T.C.

MARMARA NVERSTES GZEL SANATLAR ENSTTS HEYKEL ANASANAT DALI

MODERNZM SONRASI KTDAR FORMLARINA DRENTE SANATIN VE SANATININ ROL

Sanatta Yeterlik Tezi

AYE DERMENCOLU

stanbul 2013
1

T.C. MARMARA NVERSTES GZEL SANATLAR ENSTTS HEYKEL ANASANAT DALI

MODERNZM SONRASI KTDAR FORMLARINA DRENTE SANATIN VE SANATININ ROL

Sanatta Yeterlik Tezi

AYE DERMENCOLU

Danman: Do. EYMA STNER UZUNZ

stanbul - 2013

NSZ Bu almada, 1960lardan itibaren postmodern dnemin ve kresel

kapitalizmin; toplumsal, siyasal, kltrel dayanaklar ve sanatn bu ortamdaki rol ve ilevi aratrlmtr. Bu balamda sanatn iktidar formlarna direnme alanlar kuramsal ve sanat pratikleri zerinden aratrlarak tartlmtr. Tez metnimi hazrlama srecinde yardm ve nerileri ile katkda bulunan tez danmanm Do. eyma stner Uzunze, tez jrilerim boyunca ynlendirici saptamalar ve destekleri ile yanmda olan Prof. Nilay Kan Bykiliyen ve Prof. Dr. Aye Durakbaaya ve tm sanat eitimimde emei geen hocalarma sonsuz teekkrlerimi sunarm. Tezimi yazma srecinde sevgileriyle ve destekleriyle yanmda olan eim Uur Deirmencioluna, yeenim Yasemin Bola ve tm arkadalarma teekkr ederim.

stanbul, 2013

Aye Deirmenciolu

GENEL BLGLER sim ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler : Aye Deirmenciolu : Heykel : Heykel : Do. eyma stner Uzunz : Sanatta Yeterlik - Mays 2013 : Modernizm, Postmodernizm, ktidar, zne, Kreselleme, Gncel Sanat ZET Bu aratrmann konusu, modernizmden gnmze sanatlarn iktidar formlarna kar gelitirdii direnme alanlardr. Bu direnme alanlar kapitalist sistemin her noktada denetleyici bir yap gerekletirememesi dolaysyla yakalanan iktidar boluklarnda yaratlmaktadr. Aratrmada, sanat-iktidar arasndaki iliki incelenirken Fransz dnr Michel Foucaultnun iktidar kart analizlerinden yararlanlmtr. Tezde sanatlarn tavrlarn daha iyi anlayabilmek iin, her sanatdan birden fazla rnek verilmi ya da iki sanatnn almas karlatrmal incelenmitir. Tezin ilk blmnde, modernizm sonras deien iktidar yaklamlar balamnda; sanat zne-iktidar ilikisi, sanatlarn sanatn kurumsallamasna verdikleri tepkiler, kadn sanatlarn eril iktidar krma abalar ve metafiziin sanatlar tarafndan tekrar ele alnmas incelenmitir. kinci blmde, iktidar formlarna direnite ara alan olarak sanatn rol; Toplumsal Aralk, nc Alan ve Yersizyurtsuzlama kavramlar zerinden ele alnmtr. Tezin son blmnde kresel kapitalizm ve gncel sanat ilikisi erevesinde direnme alanlar olarak yeni teknolojiler ve sanat inisiyatifleri ele alnmtr.
4

GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname Field Programme Supervisor Degree Awardedand Date : Aye Deirmenciolu : Sculpture : Sculpture : Do. eyma stner Uzunz : PhD- May 2013 Modernism, Postmodernism, Power,

Keywords : Subject, Globalization, Contemporary Art

SUMMARY

Subject of this research is the 'fields of resistance' against forms of power developed by artists from modernism to present. These fields of resistance are developed in power vacuums caused by capitalist system's incapability of forming a control mechanism in every point. In the study, French philosopher Michel Foucault's analysis against power was used while the correlation between art and power had been investigated. To put the focus on the artists' attitudes, more than one example of all artists were given or works of two artists were investigated comparatively. The beginning of the thesis deals with the artist subject-power relation, reactions of artists to institutionalisation of art, efforts of female artists on disrupting the masculine power, and reconsideration of metaphysics by artists.All these aspects were explored in the context of power approaches changing after modernism. The second part focuses on the role of art as an interspace on resistance against forms of power, 'Social Interstice', 'Third Spaceand 'Deterritorialization'. The last chapter covers new technologies as resistance fields and artist

initiatives as parts of an interrelation between global capitalism and contemporary art.

NDEKLER Sayfa No. ZET.. SUMMARY... GR.. 4 5 8

1.POSTMODERN DNEMDE KTDAR YAPILARI VE ELETREL SANAT..

11

1.1Modernist Avangard ve Postmodernist Avangard . 15 1.2 Frankfurt Okulu: Kltr Endrstrisi, Sanat ve Protesto 21

1.3 zne-ktidar likisi ve Sanat znenin Eletirel Rol .. 26 1.4 Sanatn Kurumsallamasna Eletirel Tavr .............. 30 1.5 ktidar-Beden likisi ve Eril ktidarn Krlmas .. 58 1.6 Sanatta Metafiziin Yeniden Ele Alnmas 81

2. KTDAR FORMLARINA DRENTE ARA ALAN OLARAK SANATIN ROL 2.1 Nicolas Bourriaud: Toplumsal Aralk Olarak Sanat ..

94 94

2.2 Mika Hanulla: nc Alan Kavram 101 2.3 Sanatnn Direnme Alan Olarak Yersizyurtsuzlama Kavram . 106

3. GNCEL SANAT-KRESEL KAPTALZM LKS

115

3.1 Gncel Sanat -Teknoloji likisi ve Yaratlan Direnme Ortamlar .. 128 3.2 Gncel Sanatta Direnme Noktalar Olarak Sanat nisiyatifleri . 148

SONU .. 175
6

KAYNAKA 181 RESM LSTES 188

GR ktidar kavramnn boyutlarn anlayabilmek iin, onun farkl formlarda iie girmi bir a nitelii tadn grmek gerekmektedir. Her alana nfuz etmi olan iktidar formlar, gndelik yaamn iinde -kadn/erkek, ebeveyn/ocuk, retmen/renci, sanat/izleyici ilikileri v.b.- zerinden kendini geerli klar. ktidar ak ya da rtl formlar aracl ile eitli toplumsal kurumlarda, bedenlerimizde ve dilimizde yaar. ktidar formlarnn znelerin oluum sreleri zerindeki etkisine bakldnda; znenin, iktidar alanlarnn karmak ileyiinin rn olduu grlr. zne; deerlendirme pratikleri, ynetim aralar, dzenli kontrollerle srekli olarak izlenir. zne zerinden ileyen mikro iktidar sreleri; bazen yazl bazen de yazl olmayan kanallardan -kltrden ve gelenekten- beslenen iktidar formlarnda hayat bulur. Bu formlarn genellikle kat snrlar yoktur, srekli dier formlarla etkileim iindedirler. Salk ve eitim sistemi gibi eitli kurumsal dzeneklerle, bireyin toplumla btnlemesi salanr. rnein; dzenleyici alma sreleri, kariyer gibi balklar altnda srekli yaratlan ve yeniden yeniden dzenlenen iktidar formlar ile birey, sistemin uyumlu paras haline getirilir. Bylece zneler zerinden ileyen iktidar formlar; bireye, baskc yntemler kullanlmadan, kendisine sunulan eitim ve kariyer gibi basamaklarda uzmanlar eliinde ilerleme olana salar. ktidar ilikilerinin varl doal olarak iinde direnme biimleri yaratr. Bu direni biimleri saldrgan olabilecei gibi, tavizkar da olabilir. ktidar biimleri gndelik yaama farkl formlar altnda nfuz ederek, bireye bir gereklik yasas dayatr. Bu belirlenimler iinde oluan zne, farknda olmadan bir denetim mekanizmas iine girer. ktidar ilikilerinin ileyii ancak zgr zneler zerinden olabilmektedir. ktidar ile zgrln karlamasnn yaratt dinamizm; bir yandan iktidara uygulama alan yaratrken, dier yandan bireysel ve kollektif znelere de direnme kapsn aar. Fransz dnr Michel Foucaultya gre; iktidar, tek bir egemen gcn varln temel alan iktidar anlaynn yerine mikro-iktidarlarn iielii ile oluur. Bu iktidar, bireylerin gndelik yaamlarndaki her alana sinen bir var olma biimidir:
8

ktidar; elde edilen, koparlan ya da paylalan, korunan ya da elden karlan bir ey deildir; iktidar, saysz noktalardan karak; eitsiz ve hareketli bantlar iinde iler. 1 Foucaultya gre iktidarn olduu yerde direnme de vardr. Frankfurt Okulu yelerinden Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer, kltr endstrisi kavramn bularak, bu kavram zerinden kapitalist topluma eletiri getirmilerdir. Adornoya gre; tketicinin bilinci, kltr endstrisi tarafndan elence reeteleri ve reklamlar aracl ile ynlendirilmektedir. Gnmzde ise; kltr endstrisi; internet, televizyon, radyo, sinema filmleri, mzik, elence ve moda sektrn kullanarak bireyleri sisteme adapte etmektedir. Tezin ilk blmnde; postmodern dnemdeki iktidar yaplar zerinde durulmu ve bu yaplara kar gelitirilen eletirel sanat rnekleri verilmitir. Bu blmde, sanatta modernizmden postmodernizme geiin ipular ve postmodern sanattaki direnme alanlar, u alt alt balkta irdelenmitir: Modernist avangard ile postmodernist avangardn kyaslanmas, Adornonun kltr endstrisi kavram, zne-iktidar ilikisi balamnda sanat znenin eletirel rol, sanatn kurumsallamasna eletirel tavrlar, feminist sanatlarn kadn bedeni zerindeki eril iktidar sorgulamalar ve modernizm sonras metafiziin yeniden ele alnmas. Tezin ikinci blmnde iktidar formlarna direnite Ara Alan Olarak Sanatn Rol ele alnmtr. Bu blmde; Fransz sanat eletirmeni ve teoriyen Nicolas Bourriaudn likisel Estetik balamnda ele ald Toplumsal Aralk Olarak Sanat kavram, sanat Mika Hanullann gelitirdii nc Alan kavram ve sanatnn direnme alan ile ilikili olarak Yersizyurtsuzlama kavram ele alnmtr. Bourriaud, yeni sanat yaptlarnn karlkl-eylem, biraradalk ve ilikisellik zerinden okunmasn nermektedir. Bourriauda gre; sanat-izleyici diyalou ile, bir ara alanda oluturulan sanat; bireylerin daha nce hi deneyimlemedii ilikiler yaratmasna olanak salar.

Michel Foucault, Cinselliin Tarihi-I, Hlya Tufan (ev), 2.Bask, stanbul: Afa Yaynlar, Ekim 1993, s.99.

Tezin son blmnde, gncel sanat ile kresel kapitalizm ilikisi ele alnmtr. Bu blmde, gncel sanatlarn yeni teknolojiler karsnda gelitirdii tavrlar ve inisiyatifler kurarak yarattklar yeni direnme biimleri zerine odaklanlmtr. Gncel sanat pratiklerinin yerleiklik kazanmaya balad 90l yllarda dnya; okuluslu irketler hakimiyetinde, ekonomik ve kltrel anlamda yeni bir yaplanmaya girmitir. Kresellemeyi oluturan bu yeni oluumlarla etkileim iinde olan gncel sanat, bir yandan yeni iktidar alarnn kskacna girerken bir yandan da kendi direnme alanlarn yaratmaya balamtr. Sanatlar kltr endstrisinin ve sanat kurumlarnn kstlayc etkisinden kurtulmak iin sanat inisiyatifleri kurarak kendilerine soluk alma alanlar yaratmaya almlardr. Bir yandan gnmz internet teknolojileri kresel kapitalizmin kontrol ve gzetim arac olurken; dier yandan sanatlar, interneti anonimlik ve zgrleme zemini olarak kullanma yollarn aratrmaya balamlardr. ktidarlarn birey zerindeki etkisine ve bireyin iktidar mekanizmalarna direni biimlerine sanatsal dzlemde bakld zaman; iktidarlarn her zaman kendisi ile uyumlu olmayan sanatlar kendi iine ekmenin ve onlarn fikirlerini ynlendirmenin yollarn arad grlr. Genellikle sistem, sanatya ne tarzda sanat reteceini dolayl yollarla empoze eder. Bazen sanaty dllendirerek, bazen de grnr klma artlarn sanatya sunarak yapar bunu. Fakat sistemin kendini varetme adna toplumda zgr brakt kanallar da vardr. Sanat, bu kanallardan biridir ve baz sanatlar bu zgrlk kanaln direnme alanna dntrr. Dolaysyla iktidarla uyumlu sanatlar olabildii gibi; her trl hegemonyaya kar direnmeyi seen, provokatif bir sylem oluturabilen sanatlar da vardr.

10

1. POSTMODERN DNEMDE KTDAR YAPILARI VE ELETREL SANAT Modernizm, 18. yzyl Aydnlanma felsefesiyle btnlemi; rasyonellik, akln egemenlii, bilimsellik, evrensel dorular, sistematik dnme, pozitivizm gibi temel olgular zerine kurulu bir dnya grdr. Aydnlanma d, rasyonalite, ilerleme, zgrlk gibi kavramlar zerine kurulu olan modernite projesi; ok geni bir yaklam ile nesnel bilimi, evrensel ahlak yasalarn ve sanatn zerkliini gelitirme abas olmutur. Modern ussallk; Ortaan Tanr merkezli ussall yerine, zneyi

yerletirmitir. Modern ussallk iin, kabul edilebilir bilgi iin, nermenin bakalarnn da ulaabilecei kantlara dayal olmas ve kant trnn de empirik kant olmas geerli olmutur. Bu kanttan yaplacak karmlarn da ak ve tutarl bir biimde yaplabilir olmas gerekmektedir. Bilginin evrensel geerlilii olmas iin bu zorunludur. Bylece, dayana olmayan, duyulur olann dnce zerindeki rol azalmtr. Bu yaklamlar farklla kar bir ynelim gelitirmi ve tekilci bir anlay hakim olmaya balamtr. Aydnlanma gelenei ile balayan modernizm; rasyonalizasyon ve ilerlemeye dayal bilimsellik anlay, ulus devlet, seklerizm ile ekillenmitir. Aydnlanmann rasyonel dnce tarz, inancn akldlndan kurtuluunu simgelemitir ve insan hereyi renebilecek ve dolays ile evreni kontrol edebilecek bir varlk olarak grmtr. Rnesans ile balayan bu insan merkezli bak, modernitenin temel bak asn oluturmutur. Modern olma bilinci ile birlikte gelien bilgi formlar kendi iktidarn oluturmutur. Modernlik bu iktidar gcn; fizik bilimlerindeki yeni keifler, sanayileme, kitle iletiiminin yaygnlamas, ulus devletler, egemen sistemlere alternatif nerme iddiasnda olan kitlesel toplumsal hareketler ve kapitalist dnya pazar gibi kaynaklardan almtr. Foucaulta gre; modern dnemde iktidar formlar, bireyci ynetim teknikleri ve pratikleri zerinden ilemitir. Foucault bunlar benin teknolojileri olarak nitelendirmektedir: Bunlar, bireyin kendi kendine yada bakalar yardmyla, belirli bir

11

mutlulua, safla, mkemmeliyete ya da lmszle ulamak iin, kendi bedeninde ya da ruhunda gerekletirdii ilemlerdir 2 Bu formlar, tahakkm kurarak ilemekten ok; znelerde istek ve arzu yaratarak ilemitir. Modernizm, sanattan bilim ve teknolojiye her alanda rettii formlarla toplumu yaplandrmak ve bu yaratt genel formllerle evrensellii yakalama ve dnyay kurtarma iddiasnda olmutur. Ancak, 2. Dnya Sava'ndan itibaren, ilerlemeci modernizm d hzla ypranmaya balam; yeni ekonomik, siyasal ve kltrel dzenlenilere ihtiya duyulmutur. 1960lardan itibaren sanat, felsefe, din, toplum, kltr alanlarnda Postmodernizm ad altnda yeni bir yaplanma dnemi balamtr. 1970ler, modernlie duyulan inancn yitirilmeye, postmodernizmin disiplinler aras yaklamnn kendini hissettirmeye balad yllar olmutur:
Dilbilim, gstergebilim, marksizm, feminizm, antropoloji, sosyal tarih, psikanaliz ve dier disiplinlerden alnan kuramsal yaplarn disiplinler aras bir birleimiyle, eletirel kuram; postyapsal felsefeyi Aydnlanmann bir eletirisiyle birletirmitir. Bunlar hep birlikte, postmodernizmin temelini oluturmulardr. 3

Marksist edebiyat kuramcs, edebiyat eletirmeni ve teoriyen Fredric Jameson (d.1934), Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant adl kitabnda; modernizmden kopuun salt kltrel balamda ele alnmamas gerektiini belirtmitir:
Gerekten de ister kutlayc, ister ahlaksal ynden itici ve reddedici bir dille ifade edilsin- postmodern kuramlar ayn zamanda, en iyi postmodern toplum adyla bilinen ancak sk sk tketici toplum, medya toplumu, bilgi toplumu, elektronik toplum ya da high tech toplum gibi adlarla da anlan tmyle yeni bir toplum trnn ortaya ktn ve baladn bize haber veren tm o iddial toplum bilimsel genellemelerle gl bir kan ba iinde grlyor. Bu tr kuramlarn, kendilerini rahatlatacak biimde, szkonusu yeni toplumsal formasyonun, klasik kapitalizm yasalarnn yani endstriyel retimin baatl ve snf

Emre Ik, znenin Dili, Birinci Basm, stanbul: Balam Yaynlar, 2000, s.91. Kristine Stiles (Ed.), Theories and Documents of Contemporary Art: A Sourcebook of Artists Writings, London: University of California Press., 1996, s.4.
2 3

12

savamnn her yerdeliine- artk uymadn gstermek gibi bariz bir ideolojik misyonlar vardr. 4

Jameson, postmodernizmin rahatlatc etkisinin eitli modernist ritellerin bir kenara ekilerek, biim retiminin katlmak isteyen herkese ak duruma getirilmesi ile salandn syler. Ancak bu durumun bir bedeli vardr: Sekinci saylan modernist biimsel deerler ile birlikte, yapt ya da konu gibi deerlerle ilgili son derece nemli bir dizi kategorinin en batan yok edilii. 5 Ylmaz zbek Postmodernizm ve Almlama Estetii adl kitabnda modern an iki yz olduunu syler: Birincisi sevimli olan; insann yaam kalitesini ykselten; ikincisi ise sevimsiz olan, insan yaamn tehdit eden. zbek, brokratik dzenin ve kapitalist ekonominin modern dzeni yprattn; an her ynyle sorgulayan aydnlar, dnrler ve sanat evrelerinin; yeni araylara girdiklerini belirtir: Modern aa tepki olarak zellikle sanat alannda gelimeler oldu. Farkl anlaylar, farkl baklar, farkl tarzlar yava yava kendilerinden szettirmeye baladlar. Bir kar duruu temsil eden Post-modern kavram ortaya atld ve geni yank buldu 6 zbek, kurallarn ve modern a dayatmalarnn insanlar yorduunu ve onlar yeni bir yaam tarz aramaya ittiini syler. nsan insan yapan, ona kimlik kazandran birok enin toplum yaamndan kayp gitmesi yaamn her boyutunu etkilemitir. Sorunlu insanlar, sorunlu toplumlar yaratan a artk insana yk olmaya balamtr. Bu durumdan en ok etkilenen kesimlerden birinin yaratc olarak sanatla ilgilenen insanlar olduunu syleyen zbek, bu kesimin sorumluluklarnn gereini yerine getirerek modern sanata tepki olarak postmodern sanat zerine dnmeye baladklarn belirtmitir:
Kimine gre Post-modern sanat gizemli bir dnya yaratt; kimine gre bir karmaa yuma bu akm; birikimsiz, niteliksiz tketiciye itici gelse bile nitelikli tketiciye ekici geldi bu hayal gcn kamlayan, yaratcln nn aan yaptlar. ou evrelerce sevimli, sempatik
Fredric Jameson, Ge Kapitalizmin Kltrel Mant, Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Mant, Nuri Plmer ve Abdlbaki Glc (evrl.), 1.Basm, Ankara: Nirengi Kitap, Mart 2011, s.31. 5 A.g.e., s.433. 6 Ylmaz zbek, Postmodernizm ve Almlama Estetii, 1.Bask, Konya: izgi Kitabevi, Nisan 2005, s.2.
4

13

ve hatta insancl bulundu Post-modern esintiler. Bu gelimeleri, insanln bugnn, geleceini tehdit eden tehlikelere kar zm olarak grenler de oldu. Sanatn hemen her dalnda, insana bakta, onu ele alta farkllamalar grlmeye baland. Bunlar zmlemek, anlamlandrmak modern an yntemleriyle pek olas deildi. Her tketicinin birikimine, kafasndaki dnce modelllerine ve perspektiflerine gre anlam kazananan Post-modern yaptlarn dilinden anlayan bir ynteme, bir kurama gereksinim vard. Tketiciyi ne karan bu yntemin ad Almlama Estetii 7 (Rezeptionssthetik) idi.

zbek, yaptlarn birden ok anlam iermesi ve ok katmanl olmalar dolaysyla, bir veya birka perspektifin onlar zmlemeye yetmeyeceini sylemitir. Ona gre; saysz baka, saysz yant veren yaptlara; ok kat kurallar olmayan, asl yaratc olarak grd ve tketiciyi ne karan Almlama Estetii yntemi ile yaklamak gerekmektedir. zbeke gre almlama: dzensizliklerin kendi aralarnda dzen kurduklarn saptamak ve bunu zmlemektir. 8 Ona gre, kendi perspektifimizden hareketle birbirinden bamsz, grnen eler arasnda kuracamz her anlaml ba, her dzen; yaptn zm, yorumu olacaktr. zbek, deerlendirmitir:
Modernizm salamcdr; onun yaptlar yorumlama, zmleme yntemleri daha ok tutarllk peindedirler. Savlarn ortaya koyarken salam dayanaklar arar. Yaptn yaratcsnn biyografisi, yaad dnem, sosyal evre sorgulanr ve yaptla ilikilendirilir ve yorum ortaya kar; bylece tutarl bir yaklam sergilenmi olarak grlr; birok sosyal bilim dalnn verileri yapt zmlenmesinde dayanak oluturur; hemen hibir sosyal bilim dal yoktur ki bizim ekillenmemizde rol stlenmemi olsun ve dolaysyla hem yazar hem de toplumun perspektifini etkilememi olsun. Yaratc da tketici de nemlidir modern ada. Almlama Estetii ise deimez kurallar olmayndan tr, insann her bakn nemsedii iin; modernizm gibi seici, kmseyici bir tavr taknmad iin bilimsel bulunmaz. Onu belki de sevimli,

postmodernizmin

Almlama

Estetii

ile

uyumunu

yle

7 8

A.g.e., s.3. A.g.e., s.4.

14

sempatik yapan onun bu alak gnll, iddiasz tavrdr; Postmodernizmle uyumlar da bu ortak paydalardr. 9

1.1 Modernist Avangard ve Postmodernist Avangard Sosyolog ve dnr Zygmunt Bauman (d.1925), Postmodernlik ve Honutsuzluklar (1997) adl kitabnda, modernlik ve postmodernlik perspektifinden avangardn imkanllnn ne olduunu aratrr. Bauman, modernistlerin zamann vektrel bir doasnn olduuna ve bir istikamete doru aktna inandklarn syler. Buna gre, sonradan ortaya kan ey ne olursa olsun daha iyidir (olmaldr, olmak zorundadr); gemie doru uzanan ey de daha kt geri, gerilemi, aa- olan ey demektir. 10 Modernistlerin tarihin ilerici doasna gvendiklerini ve dolaysyla da, yeninin ortaya kmasyla eskiden kalann, devralnann ve miras braklann gereksizliine inandklarn syleyen Bauman, modernist anlayn eskiden kalana yaama hakk vermediini belirtmitir. Modernistler trs giden modernlii drtnala koturmak ve de tarihin motoruna yakt eklemek 11 istemilerdir. Bauman, modernistlerin modernliin kendisinden daha modern olduklarn ve ondan aldklar esin ve izinle modernlik adna hareket ettiklerini syler:
Tpk modernliin kendisi gibi, ve tabii belki de daha fazla, bunlar da cephe hattnda yayorlard. Bunlar da tpk bir btn olarak modernlik gibi, hatta belki de bundan daha domatik bir biimde, gelenein tek faydasnn insann neyi kracan bilmesine yaramas olduuna ve snrlarn ihlal edilmek iin var olduuna inanyorlard. Bunlarn ou, iaret ve cesaretlerini (ve bir de vg ve yergi iin gereksinim duyduklar zgvenlerini) bilim ve teknolojiden, modern gelenek-dayann bu en gayretli, cretkar ve saygsz hcum ktalarndan alyorlard: empresyonistler anti-Nevtoncu optikten, kbistler anti-Kartezyen grelilik

A.g.e., s.5. Zygmunt Bauman, Postmodernlik ve Honutsuzluklar, smail Trkmen (ev.), Birinci Basm 2000, stanbul: Ayrnt Yaynlar nceleme Dizisi 158, s.135. 11 A.g.e., s.136.
10

15

teorisinden, srrealistler psikanalizcilerden, ftristler de patlamal motorlardan ve montaj hatlarndan. 12

Bauman, modernistlerin nerilerini isteksiz ve kaytsz bir topluma dayatmak zorunda kalmalarn, kendi sular olarak grmediklerini belirtir. Onlar suu, artk geride kalm olan kurallara yapan pek ok insana, modas gemi zevkleri olan, avangardn igrlerini yakalayamayan ya da yakalamak istemeyen insanlara atmlardr. Baumana gre, bu durumda modernistler; geliimini henz tamamlamam ve ge kalm insanlar olarak grdkleri bu insanlar aydnlatmak, eitmek, dntrmek ve bunlara bireyler retmek istemilerdir. Ancak bu durum baz tehlikeleri de beraberinde getirmitir:
Eer eitilme srecindeki insanlar, eiticilerin abalarna direnmek yerine bunlar ayakta alklyorlarsa ve eiticilerin verdii eitim karsnda oke olmuyorlar ve kafalar karmyorsa o zaman bu, olsa olsa yeterince radikal ve akgz olmamann, karsnda lmne sava verilmesi gereken bir zevkle (ya da, daha dorusu, zevksizlikle) giriilen affedilmez uzlamann sonucu olabilirdi. Fakat bunun sebebi her ne olursa olsun, sonuta avangardn avangardc kimlii ruhani liderlik yetkisi, ukalalara svme hakk ve varsaydklar misyonerlik konumlaryla birlikte- sorgulanabilir olacakt. 13

Avangardn elikisinin de burada olduunu syler, Bauman: Yapmak istediinde baarl olursa kaybetmi olacaktr, yenilgide ise doru yolda olduunu grecektir. Halkn beeni ve ilgisine mazhar olmadklar zaman avangard ac duymutur; fakat dlenen beeni ve alka nihayet ulatklar zaman ise ok daha fazla zdrap ekmitir. Halkn beenisini kazanaca endiesi ile avangard her geen gn biraz daha zor sanatsal form arayna 14 girmitir. Bu elikide, kn balangcnn yattn syleyen Bauman; bunun iki taraftan gerekleeceini belirtir. Sanat piyasas, anlalmaz sanatlarn tad o dev snflatrma potansiyelinin kokusunu abucak almtr. Ksa zamanda u ortaya kmtr: Kimlik ina etmek ve edindii stat sembollerini gstermek isteyenler, bunu yapabilecek yeterli araca sahip olduklarnda, sanat vastas ile istedikleri ayrcalkl

12 13

A.g.e., s.136. A.g.e., s.138. 14 A.g.e., s.138.

16

konuma kolayca eriebileceklerdir. Bunun iin yaplmas gereken ey de; evlerini, insanlar hem artan hem de korkutan nc sanatlarn en son retimleriyle sslemektir. Bunu yaparak hem kendi zevklerinin ileriliini ispat etmi, hem de kendisi ile kltrsz, zevksiz tekiler arasndaki mesafeyi gstermilerdir. Baumana gre bu gelimeler beklenmedik ekilde modernist avangard sanatn kn hazrlamtr:
Estetik yetisiyle avangard sanat yine eskisi gibi izleyenleri artyor, ok ediyor ve sersemletiyordu. Ancak te yandan da tabakalara blc ve ayrm yaratc kapasitesi ile de, her geen gn artan sayda kr krne hayranlar ve en nemlisi de alclar buluyordu. Evet, avangardn ayn anda hem arzulad hem korktuu tevecch artk nihayet olmutu (hatta bu sadece bir tevecch deil, dinsel bir ak ve tapnmayd). Yalnz bu hi beklenmedik ekilde arka kapdan geliyordu. Bu, pek de yle modernletirme misyonunun imrendirici zaferi olarak, baarl dntrmenin somut bir tezahr olarak deil, devralnm kimlikleri kknden sken ve kimlik inasn kknden edilenlerin grevi sayan bir dnyada ayrcalkl pozisyonlarn tanabilir ve satn alnabilir alametlerine sahip olmak iin sren ateli arayn bir sonucu olarak gerekleiyordu. Artk avangard sanat (soylulatrc etkisi ile) kendi retisine iman edenlerce deil, anlalmaz, kibar ve sekinci olann yanstlm aaasnn tadn karmak isteyen insanlar tarafndan benimseniyor ve zmseniyordu. 15

Bauman, modernist avangard sanatn knn bir dier yann da yle saptamtr: u, her geen gn biraz daha ortaya kyordu: halkn tevecch ve kabul tuzandan kan da kendi snrlar vard. nsan er ya da ge, duvara toslamak zorundayd: ihlal edilecek snrlar ve krlacak kalplar asla sonsuz deildi. 16 Bauman, Umberto Econun szlerini izleyerek u saptamay yapmtr: bo ya da yaklm tuvaller, silinmi Rauschenberg resimleri, Yves Kleinin zel sergisindeki bo NewYork Galerisi, Walter de Mariann Kasselde kazd delik, Cagein sessiz piyano kompozisyonu, Robert Barrynin telepatik sergisi ve hi yazlmam bo iir sayfalaryla; avangard macerann doal snrna ulalmtr. Baumana gre son, avangard sanatn hem dndan hem iinden gelmekteydi: Avangard sanatlar, niyetleri

15 16

A.g.e., s.140. A.g.e., s.140.

17

itibariyle modern 17, hi beklenmeyen ve fakat kanlmaz olan sonular itibariyle ise postmoderndi. 18 Baumana gre, postmodern avangard deyimi kendi iinde elikili bir deyimdir:
Bugn de u ya da bu sanat, yksek modernliin Sturm und Drang(Deha a) dnemlerini hatrlatan bir tutum taknabilir; fakat mevcut koullar altnda bu, bir tavrdan (posture) ok bir poz (pose) olacaktr. Bu, gemie ait anlamlardan syrlm, hibir kehanette bulunmayan ve hibir ykmllk tamayan bir poz; ayaklanmadan ve hele hele de ruhsal direniten ziyade bir gsteri (panache) iaretidir. 19

Baumana gre; artk tarzlar ilerici ve gerici, ileriye bakan ve geersiz diye ayrlmamaktadr. Bugn yeni sanatsal icatlar, eskiden kalm olanlar avlayarak onlarn yerlerine gemek iin deil, artk nne gelenin katld sanat sahnesinde kendilerinin de ayak basabilecei bir yer bularak tekilerin arasna karmak iin yaplmaktadr. Artzamanlln yerini ezamanlln ald, ardlln yerini birlikte var olmann ve tarihin yerini daimi bugnn ald dzenek szkonusudur. Postmodern dnemde hal seferlerinin yerini rekabetin aldn syler Bauman:
Artk sahte gereklerin tmn bomaya yazgl olan bir tek gerein savunusundan, kehanetlerden ve misyonerlerden sz edilemez. Artk eski ve yeni btn tarzlar ayn stratejiyi uygulayarak yaama haklarnn olduunu gstermek zorundalar. nk bunlarn hepsi, -George Seinerin unutulmaz deyiiyle- maksimum etki ve hazr tketim iin yaratlan btn kltrel yaratlar iin geerli olan ayn yasalara tabidirler. (Arz fazlasnn olduu bir piyasada en nemli i mterilerin dikkatini ekmek; ikinci nemli grev ise dkkanlarn vitrinini en yeni rnlerle sslemektir.) Rekabetin geerli olduu durumda grup faaliyetlerine, dnce topluluklarna, hizaya sokulmu ve hizaya sokan okullara, velhasl kutsal sava dnemlerinin tipik geleri olan birleen gler ve saflarn hibirine gerek yoktur. Dolaysyla da burada, kolektif olarak tasarlanan ve ilan edilen kural ve yasalarn pek yeri yoktur. Her sanat eseri sfrdan balar ve soy yaratmay pek dnmez. 20

17 18

A.g.e., s.140. A.g.e., s.140. 19 A.g.e., s.141. 20 A.g.e., s.141.

18

Bauman gre; postmodern sanatnn ii; seslendirilmeyeni seslendirme, grlmeyeni gsterme ve ayn zamanda; birden fazla ses ya da eklin mmkn olduunun gsterme ve dolaysyla da anlam-yaratm srecinde sonsuz yorumlamaya katlmadr:
Postmodern sanatn anlam, anlam-yaratm srecini taklit etmek ve bu srecin kesintiye uramasn nlemek; anlamn asli oksesliliine ve btn yorumlarn mulaklna kar uyank olmak; ve bu sre devam ederken herhangi bir noktada bulunan bulgunun, imkanlar rmann akn kesen buzlu bir kural haline gelmesini nleyen bir tr entelektel ve duygusal anfiriz grevi yapmaktadr. Postmodern sanat gereklii denenmemi olanaklarn mezarl olarak onaylamak yerine, anlamlarn ebediyen natamamln ve dolaysyla da imkan alannn zsel tkenmezliini aa karyor. Hatta burada bir adm daha ileri giderek, postmodern sanatn anlamnn anlamn yapsnn sklmesi, daha dorusu anlamn gizinin aa vurulmas olduu bile sylenebilir. Bu giz modern teorik pratiin var gcyle gizlemeye ya da yalanlamaya alt bir gizdir. Bu anlam ise, ancak ve sadece yorum ve eletiri srecinde var olan ve bu srele birlikte len bir anlamdr. 21

Bauman, postmodern sanatlar da tpk selefleri gibi avangarddr der; ancak bu, modernistlerin kendi rollerini nasl tanmladklar ve bu rollerinin nasl grlmesini istediklerinden ok farkl bir avangardlktr. Bauman, modernist avangard ile postmodern avangard zetle yle karlatrr: Eer modernist avangard, yeni ve ileri bir konsensse giden bir yolun izini srmekle urayorduysa, postmodern avangardizm, sadece mevcut ve geicilii kabul edilen konsenss biimine meydan okumak ve bunun kkn kazmakla kalmam, ayn zamanda gelecekte evrensel ve dolaysyla da boucu herhangi bir ittifakn/anlamann olabilirliini ortadan kaldrmtr. Baumana gre, postmodern sanatn; sanaty ve izleyiciyi zgrletiren bir yan vardr:
imdi artk balayc emalardan ve kati metodlardan yoksun olan sanaty ve artk grmenin kurallar ile zevkin tekbiimcilii rahatlndan yoksun kalan izleyici/dinleyiciyi, nesnel hakikat ile gerekliin znel temelleri soru(n)larn kanlmaz olarak bir araya getiren anlama/yorumlama/anlam-yaratma srecine zorlad lde,
21

A.g.e., s.151.

19

postmodern sanat eletirel ve zgrletirici bir gtr. Postmodern sanat bunu yapmakla, yaamn olabilirliklerini ki bunlar sonsuzdur-, konsenssn imkanszlatrc ve yetkisizletirici ki byle olmak zorundadr, bunun baka bir biimi yoktur- tiranlndan kurtaryor. Yani, bana gre, postmodern sanatn anlam; anlam sanatlarna alan kapy azna kadar amaktadr. 22

Postmodern felsefenin nclerinden Fransz dnr Jean-Franois Lyotard (d.1924 - .1998), Postmodern Nedir Sorusuna Cevap (1982) adl yazsnda; postmodern nedir? majn ve anlatnn kurallarna yneltilmi badndrc sorgulama almasnda, ald ya da alamad yer nedir? diye sorar ve hemen arkasndan verdii yant yledir:
Modernin bir parasn oluturduu muhakkak: Devralnan her eyden, bu daha geen gnden devralnm olsa bile, kukulanlmaldr. Czanne hangi uzama atar? zlenimcilerinkine. Picasso ve Braque' fkelendiren nesne ise Cesanne'nkidir. Duchamp ise 1912'de, kbist bile olsa, bir tablo yapmak gerektii nvarsaymn bir kenara brakr. Buren de, Duchamp'm yaptnda dokunulmadan kaldn dnd baka bir nvarsaym sorguya eker: Yaptn sunulu mekan. Kuaklar artc bir hzlanmayla koutururlar. Bir yapt ancak nce postmodernse, modern olabilir. Byle anlaldnda, postmodernlik nihayetine varm modernizm deil, doum halindeki modernizmdir ve bu sreklilik arz eder. 23

Lyotarda gre postmodern: modernin iinde grlmez olan, bizzat gsterimin kendinde ne karan; beeni konsensusunu reddeden; yeni gsterimleri, tadn karmak iin deil, ama gsterilemezi daha iyi hissettirmek iin aratrandr. Lyotard, postmodern bir yazar ya da sanaty, bir filozof konumunda grr. Sanatnn rettii yapt: prensip olarak, nceden yerlemi kurallar tarafndan ynetilmez ve belirli bir yarg araclyla, bilinen kategorilerin bu metne, bu yapta uygulanmasyla yarglanamaz. Bu kurallar ve kategoriler, yaptn aramakta olduklardr. 24

A.g.e., s.157. Fredric Jameson, Jean- Franois Lyotard ve Jrgen Habermas, Postmodern Nedir Sorusuna Cevap - JeanFranois Lyotard , Postmodernizm, Dumrul Sabuncuolu (ev), Derleyen ve Sunan: Necmi Zeka, 2. Basm, stanbul: Ky Yaynlar, 1994, s.53. 24 A.g.e., s.57.
23

22

20

1.2 Frankfurt Okulu: Kltr Endrstrisi, Sanat ve Protesto Modernizmin tkand noktalarda pek ok teorisyen bazen bireysel bazen ortak retimlerle yeni almlara ihtiya duymulardr. Frankfurt Okulu da, modern toplum balamnda kapitalist toplumun eletirisini yapm, postmodern felsefeye kaynaklk edecek zemin hazrlam oluumlardan biridir. Almanyada 1923 ylnda kurulmu ve sosyoloji, siyaset bilimi, psikanaliz, tarih, estetik, felsefe, mzikoloji gibi farkl disiplinlerden aratrmaclarn bir araya gelmesi ile kurulmutur. Frankfurt Okulu yeleri marksist eletirel toplum teorisinin tkandn dnerek, yeni bir eletirel toplum teorisi kurmaya almlardr. Max Horkheimer, Theodor Adorno, Friedrick Pollock, Herbet Marcuse, Walter Benjamin, Leo Lowenthal, Jrgen Habermas okulun nde gelen yeleridir. Aratrmaclar arasnda zaman zaman paralel almalar olsa da ortak bir fikir birliinden szetmek mmkn deildir. Okul, daha ok aratrmaclarn benimsedikleri eletirel kuram anlaynda bir arada olmak zerine kurulmutur. Bu kuramclar, Tarihsel Materyalizmin determinist ve pozitivist yorumuna eletiri getirmilerdir. Bu eletirel ortamda Theodor W. Adorno (d.1903 .1969) ve Max Horkheimer (d.1895 .1973) kltr endstrisi diye bir kavram gelitirerek, kapitalist topluma youn eletiriler getirmilerdir. Adorno, kltr endstrisi kavramnn douunu Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken adl yazsnda yle aklamtr:
Kltr endstrisi terimi yanlmyorsam ilk defa 1947'de, Amsterdam'da Horkheimer'la birlikte yaymladmz Aydnlanmann Diyalektii'nde kullanld. Msveddelerde kitle kltr terimini kullanmtk. Fakat daha sonra, yandalarnn iine gelecek yorumlar darda brakmak amacyla kitle kltr yerine kltr endstrisi terimini kullanmay uygun bulduk; ne de olsa onun, kitlelerden kendiliinden kan bir kltr sorunu olduunu ortaya atabilirler, onu popler sanatn ada formu sayabilirlerdi ki bu ikincisinin kltr endstrisinden kesin olarak ayrt edilmesi gerekir. Kltr endstrisi eski olanla tandk olan yeni bir nitelikte birletirir. Kitlelerin tketimine gre dzenlenen ve byk lde o tketimin yapsn belirleyen rnler, tm sektrlerde az ok bir plana gre retilir. Tm sektrler yapsal olarak benzerdir ya da en azndan birbirinin aklarn kapatarak, neredeyse tamamen gediksiz bir sistem olutururlar. Bunu olanakl klan sadece ada teknik olanaklar deil, ayn zamanda ekonomik ve ynetsel younlamadr. Kltr endstrisi

21

kastl olarak tketicileri kendisine uydurur. Binyllardr ayr duran yksek ve dk sanat dzeylerini, her ikisinin de zararna bir araya gelmeye zorlar. Yksek sanatn nemi, yarar konusundaki speklasyonlarla yok edilirken, dk sanatn nemi de, (toplumsal denetim kusursuz olmad srece) iinde barndrd isyanc direni zelliine dayatlan medeni snrlamalarla yok edilmektedir. Bylece, kltr endstrisi yneltilmi olduu milyonlarn bilincini ve bilinaltn ynlendiriyor olmasna ramen, kitleler birincil deil, ikincil role derler ve hesaplanabilir nesneler, makinenin tali paralar olurlar. Tketici, kltr endstrisinin bizi ikna etmeye alt gibi hkmedici ya da zne deil, aksine nesnedir. zellikle kltr endstrisi iin biimlendirilmi olan kitle iletiim aralar terimi, vurguyu nispeten zararsz bir alana kaydrmakta ok ie yaramtr. Gerekte ne ncelikle kitlelerle, ne de iletiim tekniklerinin geliimiyle bir ilgisi vardr, aksine onlar dolduran ruhla, sahiplerinin sesiyle ilikilidir. Kltr endstrisi kitlelerle ilikisini ktye kullanarak, verili ve deimez saylan bir zihniyeti oaltmaya ve glendirmeye alr. 25

Adornoya gre; kltr endstrisinin kkeninde yatan kr gds, onun ideolojisinin nesnesi haline gelmi ve her koulda yerine getirilmesi gereken, kltrel mallarn satlma zorunluluundan bile bamszlamtr: Kltr endstrisi birer birer irketlerden ya da satlabilir nesnelerden bamsz olarak halkla ilikilere, kendi bana itibar retimine ynelmitir. 26 Endstri teriminin ilk anlamnda dnlmemesi gerektiini syleyen Adorno; bu terimin dorudan doruya retim srecini deil, kltrel maln standardizasyonunu ve datm tekniklerinin rasyonelletirilmesini anlatmak amacyla kullanldn belirtmitir. Kltr endstrisindeki teknik kavramnn, sanat eserlerindeki teknikle sadece ad bakmndan benzetiklerini syler Adorno; sanat eserlerinde teknik, bizzat nesnenin i rgtlenmesi, zgn isel mantyla rgtlenmesiyle ilgili iken; kltr endstrisindeki teknik ise tam aksine, balangtan itibaren datm ve mekanik yeniden retimle ilgilidir ve bu yzden daima nesnesine dsal kalmaktadr:
Kltr endstrisi, rnlerinde ierilen tekniklerin potansiyellerinden zenle kendini koruduu lde ideolojik destek bulabilir. Mallarn maddi retiminde uygulanan ar sanatsal teknikten bir parazit gibi faydalanarak yaar ve bunu yaparken ilevsellii tarafndan ima edilen
25

26

Theodor W. Adorno, Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken, Cogito Yap Kredi Yaynlar - Aylk Dnce Dergisi , Blent O.Doan (ev.) , Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe zel Say, Say:36 (Yaz 2003), s.76.

A.g.m., s.77.

22

isel sanatsal btne kar ykmlln ihmal eder, estetik zerkliin gerektirdii biimsel yasalar umursamaz. Kltr endstrisinin fizyonomisi bir yanda verimlilii arttrc, fotografik katlk ve kesinliin bir karmndan, te yanda bireysel kalntlar ve yine rasyonelletirilip uyumlu klnan romantizmden oluur. 27

Kltr endstrisinin insanlara trl trl faydas olduunu syleyenlere Adornonun verdii tepki nettir. Ona gre, yaylan bilgi snrl ve vasattr; stelik kltr endstrisinin verdii malzemeden karlacak dersler mantksz, banal ya da ktle ynelticidir ve davran modelleri de utanmazlk derecesinde uygitsincidir. Adornoya gre; tketicinin bilinci, kltr endstrisi tarafndan satlan elence reeteleriyle ve reklamlar aracl ile kskaca alnmaktadr:
nsanlar sadece deyiteki gibi tongaya basmakla kalmaz, en kk bir mutluluk vaadinde dahi, altnda yatan grebilecekleri bir aldanmay arzularlar. Adeta kendilerinden nefret ederek, gz kapaklarn kapanmaya, seslerini onaylamaya zorlarlar, ne iin retildiinin eksiksiz bir bilgisiyle, hakszca nlerine konan alrlar. Kabul etmeseler de, hibir deer tamayan tatmin edici mallardan uzak kaldklarnda hayatlarnn iyice ekilmez olacan hissederler. 28

Adornonun krk yl nce saptam olduu kltr endstrisi alan bugn internet, televizyon, radyo, gazete, dergi, mzik ve moda endstrisi emberi ile epey genilemitir. Gl iktidar odaklarnn kitle iletiim aralarnn salad olanaklar nasl kendi lehlerine sonuna kadar kullandn gz nnde tutarsak, Adorno'nun kltr endstrisi kavram zerine yeniden dnmemiz gerektii ortaya kmaktadr. J. M. Bernstein, Adornonun Kltr Endstrisi adl derlemesine 1991de yazd sunu yazsnda bu konuya dikkat ekmitir:
Adornonun kuram ve analizi, kltr endstrisinin homojenletirme hedefine gereinden fazla odaklanyor olabilir, ama szde bireysellik ile bireysellik, elence ile mutluluk, uyumluluk ile zgrlk, szde eylem ile eylem, aldatc tekilik ile zde olmayan tekilik arasndaki farka dikkat eker. Bunlar ve bunlarla balantl analiz terimleri Adornonun kuramnn esasn oluturur. Kltr endstrisinin yol at etkisizletirmeler ve gerilemeler, bence aynen tasvir ettii gibidir. Kltr endstrisinin yzeydeki mant, Adornonun eserlerini kaleme ald
27 28

A.g.m., s.79. A.g.m., s.80.

23

dnemdekinden nemli lde farkl olsa da, yaratt etkiler tekinsiz biimde ayndr. Adorno kltr endstrisinin gidiatn da, yol at tehdidi de aka grmtr. En ktmser tahminlerinin zamanla gereklemesi, kltr endstrisi zerine yazdklarnn, rahatsz edici de olsa, ne kadar ada olduunu gsterir. 29

Eletirmen ve teorisyen Gene Ray, Kltr Endstrisi ve Terr Ynetimi (2011) adl yazsnda Adornonun kltr endsrisi zerine sylediklerinden yola karak gnmzde sistemin kuatcl karsnda direnme yollarnn olup olamayacan irdelemitir. Ray, Frankfurt Okuluna dnme ihtiyacn neden duyduunu yle belirtir: Peki yleyse Benjamin ve Adornoya, kmazn melankolisine mi dneceiz? Eski usul olduuna kuku yok, ama bir lek Frankfurt ktmserlii, ahmakla dnm bir iyimserlii kendine getirebilir. 30 Ray; gnmzn yaratc endstriler syleminin, Adornonun eletirel bir kategori olarak ne srd kltr endstrisi kavramn ntr hale getirerek kendini varettiini belirtmitir:
Bugn kltrel alann u veya bu ynn iaret edip 1940lardan verilen rneklerin ne kadar eskidiini ya da geersizletiini sylemek, kltr endstrisi tezini reddetmek anlamna gelmez. Bugnn yaratc endstrilerinde mikro-iletmeler norm haline gelmi olabilir, ama ayet bizatihi varlklarn teknolojiye ve ekonomi ve ynetimin younlamasna borlularsa, bunun pek bir anlam yoktur. nternet sanki zgrlkm gibi geliyor, ama Google ve Verizon hala kafa kafaya verip an tarafszl ilkesini nasl ortadan kaldracaklarna karar verebiliyorlar. Bu st mant yerinden etmedikleri srece, yerel olsun olmasn, kart eilimleri iaret etmenin de yarar olmayacaktr; zaman iinde, her tikel durumda olmasa da genelde, hakim konumunu koruduu mddete zafer hakim eilimin olur. 31

Raye gre gerek mesele maniplasyondur: Bilincin snrlandrlmas, yoksullatrlmas ve ayartlmasdr. Ancak maniplasyonun yaamn her ann ve zneleri fel edecek dzeyde olup olmadn aa karmak iin u sorular sorar Ray: inden zerk znelerin doabilecei ve eletirel direni pratiklerinin gerek sonular
29 Theodor W. Adorno, Sunu (J.M.Berntein), Kltr Endstrisi, Elin Gen (ev.), 7. Bask 2012, stanbul: letiim Yaynlar- sanathayat dizisi 12, s.41. 30 Gene Ray, Kltr Endstrisi ve Terr Ynetimi, e-Skop Dergi (Blten), 2012, http://eskop.com/skopbulten/sanat-ve-emek-kultur-endustrisi-ve-teror-yonetimi/961 (8 Mays 2013), par.4. 31 A.g.m., par.7.

24

yaratabilecei alanlar, boluklar hala kapal m? Yoksa bu zerklik alanlar, bazlarnn ileri srd gibi, eilimin tersine dndn gstererek genilemekte mi? Peki ya zerk zneler nasl oluur? Oluumlar hangi koullarda gerekleir, ve ayet bir kltrel alandaki aktrler olarak niteleneceklerse, fiilen hangi eylem zgrlne sahiptirler? Bu noktada Ray; Adornonun tketici kitlelerinin, ilelebet eylemeye mahkum edilen edilgin kleler olduklarn iddia etmediini ve eletirel zerklik iin gereken boluklarn ve aklklarn var olduunu kabul etmeye zen gsterdiini syler. Raye gre Adornonun iddias udur:
Hakim sre bu tr boluklar sistemli biimde daraltmaktadr ve daralma hayli ilerlemitir; gerekten ortaya kan eletirel ve zerk zneler ise, giderek, hakim eilimi deitirebilecek ya da onun kkten tesine geebilecek her trl pratikten uzaklatrlmaktadr. Bu anlamda, sistem btnselletiricidir. 32

Ray; btnselletiricinin, btnsellemi anlamna gelmediini, her boluu kapatarak eletirel znelerin ortaya kmasn kalc biimde engelleyen tam ve eksiksiz bir btnsellemenin gerekleemeyeceini, syler. Ray bu bak as ile bakarak, kltr endstrisinin tam anlamyla yekpare bir yap olamayacan savunur:
Mutlak zerklik byk bir yanlsamadr. Ama onun kart da yledir. zerklik yoksunluu kleliktir. zerklikten tam ve mutlak yoksunluk, yani potansiyel zerkliin bile yok edilmesi ise mutlak, btnselletirilmi klelik olur. O halde greli zerklik, hem direnmenin kouludur, hem de ou zaman yrrlkte olan kouldur. Yer, konum ve konjonktr zellikleri asndan deien ise, greli zerkliin kapsam ve trdr. Bu kabul edilince, olas direnme pratikleri iin yeniden bir odak noktas elde ederiz. Artk unu grebiliriz ki, kltr endstrisi hakim bir manta gre iliyor olsa da, bu mantn ilemleri direnme olaslklarnn hepsini dlayamaz. Kltr endstrisi tam anlamyla yekpare bir yap deildir kapitalist devlet de yle. O da her trl hiyerarik sisteme musallat olan gerilimlerin ve atmalarn yaratt atlaklarla doludur. 33

Sanat ve eletirmen Emre Zeytinoluna gre; Adornonun Estetik Kuramnda sanat, bir uzlamay radikal biimde reddetse de; dier yandan atmac bir kartlklar dnyasnda, o uzlama dncesine balanmaktan da kendisini alamaz. Zeytinoluna gre; Adornonun sanat tanmndaki, sanat ve protesto nerisi yledir:
32 33

A.g.m., par.10. A.g.m., par.17.

25

sanatn zdeliklerle (fakat bir zdesizlik btnlnde) uzlama durumu, protestoyu sanatn ileyi mantna dahil eder: Sanat ve protesto, kendi ileyi mantklarn (kendilerine srekli kar olarak ya da kendilerini srekli olumsuzlayarak), birbirlerine ykleyeceklerdir. Demek ki, sanatn ve protestonun yan yana gelebilmesi (yan yana gelip ayrmalar ve yine yan yana gelmeleri), yalnzca sanatn sanatla ve protesto nun da protesto ile arpt yerde olasdr. Ak bir syleyi ile nc ve drdnc seeneklerde 34.

Zeytinoluna gre; Sanatn uzlamac bir tavrla kendini yaralad (protesto karsnda taviz verdii) yerdir buras ve ayn anda da, protestonun sanat karsnda edilginletii yer.

1.3 zne-ktidar likisi ve Sanat znenin Eletirel Rol Modern zne; akla, rasyonellik ve bilime gvenir, akl duygularn nne koyar, alkandr, disiplinlidir ve sorumlu bir kiilik olarak gelecei planlar, haz almay erteler, ideolojik amalar iin alabilir. Modern zne, kendi zgr istenci ile yurtta olduu toplumun gereklerini yerine getiren; deerleri kendi zerkliine dayanarak kuran bir ben tasarmdr. Alman dnr Friedrich Wilhelm Nietzsche (d.1844 - .1900); modern zne tasarmna kar kan postmodernler iin esin kayna olmutur. Duraan, bakalamayan, olduu gibi kalan Descartes anlamda akn zne tasarmnn altn oyan Nietzsche; mantksal, nedensel bir uslamlama akyla dnen bir znenin varlk temellerini sorgulamtr. zneyi yorumlayarak kurann dil olduunu belirten Nietzsche, znenin dildeki konumlar arasnda bir konum olmaktan te bir deeri olmadn sylemitir. Nietzsche gibi Avusturyal hekim ve psikolog Sigmund Freud (d.1856 - .1939) da; kendi iinde tutarl, btnlkl modern zne anlayn sarsmtr. Fransz psikanalist ve dnr Jacques Lacana (d.1901, .1981) gre dile giri kltre giritir ve bu bilindnn oluumunu ve znelliin kuruluunu ifade eder.

34 Emre Zeytinolu, Theodor Adornonun Sanat Tanm ve Protesto, Cogito Yap Kredi Yaynlar- Aylk Dnce Dergisi , Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe zel Say, Say:36 (Yaz 2003), s.254.

26

Lacana gre:
zne, dil dolaymyla kendini simgesel dzende bir gsteren olarak iaret edilmi olarak bulur ve znelliini de zaten bu ekilde kazanr. Bu andan itibaren birey-zne bir simge olarak simge dzenin bir paras yada gesidir. Bu geiin gerekletii yer ise ailedir. Artk bu balamda ailenin bir aile olarak dnlmesi anlaml olmaz; kltrel yapnn taycs ve birey dzeyinde oluturucudur, yani simgesel dzenin gereklemesi, somutlamas, maddilemesi zeminidir. 35

Postyapsalclar ve postmodemistlere gre zne, temel kimlik zne sahip olmayan, paralanm bir varlktr ve zaman iinde deimeden kalan sabit bir kimlik ya da benlikten ok, srekli bir zlme durumu iindeki bir sre olarak kabul edilmelidir. 36 ktidar ile zne arasndaki ayrlmaz ikilik zerinde duran Michel Foucault, (d.1926 .1984) znel deneyimin kurulmasnda insan bilimlerinin oynad rol zerinde almalar yapmtr. znel deneyimi aklamak iin znenin deil, o deneyimi kuran sylem ile sylemin karlkl ve kanlmaz bir iliki iinde olduu iktidar sistemlerinin analizini yapmak gerektiini gstermitir. 37 Foucault'nun soykt aratrmalar, bilgiyle iktidar arasndaki zsel ilikiye vurgu yapmtr. Ona gre bilgi kmeleri zerk entelektel yaplar deildirler ve toplumsal iktidar sistemlerine ayrlmazcasna baldrlar. Nietzsche'nin soyktkleri gibi, onun jeneolojileri de, Marx'n veya Freud'un emas benzeri btn geni kapsaml aklayc emalar reddeder. Bunun yerine o, dnce sistemlerini birok kk, ilikisiz nedenin olumsal rnleri olarak deerlendirir. 38 Foucaultya gre sorunsallatrma; bilgi, iktidar, etik zerinden

gereklemektedir. Dolaysyla her deneyim, belli kavramlar ve kuramlar ieren ve rettii hakikatlerle ifade bulan bir bilgi alan, belli normlar ve kurallar ieren bir iktidar alan ve bu bilgi ve iktidar alanlar balamnda bireyin kendisiyle kurduu belli bir iliki biimini bir araya getirir: Bu yzden kendimizin tarihsel bir ontolojisini
Felsefe Szl, Ahmet Cevizci, zne, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2005, s.1308. A.g.e., s.1309. 37 Michel Foucault, Michel Foucault, Entelektelin Siyasi levi - Seme Yazlar 1, Ferda Keskin (Yayna Hazrlayan), Ik Ergden ve Tuncay Birkan (Derleyenler), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000, s.10. 38 Felsefe Szl, Ahmet Cevizci, s.727.
35 36

27

yapmak; bilgi znesi, iktidar ilikilerinin znesi ve kendi eylemlerimizin etik znesi olarak nasl kurulduumuz sorularn sormay gerektirir. 39 Bilgi znesi olarak nasl kurulduumuz sorusunun cevab; znesi olarak grndmz bir deneyime - rnein delilik, hastalk, su ya da cinsellik- gnderme yapan bilgi alannn oluumunun, bu oluuma zg sylemsel pratiklerin ve hakikat oyunlarnn analizi ile bulunabilir. ktidar ilikilerinin znesi olarak nasl kurulduumuz sorusunun cevab; iktidar ilikileri ve teknolojilerinin, yani tarihsel olarak kurulmu bir deneyimin pratiini dzenleyen normatif bir sistemin -delilerin, hastalarn ve sulularn kurumsallatrlmas ve normal insanlardan ayrlp tecrit edilmesini dzenleyen bir sisteminrgtlenmesinin ve bu sistemde sz konusu olan hakikat oyunlarnn analizi ile bulunabilir. Kendi eylemlerimizin etik znesi olarak nasl kurulduumuz sorusunun cevab ise; insann kendisiyle olan ilikisinin, bireylerin kendilerini tarihsel bir deneyimin zneleri olarak -rnein deli, hasta, sulu, ecinsel ya da normal olarak- kurma, tanma ve kabullenme ya da reddetme pratiklerinin ve bunu yaparken geerli olan hakikat oyunlarnn analizi ile bulunabilir. Foucaultun analizi sonucunda ortaya kan iktidar anlay geleneksel siyaset teorilerinde olduu gibi negatif bir iktidar anlay deildir. Dnre gre znesi olarak tantldmz deneyimlerin kurulmasn gerekletiren pratiklerin merkezinde bir iktidar alan vardr. Onyedinci yzyln sonundan itibaren negatif ve snrlayc olan ve hkmrann yaama hakk zerinde sz sahibi olmasyla tanmlanan hukuksalsylemsel modelin iktidar anlaynn tersine 40 , bu yeni iktidar biimi retken, yaam desteklemeye, yaamn salad gleri snrlamaya deil arttrmaya ynelik, yani pozitif bir iktidar olmutur. Foucault bu yeni iktidar biyo-iktidar olarak adlandrmtr. ktidarn bedeni kuatmas iin iddete gereksinimi yoktur artk. Onun yerine toplumsal btne yaylan yeni ince teknikler gelitirilmitir. Bilgi ve iktidar
Michel Foucault, zne ve ktidar, Michel Foucault- zne ve ktidar - Seme Yazlar 2, Ferda Keskin (Yayna Hazrlayan), Ik Ergden ve Tuncay Birkan (Derleyenler), kinci Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005, s.14. 40 Foucault, Michel Foucault- zne ve ktidar - Seme Yazlar 2, s.16.
39

28

eksenlerinin bir araya geldii yeni pratik yumaklar yaratlarak baz deneyimler kurularak, insanlar bu deneyimlerin znesi olarak tantlarak, onlara kendileriyle ilgili hakikatler dayatlr ve bylece iktidar iddet kullanmadan bedeni kuatr, itaatkar ve uysal hale getirir. Yani birey, iktidarn dnda ve karsndaki ey deil, iktidarn birincil etkilerinden biridir. Birey iktidarn etkisi ve ayn zamanda bir etkisi olduu lsnde de bir aracdr: ktidar kurduu, oluturduu birey zerinden iler. 41 Kurucu modern zne yerini kurulan postmodern zneye brakmaya balamtr. Sanat znenin ve felsefecilerin evrensel hakikatler adna kitlelere nclk eden entelektel roln tmyle reddetmeye baladklar grlmtr. Sanat artk sorunlar grnr klmay, izleyici ile birlikte sorun zerinde dnmeyi semeye balamtr.
Kitlelerin kendileri iin neyin iyi ya da doru olduunu herkesten iyi bildiklerini dnen Foucault, teorinin pratik iin bir yol gsterici deil; olsa olsa yeri geldiinde ie yarayabilecek bir alet kutusu olduunu dnmtr. Bu yzden rnein Hapishaneler zerine Enformasyon Grubu'ndaki almasnda felsefi bir eletiriden (rnein Gzetleme ve Cezalandrma' dan) yola karak mahkumlar adna konumak deil, mahkumlarn kendi taleplerini kendi adlarna dile getirebilecekleri bir bilgilendirme ortamnn kurulmasna yardmc olmak ve bu oluuma kamunun dikkatini ekmek gereklilii zerinde durmutur. 42

Bir entelektel olarak sanat ve felsefeciler kitleler adna konumaktansa, izleyicilerin kendi adlarna dnebilecekleri ortam yaratmay semeye balamlardr.
Bu yeni mcadele trnde entelektelin rol global eylemde kitlelerin ncs olmak deil, yerel mcadelede zel bir grubun danman olmaktr. Kukusuz spesifik entelektel devlet ya da sermayenin karlarna hizmet etme ya da siyasi angajmannda iktidar odaklar tarafndan maniple edilme riskiyle kar karyadr. Ama bu durum elbette uzmanlam bilginin, bilgisayar teknolojisinin, nkleer bilimin giderek daha nemli bir siyasi rol oynad Bat toplumunda spesifik entelektelin tad nemi azaltmaz 43.

Foucault, Entelektelin Siyasi levi - Seme Yazlar 1, s.107. Foucault, Entelektelin Siyasi levi - Seme Yazlar 1, s.12. 43 A.g.e., s.27.
41 42

29

1.4 Sanatn Kurumsallamasna Eletirel Tavr 1960lar sanata ilikin kabul edilmi nermelerin hzla deimeye balad, srecin sonutan daha ok nemsendii bir dnemdir. Srecin izleyiciye almasyla, izleyicinin dnen zneler olarak sanat pratiine katlm salanm ve sanat/izleyici hiyararisi deimeye balamtr. Kavramsalln glendii bu dnemde; sanatta biimsel yetkinlik reddedilmeye balanm, alternatif teknik ve malzemeler kullanma girmitir. Sanatn kendi disiplinleri - resim, heykel, fotoraf v.b.- arasndaki snrlar erimeye ve hatta dier disiplinler -bilim, felsefe, sosyoloji, mantk v.b.- ile arasndaki snrlar zorlanmaya balamtr.
Kavramsal Sanat; siyasi alkantlarn younlat bir dnemde, 1960'larn sonunda, Minimalizmin matematiksel ynelimlerinde, Jasper Johns'un felsefi ironilerinde, Manzoni ve Yves Klein gibi birok Avrupal n rneklerle oluma srecindeydi. Yirminci yzyl boyunca Modernizmin kenarlarnda sren Dada, Fluxus, Happeningler, Somut iir ve Sitasyonizm gibi dzen bozucu dncelere odakland. Daha 1913 ylnda, Marcel Duchamp'n, hazr-nesneleriyle hereyin sanat yapt, dolaysyla her faaliyetin de sanat olabileceini gstermesi, hareketin sfr noktas, yani bir tr Avignon'lu Kadnlard. Hareketin en can alc ve batl olmayan etkisi Kbizm'in Afrika sanat ile kurduu ilikiye benzer bir ilikinin Uzakdou dncesiyle kurulmasyd. 44

Kavramsal sanatlar; galerilerde sergilenebilecek sanat eseri yerine, alternatif tekniklerle ve mekanlarla sanat yapmay semeye balamlardr. Onlar sanatn kurumsallamasna eletirel bir tavr gelitirmiler; mzecilere, galericilere taviz vermemiler, satacaklar birey olmadn belirterek sanat nesneden arndrmlar; yolsuzluklar, irkin iktidar oyunlarn, youn aratrmalarla ortaya karmay, entellektel bir grev olarak benimsemilerdir. Sanatta dncenin n plana kt bu dnemde sanatlar ve felsefeciler benzer tavrda olmular, sistem analizinde benzer yntemler nermiler, kurumsal erevelere benzer tepkiler gstermilerdir. rnein, sanat Hans Haacke ve felsefeci Michel Foucault, zne- iktidar ilikisini aklay yntemlerinde, entelektelin siyasi ilevi konusunda ok benzer nermeler getirmilerdir. Foucault ve Haackeye gre felsefe ve

44

Roberta Simith, Kavramsal Sanat, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi 3, Say.3 (2000), s.30.

30

sanat, bize kendi hareketlerimizin ve tepkilerimizin bilincine varmamz gerektiini retmelidir. Foucault kurumlarda geerli olan iktidar ilikilerinin analizlerinde, Haacke de kurumlardaki iktidar ilikilerini belgeleri ile deifre ettii almalarnda; iktidarn kaynan bulmak yerine, iktidarn ileyiinin hangi durumlarda hegomonik biimler aldn saptamaya almay tercih etmilerdir. Foucault iktidarn ileyi biimini yle tanmlamtr:
Bu iktidar her eyden nce bir g ilikileri okluu; bu ilikilerin iinde yer ald karmak bir stratejik durum; birbirlerinden aldklar destek ya da onlar birbirinden ayran elikilerdir. ktidar tm bu ilikilerin her yerde ve her zaman var olan hareketliliinin genel etkisidir. Yani ileyiinden bamsz olarak kendiliinden var olan, sahip olunabilen, paylalabilen, devredilebilen ve uygulanmay bekleyen bir iktidar yoktur. ktidar odaklar olarak grnen devlet aygt, yasa ya da baka hegemonya biimleri, iktidar tanmlayan bu stratejilerin kristalleerek ald biimlerden baka bir ey deildir. 45

Hans Haacke, sanatn politik yanyla ok ilgilenmi bir sanatdr. Sanatnn projeleri genellikle sistemler ve srelerle ilgilidir. Ortaya koyduu belgelerle; kimi zaman tannm kiilerin sanat yoluyla nasl kara para akladn, kimi zaman evre kirliliine sebep olan fabrikalarn belediyelerle nasl ibirlii yaptn, kimi zaman baz sponsorluklarn arkasndaki irkin yz sergilemitir. Haacke bir dedektif gibi alarak; sistemin, iktidarn grnmeyen yzn izleyiciye sunmu; ou zaman irketlerin bir yandan rkl bir yandan da sanat destekleyen ikiyzl kimliklerini sanatsal etkinlik olarak gzler nne sermitir. Haacke, sanat piyasasnn ve sanat kurumlarnn dier kurumlar gibi; kapitalist sistemin iinde olduunun ve her trl baskya maruz kalabileceinin farknda olan bir sanatdr. Sanat ortam da kendi kendine yeten, tarihsellikten uzak, evrensel deerlere sahip ayr bir dnya deil; tm kapitalist piyasa etkilerine ak bir sistemdir. Haacke, iktidarn varlnn zorunlu koulu olan zgrlk alanlarndan biri olarak sanat yapma olanan kullanarak, her kavram ve durumu eletirme hakkn da sonuna kadar kullanan bir sanatdr. Ayn dnemde Daniel Buren, Michael Asher, Louise Lawler, Judith
45

Foucault, Entelektelin Siyasi levi - Seme Yazlar 1, s.23.

31

Barry, Andrea Fraser gibi pek ok sanat mze ve galerilere hakim deer sistemlerini ve uygulamalar eletirmilerdir.
Mzelere, odaklanacak olan kurumsal eletiri Belikadaki Marcel Broodthaersn almalarndan, Paristeki Daniel Bureninkilere, Birleik Devletlerdeki Michael Ashern ve Hans Haackeninkilere kadar eitlilik gsterecektir. Estetik sistemin kurumsal erevesi zerindeki bu odaklanma, 1968 Maysnda Paristeki olaylarn Situationist katksndan, Michel Foucault ve Jacques Derrida gibi yazarlarn almalarndaki sylem koullarnn postyapsalc kuramsallatrmasna kadar birok kaynaktan g almtr. 46

Haackenin Manet Projesi adl almas, bir sanat kurumunun arka planndaki grnmeyen ilikileri deifre etmesi asndan ok etkili bir projedir. Sanat 1974'de, Kln'deki Wallraf-Richartz Mzesi tarafndan sergiye katlmak zere davet edilmitir. Bu davet zerine sanat Mze Yneticisine bir proje nermitir: Projeye gre galerinin bir odasna yerletirilecek sehpaya douard Manetnin bir tablosu konulacak, duvarlarda da deiik dnemlerde bu resme sahip olmu kiiler hakknda bilgiler olan, on pano aslacaktr.
Bir sehpa zerinde sergilenen Kukonmaz Demetinin konulaca odada, resmin 1880'de, 1000 franka bir bankere satlndan, 1968'de Mzenin Dostlar'nn abalaryla 1.360.000 Alman markna mze tarafndan alnna kadar, tabloya sahip olmu kiilerin toplumsal ve ekonomik durumlar, duvarlara aslacak panolarda zetlenecektir. 47

Kukonmaz Demeti tablosu (Resim: 1); 1968de kurul bakan Herman Josef Abs nderliinde, Wallraf-Richartz Mze Dostlar tarafndan, Federal Alman Cumhuriyetinin ilk babakan Konrad Adenauer ansna Wallraf-Richartz Mzesine balanm bir eserdir. Haacke, hazrlayaca panolardan sonuncusunu; almay mzeye balayan oluumun ba olarak alt iin, Herman Josef Absn gemii zerine bir incelemeye ayrmtr. Bu panoda sergilenecek bilgiler; 1933ten 1945e kadar Hitlerin Nazi Almanyasnn mali danman ve en tannan bankeri olan Absn, sava sonrasnda, Adenauer hkmetinin 1949da greve baladktan sonra benzer

Hal Foster, Rosalind Krauss, Yve-Alain Bois ve Benjamin H.D.Buchloh, Art Since 1900 - Modernizm Antimodernizm Postmodernizm, First Published, London: Thames & Hudson Ltd., 2004, s.499. 47 Norbert Lynton, Modern Sanatn yks, Cevat apan ve Sadi zi (evrl), stanbul: Remzi Kitabevi, 1989, s.348.

46

32

pozisyonlara getirildii ve altmlar boyunca, tabloyu Mzeye hediye ettii ana kadar da olaanst yetkilerle donatlddr:
Bu son pano, ilk sahibi Charles Ephrussiden (Proustun Charles Swann karakteri iin gsterilen modellerden biri olarak nlenen, Fransz Yahudi sanat tarihisi ve koleksiyoncusu), Alman yaync ve sanat simsar Paul Cassirer ve Alman-Yahudi ressam Max Liebermann (almalar Naziler tarafndan yasaklanmtr) gibi kiilere kadar ve son olarak da Abs liderliindeki Mze Dostlar tarafndan Liebermannn Amerikal torunundan satn alnana kadar, resmin tarihsel izlerini sren on panodan biridir. Fakat Absn politik gemiine odaklanan, onu eski bir Nazi olduunu ortaya karan ve kltrel ba, iyiliksever tavrl, bir bireyin tartmal olmann tesinde skandal olarak grlen gemiini nasl da hemencecik temizleyiverdiini gsteren bir panodur. Haacken alma iin sunduu neri, sergi kratr tarafndan onaylanm olmasna ramen, Mze Dostlarnn Bakanna kolayca itaat edilerek, Mze ynetimi tarafndan szde demokratik bir biimde proje oylanarak kabul edilmemitir. 48

Sanat projesini verdiinde mzenin modern sanat mdr tarafndan vgyle karlanmtr. Ama hemen sonrasnda, Mze sergi dzenleme komitesi projeyi reddetmitir. nk komite yeleri, toplumsal mevkii bu panolarda sergilenecek olan Mzenin Dostlar Dernei bakannn desteini ekebilecei endiesi szkonusu olmutur. Manet Projesi tepki almtr, nk hem bu tabloyu satn alanlarn snfsal kimliklerinin, hem de bu tablonun fiyatnn nasl katlanarak arttnn aa karlmas zerine kurulmutur. Haackenin reddedilen bu projesi ayn yl, yine Kln'de Paul Maenz Galerisinde sergilenmitir. Ama bu kez Manetnin tablosunun bir tpkbasmyla serginin almas kararlatrlmtr. 'Sanat Daima Sanat Olarak Kalacaktr' bal altndaki bu sergide bir sanat dayanma rnei de grlm; Daniel Buren, Haackenin Manet Projesi' adl eserinin kk boyutlarda bir uyarlamasn sergilemitir.
Organizatrleri skntya sokmak iin, serginin al gnnde alma tamamen gzler nnde duruyordu, nk Haackenin almas artk,

48

Foster, Krauss, Bois ve Buchloh, Art Since 1900- Modernizm Antimodernizm Postmodernizm , s.547.

33

Resim 1: douard Manet, Kukonmaz Demeti, 1880, tuval zerine yalboya, 46x55 cm Kaynak: http://edouardmanet.wordpress.com/2011/10/12/a-bunch-of-asparagus-edouard-manet/

Burenin almas olarak sergileniyordu. Bu durum, Mze yetkililerinin daha fazla misilleme yapmasna yol aacakt, nitekim o gece Haackenin fotokopilerini yrttklar iin yzeyi paralanan Burenin yerletirmelerine l bir sansr uygulanmt: Haacken ifte ihrac ve Burenin vandalist bir ekilde feshedilmesi. 49

Projenin reddedilii ve baka bir galeride sergileni biimi basnda da byk yank yapm; bylece Haackenin projesi yalnz Kln'de bir galeride farkl bir biimde gereklemekle kalmam, basn araclyla hzl bir ne de kavumutur. Bu olay, bir modern mzenin yaradlndaki ve yapsndaki amalar, etkinliklerini ve onu

49

Foster, Krauss, Bois ve Buchloh, Art Since 1900 - Modernizm Antimodernizm Postmodernizm, s.548 .

34

destekleyen

sistemi

sergileyerek,

toplumsal

bir

silah

olarak sanatn

yerini

kantlamtr. 50 Sanat eletirmeni Ali Artunun editrln yapt Sana Mzeleri adl kitapta Walter Grasskamp; kavramsal sanatn ve yerletirme sanatnn giderek kabul grmesinin; sanatlarn, 1980lerin ortalarndan itibaren mekana-zel ileriyle mzeyi hem ierden hem de dardan eletirmeleri iin ideal bir atmosfer yarattn sylemitir. Grasskamp, mzelerin i dnyas ya da ticaretle olan yaknlklarn rtbas etmek konusunda ok hassas olduklarn; ancak Hans Haacke gibi baz sanatlarn; irketlerin, dorudan eser toplayarak ya da mzelere mali destek salayarak sanata nasl mdahalede bulunduklarn inceyelediklerini sylemitir: "Hans Haacke, mzelerin ticaretle ve siyasetle olan karmak ilikilerini sorgulayp kurumlarn ynetici kadrolarnda hizmet veren insanlar incelemitir. 51 Hans Haackenin bir sanat kurumunu ierden eletiren etkili almalarndan biri de MOMA-Poll Projesidir (Resim: 2) Hans Haacke bu projede (Museum of Modern Art, 1970); Vietnam Savana, Nelson Rockefellerin New York Valiliine yeniden seilmesine ve Nixonun Hindiin politikasna gnderme yapmtr. Siyasi adan ok hassas bir dnemde gerekletirilen bu proje aslnda mze tarafndan zor kabul edilecek bir projedir. nk Nelson Rockefeller Modern mze bakannn kaynbiraderidir. Sanat almasn sergiden bir gece nce sunarak mzeye hareket imkan brakmamtr. Projenin sergileni biimi yledir: effaf pleksiden iki oy kutusu yanyana yerletirilmi, hemen arkasnda duvara da u metin yerletirilmitir: SORU: Vali Rockefellerin Bakan Nixonun Hindiin politikasnn aleyhinde bulunmamas Kasm seimlerinde ona oy vermemenize sebep olabilir mi? CEVAP: Evet ise ltfen oyunuzu sol kutuya Hayr ise sa kutuya atnz. Oylar, fotoelektrik etkiyle harekete geen bir saym cihazyla saylmtr. Ziyaretiler, Nixon ynetiminin Wietnamla ilgili politikalar nda, Cumhuriyeti Nelson Rockefellern yeniden Newyork valisi olarak seilmesine leyhte ya da aleyhte oy kullanmaya arlmlardr:
Lynton, Modern Sanatn yks, s.348. 51 Walter Grasskamp, Sanat Mzeleri, Editr: Ali Artun, letim Yaynlar sanathayat dizisi 6, 1.Bask, stanbul-2005, s. 28.
50

35

Rockefeller daha nce MoMAda mtevelli heyeti bakan olarak grev alm, Rockefeller ailesinin yeleri de mzenin kuruluunda rol oynamt. Toplam 37.129 ziyareti oy kullanmt; bylece Haacke, ziyaretilerin gr ile, mzenin idaresini ilgilendiren konularla dolayl balants olan siyasi meseleler arasnda ba kurabildi. 52

Bu almada seyirci iki ekilde etkilenmektedir. Direkt etki seyirciyi oy vermeye ynlendirir. Dolayl etkileme ise seyirciyi olay zerinde tekrar dndrr ve seyirciyi srece dahil eder. Kutularn banda metni okuyup oy kullanan izleyici artk sanat eserinin karsnda edilgen zne deil, dnen ve fikrini belirten etkin zne konumundadr. Bu durum, allagelmi zmleme yntemlerini ilevsiz brakan, ok yeni bir sanat anlaynn rndr.

Resim 2: Hans Haacke, MOMA-Poll, Museum of Modern Art, 1970 Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Hans_Haacke
52

A.g.e., s.54.

36

Haacke her zaman projelerinde izleyiciyi edilgenlikten kurtarmay amalam, dnceyi gerek anlamda harakete geirecek dzenlemeler yapmtr. Sanat, bu projesinde olduu gibi Manet Projesinde de izleyiciye mesaj dorudan vermemitir. Nesnel bilgiler yanyana getirilmi, herhangi bir ekilde yorum ve tartma katlmamtr. Manet Projesinde gsterinin verdii mesaj izleyen kii, panodan panoya giderek mesaj kendisi yakalayacaktr. Bu yaklam ayn zamanda izleyicinin kendi hareketlerinin ve tepkilerinin farkna varmasn salamaktadr. lk bakta alglan g grnen bu kavramsal almalar, sanat topluma yaknlatrm ve anlalr klmtr. Yaplan iin kendine gre bir sunulu estetii vardr ama artk sanatn kaygs grsel estetik olmaktan km; izleyiciyi uyarmak, kkrtmak, dndrmek amalanmtr.
Bu dnem, sanat tarihinde sanatlarn egemen deerleri en kkten biimde sorguladklar dnemdi. Dnemin sanatlar, sz konusu egemen deerlere yani varolagelen retim, datm ve tketim biimlerine; zgl, ender ve zamansz bir nesne olarak sanat yapt anlayna; sanatn zel mlkiyet haline getiriliine ve iktidardakilere destek olan sanat kurumlarna kar ktlar. Bugn altmz btn bu deerler, ilk kez o zaman gndeme gelmiti. Ve bu sorgulama, Avrupada 1968 Mays ile, ABDde Vietnam Sava kartl ile ve daha yeni bir ok ekonomik ve kltrel olguyla ilikiliydi. 53

Daniel Buren, sanatn kendisini destekleyen kurumlardan bamsz bir biimde varolup olamayacan sorgulayan; sanatsal uygulamalarn kurumsal erevelemenin dna karmaya alan bir sanatdr. Yazd makalelerle mze ve galeri sistemlerini eletiren sanat; mzeleri sanatn, doduu ve yok edildii kurumlar olarak grmektedir. Ona gre mzeler, farkl sanatlarn birbirine benzemeyen yaptlarnn birlikte sergileyerek, kart akmlar/sluplar oluturduuna ve karlatrlamayacak eyleri karlatrarak arpk bir syleme yol atklar 54 ortamlardr. Buren, 1968 den beri soyutlamay olabildiince azaltarak sanat ykclkten ve duygusallktan kurtarmak istemi 55, mze ve galeri mekanlarnn dnda belirli yerlere nceden retilmi dey eritler uygulamaya balamtr. Genellikle 8.7 cm eninde tek renkli paralel eritlerle; duvarlar, yerleri, tarihsel alanlarda eitli yzeyleri
Sety Sieglaub, Kavramsal Sanat, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi 2, say.2 (1999), s.44. Nancy Atakan, Araylar Resim ve Heykelde Alternatif Akmlar, Birinci Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, , 1998, s.26. 55 Zeynep Rona, Daniel Buren, Eczacba Sanat Ansiklopedisi , Cilt:1, stanbul: YEM Yaynlar, 1997, s.302.
53 54

37

Resim 3: Daniel Buren, Within and beyond the frame , John Weber Gallery, New York, 1973 Kaynak: http://www.google.com.tr/search?q=Daniel+Buren,+Within+and+beyond

38

kaplamtr. Zaman zaman da; kuma, bayrak ya da yelkenler kullanmaktadr. Buren ilerine tarafszlk kazandrabilmek ve ilerini resmin plastik kayglarndan bamsz klabilmek iin yntemli bir biimde birbirini izleyen bir ka renkli dey erit uygulamtr. Bu eritler, o yer iin yaplm (In Situ), baka mekana tanamaz almalardr. Buren 1997de yazd Kente Yerlemek adl makalesinde n Situ almalarn kendisi iin nemini belirtmitir:
Kimilerinin ok nceden kefetmi olduu bir dier nokta ise bu bana mze mekannda olduundan daha nemli gelmektedir-, ok belirgin bir yer iin tasarlanm olan ve zellikle bu belirgin evreyebu evre nedeniyle, bu evre iin ya da bu evreye kareklemlenebilecek olan eserleri kamusal mekana kabul etmektir. Bu durumda elbette, zgl bir yer iin yaplm ve buraya yerletirilmi bir eser (in situ)sz konusudur. Benim anladm anlamyla in situ eserin karakteristik zellikleri burada temel nermedir ve gnmzde, sanat olarak, bir ehir uzamna bir eserin yerletirilmesindeki tek baar ans da bu zelliklerde yatmaktadr. n situ alma, var olan tm parametreleri dikkate almay ve tasarlanan eseri bu analizlerin seviyesine koymay salar. n situ alma, glklere zekice uyum salamay ve bunlarn kaamak yollarn bulmay salayacak tek yoldur. n situ alma, -tasarlanan eserin yerinin oras olaca bilindiinden- mekann gemii, bellei ve tarihiyle dorudan diyaloa girebilir. n situ alma, gelecekte meydana gelebilecek hareketlere dair bir kavray bile kendi iine alabilir. Nihayet, sunulmu olan zgl yer iin alan ve incelemede bulunan in situ almann yalnzca bunun- tam olarak mekann olas dnmne zemin hazrladn gstermek iin bu, olmazsa olmaz kouldur. 56

56 Daniel Buren, Kente Yerlemek, Yap Kredi Yaynlar Sanat Dnyamz Kltr ve Sanat Dergisi, say.78 (K 2000), s.142.

39

Buren

1973de

John

Weber

Gallery

de

Within

and

beyond

the

frameerevenin inde ve tesindeyi sergilemitir (Resim: 3). erevelenmemi gri-beyaz izgili ondokuz tuvalden oluturulan yerletirme, 61 metrelik alana yaylmtr. Yerletirme galerinin iinde balam, camdan kp caddeyi geerek kar binaya kadar uzanarak allm galeri erevesini zorlamtr:
almann adnda geen ereve, besbelli galerinin kurumsal erevesidir, saklad objelerle ilgili belirli eyleri garanti altna alma grevi gren bir ereve. Bu eyler nadirlik, otantiklik, orijinallik ve esizlik- galerinin alanyla dolayl olarak ileri srlen almann deerinin bir parasdr. Kltrmzde sanat dier nesnelerden ayran eyin bir paras olan bu deerler, bunlarn ne nadir, ne orijinal, ne de esiz olduuna kar karak, sanat o kltr iindeki otonom bir sistem olarak ilan etmeye alr. 57

Buren 1997de Mnsterde gerekletirdii bir baka In Situ projesinde artk bir kapal mzede ya da galeride deil, tamamen darda kamusal mekanda bir yerletirme yapmtr. Proje, 70 ada sanatnn Heykel.Mnster Projesi (Resim: 4) ad altnda bir araya gelip gerekletirdikleri bir etkinliktir. Buren, Mnster halknn gnlk yaamlarnda iinden geip gittikleri kaplardan oluan bir alma yapmtr. Serginin srd ay boyunca, Mnster kenti, ada sanata ve olanaklar lsnde tm fantazilere, tm deneyimlere olanak tanyan devasa bir ak hava mzesine dnmtr 58. Sanat ayn yl yazd Kente Yerlemek adl makalesinde sanatn mze ve galeri mekanlarndan sokaa kmas gerektiini vurgulamtr:
Sanat eserlerini, yzyl akn bir sredir, bilinli ya da bilinsiz olarak, mze uzam ve kitlesi iin sergileme ve imal etme alkanl, ok zel bir balam iinde, bir gelenee, belirli trden reflekslere ve hedeflere yol amtr; ve yine bu vesileyle, ei benzeri olmayan bir sanat tarihi zellikle 20. Yzyln ilk eyreinin sanat tarihi- yaratmtr, dolaysyla bu tarihin, ciddi bir sorgulama olmakszn ehir uzamnda ya da sokakta srdrlebileceine inanmak yanl olur. Sokak iin almak, mze iin yz yl akn zamandr sren sanatsal retimi sorgulamak demektir. Bu, ayn zamanda, sanat iin, bir heykel gibi stnde durduu kaideden inmek, riske girmeyi gze almak ve alakgnlll kabul

57 58

Foster, Krauss, Bois ve Buchloh, Art Since 1900, s.42. Daniel Buren, Kente Yerlemek, Yap Kredi Yaynlar Sanat Dnyamz Kltr ve Sanat Dergisi, say.78 (K 2000), s.145.

40

etmek anlamna gelir. Bu, dnmenin ve eser retmenin yeni bir biimidir. 59

Resim 4: Daniel Buren, 4 Tore, Alminyum, 441x441x10,5 cm, Mnster, 1997 Kaynak: http://www.lwl.org/skulptur-projekte-download/muenster/87/buren/st.htm

1960larda mze ve galerilerin modernist ve elitist tavrna tepki ile balayan sanat yaklamlarna Arazi Sanat, Yeryz Sanat, evre Sanat, Toprak Sanat eklenebilir. Ekolojik sanat olarak tanmlayabileceimiz bu yaklamlar, insanla doann uyum iinde btnlemesini amalamaktadr. Bu duyarllkla i yapan sanatlar ilerini ya tamamen doada yapmay ya da doadan aldklar metaryelleri galeriye tamay

59

A.g.e., s.135.

41

semilerdir. Birbirinden ok farkl uygulama biimleri ile retilen projelerde doadaki ta, toprak, su, bitki gibi her trl doal malzeme kullanlmaktadr. evre duyarl yaratma amac ile retilen bu iler ayn zamanda estetik muhafazadan kama ve sanat kurumlar balamndaki rtk iktidar ilikilerinin oluturduu kalplam formlar krma amacn da tamaktadr. Eitimci-yazar Caner Karavit, Doadaki z: Yeryz Sanat adl kitabnda, endstri toplumunun, teknik gelimeler sonucunda doal evreyi artan bir hzla bozduunu vurgulamaktadr:
Yeryz eserlerinde doa, sayfiye olarak adlandrlmann tesine geer ve bu sradan tanm aar. Her ey topraktan gelir. Endstriyel malzemeler, eylerin iindeki doay kefetmek iin bir deneydir. Kaynandan ok uzaklam malzemelerin iindeki doay bulmak ise zordur. 60

Arazi Sanat, doay grnr klan, doaya dair bilin uyandrmay amalayan, teknoloji karsnda doay kutsayan bir yaklamn rndr. 61 Ortaya konan iler sanat piyasasnn kolay kolay metalatramyaca trdendir. Bir galeride, bir mzede olabildii gibi kentin iinde ya da doada insanlarn zel bir abayla ulaabilecekleri bu almalarn znde sanat piyasasna tepki ve doaya duyarll gelitirme yaklam vardr. Yaplan almalar geici olabildii gibi uzun yllar kalmaya aday kalc iler de olabilmektedir. Bitmi yapttan daha ok doada srekli deiim geiren yaptlar szkonusudur. Sanat yeniden erevelendirme eylemi olarak kabul edilebilecek bu yaklamlar, sanatn ilevine ynelik soru iaretleri de uyandrmaktadr. Artk sanatn ilevi, insann yaamnda ok farkl gelerin arasnda iliki kurdurmak ve doadan kopuk olmayan bir varoluu yakalamaktr. ngiliz heykeltra, ressam, yazar ve arazi sanats Richard Long (d.1945),

insan-doa ilikisini uzun yryler ve doal ortamlarda oluturduu enstalasyonlarla gndeme getirmitir. Sanat 1960lardan beri doaya duyarl sanat projeleri yapmaktadr. Long, bir projeye balayaca zaman ncelikle yryecei gzergah semekte; daha sonra belirledii mesafe iin dz bir izgide ilerlemek, bir nehrin yann

60 61

Caner Karavit, Doadaki iz:Yeryz Sanat, stanbul: Telos Yaynlar, 2008, arka kapak. Ahu Antmen, 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, stanbul: Sel Yaynclk, 2008, s.251.

42

takip etmek veya yol boyunca ta toplamak ve belirli aralklarla bunlar brakmak gibi stratejiler belirlemektedir.

Resim 5: Richard Long, A Lne Made By Walkng, ngiltere, 1967 Kaynak: http://www.nationalgalleries.org/whatson/368/richard-long/highlights-3783

Richard Long 1980de Be Alt Sopalar Ald yazsnda sanat yaklamn yle tanmlar:
Basit, pratik, duygusal, sessiz ve etkin sanat houma gidiyor. Yrmenin sadelii, Talarn sadelii.. nsan elinin altnda bulabilecei sradan malzemeler, zellikle de talar houma gidiyor... Dnyay oluturan malzemenin ta olmas dncesi houma gidiyor. Sradan eylerin sanat olarak alglanmas houma gidiyor. Bir teknie bal olmayan duyarllk houma gidiyor 62.

62

A.g.e., s.259.

43

Resim 6: Richard Long, A Lne In Japan, Fuj Da, 1979 Kaynak: http://www.google.com.tr/search?q=Richard+Long,+A+L%C4%B1ne+In+Japan&hl

Resim 7: Richard Long, Mahalakshm Hll Lne, Hindistan, 2003 Kaynak: http://www.richardlong.org/Sculptures/2011sculpupgrades/mahalak.html

44

Onun sanat kendi deyii ile kendi duyular, kendi i gdleri, kendi boyutlar ve kendi fiziksel adanmlyla 63 ilgilidir. Sanatnn temalar ise malzemeler, fikirler, hareket ve zaman; nesnelerin, dncelerin, yerlerin ve eylemlerin gzellii 64dir. O galeri ve mzelerdeki yaptklarnn dkmanlarn satar yalnzca, sanat piyasasnn sanat eserini metalatrmasna doada retim yaparak direnmeyi semitir: Ak alan heykellerimi ve yry yerlerimi satn almak, onlara sahip olmak mmkn deildir. Yollarn ve dalarn kimseye ait olmamas, herkese ait olmas houma gidiyor. 65 Dnyann pek ok yerinde projelerini hayata geiren sanat; ngiltere, rlanda ve skoyann krlk blgeleri, Nepal ve Japonyann dalar, Afrika, Meksika ve Bolivyann ovalarnda, Kanada vadilerinde gnler sren yryler yapmtr. Bazen dz bir izgi zerinde yryerek, bazen de talar dizerek doada iz brakan Long daha sonra bu performanslar fotoraflamaktadr (Resim: 6-7). Sanat yrylerini kendi kaleminden yle yorumlar:
Ak alan heykellerim, belli yerlerde konumlanmtr. Malzemesi ve fikri o yere aittir; bunlarda heykel ve yer tek ve ayn eydir. Yer, heykelden itibaren gzn grebilecei kadar geni bir alan kaplar. Heykelin yeri yrnerek bulunur. Baz yaptlar yry srasnda raslanan belli yerlerin bir toplamdr; rnein Ketalar byle bir itir. Bu yaptta yry, yerler ve talar eit derecede nemlidir. Bir sanat olarak benim yeteneim bir arazide yrmek, ya da yere bir ta brakmaktan ibarettir. Benim talarm, manzarann boluu iinde kum taneleri gibidir. Yry, mekan ve zgrln ifadesidir ve bunun bilinci herkesin hayal gcnde yaayabilir ki o da baka bir mekandr. Yry, toprak zerine insann ve corafi tarihin brakt binlerce katman zerine eklenen yeni bir katmandr. Haritalar, bunu grmemize yardmc olur. Yry topran zerinde iz brakr, bir fikrin peinden gider, gndz ve geceyi izler. Yol, pek ok yolculuun mekandr. Dolaysyla bir yryn mekan, yryn ncesi ve sonrasdr.
63 64

A.g.e., s.259. A.g.e., s.259. 65 A.g.e., s.260.

45

Bir yn tan ya da bir yryn eit derecede fiziksel gereklii vardr, ama yry grnmezdir. Benim baz ta ilerim grnebilir ama sanat olarak tannmayabilir. Sanatmn iindeki yaratlar kullandm bildik biimlerde- daireler, izgiler- deil, onlar yerletirmeyi setiim yerlerdedir. yi bir i, doru yerde, doru zamanda bulunan doru bir eydir. Bir karlama yeridir. 66

Erken dnem almalarndan 1967'de ngilterede gerekletirdii Yryerek Yaplan Bir izgi (Resim: 5) adl performans sanatnn doada iz brakma ilerinin ilkidir. z sonsuza giden bir patika izlenimi verinceye kadar sanatnn ayn izgide ileri geri yry ile oluturulmutur.

Resim 8: Richard Long, A Lne Of 682 Stones, Venedik Bienali, 1976 Kaynak: http://www.richardlong.org/Exhibitions/2011exhibitions/six82stones.html

66

A.g.e., s.260.

46

Resim 9: Richard Long, Fve Paths, Galera Mro Sequera Braga Portugal, 2004 Kaynak:. http://voltairepaintitblack.blogspot.com/2011/02/richard-long.html

Resim 10: Richard Long, Fve Paths, New Art Centre, Roche Court, ngiltere, 2002 Kaynak: http://www.groupnewsblog.net/2009/06/reviewing-my-presidential-wish-list.html

47

Long, genellikle almalarn doa iinde yapmay tercih etmektedir. Zaman zaman da ta, ty, am ineleri, ince dal gibi doal malzemeleri galeri ve mzelere tayarak enstelasyonlar yapmaktadr (Resim: 8-9-10). Sanat bazen de doadan ald amur ile galeri zeminlerine ve duvarlarna desenler yapar (Resim: 11). Ayrca i mekanlarda yolculuklar srasnda yapt tm eylemlerin fotoraflarn, yanndaki haritalar, emalar, kartpostallar, yolculuunda yazd metinleri sergilemektedir.

Resim 11: Richard Long, Mud Circle, Gegenwart Mzesi, Berlin, 2011 Kaynak: http://blogs.digital.udk-berlin.de/museografie/2011/07/12/richard-long-berlin-circle/

48

Arazi Sanatnn ilk temsilcilerinden Amerikal heykeltra Robert Smithson (d.1938 - .1973), ilerini galeri ve mze ortamndan daha ok doada geni alanlarda yapmay tercih etmi bir sanatdr (Resim: 12-13). Kentin ortamnn sanat grnmez haline getirdiini, sanatnn birey anlatacaksa kentteki galeri ve kamuya ak meydanlar brakp sanatn doaya tamas gerektiini dnmtr.

Resim 12: Robert Smithson, Broken Circle eskizi, 1971 Kaynak: http://www.robertsmithson.com/drawings/spiral_hill_broken_circle_800.htm

Smithson, 1979 tarihli Aklama adl metninde kullanlmayan ta ocaklar, kirlenmi gller ve nehirler hakknda kayglarn dile getirmitir. Doada bylesine

49

Resim 13: Robert Smithson, Broken Circle, Hollanda, 1971 Kaynak: http://artscool.cfa.cmu.edu/~king/study/artweb/earthworks/sld003.htm

zarar grm yerlerin yeniden ilev kazanabilmesi iin pratik zmlerden biri olarak Arazi Sanat kapsamnda topra ve suyu geri kazanmann yollarnn aranmasn 67 grmtr. Smithson; sanat, evreci ve madenciyi birlikte almaya arr:
Sanat ve madenci, doann farkl alardan temsilcileri olarak kendi konumlarnn bilincinde olmallar. Bu tr bir bilin, madencilie ve endstriye yansyacaktr. []Dnyann kmre ve yollara gereksinimi var, evet, o halde kmr madenciliinin ya da yol yapmnn kirli atklarna da bir are bulunmal. []Sanat, evreciyle endstriyel retim yapanlar arasndaki iletiimi salayan bir kaynaa dntrebilir. evre bilinci ve endstri iki ayr yolda deil, birbiriyle diyalektik iliki iinde olmaldr. Kzlderililerin kayalk meskenlerinden ve toprak

67

A.g.e., s.258.

50

hyklerinden ders alnmal. Onlarda, doann ve gereksinimin uyumlu birliktiine tank oluyoruz. 68

Heykeltra ve Arazi Sanatnn nemli temsilcilerinden enstalasyonlarla bilinir.

Walter De Maria

(d.1935), geni doal arazilere yapt mdahaleler ve galeri mekanlarnda yapt

En etkili ilerinden biri 1977de New Mexicoda ina ettii Lightning Field (Yldrm Alan) dr (Resim: 14). Sanat, ok byk bir arazide yapay bir yldrm alan oluturmutur. Yaklak 6,29 metre yksekliindeki paslanmaz elik direkleri 67 metre aralklarla yerletirmitir. Direkler engebeli bir araziye yerletirilmi, ancak ular ayn hizada tutularak grsel bir btnlk salamtr. Direklerin yldrmlar ekmesiyle etkileyici grsel bir doa olay gerekletirilmitir.

Resim 14: Walter De Maria, Lightning Field, New Mexico, 1977 Kaynak: http://www.google.com.tr/search?q=Walter+De+Maria&hl=tr&tbm=isch&tbo

68

A.g.e., s.259.

51

Walter De Maria Doal Afetlerin nemi (1970) adl metninde insanlarn doal afetlere bak alarnn yanl olduunu, kendisinin doal afetleri sevdiini syler:
Ben doal afetleri seviyorum ve bunlarn, bir deneyim biimi olarak, en yksek sanat biimi olduuna inanyorum. Bir kere kiisellikten uzaklar. Bana gre sanat, doayla yara bile giremez. Bildiiniz en iyi nesneyi Byk Kanyonun, Niagara elalesinin, kzl ormann yanna koyun. Grkemli varlklar her zaman kazanacaktr. imdi, bir sel, orman yangn, kasrga, deprem dnn. Tayfun dnn, kum frtnas dnn. Buzullarn krlmasn dnn. Ktr ktr seslerini duyun. Mzeye giden insanlar, bir depremi bir hissedebilse. Gkyzn, okyanusu... Ama esas olarak srpriz afetlerde en yksek biimler gerekleir. Bunlarn says ok azdr ve onlara kran duymalyz. 69

Walter De Maria sanat kurumlarn, kurumun iinde eletirir. Galerilere toprak doldurarak gerekletirdii enstalasyonlar ile evreye duyarllk yaratma istei dnda, ilerini ortaya koyu biiminde sanatn alnp satlabilir bir metaya dntrlmesine tepki vardr. Sanat Toprak Sanatnn ilk rneklerinden birini, 1977de Newyork Dia Sanat Merkezinde gerekletirmitir (Resim: 15). 127300 kilo toprak 197 metrekarelik galeri alanna doldurulmutur. zleyici enstalasyonu kapdan izleyebilmitir. Ham toprak kokan galerinin yalnzca kap aralndan izlenebilmesi, kentli insann doadan kopuk yaamasna gndermedir.
69

A.g.e., s.256.

52

Resim 15: Walter De Maria, The New York Earth Room, 141Wooster Street, 1977 Kaynak: http://www.dallascontemporaryt.org/artthink/?attachment_id=3017

53

evreci sanat anlaynn nemli temsilcilerinden biri de 1960l yllardan beri sanat projelerini srdren Amerikal sanat Alan Sonfistdir (d.1946). nsann doayla uyumlu iliki kurmas zerine kurulu projeleri ile bilinen sanat kimyasal atk alanlarnda gerekletirdii toprak diriltme projeleri yapmakta ve galerilere doa havasn, tan, bitkisini tamaktadr. Kamusal Ant Olarak Doal Olgular (1968) adl yazsnda Sonfist; gnmzde geleneksel olarak insanlk tarihindeki olaylar anmak iin yaplan sivil antlarn, insanl da iine alarak tm doal olgular kapsayacak ekilde genilediini sylemitir. Sanat zellikle kent ortamlarnda gerekletirilecek antlarn, kentin belli yerlerinde daha nce bulunan doal evrenin tarihini anmsatacak ekilde yaplmasn nermektedir: Askerlerin yaamn ve lmn belgeleyen sava antlar gibi; nehirler, dereler ve benzeri doal olgularn yaamn ve lmn anmsatan antlar tasarlanmaldr. 70 Sonfist bu yazsnda Metropolitan Mzesi iin bir tr Zaman Manzaras yaratmay nermitir (Resim: 16). Btn kenti iine alacak bir tasardr bu proje. Kentin baz blgelerinde Tarihsel Zaman Manzaralar yer alacaktr. Bunlar araclyla, artk kentte bulunmayan kayn, mee ve akaa ormanlar kente geri dnecektir. Her manzara, zaman belli bir lde geri sararak, kentin betonlamasndan nceki doal ortamlar grnr klacaktr. 71 Sanat New Yorkta gerekletirdii Zaman Manzaralar projesi gibi projelerin Dnya apnda birok kentsel merkezde yaplabileceini, bylece kendi doal evrelerinin tarihini ieren bu tr kamusal antlar gerekletirilebileceini sylemitir. Mimarlarn bir kentin mimarisini yenilemesi gibi, bu projelerin de bir kentin doal evresini yenileyebileceini belirtmitir. Sonfiste gre byle projeler kapsamnda bataklk glleri, imenlik araziler, yosunlu kayalklar ve ereltiotlu alanlar yaratlabilir. Bylece kent kendini mimari olarak yeniledike kendine zg doal kkenleri ve gelenekleriyle de yeniden buluacaktr.

70 71

A.g.e., s.257. A.g.e., s.257.

54

Resim 16: Alan Sonfist, Time-Landscape, 1978 Kaynak: http://www.paulrodgers9w.com/?method=Exhibit.ExhibitDescriptionPast&ExhibitID=29DFC61 0-115B-5562-AA3BD54694314772

Sonfiste gre neyin kamusal bir ant olabilecei kavram, bugn toplumsal yaamn ne gibi unsurlardan meydana geldiine ilikin algmzn ve dncelerimizin snrlar geniledike yeniden deerlendirmeye, yeniden tanmlamaya tabi olacaktr. Sanatya gre haberlerin bile ierii yeniden dzenlenmelidir:
Neyin haber olup olamyacayla ilgili grlerimizi yeniden gzden geirerek, hayatlarmzn birebir bal olduu doal olgular daha ok gndeme getirilebilir. Kularn ve hayvanlarn gleri kamusal birer olay olarak duyurulmal; uluslararas apta btn haberlerde yer almaldr Tekrarlayan doal olgular kamusal dzeyde gzlemlenerek en uzun gn, en uzun gece, gndz gece eitlii gibi olgular hayatmzn daha ok fark edilen olgular arasnda olmal, yeni teknolojiler bunlar daha ok gsterecek ekilde kullanlmaldr. Teknoloji, insan gznn 55

grmediklerini grnr klabilir, rnein teleskopik grntler dev boyutlu projeksiyonlar halinde geni kitlelere seyrettirilebilir; gkyz gsterileri dzenlenebilir. Kamusal antlar, bu tr gzlem antlar gibi tasarlanarak, doal olgularn en iyi gzlemlenebilecei yerler saptanp gzlem evine dntrlebilir. 72

Sanatnn kentlerde gerekletirdii gibi doada da kaybolmu dokuyu ve nesli tkenmi aalar vurgulamak iin yapt almalar vardr. talyada yapt Zaman emberleri adl almas bunlardan biridir (Resim: 17-18).

Resim 17: Alan Sonfist, Circles of Time, proje eskizi Kaynak: http://www.google.com.tr/search?q=alan+sonfist&hl=tr&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=N55 NUfLRA6X44QTaoYC4Bg&sqi=2&ved=0CD0QsAQ&biw=1199&bih=588#hl=tr&tbm=isch&sa=1&q= alan+sonfist

72

A.g.e., s.258.

56

Resim 18: Alan Sonfist, Circles of Time, Toskana, talya. 1986-89 Kaynak: http://www.alansonfist.com/projects/project.html?circles-of-time

Zaman emberlerinde Sonfist talyada Toskana yresi doa tarihini hem ekolojik hem de kronolojik ynden btnsel bir bakla ele almtr. Blgeye ait bitki yaamnn ilk ormanlardan modern alara geliimini, farkl bitki trlerini ortak merkezli daire formlara yerletirerek gstermitir. Sonfistin mze ve galerilerdeki ileri de insan doa ilikisi zerinedir. Sanatnn mzeler hakknda ilgin nerileri vardr: Farkl mevsimlerde ve farkl tarihsel zamanlarda topran, aalarn ve bitkilerin kokularn koruyan mzeler yaplabilir, bu mzelere insanlar neleri yitirdiklerini grmek iin gidebilirler. 73 Bu anlayla gerekletirdii yerletirmelerden biri Zamann aretileridir (Resim: 19).

73

A.g.e., s.258.

57

Resim 19: Alan Sonfist, Markers of Time, Granary Nature Art Center, 2011 Kaynak: http://www.wwwebart.com/riverart/hungary/index.htm

Zamann aretileri, geri dntrlm metalden yaplm drt dikey kolondan olumutur. Drt yapnn her biri kendi iinde blgenin doal evresinden yola kan farkl elemanlar tamaktadr. Kolonlar; yumuak talar, yakndaki iftilerin tarlalarndan taze kesilmis imler, ereltiotlar, dallar, allar, tarlalardan kesilmi budaylarla doldurulmutur. Doay ve geri dntrlm elemanlar kullanan sanat, bu almasyla insanln doa ile ruhsal balarn tazelemektedir.

1.5 ktidar - Beden likisi ve Eril ktidarn Krlmas Beden her dnemde iktidar politikalarnn merkezinde olmutur. ktidarn beden zerinde kurduu egemenlik, farkl toplumlarda farkl biimler almsa da, zndeki ama; zaman iinde topluma hkmetme isteiyle nfusun yeniden retimi ve bedenlerin dzene sokulmas olmutur. Bir tketim toplumu olan postmodern toplumda, en muteber tketim nesnesi bedendir. Her eit medya aracl ile salkl olma, perhiz, gen kalma, erillik/diillik
58

ve benzeri konularda srekli yeniden retilen sylemlerle bedeni kuatan arzu sylemi bir yandan onu zgrletirirken biryandan da korkun bir istila iindedir. Bu istila iinde postmodern zne, her trl arzusunun tatmini iin seenekler sunulsa da herzaman tatminsiz kalmaktadr. Modernitenin yasaklara boduu iednk beden, postmodern toplumda tamamen zgrln ilan edememitir ama en azndan 1950lerden sonra gelien sanat hareketlerinde ve sanatlarn eylemleri ercevesinde hareket alann geniletmitir. 1970li yllarda feminist sanatlar, iktidar ilikilerinin odak noktasnda bulunan bedene dair egemen bak asn yeniden sorgulamlardr. ktidarn topluma hkmetmenin yolu olarak ncelikle kadn bedenini kontrol etme hali, feministler tarafndan iddetle eletirilmitir:
Yksek kltrn evrenselci yznn arkasnda saklanan beyaz, erkek dahinin maskesi drld. Feministler sanat dnyasndaki erkek egemenliine meydan okudular, kadnlarn dlanmasn salayan deerlendirme ltlerini yeniden ekillendirmek iin byk ura verdiler. 74

Postmodern dnemde beden, yeniden tanmlanan ve sorgulanan bir olgu olmutur. Sanatlar, bedenlerini sanatlarnn hem znesi ve hem nesnesi haline getirmeye balamlardr. Fotoraf, beden sanat, performans sanat ve video sanat yapan baz sanatlar bedenlerini kullanarak fiziksel snrlar test etmiler; bireyselliklerini ne karm ve beden zerindeki iktidar formlarn ortaya karan almalar yapmlardr. Bu dnemde feminist sanatlar kadnn sadece bir haz nesnesi olarak alglanmas anlayna kar km ve kendi bedenlerini bir bakaldr arac olarak kullanmlardr. Yine bu dnemde feminist sanatlar ve eletirmenler, kadn asndan sanat tarihinde gz ard edilen ynleri sorgulamlardr.
Toplumda herhangi bir yerleri yokmu farz edilen ve teki konumuna konulan kyller, kadnlar ve siyahlar tarihte kltrn bir paras olabilmek iin mcadele etmek zorunda kalmlardr. Farkl merkezlerin kartln iinde barndran modernizm sonrasnda, kadn-erkek, DouBat, siyah-beyaz gibi ayrmlar ortadan kalkm, postmodern anlayla
Julian Stallabrass, Sebest Blge mi?, Sanat. A..- ada Sanat ve Bienaller, Esin Soanclar (ev.), 2.bask, stanbul - letiim Yaynlar Sanathayat Dizisi 17, 2010, s.2.
74

59

birlikte sanattaki iktidar alanlar da belli bir krlmaya uramtr. Yok saylan bu gruplarn, sanat yaptnda da olduklar gibi temsil edilmeleri de zaman almtr. Eletirel bir yapyla ortaya konan postmodern dnce dahilinde, toplumsal cinsiyet, buna bal olarak modernizmde estetik sanat nesnesi olarak grlen kadn bedeni ve kimlii, eril bir syleme sahip olan sanat tarihinden syrlarak etken bir duruma gelmitir. 75

Kadnn tekiletirilmesi yoluyla temellenen erkek merkezci anlaya gre; erkek aknlk, kltr, akl, rasyonalite, kamusal alanda olan olarak alglanrken, kadn ikinlik, doa, beden, duygusallk, zel alanda olana indirgenmitir. Feminist tarih boyunca kadn sanatlar, erkek egemen dnn dinamiklerini krmaya almlar; kadn bedenin alglann, estetik bir obje, meta olmaktan karma abas vermilerdir.

Resim 20: Barbara Kruger, Your Gaze Hits the Side of my Face,1981 Kaynak: http://idhangthatonmywall.tumblr.com/post/31753209504/barbara-kruger-

1945-present-untitled-your-gaze

75 Elin Ekinci, 70lerden Gnmze Kadn Sanatlarda Bedenin Sunumu, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversites i- Sosyal Bilimler Enstits, 2008), s.1.

60

Barbara Kruger, eril sylemin estetik yaklamn krmaya ynelik iler yapan sanatlardan biridir. Kruger sanatyla izleyici arasnda sylenmeden kabul edilmi her ikisinin de erkek olduu varsaymna dayanan cinsiyeti ereve 76 yi ayrntlaryla ele almtr. Bu varsaymn, klasik stildeki bir kadn heykelinin grnts zerine Bakn Yzmn Yan Tarafna Vuruyor cmlesini yazarak grnr klmtr (Resim: 20).
Dilin ve cinsiyetin, postyapsalc dilbilimsel bir zmlemesini izlersek, Krugerin almas, kadn konumayan fakat her zaman iin yerine konuulan znelerden biri olarak ele alr. Anlam taycs olarak kadn, hepsi birlikte kltrel ve ataerkil dilbilimsel alan yaratan, sonsuz soyutlama kadn doadr, gzelliktir, anavatandr, zgrlktr, adalettir- dizisinin zdr; iinden ifadeler yaratlan anlamlarn birikimidir. 77

Annelik olgusunu konu edinmi pekok kadn ve erkek sanat vardr. Eril sylemin eletirisinde kadn sanatnn roln daha iyi anlayabilmek iin, konuya bir erkek ve bir kadn sanatnn almalar zerinden baklabilir. Bu karlatrma iin Ron Mueckin Hamile Kadn adl heykeli (Resim: 21-22) ve Rineke Dijkstrann Julie, Den Haag-Holanda 29 ubat adl fotoraf (Resim: 23) seilmitir. Ron Mueck (Avustralya, 1958), heykellerini fiberglas, silikon ve kark malzeme kullanarak gerekletiren bir erkek sanatdr. Genellikle heykelin pozunu belirlemek iin gerek modelden alnm fotoraflarla almaktadr. Heykellerinde sevgi, lm, yalnzlk, aile ilikileri gibi konular ilemektedir. Figrlerinde; sa telinden, yzdeki benlere, tenin altndaki damarlara varncaya kadar ayrntlara nem vererek, etkileyici lde geree yaklamasyla izleyiciye ok ve hayranlk yaatmaktadr. Mueck, gzn normal byklkteki her eye alkanlkla baktn, dikkati detaylara ekmek iin lekle oynadn sylemektedir. Mueck Hamile Kadn heykelinde, normal bir insan boyutunun dna kmtr. kibuuk metre ykseklii ile silikon heykel, galeriye tanm bir ant artrmaktadr. Heykelin byk boyda ant gibi allmas heykel ile izleyici diyalounu belirleyen bir gedir. Bu heykel, haz nesnesi olarak, erkek izleyicilerin
76
77

Foster, Krauss, Bois ve Buchloh, Art Since 1900 - Modernizm Antimodernizm Postmodernizm, s.48. A.g.e., s.48.

61

grme

zevkine

hitap

etmek

iin

yaplmamtr,

fakat

hamile

figrnn

antsallatrlmasyla kadn kayp zne konumuna iten kutsal annelik syleminin iinde bir noktaya srklenmesini de engellememitir. Freud'a gre, cinsel farklln kkeninde; erkek ve dii organlar arasndaki anatomik farkllklarn, varlk ve yokluk terimleriyle ifade edildiinde kazand anlam vard. Sonuta hibir cinsel kimlik tam deildi: Kadnlar penis kskanlndan, erkekler ise kastrasyon anksiyetesinden muzdaripti. 78 Ataerkil bir toplumda erkekler hamile bir kadn karsnda bu kastrasyonu yaamaktadrlar. Daha nce, grsel varlnn sadece baklabilirlie ve erotik bir etki yaratmaya hizmet ettii 79 kadn figr, hamilelii ile retkenliinin son noktasnda, eksik olan parasn tamamlayan fallik bir karnla durmaktadr. Erkein geici olarak kadn zerinde iktidarn yitirdii ara bir dnemdir hamilelik. Geri erkek bilir, bu geici durumdur ve kadn doum yapt anda durum yine kontrol altna alnacaktr. Aslnda gerek hayatta bu durumla baedebilmenin, onu sindirmenin yolunu da bulmutur eril sylem: Kadn anne olduu anda cinselliinden arnm olmas gerekir. Hamile Kadn heykelinin izleyicileri ile birlikte ekilmi bir fotorafna baktmzda, ocuklaryla birlikte mzeye gelmi be kadn grlmektedir. Bu kadnlar arasnda bir tane bile kucanda ocuk olan erkek grlmemektedir. Kadnlar belki btn zamanlarn ocua gre ayarlamalar, hatta mzeye bile ocukla gelmi olmalarna ramen; heykele glerek bakmaktadrlar. Belki de bir kadnn doumdan sonra karlaaca zorluklarn daha fazla olduu konusunda konuuyor, akalayorlar. Belki de yorgunluklarn, aresizliklerini maskeliyorlar. Tam bu noktada Mierle Laderman Ukelesin Korumac Sanat Manifestosunu (1969) hatrlamak gerek:
Masay temizle / Bulaklar yka / Yerleri sil / amarlan yka / Ayaklarn yka / Bebein bezini deitir / Raporu tamamla / Yanllar dzelt / Bahe itini onar / Mteriyi memnun et / Kokmu p dar at / Dikkat et burnuna bir ey kamasn / Ne giysem / Hi orabm kalmam / Faturalar de / Yere p atma / pleri sakla / San yka / araflar deitir / Bakkala git / Parfmm bitmi / Bir daha syle - anlamyor ki /

78 79

Elizabeth Wright, Lacan ve Postfeminizm, Ebru Kl (ev.), stanbul: Everest Yaynlar, 2000, s.19. Esra Yldz, Kayp znenin Peinde: Barbara Kruger, Plato Gncel Sanat in Dergi, Ekim 2005, s.74.

62

Yeniden kapla - yine aktyor / e git / Bu sanatn modas gemi / Masay temizle / Onu yine ara / Sifonu ek / Gen kal 80

Resim 21: Ron Mueck, Pregnant Women, 2002 Kaynak: http://la24esimaora.blogspot.com/2012/04/ron-mueck-ovvero-quando-nella-vita-le.html

80

Ahu Antmen, 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, stanbul: Sel Yaynclk, 2008, s.245.

63

Resim 22. Ron Mueck, Pregnant Women izleyiciler ile birlikte, 2002 Kaynak: http://www.creativityfuse.com/2010/11/hyperrealist-sculptures-by-ron-

mueck/hkg2005022480961/

Rineke Dijkstra (Hollanda, d.1959), genlerin ve orta yallarn portre fotoraflarn eken bir sanatdr. Fotorafn ektii bireyler zel bir evrede ya da gei aamasnda bulunan hassas bireylerdir.
Dijksrann fotografn ektii kiiler kameraya o kadar dorudan yaklatrlmlardr ki gvensizlikleri yzlerinden ve bedenlerinden okunmaktadr. Giysilerin ve sa biimlerinin sradanlna karn kendi kiisel gizemlerini korumaktadrlar. Kendi setii zneler, kimlie ilikin sorular meydana getirmektedir; ancak Dijkstra bu sorularn yantlarn vermemektedir. 81

81 Paolo Blanchi, Real Life: Gerek Yaam Olarak Yaama Sanat, art-ist gncel sanat sekisi, No.2 (Aralk 1999), s.103.

64

Resim 23: Rineke Dijkstra Julie,Den Haag-Holanda -29 ubat, 1994 Kaynak: http://www.moma.org/collection/artist.php?artist_id=8139

Dijksra, Nina Siegal ile yapt bir syleide portrelerindeki gei anndaki insanlara odaklanma eiliminin ve sanatsal duyarllnn Amsterdamn sosyo-politik iklimine balanp balanamayaca sorusuna; bakmay sevdiklerini ve ondan becerebildiklerini sylemitir. Hollandallar olarak sradan eylere gremedii bir ey karmay bakalarnn

65

Rineke Dijkstrann Julie, Den Haag-Holanda 29 ubat adl fotorafnda henz doum yapm bir gen kadn grlmektedir. Bu fotorafn haz nesnesi olarak, erkek izleyicilerin grme zevkine hitap etmediini ekinmeden sylenebilir. Dijkstrann fotorafnda Mueckin antsallndan eser yoktur, onun figrnde gsteri deil ama sr dolu bir duru vardr. Kadn, kucandaki ocuk kadar savunmasz grnmektedir: efkatli, ama gen yata kendi sorumluluunu belki zarzor slenirken, bir anda bir baka canl iinden kp; tm incinebilirlii ile kendini ona teslim etmitir. Karmzdaki figrn beden dili kutsal annelik formatna uymamaktadr, evet ocuuna efkatle sarlmtr, ama ne yapacan bilemez tedirgin rkm bir hali vardr. Grdmz fotoraf allm geleneksel lohusa formatna da uygun deildir. Tersine dank sa, kanamasnn devam ettiinin gstergesi olan ve effaf kilotundan grnen ped ve ayn zamanda ayakta oluuyla da, izleyicide bir tedirginlik yaratmaktadr. Bu haliyle eril sylemin kadna yklemek istedii annelik roln krc bir okuma yaptryor Dijisktra. Burada eril bir sanat retimi deil, diil bir sanat retimi szkonusudur. Sanat araclyla farkl bir duyarllk ve yapskmle kar karyaya kalnmaktadr. Bir kadn sanatnn, kadn bedeni zerinden ataerkil dile kar k grlmektedir. Hem de bu, en fazla kadn haz nesnesi olarak sunmakta olan fotoraf sanatnn iinden gerekletirilmitir. Mueck ve Dijkstrann almalarn isimleri asndan da karlatrrabiliriz. Mueck, heykeline Hamile Kadn ismini; Dijkstra ise Julie, Den Haag-Holanda 29 ubat ismini koymutur. Mueck, tm kadnlar ortak paydada toplayarak, zaten antsal olarak yapm olduu hamile kadn, aile kurumu kskacna sokan kutsal annelik perspektifinden grme eilimine uygun bir isim koymutur. Dijkstra ise fotorafn ektii kadnn ve bebein znelliine nem verdiini vurgulamak iin, hem isimlerini hem ekim tarihini eserin ismine dahil etmitir. Diil bir tarzda sanat yapma, dii olmann ne olduunu gstermekten gemektedir. Eril sylemi kesintiye uratmann bir yolu da elbette kadn bedenini, anne olarak sorunsallatran sanat rnleri ile olabilir. Janet Wolf, Katy Deepwell, ve Griscida Pollock gibi feminist sanat eletirmenleri, geleneksel sanat tarihi anlayn sorgulamlardr. Ayn dnemde

66

Feminist sanatlar, evrensellik fikrinin bir beyaz erkek kavram olduunu da sorguladlar. Fransz Devrimi'nde evrensel seim hakknn sadece erkeklere ait olduunu hatrlatmaya bile gerek yok. Feminist hareketler bize bireysel olann siyasal olan olduunu gsterdiler. 82 19. yzylda da btn karar mercii oluturan resmi kurumlardan kadnlarn uzak tutulmu olmas, Fransada 1897 ylna kadar Gzel Sanatlar Okulunda hi kz renci bulunmamas gibi konular mercek altna alnm; toplumdaki erkek egemen bak deifre edilmitir. O gne kadar gz ard edilen kadn sanatlar hakknda bilgi toplanm ve onlar sanat tarihine kazandrlmtr. Sanatlar 1969 da (WAR) olarak bilinen grup kurmular bunu, 1970te Sanat ileri Koalisyonu (AWC) izlemitir. Postyapsalc, feminizme farkl sorunsallar tamay baarm yazar: Hlne Cixous, Julia Kristeva, Luce Irigaray benzer bir tavrla kadnn, Dijisktrann fotorafnda grdmz annelik safhasn - annenin ve ocuun yaad, znenin cinsel ayrmn varolmad Oedipus dnemi ncesi safhasn- nemsediklerini belirtmilerdir. Kristevann, dilbilim, gstergebilim, psikanaliz zerine yazlar; yapsalclk sonras teorinin gelimesinde etkili olmutur. Kristevaya gre; annelik ilevi anneye, diiye ya da kadna indirgenebilecek bir kavram deildir:
Kristeva annenin ocukla olan ilikisini bir ilev olarak nitelendirmek suretiyle ocuun ihtiyalarnn giderilmesini hem sevgi hem de arzudan ayrr ve bu adan hem Freuddan hem Lacandan farkl bir bak as nerir. Bir kadn ve bir anne olarak kadn esas itibaryla sosyal ilikiler iinde yaayan bir konuan bedendir. Kadnlk annelie ve annelik kadnla indirgenemez. Annelik bir ilevdir. nsann geliiminde ok nemli bir yer tutan bir ilev, ama sadece bir ilev. Ve belli lde annelik ilevi bir erkek tarafndan da yrtlebilir. 83

Kristevann Freud ve Lacandan ayrld nokta udur: Freud ve Lacan iin her iki cinsteki ocuk iin ilk sevgi nesnesi annedir. Anne ise penisi olmad ii eksik erkektir ve erkekten bamsz deildir. Bunun btn kayna da kastrasyon ve Oidipus
Rosa Martinez, Rosa Martinez Harald Szeemannla Konuuyor, Resmi Gr, Deneme Says (1999), s.6. Hlya Durudoan, Une Femmes:Kristeva, Psikanaliz ve Kadn, Cinsiyetli Olmak Sosyal Bilimlere Feminist Baklar, 1. Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar Cogito 156, Haziran 2007, s.65.
82 83

67

komleksidir. Kz ocuunun ruhsal olarak salkl bir varla dnmesi iin penis arzusunu tatmin etmeye en ok yaklaaca noktaya ulamas, yani kendisinin anne olmasdr. Bylece Freud ve Lacan iin kadn olmak ve annelik birden fazla noktada kesiirler. Kristeva, kadnlar zerindeki basknn ilevini tesbit etmek iin abjection (dlama) kavramn gelitirmitir. Objection, znenin ya da bir grubun kendi snrlarn tehdit eden her eyi dlamasna yol aan psikolojik bir tepkidir. 84 Fakat, dlanan ve znenin btnln tehdit eden ey hibir zaman yok edilemez. Dlanr, ama znelliin snrlarnda varolmaya devam eder:
Abjection Freudun bastrma fikrinden farkldr. Freuda gre bastrlp bilin dna atlan ey unutulur ve bilinten kaybolur. Halbuki Kiristevann abject nesnesi, lmn bilincimizde yaayp varlmz srekli tehdit altnda tutmas gibi hep oradadr. Hibir zaman kaybolmaz. zne iin kendi varlna ynelik en byk tehdit annenin bedenine bamlldr. Bu yzden Kristevaya gre abjection ve annenin ilevi birbirlerinden ayrlamazlar. [] Kristevaya gre ataerkil toplumlarda zne olmamz iin annenin bedenini reddetmek zorundayz. Fakat kadnlar ayn zamanda kadnla, kendileriyle zdeleen bu bedeni reddetmezler; zira bu kadn, kendilerini reddetmek olur. Kristevann vard sonu uyarnca yapmamz gereken ey sadece annelie yeni bir bak asndan bakmak deil, ayn zamanda kz ocuk ile annenin ilikisini de yeniden ele almaktr.85

Yanl ynderilmi abjection, kadnlara ynelik basknn esas nedenidir. Kadnl annelie, ocuk doumaya indirgeyen ataerkil toplumlarda; kadn da, annelik de, diilik de reddedilmektedir. Cixous, kadnn aleyhine ileyen cinsel eitsizliin kltrel ve tarihsel kaynakl olduunu ve bu eitsizliin sadece bu balamda snrl olduunu sylemitir. Ona gre kadn kendi drtlerini kefederek, konumay ve yazy igal eden eril sistemin dnmesini salayacaktr. Cixous, kadnn psikanalitik kapamann iinden kurtulmas gerekliliini vurgulamtr. Yazar:

84 85

A.g.e., s.65. A.g.e., s.65-66.

68

kadn, kadnn erotizmini, evrenini ve kendi kltrn yazmaya armaktadr. Bu da bedenden balayan bir sretir. Kadn yazs, fark zerinden geliecek olduundan, ucu-ak bir metinsellik ortaya kacak ve zihinsel kartlklarla kurulu yapnn iinden gelmeyecektir. 86

Irigaray, kadnn -cinselliin hep erkek lleri zerinden kavramsallatn saptad Freudcu psikanalitik gelenein aksine- ne penise nede fallusa haset etmediini syler. Ayrca Irigaray, Lacann ayna evresi kuramna byk bir eletiri getirir.
Dz ayna yerine kvrmlar olan, di hekimlerinin kulland 'dereceli ayna'y yani speculumu nerir(speculum: bedenin i taraflarn muayene etmek iin bir delii geniletmek yada ak tutmak amacyla kullanlan zel ayna). Bylece kz ocuu, bu ayna sayesinde kendi organn grebilecek ve onu tanyabilecektir. Bu durumda Lacandaki ayna evresinde kz ocuuna zg eksiklik durumu ortadan kalkacaktr. 87

Irigaraya gre de kadn, erkek zneli dncenin dna ancak kendi bedeninden ve arzusundan kaynaklanan yazyla kabilir. Ona gre kadn, sessizletirilmi bedenlerden kmaldr. Yazara gre anne ve kz arasndaki ilikinin ortaya kaca, babann dilinin yapmaya kalktndan farkl, bedensel temasn yerini almayan, cismani olan rtmeyecek ve onu konuacak kelimelerin ve dilin kefi gerekmektedir. 88 Cixous, ok seslilikten, erilliin ve diilliin znede ayn anda bulunuu olanandan sz eder. Ona gre kadn; Freudcu ve Lacanc psikanalitik kapamann iinden, kartlklarla ileyen dnce yaplarnn yklmasyla kabilir. Cixous, kadnn aleyhine ileyen cinsel eitsizliin kltrel ve tarihsel kaynakl olduunu ve bu eitsizliin sadece bu balamda grldn sylemitir. Ona gre kadn kendi drtlerini kefederek, konumay ve yazy igal eden eril sistemin dnmesini salayacaktr. Irigaraya gre de kadn, erkek zneli dncenin dna ancak kendi bedeninden ve arzusundan kaynaklanan yazyla kabilir. Ona gre kadn, sessizletirilmi bedenlerden kmaldr.
Emre Ik , Beden ve Toplum Kuram, stanbul: Balam Yaynlar,1995, s.78. Lilithkolektifi, 1960 Sonras Post-Yapsalc Feministler, 2011, http://74.125.77.132/search?q=cache:FCR4YfTvJIJ:www.lilithkolektifi.com (5 Kasm 2012), s.1. 88 Ik, Beden ve Toplum Kuram, s.82.
86 87

69

Tam bu noktada feminist sanat Judy Chicagonun (d.1939) Red Flag (syan Bayra) (Resim: 24) adl fotorafndan sz etmeliyiz. Fotoraftaki kadnn cinsel organndan kan tampon, bir anlamda yukarda sz edilen speculum grevini yapmaktadr: syan kadn bedeninden kmaktadr. Tamponun yar km hali kadnn kendi organn grnr klarken, ayn zamanda kanla doygunlamasyla dourganlk potansiyelini; doygun krmz renk olmasyla scakl, cinsel tutkuyu, sonsuzluu, canll, cokuyu artrr. stelik sanat bunlar erkein haz nesnesine dnmeden, kendi bedeninin potansiyelini ve imkanlarn kullanarak gsterir izleyiciye. Kadnn bedeni erkein tasarrufundan karlmtr. Tamponun kt yer eksikliin vurguland ve eril sylemin kadnn cinsel organna yaktrd yark veya izik deildir artk.

Resim 24: Judy Chicago, Red Flag, 1971 Kaynak: http://boystown.tumblr.com/post/2188661657/judy-chicago-red-flag-1971

Kendine zg diil bir estetik yaratma araynda olan 70lerin feminist sanatlar, diil cinsellii ilan eden vajinal ve klitoral bir ikonografi yaratmlardr. Diil cinsel organn idi edilmi imgeler haricinde temsil edilemeyecei iddiasna meydan okuyan bu kadnlarn eserlerinde bedeninin kefini, zgrleimini, kadns oto-erotizmi ve eril baka, fetiletirmeye muhalefeti buluruz. 89

89

Hande t, Erkein Kuku Hasedi, Radikal Gazatesi, 13/03/2009, s.12.

70

Chicagoya bir rportajda u sorulmutur: Eserlerinde feminist akma yer veren erkek sanatlar hakknda neler dnyorsunuz? Sanatnn yant yledir:
Joseph Beuys ile ilgili bir hikaye dinlemitim. New York'ta iken nl kadn sanatlarla tanmak ister. Bir araya geldiklerinde, Beuys onlara destek olduunu belirtmek iin nasl yardmc olabileceini sorar. Faith Ringgold, bir an bile tereddt etmeden, Arkamza geip itin diye cevap verir. Faith'in bu szn ben de desteklerim; erkeklerin feminist akma arka kmalar onlarn kadnlar ilgilendiren konulara kendi karlar iin el atmalar demek deil, aksine, sanatta kadnlara eitlik salamakta yardmc olmalar anlamna gelir. 90

Chicago, yukarda ad geen rportajnda, Baz post-modernistler feminizmi sorunlu grmekte ve hatta bazlar bunu artk gemie mal etmektedir. Sizce feminizm amacna ulam mdr? 21. yzylda bir kadn olmak nasl olacaktr? sorusuna da yle yant vermitir:
Aslnda, insanlarn nndeki en byk sorun, erkeklerin egemen olduu bir ortamdan kurtulup, insanolunun eit hak ve olanaklara sahip olduu bir dnya yaratabilmektir. Kanmca, en ateli bir post-modernist bile bunun gereklemi olduunu iddia edemez. 91

Chicagonun syan Bayra fotoraf ve rportajndan sonra, adet kanamas temasn ileyen bir erkek sanat Andres Serranonun (d.1950) The Curse (Ayba) adl almasna baklabilir. ok Sanatn nemli sanatlarndan olan Serrano, tabularn zerine giderek izleyiciye rahatsz edici grntler sunan bir sanatdr. Serrano The Curse (Ayba) (Resim: 25) adl almasnda, kadnlarn iren olarak grlmesini salayan vcut svlarna gnderme yapmtr. Fotoraf, erkeklerin penislerini sergileyi rahatlnda kadnn adet kann sergileyiini gstermekle, tabu krc bir ilev grmektedir ama bir baka adan baklrsa; kendinden otuz yl nce gerekletirilmi Chicagonun ok katmanl okunabilen Red Flag (syan Bayra) almasnn gerisinde kalyor denebilir. Fotoraflarn isimleri bile farkl vurgular kar karmza: Serranonun fotorafna verdii The Curse (Ayba) isminin ngilizcedeki almna baktmzda (curse/isim/- lanet, bela , kfr, Cursed /sfat /-lanetli, talihsiz,

90 91

Filiz iek, Hilikten Varla Kadn Sanat, Cumhuriyet Pazar Dergi Eki, Sayi: 740 ( 28 Mayis 2000), s.11. A.g.e., s.11.

71

huysuz geimsiz, to curse/fiil/- svmek, lanet okumak) eril sylemin nasl halen dile sinmi olarak yaad farkedilmektedir.

Resim 25: Andres Serrano, The Curse, 2001 Kaynak: http://www.fotografya.gen.tr/cnd/index.php?id=383,618,1,1,1,0

Pekok kltrde adet durumunun kadn iin ayp, saklanlmas gereken bir kirlilik olarak algland bilinmektedir.
tekinin iren olan ile kt niyetlerle badatrlmas (rnein, kadn ile regl kan, ecinsel erkekler ile hastalk, ii snf ile p, siyahlar ile kirlilik) sanatlar tarafndan klieleri zorlamak zere yeniden anlamlandrld ve parodik, lensel ve baskc olmayan yollarla, farkl olarak dolama sokuldu. renmenin gnmz sanat uygulamalarndaki kullanm, zrhl znenin en ok korktuu silahlarla donanm, esasl bir saldrya iaret ediyor. 92

92

Simon Taylor, Fobik nesne: Gncel Sanatta rendirme, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.2 (1999), s.25.

72

1950lerde Minimalizmden sonra ortaya kan sanat hareketlerinden Oluumlar, Vcut Sanat ve Performans Sanat gibi sanattaki yeni almlarla beden bir eylem, bir direni alan haline gelmitir. Bu sanat hareketlerinin amalar; modernitenin merkezi otorite ile gzetimde tuttuu, postmodernitenin de farkl denetim aralaryla hala kontrol altnda tuttuu bedeni geri almaktr. Yugoslav sanat Marina Abramovi (d.1946), performanslarnda bedenini sanat nesnesi olarak kullanr. Sanat bedenin yaatt kstlamalardan kurtulabilmek iin bedenine fiziksel zorlama uygulamaktadr. Abramovi performanslarnda bedenini bir eylem alan olarak kurmaktadr. Abramovi performanslarnda bazen pasif bir rol stlenmekte, bazen de bedenini mdahelelere ak bir nesne olarak sunmaktadr. Abramovi, Ritim 0 (1974) (Resim: 26) adl performansnda, hemen yannda durduu bir masann zerine 72 eit nesne koymutur. Bu nesnelerin arasnda; tabanca, kurun, parfm, gl, alkol, kkrt, bak, arap, testere, kibrit vardr. Ayrca masann zerine, arzu edenlerin sanatya istedii her eyi yapabilecei yazl bir not braklmtr. Ayrca Abramovi, bu performansn gerekletirdii galeriye Ben bir nesneyim yazl bir not asmtr. Kadnn pasifliinin kadnn diilii ile zdelemesine gnderme yapan, tepki gsteren bir nottur bu. Sanat bir kadn olarak katlmclarn nnde kendini pasif brakarak, onlarn kendileriyle yzlemelerini salam; kendisine uygulanabilecek iddetin snrlarn ararken, izleyici sanat hiyerariini krmtr. Abramovi, 6 saat sren bu performans srasnda izleyiciden pekok tepki almtr. Jiletle giysileri paralanm, vcudu yaralar almtr. Sanat bir seyircinin tabancay alnna dayamasyla performans sonulandrmtr. Erkek iktidarnn dayatt gzellik kavramna ve sistem ierisinde kadn bedeninin bir metaya dntrlmesine tepki veren kadn sanatlardan biri de Fransz sanat Orlandr. Sanat bedenini sanat objesi olarak kullanr ve estetik cerrahi yoluyla onu deitererek metamorfoza uratr.
Dier kadnlar estetik cerrahiyi genlemek ve genel kabul grm, standartlam trde bir gzellie sahip olmak iin kullanrken, Orlan bu estetik ameliyatlar gzellik kavramn yeniden yaplandrmak ve kendi

73

Resim 26: Marina Abramovi, Ritim 0, 1974 Kaynak: http://www.theremainsoftheweb.com/tag/marina-abramovic/

74

tarzna uygun bir ekilde bu kavram yeni batan yaratmak iin kullanr. 93

Orlan sanat yaparken, verili beden bozuma urad gibi;

performans ile

estetik cerrahinin bellei de yapbozuma uratlr. nk amac gzellemek deildir. Sanatnn amac, izleyiciyi dehet iinde brakarak; onlarn kendi bedenleri zerindeki her trl iktidar formlarna meydan okuma yollarn amaktr. Postmodernist feminist kuramclardan etkilenen Orlan, bedenini estetik otoritenin nerdii beden anlayna kar bir direni alan olarak kullanmaktadr. Sanat yzn geri dn olmayacak ekilde deforme ederek, saln riske atarak olaanst bir performans ortaya koymaktadr. Orlan, almalarn Body Art ve Performans Sanatndan farkl olarak Carnal Art, Operasyon Tiyatrosu ya da Vcut Heykeltral olarak adlandrmaktadr:
Carnal Art, anti-otoriter bir siyasi sylem olarak da deerlendirilebilir. nk otoriteyi, tahakkm ve iktidarn kodlarn bir tr biyo-direni yoluyla reddetmektedir. Sonu olarak, Orlann bedenini ekillendirii ve deitirii geleneklere ya da modaya gre deil, sadece kendi istekleri dorultusunda gerekletirilmektedir ve bu insan zgrlnn ulaabilecei en son noktalardan biridir. Hibir zaman bir toplumsal zgrlk projesi olamayacak olan Carnal Art; kiisel haklara, zdenetime, sanatnn bireysel kurtuluu ve zgrlemesine rehberlik eden bir kaynaktr. Onu sosyal politikayla ilikilendirmek ancak baz ynlerden, feminist teori ve hareket dolaym ile mmkn olabilir. 94

Carnal Artn, Body Art ve Performans Sanatndan ayrld iki nokta vardr. lki Orlann, acy bir arnma olarak grmemesi ve ameliyatlar srasnda kullanmasdr. kincisi de performans morfin sanatlarnn almalarnn imdiki zamana

odaklanan sunumlarnn geiciliine karn Orlann sanatnn sreklilik iermesidir. Sanat ameliyatla gerekletirdii deiimleri, bir sonraki ameliyat performansna kadar vcudunda tamaktadr.
Orlan kimliklerin aralksz akkanln gstermek iin durmadan yzn deitirir. Oysa, insan yz kiinin kimliiyle zde grlr ve

Kubilay Akman, Orlan:Krlan Ten, Cogito Yap Kredi Yaynlar Aylk Dnce Dergisi, Say: 45-46 (K 2006), s.175. 94 A.g.e., s.179.
93

75

deimezlii kabul edilmitir. Orlann iinin odak noktas ehresidir ve yzn sergileyii otoriteden tamamen bamszdr. Yapt, tarihsel ve modern dnyadaki dier metinlerle balantl olan bal bana bir metindir Estetik syleminin temel unsurlar olan grnm ve grntleri kendi yntemi ve stiliyle belirlemektedir.95

Orlann operasyonlar mzik, iir ve dans eliinde ve genellikle izleyici nnde yaplmaktadr (Resim: 27). Sanat izleyici ile iletiimde olabilmek iin lokal anesteziyi tercih etmektedir. Ameliyat esnasnda cerrahlarn mdaheleri, sanatnn yzn kesip dikmeleri karsnda izleyicilerin dt dehet duygusuna karn Orlan tm sakinlii ile mzik dinlemekte, kitap okumakta ve izleyici ile konumaktadr. Orlan; Rnesans ve sonrasnda ideal gzelliin temsilcisi olarak grlen kadnlarn farkl zelliklerini seerek, bilgisayar kullanarak kendi yznde bir araya getirmitir. Bu projede; Dianann mehur burnunu, Boucherin Europasnn dudaklarn, Botticellinin Vensnn enesini, Geromenin Psychesinin gzlerini ve Leonardonun Mona Lisasnn alnn kullanmtr. Orlan bu kadn prototiplerini; Dianay kavgac maceralar tanras olduu ve erkeklere boyun emedii iin, Psycheyi aka duyduu ihtiya ve ruhsal gzellii iin, Europay bir baka kta aray iinde olduu ve kendini bilinmeyen bir gelecee srkleyebildii iin, Vens verimlilik ve yaratck yn iin, Mona Lisay ise cinsiyetinin belirsizliinden dolay semitir. Orlann bu sanatsal retimi, Antik Yunanda Zeuxisin eitli kadnlarn en gzel paralarn alarak bunlar ideal kadn grntsn salayabilmek iin bir araya getiriinin bir parodisi gibidir. 96 Orlan operasyon/performanslarnda doktor hasta arasndaki iktidar ilikisini ters evirmektedir. Performanslar srasnda ameliyathane bir tiyatro sahnesi izlenimi uyandrr. Ameliyat allm hastane ameliyathanesinden ok farkl bir ortamda gerekletirilir. Operasyon sresince okuduu metinlerle, giydii kostmlerle, katlmclarla iletiimiyle kontrol hep onun elindedir.

95 96

A.g.e., s.181. A.g.e., s.176.

76

Resim 27: Orlan, Omnipresence-Surgery, 1993 Kaynak: http://www.vasa-project.com/gallery/biological_canvas/orlan/index.php

77

Orlan 1997 ylnda 5. stanbul Bienaline katlmtr. Ali Akay, bu bienal srasnda sanat ile bir sylei gerekletirmitir. Akay, daha sonra bu syleiye ve sanatnn bienaldeki videosuna bakarak u deerlendirmeyi yapmtr:
Orlan'n video kasetini izlediimizde, bana ilgin gelen noktalardan birisi, Orlan'n sanat bir direnme biimi olarak almas. Bu bana, hemen Gilles Deleuze'n yaratclk zerine dnd ile ayn anlama gelen bir sanat biimini dndryor. Sanat direnerek yaratr. Topluma, inanlarna, konumlarna, basklarna, sanatn kendi i problemlerinin dayatmalarna direnendir sanat. O bakmdan, Orlan'n sanat direnmeye aittir normlarn dndadr sanat risk almak zorundadr nermelerini ciddiye almak gerekir diye dnyorum. 97

Akay, syleide Orlana yaptnz eser ayn zamanda politik bir ey deil mi?
98

sorusunu yneltir. Sanat yantnda; 80li yllarda sanat piyasasnda yaanan

pazar patlamasyla fiyatlarn ykselmesinden, sanatlarn birounun bu piyasaya uyum salamasndan ve bu durumdan kendisinin nefret ettiinden bahseder. Daha sonra da, sanat piyasasnda byk bir k ortaya ktn syler. Bu durumun sadece finans problemi olmadn ve sanatn emin olunmayan bir olgu haline geldiini belirten Orlan, bu olgu karsnda sanatlara den grevi yle dile getirmitir:
imdi sanata yeniden bir ilev vermek zorundayz. Ben bunu yapmaya alyorum. Toplumumuz kendi dna kmaya balarken sanatn topluma bireyler vereceini dnyorum. Yani, sadece sanat evresini ilgilendiren sorunlarla kalmayp, toplumsal olarak bilime ve reklamlara soru sormak gerekir. Birok sanat kaynaklarn bu alanlardan elde ediyor. Ben de cerrahi alann kolladm. Sanat kendi dndaki alanlar kazmaya baladnda bu sefer ok daha geni bir kesime seslenebilir. Bu amzn sorunlarn ortaya koyup, zihinlerin gelimesini salyabilir. Mesala, ben ok sergi ayorum. Ama her seferinde programlanm bir konferans da vermeyi nemsiyorum. nk sanat olarak eserden ayr izleyici ile birlemek, bir fikir tartma ortam amak nemli. Bu anlamda yaptmn politik olduu sylenebilir. nk sanatn dnda birok baka olan, iinde bulunduumuz konunmun ileriye doru gitmesini salayabilir. Ben de zihinlerin daha ileriye gitmesi iin alyorum ve sonunda ne fiziki ne ahlaki ne de psikolojik cevabn veremiyeceimiz sorunlar ortaya koymaya alyorum. inde

97 98

Ali Akay, Postmodern Grnt, kinci Basm, Balam Yaynlar, 2002, s.40. A.g.e., s.44.

78

bulunduumuz toplumda, btn bunlarla kar karya kalmaya hazr deiliz. 99

Ali Akayn Sizin yznz tm sanatsal politik, sosyal, estetik sorunlarn kamu nnde tartld bir sosyal alan olarak grmemiz mmkn m sizce? 100 sorusuna Orlan, Evet, evet bu mmkn. 101 yantn vermitir. Eril iktidarn kadn bedenini metaya dntrmesine tepki veren kadn sanatlardan biri de Glsn Karamustafa (d.1946)dr. Sanat, Haziran 1998de Zrih Shedhallede Money Nations sergisine davet edilir. Sergi iin Arzu Nesneleri-100 Dolar Limit (1998-2003) (Resim: 28) adl performans yapmay dnr. Karamustafa, Projesinde yeni bir gei dnemini ele alm ve 1980ler boyunca ska kulland melez objelerle farkl bir platformda yeniden temas etme ansn yakalamtr.102 Sovyetler Birliinin k sonrasnda, snrlar aras geveklik ortamnda; stanbuldaki Laleli semti, iktidarn denetimi sk tutmad, kaytd ticaretin gelitii bir pazar haline gelmitir. Sovyetler Birlii ve Orta Avrupa lkelerinde rejim deiiklikleri olmu ve bunun sonucunda bu lkeler ile stanbul arasnda kaytd snr ekonomisinde yeni pazarlar ortaya kmtr. Romen, Moldovyal ve Rus kadnlar Trkiye ile lkeleri arasnda bavul ticareti yapmaya balamlardr. Yaptklar bavul ticaretini desteklemek zere zaman zaman da fahielik yapan bu kadnlar, bir bavul dolusu eyay stanbuldan alp, satmak zere lkelerine gtrmlerdir. Karamustafa, bu olaylar zincirinde meydana gelen kadn bedeninin pazarlanmasna tepki olarak performansn gerekletirmitir. ehirde yabanc bir kadnn bir gecelik bedeli olan 100 Dolara gnderme yaparak performansnn adn Arzu Nesneleri - 100 Dolar Limit koymutur. Sanat, fahielik yaparak kazandn varsayd 100 dolarlk limit ile antasn ss eyalar, makyaj malzemeleri, i amarlar, plastik iekler, plastik mutfak eyalar, fotoraf ereveleri, mzik kutular ve benzeri ucuz mallarla doldurur. Btn bu alverii sergi iin davet edildii lkeye gidecei gn Lalelideki en ucuz pazardan
99

A.g.e., s.45. A.g.e., s.46. 101 A.g.e., s.46. 102 Selen Sarolu, Glsn Karamustafann Sanat Kiilii ve Yaptlar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits, 2007), s.46.
100

79

yapar. Bu sradan alveri antas ile gmrklerden geer. Karamustafa, sergi yapaca mekana gittiinde bu mallar iin bir tezgah kurar. Tezgahn kurarken stanbuldaki Rus pazarlarnda uygulanan ltlerin aynsna riayet eder. Tezgahn ayn Lalelide olduu gibi masalar, bo kutular, tahta paralar gibi ortalktan bulunmu nesneler kullanarak olutururur. zerine enok tercih edilen iekli naylon masa rtlerini rter. Lalelide mallar duvara nasl aslyorsa yle asar. Her mal zerindeki fiyat etiketi ile mteriye sunulur. Bu sergi geici nitelikte olduu iin, sanat projeyi belgelemek amac ile her satlan objenin polaroid fotorafn ekip sergi sonuna kadar duvara asmay tercih etmitir. Karamustafa 1998-2003 tarihleri arasnda performans dizisi olarak farkl Bat Avrupa lkelerinde tekrarlad bu performansnda; otoritelerin gz yumduu fuhu ve snr-tesi ekonomi zerine eilmitir. Satt mallarn parasn da sergilerin ald ehirlerdeki kadn derneklerine balamtr.

Resim 28: Glsn Karamustafa, Arzu Nesneleri - 100 Dolar Limit, Negociations, Centre Regional dart Contemporain, Sete, 2000 Kaynak: Selen Sarolu, Glsn Karamustafann Sanat Kiilii ve Yaptlar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits, 2007), s.310.

80

1.6 Sanatta Metafiziin Yeniden Ele Alnmas Modernizmin din ile balarn koparmasnn kkleri Rnesansa kadar uzanmaktadr. Modern akl metafizik gereklii inkar ederek fizik gereklii mutlaklatrmtr. Seklerizm son aamasna modernizm ile ulamtr. Modernizmden postmodernizme geite, seklerleme eilimi tersine dnmeye balamtr:
zellikle 2. Dnya Sava'ndan sonra arlk kazanan Amerikan sanat, kutsall modernizme iade ediyordu. New York okulunun sanatlar, derece derece dinsellikle ba kuruyor, bunu yaptlara yanstyordu. Pollock, ii amanizme kadar gtrrken, Barnet Newmann, Yahudi kutsalln tuvale yanstyor, Carl Andre yere koyduu birka bakr levhann 'yeryznde yaplm hem en sekler hem de en mistik i' olduunu iddia ediyordu. Amerikada 1970'lerdeki pop sanat bu ereveyi krd. Fakat, bu defa da performanslar ve yerletirme ileri ayn dinsellii bir 'bilgi nesnesi' olarak temellendirmeyi ngrd. Avrupada ise Malraux'nun, '20. yzyl uygarl sekler olan ilk uygarlktr' grn yanllamak istercesine, zellikle gvdeyi ieren bir sanat anlay iinden bir kez daha dinsellikle buluuyordu. 103

Modernizmin yenilik anlay ve tepkisellii bnyesinde bulundurmas nedeniyle, mistisizmle ilikisi dolayl bir ekilde olmutur. Buna en iyi rnek 20. yzyln balarnda, Maleviin (d.1878 .1935) beyaz fon zerine resmettii siyah karedir (Resim: 29-30). Malevich baka bir yerdeki snrsz uzay, o evreyle ilgisi olmayan kozmik bir uzay yansttn belirtmek istemitir:
Beyaz zerine Siyah Kare 1915 sergisinde, tipik bir Rus evindeki kutsal keye aslan bir ikon gibi, salonun bir kesine eik olarak aslmt. Onun grsel bir biim vermek istedii gereklik, madde tesi bir dnyanesnellik-d bir duygu- ile ilgiliydi. 104

Sanat bu resmini saf bir karanla indirgediinde; iinde sadece geceyi hissettiini, ona baktnda tanrnn yzn grdn sylemitir. Malevi byle bir

103 104

Hasan Blent Kahraman, Modernizmin 'gerek son'u, Radikal Gazetesi, 07 ubat 2002, s.12.

Lynton, s.81.

81

Resim 29: Kazimir Malevich, 1915, Black Square, tuval zerine yalboya,106x106 cm. Kaynak: http://www.russianpaintings.net/doc.vphp?id=126

Resim 30: Kazimir Malevich, "Son Ftrist Resim Sergisi 0,10" , Petrograd, 1915 Kaynak: http://unstablemabel.tumblr.com/post/8224249207/last-futurist-exhibition-kazimirmalevich

82

Mistik ikon yaratmasna ramen; asl meselesinin mistisizmin tesine geerek; sanatn ilevsellikten uzak, belli nesneleri gsterme, temsil etme uranda olmadan yalnzca kendisi iin varolmas gerektiini vurgulamtr:
Maleviche gre bu resim "Susan Hiliin Sembol" idi. Malevi Sanat nesneler dnyasnn yknden kurtarabilmenin aresizlii iinde kare biimine sndm diyordu. Fakat Sfr Biim Malevich'e gre yalnz sanat iin deil, insanlk iin de kurtuluun sembolyd. Sfr Biim insanlk tarihinde nesnelerin, mal ve mlk hrsnn yok olaca yeni bir an, her trl karn, bencilliin tesinde insanlara mutluluk getirecek olan bir an habercisiydi. Bu aa Malevich Sprematizm - Nesnesiz Dnya a diyordu. Sprematizm anda insanlar, yaam kavgas iinde boumayacak, yksek deerler gerekleecek, eitlik, kardelik ve bar iinde mutlulua kavuacaklard... Sprematizm a yaratclk a olacakt. Nesneler dnyasndan syrlan insan, Hilik iine atlacak ve onun iinde eriyecekti. Fakat hilik iinde erime yok olma demek deildi. Hilik nesnelerin boyunduruundan kurtulmayd, zgrlkt, evrene ve evrensel oluuma alma zgrlyd. rade ve isteklerin sustuu Hilik iinde insan, Malevich'e gre evrensel titreimlerin rpertisiyle sarslr, materyalizmin stnde ve tesinde yeni bir insanlk anlay iine girer. 105

20. yy balarnda hem Avrupada hem Rusyada entelektel evrede ve sanatlar arasnda en ok sz edilen kavram drdnc boyut olmutur. Kbizm gibi Sprematizm de drdnc boyut ile ilikilendirilmitir. Mekan algsna deil mekan sezgisine dayal drdnc boyut; boyutu, dlem gc yardmyla snrlar olmayan bir alana karmaktadr. Malevichin Sprematizmi, perspektif deil nesnenin her anda ve her adan, zihnimizdeki gibi gsterilebilmesi kaygsyla oluturulmutur.
Onun Sprematizmi kendi tanmlad ekliyle: Btn fenomenlerin bir genellemesi, dinamik karakterli bir sprematist dz izgi, dzlemin dinamik sprematizmi, uzayn statik sprematizmi, sprematist karelerin de eklenmesiyle oluan soyut bir mimari, uzaya tanabilecek tuvalin zerinde yaratlan plastik bir duygu ve siyah kare = duygu, beyaz alan = bu duygunun tesindeki boluktu. 106

Malevich, sprematizmin dinin tesine geerek, sanat en ruhsal ve en saf haline dntrdn dnyordu. Sprematistler iin nesnel dnyann grsel
mmetolu, Pnar. Aleksander Rodenko / Sprematizm (Nesnesiz Dnya), Anafilya (Sanal Dergi), Ekim 2007, No:76,. http://www.anafilya.org/go.php?go=7d7a4c0280d81(18 Temmuz 2012), s.40. 106 George Rickey, Constructivism, Origins and Evolutions, Revised Edition, Hong Kong: George Braziller, 1995, s.20.
105

83

olaylar kendi ilerinde anlamszdr. Aslolan doadan bamsz olarak duygulardr. Sprematist, gzlemlemez ve dokunmaz, sadece hisseder. 107 Mistik olan, kendisini en ok gvdenin sanata girmesiyle gstermitir:
1960'larn bsbtn ne kard varoluuluk bu sreci hzlandryordu. Ac ekme, varln snrlarn yoklama, Sartre'n deyiiyle, 'stnde dnyann tozunu tayan' Giacometti heykellerinde bile apak grlebiliyordu. Zaten Brancusi, Romanyal bir kyl olarak mistik dnceyi heykelde daima ayakta tutmutu. Postmodern srete ise yepyeni bir aamaya ulat. Postmodernitenin akl tesi deneyimleri, gelenei ieren, znellii ne karan anlay hem mistisizmin hem de dinselliin sanata aka davet ediliiydi. 108

Mitler zerine iler yapan Alman sanat Joseph Beuys (d.1921 .1986), doayla teknolojinin, sanatla bilimin bireimini oluturmaya almtr. Ancak bunu, bilimsel grleri gzard etmeden, duygusal enerjilerle ve o gne kadar sanatlann kullanmad geleneksel olmayan malzemeyle 109 yapmay semitir. Pozitivizmle biimlenen gerek anlaynn insanln temel gereklerini kavramadn farkeden Beuys,
kendi esizlii iine hapsolan ve bu nedenle Tanr tarafndan yalnz braklan pozitivizmin, mantk - ncesi referanslarla sanatta olduu gibi, mitoloji ve dinle ilintilendirilerek tamamlanmas gerektii sonucuna vard. Bunun, rnein, endstri rnlerinden geliigzel, iinden geldii gibi ve gerek ilevsel balamlarnn dnda alnt yaparak ya da arketipsel yaplar, mitler ve dahas Hristiyan mitleri stne izimler yaparak gerekleeceini dnyordu. Bunlar pozitivist bakn hemen kabul edecei eyler deildir, nk iinde anlar ve mistik deneyimlerin ayrlmaz biimde birletii bir olgu karakteri tarlar. 110

Beuysun 2. Dnya Sava'nda Alman Hava kuvvetlerinde pilot olarak grev yaparken ua Krmda drlmtr. Ar yaral ve donmak zereyken gebe Tatarlar onu kurtam ve iyiletirebilmek iin vcuduna i ya-bal karm srp, keeyle sarmlardr. yiletii bu dnemde ahit olduu amanik dou kltr onu ok etkilemitir. Yllar sonra onu iyiletiren maddeyi; i ya, kee ve bal heykellerinde
A.g.e, s.19. Hasan Blent Kahraman, Modernizmin 'gerek son'u, Radikal Gazetesi, 7 ubat 2002, s.12. 109 Gtz Adriani, Winfried Konnertz ve Karin Thomas, Joseph Beuys, Yaam ve Yaptlar, stanbul: Borusan Kltr ve Sanat Yayn, 2000, s.3. 110 A.g.e, s.3.
108 107

84

malzeme olarak kullanmtr. Bu malzemeleri kendi dnebilir zelliklerini gsteren mecazlar olarak kullanmtr. Beuys almalarna Alman mistisizmini katmtr. lgi duyduu konular arasnda; etnoloji, antropoloji, amanizm, simya ve teosofi de vardr. Beuys yan tamamyla eriyebilmesi, soutulabilmesi ve tekrar bir forma sokulabilmesiyle ilgilenmitir. Yan yeniden biimlenebilmesi ile insann dnsel dnyasnda yeniden biimlenmesi arasnda benzerlik kurmutur: nsanolu da tpk ya gibi kaotik yapl dnsel dnyasnda yeniden biimlenmelidir. O ancak yeniden doumla yaralarn iyiletirebilir. stee gre biimlenen kaotik yap, dnsel olann strktre geiini ve Beuysun heykel teorimini sembolize eder 111 Eylemlerinde Orta Asya kabilelerinin aman gsterilerini rnek aldn belirten Beuys, sanat olarak amann iyiletirici gcn kullanr. amanlarn kendilerini kabilesinin dirliinden, dzeninden sorumlu tutmas gibi; Beuys da kendini yaad toplumdan, tm insanln ve doann dirlik ve dzeninden sorumlu tutmutur. Beuys, 1974'te Amerika'y Seviyorum ve Amerika Beni Seviyor (Resim: 31) adl bir eylem gerekletirmitir. Sanat keeye sarlm vaziyette ambulansla evinden uaa gtrlm ve Amerikaya umutur. Oraya varnca ayn ekilde keeye sarlm ekilde ambulansla alnp galeriye gtrlmtr. Be gn boyunca, lden yakalanm bir kr kurduyla bu galeride yaamtr. Gerekletirdii bu eylemiyle; Amerika'nn Vietnam politikasn, Amerikan sanatnn hegemonyasn eletirmitir. Ayrca Amerikan yerlilerinin maruz kald trajediye dikkat ekmitir. Eylem boyunca Amerika toprana ayak basmam, hi kimseyle iliki kurmamtr. nsanlarn ierde olup bitenleri korkmadan, rahata izleyebilmeleri iin galerinin bir ksm tel rgyle kapatlarak bir kafese dntrlmtr. Sanat ayaklarn Amerikan topraklarndan kesebilmek iin, galerinin tabannn tahta olmasn istemitir. Oluturulan kafeste vahi bir kurt, saman, trbin sesi yayan bir cihaz ve be nsha Wall Street gazetesi vardr.

Didem Kara, Bir Biyofolik Olarak Joseph Beuys ve Sanat, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi GSE, 2004), s.96.
111

85

Sanat keeye sarl ekilde kafese yerletirilmitir. Kurdun kendi kokusuna almasn salayncaya kadar hi kprdamam, sonra yava yava kmldamaya, kurt ile iletiim kurmaya balamtr. Keenin iinden bastonunu uzatm, yannda getirdii feneriyle ierden bastonunu aydnlatmtr. Kurt etrafnda dnm, keeyi ekitirmitir. Uzun bir sre sonra zerindeki keeyi atmtr. Beuys yannda ayrca, birka iya paras, eldivenlerini ve nota sesi veren metal genini de koymutur. Pekok performansnda kulland bu nesnelerin simgesel anlamlar vardr. Kee: scaklk, yaltm ve barnak; iya: yaklm enerji ve merhem demektir. Metal gen bilinci ve balangc temsil etmektedir. El feneri, depolanm enerji ve yn; eldivenler, her trl eylemi yapabilen elleri; borsa haberlerini yazan Wall Street gazetesi de Amerikan ekonomisinin acmaszln temsil etmektedir. Beuys'un karsndaki kurt ise, Amerikan yerlileri olan Kzlderilileri ve ok eski zamanlarda Amerika'ya Orta Asya'dan yerlilerle birlikte gelerek bu topraklara yerleen bir kurt cinsini temsil etmitir. Beuys kurdun insann anlayamayaca kadar gl bir sezgisi, ruhu olduuna inanmtr. Kurt ile be gn boyunca birbirlerini incitmeden; ayn mekanda yemek yemi, bar iinde yaamlardr. Sanat bu performans ile insanla vahi dnya arasnda bir uzlamann olabileceini gstermitir. Be gnn sonunda Beuys yine keeye sarlm, sedyeye yatrlm ve ayn ambulansla havaalanna gtrlmtr. Uaa binmek iin keeden karldnda da gzlerini kapayarak Amerika'dan kncaya kadar eylemini srdrmtr. Beuys, canl cansz hereyde tanrsal/tinsel bir boyut grmtr. Simgeler Oyunu, ruh ve bedenin ayrlmaz bir btn olduu dnemler boyunca farkl varlklarn kendilerini birbirlerine gre dzenlemelerine, bitkinin hayvanla, karann denizle, insann evresindeki her eyle iletiim kurmasna olanak tand. 112 Hatta btn bu benzeimler kendi zt kavramlarn da birlikte getirmekteydi:
Bylece Beuys, Avrasyada tavan, kuzeyde geyik ve Amerikada akal oluyordu. ster alter egosu diyelim, ister hayvan-annesiyle zdelemesi ya da Beuysun totemleri veya metaforlar diyelim, bu insanlk tarihinin,

Michel Foucault, Kelimeler ve eyler, Mehmet Ali Klbay (ev), stanbul: mge Yaynclk, 1992, s.13.
112

86

Resim 31: Joseph Beuys, " I Like America and America Likes Me ", Rene Block Gallery, 1974 Kaynak: http://macaronic-studio.blogspot.com/2011/09/joseph-beuys.html

87

gemiinin, ksaca znn yeniden kefedilmesi ve yaplandrlmas iin dntrlen temellerdi. 113

Sanat yapma biimini tinsellikle ilikilendiren sanatlardan biri de Marina Abramovitir. Fiziksel snrlar zorlayarak ac ekme, dayanma, kahramanlk, kendini kurban etme, katlanma ve lme yaklama sanatnn performanslarnn ok temel eleridir. Abramovi ac duymann tinsellikle, lme yaklamann ise lm korkusundan kurtulmakla alakal olduunu dnmektedir.

Resim 32: Marina Abramovic, Thomas Lips, 1975 Kaynak: http://euchrid.tumblr.com/post/6720561835/iekeliene-lips-of-thomas-1975-marina

113

Canan Beykal, Aslolan izgidir, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.75.

88

Thomasn Dudaklar performansnda (Resim: 32) Marina Abramovi fiziksel snrlarn zorlayan bir dizi eylem gerekletirir. Performans 1 kilo bal yemesiyle balar. Bal yedikten sonra 1 litre krmz arap ier ve arap bardan eliyle krar. Kendini krbalar ve jiletle karnna be keli yldz izer. Karnna stc tutarak kaznm yldz kanatr. Sonra buz bloklarnn zerine uzanr. Buz bloklar zerinde 30 dakika kaldktan sonra ve bedeninin alt taraf donmaya balar. Sanat duruma daha fazla dayanamayan izleyiciler tarafndan dar tanr. Bu performans bir ritleli andrr: eitli Hristiyan temalarna ve tvbe ritellerine benzeyen bir riteli. Bu bir arnma ritelidir. Abramovi performanslarnda, kendini yaralayarak tensel acy bizzat

deneyimleyerek ve lme ok yaklaarak, beden ve benlik arasndaki ilikisizlii anlama gayreti iinde olmutur. Bu eylemler mazoistlik ya da salt kar k deildir, tersine kendini ve izleyiciyi insani niteliklerinin farkna vardrma abasdr. inli sanat Chen Zhenin (d.1955 - .2000) sanatsal yaklam da metafizii kapsar. Chen Zhen, sanat retiminde kulland eitli malzemelerle ve zengin dil kullanmlaryla ada sanat iinde ayrcalkl bir yer edinmitir. Onun almalar srece yaylm, pekok eyi iine alan, ada bir direni deneyimi ve davurumudur. 114 Chen Zhen'in yaptlar, sanatnn hayatta kalma mcadelesinden, srekli gebe, srgn veya kendi deyiiyle tinsel bir kaak hayatndan neredeyse organik bir biimde ortaya karlar. Kltrler, toplumlar ve farkl kelimeler arasnda kalm bireyin iinde olduu durumu tanmlamak iin te-deneyim 115 terimini kullanr. te-deneyim, hem bu dier etkileimler sonucundaki ergimeyi, hem de etkilerinin aknln aklar. Sanatsal bir konsept olarak te-deneyim, sanatnn balang noktasdr. Chen Zhen, Alman sanat Joseph Beuys gibi sanatn iyiletirici fonksiyonuna inanan bir sanatdr. Sanat tinsel arnma ve kendini yaratma adamann en etkili yolunun, terapi olduunu dnr. Zhen, salnn bozulmasn, geleneksel in

114

115

Hou Hanru, CHEN ZEN- te Deneyimler ve Sinerji, art-ist Gcel Sanat Sekisi, No.5 (Mays 2002), s.66.

A.g.e., s.66

89

felsefesinde insan ve Doa arasndaki ilikiye paralel bulmaktadr. Kendi sakatl, insanlk ve evren arasndaki bozuk iletiimi temsil eder:
Deiik biimlerde ortaya kabilen semptomlar, ortak bir sorunu -Qi'nin aknn engellleniini- aa karr. Her zaman her yerde mevcut, srekli hareket halindeki Qi, Evren'in tek zdr [origin] ve yaammzdaki canll salar. Qi tkanrsa, Evren de kendi zyle ve yaam kaynayla ban kaybeder. Tm sosyal, kltrel ve ekonomik sorunlar, atmalar ve kaoslar, gemi ve gelecek, Qi'nin sakatlna baldr. Bu sakatl tedavi etmek iin insan ve Doa arasndaki ilikiyi yeniden uyumlu hale getirmek, in felsefesine gre, tm varlklar ve Evren'in zgn tini arasndaki iletiimi onarmak gerekmektedir. 116

Zhen, sanat olarak kendini yersizyursuzlatrma ile, dier kltrleri deneyimleyebileceini ve kendi kltrne de kltrel ve sosyal yenilenme adna nemli, kritik bir mesafede kalabileceini dnerek; 1986da Parise tanmtr. Sonrasnda pentr brakarak enstalasyona ynelmitir.
Enstalasyon, Bat'ya g eden Zhen'i geleneksel resimden uzaklatrarak, gebe kimliinin ve deneyiminin azndan konumasna imkan salad. Enstalasyonlar araclyla, Bat anlayyla Dou gerekliini balayan bir sistem yaplandrd. Bu yeni sistemin amac insan yaratm ile dnyann z (origin) arasndaki kpry yeniden kurmak, Ben'i yaplandrmaktr. Chen Zhen, ada gereklikle baa kabilmek iin bir terapi yntemi yaratr. 117

Chen Zhen bir sosyal eletirmen gibi sosyal gereklie kar durmaktadr. Bu kar durmay bilginin post-tedavisi olarak tanmlamtr. Objeler, insan ve doa arasnda yeni ilikiler kurmaya alr. almalarnda zellikle terkedilmi sat rnleri kullanarak ve objeye ve bilgiye hayat vermeye alr. Chen Zhen'in almalarnda, eletirel bir bat kltr analizi vardr. Bu analizlerde bat kltrne, zellikle evre ve tketici toplumunda gnlk yaam gibi hassas blgelere mdahale edilir. Bu tarz almalarndan biri "Un Monde Accroche/Detache"dir (Resim: 33).

116 117

A.g.e., s.70. A.g.e., s.71.

90

Resim 33: Chen Zhen, Un monde accroch/dtach, Pourrieres, 1990 Kaynak: http://www.kainowska.com/sito/?p=1148

Bu yerletirmeyi 1990'da Pourrieres adl kk bir kyde yapmtr. Bu kyn yaknndaki Victoire danda; 1989 ylnda byk bir orman yangnda yok olmu, yangn blgesel bir felakete yol amtr. Yangndan sonra blge halk doann korunmas iin destek aramaya balamtr. Chen Zhen yanan orman alann dolatnda, ayn insanlarn yanm alan kamusal bir plk haline getirdiklerini grmtr. Televizyondan inaat malzemelerine kadar, binlerce nesne yanm orman alannn iine atlmtr. Kyller, daha kk de olsa bir ekolojik felakete bu kez kendileri sebep olmutur. Zhen, bir yandan doay korumak isterken bir yandan ayn alan plk haline getiren anlay ironik ekilde eletiren bir alma yapmtr. plk haline getirilen bu alandan 99 farkl nesne toplayarak bunlar yanm aalara asmtr. Doa ile insanlar arasndaki ilikinin kt ileyiini vurgulayan bu mdahale kendi yarattklar felaketle yzlemelerine yol at iin baz kyllerin tepkisine neden olmutur.

91

Resim 34. Chen Zhen, Fifty Strokes to Each, 1998 Kaynak: http://artedestosdias.blogspot.com/2012/01/chen-zhen.html

Sanatnn bir baka enstalasyonu, Her Birine Elli Vurutur (Resim: 34). Zhen bu almasn Tel Avivde ada Mzeye davet edildiinde yapmtr. Farkl lkelerden toplad mobilyalar davula dntrm ve katlmclarn bu davullar krk silahlar ve polis joblaryla almasn istemitir. Ala bir grup Tibetli rahip, davulla bar duas almak iin davet edilmitir. Chen Zhen'in bu projesi,
bar srecinin ok nemli ve zor bir annda, hayata geirilmitir. 0, insanlarn hergn davuramadklar tutku, fke, kayg ve sevgiyi ortaya karm, patlayc etkisi olan bir frsat yaratmtr. Bu, insanlarn bunalmlarn rahatlatan ve belirli bir umuda sarlmalarn salayan bir iyileme sreci gibidir. Belirtmeliyiz ki, burada, Chen Zhen, atmalar ve iddeti amak iin ba kahramanlarn [protaganist] gerek bir deneyimin iine girmesi gerektiini neren nl bir Zen Budizmi kssas, "Her Birine Elli Vuru" a gnderme yapmaktadr. Bir kez daha, tedeneyim ve sinerji stratejisi, insan toplumunun hastalklarn iyiletirmek iin, birlikte iler. 118
118

A.g.e., s.78.

92

Ali Akay, Tue Ulugn Tuna'nn ynetimindeki Farkl bedenlerle Dans adl almay metafizik ile ilikilendirmitir. Akay bu almay ilk grd zaman, Ulugnn dansn yataylk (translk, vecd) kavramyla ilikilendirir. Sahnedeki dans, aknlaan bir glenmenin potansiyelini vermektedir izleyiciye;
yle ki yerden ge doru ykselen kozmotik bir hareket burada tersine iliyor sanki.(..)Gsteri bize daha dnmeye balayamadmn ifadesini veriyor. Dans daha dnmeye baladk m? Dans gerekten de bir mkemmellik gsterisi mi, bedenlerin fizik kurallarn tm mkemmeliyetiyle ileme koyan bedenlerin hareketi mi yoksa Tue Tuna'nn tecrbe ettii gibi, fiziki olann kklerine doru bakma giriimi mi? Varlk unutulduunda yine kklere bakmak ihtimali mi? (...) Yataylk kavram bizi insann znn deiikliini gstermekten ok uzaklalan bir yerden yersizyurtsuzlatrmyor mu ayn zamanda? Ve bu yersizyurtsuzlatrma sayesinde de tekrar bir metafizie dn yaanmakta m? 119

119

Ali Akay, Bedenlerin Metafizii, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 (Mays 2002), s.120.

93

2. KTDAR FORMLARINA DRENTE ARA ALAN OLARAK SANATIN ROL Baz sanatlar izleyici ile karlkl eylem halinde bir ara alan yaratarak, bireyleri birbirine balamaya yarayan iletiim srelerini ne karmaktadrlar. likisel olarak adlandrabileceimiz bu alan geleneksel sanat yaptnn ortaya karld bir alan deil, daha ok insan ilikilerinin temel alnd bir alandr. Karlkl-eylem alannda bireyler aras diyalog aracl ile yaratlan sanat, alternatif sosyalleme biimlerinin ve birliktelik anlarnn oluturulduu mekanlar yaratmaktadr. Bu mekanlarda deneyimlenen sanat yapt, yeni yaam olaslklarnn ve sanat-izleyici arasnda yeni ilikilerin deneyimlendii, oul varolu kombinasyonlarnn oluturulmaya alld somut alanlar ina etmeye yaramaktadr.

2.1 Nicolas Bourriaud: Toplumsal Aralk Olarak Sanat Fransz sanat eletirmeni, teorisyen ve kratr Nicolas Bourriaud (d.1965), gncel sanat zerine kurmu olduu likisel Estetik adl kitabnda; Marxdan esinlenerek formle ettii toplumsal aralk kavram zerinde durmutur. Bu sanatsal uzam sosyal ilikiler temelinde alm bir alandr:
Toplumsal aralk deyimi, Karl Marx tarafndan, kr yasasnn dnda kaldklar iin dei toku, zararna sat, kendi kendine yetecek kadar retme, vb.- kapitalist ekonomi erevesine dahil olmayan topluluklar nitelemek iin kullanlmt. Toplumsal aralk, bir insani ilikiler uzamdr; bir taraftan az ya da ok uyumlu ve ak olarak global sistemin iinde yerini alrken, bir taraftan bu sistemin iinde egemen olanlarn dnda baka mbadele olanaklar olduu fikrini uyandrr 120

Bourriauda gre sanat; iaretlerin, formlarn, hareketlerin ya da nesnelerin yardmyla dnyada yeni ilikiler retmeye yarayan bir etkinliktir. Teorisini gelitirdii likisel Estetik ise; sanat yaptlarn, betimledikleri, rettikleri ya da kaynaklk

120 Nicolas Bourriaud, likisel Estetik, Saadet zen (ev.), Birinci Basm, stanbul: Balam Yaynlar Theoria Dizisi, 2005, s.25.

94

ettikleri insanlararas ilikilere dayanarak yarglamay ifade eden estetik kuramdr.121 likisel bir sanattan szetmek; kuramsal anlamda zerk ve zel bir simgesel uzam ifade etmekten ok, insanlarn karlkl-eylemlerini ve bunun toplumsal ieriini barndran alan hedefleyen bir sanattan szetmek demektir. Kbal sanat Felix Gonzalez-Torres (d.1957 .1996), almalarna izleyicinin anlam retme srecine dahil olabilecei alanlar olarak bakmtr. Sanatnn yapt gndermeler ounlukla Minimal ve Kavramsal Sanata ynelik olmutur ve almalarnn trajik ve militanca olmasna karn kulland formlar olduka basittir. Kavramsal sanatn temsilcilerinden Joseph Kosuth, Gonzalez-Torresin minimal yaklamn yle deerlendirmitir:
Kulland minimal biimlerin bedensel varlnn nne geen (Gonzalez-Torresin kendine bitii rol olan) kavramsalvirs, tabii ki, anlamn yerini almtr. Gonzalez-Torresin ilerinin bedeni, kulland taycnn ald biimin tesindedir. Kavramsal uygulamann temeli grlen deil anlanyor olandr. zleyici/okuyucunun yapt ile balant kurmasn salayan ve bu deneyimi yapt biimlendiren ayn olayn bir paras olarak, anlam olarak somutlatran, bu kavray srecidir. Bu yolla izleyici/okuyucu, edilgen bir tketici konumunda kalmak yerine, anlam-retme srecinin bir paras haline gelir 122

Gonzalez-Torresin almalarnda sanatnn izleyici zerinde kurduu iktidar grlmez; tersine izleyiciyi almaya ekme, dahil etme durumu szkonusudur. Robert Nickas ile yapt bir syleide Son senelerde medya strajilerini kullanan sloganc bir sanat biiminden daha kiisel seslere ynelim var. nsanlara ulaabilecekleri ve ele alabilecekleri bir eyler sunuyorsun, ama bu arada bireyler de sylyorsun; tehdit edici olmayan, ak bir sz 123 ifadesini Torres yle tamamlamtr:
O tr ilerin egemen dzeni rahatsz etmeye almak gibi belirgin amalar vard. Ancak ok ey deiti. Dili olmayan nesneler yapabilirim, ama kltrdeki herey dil ierisinde varolur. ktidarn sylemi duraan deil, hzl ekilde deiiyor, kar kma biimlerinin de deimesi gerekiyor. 124

121 122

A.g.e., s.175. Joseph Kosuth, rnek, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3 (Ocak 2000), s.98. 123 A.g.e., s.104. 124 A.g.e., s.104.

95

Gonzalez-Torres'in almalarnda uzlama ve yan yana yaamann ina edilmesi nemli bir yer tutmutur. Sanatnn simsiz (Rossun Los Angelesde Portresi) (Resim: 35) adl almas, izleyiciyi katlmc olmaya ektii en iyi rneklerden biridir. Keye yd ekerlemelerden oluan bu alma, 1991 ylnda AIDS'ten hayatn kaybeden sevgilisi Rossun kilosundan (79 kg) oluan arlk kadardr. Bunu yapma nedenini, birinin portresini yapmak istersem, onun arln kullanrm 125 diyerek aklamtr. Dileyen Ross'un en sevdii "Fruit Flasher" marka ekerleri yiyebilmektedir. ekerler tkendike iin formu deimektedir, tpk AIDS yznden son zamanlarnda srekli kilo kaybeden Ross gibi. Burada izleyici, sanatnn gzellik, sevgi, erdem 126 gibi karmak sorunlara el att eylemlerinden birine katlmaktadr. Gonzalez-Torresin iinin gzellii, nesnede deil, alma eylemi ve insan ilikilerinde yatmaktadr. 127 Ziyareti iin bir parasn gtrme iznine sahiptir, ancak bunu yapt zaman yaptn giderek yok olmas kanlmazdr. Sergiyi dolaan kii, onu karar vermeye iten bir yerletirme ile kar karyadr ve bu onun sorumluluk duygusunu harekete geirmektedir.

Resim 35: Felix Gonzalez-Torres, untitled (Portrait of Ross in Los Angales), 1991 Kaynak: http://jamesfrancomatters.wordpress.com/2011/01/10/queer-temporalities-in-the-workof-felix-gonzalez-torres/
125 126

A.g.e., s.108. Nancy Atakan, Felix Gonzalez-Torres, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3(Ocak 2000), s.112. 127 A.g.e., s.112.

96

Nicolas Bourriaud, Gonzalez-Torres'in ekerlemelerle yapt sergilerden birinde, avularn ve ceplerini tka basa ekerlemeyle dolduran ziyaretiler grdn sylemitir. O anda izleyiciler toplumsal tutumlarna, fetiizmlerine, dnyaya ilikin biriktirmeci alglarna
128

dnmlerdir. Baz izleyiciler de buna cesaret edememi, ya

da bir ekerleme armak iin nce komularnn bunu yapmasn beklemilerdir. Bylece candy piece'ler, zararsz grnl bir form altnda etik bir sorunu ortaya koymutur: Otoriteyle ilikimiz ve mze bekilerinin ellerindeki iktidar nasl kulland; lllk duygumuz ve sanat yaptyla olan ilikilerimizin doas. 129 Bourriauda gre gnmzde -varlklar ister simgesel ister gerek anlamda etkili olsun- sanatsal deneyimi kuran ey, yaptn karsnda bakan-kiilerin yan yana varolmasdr. Bir sanat yaptnn karsnda, kendi kendimize sormamz gereken sorular yle sralar Bourriaud:
Onun karsnda varolmama izin veriyor mu, yoksa tam tersine, teki'ni kendi yapsnn iinde grmeyi reddediyor, bylece beni zne olarak inkar m ediyor? Bu yaptn esinledii ya da tarif ettii uzam-zaman ve onu yneten yasalar, gerek hayattaki zlemlerimle rtyor mu? Eletirilebilir olarak yarglad eyleri eletiriyor mu? Gerekte ona denk decek bir uzam-zamanda yaayabilir miydim? 130

Gonzalez-Torresin yaptlarnn formel yaps, uyumlu iftelikte, tekinin kendine dahil olmasnda 131 yatar. Sanatnn ilerini, neo-formalist sorunsala ya da ecinsel militanla indirgememek gereklidir.
Onun gc, hem formlar ara haline getirmekteki becerisinde, hem de insan deneyiminin canevine dokunabilmek iin cemaat kimliklerinden kanabilmesindedir. Bu adan bakldnda, ecinsellik onun iin, birtakm yarglamalardan sonra varlan bir temadan ok duygusal bir boyut, sanat formlar yaratan bir yaam formudur. 132

Gonzalez-Torres estetiinin temel birimi ifttir ve yaptlarnda ztlk barndrmayan ikilik kavram nemlidir. Sanat yaptlarnda bir bireyin deil, bir iftin,

Bourriaud, likisel Estetik, s.92. A.g.e., s.92. 130 A.g.e., s.93. 131 A.g.e., s.83. 132 A.g.e., s.82.
128 129

97

Resim 36: Felix Gonzalez-Torres, Untitled (Perfect Lovers), 1991 Kaynak: http://www.enoughroomforspace.org/project_pages/view/309

dolaysyla yan yana yaamann yksn anlatr.

rnein simsiz (Mkemmel

Aklar) (Resim: 36) isimli almasnda ayn vakti gsteren iki saat grlr. Saatler bata tam bir senkronizasyonla alacak, ancak piller zamanla zayfladka senkronizasyonlar bozulacaktr. Sanat kendisini en ok rkten iinin bu olduunu sylemitir. O iki saati tam nmde tik-taklarken grmek istiyordum: varln sonsuza kadar srdrmesi fikri. O sralar ok nem verdiim bir insan kaybetmek zereydim. 133 2011 ylnda yaplan 12. stanbul Bienali kratrleri Adriano Pedrosa ve Jens Hoffmann, stanbul gibi byk bir ehirde bienalin izleyiciyle nasl bir iliki kurabilecei zerine fikir yrtrken; ilham kaynaklarn bir dier byk ve kaotik ehirde, New Yorkta yaam ve alm bir sanatda, Felix Gonzalez Toresde bulmulardr. Bienalde sanatnn yaptlar yer almamtr, ama serginin bal ve alt balklar onun yaptlarn takip etmi, serginin grsel kimlii Felix Gonzalez-Toresin
133

A.g.e., s.106.

98

minimal estetiine gnderme yapmtr. Parantez iinde bir tanmlamann takip ettii simsiz bal ile bienalin bal simsiz (12.stanbul Bienali), 2011, GonzalezTorresin ou yaptn adlandrma biimine bilinli bir gnderme yapmtr. Bienal kapsamndaki karma sergilerin her birinin tema balklar; simsiz (Soyutlama), simsiz(Ross), simsiz (Pasaport), simsiz (Tarih) ve simsiz (Ateli Silahla lm), Gonzalez-Torresin yaptlarna gnderme yapmtr.

Resim 37: Nicolas Bacal, Senden Sonra Uzam-Zamann Geometrisi, 2010 Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://12b.iksv.org/tr/images/solo_showlar/nicolas_bacal1.jpg &imgrefurl=

Bienal kapsamndaki kiisel sunumlardan biri Arjantinli Nicolas Bacala (d.1985) ait Senden Sonra Uzam Zamann Geometrisi (Resim: 37-38) adl almadr.

99

Resim 38: Nicolas Bacal, Senden Sonra Uzam - Zamann Geometrisi, Ayrnt, 2010 Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://12b.iksv.org/tr/images/solo_showlar/nicolas_bacal2.jpg &imgrefurl

Sanat bu yaptn Gonzalez-Torresin simsiz (Mkemmel Aklar) (1991) adl almasndan esinlenerek yapmtr. Bacal bienal katoloundaki syleide, esinlendii bu yapt ile kendi yaptn yle karlatrmtr:
Bence Gonzalez-Torresin en byleyici yaptlarndandr. Zaman ontolojik bir sorun olarak inceleyerek ok derin bir biimde ilikilerden bahseder. Zamann varolusal zellikleri bakmndan belki daha ocuka bir yaklama sahip olan benim yaptm ise akn idealletirilmesini konu alyor. nce saati ve dakikalar gsteren akrep ve yelkovan kaldrdm ve tam zaman deil, zamann geiini gstermek zere yalnzca saniye ibresini braktm. Sonra saat kadrannn kenarlarna vos (yalnzca Arjantin genelinde kullanlan spanyolca sen) szcn yazdm.() zaman dondurmak ile ak kavramlar arasnda bir iliki kurmak istiyorum. Bence ak olmak, biz insanlar iin zaman durdurma hissine en ok yaklaabildiimiz deneyim. Bu fikri temsil etmenin en iyi yolunun Stockhausenin kastettii anlamda bir tekrar olduunu dndm. Yapt gln olacak denli romantik bir ey, ya da sen szcn sonsuza dek her saniye tekrar eden epik bir hareketin temsili, ya da hatta zaman

100

sktrp evde kullanlan bir nesnenin snrlar iinde alkoyma abas olarak bile grlebilir. 134

2.2 Mika Hanulla: nc Alan Kavram Finlandiya doumlu yazar, eletirmen ve kratr Mika Hanulla (d.1967), nc alan, pratik hayatta ve sanatta insanlar aras etkileimin olanaklarndan biri olarak grr. nc Alan karlkl etkileim srasnda yaratlan bir eydir ve iki kii arasndaki iletiim ile veya bir sanat iiyle izleyicinin arasndaki ilikidir. 135 Hanulla, nc Alan - Bir Etik Olarak Yanl Anlama adl makalesinde bu alan amlamaya girer. Bu amlamada, ncelikle duruunun altnda yatan tavrn aklayacan, sonra etik nkoullarna aklk getireceini, sonunda da nc mekana gtrecek olan imdilik bilinmeyen ve tekilerle karlkl, ortak bir ekilde olas bir bulumay 136 tanmlayacan syler. Hanulla nc alan tanmlarken gncel sanattan fiziksel ve pratik bir rnek verir: Alman sanat Hans Hemmerte (d.1960) ait, hem enstalasyon hem de bir aktivite olan Level (dzey) (Resim: 39) adl almadr bu. Bu aktiviteye katlm yle gereklemitir: Katlmclar galeriye girmek istediklerinde boylar llmtr. Herkese boy lmnden sonra hafif malzemeden yaplm bir ift mavi platform ayakkabs verilmitir. Eer kii 192 cm. uzunluunda ise bu kiiye 8 cm. ykseliinde ayakkab verilmitir. Fakat kii 165 cm. ise odaya giren bu kii 35 cm. ykseliindeki ayakkablarla yrmtr. Hanulla bu tecrbeyi yle aktarmtr:
Sonu, iddetli derecede artcyd. Byk olaslkla, bu olaydaki tm insanlar ilk defa ayn seviyeden birbirlerine bakyorlard. Yani gzgze ve boylarnn ayn seviyeye gelmesiyle birbirlerinin kalarn
Jens Hofmann, stanbul Bienali El Kitab, Jens Hofmann ile Nicolas Bacal arasnda sylei, KSV ve Yap Kredi Yaynlar, 2011, s.121. 135 Hseyin B. Alptekin ve Pelin Tan, Mika Hannula ile Sylei, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 (Mays-2002), s.40. 136 Mika Hannula,Third Space-Bir Etik lke Olarak Yanl Anlama, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 ( Mays2002), s.48.
134

101

Resim 39: Hans Hemmert, Level, Berlin, 1998 Kaynak: http://www.moma.org/interactives/exhibitions/2011/talktome/objects/145507/

yakalayarak; boyunlarn aa yukar oynatmadan ayn dzeyde kalarak kar karya geldiler. Bu olay; kaplar amay zorlayan, zel, balamsal ve zaman snrl bir tecrbeydi. Bu tecrbe; fiziksel llerimiz ile ilgili nkoullarmz, beklentilerimizi ve gnlk yaamdaki ilikilerimizde ve iletiimizde onayladmz roln sorgulamakt. Yani bir ekilde herkes eit deildi fakat ayn ykseklik seviyesinde biraraya geldiler. Belirli bir kiiye deil, fakat genel olarak bu durumda yer alm insanlara glmek zorunda kalmaktan kendini alamyorsun. 137

Mika Hannula nc alan tanmlamasna gemeden iki tavr zerinde durmaktadr. Bunlarn ilki, hermeneutik embere katlan ve yer alan her kiinin kendi kendisinin pozisyonunu belirlemesidir. Kii bunu; evrensel iddialar, genellemeleri bir kenara brakarak yapmaldr. kinci tavr ise, ne sylenmise bu sylenmi ile aramza ve zerine eletirel bir gr koyarak u sorulara itenlikle cevap aramaktr: Bu i bana ne sylyor, benim iin anlam ne, bu zamana kadar ve ncesinde grdklerime, bildiklerime bal olarak bununla ilgili ne dnyorum, ve benim genel dnya grm ile nasl bir iliki kuruyor?
137

A.g.e., s.55.

102

Hanullann nc alan deneyimini yaamak iin olmazsa olmaz bir de nkoulu var:
Benim grevim -yeniden ve yeniden- anlamaya olan ihtiyacmzn oluturduu dayanlmaz baskn grten kamak. Fakat bu arzuya karn, benim duruumla, ortak-sayg ve karlkl birbirmizi tanmaya ulamak veya biraz olsun yaknlamak iin anlamay ummayan fakat bunun yannda ortak alanlarn oluturduu gerekliklere daha yakn ve bu gerekliklerle ilikili bir tavr ile balang yapmalyz. Ve bu duru yanl anlamann tavrdr. 138

Tam bu noktada Hannula anlama ve yanl anlama kelimeleriyle neyi anlatmak istediini aklar. Ona gre anlama gereki olmayan, tehlikeli bir ama ve iddiadr. Bu kelime yle gl bir nkoul barndrr ki, herhangi bir tartma ve iddet sonucunda zorla yada zorla olmasada her iki taraf birbirini anlamak zorundadr. Hanulla aklamaya alt gr iin yanl anlama kavramnn ok nemli olduunu syler ve bunu aklamaya alrken Eletirel Hermeneutikten yardm alr:
Eletirel hermeneutikte en nemli nokta; bir dereceye kadar bahsedilen sreci durdurmak ve her belirli durumda yer alan ayrnt ve nemli detaylar stnde dikkatle durmaktr. Belirtilen bu nokta, deer temelli ve deiimlere baml kavramlarn ierikleri iindeki farkllklar vurgulamaktadr. Ayn zamanda, szcn anlamnn; hangi deerler, amalar, korkular ve isteklerle oluturulduu, biimlendirildii ve yenilendirildiini analiz etmekte ve sorgulamaktadr. Bu bizi son on yln en nemli temalar olan etik ve gncel sanatn kklerine ynlendirmektedir yani: temsilin politikas. Bu tavr, kimin konutuunu ve konuan kiinin kim adna konutuunu analiz etme ihtiyac zerinde nemle durmaktadr. Sonunda bu, insanlar adna konumann onur krc olarak doru bir ekilde tanmlanan zahmetli kt yollarndan geerken dikkatli olmamz zerinde duracaktr. Dahas, anlamann bu baskn olumsuz gr etrafnda yol alrken, bu sreci iktidarn bir arac, kontrol etme, kategorize etme ve yarglamak istei olarak anlamalyz. Bylece, keskin a priori deerler ve korkular zerine temellendirilen bir gr ya da bir tavr olan anlamann amac dierleri ile eit bir srede biraraya gelebilme yeteneini yok ediyor, karlkl sayg ve iki tarafl tannma olanaklarn azaltyor. 139

138 139

A.g.e., s.49. A.g.e., s.49.

103

Hanulla, yanl anlamay anlamann tersi gibi gstermek istemediini belirtir. Bu kavramn, anlamann gereksizliine ve ardndan da her hangi bir insan ilikisinde yer alan anlamann ezici eksiklii ile ilgili olduunu syler. Ona gre yanl anlama kavram, anlamak zorunda olmadmz dncesini ieren bir tavrn kabuldr. Aslolan dierleri, kiilerle ve sanat yapt ile bir birliktelii ve ilikiyi neren -sonsuz uzlama ve grme yollar aracl ile- yollar ve sreler bulmay amalamaktr.140 Hannula, bu yolda gelitirilmesi gereken eyin, odaklanmay ve yaplacak eylerin deiimini takip eden eletirel ve yapc bir mesafeyi korumak olduunun, altn izmektedir. Hanullaya gre nc alan yle bir yolculuktur ki, katlmclarn buluma ihtimalinin oluabilecei bir srece ve tm bu karlamalar ekillendirerek bir diyaloa yol aar. Bu diyalogun nemi, dncelerini sorgulamay ve deitirebilmeyi uman iki insan yeni bir patikaya, bir yolculua balatmaktr. Danimarkal sanat Olafur Eliasson'un (d.1967) 1998 Sao Paolo Bienalindeki bir enstalasyonu (Ice Shopping) (Resim: 40), bu konuda gzel rneklerden biridir. Bienal, hava scaklnn Sao Paulo'da genelde 30 derece stnde olduu bir dnemde gereklemitir. Sanat dikdrtgen eklinde buz kalplardan byk bir buz alan yaratmt. Sanat bienalin alanlarndan birini dikdrtgen buz kalplaryla kaplam ve buz kalplarn mekandan darya bina dna da tarmtr. Pratikte buz, Sao Paolo'da scakln yksek olmas nedeni ile ounlukla deneyimlenemeyen bir maddedir. Dolaysyla orada yaayanlar iin nemli derecede deiik bir alg ve deneyim potansiyeli olan bir projedir bu. Pratik olarak, birok izleyici buz stnde kayp, yrmekten ok holanmlardr. Bir ksm izleyici ise, buzun stnde oynamaktan yorulup, dinlenmek iin buzlarn stne oturmulardr. Fakat bir sre sonra yerlerinden zplamlardr, nk pantalonlarnn slanmaya baladn aknlkla fark etmilerdir. Bu insanlar byk buz kalplarnn eridiini ilk defa birebir tecrbe etmilerdir. Bu dakikalarda insanlar ar scak altnda 10 dakikada kurumas gereken slak pantalonlar ile nc alana ulamlardr.
140

A.g.e., s.50.

104

Resim 40: Olafur Eliasson, Ice Schopping, Sao Paolo Bienali, 1998 Kaynak: Mika Hannula,Third Space-Bir Etik lke Olarak Yanl Anlama, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 ( Mays-2002), s.55.

Eliasson nc alan kavramna ilikisel bir perspektiften bakmaktadr:

Vurgulanmak istenen nokta, zne-nesne arasndaki ayrln ak bir keskinlik tamaddr. Dier bir deyile, zne objeye bakyor hatta onu seyrediyor ve bunun sonucunda objeyi etkiliyor. Ayn zamanda, obje de zne tarafndan etkilenerek ona bakyor ve seyrediyor. Bu yine, aralarnda batan tanmlanmam fakat etkileim sonucunda oluan, biimlenen bir iliki. Bu etkileim yalnzca zne ve objenin toplamndan olumu deildir daha ok baka birey tarafndan olumutur. Ve bu ey, nc alan n deneyimlenmesidir, biricik bir durumdur, deitirilmi ve nceden nerede olduunu, nasl, kim olduunu bilmediin bir farkndalk. 141

141

Mika Hannula,Third Space-Bir Etik lke Olarak Yanl Anlama, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 ( Mays2002), s.54-55.

105

2.3 Sanatnn Direnme Alan Olarak Yersizyurtsuzlama Kavram Yersizyurtsuzlama kavramn kullanm, yurtluk edinme gdlerine bakarak hayvanlara kadar geriletebilir. Bir hayvan; deiken de olsa yurtluu diyebileceimiz yaama blgesine ve ailesine ok nem verir ve onu yaama pahasna srdrmeye alr.
nsanmslar iin bu haydi haydi byledir: doum eylemiyle birlikte, n ayan yurtsuzlatrr, onu bir el haline getirmek zere topraktan koparr ve sonra onu dallar ve aletler zerinde yeni batan yurtlandrr. Bu kez bir sopa, yurtsuzlatrlm bir daldr. Herkesin, her yata, en byk snavlarda olduu gibi en kk eylerde de, kendisine nasl bir yurtluk aradn, yurtsuzlamalara gs gerdiini veya bunu srdrdn ve bir an, feti ya da d, hemen hemen her bir eyin zerinde yeni batan yurtlandn grmek gerekir. 142

Gnmzde yersizyurtsuzlama kavram, tarihi, felsefi, sanatsal ve psikanalitik gibi ok geni balamda kullanlmaktadr. Bu kullanmda zaman zaman kavramn bir olumlama m yoksa bir olumsuzlama m olarak kullanld boluuna dlebilir. Yersizyurtsuzlama kavramn Deleuze, iki trl ele alr. Birincisi olumlama eklinde, dieri olumsuzlama eklinde:
Olumsuzlama kknda, yine burada bir iki-kutupluluk sz konusu, yersizyurtsuzlaan ka izgisi her an krlp geriye doru anaya, babaya, eve, topraa, milliyete, cemaate, kimlie, kkene, tarihe her an dnme tehlikesini iinde tar. Fakat bir de olumlama adn verdii, yani; affirmative bir yersizyurtsuzlama izgisi vardr ki fragmantal ve fraktal, kopan, paralara ayrlm molekler izgi, oluu daha fazla iinde saklayarak, geriye dnme tehlikelerini iinde tamaz. 143

Yersizyurtsuzlama, gnmzde uluslar st sermayenin de zerine oturduu bir kavramdr. Yersizyurtsuzlam sermayeden ald gle iktidarn kuran yeni bir dnya dzeni sz konusudur. Bu dzen, disiplin toplumunun aygtlar yerine bunlar da iine dahil edecek ekilde yeni bir denetim toplumu oluturmay tercih etmektedir. Denetim toplumu, bireyi hapsetmek yerine; onu ve bedenini zgr brakmaktadr. Ancak bu zgrlk; bireyi iktidarn denetim aygtlar zerinden ekillendirebilmek iin ve sisteme

142 143

Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Felsefe Nedir?, Turhan Ilgaz (ev.), stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001, s.65. Ali Akay, Yersizyurtsuzlama zerine, Toplum Bilim Dergisi, No:5 ( Kasm 1996), s.20.

106

entegre edilmek iin verilmektedir. Tasarmc ve oluturucu yaklamyla kresel emperyalist ideoloji, ekonomiye, siyasette, hukuka olduu gibi sanata, bilime ve felsefeye de mdahale etmektedir. Bu mdahaleler sonucunda sorunlar ve zmleri her zamankinden daha karmak ve ok katmanl hale gelmektedir.
Yaanan deiiklikler yle derin ve youn ki, henz gelimelerin ynn kesinlikle belirleyecek bir durumda deiliz; bununla birlikte bunlar yeni zmleme parametrelerini mmkn klyorlar -aslnda talep ediyorlar-. Bugn aikar olan ilk unsur, bu depremin yersizyurtsuzlatrc olduudur. Bu deprem, eski dzen paradigmasn en derin vehesinden sarsyor: mekanla iliki, gittike rgtlenmi bir mekana ynelik ilerleme. Dzen paradigmas, geleneksel belirlenimlerden yoksun bir mekanla -ya da daha kts, snrlar olmayan bir mekanla- uzlamak zorunda kalyor. 144

Bir sanat kar-olma istenci ve zgrlk arzusuyla yersizyurtsuzluu seebilir. Bu durumda yurtsuzlatrma ve yeniden-yurtlanma ift ynl haline-gelite kesiir. Bundan byle artk yerli ve yabancy ayrdetmek mmkn deildir, nk yabanc, yabanc olmayan tekinde yerli olurken, ayn zamanda da yerli, kendi kendisine, kendi snfna, kendi diline yabanc hale gelir. 145 Deleuze ve Guattariye gre sanat ve felsefe birer diren noktasdrlar ve her ikisini de birlikte gtren bir haline-geli iinde, onlar birlikte-belirleyen bir younluk iinde, ou kez iie geerler. Onlara gre; dnmek, kavramlar araclyla dnmektir, ya da fonksiyonlar, ya da duyumlar araclyla dnmektir ve bu dncelerden her biri tekilerden daha iyi, veya daha bir younlukla, daha bir tamlkla, daha bireimsel olarak dnce deildir. Peki bylesine yersizyurtsuz, her yerde olan ve hibir yerde olmayan bir iktidara kar nasl bir mcadele verilebilir? Bu mcadelede, sanatn sanatnn rol ne olabilir? Gilles Deleuze Kapitalizm ve izofreni adl kitabnda kresel iktidarn btn yaplar kodlayamayaca syler. Sanatlarn, toplumun kodlayamayaca an yakalama anslar vardr. rnein onlar, aznlklar zgrce konuturma ortamn 146 yaratabilirler. sanat yoluyla

Toni Negri, Siyasal Alann Krizi, Birikim, ev zgr Gkmen, No.122 (1999), s.85. Deleuze ve Guattari, Felsefe Nedir?, s.101. 146 Gilles Deleuze, Kapitalizm ve izofreni, zcan Doan (ev.), stanbul: Araf Yaynclk, 2005, s.11.
144 145

107

Esra Ersen (d.1970), ilerinde ounlukla yersizyurtsuzlama kavramn seen bir sanatdr. Ersen, kimliksizleme, kimlik oluturma abas, kimliin kltrel zorlama yoluyla ekillenmesi, g ve gmenlik olgular zerinden projeler retmektedir. Sanat, Erden Kosava ile bir syleisinde sanata yaklamn yle tanmlamtr:
Sre iinde ben de deimeye baladm. lk dnem ilerimde grnmezlie brnmeyi seerken, baka bir corafyada diyaloa gemek iin bundan syrlmaya baladm fark ettim. Baka insanlar ilerimi oluturma srecinde iine almaya baladm. Bu halen devam eden bir sre. Tanmadn bir kentte yolunu bulmak iin haritaya bakmak yerine birine yol sormak gibi bir ey. Heyecan verici ve srprizlere ak. nceleri daha ii kurgulama aamasnda snrlarn izer ve o alanda oynardm. imdi snrlar tamamen kaldrdm, daha deneysel bir alanda olmay seviyorum. 147

Ersen; 2003 ylnda, Platform Garanti Gncel Sanat Merkezinde katld sergide; g, mlteciler, stanbul'daki yeni aznlklar ve yabanclar konularn ilemitir. Sergideki drt sanatdan biri olan Ersen, duvara yanstlm Erkek Kardeler ve Kz Kardeler (Resim: 41-42-43)adl videosunu sergilerken; video ekimlerine konu olan Afrika kkenli insanlarn da sergi mekannda bulunmalarn salamtr. Ersen, projesini gerekletirirken gmenlerle yapt konumalardan baz hikayeleri, video grntlerine elik eden alt yazlarla filme dahil etmitir. Sanatnn videosunda altn izdii olgular unlardr:
Yasad g trafii iinde yaanan dolandrlma deneyimleri; Tarlabana hakim olan uyuturucu trafii iinde zellikle kaak konumundaki Afrikal gmenlerin seilerek kriminalize edilmesi; i bulmadaki zorluklar; siyah kadnlara ynelik tacizler; yerel halkla ancak boks ve futbol gibi uralar etrafnda salanabilen temaslar; gmenlerin yerel kltre eklemlenememesi; ve alveri merkezleri, fastfood lokantalar gibi yerel kltr kodlarnn dnda kalan, sosyolog Marc Augenin deyimiyle yer-olmayan mekanlarn sosyallemek iin kullanlmas; hastane gibi resmi kurumlarda gsterilen ayrmc uygulamalar; gmen ocuklarnn yasal bir stat edinememeleri dolaysyla renim konusunda yaadklar sorunlar. 148

147 148

Erden Kosova, Erden Kosova le Konumalar, art-ist gncel sanat sekisi, No.4 (Eyl l- 2001), s.42. Erden Kosova, Esra Ersen Yzyze, Yap Kredi Yaynlar: Trkiyede Gncel Sanat - 10, Eyll 2011, s. 88.

108

Resim 41: Esra Ersen, Erkek Kardeler & Kz Kardeler, stanbul, 2003 Kaynak: http://www.culturalwork.com/eng_proyectos_hayalgo.htm

Ersen videosunda, o yllarda stanbulda kendilerine i alan yaratmaya alan yabanclarn, aznlklarn yaamlarna eilmitir. Sanat, onlarn evlerine girmi, yaamlarn belgelemi, o insanlarn tanmadklar, bilmedikleri bu corafyaya dair deneyimlerini aktarmalarn salamtr.

Resim 42: Esra Ersen, Erkek Kardeler & Kz Kardeler, stanbul, 2003 Kaynak: http://www.openspace-zkp.org/2013/en/projects.php?y=2010&p=30

109

Resim 43: Esra Ersen, Erkek Kardeler & Kz Kardeler, stanbul, 2003 Kaynak: http://www.sitegallery.org/archives/2278

lk bakta allm bir Gncel Sanat sergisinin oluumu gibi grlen bu proje, bir bankann sponsorluunu yapt mekanda sergilenmitir. Bu durum, sermayenin sanaty kendi alanna ekerek ehliletirme srecine sokmu olduunu gstermektedir. Durum byle olsa da; Esra Ersen, sanatya ynlendirilen bu yaptrmlar projelerinde bumerang gibi tersine evirmeyi baarabilen sanatlardandr. Ersen iin sanatn yapma sreci, sonunda ortaya koyduu rnden daha nemlidir. O srete kendisinin, katlmclarn ve izleyicilerin birlikte geirdikleri bir deiim sz konusudur. Sanat Erkek Kardeler ve Kz Kardeler videosunu galeride sergilerken, videoda izlenen katlmclar sergi salonuna davet ederek onlarn yerel halkla kaynamalarn, iletiim kurmalarn salamas, srece verdii nemi gstermektedir. Bu srete yaananlar, sanatnn iktidar devre d brakmay baard anlardr. Video projedeki katlmclarn yaamakta olduklar yersizyurtsuzlama durumu, sanat ile ilikisiyle ve sergi salonunda izleyici ile olan ilikisi ile bir olumsuzlama olarak -milliyete, cemaate, kimlie, kkene dnmeyaanma olaslndan, bir farkndalk yaratlarak olumlamaya dntrlmtr.

110

Esra Ersenin projelerindeki g olgusu yansra sanat-katlmc-izleyici bulumasna bir dier rnek, 2001 tarihli, svee Konuabilseydin (Resim: 44-4546) adl video projesidir. Bu videoda, gelimi lkelerin ald g konusu ile eitim temas yanyana getirilmitir. Proje, Stokholmun gneyindeki banliylerde yaayan, farkl corafyalardan sve'e iltica eden gmenlerle, katlmak zorunda olduklar dil kursunda gerekletirilmitir. Ersen, kursiyerlere svee konuabilseydin eer, sveli insanlara ne sylemek isterdin? sorusunu yneltmi ve dndklerini kendi dilerinde yazmalarn istemitir. Katlmclar bu soruyu, siyasal bildirimlerden duygusal boalmlara kadar farkllk gsteren bir yelpazede cevaplamlar ve bu metinler profesyonel evirmenler tarafndan ince, Arapa, Rusa, spanyolca ve Bengalceden sveeye evrilmitir. Projenin videoya yansyan blmnde katlmclar sveeye evrilmi metinlerini kurs retmenlerinin gzetiminde sve dilinde okumaya almlardr. Ersen kursiyerlerin ounu okulun metinlerle ilikilenebilecek, metinlerin ieriine fon oluturabilecek grsel ve psikolojik unsurlara sahip kelerinde 149 filme ekmitir. Daha sonra gmen katlmclar, yanlarnda seslendirmelerini srekli dzelten bir retmenle birlikte, sveeye evirilmi kendi cmlelerini mkemmel ekilde telaffuz edecek hale getirilmeye allmtr. Video ekimleri bu aamada yaplmaya balam ve renci konumudaki gmenlerin yaptklar telaffuz hatalar, bazen acmasz biimde defalarca, retmen tarafndan dzeltilii srasnda devam etmitir. Kursiyerlerin metinlerindeki umutlar, hayalkrklklar, gelecee dair dlemler, yaanan zorluklara ve deien koullara getirilen metaforik yorumlar, sveli dil retmeninin kibar ama sert dzeltmeleriyle 150 srekli kesilmitir. Projede, katlmclarn kendi dillerinde syleyecek szlerini yazmalar, onlara kltrel bir zorlama olmadan yeni bir corafyada karlatklar sorunlar ve bu duruma tepkilerini rahatlkla yanstmalarn salamtr. Farkl nedenlerle yabanc bir lkede

A.g.e., s.83. Vasf Kortun & Erden Kosova, ofsayt ama gol: g, RESM GR, 2004, http://www.anibellek.org/?p=277(28 Austos 2012), par.10.
150

149

111

Resim 44: Esra Ersen, Eer svee Konuabilseydin, Video-enstalasyon, 2001 Kaynak: http://welcomebb.sophiehope.org.uk/projects/tradingplacesartists.html

yaamak zorunda kalan insanlarn kimliksizletirilmesi, sonra da kltrel zorlamayla yeni bir kimlik oluturulmas srecinde, hem katlmclar hem de izleyiciler bir nc alanda karkaryaya getirilerek, farkndalk yaratlmtr:
Son derece farkl ierikler kmt ortaya. ranl bir gmen svelileri fazla duygusal bulduundan bahsediyordu; birisi pasosunu kaybetse sveliler yanna yaklap avutmaya alyorlar, ah yle mi, zlme sakn falan diyorlar; orada ben olsam git yenisi kar derim, diyordu. Ortadoulu gen bir erkek iirsel biimde kendini kozasndan kan bir kelebekle zdeletiriyordu. Orta Amerikal bir kadn cinselliin sve'te ok erken yaanmasndan duyduu hayreti ifade ediyordu. 151

Bir baka adan bakld zamanda, Erden Kosavann belirttii gibi; katlmclarn szlerindeki slup gc ve zengin metaforlar sveeyi dzgn okutma

151

Erden Kosova, Feur und Flame, art-ist gncel sanat sekisi, No.5 (Mays - 2002), s.62.

112

Resim 45: Esra Ersen, Eer svee Konuabilseydin, Video-enstalasyon, 2001 Kaynak: http://www.mitwisser.net/system/category/2009/ausstellung_2009

Resim 46. Esra Ersen, Eer svee Konuabilseydin , Video-enstalasyon, 2001 Kaynak: http://universes-in-universe.de/car/istanbul/2003/antrepo2/e-tour-9.htm

113

mdahelesi ile srekli kesintiye uramtr: ine girilmeye, vakf olunmaya allan dilin iktidar, retmenin oradaki varlnda cisim bulmaktayd. 152 zleyici orijinal metinlerdeki zenginliin eviri ve okuma srecinde kesintiye uradn, zayfladn hissetmektedir:
Ev sahibi kltr tarafndan yrtlen sosyal mhendislik pratiklerinin ve entegrasyon kstaslarnn dardan gelenlerin yanlarnda getirdikleri kltrel bagajlar zerinde nasl bir bask yaratt rneklenmekteydi bylelikle. Pek ok siyasal analiz tarafndan varolan ynetsel modeller iinde en tercih edilir olan olarak grlen skandinav sosyal demokrasisinin dardan gelen kltrel farkllklar sz konusu olduunda nasl da egemen etnik kurulumun otoritesinden taviz vermeyen kat duruuna ve aka olmasa da- stnlk iddialarna geri ekilebildii gsterilmekteydi, bu eviri ve dzelti sreci araclyla. 153

152 153

Erden Kosova, Esra Ersen Yzyze, Yap Kredi Yaynlar : Trkiyede Gncel Sanat -10, Eyll 2011, s. 83. A.g.e., s.85

114

3. GNCEL SANAT-KRESEL KAPTALZM LKS 90l yllar ABD ve SSCB arasndaki Souk Savan sona erdii, sermayenin kresel hareket kabiliyeti kazanmaya balad yllardr. Kresel kapitalizm, hammadde ve pazar aray ile yeni bir smr ilikileri a olutururken; zelllikle nc dnya lkeleri, Ortadou lkeleri ve Afrika lkelerine ynelik, ou zaman rtk bazen ak saldrgan bir sre balatmtr. okuluslu irketlerin oalmas ile kresellemeyi hazrlayan yeni ekonomik oluumlar, bir yandan da kendilerine kltrel altyap oluturma abasna girimilerdir. Dnya hem ekonomik, hem kltrel anlamda ok farkl bir yaplanma srecine girdiinden; daha nce uygulanan ilke ve akl yrtme biimleri, yeni olgular karsnda yetersiz kalmtr. Kreselleme balamnda; kltr, kimlik, toplum, ideoloji, ulus gibi kavramlar yeniden ele alnmaya balamtr. 1960 sonras Fluxus ve Kavramsal Sanatn at zemin zerinde ekillenmeye balayan gncel sanat pratikleri, 90l yllarda yerleiklik kazanmtr. Ayn yllarda kresel ekonomik, siyasal ve kltrel alar ile etkileim iine girmeye balayan Gncel Sanat; evre, feminizm, okkltrllk, kreselleme, teknoloji-insan ilikisi gibi konulara odaklanmtr. Bu yeni dnya dzeninde her alanda olduu gibi sanat da kanlmaz olarak kresel irketlerin oluturduu iktidar ve tahakkme maruz kalmaktadr. Ancak bu maruz kalma, ekonomideki herhangi bir meta alverinde olduu gibi direkt etkilenme eklinde olmamaktadr. Sanat eletirmeni Julian Stallabrass Sanat A.. adl kitabnda; sanatn nisbeten kresel neoliberal ekonomininin kat arasallk alannn dnda durabilmesini, kendine zg ekonomisine borlu olduunu ve bu ekonominin benzersiz ya da nadir nesnelerin imalatna dayal, mekanik rprodksiyonu reddeden bir ekonomi. 154 olduunu syler. Yine de, serbest ticaret ile zr sanatn birbirlerine grnd kadar zt olmadn da ekler Stallabrass: Sanat ekonomisi finans kapital ekonomisini ok yakndan takip eder, finans kapital ekonomisindeki gelimelerin etkileri ok ksa srede sanat ekonomisinde de hissedilir 155 Ancak, tmyle kozmopolit bir sistemde ticari rakamlara bakp kltrel hakimiyetin iaretlerini karsamak zordur.
Julian Stallabrass, Sebest Blge mi?, Sanat. A..- ada Sanat ve Bienaller, Esin Soanclar (ev.), 2.bask, stanbul -letiim Yaynlar Sanathayat Dizisi 17, 2010, s.13. 155 A.g.e., s.14.
154

115

yle durumlar olur ki, ABD'de yaayan inli bir sanatnn iini Britanyal bir sanat taciri araclyla satn alan bir Alman koleksiyoncuya rastlayabiliriz. 156 Yine de Stallabrassa gre, lke baznda ticaret hacmine ilikin bir fikir edinmemiz mmkndr ve sanat piyasasndaki uluslararas ticaretin yksek dzeyi gz nne alnrsa, bu bize kresel hegemonyaya ilikin bir gsterge sunabilir. Ona gre, bu nokta finansal gcn dalm ile kltrel hakimiyetin paylam arasnda arpc paralellikleri yakalayabileceimiz noktadr:
Kresel sanat satlarnn yarsndan biraz azn gerekletiren ABD'nin kltr hakimi olmas hi de artc deil. Avrupa ise geriye kalan sat hacminin byk blmn gerekletiriyor, bunun yaklak yars Birleik Krallk'n elinde. Fransa sanat tacirlii alannda nemli bir kaynak oluturuyor, talya ve Almanya da bu alanda nemli pazarlara sahip. Sanat eseri fiyatlar ve sat hacmi, hisse senedi piyasasyla at ba gider ve dnyann belli bal finans merkezlerinin ayn zamanda en nemli sanat sat merkezleri olmas hi de rastlant deildir. Bu paralellii tespit ettiimizde, sanatn yalnzca amasz bir serbest oyun blgesi olmadn kavrarz; sanat piyasas, ayn zamanda sanat eserlerinin, yatrm, vergiden kanma ve kara para aklama gibi eitli amalar iin kullanld ikincil bir speklasyon piyasasdr. 157

Aratrmac, yazar ve sanat tarihisi Chin-tao Wu, Kltrn zelletirilmesi1980ler Sonrasnda irketlerin Sanata Mdahelesi adl kitabnda, ada kltrn ve zellikle gncel sanatn, zelletirme srecinden ne lde etkilendiini aratrmtr. Wuya gre; sanata ve kltre daha nce kstl lde mdahale eden irketler, 1970'li yllardan itibaren etkin olarak mdahale etmeye balamlardr:
1980'lerden itibaren Atlantik'in iki yakasndaki irketler, sanat koleksiyonculuu etkinliklerini younlatrmaya baladlar. Kendi kratrleriyle ve sanat departmanlaryla donanm olan gnmz irketleri, ekonomik glerini kullanarak, oluturduklar koleksiyonlar yurtiinde ve yurtdnda sergilemeye baladlar; bylece imtiyaz ve yetki asndan kamu mzeleri ve galerileriyle youn bir rekabete girdiler. Ayn zamanda, sanat mzelerini ve galerilerini birer tantm aracna dntrdler: Kltr kurumlarnn toplumumuzda sahip olduu ilevi devralp bu kurumlarn sosyal statsnden yararlandlar. 158

156 157

A.g.e., s.14. A.g.e., s.15. 158 Chin-tao Wu, Kltrn zellitirilmesi- 1980ler Sonrasnda irketlerin Sanata Mdahelesi, Esin Soanclar (ev.), 1.Bask, stanbul, letiim Yaynlar Sanathayat Dizisi 7, 2005, s.16.

116

Wu, irketlerin bnyelerinde sanat galerileri oluturmalar, kamu mzelerinin ubelerini amalar ya da irket bnyesinde veya lkenin eitli yerlerinde gezici sanat sergileri dzenlemelerinin; bu alandaki hrslarnn boyutunu gsterdiini syler. irketler, sanat sanki gndelik i pratiklerinin ayrlmaz bir parasym gibi gsterme abasna girmilerdir. Wuya gre, i dnyasnn etkisi u anda gncel sanatn her evresinde iyice ilerlemi durumdadr: retiminden yaylmasna, almlanmasna kadar. 159 Gnmzde gncel sanatn rgtlendii ortamlarda sanat ynetiminin ykselii grlmektedir. Sanat ynetimi, sanat etkinliklerinin idaresinin tesinde sanatn irketlere zg ynetim dokusuna eklemlenmesini salamaktadr. Kresel neoliberalizmle birlikte ekillenen kresel sanat piyasas, kapitalist ekomominin formlaryla ekillenmektedir. Datm, pazarlama ve finansmana ncelik veren bu kurumlama artk kendi medyasn yaratabilmeye balamtr. zel mze ve fuarlarda sanat, pazarlama tekniknikleri ile alnp satlr hale dntrlmtr. zelletirme artk kresel anlamda iktidarn ilan etmitir. Ali Artun ada Sanat ve Kltralizm adl yazsnda okkltrlln rgtlendii, sanatla kltralizmin birbirine kaynad karmak alarn dev bir kresel makine oluturduunu syler. Entelektel ve bedensel enerjilerin birbirlerine eklemlendii, bununla biteviye semboller reten snrsz bir teknoloji ile ileyen bu kresel makine; neoliberal ynetiim aygt tarafndan iletilir ve hkmetlerin, onlarn dnda kalan rgtlerin ve irketlerin ibirliinin oluturduu iktidar blou oluturur. 160 Toplumsal deiimin ynetilmesiyle ilgili kltrel politikalar ve programlar, bu bloun iinde bulunan karmak a bnyesinde tasarlanr ve aktrleri ok geni bir yelpazede olumaktadr:
Devlet brokratlarndan, diplomatlardan, irketlerin iletiim tasarmclarna; sanat yneticisi artokratlardan, sanat iletmecilerinden, bunlar yetitiren akademyaya; vakf mdrlerinden, fuar direktrlerine, kratrlere, medyatrlere, mzeci ve mzayedecilere; hatta, kltralizm anda etnik ve dinsel ihtilaflara da mdahale etme hakkn kendinde
159 160

A.g.e., s.17. Ali Artun, ada Sanat ve Kltralizm, e-Skop Dergi, Say:3, 2012, http://www.aliartun.com/content/detail/84 (17.03.2013), par. 37.

117

gren NATO komutanlarna; bir bienal gvenlikisine; ve tabii son olarak, sanatlara varana kadar snrsz, global bir cemaat. 161

Artun, okkltrlln, kltrn poplerlemesi ve endstrilemesinde, zelletirilmesinde ve kitle kltrnde cisimletiini dnmektedir. Ona gre okkltrlln ayn anda hem sergilenip, hem imal edildii en yetkin ve en ar sahneler bienallerdir. Artun, bugn bienallerin kltrel bir heterodoksi yerine, bir ortodoksi merkezi halini aldn belirtir. Bienallerde grld gibi, okltrllk, vaatlerinin kart olan saikleri krkleyen bir politikaya dnmtr. Farkl kltrlerin eitlii, kltrel liberalizm, kltrel reform, kltrler aras hogr ve uzlama gibi idealler, zamanla yerlerini zellikle etnik ve dinsel kimlikler aras ayrmcla, kktencilie, hatta miliyetilie ve rkla brakmtr. 162 okkltrllk, liberallerin sylemindeki gibi farkl cemaatleri eitleyememi; tersine, aralarndaki gemiten gelen btn nefretleri kkrtmtr. Artunun deyii ile : okkltrllk sonunda, olsa olsa, bir zamanlar modernliin metropollerinde, zellikle de sanatlar arasnda yaanan kozmopolit havay zleyen liberal elitlerin hayat tarz olarak kalakalmtr. 163 1990'lar bienallerin tm dnyada pepee devreye girdii, ada sanat mzelerinin saysnn artt yllar olmutur. Bu mzelerde irketlerin alma modelleri uygulanmaya balam ve etkinlikler ticarilemitir. Mzeler i dnyas ile ibirliine girmeye balamtr. Bienallerin kataloglarnda sponsor ve katkda bulunan listelerinde grlen karm, herhangi bir bienalin oluturduu ittifak alar hakknda hayli aydnlatcdr: Markalarnn daha iyi tannmas iin abalayan byk-kk zel sektr kurulular, kltr rnlerini ne karmak isteyen lkeler, kentsel dnm umudu besleyen blgesel kurumlar ve aratrma alanndaki prestijlerini ykseltmek isteyen niversiteler. 164 Ali Artun agda Sanatn rgtlenmesi adl kitabnda; bienallerin zellikle farkl, teki kltrlere zg sanatn blok halinde kresel piyasaya eklemlenmesinde ba ektiini syler. rnek olarak in sanatn verir:
161 162 163 164

A.g.m., par. 37. A.g.m., par. 26. A.g.m., par. 35. Stallabrass, s.40.

118

in sanat, demir perdenin ykld 1989 ylnda Pariste dzenlenen Magiciens de la terre ve Pekin Ulusal Sanat Mzesinde alan China/Avangarde sergileriyle piyasaya srlr. Arkasndan Harald Szeemannn kratr olduu Venedik Bienalinde sergilenen yz sanatdan onyedisinin in sanatlar olduu grlr. Ama in sanatn ok kltrllk ya da kltrel farkllk sylemine eklemleyerek kreselletiren, Hou Hanrunun kratrln yapt 2003te alan Pekin Bienali olmaldr. Bienaliin ardndan gzde bir yatrm arac haline gelen in Gncel Sanat, uluslararas sanat piyasas tarafndan sarlverir- sanatsal deerinden ok, ideolojik ve toplumsal almlar bakmndan. Sonuta, 2003-2007 yllar arasnda in gncel sanat piyasasnn gsterdii trmanma inanlmaz llere varr: % 11.000. 165

Artuna gre, yukardaki tablodan kan yapsal sonu: Bienallerin bir yandan neo-liberal politikalarnkltrel farkllk sylemini rgtlerken, te yandan da, eliik gibi gzkse de, gncel sanat kltne dayal bir estetik hegomonya olumasnda rol oynamlardr. 166 Sanatn metalatrlmasn belirleyen kapitalist ekonomi politik, sanat piyasasn srekli canl tutmak iin sanata ilikin kurallar belirlemekte ve suni deerlilik yaratmaktadr. Mzayede irketleri ve koleksiyoncular, baz sanatlar ve sanat yaklamlarn suni olarak destekleyerek piyasay ynlendirebilmektedir. Damien Hirst, sanat piyasasnn bu ekilde piyasaya sunduu sanatlardan biridir. Onun, For the Love of God (Resim: 47) adl, 20 milyon dolara malolduu tahmin edilen eserinin; 30 Austos 2007de 100 milyon dolara, isminin aklanmasn istemeyen bir yatrmc gruba satlmas, sanat piyasasnn suni deer yaratmada ne kadar baarl olduunun iyi bir rneidir. Yeni dnya sistemi, sanaty rekabet ve uluslararas kariyer kskacna almaya ve sanat da eletirel olmayan, gsteri ve elence dnyasna hapsetmeye eilimlidir. Ancak gncel sanatn tamamen elence ve gsteriten ibaret olduunu, kuramsal zeminden uzak ve siyasal projelere kapal olduunu iddia etmek de doru deildir. Gncel sanatn algsal, deneysel, eletirel, katlmc ynn de grmek gerekmektedir. Gnmzde iletiim
165

insani

ilikileri, kontrol

mekanizmalarnn derinliklerine

Ali Artun, ada Sanatn rgtlenmesi- Estetik Modernizmin Tasfiyesi, 1.Bask, stanbul letiim Yaynlar, 2011, s.166. 166 A.g.e., s.167.

119

Resim 47: Damien Hirst, For the Love of God, 2007, Platin, elmas, gerek insan dii, 17,1 x 12,7 x 19,1 cm Kaynak: http://alexasigno.co.uk/rijksmuseum-amsterdam-damien-hirsts-for-the-love-of-god/

srklerken; sanatsal eylem, alakgnll dallar yaratmaya, birtakm tkanm geitleri amaya, birbirinden uzak tutulan gereklik katmanlarn birbiriyle temasa geirmeye 167 almaktadr. Sanat zgn e, dinamik bir bitikenlik ilkesidir o. 168 Gnmzde yaanan kaotik, i ie gemi ekonomik, siyasi, toplumsal yapy ve eitsizlik zerine kurulu sistemi grnr klmak amac ile baz gncel sanatlar bir sosyal bilimci gibi almaktadrlar. Sanatlar projelerini youn bir aratrma sonucunda grsel olarak ortaya koymaktadrlar. 90l yllarda sanatn bu sorgulayc ve deifre edici yan, Belgesel Sanat rneklerinde grlmeye balamtr. Sosyal, deneyimlere bal znellik alanlar yaratabilir ve ada yaptn formu, maddi formundan teye uzanr: Birletirici bir

167 168

Bourriaud, likisel Estetik, s.11. A.g.e., s.32.

120

antropolojik ve siyasi temelli belgesel sanat rnekleri elendiricilikten uzak, ekonomik ve sosyal sistemleri sorgulayc deifre edici, ironik bir izgi oluturmutur. Pek ok iinde bellei kullanan Glsn Karamustafann Meydann Bellei (Resim: 48-49) adl video almas Belgesel Sanat almalarna iyi bir rnek oluturur. Teknik olarak kamusal alan ile zel alann iie geiiyle oluturulan proje, grntleri

Resim 48: Glsn Karamustafa, Meydann Bellei, stanbul, 2005 Kaynak: http://www.villastuck.de/06/karamustafa/index_bild.htm

121

Resim 49: Glsn Karamustafa, Meydann Bellei, stanbul, 2005 Kaynak: http://serapcakir.com/category/gezelim-gorelim/

yanyana verilen ikiz videodan olumaktadr. Birinde Taksim Meydannda yaanan olaylar, dierinde ise Taksimde bir apartman dairesinin iindeki yaam yer almaktadr. Meydann bellei adl videoda yer alan grntler; 1960, 1969, 1971, 1980 darbeleri, 1977de 36 kiinin ld 1 Mays olaylar ve 1985te yzyl bandan kalma binann belediye bandosu eliindeki ykm grntleridir. Karamustafa, meydanda yaananlar belgesel olarak sunarken, bir dier video evde yaanan dramatik bir olay ile izleyicinin duygularna daha yakndan dokunmay baarmtr. ek heykeltra David Cerny (d.1967) de toplumsal bellee gnderme yaparak, politik iler reten bir sanatdr. 1990da demir perdenin yklma srecinde bar simgelemesi amacyla bir tank pembeye boyayarak sanatsal bir eylem gerekletirmitir. (Resim: 50). Bu tank, kinci Dnya Savanda Pragn Nazi igalinden kurtarlmas srasnda kullanlm bir tanktr ve daha sonra o zamanki adyla ekoslovakyaya hediye edilmitir. 9 Mays 1945te Praga getirilen tank, Nazi igalinin bitiinin simgesi olarak yllarca kentte sergilenmitir.

122

Ancak, Nazi igalinin bitiini simgeleyen bu tankn, 1990da yaananlar ansna bar simgelemek adna pembeye boyanm olmasn onaylamayan devlet; tank eski rengine boyam, sanaty da tututklamtr. Dnemin 15 milletvekilinin sanaty savunmas zerine Cerny serbest braklm, tank da yeniden pembeye boyanmtr. Ancak tank kent merkezinden alnarak askeri mzeye kaldrlmtr. Bar simgeleyen bu tank, yirmi yl sonra tekrar mzeden karlp Pragda Vltava nehri zerinde bir dubann zerinde sergilenmeye balamtr.

Resim 50: David Cerny, Pink Tank, Prag, 2011 Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1053597&Categor yID=79

David

Cernynin

hkmeti

ve

politikaclarn

olduka

rahatsz

eden

projelerinden biri de Entropa dr (Resim: 51-52-53-54). Bu

proje, ek

123

Cumhuriyetinin Avrupa Birlii dnem bakanln stlenmesi nedeni ile Brkselde Avrupa Parlamento binas nnde, bir sanat projesi oluturmas fikrinden domutur. David Cerny kendisine sipari edilen eseri, AB yesi 27 lkenin sanatlarnn katlmyla gerekletirileceini vadetmitir. Alt ay sergilenecek olan yapt, 27 sanat tarafndan ABnin nasl grldn ortaya koyacaktr. Cerny, sanatlar ile birlikte oluturulacak bir enstalasyon yapacan aklamtr. Ancak, daha sonra tm eseri kendisi gerekletirmeye karar verir. Hayali sanat isimleri uydurur ve onlar adna hayali CVler hazrlar. ek yetkilileri, enstalasyonun 27 ayr Avrupa sanatsna sipari edildiini dnrken, Cerny eseri iki yardmcs ile birlikte gerekletirir. Sonunda, Cernynin enstalasyonu, Brksel'deki Justus Lipsius binasnn nnde aldnda yetkililer zerinde ok yaratr. Cernynin enstalasyonu yap biiminden ok, enstelasyon iinde yapt her lkeyi temsil eden simgeler ok yaratmtr. ek Babakan Alexandr Vondra, almann 27 Avrupal sanatnn deil, sadece David Cerny ve iki yardmcsnn ii olduunu alta rendiini; Cerny'nin, yaplan anlamay ihlal etmi olduunu sylemitir. Sanat, ek yetkilileri aldatt iin zr dilemi ancak enstalasyonu iin zr dilememitir. Cerny yaptnn ek kltrnn bir paras ve bir gncel sanat stratejisi olduunu belirtmitir. Ona gre kurgu kimlik yaratmak, gncel sanatn stratejileri arasndadr. Sanat gerein ortaya kacan bildiini, AB'nin kendi haline glp glmeyeceini merak ettiini sylemitir. Cerny enstalasyonunu, kendin-yap tr oyuncak modellerden esinlenerek gerekletirmitir. Birbirlerine boru sistemiyle balantl olarak yaplan 16 metre kare geniliindeki 8 tonluk konstrksiyon, her lkenin boyutlu haritas zerinde yaplan mdahalelerden olumaktadr. Enstalasyonda baz lkeler u semboller ile temsil edilmitir: Lksemburg, sahte altn grntsndeki satlk lke mesaj ile; talya, cinsellik ve futbol dknl ile;

124

Resim 51: David Cerny, Entropa, Enstalasyon yerletirilirken, Brksel, 2009 Kaynak: http://www.davidcerny.cz/startEN.html

Resim 52: David Cerny, Entropa, Brksel, 2009 Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Entropa

125

Hollanda, dini gerilimleri anlatmak iin sel altnda kalm minareler ile; Avusturya, nkleer santral soutma bacalar ile; Yunanistan, btnyle yanm ormanlar ile; Almanya ise Nazilerin sembol olan gamal ha anmsatan otoyollar ile; Bulgaristan, Turkish Toiletad altnda lkenin pekok yerinde karlalabilen alaturka tuvalet ile.

Resim 53: David Cerny, Entropa, (Ayrnt-1), Brksel, 2009 Kaynak: http://news.bbc.co.uk/2/hi/7827738.stm

Resim 54: David Cerny, Entropa, (Ayrnt-2), Brksel, 2009 Kaynak: http://www.cafebabel.co.uk/article/28424/david-cerny-brussels-reactions-entropaart.html

126

Avrupa Konseyi'nin Brksel'deki Avrupa Parlemento Binas nnde alan, klielerden yola klarak yaplan, hiciv ve alay ykl bu enstalasyon; baz AB yelerini fkelendirmitir. Bulgaristan, konuyu diplomatik bir sorun haline getirmi ve AB nezdinde de resmi giriimde bulunmutur. Grntnn derhal kaldrlmasn istemitir. ek Cumhuriyeti'nin AB ilerinden sorumlu Babakan Yardmcs Vondra, Bulgaristan'dan zr dilemitir. Ancak enstalasyon kaldrlmam, yalnzca Bulgaristan grntsnn zeri siyah bir bezle kapatlmtr (Resim: 55).

Resim 55: David Cerny, Entropa, (Ayrnt-3), Brksel, 2009 Kaynak: http://www.belgraded.com/in-defense-of-entropa http://www.novinite.com/view_news.php?id=103397

127

Entropa'nn btn ye lkelerde de honutsuzluk yarattn, ancak enstalasyonu kaldrmayacaklarn syleyen ek Cumhuriyetinin Avrupa lerinden Sorumlu Babakan Yardmcs Alexandr Vondra; bunun bir sanat eseri olduunu, sanatya zgrce ifade frsat verdiklerini ve sorumluluunun da sanatya ait olduunu, yaplann kendi tavrlarn yanstmadn belirtmitir.

3.1 Gncel Sanat-Teknoloji likisi ve Yaratlan Direnme Ortamlar inde yaadmz yzyl; tm yaam ve retme biimimizi etkileyen dijital teknolojilerin; internet gibi yeni medya olanaklarnn sanat ortamnda da youn bir ekilde kullanlmaya baland bir yzyldr. Gnmzde bilgisayar programlar ile yaplan sanat retimlerinde; gelikin

grafikler, lgn animasyonlar, simlasyonlar ile yaplm; eletirellikten uzak iler ne kmaktadr. Baz sanatlar yeni tekniklerin biimsel bysnde takl kalmlardr. rnein Fraktal Sanat yapan sanatlarn pek ou basit fraktal sarmallar tekrarlayarak illstratif etkinin tesine geememilerdir. Sven Geier, Deep Dive (2012) adl almas bu duruma uygun bir rnektir (Resim: 56).

Resim 56: Sven Geier, Deep Dive, 2012 Kaynak: http://www.abstractdigitalartgallery.com/artist_gallery_Sven_Geier_fractal_art_work.htm

128

Ama yeni tekniklerin sunduu imkanlar kullanarak; eletirdikleri ilikileri ve sistemleri grnr klmaya alan sanatlar da vardr. Sanat ile izleyiciyi etkileimli olarak biraraya getirmeyi baaran David Cerny, bu kategoriye giren bir sanatdr. 2004de yapt eyen ki Adam heykeli (Resim: 57), yeni teknolojileri ve iletiim olanaklarn kullanarak gerekletirdii bir projedir. Sanat bu projeyi; yzyllardr istila ve ykm altndaki lkelerinde fkelerini iinde tutan ve bu duruma yllarca seslerini karamayan eklere ithafen yapmtr. Kampada, Franz Kafka Mzesinin nndeki bu heykel grubu; ek

Cumhuriyeti haritas eklinde bir havuzun iinde yeralan iki bronz figrden olumaktadr. Gerek insan bedeni boyutundaki bu iki erkek figr, ilerini yaparken hareket etmektedirler. Hareket, bir ift mikroilemci tarafndan elektronik bir mekanizma ile gerekleir. Figrler penislerinden akan su ile Pragda yaayan nllerin syledii szlerden alntlar yazarlar. Ama izleyici eer heykellerin hemen yannda bir yerde yazl olan +420 724 370 770 nolu telefona mesaj gnderirse, bu nllerin alntlar kesilir ve cep telefonundan yazlan mesaj heykeller tarafndan havuza yazlmaya balanr.

Resim 57: David Cerny, Two Men Peeing, Prag, 2004 Kaynak: http://www.guardian.co.uk/travel/2012/aug/10/david-cerny-sculpture-walk-praguecity-break

129

Avustralyal performans sanats Stelarc (Stelios Arcadiou - d. 1946), bedenin doa tarafndan verilmi zelliklerini amak iin teknolojiyi kullanr. Sanatnn amac ek-bedenlerle uzakta olan mekanlara eriebilmek ve insan-makina arasnda ortak yaam olaslklarn oaltmaktr. Sanat teknolojinin insan varlnn doasn deitirmesi gerektiine inanmaktadr. Ona gre, beden uyum salamak iin lmsz olmal ve biyolojik, kltrel ve gezegene ait balar koparmaldr. Bu amala sanat evrimsonras olas deneyler nerir ve nsan yaamn uzatmak amacyla protezleri kullanma soktuumuzda evrim-sonras bir gelimenin de yolunu ayoruz 169der. Sanat siberbedeni; yalnzca benlii hayatta tutmak amacyla deil, verim gcn arttrmak ve alternatif zeka sistemlerine girimek amacyla gelitirilmi bir sistem haline getirmekten yanadr.

Resim 58: Stelarc, Third Hand , Performans, Tokyo, 1980 Kaynak: http://osmanerden.wordpress.com/2010/09/10/teknoloji-vucuda-geldiginde/

Stelarc, Psiko-Stratejilerden Siber-Stratejilere: Protetik, Robotik, Tele-Varolu, art-ist gncel sanat sekisi, No:1( Haziran-1999), s.34.
169

130

Stelarcn geniletilen beden sreleri; beyin dalgalar (EEG), kaslar (EMG), nabz (Plethysmogramm) ve kan dolam ile ilgilidir. Sanatnn performanslar internet zerinden harekete geirilebilecek siber-beden zerine kuruludur. Stelarc kendini kablolar araclyla bir bilgisayara balamaktadr. zleyicinin bilgisayara yollad sinyaller, kablo araclyla Stelarc'n bedenine aktarlr ve bilgisayardan ald bu sinyallerle sanatnn bedeni harekete geer.. Sanatc nc El (Resim: 58-59-60) adl performansnda sa koluna protez olmayan yapay bir el ilitirmitir. Bu el karn ve bacak kaslarndan gelen EMG sinyalleri tarafndan bamsz bir biimde harekete geirebilir. nc El, tutma ve brakma mekanizmalarna sahiptir ve 290 derece dnebilir. Sanat, insann doal ilevlerinin ve mekanik gcn elektronik dzenlemesi ve fizyolojik denetimin i oyunlarndan ktna inand nc El Performansn yle anlatr:
Beden kendisinin dsal maniplatrlerini harekete geirirken, gerek sol kola uzaktan kumanda edilir, bu kola iki kas ynlendirici tarafndan devinim katlr. Kaslar zerine yerletirilen elektrotlar parmaklar ieri doru kvrr, dirsei dndrr ve kolu havaya doru frlatr. Kol deviniminin balamasyla performansa geilir ve uyarclarn sinyalleri nc elin motor sesleri yannda bir ton kayna olarak kullanlr. Beden ina edilen ve karlkl etkileim iinde kumanda edilen k yerletirmesi iinde hareket eder. Bu k enstalasyonu bedendeki elektriin dearjna titreim ve malarla yant verir ve bazen ezamanl bazen zt bir biimde tepki verir. Ik, bedenin aydnlatlmas olarak deil, bedenin ritimlerinin bir manifestosu olarak ifade kazanr. Performans, isel vurularn ve dsal jestlerin denetim altnda tutulan, mecburi ya da istem d olan devinimlerinden olumu bir kareografidir. 170

Stelarca gre; teknolojinin hzndan ve gcnden insann gz korkmutur. Beden artk ylan bilgilerin niceliinin, apraklnn ve niteliinin altndan kalkamamaktadr. Ona gre sorun: iki ayakl nefes alan, iki gzle gren ve 1400gr arlnda bir beyne sahip olan bedenin artk makul bir biyolojik biim olup olmaddr. 171 Verimi, ya ile ters orantl olan beden ne olaand bir verimlilie, ne de dayankl bir doaya sahiptir. Hastalklara aktr, abuk yorulur ve ounlukla
170 171

A.g.m., s.37. A.g.m., s.34.

131

gerektiince ilemez. Kesin ve gen lmlere eilimlidir. Yaam parametreleri zorunluluklara baldr:

Resim 59: Stelarc,Third Hand, Diyagram, 1990 Kaynak: http://cec.sonus.ca/econtact/14_2/donnarumma_stelarc.html

Resim 60: Stelarc, Third Hand, nc Elin kullanm, 1982 Kaynak: http://audiovisualacademy.com/blog/en/2012/05/28/robotic-art-chronology-p-3-19801990s/

132

yemeksiz birka hafta, susuz birka gn ve oksijensiz birka dakika yaayabilir. Esnek bir tasarm yoksunluundan ve fazla tepki gsteren baklk sisteminden tr, gerektii gibi ilemeyen organlar yenisiyle deitirmek zordur. Bedeni biim ve ilev anlamnda modas gemi olarak nitelendirmek teknolojik lgnln bir rn olarak alglanabilir, ne ki, bu tam da insan dncesinin en yksek noktasna denk geliyor olabilir. []Beden yalanmtr. Felsefenin ve insan fizyolojisinin sonuna gelmi bulunuyoruz. 172

Stelarcn amac yapay yaamn artk biyolojik evrimi simle eden bilgisayar programlarnda kalmamas ve yapay zekann artk belirli alma konularnda kullanma sokulan uzmanlk sistemleri anlamna gelmemesidir. Bedenin makinelerle gittike apraklaan biimde iie gemesi, yksek frekansta karlkl etkileim iine girmesi gerekmektedir. Bu sreci gerekletirebilmek iin elektronik mekann artk sadece bilgi edinmekle yetinmeyip, plak fizyolojisi ve iinde bulunduu evrenin dna taarak bedenin iletimsel parametrelerini geniletmesi ve glendirmesi gerekecektir.

Resim 61: Stelarc, Stomach Sculpture, Diagram, 1993 Kaynak: http://cec.sonus.ca/econtact/14_2/donnarumma_stelarc.html

172

A.g.m., s.34.

133

Resim 62: Stelarc, Stomach Sculpture, 1993 Kaynak: http://osmanerden.wordpress.com/2010/09/10/teknoloji-vucuda-geldiginde/

Bedenin iine bir sanat yapt yerletirmek ister Stelarc. Mide Heykeli (Resim: 61-62) adl yapt ile teknolojiyi sadece bedene eklemlemekle kalmayp onun iine yerleirtirmeyi denemitir. Dncesi, heykeli isel bir mekana yerletirmektir. Bylece, teknoloji bedenin iine tanmaktadr ve onun iinde bir protez olarak deil, estetik bezeme olarak yer alacaktr. 173 50 x 14 mm. boyutunda bir kapsl iine saklanm heykel, kontrol aygt ile beraber yutulur ve mideye ular. Mide bir endeskop paras araclyla hava pompalanarak iirildikten sonra, esnek biimde idare edilen kablonun kullanld balant ve yardmc motor araclyla heykel 80 x 50 mm. boyutuna getirilir. Bir Piyezo-ses aygt mide iinde yerletirilmi yanp snen k kresi ile ezamanl olarak nlar. Heykel titan, paslanmaz elik, gm ve altn gibi metallerden oluur. Heykel, bedenden dar karlmas iin yeniden kapsln iine katlanr. Sanat, bir beden araclyla grlmek ya da retilmek yerine ierilmektedir. i bo beden bir benlik ya da ruhun deil, bir heykelin konaklad mekan haline gelmitir. 174 Gncel sanatta yeni teknolojilerin kullanmna iyi rneklerden biri de

stanbuldaki bamsz sanat inisiyatiflerinden boDigdir. nisiyatif; dans, performans,

173 174

A.g.m., s.37. A.g.m., s.37.

134

plastik sanatlar, tasarm, mimari, yeni medya, mhendislik ve tp gibi pek ok disiplinlerden yararlanarak deneysel projeler yapmaktadr. Projelerinde bedenin bugnn teknolojileriyle ekillenmesine dnsel ve eletirel bir tavr getiren sanat ilerine ncelik vermektedir. Zaman zaman uluslararas etkinlikler dzenleyen boDig, 2008de Fransz topluluk Cie Mulleras Trkiyeye davet etmitir. Topluluk 1998den bu yana almalarn nce web ortamnda oluturup ardndan da sahne almasna dntrmektedir. Bylece yeni teknolojilerin nerdii ifade biimleri ile dans, mzik, video, interaktif ve multimedya blmleri arasnda etkileim salanmaktadr. Cie Mulleras yeni teknolojilerin sunulduu yeni sanatsal ifade alanlarn aratran bir topluluktur. Topluluun izleyiciyi aktif olarak sanat oluumunun iine ektii almalarndan biri 96 Dtails (Resim: 63-64) dr. Proje interaktif kullancya ynelik bir web almas olarak balamaktadr. Topluluun internet sitesindeki 96 adet dans sekansnda zaman, mekan, yn, ses ve renk zerinden deiiklikler yapabilen kullanc, kendi koreografik seimini oluturabilmekte ve sitede bulunan video kesitlerinden web almalarnn sahne ortamna nasl tand izleyebilmektedir. Kullanc web ortamndaki versiyonlarla Cie Mullerasn internet sitesinden girip oynanabilmektedir. Traces-96 Dtails projenin stanbulda Talimhane Tiyatrosunda gsterilen sahne performansdr. alma; Webde oluturulan imge, hareket, k, ses, metin ve grafik eler ile dansnn sahne zerinde canl performansnn ilikilendirmesi ile olumutur. Gnmzde internet zerinden biliim teknolojisini kullanan sanatlar; veri ynetimi, a balantlar, veri taban ve yazlm tasarm ve sistem ynetimi gibi pek ok teknii projelerinde kullanmaktadrlar. 2000li yllarn internet sanat, 90larda olduu gibi internet ortamnn olanaklarn biimsel olarak zorlayan ilerden deil; daha ok a zerine, an nasl olutuu zerine yapsal zmlemelerle uraan ve sosyal/politik sorunlar irdeleyen ilerden olumaktadr.

135

Resim 63: Cie Mulleras, 96 Dtails, scenography Kaynak: http://www.mulleras.com/96d/e_96ds.html

136

Resim 64: Cie Mulleras, 96 Dtails, stanbul, 2009 Kaynak: http://www.aylinkalem.blogspot.com/

nternet kolay eriilebilir bilgi ortam oluturmas ile bir zgrlk alan olmasna ramen, bilginin kontrol bu ortamda da geerlidir. Bir yandan kresel sermaye interneti, tketicinin eilimlerini izlemek ve ynlendirmek asndan bir ara olarak kullanrken; dier yandan internet, denetime direnen, farkl deneyimler sunan, ticarilemeye kar serbest paylama olanak tanyan bir alan yaratmaktadr. nternetteki sunucu-istemci (server-client) modelinde sunucu(server)larn kontrol, belli kurum ve kiilerde olmak durumundadr ve dolaysyla bilginin kontrol de bu kii veya kurumlardadr. Ancak bu alanda da kontrol kracak tasarmlar yaplmaktadr. rnein web 2.0 gibi internet kullanclarnn ortaklaa ve paylaarak yaratt sistemler devreye girmektedir. Ama web 2.0 gibi sistemler kullanclarn ierik retip paylamalar iin nemli olsa da, blogger (www.blogger.com) satn alan google herhangi bir sebepten dolay sunucularn kapatsa, bir ok insann blogu ortadan yok olma tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Ancak bu olasla kar da bir diren olarak p2p gelitirilmitir. p2p
137

hem sansr kontrol edilemez hale getirmekte hem de son bilgisayar zerindeki enformasyon yok oluncaya kadar enformasyonun ortadan kalkmamasn salamaktadr.
rnein, nternet Sanat yapan Andreas Weberg (d.1968) P2P Art The aesthetics of

ephemerality adl almasn bu sistemle retmitir. Sanat filmlerini p2p zerinden bir kii ile paylanca, filmi kendi makinasndan silinse bile dier paylamclardan silinmemektedir. Internette genel olarak web yerini kullanclarn retim yapt Google, Flickr, YouTube, MySpace gibi web servislerine brakmaya balamtr. Ancak web sevislerine baml duruma gelmeye kar da, merkezi odaklarn olumasn kracak ShiftSpace gibi alternatif gelitirme ve paylama platformlarnn gecikmemitir. Kresel politik stratejilerle donanm devletlere ve ok uluslu irketlere tahakkm ve yaylma konusunda internetin salad imkanlar olduka byk boyuttadr. nternet; iktidar odaklarna, bastrma gc vermekte ve herkesi gzetim, izleme, dinleme, fileme, sansr yoluyla kontrol altnda tutma imkan salamaktadr. Dier yandan internet, etkileim imkanlaryla iktidara kar bir rgtlenme alan da yaratmaktadr. Bu alanda iktidar mekanizmalar dnda rgtlenmelerle; iletiimi an geniletme, kresel apta destek alabilme, kamuoyunu etkileme mmkn olabilmektedir. svirede oluan digital sanat grubu etoy; 1994 ylnda, grup isim benzerlii nedeniyle kendilerini kapattrmak isteyen eToys Inc. irketine kar at sava global bir sanat eylemine dntrmtr. Grup; sanatlar, tasarmclar, mimarlar, popstarlar, pazarlamaclar, sistem mhendisleri ve kod yazarlarndan olumutur. Balangta 25 kurucu ile hissedarlarnn gizli tutulduu etoy.CORPORATION adnda bir irket kurulmutur. Sonralar etoy.SHARES (Resim: 65) adn alarak, etoy hisseleri halka, yatrmclara alm ve etoy a genilemeye balamtr. etoy:
amzn kaynaklarn, aralarn ve yasal sistemini alr ve onlardan birleik (corporate) bir heykel oluturur. amzn irket yapsn, bu yasal sistemi sabote etmek amacyla kullanr. etoyun slogan, gereklii geride brakmaktr. Amacn, enformasyonun ve mallarn seri retimi ve tketimi, kresel ulam, markalama, krn maksimizasyonu, artan karmaklk, teknolojinin hayata nfuzu ve sanallama gibi kararsz parametrelerin hakimiyeti altndaki bir dnyada; sanatsal retimi, bu

olumas da

138

yeni parametrelere gre dntrmek olarak tarif eder. Bu dorultuda eitli organizasyonlar dzenler, dijital uygulamalar retir, hacking/hijacking eylemleri gerekletirir. irketin kurucular kendilerine ajanlar (etoy.AGENTS) olarak hitap ederler. 175

irket internet dnda da eylemler gerekletirir. 1995te etoy.INTERNETTANK-SYSTEM adl projesini balatr, eitli etkinlikler dzenler, festivallere katlr. 1996da etoy, digital hijack (dijital adam karma) projesini balatr. Bu projede 2400 civar popler kelime kullanlr, arama motorlarnda ilk 10 sayfada kmas salanan sahte bir site hazrlanr ve siteye girenlere rehine yaktrmas yaplr. Bir ay sonra 600.000 kii rehin alnmtr. 1996ta CIA etoyla ilgili soruturma balatr. Soruturmann sebebi, etoy.ANONYMOUS-MAILER isimli bir hesaptan ABD bakanna gelen antaj ve tehdit mailleridir. Bu mailler, etoy.ANONYMOUS-MAILER adnda, kullanclarn gerek e-posta adreslerini saklayan bir servisten atlmtr. Ayrca, Avusturya Polis Tekilat da etoya kar soruturma balatr, anti-terr timinden zel ajanlar devreye sokmutur.

Resim 65: etoySHARE, 1998 Kaynak: http://www.e-skop.com/skopbulten/etoy-gercekligi-geride-birakmak/881

Ali Halit Diker, "Etoy: Gereklii Geride Brakmak", Skop Dergi(Blten), 2012, http://www.e-skop.com/skopbulten/etoy-gercekligi-geride-birakmak/881 (7 Ocak 2013), par.2.
175

139

Etoy ajanlar, 1997de iki eylem gerekletirir, Bunlardan biri Zrih ehrinin svireli pop grubu YELLOya layk grd dln kutlama partisine ynelik bir eylemdir. Gvenlik grevlileri klnda partiye katlan etoy ajanlar; parti katlmclarna, ilerinde YELLOnun arklarndan birinin remixi aldktan sonra 45 saniye iinde zlmezse bilgiyarlarn kertecek hazr bir html kodu ieren disketler hediye eder. Ayrca YELLOnun resmi internet sitesi hacklenir. Ayn yl ikinci eylem, Budapetede bir galerideki partide gerekleen hack/hijack eylemidir. Galeriye gelen her ziyeretinin kimlik bilgileri ve parmak izleri alnm, her birine birer numara ve etoy gvenlik kart verilmitir. Yazlan html kodu, her ziyareti iin bir profil oluturmu ve ziyaretilerin hareketlerini takip etmitir. Bu bilgiler parti boyunca duvarlara yanstlr. Ayrca mekana gelen ziyaretiler, glme gaz solumaya mecbur braklmtr. 1998de benzer eylemler yaplmtr. Bu tarz hacking/hijacking eylemleri etoyun tannrln (etoy.CELEBRITY-STATUS) artrm, hisselerinin deerlerinin ykselmesini salamtr. Ayn yl, etoy 4 adet kargo tanknn inas iin yeterli kayna oluturabilmek amacyla, etoy hisselerini (etoy.SHARES) halka ve sanat koleksiyonerlerine amtr. Hisseler ilk kez 25 Ocak 1998de, Viyanada halka sunulmu, ilk hisse almn Avusturyal bakan Viktor Klima, Avusturya Sanat Koleksiyonu Artothek iin yapmtr. Sonralar Migrosa bile satlan etoy hisseleri, uzmanlar tarafndan kesinlikle tavsiye edilmeyen, yksek riskli ve finans piyasas normallerinin dnda seyreden hisselerdir. Pazarda gerek rnler olarak karlklar bulunmaz. etoya gre, bizzat bu hisseler sanat rnleridir. 176 ABD merkezli e-ticaret irketi eToys, etoya internet sitesinin isim haklar iin 530.000 $ ve kendi hisselerinden pay vermeyi teklif etmitir. etoy bu teklifi reddetmitir. Bunun zerine, 8 Ekim 1999da eToys, etoya kar dava amtr. Basnda davann sebebi: eToys.coma girmek isteyen ocuklarn yanllkla etoy.coma tklayp bu kt adamlarla karlamas ihtimali sebebiyle aile deerlerinin kar karya olduu tehlikeyle 177 aklanmtr. Asl sebep ise, eToysun, etoy.com nedeniyle mteri kaybetmesidir. 15 Kasm 1999da, etoy kendine yaplan bu saldrya kar ataa geer ve TOYWAR (Resim: 66) balatr. TOYWAR.com, eToysun etoy.comu ele

176 177

A.g.m., par.11. A.g.m., par.13.

140

geirmesini engellemek zere kurulmutur. etoy, rakibi ile yasal yolla deil, internet alarn ve basn yetkililerini rgtleyerek savar. Balatlan eylemde 1799 kii birok farkl alanda mcadele vermi; internette, duruma salonlarnda ve NASDAQta oynanan oyunlarla, etoy ve destekileri, eToysu caydrmay becermilerdir. etoy.comda bu olay u ekilde yorumlanr: TOYWAR sizin gereklik kavraynzn tesindedir! Onu kimse kontrol edemez. Onun yaygn ve yok edilemeyecek kadar karmak olan beynini 1799 ajan ina etmitir. Para ve g bu sisteme dokunamaz bile. 178

Resim 66: etoyTOYVAR ,1999 Kaynak: http://www.e-skop.com/skopbulten/etoy-gercekligi-geride-birakmak/881

Etoyun eToysa kar kazand bu zaferden sonra katlmc olan 1799 kiiye etoy hissesi verirmi ve tm etoy.CORPORATIONun etkinliklerinde sz sahibi olmulardr.
178

A.g.m., par.16.

141

Sistem ile izleyici/katlmc/kullancnn birlikte retimine olanak tanyan internet sanat trlerinden biri de lemsel Sanattr. Burak Arkan, lemsel Sanat yntem olarak benimsemi bir sanatdr. Makina ve insan etkileimiyle byyen al sistemler onun projelerinin zeminini oluturur. Sanat, mevkiler, ayrcalklar ve gizlilik zerinden ileyen sanat dnyasn; serbest eriim, ak paylam ve katlmc prensiplere dayal ileyen teknolojik sistemlerle incelemeye almaktadr. 179 Arkan, kendiliinden organize olabilen bir yazlm-diyagramlar kullanmaktadr. Kendi retimi olan zel yazlm ile oluturduu sistemlerden kesitleri bask, animasyon, grsel yazlm, eitli elektronik ve fiziksel malzemeler olarak sunmaktadr.

Resim 67: Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, Enstalasyon, 7. Berlin Bienali, 2012 Kaynak: http://burak-arikan.com/tr/network-map-of-artists-and-political-inclinations-bb7

Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A adl projesini, 7. Berlin Bienaline bavuran sanatlarn politik eilimlerine gre oluturmutur (Resim: 67-68-69). Haritada isimler, kendiliinden organize olabilen bir yazlm-diyagram zerinde ortaya
179

Burak Arkan, 2011, http://burak-arikan.com/tr/artist-collector-network (17 Mart 2013), par.2.

142

kan merkezi aktrleri, dolayl balantlar ve kmeleri gz nne sermektedir. 4592 sanat ve 395 tekil politik gr ieren haritada, herhangi bir politik gr bildirmeyenler balantsz olarak gsterilmitir.

Resim 68: Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, (Digital Bask Ayrnt-1), 7. Berlin Bienali, 2012 Kaynak: http://burak-arikan.com/network-map-of-artists-and-political-inclinations-bb7

Resim 69: Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, (Digital Bask Ayrnt-2), 7. Berlin Bienali, 2012 Kaynak: http://burak-arikan.com/tr/network-map-of-artists-and-political-inclinations-bb7

143

Arkann zel yazlmla hazrlad bir baka projesi de MYPOCKETtr (Resim: 70-71-72). Gnlk yaam ile bilgisayar alarn buluturduu bu projede, ada yaayan ve gelecei ngren bir yazlm gelitirmitir. Sanat, bankada biriken harcamalarn bir programla kendi bilgisayarna indirmi ve orada ileyip; bir bankac analistin yapabilecei gibi analiz etmitir. Son yl ierisinde yapt harcamalarna bakarak ve tahminler yapmaya balamtr. Dolaysyla kulland program gemiteki bilgilere gre her gn bir sonraki gn ne alacan tahmin etmeye almtr. Arkan, MYPOCKET New Yorkta (2009) Neuberger Sanat Mzesinde; online yazlm, HD video, liste, filer den oluan yerletirme olarak izleyiciye amtr.

Resim 70: Burak Arkan, MYPOCKET, (Digital Grafiklerden bir kesit - 1), 25 Austos 2006 Kaynak: http://burak-arikan.com/tr/mypocket

Bu proje sanatnn insanlar ynlendirmek, ynetmek iin gzetleyen sisteme kar bir tepkidir. Arkan kendi web sitesinde bu projeyi yle tanmlar:
MYPOCKET sanatnn gnlk banka hareketlerindeki rntleri analiz ederek her gn bir sonraki gn ne alacan tahmin eden bir yazlmdr.

144

Bu tahminleri ve geekleen alverileri ortaya karak, kiisel finansal kaytlarn dnyaya aar. Herkes bu tr finansal kaytlar normalde gizli tutar, oysa finansal kurumlar gvenirliliimizi lmek amacyla veya promosyon satmak amacyla srekli olarak finansal hareketlerimizi analiz ederler. MYPOKET sisteminde sanatnn yllk harcama gemii, gelecekteki harcamalarn ngrmek zere zel bir yazlm ile analiz edilir; bu ngrler bazen de gelecekteki seimlerini belirleyerek, hem sanatnn hem de yazlmn birbirine uyum salad bir sistem yaratr. Gnmzn tekno-kltrel ortamndan yola kan MY POCKET (Cebim), yaayan fiziksel/dijital bir ileme karma bir arayz getirir. 180

MYPOCKET, gnmzn tekno-kltrel ortamndan esinlenerek, kendisini 3 deiik arayz zerinden gsterir: 1. Banka lemleri RSS kullanlan RSS haber yaymlama format binlerce kaynaktan srekli akan bir bilgi seline balanmamz salar. MYPOCKET Burakn gnlk alverilerine RSS okuyucunuzdan tpk haberleri takip ettiiniz gibi takip edebilmenize imkan veriyor. Bylece eriilebilirlii arttrarak akln altn iziyor. 2. Banka lemleri A: Bir sonraki alverileri tahmin etmek iin iki yllk alverilerin birbirleriyle olan ilikisine baklyor. Ortak alveri kategorileri, ortak haftann gn ve ayn haftas gibi noktalardan kurulan ilikiler zaman iinde geliiyor. Banka lemleri A ile bu dinamik ilikilerin tmne bir anda, yani henz ilenmemi bir mantk rgsne bakyoruz. 3. Tahmin Edilmi Nesneler: Kastl bir analiz sonucunda gelecekte olaca tahmin edilen bir olayn gerekletikten sonraki fiziksel kantlar. Yaamn yan rnleri. MYPOCKET projesinde Burak, banka kartyla yapt alverilerin filerini saklyor, ve tahmin edilenleri tahmin edilmitir diye iaretliyor. Bu filer hem yaplan alveriin bilgilerini ierdii iin hem de varlklar nceden bilinmi olduklar iin birer esiz nesne oluyor. 181 Bu projede gzetlenme olgusu, bankalar tarafndan zaten srekli olarak takip edilen harcamalarmz zerine ilemektedir. Banka ilemlerinin birbirleriyle kurduklar ilikiler grsellenirken; iki ilem arasnda balant olumas iin ya ayn kategoride
Burak Arkan, 2008, ,http://burak-arikan.com/tr/mypocket(15 mart 2013), par.1. Ali Miharbi, Cepler Sonuna Kadar Ak, Dmkme, 2008, http://dugumkume.org/cepler-sonuna-kadar-acik/ (15 Mart 2013), par.2.
180 181

145

olmalar, ya haftann ayn gnnde gereklemi olmalar, ya da ayn ayn haftasnda gereklemi olmalar gerekmektedir. izgi kalnlklar ise balantnn iki ucundaki harcamalarn toplamn gstermektedir.

Resim 71: Burak Arkan, MYPOCKET, (Digital Grafiklerden bir kesit - 2), 17 Eyll 2007 Kaynak: http://burak-arikan.com/tr/mypocket

Arkan bu projesi iin u yorumu yapmtr:

Sanat olarak alan sistem retiyorum. Baz ilerim kendi kendine veya sadece benimle etkileerek alan sistemler, mesela MYPOCKET; bazlar ok kiinin katlmyla alan sistemler, mesela Meta-markets. Bu sistemler sadece almyor, zamanla byyor. Yani bugn baktnda farkl yarn baktnda farkl eyler deneyimleyebilirsin. Bu sistemler ayn zamanda birden fazla donanm zerinde alyor ve ilerle birden fazla farkl arayzden etkileim kurabiliyoruz. imdi bu tarfilere gre sistemlerin kendileri bana ve beraber altm kiilere ait ve kopyalanamaz (bu teknolojik olarak da zor bir ey). 182

Sanatnn My Pocket projesinde yapt ey bir deneye yol amak, kendini bir deneyin iine koymaktr. Bu deneyde, program her gn sanatnn ne aldn tahmin

182 Burak Arkan, Yeni Medya m lemsel Sanat m Kime Ne?, Dmkme, 2008, http://dugumkume.org/yeni-medya-mi-islemsel-sanat-mi-kime-ne/ (15 Mart 2013) , yorumlar :10.

146

etmeye alyor. Sanat onun tahmin ettiklerini gerekletirdike program iyileiyor. Yani program ile karlkl birbirlerine adapte olma durumu var. Bu karlkl adaptasyon gzlem yaplmasna ak bir deneyi oluturuyor. Arkann yaratt program sonuta herhangi bir bankann yaratabilecei bir program, muhtemelen de sahip olduklar bir programdr. Bu tr bir proram hazrlama klasik bilgisayar bilimleri konusudur ve kendi kendine renen algoritma (matematikte ve bilgisayar biliminde bir ii yapmak iin tanmlanan, bir balang durumundan baladnda, aka belirlenmi bir son durumunda sonlanan, sonlu ilemler kmesi) demektir. Sonuta sanat kendi yaratt sistemi yine kendi bana eitmektedir. Sanat bu durumu bir rportajnda yle aklamtr:
Bu durumda bir insan olarak o sistemin benim zerime olan tahminlerine uyum gstermeye balayabilirim. Bu bir durum. Ayn zamanda sistem bana uyum gstermeye balayabilir. Zaten yapyor da bunu u anda 23 gnde bir doru tahmin yapyor. Ama bunun sebebi benim ok olaan, normal bir hayatmn olmas. Herkes gibi Starbuckstan 3-5 gnde bir kahve alyorum. Ama hepimiz byleyiz. O yzden ok zor deil tahmin etmek. Deney ne burada? nsann makineye adaptasyonu ve ayn zamanda makinenin de insana adaptasyonu; bunun bir gn arpaca m arpmayaca m, bu durumu yaratmak deney. Ben bu sren deneyi yaratarak dncemi tamamlam oluyorum. 183

Resim 72: Burak Arkan, MYPOCKET, Yerletirme, Neuberger Sanat Mzesi, New York, 2009 Kaynak: http://burak-arikan.com/tr/mypocket Deniz Gl, Burak Arkan, Gayri Maddi Emek zerine Notlar , Rportaj - 2009, http://www.cagdassanat.com/category/deniz-gul/page/2/ (17 Mart 2013), s.1.
183

147

Byle bir deney herhangi bir reticinin rn retmeden nce rnn nereye varacan tahmin etmesini gstermektedir. MY POCKET bu duruma dikkat ekmektedir, ama dahas bu tahmine uymak yani tahmin ile gerekleme arasndaki geri bildirim dngsn, bu insan-sistem arasndaki muhtemel arpmann bir deney olarak yaratlmas ve herkesin gzlemine almasdr.

3.2 Gncel Sanatta Direnme Noktalar Olarak Sanat nisiyatifleri Kltr endstrisi iinde yaplan gncel politikalar sanatlar etkilemektedirler. Ancak sanat ortamnda kltr endstrinin iine girmeyip daha bamsz iler yapmak isteyen sanatlar alternatif araylara ynelmektedirler. retimlerinde gnmz g odaklarnn imaj ve iktidar poltikalarna inisiyatifler kurarak kar koymay baarabilen sanatlar, alternatif sanat mekanlar ile kendilerine zemin amakta ve sanatn izleyicisiyle dolaymsz olarak karlamasn salamaktadrlar. Sanatn gcnn farknda olan bu sanatlar, siyasi gndemle dorudan ilgilenmekte ve yaama dair her trl kurucu iktidar formlarn zmleyici iler yapmaktadrlar. Genellikle toplumsal ve siyasi gndemi yakndan takip eden ve sorgulayan sanatlar, ele aldklar konularda aktif alan kii ve rgtlerle de ibirlii yapmaktadrlar. ABD'li feminist sanat inisiyatifi Guerilla Girls (Gerilla Kzlar) ilk akla gelecek gruplardan biridir. nisiyatif, 1985'te New York'taki Museum of Modern Art'ta 'Uluslararas Resim ve Heykele Bak' sergisine katlan 169 sanatdan yalnzca 13nn kadn olmasna tepki duyan kadn sanatlar tarafndan; sanat dnyasnda hakim olan rk, cinsiyet ayrmclna tepki ile oluturulmutur. nisiyatif, Gerilla Kzlar ismini alarak, gerilla savalarnn korkulu armn kullanmtr. Gerilla savalar gibi kimliklerini ne karmadan ve ne zaman nerede nasl bir saldr yapacaklarnn belirsiz olduunu vurgulamak istemilerdir. Kadnlarn ve renkli rktan sanatlarn sanat tarihi iinde varolamaylarna tepki duyan Gerilla Kzlar; Web siteleriyle, posterler (Resim: 73), kartmalar, kartpostallar, performanslar, niversite konferanslar, kitaplar yoluyla alayc bir tavrla tepkilerini ortaya koymaktadrlar. Topluluk yalnzca kadn-erkek ayrmclna deil,
148

her trl ayrma, savaa, adaletsizlie kar etkinliklerini srdrmektedir. Grup hayatta kalabilmek iin ihtiya duyduu maddi kayna; balar, kart, afi, trt, kitap gibi rnlerini web sitelerinden satarak salamaktadr.

Resim 73: Guerrilla Girls, Do women have tobe naked to get into the Met. Museum?, Poster, 1989 Kaynak: http://www.wbez.org/blog/alison-cuddy/2012-02-29/guerrilla-girls-ask-does-artmuseum-represent-you-96839

nsanlar provoke edici soru iaretleri brakan, yaratc projeler yapan inisiyatif bnyesindeki sanatlar; eylemleri srasnda balarna goril maskesi geirerek kendi kimliklerini gizlemektedirler. Maske ile kendilerini kiiliksizletiren inisiyatif yeleri kim olduklarnn deil ne yaptklarnn nemsenmesini istemektedirler. Kimlikleri sorulduunda gerek isimlerini deil; hayatta olmayan Frida Kahlo, Tina Modotti gibi kadn sanatlarn adlarn sylemektedirler. Grup, 2006 ylnda stanbul Modern Sanat Mzesinde 51.Venedik Bienalinin uzants olarak dzenlenen Venedik- stanbul sergisine katlmtr. Sergide Gerilla Kzlarn hazrlad Venedik Bienali'nde yer alan, sanat ve popler kltrdeki ayrmcl eletiren alt poster ile Trkiye'de kadn sanatlarn yerini irdeleyen bir poster yeralmtr (Resim: 74).

149

Resim 74: Guerrilla Girls, Trk Kadn Sanatlarn Gelecei, stanbul Modern Sanat Mzesi, 2006 Kaynak: http://vakanuis.blogspot.com/2006/10/gerilla-kzlardan-kahve-fal.html

Grup yeleri stanbulda yaptklar incelemede Trk kadn sanatlarn Avrupa ve Amerikadaki meslektalarna oranla yaptlarn sergileme oranlarnn ok daha yksek olduunu saptamlardr. Bu inceleme sonucunu da Venedik-stanbul sergisi iin hazrladklar poster zerinde yanstmlardr:
Boazn tesindeki Kadnlara Dikkat Edin. stanbul galerilerinde yaptlar sergilenen sanatlarn %40tan fazlas kadn. Bu, Avrupa ve ABDdekinden ok daha yksek bir yzde. Pek yaknda ok sayda yabanc kadn sanat kariyerini gelitirmek iin Trkiyeye g edecek. Buradaki erkek sanatlar ise daha fazla beenilmek iin yer deitirecek ve yurt dna gidecekler. Mzelere gvenmeyin. Onun yerine bankalara gvenin. stanbul Resim Heykel Mzesinin kalc koleksiyonunda sadece 17 kadn sanatnn eseri var. stanbul Modernin durumu a daha iyi deil. Pera Mzesi iinde yalnzca iki kadn sanatnn yer ald bir Trk Resminde Kadn mgesisergisi dzenlendi. Sanatsal kaderiniz bir bankann ellerinde olabilir. Baz bankalarn galerilerinin sicilleri ok daha temiz. Bir Trk kratr sonsuza kadar yaayacak. Dierleri lkeden

150

srlecek. Kadn sanatlar destekleme konusunda en baarl kratr klonlanacak, kopyalar tm dnyaya yaylacak. Mze sergileri ve bienal dzenlerken kadnlar unutan kratrler bu tr geri kafal dncelerin ait olduu yere, ABDye ve ABye gnderilmek zere snr d edilecek. ansnz donanmada deneyin. Bir mzede serginizin almas konusunda srarlysanz, donanmay deneyebilirsiniz. Deniz Mzesi Sanat Galerisinde sergilenen yaptlarn %75i kadn sanatlara ait. 184

Grubun 1985-2000 yllar arasnda 100 kadar katlmcs olmutur. 2001 ylnda grup; Guerilla Girls, Inc., Guerilla Girls Broad Band ve Guerilla Girls On Tour adlaryla e ayrlmtr.

Resim 75: Guerrilla Girls, Estrogen Bomb, 2003 Kaynak: http://www.guerrillagirls.com/posters/voiceestrogen.shtml

184 Elif Varg, Guerilla Girls/Gerilla Kzlar, Fotorafya, 2009, Say: 22, http://www.fotografya.gen.tr/cnd/index.php?id=457,719,1,1,1,0 (10 Temmuz 2012), s.1.

151

Guerilla Girls, Inc. grup yeleri; sinema endstrisi, politika, sanat dnyas zerine eletirel almalar yapmlardr. Grup Estrogen Bomb (Resim: 75) adl bir projesi ile dnyadaki savalarn testesteron zehirlenmesi nedeniyle olduunu iddia etmitir. zm olarak, atlacak bir strojen bombas ile savaan erkeklerin silahlar brakp birbirleri ile kucaklaacaklarn, birbirlerinden zr dileyecekleri ve savalarn sona erebileceini sylemilerdir. Guerilla Girls Broad Band grubu; poster, kartpostal ve performans almalar yapmaktadr ve Web sitesi zerinden aktivistler ile iletiim iinde etkinliklerini srdrmektedirler. Guerilla Girls on Tour grubundaki sanatlar, dnyada pek ok lkede zel hazrladklar kostmlerle tiyatro gsterileri, workshop ve performanslar yapmaktadrlar. Grup web sitelerinde izleyicinin kullanabilecei Kendi Gerilla Kz Maskeni Kendin Yap balkl maske ablonu ile herkesi maskeyi kullanmaya ve eyleme davet etmektedir (Resim: 76).

Resim 76: Guerilla Girls on Tour, make your own guerrlla girls on tour mask, maske ablonu Kaynak: http://guerrillagirlsontour.com/monkey-business/

152

Trkiye de sanat inisiyatifi denilince ilk akla gelenlerden biri Hafriyattr. 1996da Mustafa Pancar, Hakan Grsoytrak ve Antonio Cosentino tarafndan bir grup olarak kurulan Hafriyat, daha sonra sivil bir inisiyatife dnmtr. lk bata ressamlarn biraraya gelmesiyle oluan grup, daha sonra kendini farkl disiplinlerden gelen ve farkl ekilde bilgi alveriine girecek insanlarla birlikte yoluna devam etmitir. Grup yelerinden Antonio Cosentino bir rportajda kurulu yllarnda sanat piyasasna direnilerini yle dile getirmitir:
O dnem konulu sergiler, kratrl sergiler ok azd, mzeler yoktu, sadece sanat galerilerinin elindeydi sanat piyasas. Biz de bunun dnda bir yol olabileceini dndk kendi iimizde ve o niyetle ktk yola. Ve o zaman zaten tepki de gstermiti galeriler Siz mzik grubu musunuz? Ne iiniz var byle, sanat grupla murupla olmaz, bireysel bir eydir. Biz bunun bireysel olduunu biliyorduk ama buradaki ama bu bireysellii yok etmek deildi. Bizimki bunu zgrletirerek, hatta herkesin kendi iini, sanata bakn deitirebilmesiydi. nk sadece galeriyle alan sanatlar veya sadece angajmanla alan sanatlar bu ansa sahip deillerdi. Beklentiler vard ve o beklentilere de cevap vermek durumundaydlar. Biz bu anlamda btn bu beklentilerin dna da km olduk bu grubun salad zgrlk sayesinde gndemimizi rahata belirleyebildik. 185

lk ortaya kta Hafriyat grubu yeni kurulduunda herkesin

elini kolunu

balayacak bir manifesto yaynlamak istememi, deitirilebilir bir yap kurmay engelleyemek istemilerdir. Hafriyat zerine pekok yaz yazan sanat Emre Zeytinolu, inisiyatifin deitirilebilir yapsn yle deerlendirmitir:
Hafriyat hibir konuya nceden karar vermeksizin, bir bellek kullanmakszn, yarglar devreye sokmadan ve sadece izleyerek yaklayor, ama bu izleme tavr bo bir bak anlamna gelmiyor. Bu her eyin eit biimde alglanmasn ya da grlmesini salyor. Yani ncelikle alglanacak olan eyler vardr, ncelii olmayanlar vardr. Grmeye deer olanlar ya da olmayanlar... 186

185

Onur Gngr, Antonio Cosentino, Antonio Cosentino ile Hafriyat zerine, Rportaj, istanbulmuseum, 2009, http://istanbulmuseum.org/artists/antonio%20cosentino.html (5 ubat 2013), s.1. 186 Levent alkolu, Hafriyat, ada Sanatta Sivil Oluumlar ve nisiyatifler - ada Sanat Konumalar 2, 1.Bask, stanbul, 2007, s.40.

153

Grup, 2007de Hafriyat Karaky adyla kendi mekanlarn amtr. Bu mekann ortaya k amac, bamsz olmak ve sponsorlu kurum mekanlarnn kuatt gncel sanat sahnesinde alternatif bir mekan yaratmaktr. Hafriyat Karaky, iktidar merkezlerinin dnda alternatif almalara ak bir sanat platformu olmu ve sadece sanatlarn bireysel ve grup sergileri iin galeri ilevi grmemi; mekanda performanslar, syleiler, workshoplar dzenlenmitir. Burada gerekletirilen etkinliklerde dnyann farkl yerlerinden sanatlar, sosyal bilimciler, inisiyatifler, sivil toplum rgtlenmeleri izleyici ile bulumutur. Deneysel almalara kapsn aan inisiyatifin dinamiklerini Caner Karavit yle aklamtr:
80lerin ikinci yarsndan itibaren iimizde hapis kalan bir enerjiyi ortaya karmak iin farkl gruplar oluturmaya baladk. Bunlarn ounluu zaten resimden ok belki bedene, belki daha farkl bir aksiyon tiyatroya, deneysel tiyatroya bavurmak gibi yollar bize ayordu .O enerjiyi darya karabilecek bir fiziksel harekete, sanat eylemlerine ihtiyacmz vard. Bunlar 80lerin ilk yarsndan itibaren oluturmaya baladk. Bu kk gruplar, sresi belirli, aslnda ok ksa devam eden ya da oluumlar gerekletiren gruplard: Barbart, Foseptik gibi kk duyulmam gruplar. Aslnda bu kk, asl duyulmam gruplar ayn zamanda Hafriyatn da temelini oluturan gruplardr. 187

Hafriyat Karaky yl sren mekanlarnda 30 sergi ve 6 workshop gerekletirmitir. Bu sergilerden biri de kratrln Canan enolun stlendii Haksz Tahrik (Resim: 77) adl eylem-sergidir. Bu sergide ortak bir platformda bir araya gelen aktivist, teorisyen ve sanatlar; kadn bedeninin zel ve kamusal alanda srekli bir tahrik nedeni olarak alglanmas erevesinde eletirel bir retim ortaya koymulardr. Serginin katlmclar; Atl Kunst, Aylin Kuryel, ala Cmert, Canan enol, Dilek Winchester, Evrim Kavcar, Filmmor , Fulya etin, Glin Aksoy, Glizar nen, Gne Terkol, Hale Tenger, nci Furni, Nalan Yrtma, Neriman Polat, Nil Yalter, Nilbar Gre, Oda Projesi , zlem Gk, Sezgi Abal, kran Moral, Yasemin zcan Kaya, Amargi Sanat Atlyesidir.

187

A.g.e., s.27.

154

Haksz Tahrik sergisi ismini, Trk Ceza Kanununun ceza sorumluluunu kaldran veya azaltan nedenler bal altnda dzenlenen 5237 sayl haksz tahrik indirimi maddesinden almtr. Sergi ve etkinliklerin amac, kadn tahrik unsuru olarak gren erkek eemen bir toplumda; erkek lehine ileyen bir kanun maddesinin; tre, namus, rz cinayetlerini ve kadna uygulanan iddeti nasl rtbas ettiini gstermektedir. Sergideki eylemler kadnlara yaplan her trl siyasi, kltrel ve toplumsal ayrmclk zerine younlamtr.

Resim 77: Hafriyat, Haksz Tahrik Sergi Afii, 2009 Kaynak: http://gunesterkol.blogspot.com/2009/02/haksz-tahrik-hafriyat-karakoy-8-31mart.html#!/2009/02/haksz-tahrik-hafriyat-karakoy-8-31-mart.html

155

Resim78: zlem Gk, Namus Cinayetleri,( Yerletirmeden detay), Karaky Hafriyat, 2009

Kaynak: http://forum.tabut.net/topic/81748-haks%C4%B1z-tahrik/

Sergiye sanat zlem Gk (d.1974) Namus Cinayetleri (Resim: 78) adl yerletirmesi ile katlmtr. Eril sylemin gstergeleri olarak setii aletleri dantel ile kaplayan sanat, eril syleme diinin de katlabileceini, onu kabullenip ssleyerek yaamna dahil edebileceini vurgulamtr. Sanat eletirmeni Ahu Antmen Haksz Tahrik sergisini, Hafriyat Karakyn politik ierikli, mesajl, heyecanla dnlm, abuk kotarlm izlenimi veren sergilerden biri olarak grmtr. Sloganvari ve pankart grsellii tayan, yeryer ciddi, yer yer mizahi boyutlaryla lkemizde kadn meselesinin zerine giden, dier 8 mart sergilerinden farkl olmadn vurgulad bu sergiyi; TCK 5237nin zerine, yani haksz tahrik indiriminin zerine gitmesi nedeniyle kesinlikle yerinde bir sergi olarak deerlendirmitir: En gl yan, giderek politik boyuttan soyutlanp ticariletirilmeye, kadnlara hediye alnacak bir gne dntrlmeye allan 8

156

Martn politik temelinde srar etmesi, kadn sanatlar bu amala bir araya getirmesidir. 188 Sanatn kurumsal ereveden kmasn isteyen ve sanat mze ve galeri gibi, tanml mekanlardan kurtarma abas ile kurulan sanat kolektiflerinden biri de Oda Projesi dir. 1997 ylnda zge Akkol, Gne Sava ve Seil Yersel, stanbulda Galata semtinde bir daire kiralayp atlye olarak kullanmaya balamlardr. yl sonra bu mekanda bamsz bir sanat projesi olarak Oda Projesini balatmlardr. Oda Projesi, bulunduklar semtin sakinleri ile organik iliki iinde olma, o yere dair yeni iliki modelleri yaratma ve insanlarn yaratclklarn ortaya karma temelinde projeler yapmaktadr. Mahalle sakinleri ile farkl disiplinden insanlar biraraya getirerek; birlikte posterler, kartpostallar, kitaplar, gazeteler retmek, yerel radyo kanalnda yayn yapmak gibi etkinlikler gerekletirmilerdir. Seil Yersel mahalle sakinleri ile iliki kurma yntemlerini yle aklamtr:
Bir mekan kullanrken ne tip ara gereler kullanyoruz? lk bata, bir mahalleye ya da herhangi bir alana girdiimiz zaman, o alann gndelik ileyiini anlamaya alp, bunun zerine dnmeye balyoruz. Bu gndelik ileyi zerinde biz bu ileyii nasl krabiliriz, nasl dntrebiliriz ya da bunun iinde yeniden dnme alanlarn nasl kurgulayabiliriz diye dnyoruz. 189

Grup yeleri Galatadaki mekanlarnda bir proje balatmadan nce, 1997-2000 yllar arasnda mahalle sakinleri ile yllk bir paylam yaamlar ve bu sre mahalle sakinleri ile balarnn glenmesine hazrlk dnemi olmutur. Galata da yaplan enliklere katlma, protesto eylemlerine katlma, sokakta resim almalar yapma, komulara ev ziyaretleri gibi paylamlar grubun evrede kabuln hazrlayan etkenler olmutur. Grup yeleri atlyelerini ocuklara aarak odalarndan birini onlara ayrmlar ve resim malzemeleri, televizyon koyup, bir de salncak kurmulardr. Giderek ocuklarn saysnn artmas ve ocuklarn anne babalarnn da bu odaya gelmeye balamas ile oda yetmemi etkinlikler apartmann avlusuna tamtr.

Ahu Antmen, Kadnlardan haksz tahrik zerine, 2009, Radikal-Kltr Sanat, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=927824 (7 ubat 2013), par.1. 189 alkolu, ada Sanatta Sivil Oluumlar ve nisiyatifler - ada Sanat Konumalar 2, s.59.
188

157

ocuklarn resimleri sergilenmeye, bu mekanda mzik gruplar konser vermeye balamlardr (Resim: 79).

Resim 79: Oda Projesi, mekanda ocuklara ayrlan oda, Galata- stanbul, 2004 Kaynak: http://www.c-p-k.de/nadin/cgi-bin/travelnews_show.pl

Bir rportajda Seil Yersel, Bu odalarda neler yaplyor? sorusuna yle yant vermitir:
Kimi zaman bir gnlk, bir saatlik, bir aylk etkinlikler ya da sergilemeler mesela. ocuklar bazen biz yokken, nceden braklm anahtar ile odann kapsn ayor, orada resim yapyor, oyun oynuyor. Ya da birisi gelip kullanmad halsn bir keye brakyor. Hatta bir keresinde eve hrsz girmiti. Ama hibir ey almad gibi, elindeki bir saati de odaya brakmt. 190

Oda projesi nceden bir teori kurup onun zerinde bir proje gelitirmemektedir. Btn deneyimler, ilikiler, mekanlar zincirleme birbirlerine balandka; her proje kendi iinde, her alma ya da her kurulan iliki bir sonraki adm etkileyerek ilerlemektedir. Grup yeleri bu proje boyunca insanlar bilgilendirmi, giriimleri mahalle sakinlerini bazen bir piknikte, bazen de bir konserde bir araya getirmilerdir. Oda Projesi kapsamnda bir sanat ya da farkl disiplinden uzman biri arlarak
190 Ferda Akyol, zge Akkol ve Seil Yersel, Atlyenin Bir Odasn ocuklara Ayrdlar, rportaj, MilliyetCumartesi, 2002, http://www.milliyet.com.tr/2002/02/25/cumartesi/acum.html (7 ubat 2013), s.1.

158

mahalle sakinleri ile tanmalar, birlikte yaratclklarn ortaya koymalar salanmtr. Burada amalanan, giriimcilerin belirli mekanlarda iletiim sreleri balatmas ve yeni ilikiler gelitirmesidir. rnein Eric Gngrich (d.1966), Oda Projesi kapsamnda mekana arlan sanatlardan biridir. Sanat ile Galatadaki mekanda Piknik (Resim: 80) projesi gerekletirilmitir. Kolektif yelerinin; mekan aratrmak, mekan deitirmek kaygs ile gerekletirdikleri bu proje, gndelik hayatn ak iinde her an deierek, mahalleli ile iletiim halinde yeni yntemler bularak gelimitir. zge Akola gre: Piknik projesi o mekanda ortaya km olan bir mikro oluumdan yola klarak yaplmtr:
Biz oraya tanmadan nce de, mahalledeki hanmlar o avluyu kullanyorlard, oturup ay iiyorlard. Bu proje belki, o alann nasl farkl bir ekilde, ama yine birlikte kullanlabileceinin bir nerisi oluyor. Ya da orada yaptmz her proje de bir neri olarak ortaya kyor. neriyi batan tasarlanm birey olarak deil, gerekten yaanm bir deneyim zerinden gsteriyoruz. Evet bu mekanda piknik yaplyorsa u da yaplabilirin bir nerisi olduunu syleyebiliriz.. 191

Resim 80: Oda Projesi, ERIK GNRICHin PKNK projesi, ,Galata-stanbul, 10 Haziran 2001 Kaynak: http://artasiapacific.com/Magazine/79/BiennialsAndInfrastructuralShiftPartI

191

alkolu, ada Sanatta Sivil Oluumlar ve nisiyatifler - ada Sanat Konumalar 2, s.64.

159

Oda Projesinin

Collective Creativity sergisi kapsamnda gerekletirdii

Yerden Mekana (Resim: 81) adl projesi; kurumsal ereveyi zorlayan, izleyici ile proje reticisini aktif bir ekilde biraraya getiren projelerinden biridir. Bu projede kolektif yeleri mimari bir yarma artnamesi hazrlam; mimarlarla birlikte almay, bir yarma olarak formle etmilerdir.

Resim 81: Oda Projesi, Yer'den Mekan'a, Boahan Dndaralpin projesini mahalle jrisine sunuu, Galata- stanbul, 2005 Kaynak: http://www.youtube.com/user/bddrlp

Yarmaya profesyonel yedi mimar kaltlmtr. Onlardan yarma formatna birebir sadk kalarak yeni bir mahalle retmeleri istenmitir: zaten mahalle var, biz zaten onun gerekliinden hareket ediyoruz, ama mimarn, onu tersinden dnmesini istiyoruz, bundan baka bir mahalle yaratmasn istiyoruz.
192

Mimarlar hazrladklar

projelerini mahalleliye bir terasta sunmulardr. ocuklaryla gelen mahalleli bu projede jridir. Mimarlar paftalarn, proje ayrntlarn mahalleliye sunmulardr (Resim: 79). Ancak yedi mimardan alts mahalleye yeni bir ey eklemeyi semilerdir. Sonuncu mimar sumum iin geldiinde elinde hibirey yoktur ve mahalleliye unlar syler:

192

A.g.m., s.67.

160

Benim burada mimar olarak yapmam gereken eyin geri ekilmek olduunu dnyorum, siz zaten mahalleli olarak bu ii yapyorsunuz. Eer danmak istediiniz, eer birlikte yapabileceimiz bir ey varsa yapabiliriz, ama bence siz bu retimi ya da bu kolektif yaratcl zaten gerekletiriyorsunuz, ben buna bir ey eklemek ya da karmak istemiyorum. 193

Bu yaklam mahallelinin beenisini toplam ve yarmada birinci olan mimar, hibirey sunmayan bu mimar olmutur. Her kesim iin ilgin bir deneyim olan bu projenin tm sreleri kayda alnm ve paftalar ile birlikte daha sonra sergilenmitir. Oda Projesi, Galatadaki almaya benzer bir ekilde Gltepede 3 Oda, 1 Salon ismiyle devam etmitir. Mekan yine bir apartman dairesi olmutur. Galatadaki avlunun ilevini bu kez de bir okul bahesi yerine getirmitir. Kolektif, 2005 ylndan sonra bir mekana bal olmadan varln srdrmektedir. Gncel Sanat ortamnda glerini birletirerek yukardaki rneklerde olduu gibi veya daha fazla sanatnn birleerek oluturduklar sanat inisiyatifleri dnda yalnzca iki sanatnn biraraya gelerek oluturduklar sanat birliktelikleri de vardr. Aktivist iki sanat Alexander Brener ve Barbara Schurzun birliktelikleri hem eylemleri hem bu eylemlerine kuramsal alt yap oluturma abalar ile dikkate deerdir. Yazar, ressam, performans sanats ve aktivist Rus sanat Alexander Brener (d.1957), sanat yaamn srasyla Moskova, Tel Aviv, Viyana ve Londrada srdrmtr. Rusyada sanat yaamna balarken siyasal iktidarn ve sanat piyasasnn egemenlerine kar yazd manifesto, daha sonra gelecek sanatsal eylemlerinin ipucu gibidir:
Size sz veriyorum, keskin bir bilince sahip olacam; kurnaz, becerikli ve tehlikeli olacam. Size sz veriyorum, beni batramayacaksnz ve sessizlii gmemeyeceksiniz. Sz veriyorum size kar zeki ve dikkatli bir biimde alacam. Sz veriyorum nazik ve soukkanl olacam ki, size hafif ve gcm toplayabildiim yerde vurabileyim, bir gelecei olmasa da 194.

193 194

A.g.m., s.68. Alexander Brener, Bir nc Dnya Sanats Alexander Brener, Resmi Gr Dergisi - Deneme Says (1999), stanbul, s. 16

161

Brener, 1995te Moskova'da Kremlin'in nnde boksr kyafetleri iinde yapt performansta; eenistan'n igaline kar bir tepki olarak, devlet bakan Boris Yeltsin'i kavgaya davet etmitir (Resim: 82).

Resim 82: Alexander Brener, The First Glove, performans, Kzl Meydan - Moskova, 1995 Kaynak: http://ru-performance.livejournal.com/6855.html http://blakegopnik.com/post/12300259383

162

Brener, 1997de Stedelijk Museumda (Amsterdam, Hollanda) Kazimir Malevichin eseri Suprematism 1920-1927 adl, beyaz fon zerinde beyaz renkte bir han yer ald resmin zerine yeil renkte sprey boyayla dolar iareti izmitir (Resim: 83). Resmin bu ekilde tahrip edilmesi tepkiler alm, pek ok evrede yaplan eylem Vandalizm olarak grlmtr. Sanat bu eyleminden dolay Amsterdamda mahkemeye verilmitir. Brener resim zerine yapt eylemi; Malevie kar deil, onunla diyalog iin yaptn sylemitir. Brenere gre ha ilenin, $ ise ticaretin bir semboldr. Sanat, Malevichin dnyay deitirmek istediini ve bugn onun statsnn maalesef $ iaretiyle lldn belirtmitir. Yaplan eylem bir yandan sanat haklarna yaplan bir tecavz olarak grlm; dier yandan da Brener sanat arkadalar tarafndan gerekletirilen protestolarla desteklenmi, yaplann tahrip edilen yapt da ierecek ekilde bir sanatsal etkinlik olduunun alt izilmitir.

Resim 83: Alexander Brener, Malevich e ait Suprematisme 1920-1927zerine sprey boya ile dolar iareti, Performans, 1997 Kaynak: http://blog.artasmoney.com/art-as-money/vandalism-vs-commercialism-brener-vsmalevich/

163

Brener savunmasnda, bu eylemin sanat dnyasndaki yozlamaya ve ticarilemeye kar bir protesto olduunu ve bu anlamda performance art olarak grlebileceini aklamtr. Ancak Amsterdam Ar Ceza Mahkemesi onu sulu bulmu 5 ay hapis cezasna arptrlmtr. Ayrca iki yl boyunca Stedelijk Museuma girii yasaklanmtr. Brener, cezaevindeyken kendisine uygulanan ar cezay protesto etmek iin alk grevi yapmtr. Avusturyal sanat Barbara Schurz (d.1973) kendini devrimci aktivist olarak tanmlamaktadr. Sanat yaamn Moskova, Berlin ve Viyanada srdrmtr. Viyana Gzel Sanatlar Akademisinde Kavramsal Sanat zerine eitim gren sanat almalarn Feminizm zerine younlatrmtr. Brener ve Barbara Schurz Avusturya'da yaplan bir sergide Demokratik Kltr ve Avrupa'nn zerinde Bir Felaket Var adl sergide ilk kez bir araya gelmilerdir. ki sanat, iktidarn hizmetinde olan kltrel ve bilimsel teknolojilerin ykmn istemekte ve bunu, iktidar teknolojilerinin ezberini bozacak pratiklerle yapmay nermektedirler. Ortak eylemlerinde zaman zaman szl protesto, spreyle yaz yazma, yumurta atma gibi yollar denemektedirler. Kendilerine yaktrlan, sanat terrizmi ve vandalizm sulamalarn kabul etmeyip; bu sulamalarn iktidarlar tarafndan kendilerine yaptrlan yaftalar olduunu belirtmektedirler. Onlar sanat, kendi iine kapal bir ey deil, kltrn bir paras olarak grmektedirler ve yaptklar sanat yle tanmlamaktadrlar: Bizim yaptmzsa kltrel alanda bir takm politik konumlarla oynamak, politik konularla ilgili bir takm jestlerdir. 195 Brener, Barbara Schurz ile birlikte almadan nceki eylemlerini; bir nevi kar kahraman olarak ve bir yandan da psikoanalitik detaylarla uraan romantik, direnen yalnz bir adamn yaptlar olarak tanmlamaktadr. sanatsal eylemlerinde yapmak istediklerini yle zetler: Schurz ile balayan dnemlerini ise artk politik sanatlarz 196, diye tanmlar. Brener, Schurz ile birlikte

Vasf Kortun, Serkan zkaya, Brener ve Barbara Schurz ile Sylei, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3(Ocak 2000), s.132. 196 Serkan zkaya, Alexander Brener, Barbara Schurz , Serkan zkaya, Alexander Brener ve Barbara Schurz ile Grt, Lubiyana , 2000 , http://www.oocities.org/guncelsanat/soabbs.htm (12 ubat 2013), s.1.
195

164

Kurumsallamann ne olduunu tanmlamalyz. Sosyal insanlar olarak sanatlarn ve sanatn kurumsallamas bir tektipletirme srecidir. Sanatlar, toplumun kleleri haline getirme sreci. Kapitalizm gibi. Ve kurumsallatrma bu sreci bir takm aletlerle gerekletirir; para, kurumlar ve bu kurumlarn paralar yani kratrler, eletirmenler. Ve tabii dergiler elbette, medya. Biz tm bu aletlere kar savamaya alyoruz. 197

ada sanat sisteminin profesyonel zelliklerine her zaman inanmadklarn syleyen Brener, bu sisteme son derece suni, poplist ideolojinin hakim olduunu dnmektedir. Dergilerin, kratrlerin, eletirmenlerin yldan yla daha da poplist olmaya baladn belirten sanat kendilerinin bunun tersini gerekletirmeye altn sylemektedir: Sanatta depolitizasyon mu var, biz daha da politik olmaya alyoruz. Bizim iin politik olmak, bu sanat sisteminden daha analitik, daha eletirel ve daha marjinal olmak anlamna geliyor. 198 Brener ve Schurz hegomonik kltre kar radikal demokratik kltr nermektedirler. Kltrel alanda iddial olduklarn ve bunun son derece basit sosyal politik eylemlerle yaplabileceini sylerler. Bilinli bir politik perspektif ile yaplan bir graffiti onlarn dledikleri eylemdir. Bir ehirde graffiticiler topluluunu rgtlemek isterler. Sanatlar tm ehre ayn anda politik graffiti yazacak ve bu, ehrin sosyal yapsn deitirecektir. Bylece diren ehri yaratlacaktr. Bu yolla g ilikilerine kar yeni diren alanlar yaratlacaktr. Bu diren biimi sistem tarafndan adapte edilmi protesto yollarndan biri deil, yeni bir diren biimidir: Eliti olmayan, kitle medyasnn oluturduu kahramanlar olmayan, rmenin rn starlarn olmad ve rmenin gruplarnn olmad bir kltr. Yeni bir kitle kltr olacak, insanlarn sanata dahil olaca yeni bir kltr. 199 Onlara gre kavramsal sanat, elitist kltr temsil etmektedir. Bu hegomonik elit kltr ykmak gerekmektedir. Alexander Brener ve Barbara Schurz Bir Kltr Devriminin Zorunluluu adl yazlarnda u sorular sorarak yant aramaya alrlar: Politik kltr ne yapabilir imdi? Kim, politik bir sanat rol oynamak ister? Hangi stratejiler kullanlabilir? Bu

197 198

A.g.m., s.1. A.g.m., s.3. 199 A.g.m., s.3.

165

sorularn yant yle kolay deil ve karlatmz ilk sorun, "politika" terimi ve "politik kltr"n kendisi. 200 Onlara gre, Bat demokrasisindeki parlamento ve politik partiler; seimler, parlamento tartmalar, diplomasi, ynetim, iletme, ayartma, manipulasyon, rvet, kitle iletiimi seyirlikleri vb. politikalar ile genel kar maskesi taknarak ve nfusun hegemonik kesimlerinin sekinci karlarn izlemek zere devleti ve kurumlarn kullanrlar:
'Gerekte varolan demokrasi, sermayenin harekete geirilmesine ve politik-ekonomik sekinlerin kendilerini oaltmalarna yardm eden bir mekanizmadr. Bu tip politika, her zaman normalletirmeyi amalar ve bir konsensus yapsna dayanr. Szde ideoloji sonras neo-liberal konsensus, iktidar mcadelesi halindeki politikay hakim sosyal gruplarn karlarnn grlp tartld bir srece tamaktadr, burada az ok kresel bir dzen zerinde uzlama ortaya kyor. Bu dzen, brokratik devlet, acmasz polis, ulusar irketler, liberal kitle iletiimi, neoliberal sanat sistemi vb. dzenidir. 201

Dnyann ideolojik olarak blnd Souk Sava zamanndan beri bir eylerin gerekten deitiini syleyen Brener ve Schurz, bu deiimin neo-liberalizmin sonu anlamna deil, kesinlikle bir tr kresel diktatrlk anlamna geldiini dnmektedirler. Onlar bugn A.B.D. ile Rusya arasnda anlamaya varlan 'terrizm ile sava' ad altnda ortak bir askeri ve lojistik hile ile kar karya olduumuzu sylemektedirler : Bu, gerekten de yeni bir ey ve dnyann her yerinde kresel imparatorlua ve iktidar yaplarna kar koymak isteyen tm insanlar iin kesinlikle kt haberdir. 202 Brener ve Schurz, uluslararas sanat sistemini -eletirmenler, kratrler ve sanatlar- ada kltrn depolitikleme ve kurumsallama makinesi olarak grmektedirler. Sanat sistemi; ulusar kapitalin, neo-liberal kurumlarn ve kltrel sekinlerin karlarna hizmet etmektedir. Bu sistem tarafndan dayatlan estetik kanon ise sanatlar moda sanat gettosunun yoksul ve eletirel-olmayan dilini kabul etmeye

Alexander Brener,Barbara Schurz, Kltr Devriminin Zorunluluu, art-ist gncel sanat sekisi-contemporary art magazine, No.5(Mays 2002), s.28. 201 Brener, Schurz, Kltr Kltr Devriminin Zorunluluu, s.29. 202 A.g.m., s.29.
200

166

zorluyor. Rekabet ve uluslararas kariyer zlemi, kltr iilerini gncel konjonktrn kleleri durumuna getiriyor. 203 Sanat dnyas iindeki szde eletirel uygulamalarn ok kstl olduunu dnen Brener ve Schurz; sanat dergilerinde grebileceimiz eletirilerin ounu bo formller, zamane deyimleri ymas olarak grrler: Bu ymann ardnda kratrlerin, eletirmenlerin ve sanatlarn korkular ve kafa karklklar; ezilenlerin tarafnda olma ve yeni-ayrmc olmayan-kltrel ilikiler iin bir politik mcadele verme konularndaki yeteneksizlikleri yatmaktadr. 204 Peki bu itaatkar sanat sistemine kart olarak biz ne nerebiliriz diye dnp yeni sorular eklerler: Ne tr bir politik kltr hayal ediyoruz? Gncel krize kar nasl bir tepki vermemiz gerekiyor? Politika ve kltr alanndaki baskc ve anti-demokratik ilikilerle nasl mcadele edebiliriz? Bu sorularn yantn ararken kltrel bir devrimin zorunluluuna iaret ederler:
Toplumsal-devrimci kltrel politika, her zaman kurumlarn dnda geliiyor. Kapitalist devletin belirli bir aygtnda ya da bu devleti destekleyen kurumlarda deil aksine z-rgtl uygulamalarda, merkezsizlemi birliklerde ve mikro-gruplarda biimlendirilip, gerekletiriliyor. Bu gruplar otonomdur ve bilinli olarak tm 'tahakkm' yaplar ve mekanizmalarna kardr. Kltrel retimin alternatif formlar ve hegemonik kltre kar yerel direni stratejileri bu mikro-kolektiflerin iersinde tasarlanr. Smr ve baskdan zgrleme, brokratik bir biimde, ynetici sistem ya da onun iktidar araclvla gerekleemez. Sadece sekinlerin geliigzel yelerinin deil, dorudan ve pratik katlm zorunludur. Kltr devrimi, insanlarn kendi gndelik yaamlarn biimlendirmeleri gerektii anlamna gelir. Ve daha da nemlisi-bir devrimci politika, tm toplumsal yaplarn ve genel olarak politik durumun deimesine ynelir ve ksmi deiimler ve uzlamlardan tatmin olmaz. 205

Brener ve Schurza gre gereklemesi istenen kltrel devrim, makro-yapnn radikal deiimi anlamna gelmez, aksine varln mikro-dzeyinde, bireysel isteklerin ve dlerin dzeyinde gerekleen bir devrim olmaldr. Kltr devrimi, yeni varolu biimleri, yeni emek biimleri iin z-rgtl bir politik mcadeledir. Geleneksel stratejilerin artk olabilirlii yoktur ve her ey bandan dnlmeli ve planlanmaldr.
203 204

A.g.m., s.30. A.g.m., s.30. 205 A.g.m., s.33.

167

Onlar sanatlarn kendi direni teknolojileri ya da anti-teknolojileri zerinde almalarn nerirler: imdi bir sanat olmann anlam yok. Direni teknolojileri gerekiyor! Direni teknolojileri, resmi olarak sanat denilen ideolojik konsensus mekannn, yerleik kltrel dzene ait mekann ykm demektir kesinlikle. 206 Brener ve Schurz zm her zamanki kltr kavramlarn ykmakta grmektedir. Dlanmlar, susturulmular ayaa kalkp iktidar tarafndan kendilerine verilmi isimleri ve yerleri reddettikleri zaman politik skandal gerekleecektir. Onlara gre kltr devrimi, bugnn 'kltr iileri'nin-sanatlar, film-ynetmenleri, aktrler, felsefeciler, kuramclar ve eletirmenlerin-elleriyle yaratlacacaktr. Ancak bu kesimin yarsnn baar, para ve szde uzmanlar ve kitle iletiim aralar tarafndan kabul grmenin peinde kotuklarn belirten Brener ve Schurz, umutlandklar evreyi yle sralarlar: az ok tatminsiz, hsrana uram, kukucu, frlatlp atlm, keyifsiz, yolunu armlar, bilinli bir abayla kendilerini iyi bir konuma getirerek saldr iin doru an bekleyip zenle ilemleri ve maniplasyonlar 'ierden' izlemi olanlar, neo-liberal oyundan dlanmlar, gmenler, iiler ve evrenin ocuklar Brener ve Schurz Dou/Bat adl metinlerinde; ada sanat sistemi erevesinde ileyen, g ilikilerinin bir ka tipini analiz etmeye alrlar. Bu eletirel analizleri kendi deyileriyle, kltr alanndaki ada okkltrc ayrmc koullara kar bir abadr. Onlar uluslararas ada sanat sisteminin, byk neo-liberal politik sistemin ileyen bir kltr modelini temsil ettiini ve onun bir dnrler:
Bu model, yeni sosyo-kltrel strateji ve ideolojileri gelitirmek, kategorileri ayrtrmak ve formlasyonlar yaymak, ve tm bunlar sanat dnyas gettosunda denemeye tabi tutmak iin tasarlanmtr. Bu ideoloji ve formlasyonlar, elbette felsefe, sosyoloji, siyasal bilimler ya da estetik alanlarndan hibirine ait olmayan, ancak tm bu disiplinlere, sanat eletirisi, dergiler, internet ve kratrler araclyla balanan, zel bir sylem endstrisi tarafndan ortaya konmaktadr. 207

paras olduunu

A.g.m., s.34. Alexander Brener,Barbara Schurz, Bat/Dou Kltr Modelinin Hegomanyas indeki G likilerinin Gnmz Biimleri, art-ist gncel sanat sekisi, No.3 (Aralk-1999), s.88.
207

206

168

Brener ve Schurz, hegemonik Bat/Dou kltrel balam iinde oluan g ilikilerinde tkanklklar olduundan szederler. Onlara gre tkanklk; politik olarak belirlenmi, sanat sistemi ve temsiliyetleri tarafndan kar pazarlklar, kariyersel istekler ve ihtiras oyunlar sresince retilmi basklarda grlmektedir. Tkanklk, gnmz temsiliyetlerinin, gsterili-steril ya da zellikle kirli biimde ortaya konduu manzaralar, ite bu sosyo-politik ve psiko-somatik atmosferdir. 208 Vcutlara ve beyinlere, grntlere ve durumlara, sergi mekanlarna ve konferans salonlarna nfuz eden tkanklk, insanlarn, gerekte yenilenmeye, yeniden toplanmaya ve fertlerinin dei tokuuna doru ilerleyen bir sisteme artan entegrasyonu iin bir gereklilikle ortaya kmaktadr:
Hegemonik ve Avrupa merkezli sistem herkesi, daimi sadakat gstermesi iin, kendi iine doru zorlar. Sistemin ierisindeki standart eletiri biimleri, zellikle snrlayc bir karakter ortaya koyar: Ya politik olarak doru bir biimde ya da amalayc bir estetik biimde retilmilerdir. Eletiriye, yalnzca sanat getosunun standart sylemi iinde, geleneksel estetik biimler iinde izin vardr. Direk ya da radikal politik eletiri ise, hemen modas gemi, topik ve/veya faist"olarak yaftalanp, kabul edilmez. Bunun temsiliyetlerinin sanat sistemi tarafndan dayatlan btnlkl entegrasyonu, ilerinde yalnzca ekonomik ve ahlaki itaatn deil, ayn zamanda politik ve estetik itaatn da yer ald, bir dizi kural ihtiva eder. 209

Brener ve Schurz, gnmzde gcn ve dolayl basknn bir baka yaygn biiminin alternatifleri dnlemez hale getirme olduunu belirtmilerdir. Sanatlar sistemin dnda, marketin dnda, sylem endstrisinin dnda kabul edilebilecek baka hibir ey olmadna inandrlmlardr. Onlara gre; alternatife, sanatsal redde, atmaya ya da protestoya yer olmadna inandrlan sanatlar; sanatsal yaamdan silinmekten ekinmekte ve hegemonik kltrn kleleri durumuna gelmektedirler. Ancak Brener ve Schurz, umutsuz deillerdir ve sanatlar savamaya arrlar:
Lakin elbette alternatifler szkonusu. Maalesef, u anda sanatta sahip olduklarmz diren deil, pislik. ada tahrip? Pislik. Entellektel tartmalar? Evet. Bu, savan kanlmazln ortaya koyuyor. Neeli bir savan. Kltrmzde yeni bir koullar btn iin savamak. Sava,

208 209

A.g.m., s.90. A.g.m., s.91.

169

atmadr, arpmadr, snrlarn inenmesidir, tercihtir, gcn konfigrasyonlarna karmaann sokulmasdr, yeni atmalardr. 210

Brener ve Schurz Sanat Sanatlardan Kurtarn yazlarna irkin bir dnyada yayoruz. Bu irkinliin sorumlusu kim? irkin ne? diyerek balarlar. Onlara gre meta olarak sanat irkin bir fikirdir, bir elence olarak sanat irkin bir eylemdir. Eer bir memnun etme ve sat meslei olarak ele alnyorsa grsel sanatlar irkin bir itir. Sanat alverii, sanat koleksiyonculuu, sanat maniplasyonu, sanat ii irkindir... Anarist sylemleriyle irkinliin snrlarn daha da geniletirler:
Bir geim arac olarak, bir hayatn tadn karma arac olarak sanat irkindir. Sanatnn da yemek yemesi lazm ifadesi irkindir. Bir sanatnn yemek ihtiyac bir bakasndan fazla deildir. Sanatta ekonomik ilikiler utan verici ve irkindir. Sanatta ticaretilik, kariyercilik, para yapmaclk, hayatta kalmaclk irkindir. Bir i adam olarak sanat, bir sanat olarak i adamndan daha irkindir. Sanatnn himaye altna alnm bir ahmak olarak, bir masum olarak, bir irket adam olarak, bir koleksiyon paras, baarl adam olarak imaj irkindir. Doal bir hayvan, bitki, ot, egzotik meyve olarak sanat irkindir. Sanatta anti-entelektalizm irkindir. Sanatta sahte entelektalizm irkindir. Sanatta zelletirilmi entelektalizm de irkindir. Sanat mekanizmasnn bir paras olarak irkin klt iren ve irkindir. Anti-sanatn herhangi bir biimi irkindir. Kolaj, montaj, hurda, performans ve enstalasyon sanat irkindir. Geometrik sanat davurumcu sanattan daha az irkin deildir. Amerikan sanat, Alman sanat, talyan sanat, in sanat ve her tr szde ulusal etiket sanat irkindir. Gen sanat irkindir. Szde uluslararas ada sanat hem sefil hem irkindir. Tm bienaller irkindir. Turizm endstrisinin paras olarak sanat irkindir. Tm jriler ve dller irkindir. Kltrel dei toku irkindir. Sergi allarndaki iyi niyet ve nee maskaral irkindir. Messese ve ona boyun emek de ayn lde irkindir. Hkmetin sanata sponsor olmas irkindir. Sanata kiilerin sponsor olmas da irkindir. Sanayide sanat, sanatta sanayi kadar irkindir. Sanat ticaretinin hileleri irkindir. Mze sanat pazarlamas, sanat promosyonu, zevk yaratmak, sanat tarihi retimi irkindir.

210

A.g.m., s.91.

170

yi bir ey olarak, kesin bir ey olarak sanat irkindir. Sanatta uyum a irkindir. Sanatta refah iaretleri irkindir. Sanatta fakirlik iaretleri irkindir. Sanatta olaylarn irkine dnmesi, en irkin olanlarn su ortakl ve rzadr. Neden savaalm? ve yaam bu irkin ifadelerdir. Sanatta konsenss, kr, entrikalar, rekabet, konformizm, mlk istismar irkindir. Sanatta vicdanszlk ve bilinaltszlk irkindir. irkinliin sorumlusu sanatlardr. 211

Brener ve Schurza gre

bir sanat tamamen kabul edilemez, tannamaz,

ngrlemez olmaldr. Her tr sosyal rol, ncelikle de her tr maske altnda sanat roln reddetmelidir. Devlete, kapitale ve burada u anda yz yze olduu tm iktidar ilikilerine saldrmaldr. Bu bir partiye, organizasyona ya da aa katlmak anlamna gelmez. Grev hemen saldrmaktr. Bu grev baz organizasyonal karlar ya da niceliksel byme lehine deil, herkese saldran irkin bir dman yok etmek iin olmaldr. Yaznn sonunda karamsar yaklamlarn umutlu bir yaklamla bitirirler:
Belki de bir fikir olarak sanatn sonu gelmemitir, sonu gelen sanat sistemidir. Tam tersine sanat bir kavram ve insan aktivitesi olarakmuhtemelen gelecek dnmlere aktr. Ama bu durumda, gelecein gzel sanat mevcut sanatlarn irkin ellerinde deildir. Onlar bu bilinmeyen, hayret verici sanatla yzlemeden, sanatlar kendilerini tamamen ykmaldrlar. Bu sorun sanatlarn sorunudur, sanat kurumlarnn, eletirmenlerin, kratrlerin, vs. deil. Sanatlar, yapmaya cesaret edemedikleri her ey kadar yaptklar her ey iin de sorumlu tutulmaldr. 212

Kratrln Francesco Bonami, Ole Bauman, Maria Hlavajova ve Kathrin Rhombergin yapt Manifesta 3 ada Sanatlar Avrupa Bienali, 2000 ylnda Slovenyann bakenti Ljubljanada yaplmtr. Konusu Borderline Sendromu, Defans Enerjileri olan bienalde, 59 sanat, kratrlerin u sorusuna yant arayacakt: Avrupaya sizin iin ne yapmas gerektiini sormayn, siz onun iin ne yapabilirsiniz bunu sorun. Bienalin yaplaca yerin, Avrupa birliine girme aamasnda olan ve bamszl iin savam Slovenya olmas, kanlmaz olarak pek ok sanatnn tepkili projeler yapmasna yol amtr:
Alexander Brener, Barbara Schurz, Sanat Sanatlardan Kurtarn!(Radikal Teori Karsnda Sanatlar), art-ist gncel sanat dergisi- contemporary art magazine, Yl: 2-No.2(Ocak 2005), s.147. 212 A.g.m., s.151.
211

171

te byle bir lkenin temiz bakentinde yaplan Manifestaya katlan ounluu Dou Avrupal sanatlarn aslnda Avrupann onlar iin ne yapmas gerektiini sormaktan ok Avrupadan alma durumuna gemeleri dorusu artc deildi. te sanrm bu yzden de Manifestadaki ilerin ounluunu kreselleme madurlar, modernizmin yarallarn anlatan dalga dalga hzn yayan belgesel videolar oluturuyordu. 213

Resim 84: Aleksander Brener, Manifesta 3 ada Sanatlar Avrupa Bienalinde eylem, Ljubljana-Slovenya, 20 Ekim 2000 Kaynak: http://www.ljudmila.org/scca/platforma2/edaang.htm

Brener ve Schurz, Manifestann ilk panelini engellemek iin bir dizi eylem gerekletirmilerdir. Ellerindeki sprey boyalarla projeksiyon afiin zerine Multikltralist Neoliberalist Sanat Sistemini Yok Et" yazmlardr (Resim: 84). Brener, konumaclarn nndeki masaya uzanarak panelin akn engellemitir. Brener ve Schurz, eylemleri devam ederken grevliler tarafndan salondan karlmlardr.

213 Ayegl Snmez, Brener Bir Kez Daha ntikam Ald-Manifesta 3: Karmak Bir Avrupa Haritas, Milliyet Sanat Sayfalar, 2000, http://www.milliyet.com.tr/2000/07/03/sanat/san01.html (17 ubat 2013), s.1.

172

Brener ve Schurzun eylemleri ile ilgili izleyiciye dattklar bildiri yledir:

Sevgili izleyici; Uluslararas sanat sistemi hl depolitizasyon mekanizmasn ada kltr adna srdrmektedir. Politika, neoliberalizme direni ve onun yapsnn rmesi her geen gn bymektedir. Sanat kresi, multikltrellik etiketi altnda grsel sanatlar olarak transulusal sermayenin, neoliberal ve elitist kltr merkezlerinin ilgilerine hizmet etmektedir. Egemen sanat sistemi yeni kresel terimler kullanyor: Aznlklar, kreselleme ve kimlik gibi... Manifesta 3, tereddtsz bu sistemin bir parasndan ibarettir. Borderline Sendromu da bu yeni ve moda olan terimlerden biri, sanat sisteminin yeni yeni kulland. Sanat seimi, burada da her yerde olduu gibi bir takm kuratrlerin yozlam zevklerinin, brokratlarn yzeysel zevklerinin birer sonucu. Kltrn sava olduunu unutmamak gerekir. Yeni ilikiler ve yeni terimler iin ok zorlu bir sava. Bugn kltr Ljubljanadan ok Seattleda. Manifestay sabote et! Multikltrc rneklere kar mcadele ver! Neoliberal sanat sistemine saldr! Bamsz sanat yapmak iin ura! Yaasn politik ve kltrel direni ve aktif kar duru! 214

Gncel sanatta direnme alan olarak sanat yapma fikri gelecee ynelik topyalar yaratmada deil, imdiki zamann gzlemlenmesine yneliktir ve gndelik hayatta geerlidir. Gilles Deleuze, ki Konferans- Yaratma Eylemi nedir?- Mzikal Zaman adl kitabnda; sanat eserinin iletiimle ba nedir? diye sorar ve hemen arkasndan cevabn verir:
Sanat eseri bir iletiim arac deildir. Sanat eserinin iletiimle ii olmaz. Sanat eseri en ufak bir enformasyon krnts bile iermez. Buna karlk, sanat eseriyle direnme eylemi arasnda temel bir yaknlk var. Evet, ite

214

A.g.m., s.1.

173

tam da burada, sanat eserinin direnme eylemi olarak enformasyon ve iletiimle bir meselesi olur. 215

Deleuze burada bir soru daha sorar: Direnen insanlarn sanatla en ufak bir ba kurabilmek iin ne yeterli zamanlar ne de kltrleri olmamasna karn, bir sanat eseriyle direnme eylemi arasndaki bu gizemli ba nerden geliyor? 216 Bu sorunun cevabn bilmediini syler Deleuze. Bu noktada Malrauxtan yardm alr:
Malraux gzel bir felsefi kavram gelitirir, sanat zerine ok basit eyler syler, sanatn lme direnen tek ey olduunu ne srer. Baa dnelim: Felsefe yaparken, ne yapyoruz? Kavramlar icat ediyoruz. te burada gzel bir felsefi kavramn temelini gryorum. Dnn lme direnen nedir? Zamanmzdan 3.000 yl nce yaplm bir heykelcii grmek, aslnda Malrauxnun cevabnn gcn anlamak iin yeterli. O halde, biz de en azndan unu yapabiliriz, bizi megul eden bak asndan, direnen tek ey sanat olmasa da, sanat direnir. te sanat eseriyle, direnme eylemi arasndaki yakn ba buradan geliyor. Her direnme eylemi bir sanat eseri deilse de, bir bakma yledir. Her sanat eseri bir direnme eylemi deildir, ama bir bakma yledir de. 217

Gilles Deleuze, ki Konferans Yaratma Eylemi Nedir?-Mzikal Zaman, ev. Ulus Baker, stanbul -Norgunk Yaynlar, 2003, s. 38. 216 A.g.e., s.39. 217 A.g.e., s.39.
215

174

SONU ktidar ilikileri her alanda farkl sylem ve ileyi ile zneyi kuatrlar. ktidar formlar, kendilerini ok baarl yntemlerle kamufle edebilirler. Bazen yaammza gzel bir mzik eliinde sunulan bir reklamn bys ile girerler, bazen de okuduumuz ders kitaplarnn yanl syleminde. Ya da aile gibi scak bir kurumda ebeveyn-ocuk ilikisinin kuatc ortamnda. zne; deerlendirme, dllendirme, cezalandrma, tevik pratikleri zerinden srekli ekillendirilir. Bu pratikler zerinden gelitirilen ok saydaki iktidar formlar, birbirleriyle etkileim ierisinde, sistemin ihtiyac dorultusunda srekli kendilerini yeniler. Bu abalarn amac, bireyi topluma ve sisteme uyumlu hale getirmeye almak; bireyin, baskc yntemler kullanlmadan sisteme entegrasyonunu salayarak, onu kontrol altnda tutabilmektir. Ancak tm bu denetim ve kuatmalara ramen, iktidar kendi varlnn srdrlebilirlii adna, bireylere zgr alanlar brakmak zorundadr. Dolaysyla zneler her zaman direni stratejileri gelitirecek aralklar bulabilirler. Tez metninde iktidar-sanat ilikileri analiz edilirken, dnr Michel Foucaultnun iktidar analizlerinden faydalanlmtr. Foucaultnun analizleri sonucunda ortaya kan iktidar anlay pozitif bir iktidardr. Bu iktidar anlayna gre; yaamda salanan olanaklar yalnzca snrlamaya deil, ayn zamanda artrmaya yneliktir. Foucault bu iktidar biimini biyoiktidar olarak adlandrmtr ve bu kavram, temelde nfusun ekonomik bir kaynak olarak dnlmeye balanmas ile ilikilidir. Bu iliki ile artk iktidar; bedeni iddet yoluyla deil, toplumsal btne yaylan ince tekniklerle kuatmaktadr. Tez metninin konusunu da iine alan; modernizm sonras iktidar formlar ve bunlara kar gelitirilen direnilerin anlalabilmesi iin ncelikle modern dnemin ekonomik, siyasal, toplumsal, kltrel ve sanatsal dinamiklerinin neler olduu anlalmaldr. Bu amala tez metninde modernizme olan inancn ve dayanaklarn nerelerde krldna deinilmitir.

175

Modernizmle birlikte;

bilimde, teknikte, sanatta, siyasal zgrlkler

adna

yaplan herey insanln ilerlemesi amacyla yaplm; ancak 2. Dnya Savann yaratt ykm modernizme olan inanc sarsmtr. Sosyolog ve dnr Zygmund Bauman; modernistlerin ilerlemeci

yaklamlarnn eski olan hereyi reddetmelerine yol atn, bu durumun da srekli yeni form arayna girilerek ihlal edilecek snrlar sonsuz sayda olamayaca iin- bir an gelip tkankla sebep olduunu syler. Dolaysyla, yaanan tkanklar sonucu modern dnemin artzamanl yaklam yerini postmodern dnemin ezamanllna brakmtr. Frankfurt Okulu yelerinden Theodor W. Adorno; kltrn endstrileerek reklam ve elence sektr zerinden tketici bilincini ynlendirdiini sylemitir. Gnmzde kltr endstrisi, iktidarn en etkin silah haline gelmitir. Sanat piyasasn da kendine tabi klarak srekli genileyen kltr endstrisi, internet teknolojilerinin gelimesi ile daha etkin olarak tketici bilincini ynlendirmektedir. Tez metninin birinci blmnde, modern ve postmodern dnem iktidar yaplar karlatrmal olarak ele alnmtr. Bu blmde seilen alt alt balkta modernizmden postmodernizme geiteki krlma noktalar, eletirel sanat projeleri zerinden deerlendirilmitir: Modernist avangard ile postmodernist avangardn karlatrlmas; Frankfurt Okulu ve kltr endrstrisi kavramnn gelitirilmesi, zne-iktidar ilikisi; sanatn kurumsallamasna eletirel tavrlarn gelimesi; feminist sanatlarn kadn bedeni zerindeki eril iktidar sorgulamalar ve modernizm sonras metafiziin yeniden ele alnmas; bu alt balklarn k noktasn oluturmutur. Bu tezde zellikle iktidar sylemlerininin dna kabilen, eletirel tavr gelitirebilen sanatlarn almalarndan rnekler verilmitir. Bazen de bu sanatlar ile eletirel bir dil gelitirmeyen sanatlarn almalar, karlatrlmal olarak irdelenmitir. Seilen sanatlar arasnda; yararlanlan kaynaklarda karlalan ve konunun irdelenmesine katkda bulunacan dnlen sanatlar olduu gibi, daha nce gezilen sergilerden konuyla ilikilendirilen sanatlardan da olabilmitir. Baz sanat seimleri de; konu balklar dorultusunda dnya sanatlarndan ilk akla

176

gelebilecek isimler olmutur. rnein; Sanatn Kurumsallamasna Eletirel Tavr bal altnda ele alnan iki sanat Hans Haacke ve Daniel Buren, sanatta kurumsal eletiriyi balatan ilk isimler olmalar nedeniyle seilmilerdir. Hans Haacke, sanatn politik yanyla ilgilenmi bir sanatdr. Belgeleri sanatsal bir sunula ortaya koyarak; kimi zaman kapitalist sitemin, kimi zaman da mzelerin ticaretle ve siyasetle olan karmak ilikilerini sorgulayarak kurumlarn ileyiini deifre etmitir. Daniel Buren ise sanatn, kendisini destekleyen kurumlardan bamsz bir biimde varolup olamayacan sorgulamtr. Arazi Sanat, Yeryz Sanat, evre Sanat ve Toprak Sanat; 1960larda mze ve galerilerin elitist tavrlaryla oluan kalplam formlara tepki ile domu, insanla doann uyum iinde btnlemesini amalayan yaklamlardr. Tezde yeralan ve bu yaklamla projeler reten sanatlardan Richard Long, Robert Smithson, Walter De Maria, Alan Sonfist; evre duyarll yaratma amacyla ta, toprak, su, bitki gibi doal malzemelerle almlardr. Postmodern dnemde feminist sanatlar; kendi bedenlerini bir bakaldr arac olarak kullanarak, kadnn haz nesnesi olarak alglanmas anlayna kar kmlardr. Tezde yer alan Barbara Kruger, Judy Chicago ve Rineke Dijstra, Marina Abramovi ve Orlan eril sylemin estetik yaklamn krmaya ynelik iler yapmlardr. Marina Abramovi performanslarnda bedenini bir sanat nesnesi olarak kullanmaktadr. Sanat bedenine uygulad fiziksel zorlamalarla, bedenin kstlamalarndan kurtulmay amalamaktadr. Orlan ise, erkek iktidarnn dayatt gzellik kavramna ve sistem ierisinde kadn bedeninin metaya dntrlmesine tepkisini, estetik cerrahi yoluyla fiziksel grnn deitirerek veren bir sanatdr. Postmodern dnemde, feminist sanatlarn yansra feminist yazarlar da iktidarn bedene dair egemen bak asn sorgulamlardr. Bu dnemde; psikanalist yazar ve dnr Julia Kristeva; dilbilim, gstergebilim, psikanaliz zerine yazlaryla yapsalclk sonras teorinin gelimesine katkda bulunmutur. Ayrca Kristeva; ataerkil sistem iinde, kadn kimliini sorunsallatrmtr. Hlne Cixous, ve Luce Irigaray feminizme farkl sorunsallar tam iki yazardr. Cixousa gre kadn; kendi drtlerini

177

kefederek, konumay ve yazy igal eden eril sistemin dnmesini salayacaktr. Irigaray ise, cinselliin hep erkek lleri zerinden kavramsallatrldn saptad Freudcu psikanalitik gelenei eletirerek; bu yaklamn tersine kadnn, fallusa haset ederek bir eksiklik hissetmediini belirtir. Modern akl metafizik gereklii reddederek fizik gereklii mutlaklatrmtr. Ancak postmodernizme geile seklerleme eilimleri tersine dnmeye balamtr. Bu durum sanata da yansm, Pollock resim yapmay aman ritellerine benzetmi, Barnet Newman dinin kutsalln resmine yanstm, Beuys ise eylemlerinde amann ruhu ve bedeni iyiletirici gcn kullanmtr. Bu balamda tezde yer alan sanatlardan Marina Abramovi; performanslarnda vcudunun ac snrn zorlam, ac duymann tinsellikle ilikili olduunu sylemitir. Yapt eylemlerin mazoist bir yaklam deil, izleyenlerin kendi insani niteliklerinin farkna varmalar iin yaplan eylemler olduunu belirtmitir. Sanat Chen Zhen ise; sanat yapmann tinsellikle, arnma ile ilikili olduunu, insan ile doa arasndaki uyumun salanmas iin gerekli bir tedavi yntemi olduunu belirtmitir. Tezin ikinci blm; iktidar formlarna direnite ara alan olarak sanatn rolne ayrlmtr. Bu ara alan, sanat ve izleyicinin yeni ilikiler deneyimledii bir alandr ve yeni yaam olaslklarnn ve birliktelik anlarnn oluturulduu mekanlarda yaratlabilir. Tezin bu blmnde alt balklarda ad geen Toplumsal Aralk, nc Alan ve Yersizyurtsuzlama kavramlar bu tanmlam olduumuz ara alana iaret eder. Sanat Felix Gonzalez-Torres; sanat retimine, izleyicinin anlam retme srecine dahil olabilecei alanlar olarak bakar. Hans Hemmert, farkl taban yksekliinde ayakkablar giydirerek gzlerini ayn hizaya getirdii izleyicilere, normal hayatta deneyimlenemeyecek bir nc alan yaratr. Esra Ersen iin sanat yapma sreci, bir eit yersizyurtsuzlalan ara alandr. Sanat iin, bu srete kendisinin, katlmclarn ve izleyicilerin geirdii deiim nemlidir. Tez metninin son blmnde; gncel sanat ile kresel kapitalizm ilikisi ele alnmtr. Bu blmde, eletirel projeler reten sanatlar ve inisiyatifler yer almtr: Glsn Karamustafa ve David Cerny toplumsal bellee gnderme yapan projeler retmilerdir. Stelarc, bedeninin doa tarafndan verilmi zelliklerini amak iin

178

teknolojiyi kullanarak bedenine ilevsel uzantlar eklemitir. Dijital sanat grubu etoy, kapitalist politikalarn yaylma arac olarak internetin kullanmasna tepki olarak domutur ve grup isim benzerlii nedeniyle kendilerini kapatmak isteyen bir irkete kar at sava global bir sanat eylemine dntrmtr. Burak Arkan, kendi gelitirdii yazlmlarla internetin teknik olanaklarn, sistemin denetleme mekanizmalarna kar kulland projeler retmitir. Feminist sanat inisiyatifi olan Guerilla Girls, rk, cinsiyet ayrmclna tepki olarak eylemler gerekletirmitir. Hafriyat ve Oda Projesi, sanat piyasasnn iktidar merkezleri dnda bamsz bir sanat platformu oluturan inisiyatiflerdir. Alexander Brener ve Barbara Schurz olutukturduklar sanat birliktelii ile iktidarn hizmetinde olan kltrel ve bilimsel teknolojilerin ykmn hedefleyen eylemler gerekletirmilerdir. Sanat inisiyatifleri, alternatif sanat mekanlarnda kendilerine hareket zemini amakta ve yaptklar yaynlar, etkinlikler ve aktivist eylemlerle sanatn kurumsal ereveden kmasn salamaktadrlar. Ayrca gnmzde, internet sayesinde alan yeni zeminde, kltr endstrisinin dayatt gncel politikalardan syrlmay baaran ve sistemin iktidar formlarn zmleyici iler yapan sanatlar vardr. Kresel sermayenin interneti insanlar internet zerinden izleme ve ynlendirme, fileme ve sansr yoluyla kontrol altnda tutma eilimine kar bu sanatlar; veri ynetimi, a balantlar, veri taban, yazlm tasarm ve sistem ynetimi gibi pek ok teknii kullanarak, daha ok a ve an nasl olutuu zerine yapsal zmlemelerle uraan ve sosyal/politik sorunlar irdeleyen iler yapmaktadrlar. Kresel kapitalist ekonomi kendi formlarn sanat ynetimi ad altnda gncel sanat piyasasna uygulamaya almaktadr. zel mze ve fuarlarda sanat, pazarlama tekniknikleri ile alnp satlr hale gelmitir. Sponsor desteinde yaplan bienaller, zel sektr kurulularnn reklam alanlarna dntrlmtr. Gncel sanat, sistem tarafndan; tasarm, elence ve gsteri arenasna evrilmeye allmaktadr. Ancak gncel sanatlarn hepsinin bu an iinde kaybolduklar da dnlmemelidir. Gncel sanatn algsal, deneysel, eletirel, katlmc ynn kullanan ve eletirel iler ortaya koyan sanatlar da vardr.

179

Gnmzde kresel kapitalizmin gl iktidar alar ve kltr endstrisi aracl ile rettii sylemler; bir yandan sistemin ok gl ve her yerde olduu inancn srekli insanlara empoze ederken; dier yandan da kendi besledii terr tehdit olarak sunarak, kitlelere sindirme ve korku politikalar uygulamaktadr. nsanlara eletirel direnme pratiklerinin mmkn olamayaca hissettirilmeye, umutsuzluk ve bezginlik yaratlmaya, artk sisteme uyumluluk ve tevekkl seeneklerinden baka geriye bir seenek kalmad hissettirilmeye allmaktadr. nk sisteme kar gcn, eletirelliini yitirmi bireyler daha kolay manple edilebilir ve ynetilebilir. Ancak sistem ne kadar gl olursa olsun; kendi varln srdrebilmek, bireylerin yaratc kanallarnn tkanmasn nlemek iin zgr alanlar brakmak zorundadr. Bu zgrlk kanallarndan biri de sanattr. Geri sistem onu da her frsatta maniple etmeye, kendi ileyi arkna uyumlu hale getirmeye urar ve ou zaman da bunu baarr. Fakat sanat bir direnme biimi olarak her zaman iktidar alarnn dna kma potansiyelini kendinde barndrr. Bu potansiyel; toplumun ona verdii iznin yansra, onun yaratm ve ortaya konma ynteminden kaynaklanr. Sanat; grnmezi, bastrlm, imkansz grnr klmay salar. Sanat tarafndan sorunsallatrlan konu ister duygusal bir durumun da vurumu olsun, ister bir siyasal protesto eylemi olsun; sanat ve izleyici gnlk yaamdaki ortamn dnda bir ara alanda karlaarak tavrlarn rahata ortaya koyabilir ve yeni varolu biimlerine adm atma, yeni farkndalklar yaama frsat bulabilirler. Bu anlamda sanat nemli bir direni potansiyeli yaratr ve toplumdaki dier direni pratiklerine eklemlenerek sistemin kstlayc stratejilerine engel olmaya alr.

180

KAYNAKA

Kitaplar Adriani, Gtz ve Winfried Konnertz, Karin Thomas. Joseph Beuys, Yaam ve Yaptlar, stanbul: Borusan Kltr ve Sanat Yayn, 2000. Adorno, Theodor W. Sunu (J.M. Berntein), Kltr Endstrisi, 7. Bask 2012, stanbul: letiim Yaynlar - sanathayat dizisi 12. Akay, Ali. Postmodern Grnt, kinci Basm, Balam Yaynlar, 2002. Antmen, Ahu. 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, stanbul: Sel Yaynclk, 2008. Artun, Ali. ada Sanatn rgtlenmesi- Estetik Modernizmin Tasfiyesi, 1.Bask, stanbul letiim Yaynlar, 2011. Atakan, Nancy. Araylar Resim ve Heykelde Alternatif Akmlar, Birinci Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998. Bauman, Zygmunt. Postmodernlik ve Honutsuzluklar, Birinci Basm 2000, stanbul: Ayrnt Yaynlar nceleme Dizisi 158. Beykal, Canan. Aslolan izgidir, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005. Bourriaud, Nicola. likisel Estetik, Saadet zen (ev.), Birinci Basm, stanbul: Balam Yaynlar Theoria Dizisi, 2005. alkolu, Levent. Hafriyat, ada Sanatta Sivil Oluumlar ve nisiyatifler ada Sanat Konumalar 2, 1.Bask, stanbul, 2007. Deleuze, Gilles ve Felix Guattari. Felsefe Nedir?, Turhan Ilgaz (ev.), stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001. Deleuze, Gilles. ki Konferans Yaratma Eylemi Nedir?-Mzikal Zaman, ev. Ulus Baker, stanbul -Norgunk Yaynlar, 2003. Deleuze, Gilles. Kapitalizm ve izofreni, zcan Doan (ev.), stanbul: Araf Yaynclk, 2005. Foster, Hal ve Rosalind Krauss, Yve-Alain Bois ve Benjamin H.D.Buchloh. Art Since 1900 - Modernizm Antimodernizm Postmodernizm, First Published, London: Thames & Hudson Ltd., 2004. Foucault, Michel. Cinselliin Tarihi-I, Hlya Tufan (ev), 2.Bask, stanbul: Afa Yaynlar, Ekim 1993.

181

Foucault, Michel. Kelimeler ve eyler, Mehmet Ali Klbay (ev.), stanbul: mge Yaynclk, 1992. Foucault, Michel. Michel Foucault, Entelektelin Siyasi levi - Seme Yazlar 1, Ferda Keskin (Yayna Hazrlayan), Ik Ergden ve Tuncay Birkan (Derleyenler), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000. Foucault, Michel. zne ve ktidar, Michel Foucault - zne ve ktidar - Seme Yazlar 2, Ferda Keskin (Yayna Hazrlayan), Ik Ergden ve Tuncay Birkan (Derleyenler), kinci Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005. Grasskamp, Walter. Sanat Mzeleri, Editr: Ali Artun, letim Yaynlar sanathayat dizisi 6, 1. Bask, stanbul-2005. Ik, Emre. Beden ve Toplum Kuram, stanbul: Balam Yaynlar, 1995. Ik, Emre. znenin Dili, Birinci Basm, stanbul: Balam Yaynlar, 2000. Jameson, Fredric. Ge Kapitalizmin Kltrel Mant, Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Mant, 1.Basm, Ankara: Nirengi Kitap, Mart 2011. Jameson, Lyotard ve Habermas, Postmodern Nedir Sorusuna Cevap - Jean- Franois Lyotard , Postmodernizm, Derleyen ve Sunan: Necmi Zeka, 2. Basm, stanbul: Ky Yaynlar, 1994. Karavit, Caner. Doadaki iz: Yeryz Sanat, stanbul: Telos Yaynlar, 2008. Kosova, Erden. Esra Ersen Yzyze, Yap Kredi Yaynlar: Trkiyede Gncel Sanat -10, Eyll 2011. Lynton, Norbert. Modern Sanatn yks, Cevat apan ve Sadi zi (evrl.), stanbul: Remzi Kitabevi, 1989. Rickey, George. Constructivism, Origins and Evolutions, Revised Edition, Hong Kong: George Braziller, 1995. Stallabrass, Julian. Sebest Blge mi?, Sanat.A..- ada Sanat ve Bienaller, Esin Soanclar (ev.), 2. Bask, stanbul - letiim Yaynlar Sanathayat Dizisi 17, 2010. Stiles, Kristine (Ed.), Theories and Documents of Contemporary Art: A Sourcebook of Artists Writings, London: University of California Press., 1996. zbek,Ylmaz. Postmodernizm ve Almlama Estetii, 1.Bask, Konya: izgi Kitabevi, Nisan 2005. Wright, Elizabeth. Lacan ve Postfeminizm, Ebru Kl (ev.), stanbul: Everest Yaynlar, 2000.

182

Wu, Chin-tao. Kltrn zellitirilmesi- 1980ler Sonrasnda irketlerin Sanata Mdahelesi, Esin Soanclar (ev.), 1. Bask, stanbul, letiim Yaynlar sanathayat Dizisi 7, 2005.

Sreli Yaynlar Adorno, Theodor W. Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken, Cogito Yap Kredi Yaynlar - Aylk Dnce Dergisi, Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe zel Say, Say: 36 (Yaz 2003) Alptekin, Hseyin B. ve Pelin Tan. Mika Hannula ile Sylei, art-ist gncel sanat sekisi, No: 5 (Mays - 2002). Akay, Ali. Bedenlerin Metafizii, art-ist gncel sanat sekisi, No.5 (Mays 2002). Akay, Ali. Yersizyurtsuzlama zerine, Toplum Bilim Dergisi, No: 5 ( Kasm 1996). Akman, Kubilay. Orlan: Krlan Ten, Cogito Yap Kredi Yaynlar Aylk Dnce Dergisi, Say: 45-46 (K 2006). Atakan, Nancy. Felix Gonzalez-Torres, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3 (Ocak 2000). Blanchi, Paolo. Real Life: Gerek Yaam Olarak Yaama Sanat, art-ist gncel sanat sekisi, No.2 (Aralk 1999). Brener, Alexander. Bir nc Dnya Sanats Alexander Brener, Resmi Gr Dergisi - Deneme Says (1999), stanbul. Brener, Alexander ve Barbara, Schurz. Kltr Devriminin Zorunluluu, art-ist gncel sanat sekisi-contemporary art magazine, No.5 (Mays 2002). Brener, Alexander ve Schurz, Barbara. Bat/Dou Kltr Modelinin Hegomanyas indeki G likilerinin Gnmz Biimleri, art-ist gncel sanat sekisi, No.3 (Aralk - 1999). Brener, Alexander ve Schurz, Barbara. Sanat Sanatlardan Kurtarn! (Radikal Teori Karsnda Sanatlar), art-ist gncel sanat dergisi- contemporary art magazine, Yl: 2 - No.2 (Ocak 2005). Buren, Daniel. Kente Yerlemek, Yap Kredi Yaynlar Sanat Dnyamz Kltr ve Sanat Dergisi, say.78 (K 2000).

183

iek, Filiz. Hilikten Varla Kadn Sanat, Cumhuriyet Pazar Dergi Eki, Say: 740 ( 28 Mayis 2000). Durudoan, Hlya. Une Femmes:Kristeva, Psikanaliz ve Kadn, Cinsiyetli Olmak Sosyal Bilimlere Feminist Baklar, 1. Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar - Cogito156, Haziran 2007. Hannula, Mika. Third Space-Bir Etik lke Olarak Yanl Anlama, art-ist gncel sanat sekisi, No:5 ( Mays - 2002). Hanru, Hou. CHEN ZEN- te Deneyimler ve Sinerji, art-ist gncel sanat sekisi, No.5 (Mays 2002). Kahraman, Hasan Blent. Modernizmin 'gerek son'u, Radikal Gazetesi, 7 ubat 2002. Kortun, Vasf ve zkaya, Serkan. Brener ve Barbara Schurz ile Sylei, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3 (Ocak 2000). Kosova, Erden. Erden Kosova le Konumalar, art-ist gncel sanat sekisi, No.4 (Eyll - 2001). Kosova, Erden. Feur und Flame, art-ist gncel sanat sekisi, No.5 (Mays - 2002). Kosuth, Joseph. rnek, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.3 (Ocak 2000). Martinez, Rosa. Rosa Martinez Harald Szeemannla Konuuyor, Resmi Gr, Deneme Says (1999). Negri, Toni. Siyasal Alann Krizi, Birikim, zgr Gkmen (ev.), No.122 (1999). t, Hande. Erkein Kuku Hasedi, Radikal Gazatesi, 13/03/2009. Sieglaub, Sety. Kavramsal Sanat, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi 2, say.2 (1999). Simith, Roberta. Kavramsal Sanat, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi 3, Say.3 (2000). Stelarc, Psiko-Stratejilerden Siber-Stratejilere: Protetik, Robotik, Tele-Varolu, artist gncel sanat sekisi, No:1 (Haziran - 1999). Taylor, Simon. Fobik nesne: Gncel Sanatta rendirme, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, No.2 (1999). Yldz, Esra. Kayp znenin Peinde: Barbara Kruger, Plato Gncel Sanat in Dergi, Ekim 2005.

184

Zeytinolu, Emre. Theodor Adornonun Sanat Tanm ve Protesto, Cogito Yap Kredi Yaynlar - Aylk Dnce Dergisi , Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe zel Say, Say: 36 (Yaz 2003).

Szlkler Cevizci, Ahmet. zne, Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2005.

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezleri Ekinci, Elin. 70lerden Gnmze Kadn Sanatlarda Bedenin Sunumu, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits, 2008). Kara, Didem. Bir Biyofolik Olarak Joseph Beuys ve Sanat, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi GSE, 2004). Sarolu, Selen. Glsn Karamustafann Sanat Kiilii ve Yaptlar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits, 2007).

Ansiklopediler Rona, Zeynep. Daniel Buren, Eczacba Sanat Ansiklopedisi , Cilt:1, stanbul: YEM Yaynlar, 1997.

Katologlar Hofmann, Jens. stanbul Bienali El Kitab, Jens Hofmann ile Nicolas Bacal arasnda sylei, KSV ve Yap Kredi Yaynlar, 2011, s.121.

185

nternet Yaynlar Antmen, Ahu. Kadnlardan Haksz Tahrik zerine, 2009, Radikal - Kltr Sanat, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID Akyol, Ferda ve zge Akkol ve Seil Yersel. Atlyenin Bir Odasn ocuklara Ayrdlar,rportaj,Milliyet-Cumartesi,2002, http://www.milliyet.com.tr/2002/02/25/cumartesi/acum.html Arkan, Burak. Sanat rnnde Nesneden Sisteme Gei, Dmkme, 2008, http://dugumkume.org/sanat-urununde-nesneden-sisteme-gecis/ Arkan, Burak. 2011, http://burak-arikan.com/tr/artist-collector-network Arkan, Burak. 2008 , http://burak-arikan.com/tr/mypocket Arkan, Burak. Yeni Medya m lemsel Sanat m Kime Ne?, Dmkme, 2008, http://dugumkume.org/yeni-medya-mi-islemsel-sanat-mi-kime-ne/ Artun, Ali. ada Sanat ve Kltralizm, e-Skop Dergi, Say:3, 2012, http://www.aliartun.com/content/detail/84. Diker, Ali Halit. "Etoy: Gereklii Geride Brakmak", e-Skop Dergi(Blten), 2012, http://www.e-skop.com/skopbulten/etoy-gercekligi-geride-birakmak/881 Gl, Deniz. ve Burak Arkan, Gayri Maddi Emek zerine Notlar , Rportaj-2009, http://www.cagdassanat.com/category/deniz-gul/page/2/ Gngr, Onur ve Antonio Cosentino. Antonio Cosentino ile Hafriyat zerine, Rportaj, istanbulmuseum, 2009, http://istanbulmuseum.org/artists/antonio%20cosentino.html Kortun, Vasf ve Erden Kosova. ofsayt ama gol: g, Resmi Gr, 2004, http://www.anibellek.org/?p=277. Lilithkolektifi. 1960 Sonras Post-Yapsalc Feministler, http://74.125.77.132/ search?q=cache:FCR4-YfTvJIJ:www.lilithkolektifi.com. Miharbi, Ali. Cepler Sonuna Kadar Ak, http://dugumkume.org/cepler-sonuna-kadar-acik/ Dmkme, 2008,

zkaya, Serkan ve Alexander Brener ve Barbara Schurz . Serkan zkaya, Alexander Brener ve Barbara Schurz ile Grt, Lubiyana , 2000 , http://www.oocities.org/guncelsanat/soabbs.htm Pnar, mmetolu. Aleksander Rodenko / Sprematizm (Nesnesiz Dnya), Anafilya(Sanal Dergi), Ekim 2007, No:76, http://www.anafilya.org/ go.php?go=7d7a4c0280d81.

186

Ray,

Gene. Kltr Endstrisi ve Terr Ynetimi, e-Skop Dergi(Blten), 2012, http://e-skop.com/skopbulten/sanat-ve-emek-kultur-endustrisi-ve-teroryonetimi/961

Snmez, Ayegl. Brener Bir Kez Daha ntikam Ald-Manifesta 3: Karmak Bir Avrupa Haritas, Milliyet Sanat Sayfalar, 2000, http://www.milliyet.com.tr/2000/07/03/sanat/san01.html Varg, Elif. Guerilla Girls/Gerilla Kzlar, Fotorafya, 2009, http://www.fotografya.gen.tr/cnd/index.php?id=457,719,1,1,1,0 Say:22,

187

RESM LSTES Sayfa No. Resim 1 : douard Manet, Kukonmaz Demeti, 1880, tuval zerine yalboya, 46x55 cm. 27 Resim 2 Resim 3 : Hans Haacke, MOMA-Poll, Museum of Modern Art, 1970. 29 : Daniel Buren, Within and beyond the frame, John Weber Gallery, New York, 1973 ... 31 Resim 4 : Daniel Buren, 4 Tore, Alminyum, 441x441x10,5 cm, Mnster, 1997 34 Resim 5 Resim 6 Resim 7 Resim 8 Resim 9 : Richard Long, A Lne Made By Walkng, ngiltere, 1967 36 : Richard Long, A Lne In Japan, Fuj Da, 1979 37 : Richard Long, Mahalakshm Hll Lne, Hindistan, 2003 37 : Richard Long, A Lne Of 682 Stones, Venedik Bienali, 1976 . 39 : Richard Long, Fve Paths, Galera Mro Sequera Braga Portugal, 2004 40 Resim 10 : Richard Long, Fve Paths, New Art Centre, Roche Court, ngiltere, 2002 40 Resim 11 Resim 12 Resim 13 Resim 14 Resim 15 : Richard Long, Mud Circle, Gegenwart Mzesi, Berlin, 2011 . 41 : Robert Smithson, Broken Circle eskizi, 1971 . 42 : Robert Smithson, Broken Circle, Hollanda, 1971.. 43 : Walter De Maria, Lightning Field, 1977 . 44 : Walter De Maria, The New York Earth Room, 141Wooster Street, 1977 46 Resim 16 Resim 17 : Alan Sonfist, Time-Landscape, 1978 . 48 : Alan Sonfist, Circles of Time, proje eskizi .. 49

188

Resim 18 Resim 19 Resim 20 Resim 21 Resim 22 Resim 23 Resim 24 Resim 25 Resim 26 Resim 27 Resim 28

: Alan Sonfist, Circles of Time, Toskana, talya. 1986-89 . 50 : Alan Sonfist, Markers of Time, Granary Nature Art Center, 2011. 51 : Barbara Kruger, Your Gaze Hits the Side of my Face,1981 .53 : Ron Mueck, Pregnant Women, 2002 .. 56 : Ron Mueck, Pregnant Women izleyiciler ile birlikte, 2002.. 57 : Rineke Dijkstra Julie,Den Haag-Holanda -29 ubat, 1994 58 : Judy Chicago, Red Flag, 1971 . 63 : Andres Serrano, The Curse, 2001 65 : Marina Abramovi, Ritim 0, 1974 ... 67 : Orlan, Omnipresence-Surgery, 1993 .. 70 : Glsn Karamustafa, Arzu Nesneleri-100 Dolar Limit, Negociations, Centre Regional dart Contemporain, Sete, 2000 . 73

Resim 29

: Kazimir Malevich, 1915, Black Square, tuval zerine yalboya,106x106 cm. . 75

Resim 30

: Kazimir Malevich, Black Square, Son Ftrist Resim Sergisi 0,10, Petrograd, 1915 75

Resim 31

: Joseph Beuys, I Like America and America Likes Me, Rene Block Gallery, 1974 ... 80

Resim 32 Resim 33 Resim 34 Resim 35

: Marina Abramovic, Thomas Lips, 1975 81 : Chen Zhen, Un monde accroch/dtach, Pourrieres, 1990 . 84 : Chen Zhen, Fifty Strokes to Each, 1998 85 : Felix Gonzalez-Torres, untitled (Portrait of Ross in Los Angales), 1991 . 89

Resim 36 Resim 37

: Felix Gonzalez-Torres, Untitled (Perfect Lovers), 1991 .. 91 : Nicolas Bacal, Senden Sonra Uzam-Zamann Geometrisi, 2010 92

189

Resim 38

: Nicolas Bacal, Senden Sonra Uzam-Zamann Geometrisi, Ayrnt, 2010 93

Resim 39 Resim 40 Resim 41 Resim 42 Resim 43 Resim 44

: Hans Hemmert, Level, Berlin, 1998 . 95 : Olafur Eliasson, Ice Schopping, Sao Paolo Bienali, 1998 . 98 : Esra Ersen, Erkek Kardeler&Kz Kardeler, stanbul, 2003 .. 102 : Esra Ersen, Erkek Kardeler &Kz Kardeler, stanbul, 2003 102 : Esra Ersen, Erkek Kardeler &Kz Kardeler, stanbul, 2003 . 103 : Esra Ersen, Eer svee Konuabilseydin, Video-enstalasyon, 2001.. 105

Resim 45

: Esra Ersen, Eer svee Konuabilseydin, Video-enstalasyon, 2001 . 106

Resim 46

: Esra Ersen, Eer svee Konuabilsydin, Video-enstalasyon, 2001 106

Resim 47

: Damien Hirst, For the Love of God, 2007, Platin, elmas, gerek insan dii, 17,1 x 12,7 x 19,1 cm . 113

Resim 48 Resim 49 Resim 50 Resim 51

: Glsn Karamustafa, Meydann Bellei, stanbul, 2005 . 114 : Glsn Karamustafa, Meydann Bellei, stanbul, 2005 .. 115 : David Cerny, Pink Tank, Prag, 2011 .. 116 : David Cerny, Entropa, Enstalasyon yerletirilirken, Brksel, 2009 118

Resim 52 Resim 53 Resim 54 Resim 55 Resim 56

: David Cerny, Entropa, Brksel, 2009 118 : David Cerny, Entropa,(Ayrnt-1), Brksel, 2009 : David Cerny, Entropa,(Ayrnt-2), Brksel, 2009 . : David Cerny, Entropa,(Ayrnt-3), Brksel, 2009 . 119 119 120

: Sven Geier, Deep Dive, 2012 .. 121

190

Resim 57 Resim 58 Resim 59 Resim 60 Resim 61 Resim 62 Resim 63 Resim 64 Resim 65 Resim 66 Resim 67

: David Cerny, Two Men Peeing, Prag, 2004 122 : Stelarc, Third Hand , Performans, Tokyo, 1980 : Stelarc,Third Hand, Diyagram, 1990 .. 123 125

: Stelarc, Third Hand, nc Elin kullanm, 1982 . 125 : Stelarc, Stomach Sculpture, Diagram, 1993 : Stelarc, Stomach Sculpture, 1993 : Cie Mulleras, 96 Dtails, scenography : Cie Mulleras, 96 Dtails, stanbul, 2009 .. 126 127 129 130

: etoySHARE, 1998 .. 132 : etoyTOYVAR ,1999 .. 134 : Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, Enstalasyon, 7. Berlin Bienali, 2012. 135

Resim 68

: Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, (Digital Bask Ayrnt-1), 7. Berlin Bienali, 2012 136

Resim 69

: Burak Arkan, Sanatlar ve Politik Eilimleri A, (Digital Bask Ayrnt-2), 7. Berlin Bienali, 2012 136

Resim 70

: Burak Arkan, MYPOCKET, (Digital Grafiklerden bir kesit-1), 25 austos 2006 . 137

Resim 71

: Burak Arkan, MYPOCKET, (Digital Grafiklerden bir kesit-1), 17 Eyll 2007 139

Resim 72

: Burak Arkan, MYPOCKET, Yerletirme, Neuberger Sanat Mzesi, New York, 2009 140

Resim 73

: Guerrilla Girls, Do women have tobe naked to get into the Met. Museum?, Poster, 1989 .. 142

Resim 74

: Guerrilla Girls, Trk Kadn Sanatlarn Gelecei, stanbul Modern

191

Sanat Mzesi, 2006 . Resim 75 Resim 76 : Guerrilla Girls, Estrogen Bomb, 2003 ... : Guerilla Girls on Tour, make your own guerrlla girls on tour mask,

143 144

maske ablonu 145 Resim 77 Resim 78 : Hafriyat, Haksz Tahrik Sergi Afii, 2009 148 : zlem Gk, Namus Cinayetleri, (Yerletirmeden detay), Karaky Hafriyat, 2009 149 Resim 79 : Oda Projesi, Atlyede ocuklara ayrlan oda, Galata- stanbul, 2004 ....................................................... 151 Resim 80 : Oda Projesi, ERIK GNRICHin PKNK projesi, Galata-stanbul, 10 Haziran 2001 . 152 Resim 81 : Oda Projesi, Yer'den Mekan'a, Boahan Dndaralpin projesini mahalle jrisine sunuu, Galata- stanbul, 2005 153 Resim 82 : Alexander Brener, The First Glove, performans, Kzl Meydan - Moskova, 1995 . Resim 83 : Alexander Brener, Malevich e ait Suprematisme 1920-1927 zerine sprey boya ile dolar iareti, Performans, 1997 . 156 Resim 84 : Aleksander Brener, Manifesta 3 ada Sanatlar Avrupa Bienalinde eylem, Ljubljana - Slovenya, 20 Ekim 2000 .. 165 155

192