iran askeri birikleri iran Azerbaycam'na yrtld. B
tn demokratik reformlar gerye a/md1 ve bir askeri ve
polis terr rejimi kuruldu. Binlerce Azerbaycanli kuru
na diziidi ya da daraacma ekildi. Krdistan'daki ulu
sal demokratik hareket de ezildi; Qazi Muhammed ve
Krtlerin dier nderleri as1/dllar. Bunlara paralel olarak
demokrat gazeteler yasaklandi ve Halk Partisi ile sen
dika komiteleri daitidi. Tahran ve dier kentlerde sa
YISIZca demokratik kadro tutuklandi.
iran Hkmetinin d1 politikasi, son derece keskin
antisovyetik hat/ara sahip bir karakter aldi. Anglo Ame
rikan emperyalistlerinin emri ve Kavam'm nerisiyle, 4
Nisan 1946 tarihli Sovyet- iran anlamasi, Meclis tarafm
dan 22 Ekim 1947'de geersiz olarak ilan edildi. Bun
dan nce 6 Ekim 1947'de Amerikan askeri dammanla
nnm ian ordusu zerinde artmlm1 tek taraf1 denetim
leri zerine bir iran-Amerikan askeri anlamasi imzalan
m!tl. iran jandarmasi iinde Amerikali damman Gene
ral Schwarzkopf tam emir yetkisine sahipti. Haziran
1947'de Waington'da imzalanan, iran'a verilecek 25
milyon dolar deerindeki Amerikan askeri kredisine ili
kin iran-Amerikan anlamasi uyannca iran ordusu ABD
taratmdan yeni silahlarla donatlld1. Amerikan mallannm
iran'a ithali, Siramaii bir ekilde artt1. Amerikali smr
geci efendiler, lkenin geri tanmsal karakterini ayakta
tutabilmek, lkeyi Sovyetler Birlii'ne kar1 bir gei
a/am haline getirmek ve -bir iran petrl irketi kurma
bahanesiyle- iran petroln alabilmek iin iran ekono
misinin "gelimesi iin szde yedi y1111k planlar hazir
Iadiiar. Amerikan petrol tekelleri, 1946 y1/mda AiOC ile
imzalanan ve ikanian petroln %20'sini onlara verme
yi ngren anlamayi yetersiz gryordu. AiOC'i ken
dilerine balamaya ve iran'daki ingiliz pozisyonlanm
eline geirmeye al!worlardl. Geni halk kitlelerinin.
honutsuzluu, Anglo Amerikan elikilerinin keskin
/emesi ve Kavam ile Kavam'm tm iktidan eline geir
mesinden korkan ah arasmdaki Zitiikiarm keskinle
mesi sonucu, Kavam 10 Aral1k 1947'de babakanilk
grevinden uzaklatmldl. iran'daki nemli pozisyonlan
m pekitirrek isteyen ingiliz emperyalisteri, 1949 yi/m
da, finansal hesaplamalardaki nemsiz deiikliklerle
ingilizierin AiOC iindeki imtiyazlanm gvence altma al
mayi ngren ek bir anlama nerdiler. Bu anlama
ama bir yandan ilerici kamuoyunun ve iran/1 milliyetiie
rin protestosuna ve dier yandan ABD'nin honutsuzlu
una yol at1 ve iran Meclis'i taratmdan onay/anmad1.
iran'daki ingiliz-Amerikan rekabeti, iran pazanna ee
men olma ve iran devlet ayg1t1 zerindeki etki uruna
mcadelede a1ka ortaya ikti. Bu rekabet, iran'da s1k
hkmet deiiklikleri ve bir ya da dier taratm houna
gitmeyen politik fonksiyonerierin ldrlmesinde ifade
sini bulmutur (Kas1m 1949'da Saray'm bakam Kair'in,
Meclis milletvekili Dehkan'm 27 May1s 1950'de, Ameri
kan emperyalistlerinin lkedeki etkilerini kisitiamaya a
lian ama ingilizler/e ortak alimadan yana olan Ba
bakan Rasmar'm 7 Mart 1951 'de ve dierlerinin ld
rlmesi)." (age, sayfa 98- 102}
STRKA BOLEWiK 24 HEJMAR 3 ADAR
iran'daki genel durum ve iran hakim snflarnn ABD
ve ingiliz emperyalizmiyle ilikileri konusunda burada
sylenenler, dier okuyup aratrdmz belge ve yaz
larla uyumluluk iindedir.
Sadece dikkat ekmek istediimiz iki nokta var:
a) Mehabad'da kurulan KOP'nin kurulu tarihi 1945
sonu olarak verilmektedir. Bu konuda dier birok ko
nuda olduu gibi tarih konusunda elikiler vardr. Ro
osevelt kesin tarih vermemesine ramen, Eyll-Ekim
1945 civarnda KOP'nin kurulduunu yazar. Aegleton,
Ekim 1945 diye yazar. Kassemlu ise, 16 Austos 1945
diye yazar. Zinar Silopi ise, KOP'nin kurulu tarihini 25
Temmuz 1945 olarak verir. Bu konudaki eliki, baka
belgeler ele geirilip incelenmeden bizim iin de varl
n korumaktadr.
b) Krt ulusunun ulusal kurtuluu balamnda, Meha
bad'n genel iindeki yeri, gerekten de bu uzun alnt
da ortaya konduu kadardr. Dnyann merkezine Me
habad' koyup Sovyetler Birlii'ne ve Sovyetler Birlii
ahsnda da Sosyalizm'e eletiriler yadrmak, saldr
mak, ancak sorunlara milliyeti, dar bak asyla yak
lama temelinde mmkndr. Mehabad'n nemini ol
duundan byk gstermek, sonu itibariyle Sosyaliz
m'e saldry da beraberinde getirmitir . . .
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin
kuruluuna doru
A
ustos 1945'ten Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin
ilan ediliine kadar ki dnemde ne kan baz
gelimeler unlardr.
Verilen tarihlerdeki farkllklar bir kenara brakrsak,
bu dnemde Mehabad asndan en nemli gelime
lerden biri, Krdistan Demokratik Partisi'nin (KOP) ku
rulmasdr. KOP'nin kurulu tarihi olarak Kassemlu'nun
ydii 16 Austos 1945 tarihini (tarihlerdeki elikilerin
bilincinde olarak) alyoruz.
Qazi Muhammed, 3 Eyll 1945'te Azerbaycan De
i'nin kurulu elencelerine katlr. Bu ka-
, }. ,,
.

KOP'nin nderi olmasna baldr esas ola-

.
ed bu elenceler srasnda Bak'ye
ak'ye yaplan bu ikinci gezi,
politik nitelie
erden
. '

bulundurul
... de Meha
t Azerbaycan snrlar erevesinde ele alnmasdr.
KOP, kuruluunu ilan ettiinde bir de ksa bir prog
ram yaynlar. Szkonusu program, naklamas dn
da sekiz maddeden olumaktadr.
KOP'nin program Komela'nn siyasi yaklamiarna
gre daha ilerici ve enternasyonalist konumdadr. r
nein Komela kendisini Krtlerle snrlarken, KOP, iran
devleti iinde tm halklarla birlii, zellikle de Azeri,
Asuri ve Ermenilerin de ulusal bask altnda tutulduu
nu dile getirerek bunlarla birlikte almann gereklilii
ni savunmaktadr. Bu noktada KOP, ulusal dar ere
veyi aarak Komela'dan ileri bir pozisyon savunmakta
dr.
Programn nemli bir maddesi de Mehabad'n konu
muyla ilgilidir. Ad Mehabad Krt Cumhuriyeti olsa da,
bu cumhuriyet zerk bir cumhuriyet olmutur. Program"
da da iran devleti snrlar iinde bir zerklik istenmek
tedir.
Bunlarn tesinde Krte diline zgrlk, resmi daire
lerde Krte'nin kullanlmas, ynetim memurlarnn ye
rel halktan olmas, tarm ve ticaretin gelitirilmesi, kltr
ve eitim kurumlarnn, tbbi bakrn vs. gelitirilmesi
hedef olarak ortaya konmaktadr. Programn son mad
desinde (8. madde) tm iran'daki halklarn zgr siya
si eylemlilii talep edilerek bir kez daha deiik halklar
la birlikten yana olunduu ortaya konmaktadr.
Ksaca deerlendirilirse, KOP'nin program, ulusal
baskya kar gelmede ve anda Krt toplumunun objek
tif konumuna gre ilerici, demokratik bir program ol
mutur. ( Program, deiik kiilerce farkl aktarlmakta-
STRKA BOLEW1K 25 HEJMAR 3 ADAR
MEHA B A D T
dr. Aegleton, 7 madde olarak ak
tarmaktadr. 8 madde olarak ak
taranlardan da farkllklar vardr.)
imdi de yukarda atfta bulun
duumuz Bak ziyaretine biraz
yakndan bakalm. Bak ziyareti
Roosevelt ve Aegleton'un zerin
de frtna kopardklar bir ziyaret
olmutur. ABD emperyalizminin
bu uaklarna gre, Sovyetler Bir
lii, Qazi Muhammed nderliin
deki bir heyetin Bak'ye gitmesi
iin Krtlere "emir" vermitir. S
zmona bu emir zerine Qazi
Muhammed ve dier Krt nder
leri Tebriz'e gider ve oradan da
tren istasyonuna gitmeleri emri
verilir, hemen apartapar istasyo
na gidilir ve oradan da Bak'ye
gtrlrler vb. vb ..
Roosevelt, Mehabad'daki De
mokratik Krt Hkmeti'ni ve
Azerbaycan'daki Demokratik
Hkmeti Sovyetlerin kuklas
olduunu aka savunur. Bu
ve benzeri iddialarla uramak
bir baka makalenin ii olsa da,
bu iddialar imdiden reddetti
imizi vurgulamak gerekiyor.
Bu dnemdeki gelimeler
den biri de, Gney Krdis
tan'da yaayan Barzan aireti
nin Irak devletiyle atmalarn
dan ka sonucu, Barzan ai
retinden 1 O bin insann Dou
Krdistan'a gelmesidir. Bunlar
iinde 3000'i savadr. Bunlar
iran Krdistan'na geldikten
sonra, Mehabad'a yakn bir ye
re yerleirler. Mehabad'n kuru
luu ve sonrasndaki dnemde,
Molla Mustafa Barzani nderli
indeki gler de -en azndan
askeri olarak- nemli bir rol oy
narlar.
Bu kadar emrivaki ve maceral
bir gezinin bir de amac olur do
al olarak. ite bu ama, Roose
velt'e gre, Sovyetlerin planna
uygun ekilde bir partinin kurdu
rulmasdr.
Mola Mustafa Barzani
Aralk 1945'de demokratik
hareket iran Azerbaycan'nda Bunlara gre, ziyaretin drdn
c gn, Sovyet Azerbaycan Ko-
mnist Partisi Sekreteri Bakrof, Krtleri kabul eder ve
bunlara ateli bir nutuk eker . . . Bakrof, Krtler zerin
deki basklara, hakszlklara deinir ve Krdistan De
mokratik Parti'ye Sovyet Hkmeti'nin yardm edecei
ni aklar.
Szkonusu yardmn neleri ierdii noktasnda kesin
bir veri yoktur. Yaplan yardmda, herkesin birletii, bir
matbaa makinesinin Mehabad'a gnderildii, 60-80 ci
varnda Krt gencinin eitim grmek iin SSCB'ye git
mesidir. Bu iki noktada yardm yapld ve verilen s
zn yerine getirildii kabul edilmektedir.
Yardm konusunda farkl grler, Sovyetlerin gn
derdii silah ve cephane konusundadr. Hem verilen
tfek says, hem de Bakrof'un tank, top, makineli tfek
sz verip vermedii konusunda eliki var. Bakrof'un
bu sz verip vermedii ise belli deil.
Roosevelt ve Aegleton'a gre, Bak'ye yaplan ikinci
ziyaret sonrasnda Qazi Muhammed Komela'nn nde
gelen insanlarn toplar ve durumu anlatr . . . Buna gre,
Komela gelien harekete nderlik edecek durumda de
ildir ve yeni bir rgtn kurulmas gerekmektedir . Bu
rgt ise Krdistan Demokratik Partisi'dir.
Qazi Muhammed'in aklamalarndan sonra, formel
bir deiiklikle Komela'nn ad KDP olur. Komela Mer
kez Komitesi, bu sefer KOP'nin Merkez Komitesi'dir.
Bylece Sovyetlerin emirleri yerine getirilir . . .
KOP'nin kuruluuyla ilgili bu iddialar -KDP'nin kuru
lu tarihi Bak ziyareti sonrasnda da olsa-, Meha
bad'daki ulusal demokratik hareketi Sovyetlerin oyunu
olarak gstermek iin ne srlen iddialardr. Nitekim
dorua ular ve Azerbaycan
Ulusal Hkmeti kurulur. Azerbaycan Demokratik Parti
si nderliinde birleen tm demokratik rgtler, 20-21
Kasm 1945'de Kongre yaparlar. Kongre'de iran Azer
baycan halkn temsil eden 744 delege, iran devleti s
nrlar iinde bir zerklik, yerel parlamentonun seimi,
blgenin tm sorunlaryla ilgilenen zerk ynetimin,
halk hkmetinin kurulmas kendi ana dilinde okullarda
eitim grmek vb. talepler ne srerler. Buna bal ola
rak Kongre sonrasnda iran tarihinde ilk kez kadnlarn
da yer ald yerel seimler yaplr. 101 milletvekilinin
seildii seimler sonrasnda 12 Aralk 1945'te parla
mento toplanr ve Azerbaycan iin zerk bir hkmet
kurulur. Hkmetin bakanlna da Pievari seilir.
Bylece Azerbaycan Ulusal Hkmeti kurulmu ve
zerklik ilan edilmitir.
Bu gelime, Bat Azerbaycan snrlar erevesinde
ele alnan Mehabad'a da etkide bulunur, gelimeler
hzlanr. KDP nceden airetler tarafndan ve dank
ynlendirilen ayaklanmalar kendi nderliinde birle
tirmi durumdadr. Mehabad ve evresindeki hareket,
artk esas olarak bir merkezden idare edilmektedir.
Kasm aynda Sovyetlerin Mehabad'a gnderdikleri
matbaa makinesi, Krtler arasnda ulusal bilincin hzla
gelimesine hizmet eden bir rol oynamtr. Matbaa ge
lir gelmez "Krdistan" adl bir gazete yaynlanmaya
balar ve bu, sadece Mehabad'da deil, gazetenin
ulat dier blgelerde de ulusal bir potansiyel yara
tr.
17 Aralk 1945'de Mehabad'da yaplan bir KDP mitin
gi, i ran hakim snflarnn egemenliini temsil eden "Ad-
STRKA BOLEwK 26 HEJMAR 3 ADAR U
liye Binas" zerine yrye dnr ve binaya Krt
bayra ekilir. Resmen ilan edilmese de, aslnda bu
tarihten itibaren Mehabad'da zerk bir ynetimin varl
ndan bahsedilebilir.
Bu zerk ynetimin hkmeti henz belli deildir.
Bundan sonraki srete, Mehabad'n zerkliinin res
men ilan ve hkmetin kurulmas iin allr. 22 Ocak
1946'da Mehabad Krt Cumhuriyeti resmen ilan edilir
ve ardndan da hkmet kurulur. Qazi Muhammed
cumhuriyetin bakan seilir.
Kuruluundan y1 k1 hma kadar
Mehabad Krt Cumhuriyeti
22
Ocak 1946'da Mehabad'n "arra Meyda
n"nda birok Krt blgesinden delegelerin
de katld bir miting yaplr ve bu mitingde
Qazi Muhammed bir konuma yaparak, zerk Meha
bad Krt Cumhuriyeti'nin kuruluunu ilan eder. 12 u
bat 1946 tarihli " Krdistan" gazetesinde ise bakanlarn
listesi yaynlanr.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin hkmetinde bakan
olarak grev alanlar, Mehabad'n st ve orta tabakasn
dan ve esas olarak da airet reisieri ya da airet reisie
rinin yaknlarndan olan byk toprak aalarndan olu
maktadr.
Bu bileim, o dnemde airet temelinde ayr ayr ha
reket eden ve her seferinde ayaklanmalar bastrlan
Krtleri bir merkezi nderlikte, hkmette birletirmek
iin de seilen bir bileim olmutur. Mehabad ve ev
resindeki Krtleri birarada tutmak ise Mehabad Krt
Cumhuriyeti'nin yaayabilmesi iin gerekliydi. Bu birli
in fazla salam olmad ise, g dengeleri deiti
inde ortaya kacakt.
Mehabad Krt Cumhuriyeti ilan edildikten sonra, h
kmetin uygulamaya alt ve uygulad baz nokta
larsa unlardr: Krt dili resmi dil olarak ilan edilir, bir
ok Krte dergi, gazete ve kitap yaynlanr. ocuklar
iin Krte ders kitaplar hazrlanr. Yayn alannda 11
ay iinde yaplanlar, Krt dili ve kltrnn gelimesine
byk lde hizmet eder.
Krte oyun sergileyen bir tiyatro oluturulur.
SSCB'den bir radyo istasyonu vericisi alnarak, snr
l da olsa radyo yayn yaplr.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin en nemli edimlerin
den biriyse, kadnlarn toplumsal ve siyasal yaama,
almalara katlmalarn salamak iin Dmokratik Ka
dn Birlii'nin kurulmasdr. 14 Mart 1946'da kurulan
Demokratik Kadn Birlii, kadnlar bilinlendirmeye, r
gtlemeye alm, ne yazk ki 9 aylk ksa bir zaman
iinde fazla bir baar elde edememitir.
Cumhuriyetin korunmas iin "Ulusal Ordu" kurulur,
daha sonra ise ad "Pemerge Ordusu" diye deitirilir.
Bu ordu, kukusuz ki hem disiplin, hem eitim ve hem
de silah ve cephane asndan geri durumdayd.
Dticaret alannda yaplan esas ey, SSCB'ye ttn
satmak olmutur.
Cumhuriyetin 11 aylk dneminde yaplanlar kabaca
bunlardr . . .
Tarm ve toprak sorununda, hkmetin bileimi de
gznne alnrsa halk iin bir eyin yaplmayaca, ya
plmad tahmin edilebilir. Gerekten de toprak aala
rnn karlarna kar olan toprak reformunu tartmaz
lar bile.
Bu dnemdeki dier baz nemli gelimeler ise y
ledir:
Uluslararas dzeyde ABD ve ingiliz emperyalistleri,
i ran hakim snflarn da kullanarak bir "iran sorunu"nu
ortaya atarlar. Mart aynda iran devleti, Birlemi Millet
ler'e SSCB'nin askeri birliklerini geri ekmedii gerek
esiyle ikayette bulunur ve bu sorun Mays ay bala
rna kadar srer.
24 Mart 1946'dan itibaren Sovyet askeri birlikleri
iran'dan ekilmeye balamtr. 4 Nisan 1946'da ise
Tahran'da Sovyet-iran anlamas imzalanr.
maddelik bu anlamada; 1) Sovyet askeri birlikle
rinin 24 Mart 1946'dan itibaren birbuuk ay iinde
STRKA BOLEwK 27 HEJMAR 3 ADAR `
MEHA B A O T
w
>
"5
a
::
..
Barzan
IRAK
SOVYETLER BiRLiGi
"
"
,
"
.... " ,.
9m
Xoy (Hoy)
"i
Tebriz w
Z >
<
(
a
>
::
c :
a :
a
=
w o
::
m
c
:
Meyanduwab

Qazi Muhammed (nde oturan}, ubat 1946'da,
baz1 Krt bakanlar, memur ve subaylarla birlikte . . .
Yan taraftaki haritada ise Mehabad
Kr Cumhuriyeti'nin s1mrlan. . .
iran'dan ekilecei, 2) Sovyet-iran Petrol irketinin ku
ruluuyla ilgili anlama, 24 Mart 1946 tarihinden itiba
ren 7 ay sonra onaylanmas iin iran parlamentosunun
15. dnem almasnda meclise sunulaca ve 3) i ran
Azerbaycan sorununun i ran'n i sorunu olduu, iran
merkezi hkmeti nin Azerbaycan halkyla birlikte soru
nun zm iin barl bi r yolla ve Azerbaycan halk
nn refah iin anda Azerbaycan'da uygulanan demok
ratik yasalarn uygulanmas savunulur .
Mehabad'n ykl balamnda Sovyetler Birlii'ne
eletiri getirenierin zerinde en ok frtna kopardklar
nokta, Sovyetl eri n i ran'la ortak petrol irketi iin yapt
anlamadr. Bu konuda da anlamann kendisi, amac
ve gelimeler ele alnmadan, "Sovyetler petrol uruna
Krtleri kurban etti", "Sovyetler enterasyonal destee
Sirtml evirdi, kendi 1karlanm ne ikardi " gibi eletiri
ler ynetilmektedir.
4 Nisan 1946'da, Sovyet-iran anlamasna paralel
olarak bir de ortak petrol irketi i i n bir anlama yaplr.
Zaten, 24 Mart 1 946 tarihi nden itibaren 7 ay sonra iran
meclisine onaylanmas iin sunulacak olan anlama da
bu anlamadr.
Bu anlamann metni, Sovyet yetkilileriyle grme
ler temelinde bizzat iran Babakan Kavam tarafndan
. 28
hazrlanr ve Sovyetler de bu 6 maddelik
STRKA BOLEWIK
anlama metnini onayladklarn aklarlar. 4 Nisan
1946'da bu anlama imzalanrken Sovyet askeri birlik
leri iran'dan ekilmeye balamtr bi le. En bandan
beri Sovyetlerin amac, sava bittikten ve SSCB'nin
iran'la olan snrlarnn tehdit edilmesinin ortadan kald
rlmas sonrasnda askeri birlikleri ni iran'dan geri ek
mektir.
Sovyet askeri birlikleri ni n iran'a girmesinin ve ekil
mesinin Mehabad'la dorudan hibir i li kisi yoktur.
Bundan dolay da, Sovyetler petrol uruna Krtleri kur
ban etti vb. ynl eleti riler ancak reddedilir. Sovyet
iran ortak petrol irketi kurma sorunundaki gelimeler
ve tavrlar birka yl srer. Bilindii gi bi , ingiliz ve ABD
emperyalistlerinin tali matlar dorultusunda hareket
eden iran meclisi, Sovyet-iran anlamasn onaylamaz.
Sovyetlerin tavr, sorunu barl ve diplomatik ilikiler
temelinde zme ynnde olur.

Sovyetlerin i ran Azerbaycan konusundaki tavr, esas

olarak Azerbaycan Ulusal Hkmeti tarafndan uygula
nan demokratik yasalarn bu anlamayla -Sovyet-iran
anlamas- tm i ran apnda uygulanmasn salamak
ve bu temelde de tm lkenin demokratiklemesidir.
iran hakim snflar ve somutta da Kavam hkmetiy
se ABD ve ingiliz emperyalistlerinin izdii erevede
Sovyetlere kar hareket eder. Petrol irketi zerine an
lamay kabul eder grnmesi ve 4 Nisan 1946'daki
anlamay imzalamas vb. hepsi de iran'da yeniden ke
si n egemenlik salamak iin bavurulan oyunlardr. So
nu itibaryla iran hkmeti Sovyetlerle yapt anla
maya uymaz.
23 Nisan 1946'da ise Krt-Azeri anlamas imzalanr.
Bu anlama her iki cumhuriyetin ortak hareketini, kar
lkl yardm ve destei salamak amacyla yaplr. An
lamann tamam yledir:
" 1 . Gerekli olan blgelerde her iki ulusal hkmetin
temsilciikleri bulunur.
2. Krtlerin ounlukta bulunduu Azerbaycan bl
gelerinde idari sorunlan Krtler ele al1r. Aym ekilde
Azerbaycanli nfusun ounluunu oluturduu Kr
distan blgelerinde idareyi Azerbaycan ulusal hkme
tinin kurumlan ele al1r.
3. Her iki hkmet, ekonomik sorunlan zmeyle g
revli ortak bir komisyon oluturur. Bu komisyonun ka
rr/an iki hkmet bakanmm denetiminde gerekleti
rilir.
4. Azerbaycan ve Krdistan arasmda, durum gerek
tirdiinde, karJ!Jk!J yardim amactyla askeri bir birlik
oluturulur.
5. Gerekli durumlarda, her iki hkmetin gr birli
inden sonra merkezi hkmet ile grmelere girilir.
6. Azerbaycan ulusal hkmeti Azerbaycan'daki Krt
ha/kmm dili ve kltrn tm olanaklanyla tevik eder.
Krdistan Cumhuriyeti aym sorumluluu Krt toprakla
nndaki Azeri kltrnn gelimesi iin yklenir.
7. Herhangi birisi iki ha/km tarihten gelen dostane it
tfakma ve demokratik grne zarar vermeye kalkJtt
mda, her iki taraf ona kart nlem altr. " (Kassemlu,
zgrlk Mcadelesinde Ktrk Yil, Koral Yaymlan, sayfa
71)
iran merkezi hkmetine kar da birlikte hareket et
meyi amalayan bu anlamann ertesi gn, 24 Nisan
1946'da iran ordusuyla Krtler arasnda bi r atma
kar.
Sakz Garnizonu'ndaki iran askerleri, Mehabad Krt
Cumhuriyeti'nin snrlar iindeki "Karawa" kyne gitti
inde, Barzani gleri tarafndan pusuya drlr.
iran ordusundan 21 asker ldrlr, 17'si yaralanr ve
40' esir alnr.
Mays aynda, iran ordusu henz saldrya hazr ol
madndan dolay grme yoluyla sorunu zmeye
alr. Yaplan grmelerden sonra karlkl atekes
ilan edilir, Mehabad Krt Cumhuriyeti snryla iran or
dusunun bulunduu blge arasnda drt kilometre ge
niliinde bir "tarafsz blge" oluturulur. Anlamaya
vanlmasna ramen, iran ordusu gerekte anlamaya
uymaz ve bunun sonucunda da kk boyda atma
lar srer.
Bu arada, Sovyetler Birlii, Kzl Ordu birliklerini 9
Mays 1946'da iran'dan tmyle geri ektiini dnya
kamuoyuna aklar.
Mays ayndan itibaren iran Azerbaycan ve Meha
bad'n iran merkezi hkmetiyle grmeler temelinde
zerkl iklerini ve anda sahip olduklar demokratik hakla
r kabul ettirme sorunu ne kar.
Pi evari nderliinde bir delegasyon -verilen bilgile
re gre bu delegasyonda Mehabad Krt Cumhuriyeti'ni
temsilen Hseyin Seyfi Qazi de bulunur- yaklak iki
hafta Tahran'da kalr ve hkmet yetkilileriyle grme
lerde bulunur. Bu ilk grmeler sonu vermez, nk
iran hkmeti delegasyonun taleplerini kabul etmeye
yanamaz.
Pievari nderliindeki delegasyon Tebriz'e dndk
ten hemen sonra, Tahran'dan iran'l bi r delegasyon 15
Mays'ta Tebriz'e gider. Tebriz'deki grmeler sonu
cunda iran hkmeti ni n geri adm atmas sonucu an
lamaya varlr. Szkonusu anlama 13 Haziran
1946'da imzalanr.
Mehabad'n ykl konusunda en ok eletiri ynelti
len noktalardan biri de bu anlamadr. zerinde frtna
koparlan bu anlamann ne orijinal metni, ne de yakla
k ieri i ni aktaran metin ne yazk ki elimizde yok. Bu
konuda tavr taknp eletiri yneltenlerin hibiri de bu
anlama metnini aktarmamaktadr. Yaptklar, sadece
genel yorum ve kendi yorumlar temelinde de eleti ri
yneltmek olmutur.
Verilen bilgi lere gre, bu anlama 15 maddelik bir
anlamadr. Mehabad, Azerbaycan'n bi r blgesi ola
rak kabul edilmitir -zaten nceden de Bat Azerbay
can erevesinde ele alnmaktayd. 13. maddede ise
Azerbaycan'la yaplan anlama maddelerinden Meha
bad'n da yararlanmas kabul edilir.
Bu bi lgiler temelinde, Krtlerin Azeriler tarafndan
oyuna getirildi i , satld, zgrlkleri ve kendi bana
siyaset yapmalarnn ellerinden alnd vb. eletiriler
yneltilmektedir. Aktarlanlar, bylesi eletirilerin do
ruluunu ispat etmeye yetmiyor. Bilakis 13. madde
STRKA BOLEWiK 29 HEJMAR 3 ADAR
MEHA BA D T
balamnda sylenenler tersi yne iaret etmektedir.
Austos aynda, Qazi Muhammed baz dier yetkili
lerle birlikte Tahran'a gider ve iran hkmetiyetkilileriy
le grmelerde bulunur. Bu grmelerin yrtln
:
esi
Qazi Muhammed ve Mehabad ynetiminin Azeri-Iran
anlamasyla bant iinde Mehabad' ilgilendiren yan
la hemfikir olmadkianna da iaret etmektedir. Yrt
len grmelerden istenen sonu elde edilmeden Me
habad heyeti geri dner.
Bir yandan Krtlerle i ran ordusu arasnd

kk boy
da atmalar srerken, dier yandan
_
Iran ordusu
Azerbaycan'a saldrya hazrlanyordu. Iran ordusu,
Austos sonu Eyll balarnda gerici airetleri kkrta
rak halka saldrlarda bulundu.
Bu dnemde, iran hkmetinin oynad oyunlardan
biri de, seimlerin gvenliini salamak iin Azerbay
can'a asker gndermek iin ald karar oldu. Gerek
teyse Azerbaycan'da seimlerin gvenliini tehlikeye
dren hibir ey yoktu. Azerbaycan'da iran ordusu
nun olmamas, seimlerin gvenlikli gemeyeceine
gereke gsterildi.
i ran hkmeti , emperyalistlerin planlar ve desteiyle
ordusunu Azerbaycan zerine srer ve 16 Kasm
1946'da Zencan ehrine girer. Zencan'n ele geirilme
sinin ardndaki atmalar, gelimeler sonrasnda Azer
baycan hkmeti teslim olmak zorunda kalr.
12 Aralk'ta i ran ordusu Tebriz'e girer ve bylece de
mokratik Azerbaycan Ulusal Hkmeti kuruluundan
bir yl sonra yklr. iran ordusu zellikle 12-18 Aralk ta
rihleri arasnda terr estirir, binlerce insan katledilir.
Tm demokratik haklar ortadan kaldrlr.
iran ordusunun Azerbaycan'a saldrsnn arkasnda
bulunan esas gler ABD ve ingiliz emperyalistleridir.
iran hkmetinin seimlerin gvenlii adna Azerbay
can'a asker gndermesi karar ve Azerbaycan'a sald
rs , ABD Tahran Bykelilii tarafndan yaplan bir
aklamayla desteklenmitir. Bunun da tesinde, daha
sonraki gelimeler, bizzat iran gazetelerinden iran h
kmetinin ABD'nin talimatiarna uyduunu gstermitir.
Ocak 1948'de Tahran'da yaynlanan "Mardom" gaze
tesi unlar yazmaktadr:
"Son 21 ayl1k zaman srecinde iran hkmetinin tm
nemli kararlarmda, ama aym zamanda nemsiz n
lemlerinde de ABD politikacJ/armm talimatianna uydu
unu syleyebiliriz. " (aktaran, W Stepanow, Yeni Za
man say1 10, 1948, Almanca, sayfa 22}
Bu tavra gre, Nisan 1946'dan itibaren iran hkme
ti tm nemli kararlarn ABD emperyalistlerinin talimat
Iarna gre almtr. Eklenecek tek ey, bunun, -emper
yalistlerin talimatiarna uymak-daha nceki dnem iin
de geerli olduudur. Talimat verenin ABD ya da ingi
liz emperyalizmi olmas sorunun zn deitirmemek
tedir.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin ilan ediliinde nemli
rol oynayan Azerbaycan Ulusal Hkmeti'nin kuruluu
ve Azerbaycan'n zerkliinin ilan , bu kez olumsuz
ynde rol oynar. Azerbaycan Ulusal Hkmeti'nin yenil
gisi ve zerkliin ortadan kaldrlmasnn, Mehabad'n
yenilmesinde nemli rol olmutur.
Krt-Azeri anlamasnn karlkl dayanma ve birlik
te hareket etme hedefi, ne yazk ki kat zerinde kalr.
Uygul anmasnn temeli de ortadan kalkar.
Azerbaycan' kan glne evirdikten sonra, iran or
dusu Mehabad'a yneldi. Bu arada Mehabad ynetimi,
orduyla atp atmamay tartmaktadr. Verilen bil
gilere gre, Sovyet temsilcisi Qazi Muhammed'e iran
ordusuna kar bir atmada kendilerine gvenilme
mesini sylemitir. Azerbaycan da dnce, kendi
gleri dnda, herhangi bir gcn destei olmadan
atmaya girilip girilmemesi arasndaki seim kendisi
ni dayatr.
Bu arada, Mehabad Krt Cumhuriyeti ynetimi iinde
deiik grler ortaya kar, baz airetler cumhuriye
te srtn dner. Halk arasnda da cumhuriyete kar
propaganda yrtrler. Bylesi bir durumda ynetim,
iran ordusuyla atmamaya karar verir.
Bu durumda birok kii -zellikle ynetirde yer
alanlar- Mehabad' terk eder. 14 Aralk'ta bir grup ai
ret lideri , Meyanduwab ehrinde bulunan General Faz
luilah Hmayuni ile grmelerde bulunup teslim olmak
iin Meyanduwab'a gider. Hmayuni ile yaplan gr
melerde -Roosevelt'e gre, Sadri Qazi bu grmeler
de bulundu-, Mehabad'n direnmeksizin teslim olaca
bildirildi.
Bunun zerine 17 Aralk 1946'da Hmayuni komuta
sndaki iran ordusu Mehabad'a girdi. Bylece Meha
bad Krt Cumhuriyeti'nin de sonu geldi.
ilk gnlerde Mehabad sakindir, atmalar, tutuklan
malar olmaz. Fakat Krte kitap ve belgeler yok edilir,
meydanlarda yaklr. iran ordusu cumhuriyetten ne kal
msa ortadan kaldrmak ister.
21 Aralk tarihinde Hmayuni KOP'nin yneticilerini
arr ve SSCB'den gelen silahlarn teslim edilmesini
ister. Qazi Muhammed kime silah verildiinin yazl ol
duu listeyi yok etme sorumluluunu stlenerek silah
larn teslim edilmesinin imkannn olmadn aklar.
Toplant knda Qazi Muhammed'le birlikte 28 Meha
bad Krt Cumhuriyeti yneticisi tutuklanr. . .
Mehabad'da ynetici kesimden, airet reisierinden
insanlar aslr. Bylece halka da gzda verilir. 16 Mart
1947'de Sakz'da, Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuru
luuna aktif destek veren 11 airet reisi, 31 Mart 194 7
afanda ise Qazi Muhammed, kardei ve amcasnn
olu, bundan birka gn sonra da 5 pemerge subay
aslr.
Mehabad Krt Cumhuriyeti snrlar erevesinde
-iran Krdistan denen blgenin te biridir- kazanlan
haklar geri alnr, ulusal bask yeniden uygulanmaya
balar.
SONU . . .
U
uslararas alandaki gelimelere bal olarak
iran'a mttefik g
_
lerin aske

i
.
birliklerini
_
n gi

mesi , Mehabad'da Iran devletnn merkez otor-

STRKA BOLEW]K 30 HEJMAR 3 ADAR "98
tesinin zayflamasn da beraberinde getirir.
Bu dnemde iran Krdistan'nda, zellikle de "Ser
best Blge" olarak ele alnan blgede, ynetim, toprak
aalar ve eyhlerin elindeydi.
Hitler faizmine ve faist koalisyona kar kazanlan
zafer, iran'da da ulusal ve demokratik hareketin geli
mesini glendirmiti.
Genel olarak iran'da, zel olarak da iran Azerbayca
n'nda gelien demokratik ve ulusal hareket, Meha
bad'da da ulusal demokratik hareketin gelimesinde
nemli rol oynad. Bu ulusal demokratik hareket
KOP'nin kuruluu sonrasnda daha da hzla geliti. Krt
airetlerinin kendi aralarndaki elikilere ramen bu
hareket KOP'nin nderliinde bir merkezde birleti.
Uluslararas durumla iran'daki durum stste binin
ce, Mehabad'daki ulusal demokratik hareketin serbest
davranma imkan da dodu. iran Azerbaycan'nda Ulu
sal Hkmet kurulup zerklik ilan edilince de, Meha
bad'da da zerklik ilan etmenin yolu ald. nceden
doru drst bir hazrlk yaplmadan ve halk, gerekti
inde zerklik iin de sava gze alabilecek biimde
mcadeleye hazrlanmadan Mehabad Krt Cumhuriye
ti'nin kuruluu ilan edildi.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuruluunda, esas et
ken i etken olsa da, d etkenler, Sovyet askeri birlik
lerinin Kuzey iran'da bulunmas, Sovyetlerin Krtlerin
ulusal hareketine belli dzeyde yardm etmesi vb. de
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuruluunu kolaylatran
etkenler olmutur. Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin kuru
luuna yol aan esas etken i etken olmutur.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin ilannn ve 11 aylk s
recin en nemli yan, Krt ulusunun dar bir erevede
ve geici de olsa kendi kendini ynetmesi ve ulusal
baskdan kurtulmu olmasdr. Krt ulusunun ulusal kur
tuluu balamnda Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin sa
hip klacak esas yan da budur.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin ykl nedenlerine ge
lince, kuruluu gibi yklnn da esas nedeni i etken-
dir. Sovyet birliklerinin iran'dan ekilmesi, objektif ola
rak, iran merkezi hkmetinin i ran Azerbaycan ve Me
habad'a saldrsnn nndeki bir engelin kalkmas de
mektir.
Fakat bu yzden Sovyetler Birlii'ni sulamak kkten
yanltr. Bu dnemde Sovyetler Birlii'nden Mehabad
Krt Cumhuriyeti'yi desteklemenin de tesinde varln
srdrmesini istemek, somut olarak Sovyetler Birlii'nin
askeri birliklerini iran'dan geri ekmemesini isterek
demektir.
Sovyet askeri birliklerinin iran'a girmesi, somut olarak
Hitler faizmine kar mcadelenin zorunlu kld bir
durumdur. Hitler faizmine kar zafer kazanlp, iran
zerinden SSCB'ye ynelen somut tehdit ortadan kalk
tktan sonra Sovyet askeri birliklerinin iran'dan ekilme
mesi, Sovyetleri igalci bir g konumuna drrd.
iran'n igali diye bir ama hibir zaman Sovyetlerin
amac olmamtr.
Ulusal demokratik hareketi desteklemek iin
SSCB'nin, iran ve iran'n arkasnda dUran emperyalist
glerle savaa girmesi somut olarak mmkn deildi,
bu durumda bylesi bir sava SSCB'ye ve SSCB ah
snda da proleter dnya devrimine hizmet etmez, zarar
verirdi.
Krt ulusunun kurtuluu, her eyden nce bizzat Krt
ulusunun kendisinin mcadelesine baldr. Bu yakla
m, somut olarak Sovyetlerin Tebriz Bakonsolosu ta
rafndan Zinar Silopi'ye de aktarlmtr. Szkonusu tavr
Zinar Silopi'nin aktarmna gre yledir:
"Krtlerin hakianna sahip olabilmeleri, her eyden
nce kendierinin bu yolda mcadele etmesine balt
dJr. Sovyet hkmeti her zaman mazlum milletierin hak
kma kavumasm1 ister. Bundan dolayi Krtlerin de hak
kma kavumasmdan memnun olur. " (Zinar Silopi, Doza
Kurdistan, Z-GE Yaymlan, sayfa 180)
Sovyetler, ezilen bir ulus olarak Krtlerin haklarna
kavumasndan yanadr. Fakat bunun ncelikle Krt
ulusunun bu yolda verecei mcadeleye bal olduu
nu da doru olarak savunmaktadrlar. Bu tavr, ayn za
manda, eer Krt ulusu kendi kurtuluu iin mcadele
ederse, Sovyetlerin destek vereceine de iaret etmek
tedir. Aslnda, tm sava srecinde ve ksa sreli de ol
sa sonrasnda, Sovyetlerin kendi zor durumlarna ra
men Krt ulusal hareketine verdii destek de bunun ka
ntdr.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin ykl, ncelikle ve
esas olarak i koullara, Krtlerin kendileri arasndaki
elikilere, dankla, zellikle airet reisierinin -ki
bunlar ounlukla toprak aalardr- ve eyhlerin cum
huriyete srt dnmelerine baldr.
Krtlerin iran merkezi hkmetine kar mcadele et
meden, kendi pemerge saysndan daha az bir ordu
ya ve k koullarnn iran ordusunun ilerlemesini zor
latrmasna, mcadelesiz teslim olmas olgusuna ra
men, suu Sovyetlere yklemek yanl bir siyasetin var
ln gsterir.
Bu siyaset, ncelikle ABD emperyalizminin doru
dan savunucular olan A. Roosevelt Jr. ile W. Aegleton
Jr.'nin izdii erevede kalndn gstermektedir.
Kassemlu, tm yaniiarna ramen, bu noktada izilen
erevenin dna kmaya almtr. Ancak buna ra
men, Kassemlu'nun tavrnda dorularla yanllar iie
gemitir.
Mehabad Krt Cumhuriyeti'nin yklnn d etkenle
ri balamnda eletirilmesi gereken ve sulu olan g
ler, iran ve arkasndaki ABD ve ingiliz emperyalistleri
dir. Sadece Mehabad Krt Cumhuriyeti balamnda
deil, iran'da demokratik hareketin, ii ve kyllerin
mcadelelerinin bastrlmas, Azerbaycan Ulusal Hk
meti'nin devrilmesi ve binlerce insann katledilmesinin
sulusu ve sorumlusu da bunlardr.
Bu olgulardan ve tm yaz iinde ortaya konanlardan
karlacak en temel sonulardan biri, bir btn olarak
emperyalizme kar mcadele verilmeden ulusal kurtu
luun gerekte mmkn olmad sonucudur . . .
8 ubat 1998 )
STRKA BOLEWiK 31 HEJMAR o ADAR "98
E V i R i T
K rt l ere Mi saf i r l i k
( Bi r Muhabi ri n Notl ar )
V. Stepanow
Geen saymzda, "Ekim Devri mi' ni n kaza
nmlarndan . . . " bir rnek olarak, Sovyet-Erme
nistan'nda yaayan bir Krd'n Neue Zeit (Yeni
Zaman) dergisine gnderdi i ve "Sovyet-Erme
nistam'nda Krtler" balkl "okuyucu mektu
bu"nu yaynladk.
Szkonusu mektubun gi riinde, "Bir dnem
nce, dergi ni zde muhabi r W. Stefanow' un
Krtlere Misafirlik balkl notlar yaynland .
Yazar, bize iran Krdistan'ndaki Krtlerin duru
munu ve zor yaamn anlatyordu. " (Sterka Bol
ewik, say 2, sayfa 27) diyerek W. Stefanow'un
yazsna atfta bul unul uyordu.
Bu saymzda, ad geen yaz nn birinci ve be
inci blmlerini kendi tercmemizle yaynl yo
ruz. Yaznn birinci bl m, Neue Zeit (Yeni Za
man) dergisinin 1949' da yaynlanan 24. says
nn, 23-24 sayfalarndan, beinci blmyse
say 25 sayfa 25-26'dan alnmtr.
Yaznn birinci blm, Dou Krdistan'daki
Krtlerin durumunu genel olarak zetlerken,
beinci bl m Mehabad Krt Cumhuriyeti
balamnda emperyalistlerin tavrlarn zetle
ortaya koymaktadr. Mehabad hakknda takn
lan tavrlarn tek yanl olduu gerei gznne
alndnda, Sovyetler Bi rl i i' ni n tavr n Neue
Zeit dergisinin bir muhabirinin tavr temelinde
de olsa ortaya koymann nemli olduunu d
nyoruz.
Krt mil l iyeti l erinin Mehabad Krt Cumhuri
yeti balamnda Sovyetler Bi rl i i 'ne ynelttikle
ri eleti rilerin temelsiz eletiriler ol duu, bu k
sa yaz da bile oraya kmaktadr.
Di kkat ekmek istediimiz bir nokta; Yazda
Qazi Muhammed'le birlikte aslan Sadr Qazi ve
Seif (Seyfi) Qazi balam nda " karde asld"
diye yazl maktadr. Soyadlar nn ayn olmasn
dan dolay de karde olarak gsteril mekte
dir. Dier kaynaklar, Seyfi Qazi ' ni n Muhammed
Qazi'nin kardei dei l , kuzeni olduunu yaz
maktadrlar.
Okuyucularmza bir yeni belge daha sunma
nn sevincini tayoruz.
sterka boletik
1
iran, Irak, Suriye ve Trkiye'de 4 milyon civannda
Krt yawor. Bugnk takvim/e 1. yzyJim balangJCfY
Ia birlikte Krt halkmm tarihi hakkmda olduka kapsam
'' bir yazm var. Fakat Krtlerin bugnk durumunu ob
jektif bir ekilde karakterize eden herhangi bir materyal
bulmak ok daha zor ya da neredeyse imkans1z. Bu
nun nedeni, ad1 geen lkelerde Krtlerin takibat altm
da o/masJdJr. Resmi makamlar aniann kendi yazm1m
yaym/amasma izin vermiyor, on/ann dilini tammwor, on
lara kari ok vesveseli davramyor ve on/an siyasi ya
amdan mmkn olduunca uzak tutmaya aba/iyor
lar. Ortadou koul/anna gre bile Krtler en ezilen
halklardan biri.
Krtlerin milliyet olarak varliklanm ammsatmaya y
nelik en kk aba bile devammda hep ac1masJz te
rr getirdi. Trkiye'de onbinlerce Krt kuruna dizi/di.
Irak'ta 1945'te Barzani airetine kar1 ingiliz uaklan
harekete geirildi. 1946'da iran'da Krtleri bastirmak
iin askeri biriikiere bavuru/du.
Krtler, ian smm boyunca uzanan sJradalarm, Mi
ou Da1 ve Mkrin Oa/an'nm uzantJiarmm oluturdu
u, devlet sJmrlarmm kesitii blgelerde yerleik. Fa
kat yapay bir ekilde blnm olan Krt halki, dzine
lerce airete ve saylSlZ soya blnm olduu iin, hi
bir devlet iinde de yekpare bir btn oluturmuyor.
Airetlerin ve soy/ann bamda feodal iftlik bey/eri,
hanlar ve beyler bulunuyor.
iran'da, esas olarak da ian Krdistam diye bilinen
lkenin kuzeybat1smda, bir milyondan fazla Krt yai
yor. Makalemiz, bugnk Krdistan'! aniatmayi amal
yar.
1941- 1 946 yillarmda Sovyet ordu birlikleri bu blge
deyken, Krdistan'da bir gezi yapmak herhangi bir
glk arzetmiyordu. Yollar mkemmel durumdaydi,
Sovyet askerleri birok yeni yol amJlardJ. imdi yolla
rm durumuyla hi kimsenin ilgilendii yok, aylar am
dmp yanyor, heyefandan kapamyor. S1k s1k yol, kendi
ne yeni, daha rahat bir yatak am1 olan deli bir Irmak
ta yok oluyor. Yolculuk/anmizdan hibiri macerasiz
gemedi. Kah sarp kayalarta uurum arasmdaki yolu
kapatan a1r kayalan kenara yuvarlamak, kah arabay1
bir derenin yJdll amurun iinden ikarmak zorunda
STERKA BOLEW1K 32 HEJMAR o ADAR
kaldtk. Uzun abalardan sonra yine de yola devam
edemeyeceimizi an/aymca, ofr en yakm kye gidip
yardtm istedi. Birka kylyle, zebella gibi bir if kara
sttr getirdi. En iyisi ne yapmak gerektii konusunda
uzun istiarelerden sonra, karasttr/ar zincirler/e aracm
nne kou/du, arabact, iki ka/m demir ubuktan olu
an boyunduruun stne oturup, eik bir sopayla
hayvaniara boynuzlan arasmdan vurmaya baladt. St
trlar yava yava, adeta isteksizce harekete geip
arabayt ukurdan tkardtlar.
Ktm da geitleri karta rtl. Kayak diye bir ey
burada bilinmiyor. Karlar eriyineeye kadar Krtlerin dt
dnyayla balanttst kesik. Ancak bir han ya da bey, bir
komuya misafirfie gitme lksn kendinde grebilir.
iran'da ibamda olan emperyalist gler, lkenin
gelimesini engellemek iin hereyi yaptyorlar. Tarlalar
burada stk stk, ucuna tatan bir kama balanmt olan
atr bir kalasla srlyor. Mzelik olmaya /aytk karasa
ban bile, bu aletin yanmda tekniin doruu saytltor.
iran'm hibir kentinde akamlan doru drst bir ti
yatroya gidemezsiniz, tarada doktor yardtmt bu/amaz
smtz. Demokratik hareket strasmda kurulmu olan Teb
riz'deki Devlet Tyatrosu kapal. Yerleimlerde diz boyu
amur, hasta/tk ve istisnastz cehalet kol geziyor. iftlik
sahipleri, kyllerinin sadece emei zerinde deil, ay
nt zamanda yaamt zerinde de keyfince tasarrufa bu
lunuyor.
iranitlar bu koullar altmda yatyorsa, bu lkenin
vey evlatlan durumundaki Krtlerin durumunun ne ol
duunu dnebilirsiniz. Fakat yoksulluk ve takibatlar,
Krtleri itirazstz boyun een kleler haline getiremedi.
Onlar eref ve haysiyet duygusunu korudu/ar. Krt,
eyerde mkemmel durup, drt nala giderken hedefi vu
rabilmekten gurur duyuyor. Bundan gurur duyuyor,
nk halk iin kritik bir anda bunun ie yarayabilece
ini biliyor.
Krtlerin bu eref ve haysiyet duygusunun bugne
kadar kmlamamt o/mast, Tahran'daki resmi makamlan
kaygtlandmyor. Krt halkt zerine tekrar tekrar cezalan
dtrma seferleri gndermek iin her bahane mbah.
1947 ytlmda, airetlerden biri iran Azerbaycant ve Kr
distant 'nt kana bulayan iran'daki askeri klie itaat etme
yi reddetti. Hkmet, 3000 Krdn stne binlerce as
ker, panzer, uak ve Amerikalt dantman gnderdi. Bir
likler iki ay boyunca bu asi airete kart baanstzca
mcadele ettiler. O stralar ABD'nin iran bykelisi
olan George Alien, bizzat Rtzaiye'ye giderek, iran ordu
sunun Genelkurmay Bakant General Razmara ile bir
likte bir harekat plant haztrladt. Bu mdahale sonusuz
ka/dt. Krtler gleri yettii mddete kart koydular,
sonra da takipiferinden saklandtlar.
Emperyalist gler, airetler arasmda dman/tk k
rklemek ve Krtleri kendilerine basamak yapmak iin
az ara ve g harcamadtlar. Bu abalar sonusuz kal
dt. Buna kartltk Krtler, ingilz ve Amerikan ajanlarmm
yafanet ve ikiyzl vaatlerinin ne menem ey olduunu
anladt/ar.
Sovyet ordusu, Krt halkmm gznde genel saygt ve
sevgi gryor. Bu, bir tek Krd bile Ineitmemi olan bir
ordu. Bu zgrlksever ve cesur halkta onun hakkmda
mteekkir bir ant kalmt.
(. . . )
5
31 Mart 1947 gnnn alaca karanltmda Meha
bad'da, ah taratmdan onaylanmt olan askeri mahke
menin karart uyannca karde astldt: Muhammed
Qazi, Sadr Qazi ve Seif Oazi, namt dier Mehmet H
seyin Han. Muhammed Qazi, Krt halkmm en nde ge
len kltr emekisi, Krtlerin Demokratik Parti'sinin ku
rucusu ve nderiydi. Kardei Sadr Qazi, 14. yasama
dneminde iran Meclis vekiliydi. Seif Qazi uzun sre,
iran Krdistant'nm bakenti Mehabad'da valilik yaptt.
Gericiler yaklatk ay boyunca, Krt halkmm bu en
nde gelen ve en sevilen temsilcisiyle zor yoluyla he
saplamayt gze alamadtlar. Amerikan ve ingiliz ajan
Iart Muhammed Qazi'ye kart entrikalar gelitirdi/er.
iran'da kendi evindeymi gibi davranan yabanct em
peryalistler, onu kendilerine kazanmaya, satmalmaya
altttlar. Fakat Qazi'nin halkma ihanet etmeyeceini
anlaymca, kardeleriyle birlikte asttlar.
Aireter iinde grece ilerici olanlara dayanan Mu
hammed Qazi, bir ulusal batmstzltk savatstydt. Krt
lerin Demokratik Partisi ktsa sre iinde Krt airetleri
nin birliini saladt ve karartt bir ekilde, halk iin hak
lar elde etmeye baladt. iran resmi makam/an, Krtlerin
Krte konuup yazmasmt yasakladtlar. Demokratlar
kendi anadillerinde "Krdistan" ad lt bir gazete kurup,
okullar amayt baardtlar. iran anayasastyla uyum iin
de Krdistan'da kurulan encmen (zynetim organt),
genel ilkretim mecburiyeti zerine bir karar aldt. Yok
sul ocuklan parastz okutuldu, giyecek, yiyecek ve
okul kitaplan verildi. Mehabad'da, Krt halkmm tarihin
de ilk kez, kadmlarm da dahil olduu bir tiyatro kum
panyast kuruldu. Krt Demokratik Partisi Merkez Komi
tesi binasmm nndeki meydanda hoparlrlerden Krt
e arktlar ve en son haberler duyu/uyordu.
Krt halkt arasmda edebi ve siyasi dergiler dattl
maya balandt. Bunlann birinci sayfasmda yle deni
yordu: "Okuyabiliyorsan okuyamayana oku. " Okuyabi
len herkes bu talebe seve seve uyarak etrafma bir ytm
dinleyici topluyordu.
"Krdistan" dtmda 1946'da "He/ale" admda bir ede
bi ytlltk, "Anavatanm Sesi" admda bir genlik dergisi ve
bir ocuk dergisi yaymlandt.
Krdistan, tm Krt halkmm kutup ytldtzt oldu. Trki
ye'den, Suriye ve lrak'tan, demokratik hareketi selamla
yan ve onu desteklemeye haztr olduunu dile getiren
mektuplar geldi. Krdistan dtmda yaayan Krtler en
iddetli arzu ve isteklerini dile getiren illegal yaym/ar
yaymladtlar. ingiliz egemenlik blgesinde yaym/anan
bu il/ega/ dergilerden biri olan "Rave"te unlar yazt-
. yordu:
"Hi bi r suumuz yokken esaret altnda yaayan ve
STtRKA BOLEWiK 33 HEJMAR 3 ADAR `
E V i R i T
feodalizmin ve despotizmin boyunduruu altnda inie
yen biz Krtler, tpk dier halklar gibi, mutluluk ve z
grlk istiyoruz.
Krt sorunu kolay bir sorun deildir ve dmana inat,
tm dnya bu sorunu bilmelidir. Dnya kamuoyu sz
lerimizi iyice dnp, iranl, Irakl ve Trk kan emicile
rin penesinden kurtulu mcadelemizin haklln ta
nmadka, resmi adaletten ve demokrasiden sz et
mek rezalettir.
Bugn emperyalizm ve faizm yanllar, gaspettikleri
haklar korumak amacyla dnyada huzursuzluk ve d
zensizlik yayyorlar. Bizi aldatp, kanmz emmek ya da
bakalarnn emmesini salamak istiyorlar. Fakat biz
boyunduruk altnda lecek ya da sngyle paralanma
mza izin verecek kadar gsz deiliz. Krt, zgrl
n elde etmedike, emperyalistlere kar mcadele
etmeyi brakmayacaktr."
Krt demokrat/an, iran Azerbaycant demokratlanyla
el ele a!JtJ!ar, gericilie kar1 birlikte mcadele ettiler.
Krtler, iran resmi makamlannm sterine saldii aske
ri biriikiere kar1 inatla direndiler. Amerikan ve ingiliz
emperyalistlerinin katkJSJYia Krdistan ve i ran Azerbay
cant kana bu/and1. Demokratik hareket parampara
edilip ezildi. iranil gerici/er, halk iin, onun aydmlanma
SI ve yzlerce y1ll1k yoksulluktan kurtulmasi iin yapilan
hereyi, gerek demokrasi ve zgrln her hareketi
ni amans1zca yoketmek gerektii kuralma Siki SlkJYa
uyuyor/ar. Krt Demokratik Partisi'nin nderinin asilma
smm ve yzlerce silah arkadamm idam edilmesinin
nedeni budur.
iran gericilii, Amerikan ve ingiliz emperyalistlerinin
katkiSJYia, Krt okullartnt YJktJ, Krteyi yasak/adi, drt
bir yana jandarma, asker ve sivil polis yerletirdi. Fakat
o, Krt halkmm baJmsJz!Jk ve zgrlk zlemini yok
edemeyecektir. Krdistan'da byk askeri garizonlar
var. Fakat subaylar ve askerler, karanlik basmca kila
dan d1an ikmaya korkuyorlar. Her gn, her saat Krt
halkmm nefretini hissediyor/ar.
zgrlksever Krt halki, en vahi terre ramen,
imdi de mcadeleyi durdurmamitir ve gericiliin
glerini az huzursuzland1rmwor.
Yazkurul unun notu: Dergimizin geen say1smda
yaymlanm1 olan bu notlarm ilk blmyle ilgili olarak
ABD'nin eski iran bykelisi ve bugnk Kltr iliki
leri Mstean George Alien, ale/acele zel bir a1klama
yaymlad1. iran'daki faaliyetinin belli yanlarmm tehirin
den epey tedirgin olan George Alien yle diyor: "Not
lardaki iddialar A'dan Z'ye yanltr." Fakat George Al
Ien, Krt halkmm demokratik hareketinin iran gericilii
taratmdan bastmlmasmda oynadii kirli rol kanttiayan
Notlarda aktanlan olgulan rtmeyi denemiyor bile.
ABD'li diplomat bylece, kilm1 k1p1rdatmadan yapt11
bu aJklamay/a, notlarda zaman ve yer belirterek a1k
ve berrak bir biimde aktanlan olgularm rtlemez
olduunu doruluyor.
Bo leviklerin
ulusal sorundaki
grlerini
renmek iin . . .
roja bolevi k
.
t Ulr ,.
t.
, . --
H;;
<
STRKA BOLEWiK 34 HEJMAR 3 ADAR U